مقدّمه

قرآن کریم تأثیری عظیم در زندگی بشر و تحوّل تاریخ داشته است، امّا چنان که شایسته و بایسته ی مقام قرآن باشد به آن توجّه نشده و در بین مسلمانان- تا چه رسد به دیگر انسان ها- مهجور مانده است. قرآن در عبارتی رسا فرموده است: ﴿وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ﴾، (1) بخشی از مطالب و حقایق قرآنی مورد فراموشی و بی توجهی قرار گرفته است، همان طور که درباره ی مسیحیان می فرماید: ﴿فَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ﴾، (2)

قرآن کریم از ابتدا تا انتهایش، پیام الهی برای بشریّت است و بدیهی است که آگاهی و آشنایی با تمامی این پیام لازم است، چرا که پیامی است مربوط به سعادت دنیوی و اُخروی انسان ها که تدبّر در تمام آیات و مطالب آن لازم می نماید؛ ﴿كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ وَ لِيَتَذَكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ﴾ (3)

قرآن کریم کتابی برای هدایت همه ی انسان ها و در همه ی اعصار است؛ پهنه ی گیتی و گستره ی زمان، حوزه ی نورافشانی خورشیدِ هماره تابان قرآن کریم است و نور هدایت قرآن همواره می درخشد و فراتر از اقتضائات عصری، نسلی و نژادی است: ﴿وَ ما هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعالَمينَ﴾، (4) ﴿وَ ما هِيَ إِلا ذِكْرى لِلْبَشَرِ﴾. (5) خدای متعال نیز در تبیین قلمرو رسالت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید: ﴿وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ کَافَّةً لِلنّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً﴾؛ (6) بنابراین رسالت آن حضرت، جهان شمول و ابدی، و کتاب او جهانی و جاودانه و قوم او نیز همه ی افراد بشرند نه گروهی از مردم حجاز؛ قلمرو انذار

ص: 6

پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله نیز گستره ی عالمیان و همه ی افراد بشر معرّفی شده است: ﴿تَبارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعالَمِينَ نَذِيراً﴾؛ (1) ﴿نَذيراً لِلْبَشَرِ﴾. (2)

در قرآن کریم مواضع ابهام و موارد اجمال بسیار است؛ زیرا اصول معارف و کلیّات شریعت مطرح گردیده و تفاصیل و جزئیات آن ها را بایستی از دلایل شرعی و عقلی به دست آورد. بسیاری از مطالب عالیه ی قرآن در قالب تمثیل، تشبیه و استعاره نمودار گشته و نیازمند ذوقی لطیف و درکی ظریف است تا به عمق مطالب رهنمون گردد. همچنین در آن به وقایع تاریخی سرگذشت امّت های گذشته اشاره شده است. تا نسبت به آن وقایع و حوادث آگاهی کاملی وجود نداشته باشد فهم درست آیات مربوط به آن ها میسّر نمی گردد. از سوی دیگر از لحاظ وزن ادبی و فنون لغوی در سطحی بسیار بالا قرار دارد و تا کسی با ادبیات عرب و ویژگی های این لغت آشنایی کامل و گسترده ای نداشته باشد نمی تواند به معانی لطیف و ظریف قرآن پی برد. این ها برخی از عوامل ابهام و اجمال در قرآن است که جویای معارف بلندش را محتاج به علم تفسیر می کند و گرچه راه رسیدن به این دانش برای همگان باز است ولی پیمودن این طریق بدون توشه و راهنمای متبحّر، دشوار بلکه غیرممکن است.

علم تفسیر قرآن یکی از علوم اسلامی است که پیدایش آن در عهد رسالت صورت گرفت؛ در آن دوره مسائل پراکنده و گوناگون پیرامون مطالب وارده در قرآن، بر رسول اکرم صلی الله علیه و آله عرضه می شد و حضرت به حکم وظیفه، هر یک را به فراخور حال شرح و بسط می فرمود؛ چراکه بر اساس مفهوم آيه ى ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾ (3) یکی از رسالت های پیامبر صلی الله علیه و اله شرح و تبیین آیات قرآن است؛ هرگاه مسلمانان با مشکلی در فهم معانی قرآن یا درک مطالب عمیق آن روبرو می شدند به سراغ پیامبر صلی الله علیه و آله رفته و علاج درد خود را در محضر او می یافتند.

در این زمینه پرسش ها و پاسخ های فراوانی در دست است که هسته ی اولیّه ی علم تفسیر را تشکیل داده و زیربنای تفاسیر صحابه و تابعین گردید سپس در عهد تدوین که تفسیر مانند دیگر علوم اسلامی به صورت مدوّن درآمد، مجموعه ی اقوال و آرای سلَف، بزرگ ترین و سرشارترین مایه ی تدوین تفسیر گردید.

ص: 7

علم تفسیر را از نظر تاریخی در چهار دوره ی عمده رده بندی کرده اند:

1- عهد رسالت؛ تفسیر این دوره به صورت پراکنده صورت گرفته و پرسش ها و پاسخ ها بسیار کوتاه است.

2- عهد صحابه؛ تفسیر در این دوره پراکنده ولی تا حدودی گسترده و همه جانبه است.

3- عهد تابعین؛ تفسیر در این دوره به صورت منظم و شکل یافته و گسترده تر و همه جانبه تر از عهد صحابه بوده و اجتهاد در ابعاد مختلف تفسیر صورت گرفته است.

4- عهد تدوین؛ دانش تفسیر در این دوره گسترده تر از دوره تابعین است و بر اساس توانایی های علمی و ادبی مفسران، از ویژگی ها و روش های گوناگونی برخوردار است.

منابع اصیل تفسیر که بدون مراجعه به آن ها رسیدن به بیشتر مفاهیم قرآنی دشوار است عبارتند از: متن قرآن، اقوال و آرای پیامبر صلی الله علیه و آله اهل بیت ایشان علیهم السلام، علمای صحابه و بزرگان تابعین.

عمده ترین و اصیل ترین مرجع ،تفسیر خود قرآن است؛ زیرا مجموعه ی آیات و سور قرآن، یک سخن است و از یک سرچشمه نشأت گرفته و یک بافت واحد را تشکیل می دهد و هر گوشه ای از آن می تواند در شرح گوشه ی دیگر که درباره اش به اجمال سخن رفته است، رهنمون باشد و آن را شرح و تبیین نماید؛ از این رو بزرگان فرموده اند: ﴿القُرآن یُفَسِّرُ بَعْضُهُ بَعْضاً﴾؛ یعنی آیات قرآن یکدیگر را تفسیر می کنند. البته فهم قرآن از قرآن، ورزیدگی خاصی لازم دارد که شرط اوّل آن احاطه ی کامل به معانی قرآن است، تفسیر گرانسنگ «المیزان» نوشته ی علّامه ی بزرگوار طباطبایی رحمه الله علیه از مصادیق این روش و مکتب تفسیری است.

امّا مرجع دیگر تفسیر قرآن، نخست پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله است که شخصاً در تبیین و تفسیر بسیاری از مشکلات قرآن کوشیده است و در مرحله ی بعد، خاندان پاک او که وارثان علم او هستند و دایع نبوّت در اختیار آن هاست و بر اساس حدیث متواتر ثقلین (1) همتای قرآن هستند و راه او را باکمال امانت و صداقت ادامه داده اند می توان گفت که کلید فهم بسیاری از حقایق قرآن نزد اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام است. سپس علمای صحابه و بزرگان تابعین که مشعل داران هدایت امت در زمینه های مختلف بوده اند. امروزه ما اندوخته ی فراوانی از اقوال و آرای بزرگان دینی در اختیار داریم که با دیدی وسیع و لمس حوادث معاصر با نزول قرآن، بسیاری از

ص: 8

ابهامات آن را می زدایند و حقایقی آشکار از قرآن را بر جهانیان عرضه می دارند. تفسیر تبیان شیخ طوسی، مجمع البیان مرحوم طبرسی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر صافی، تفسیر کنز الدقائق مرحوم مشهدی و تفاسیر بزرگی دیگر، حاوی ارجمندترین گنجینه ها در این زمینه اند. علاوه بر این، کتب حدیثی مانند الکافی، الوافی، وسائل الشیعه، بحارالانوار و دیگر کتب حدیثی، قسمت اعظم این آثار را گرد آورده اند.

از آن چه گفته شد فهم می شود که در تفسیر ،قرآن عدم مراجعه به روایات وارده از پیامبر و اهل بیت ایشان علیهم السلام همچنین بزرگان از صحابه و تابعین موجب می شود که از فهم و درک بسیاری از آیات قرآن محروم شویم؛ به همین خاطر علما و بزرگانی همچون علی بن ابراهیم قمی، عیّاشی، فرات کوفی، ملّا محسن فیض کاشانی، سید هاشم بحرانی، مرحوم عروسی حویزی و بزرگانی دیگر، تفاسیر روایی را به رشته تحریر درآوردند و در جمع آوری و حفظ و نگهداری این منبع عظیم روایی خدمات شایانی به علم تفسیر قرآن نمودند.

پراکندگی روایات تفسیری در کتب مختلف اعمّ از تفسیری و روایی از یک سو و کامل نبودن کتب تفسیری روایی موجود از سویی دیگر ما را بر آن داشت که مجموعه ای کامل از روایات مختلف تفسیری را به نام «تفسیر اهل بیت علیهم السلام» گردآوری و ترجمه کنیم تا راه برای اساتید، محقّقان، دانش پژوهان قرآنی و مؤسّسات و مجامع حوزوی و دانشگاهی و عموم علاقه مندان به مباحث تفسیری هموار گردد و بتوانند روایات فراوان تفسیری را در یک مجموعه ی واحد در اختیار داشته باشند.

طرح اولیّه ی این مجموعه در بهار سال 1383 و با انجام جستجوهای لازم برای استخراج و جمع آوری روایات و با تتبّع در میان کتب مختلف توسّط عدّه ای از علاقه مندان این حوزه آغاز گردید؛ (1) سپس اقدام به دسته بندی احادیث استخراج شده ذیل آیات قرآن (از نظر نقش آن ها در بیان فضیلت و ثواب قرائت سوره شأن نزول آیه و شرح و تفسیر آن) صورت پذیرفت و در ادامه، ترجمه ی روایاتی که در گذشته ترجمه شده است از میان منابع مختلف چاپی و الکترونیکی استخراج گردید که برخی از آن ها به دلیل نثر کهن و یا ترجمه ی تحت اللفظی و غیر روان، نیازمند به ویرایش مجدّد بود بخشی از روایات فاقد ترجمه توسّط عدّه ای از فرهیختگان حوزوی

ص: 9

و دانشگاهی ترجمه شد. در پایان نیز ویرایش هر دو متن عربی و فارسی توسّط همکاران محترم صورت پذیرفت.

در این جا ذکر چند نکته ی مهم ضروری و لازم است؛

1- این مجموعه تنها از منابع معتبر شیعه بهره جسته و از منابع اهل سنّت روایتی آورده نشده است.

2- چنان که گذشت، بنای این اثر بر گردآوری و ترجمه ی مجموعه ای کامل از روایات مختلف تفسیری بوده و این کار فارغ از هرگونه کنکاش و پژوهش در سند و محتوای روایات انجام گرفته است؛ بدیهی است که تکیّه بر مفاد هر روایت باید پس از کنکاش در سند و محتوای آن روایت باشد.

3- در گردآوری روایات این مجموعه، آن قسمتی از روایت که ناظر به تبیین و تفسیر آیه بوده آورده شده و جملات و بخش های غیر ناظر روایت آورده نشده که در این موارد، جمله یا جملات حذف شده با نشان «...» مشخص گردیده است.

4- در برخی موارد یک روایت ناظر به تبیین و تفسیر دو یا چند آیه می باشد که در این موارد تا حدّ امکان روایت مورد نظر تفکیک و هر بخش از آن، ذیل آیه ی مربوطه آورده شده است و تنها در مواردی که تقطیع باعث نقصان در فهم کلام و تفسیر آیات می شد روایت به صورت کامل ذکر گردیده است.

5- با توجه به حجم فراوان روایات در این مجموعه و به منظور جلوگیری از افزایش مجلّدات، از ذکر تمامی سند و راویان حدیث تا حد امکان پرهیز شده است. همچنین در هر روایت راوی اوّل آن به عنوان قائل روایت ذکر شده است؛ مثلاً اگر امام عسکری علیه السلام روایتی را از پدر بزرگوارشان و ایشان از پدرشان و در نهایت از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل کرده اند روایت از امیرالمؤمنین علیه السلام آورده شده است.

6- با توجّه به این که ابن عباس رحمه الله علیه یکی از مشهورترین مفسران قرآن در میان صحابه ی پیامبر صلی الله علیه و اله و از شاگردان خاصّ امیرالمؤمنین علیه السلام می باشد، در کنار روایاتی که مستقیم از حضرات معصومین علیهم السلام آمده، روایات فراوانی نیز از وی در این مجموعه آورده شده است. همچنین روایات متعددّی از علی بن ابراهیم قمّی که از راویان بزرگ شیعه در قرن سوم هجری و از یاران امام عسکری علیه السلام و از مشایخ معتبر مرحوم کلینی به شمار می آید، ذکر گردیده است.

ص: 10

7- توجّه خوانندگان محترم به این نکته ی مهمّ جلب می شود که چنان که قرآن به دلیل مشتمل بودن بر الفاظ پر مغز و عبارات سراسر نغز که حامل بار معنوی فراوان و هریک از آیات آن حاوی پیام های وافر معرفتی است بسیاری از واژگان آن در هیچ یک از فرهنگ های رایج جهان معادل ندارد و حتی زبان فارسی که نزدیکی فراوانی نسبت به فرهنگ عربی دارد نیز قدرت معادل سازی برای واژگان قرآنی ندارد، در مورد روایات اهل بیت علیهم السلام هم این حقیقت، صادق است چراکه بسیاری از احادیث اهل بیت علیهم السلام حاوی کلمات بس رفیع و بلندی هستند که قرار دادن آن ها در قالب زبانی دیگر، کاری بسیار مشکل و در مواردی نزدیک به محال است؛ با این حال در این مجموعه سعی شده است تا حد امکان معادل یابی کلمات به صورت صحیح انجام پذیرد هرچند نمی توان ادعا کرد ترجمه فارسی می تواند به صورت کامل عمق معنایی روایت را به مخاطب منتقل نماید همچنین در ترجمه های ارائه شده در این مجموعه اهتمام مترجمین بر پایبندی به زبان فارسی روان امروزی و پرهیز از به کارگیری نثر نامأنوس برای مخاطب بوده است.

8- بنای تدوین این مجموعه بر شرح آیات و روایات و ارائه ی توضیح درباره ی آن ها نبوده است و تنها در هنگام ارائه ترجمه، معنای برخی کلمات غریب، به اختصار داخل پرانتز آورده شده است.

9- ترتیب ذکر روایات ذیل هر آیه در سرتاسر کتاب از الگوی یکسانی پیروی می کند؛ بدین ترتیب که اگر در روایتی برای سوره یا آیه ای فضیلتی ذکر شده ،باشد در ابتدای مبحث آمده است؛ در ادامه روایات حاوی ثواب قرائت و کلیاتی از سوره آورده شده و سپس روایات تبیین کننده ی بخش های مختلف آیه، به ترتیب ذیل بخش های مربوط آن ذکر گردیده است.

10- برای حفظ یک دستی در ترجمه ی آیات از ترجمه ی قرآن آیت الله العظمی مکارم شیرازی دامت برکاته استفاده شده است.

11- در ارجاعات سه تفسیر البرهان، نورالثقلین و بحرالعرفان شماره ی صفحات ذکر نشده چراکه ترتیب ذکر روایات در این کتاب ها همان ترتیب ذکر آیات قرآن از ابتدا تا انتهاست.

12- در این مجموعه از آوردن روایاتی که در زمان حاضر نتیجه ی مهمّی جز شکاف میان مذاهب مختلف اسلامی ندارد، پرهیز شده است.

ص: 11

تفسیر اهل بیت علیهم السلام بزرگترین افتخار خود را انتشار این اثر جاودانه و بی بدیل دانسته و خداوند متعال را شاکر است که توفیق انتشار چنین مجموعه ی گران سنگی را از صاحب قرآن دریافت نموده و متواضعانه از درگاه الهی می خواهد که رحمت واسعه اش را نثار تمامی عالمانی کند که با تحمّل سختی ها و مرارت های فراوان و طاقت فرسا نگذاشتند روایات حضرات معصومین علیهم السلام در گذر زمان از میان برود و سینه به سینه این روایات را به دست ما رساندند تا ما امروز بتوانیم از خرمن این منابع عظیم روایی، توشه برگیریم و بیش از پیش خود و دیگران را از فیوضات قرآن و اهل بیت علیهم السلام بهره مند سازیم. آری در تاریخ سراسر افتخار تشیّع، حکیمان، فقیهان، مفسّران و محدّثان شیعه با تحمّل شدیدترین دشواریها اسلام عزیز را با همه ی وجود خود حفظ کردند تا نوبت به شخصیت منحصر به فرد عصر خود و یکتای میدان ولایت امام خمینی قدس سره در رسید که با ایثار و نثار صدها هزار شهید و جانباز و آزاده نظام جمهوری اسلامی ایران را بنیان نهاد و می رود تا سروش آسمانی و ندای غیبی اسلام عزیز را به گوش جهانیان و کوثر زلال آن را به لبان تشنه و جمال دلپذیر آن را به چشمان منتظر آن ها برساند.

اکنون این مجموعه در شرایطی به طبع و نشر می رسد که نظام مقدس اسلامی در سایه ی رهبری حکیمانه مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی امام خامنه ای دامت برکاته به حیات پر بار و بالنده ی خویش ادامه می دهد؛ رهبری که خود پرچمدار حرکت عظیم قرآنی در بین امّت اسلامی است.

در پایان لازم می دانم مراتب قدردانی و سپاس خود را از عزیزانی که در به بار نشستن این اثر سهم به سزایی داشته اند اعلام نموده و از آقایان دکتر برزین ضرغامی و مهندس منصور واعظی که با زحمات بی شائبه و حمایت های مادی و معنوی خویش راه را بر تألیف این اثر هموار نمودند، تشکّر نمایم.

و همچنین از حسن نظر و لطف بی پایان ریاست محترم سازمان تبلیغات اسلامی حضرت حجت الاسلام و المسلمين جناب آقای دکتر خاموشی که با حمایت های بزرگوارانه زمینه ی چاپ و عرضه ی این اثر را فراهم کرده و شریک معنوی و همراه روحیه بخش ما بودند، سپاسگزارم و مزید توفیقات ایشان را در تعالی فرهنگ غنی اسلامی از خداوند منّان خواهانم.

و با سپاس ویژه از حجت الاسلام و المسلمین حجت الله مهدیزاده که در تألیف و ترجمه ی این اثر از مشورت ها و راهنمایی های ایشان بهره ی فراوان برده ام.

ص: 12

و همچنین از همه ی همکاران محترم بخش های مختلف که در روند آماده سازی این مجموعه ی گران سنگ تلاش کرده اند و به ویژه همکاران اصلی بخش ترجمه: حجت الإسلام و المسلمین سید رسول بهشتی نژاد، حجّت الاسلام و المسلمین هابیل جوانی و آقای مصطفی خلّاش؛ سرویراستار: سرکار خانم زینب فرهادی و همکاران صفحه آرا: خانم ها محبوبه فیضی، محبوبه روشنی، و فاطمه ترقّی کمال تقدیر و سپاس را داشته و از خداوند قادر و متعال ادامه ی توفیقات آنان را مسئلت می نمایم.

همکاران دیگر بخش ترجمه:

1- حجّت الإسلام و المسلمین حمزه مهدیزاده

2- حجّت الإسلام و المسلمین حسین خداپرست

3- حجّت الاسلام و المسلمین ناصر الرّضا ضیایی

4- حجّت الاسلام و المسلمین منصوری فرد

5- اصغر قاسمی ماهی آبادی

6- کریمه قویدست

7- معصومه شمشیرگرها

همکاران بخش: استخراج مصدریابی ویرایش عربی و فارسی:

1- دکتر محبوبه شمشیرگرها

2- مریم ناصرالملکی

3- سمیّه الله دادی

4- رویا حائری

5- منصوره علیمردانی

6- اقدس السّادات حسینی

7- مجید قاسمی اقدم

8- سهیلا عباسی

9- مریم خطیبی

10- لیلا علیزاده

11- نجمه کتابچی

12- عصمت آقاگلی

13- مرضیه مطیعیان

14- زهرا عوامی

ایرادها، کاستی ها و اشکالات این اثر اندک نیست ولی امیدوارم عزیزان فرهیخته و نکته سنج، نظرات اصلاحی خویش را از ما دریغ نفرمایند.

علیرضا برازش

پاییز 94

ص: 13

سُورَةُ الحَمْد

اشاره

بِسْمِ اللّه الرَّحْمنِ الرَّحیمِ

النُّزُولُ

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿کَانَتْ إِذَا نَزَلَتْ فَاتِحَهُ سُورَهٍ بِمَکَّهَ کُتِبَتْ بِمَکَّهَ ثُمَّ یَزِیدُ اَللَّهُ فِیهَا مَا یَشَاءُ بِالْمَدِینَهِ ﴾. (1)

مَعْني السُّورَةِ

1- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِأَبِی حَنِیفَهَ مَا سُورَهٌ أَوَّلُهَا تَحْمِیدٌ وَ أَوْسَطُهَا إِخْلاَصٌ وَ آخِرُهَا دُعَاءٌ فَبَقِیَ مُتَحَیِّراً ثُمَّ قَالَ: لاَ أَدْرِی فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: اَلسُّورَهُ اَلَّتِی أَوَّلُهَا تَحْمِیدٌ، وَ أَوْسَطُهَا إِخْلاَصٌ، وَ آخِرُهَا دُعَاءٌ: سُورَهُ اَلْحَمْدِ﴾. (2)

فَضيلَةُ السُّورةِ

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿إِنَّ اَللَّهَ مَنَّ عَلَیَّ بِفَاتِحَهِ اَلْکِتَابِ مِنْ کَنْزِ اَلْجَنَّهِ﴾. (3)

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ حَدِیثٌ طَوِیلٌ یَقُولُ فِیهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ حَاکِیاً عَنِ اَللَّهِ تَعَالَی: وَ أَعْطَیْتُ أُمَّتَکَ کَنْزاً مِنْ کُنُوزِ عَرْشِی فَاتِحَهَ اَلْکِتَابِ﴾. (4)

- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَالَ لِي: يَا مُحَمَّد صلی الله علیه و الهوَ لَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعاً مِنَ اَلْمَثَانِی وَ اَلْقُرْآنَ اَلْعَظِیمَ فَأَفْرَدَ اَلاِمْتِنَانَ عَلَیَّ بِفَاتِحَهِ اَلْکِتَابِ وَ جَعَلَهَا بِإِزَاءِ اَلْقُرْآنِ اَلْعَظِیمِ وَ إِنَّ فَاتِحَهَ اَلْکِتَابِ [أَعْظَمُ وَ] أَشْرَفُ مَا فِی کُنُوزِ اَلْعَرْشِ وَ إِنَّ اَللَّهَ خَصَّ بِهَا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ شَرَّفَهُ وَ لَمْ یُشْرِکْ مَعَهُ فِیهَا أَحَداً مِنْ أَنْبِیَائِهِ مَا خَلاَ سُلَیْمَانَ علیه السلام﴾. (5)

ص: 16

سوره حمد

اشاره

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیْمِ

سبب نزول

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- در آغاز هر سوره ای که در مکّه نازل می گشت، نوشته می شد: «مکّیّه» سپس خداوند آن چه را که می خواست در مدینه بر آن می افزود.

معنی سوره

1- امام صادق علیه السلام- از امام کاظم علیه السلام از پدرشان علیه السلام روایت شده است که حضرت به ابوحنیفه فرمود: «کدام سوره آغازش حمد و میانش اخلاص و پایانش دعاست؟ ابوحنیفه حیران شد و گفت: «نمی دانم». امام علیه السلام فرمود: «سوره ای که آغازش حمد و میانش اخلاص و پایانش دعاست، سوره ی «حمد» می باشد».

فضیلت سوره

1- پیامبر صلی الله علیه و اله- خداوند [با نازل کردن] سوره ی حمد، از گنج بهشت بر من منّت نهاد.

2- پیامبر صلی الله علیه و اله- جابر رحمه الله علیه در حدیثی طولانی از رسول خدا صلی الله علیه و اله نقل می کند که حضرت از قول خداوند متعال فرمود: «به امّتت گنجی از گنج های عرشم را عطا کردم که آن فاتحة الكتاب (سوره ی مبارکه ی حمد) است».

3- پیامبر صلی الله علیه و اله- همانا خداوند متعال به من فرمود: «ای محمّد صلی الله علیه و اله! ما به تو سوره ی حمد و قرآن عظیم دادیم! (حجر 87). پس با فاتحة الکتاب، جداگانه بر من منّت نهاد و آن را در کنار قرآن بزرگ قرار داد. همانا فاتحة الکتاب، ارزشمندترین چیز در گنجینه ی عرش است و خداوند عزّوجلّ آن را به محمد صلی الله علیه و اله اختصاص داد و او را به آن مفتخر ساخت و هیچ یک از پیامبران را در این امر با وی شریک نگرداند، مگر حضرت سلیمان علیه السلام را».

ص: 17

4- العسكرى علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ فَضَّلَ مُحَمَّداً بِفَاتِحَهِ اَلْکِتَابِ عَلَی جَمِیعِ اَلنَّبِیِّینَ مَا أَعْطَاهَا أَحَدٌ قَبْلَهُ إِلاَّ مَا أَعْطَی سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ مِنْ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ- مِنْ جَمِیعِ مَمَالِکِیَ اَلَّتِی وَهَبْتَهَا لِی قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی یَا سُلَیْمَانُ وَ کَیْفَ لاَ یَکُونُ کَذَلِکَ وَ مَا مِنْ عَبْدٍ وَ لاَ أَمَهٍ سَمَّانِی بِهَا إِلاَّ أَوْجَبْتُ لَهُ مِنَ اَلثَّوَابِ أَلْفَ ضِعْفِ مَا أُوْجِبُ لِمَنْ تَصَدَّقَ بِأَلْفِ ضِعْفِ مَمَالِکِکَ یَا سُلَیْمَانُ هَذَا سَبْعٌ مَا أَهَبُهُ إِلاَّ لِمُحَمَّدٍ سَیِّدِ اَلْمُرْسَلِینَ تَمَامَ فَاتِحَهِ اَلْکِتَابِ﴾. (1)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ علي بن أبي طَالِب عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينِ اللهِ قَالَ رَسُولُ اللهِ: قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ قَسَمْتَ فَاتِحَةَ الْكِتَابِ بَيْنِي وَ بَيْنَ عَبْدِى فَنِصْفُهَا لِى وَ نِصْفُهَا لِعَبْدِي وَ لِعَبْدِي مَا سَأَلَ إِذَا قَالَ الْعَبْدُ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بَدَأَ عَبْدِي بِاسْمِي وَ حَقٌّ عَلَيَّ أَنْ أَتَمِّمَ لَهُ أَمُورَهُ وَ أبَاركَ لَهُ فِي أَحْوَالِه... قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: هَذَا لِعَبْدِي وَلِعَبْدِی وَ لِعَبْدِی مَا سَأَلَ فَقَدِ اسْتَجَبْتُ لِعَبْدِی وَ أَعْطَیْتُهُ مَا أَمَّلَ وَ آمَنْتُهُ عَمَّا مِنْهُ وَجِلَ﴾. (2)

6- الرضا علیه السلام- ﴿عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ أُمِرَ النَّاسُ بِالْقِرَاءَةِ فِي الصَّلَاةِ لِئَلَّا يَكُونَ الْقُرْآنُ مَهْجُوراً مُضَيَّعاً وَ لِيَكُونَ مَحْفُوظاً مَدْرُوساً فَلَا يَضْمَحِلَّ وَ لَا يُجْهَلَ وَ إِنَّمَا بُدِئَ بِالْحَمْدِ دُونَ سَائِرِ السُّوَرِ لِأَنَّهُ لَيْسَ شَيْ ءٌ مِنَ الْقُرْآنِ وَ الْكَلَامِ جُمِعَ فِيهِ مِنْ جَوَامِعِ الْخَيْرِ وَ الْحِكْمَةِ مَا جُمِعَ فِي سُورَةِ الْحَمْدِ﴾. (3)

7- الرضا علیه السلام- ﴿قَالَ الفَضَلُ بْنُ شَاذَانَ... قَالَ:فَلِمَ بَدَأَ بِالْحَمْدِ فِی کُلِّ قِرَاءَهٍ دُونَ سَائِرِ اَلسُّوَرِ قِیلَ لِأَنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ فِی اَلْقُرْآنِ وَ اَلْکَلاَمِ جُمِعَ فِیهِ جَوَامِعُ اَلْخَیْرِ وَالْحِكْمَةِ مَا جُمِعَ فِي سُورَةِ﴾. (4)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لَوْ شِئْتُ لَأَوْقَرْتُ سَبْعِینَ بَعِیراً فِی تَفْسِیرِ فَاتِحَهِ اَلْکِتَابِ﴾. (5)

ص: 18

4- امام عسکری علیه السلام- خداوند با عنایت کردن سوره ی حمد به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله؛ فضیلتی به آن جناب بخشید که به هیچ یک از پیامبران علیهم السلام پیشین نداده، مگر سلیمان بن داود علیه السلام؛ که فقط بسمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را از این سوره دارد. [و سلیمان علیه السلام] این آیه را از تمام سلطنت و قدرتی که خدا به او عنایت کرده بود برتر می شمرد [و] می گفت: «خدایا! چه کلمات عالی و با ارزشی است، من این کلمات را از تمام مملکتی که [به من] عنایت کردهای با ارزشتر می دانم». خداوند به او خطاب کرد: ای سلیمان! چگونه با ارزشتر نباشد و حال این که هر بنده ی من چه زن و چه مرد مرا با این كلمات بخواند ثوابی هزار برابر مملکت تو را صدقه بدهد به او عنایت می کنم. این یک هفتم از تمام آن سوره ایست که به محمّد عصلی الله علیه و اله سرور انبیاء علیهم السلام داده ام (سوره فاتحة الكتاب).

5- پیامبر صلی الله علیه و اله- خدای تبارک و تعالی فرماید: «فاتحه الکتاب را میان خودم و بندگانم دو نیمه کردم؛ نیمه ای از من است و نیمه ای از بنده ی من؛ و از آن بنده منست آن چه خواهش کند». گاهی که بنده گوید: «بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ خدای جلّ جلاله فرماید: «بنده ام به نامم آغاز کرد و بر من لازمست امورش را تمام کنم و احوالش را مبارک سازم....» خدای عزّوجلّ فرماید: «این از بنده ی منست و بنده ی من هرچه خواهد از آن اوست و برای بنده ام اجابت کردم و آن چه آرزو داشت به او دادم و از آن چه ترسید او را آسوده ساختم».

6- امام رضا علیه السلام- فضل بن شاذان از امام رضا علیه السلام روایت می کند که می فرماید: مردمان از آن جهت به قرائت در نماز مأمور شده اند که مبادا قرآن متروک و به دست فراموشی سپرده شود و در نتیجه ضایع و نابود گردد، لیکن چون قرائت قرآن در نمازها واجب ،شده قرآن حفظ گردیده و مورد آموزش و آموختن قرار گرفته پس نابود نگردد و جهل به آن نباشد و بدان جهت نماز با خواندن سوره ی حمد آغاز گشته نه سوره های دیگر قرآن، که در هیچ کلام و هیچ سوره ی قرآن به اندازه سوره ی حمد انواع خیر و حکمت یکجا جمع نشده است.

7- امام رضا علیه السلام- فضل بن شاذان گوید:... «چرا در هر قرائتی فقط به سوره ی حمد باید ابتداء نمود نه سوره های دیگر»؟ در جواب گفته می شود: «برای این که هیچ سوره ای از سوره های قرآن مثل سوره ی حمد مشتمل بر جوامع خیر و حکمت نیست».

8- امام علی علیه السلام- اگر می خواستم می توانستم چنان فاتحة الکتاب را تفسیر کنم که بار هفتاد شتر شود.

ص: 19

9- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿لَمْ یَرِنَّ إِبْلِیسُ مِثْلَ ثَلاَثِ رَنَّاتٍ قَطُّ رَنَّهٍ حِینَ لُعِنَ فَأُخْرِجَ مِنْ مَلَکُوتِ اَلسَّمَاوَاتِ وَ رَنَّهٍ حِینَ وُلِدَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ رَنَّهٍ حِینَ أُنْزِلَتِ اَلْحَمْدُ وَ فِی اِبْتِدَائِهَا بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ ﴾. (1)

10- الصادق علیه السلام- ﴿رَنَّ أَرْبَعَ رَنَّاتٍ أَوَّلُهُنَّ یَوْمَ لُعِنَ وَ یَوْمَ أُهْبِطَ إِلَی اَلْأَرْضِ وَ حَیْثُ بُعِثَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی فَتْرَهٍ مِنَ اَلرُّسُلِ وَ حِینَ أُنْزِلَتْ أُمُّ اَلْکِتَابِ﴾. (2)

11- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ إِبْلِیسَ رَنَّ رَنِیناً لَمَّا بَعَثَ اَللَّهُ نَبِیَّهُ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی حِینِ فَتْرَهٍ مِنَ اَلرُّسُلِ وَ حِینَ أُنْزِلَتْ أُمُّ اَلْکِتَابِ﴾. (3)

12- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَن الْحَسَنِ بْن عَلِيٍّ بن أبي طالب الله فِي حَدِيث طويل قَالَ: مجَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلّی الله علیه و آله فَسَأَلَهُ أَعْلَمُهُمْ عَنْ أَشْیَاءَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَخْبِرْنَا عَنْ سَبْعِ خِصَالٍ أَعْطَاکَ اللَّهُ مِنْ بَیْنِ النَّبِیِّینَ وَ أَعْطَی أُمَّتَکَ مِنْ بَیْنِ الْأُمَمِ فَقَالَ النَّبِیُّ أَعْطَانِی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَاتِحَةَ الْكِتَابِ﴾. (4)

13- الصَّادق علیه السلام- ﴿ لَوْ قُرِئَتِ اَلْحَمْدُ عَلَی مَیِّتٍ سَبْعِینَ مَرَّهً ثُمَّ رُدَّتْ فِیهِ اَلرُّوحُ مَا کَانَ ذَلِکَ عَجَباً﴾. (5)

14- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْن أَبَان يَرْفَعُهُ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ لهُ لِجَابِرِ بْن عَبْدِ اللَّهِ: یَا جَابِرُ أَ لاَ أُعَلِّمُکَ أَفْضَلَ سُورَهٍ أَنْزَلَهَا اَللَّهُ فِی کِتَابِهِ قَالَ: فَقَالَ جَابِرٌ: بَلَی بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اَللَّهِ عَلَّمَنِیهَا، قَالَ: فَعَلَّمَهُ «اَلْحَمْدُ لِلّهِ» أُمَّ اَلْکِتَابِ، قَالَ: ثُمَّ قَالَ لَهُ: یَا جَابِرُ أَ لاَ أُخْبِرُکَ عَنْهَا قَالَ بَلَی- بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی- فَأَخْبِرْنِی، قَالَ: هِیَ شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ إِلاَّ اَلسَّامَ یَعْنِی اَلْمَوْتَ﴾. (6)

ثَوَابُ قِرئَةِ السُّورَةِ

1- الصادق علیه السلام- عَن أبي بكر الحضرمي قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللهِ علیه السلام: ﴿ إِذَا کَانَتْ لَکَ حَاجَهٌ فَاقْرَأِ اَلْمَثَانِیَ وَ سُورَهً أُخْرَی وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اُدْعُ اَللَّهَ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اَللَّهُ وَ مَا اَلْمَثَانِی قَالَ فَاتِحَهُ اَلْکِتَابِ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ﴾. (7)

ص: 20

9- ابن عبّاس رحمه الله علیه- شیطان هرگز فریادی آن طور که در سه مورد برآورده است بر نیاورده است؛ یک؛ آن گاه که از رحمت خدا دور شده و از ملکوت آسمان ها رانده شد و باردیگر؛ آن موقعی است که حضرت محمد صلی الله علیه و اله متولد شد، و فریاد دیگر؛ آن هنگام که سوره ی حمد و در آغاز آن بِسمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ نازل شد.

10- امام صادق علیه السلام- شیطان چهار بار ناله سرداد؛ نخستین بار روزی که لعنت شد، بار دیگر زمانی که به زمین فرود آمد دیگر وقتی که حضرت محمد صلی الله علیه و اله پس از مدتی که پیغمبری نیامده بود، به پیامبری برانگیخته شد و [بار چهارم] آن گاه که سوره ی حمد نازل شد.

11- امام صادق علیه السلام- شیطان دو بار ناله سرداد؛ آن گاه که خداوند محمّد صلی الله علیه و اله را پس از مدّتی که پیغمبری نیامده بود به پیامبری برانگیخت و هنگامی که سوره ی حمد نازل شد.

12- پیامبر صلی الله علیه و آله- چند نفر یهودی به حضور پیغمبر آمدند و داناترین آنان مطالبی از حضرت پرسید و از جمله سؤالات این که: ما را از هفت خصلتی که خداوند از میان پیغمبران فقط به تو عطا کرده و از میان امّت ها فقط به امّت تو عطا فرموده آگاه فرما؟ پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند به من سوره ی حمد را عطا فرموده است».

13- امام صادق علیه السلام- گر سوره ی حمد هفتاد مرتبه بر مردهای خوانده شود و او زنده گردد، جای شگفتی نیست.

14- پیامبر صلی الله علیه و آله- اسماعیل بن ابان در حدیثی مرفوع از پیامبر نقل می کند: رسول خدا صلی الله علیه و اله به جابر بن عبدالله رحمه الله علیه فرمود: «ای جابر! آیا می خواهی بهترین سوره ای را که خداوند در کتابش نازل فرموده را به تو بیاموزم»؟ جابر رحمه الله علیه عرض کرد: «بله، پدر و مادرم به فدایت! بیاموز». راوی می گوید: «حضرت الحَمدُ لله یعنی امّ الکتاب را به او آموخت». سپس فرمود: «ای جابر! آیا می خواهی تو را از این سوره آگاه سازم»؟ عرض کرد: «بله، پدر و مادرم به فدایت! آگاه ساز». حضرت فرمود: «آن شفای هر دردی است به جز مرگ».

ثواب قرائت

1- امام صادق علیه السلام- بوبکر حضر می نقل کرده است امام صادق علیه السلام فرمود: «هرگاه حاجتی داشتی مثانی و سوره ای دیگر را بخوان و دو رکعت نماز بگزار و به سوی خدا دعا کن». عرض کردم: «خدایت شایسته بدارد، مثانی چیست»؟ فرمود: «فاتحة الکتاب است؛ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، الْحَمْدُ اللهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ».

ص: 21

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام... سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُول... أَلاَ فَمَنْ قَرَأَهَا مُعْتَقِداً لِمُوَالاَهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ مُنْقَاداً لِأَمْرِهِمَا مُؤْمِناً بِظَاهِرِهِمَا وَ بَاطِنِهِمَا أَعْطَاهُ اَللَّهُ بِکُلِّ حَرْفٍ مِنْهَا حَسَنَهً کُلُّ وَاحِدَهٍ مِنْهَا أَفْضَلُ لَهُ مِنَ اَلدُّنْیَا بِمَا فِیهَا مِنْ أَصْنَافِ أَمْوَالِهَا وَ خَیْرَاتِهَا وَ مَنِ اِسْتَمَعَ إِلَی قَارِئٍ یَقْرَؤُهَا کَانَ لَهُ قَدْرُ ثُلُثِ مَا لِلْقَارِی فَلْیَسْتَکْثِرْ أَحَدُکُمْ مِنْ هَذَا اَلْخَیْرِ اَلْمُعْرِضِ لَکُمْ فَإِنَّهُ غَنِیمَهٌ لاَ یَذْهَبَنَّ أَوَانُهُ فَتَبْقَی فِی قُلُوبِکُمُ اَلْحَسْرَهُ ﴾. (1)

3- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَن الْحَسَنِ بْن عَلِيٍّ بن أبي طالب الله فِي حَدِيث طويل قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْيَهُودِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ فَسَأَلَهُ أَعْلَمُهُمْ عَنْ أَشْيَاء... قَالَ الْيَهُودِيُّ: يَا مُحَمَّدُ للهِ فَمَا جَزَاءُ مَنْ قَرَأَ فَاتِحَةَ، الْكِتَابِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: مَنْ قَرَأَ فَاتِحَهَ اَلْکِتَابِ أَعْطَاهُ اَللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِعَدَدِ کُلِّ آیَهٍ نَزَلَتْ مِنَ اَلسَّمَاءِ ثَوَابَ تِلاَوَتِهَا﴾. (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي عبد الله علیه السلام قال: مَا قَرَأْتُ الْحَمْدَ عَلَى وَجَعِ سَبْعِينَ مَرَةً إِلَّا سَكَن﴾. (3)

5- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ لَمْ يَبْرَاهُ الْحَمْدُ لَمْ يَبْرَاهُ شَيْ﴾. (4)

6- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ لَمْ یُبْرِئْهُ الْحَمْدُ لَمْ یُبْرِئْهُ شَیْءٌ﴾. (5)

7- الصادق علیه السلام- ﴿لَوْ قَرَأْتَ اَلْحَمْدَ عَلَی مَیِّتٍ سَبْعِینَ مَرَّهً ثُمَّ رُدَّتْ فِیهِ اَلرُّوحُ مَا کَانَ ذَلِکَ عَجَباً.﴾. (6)

8- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿لفي تفسير العياشي: أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ لِجَابر بن عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِي... فَعَلَّمَهُ الْحَمْدَ أَمَّ الْكِتَابِ ثُمَّ قَالَ يَا جَابِرُ رحمه الله ألا أخبرك عَنْهَا؟ قَالَ: بَلَی بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی فَأَخْبَرَهُ قَالَ هِیَ شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ إِلاَّ اَلسَّامَ وَ اَلسَّامُ اَلْمَوْتُ﴾. (7)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿ مَنْ نَالَتْهُ عِلَّهٌ فَلْیَقْرَأْ فِی جَیْبِهِ اَلْحَمْدَ سَبْعَ مَرَّاتٍ فَإِنْ ذَهَبَتِ اَلْعِلَّهُ وَ إِلاَّ فَلْیَقْرَأْهَا سَبْعِینَ مَرَّهً وَ أَنَا اَلضَّامِنُ لَهُ اَلْعَافِیَهَ.﴾. (8)

10- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿لَمَّا أَرَادَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُنْزِلَ فَاتِحَهَ اَلْکِتَابِ وَ آیَهَ اَلْکُرْسِیِّ وَ شَهِدَ اَللَّهُ وَ قُلِ اَللّهُمَّ مالِكَ اَلْمُلْكِ إِلَي قَوْلِهِ بِغَيْرِ حِسابٍ تَعَلَّقْنَ بِالْعَرْشِ وَ لَيْسَ بَيْنَهُنَّ وَ بَيْنَ اَللَّهِ حِجَابٌ فَقُلْنَ يَا

ص: 22

2- پیامبر صلی الله علیه و اله- بدانید که هرکس با اعتقاد به ولایت محمّد صلی الله علیه و اله و خاندان پاک او این سوره را بخواند و به فرمان آن گردن نهد و به ظاهر و باطن آن ایمان داشته باشد، خداوند عزّوجلّ به ازای هر حرف از آن پاداشی برتر از دنیا و تمامی اموال و خوبی های آن به او عطا فرماید؛ و هرکس به شخصی که این سوره را قرائت می کند گوش بسپارد به اندازه یک سوم ثواب قاری را به او دهند. پس تا می توانید از این خیر و برکتی که در اختیارتان نهاده شده، بهره گیرید که آن یک غنیمت است؛ مبادا فرصتش بگذرد و حسرتش در دل هایتان باقی بماند.

3- پیامبر صلی الله علیه و اله- امام حسن علیه السلام در حدیثی طولانی نقل کرده است چند نفر یهودی به حضور پیغمبر آمدند و داناترین آنان مطالبی از حضرت پرسید... [مرد یهودی گفت:] «ای محمّد صلی الله علیه و اله! پاداش آن که سوره ی حمد را بخواند چیست؟ رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: «هرکس که سوره ی حمد را بخواند خداوند ثواب خواندن همه ی آیاتی را که از آسمان نازل شده به او عطا خواهد فرمود».

4- امام صادق علیه السلام- بر هیچ دردی سوره حمد را هفتاد بار نخواندم مگر این که آرام یافت.

5- امام باقر علیه السلام- کسی که سوره ی حمد او را از بیماری نجات ندهد، چیزی او را نجات نخواهد داد.

6- امام باقر علیه السلام- هرکس را سوره حمد شفا نبخشد، هیچ چیز شفا ندهد.

7- امام صادق علیه السلام- اگر سوره ی حمد هفتاد بار بر مرده ای خوانده شود و روح به تن او بازگردد، شگفت نیست.

8- پیامبر صلی الله علیه و اله- رسول خدا صلی الله علیه و اله به جابر بن عبد الله رحمه الله علیه الحَمدُ لله یعنی امّ الکتاب را آموخت. سپس فرمود: «ای جابر! آیا می خواهی تو را از این سوره آگاه سازم»؟ عرض کرد «بله، پدر و مادرم به فدایت! آگاه ساز» حضرت فرمود: «آن شفای هر دردی است به جز مرگ».

9- امام صادق علیه السلام- هرکس به مرضی مبتلا شود، سر در گریبان کند و هفت مرتبه سوره ی حمد را بخواند، اگر درد برطرف شد که هیچ؛ وگرنه هفتاد مرتبه این سوره را بخواند. من ضامن بهبود یافتن او هستم.

10- پیامبر صلی الله علیه و آله- چون خداوند عزیز و جلیل خواست فاتحة الكتاب، آية الكرسي، ﴿شَهِدَ الله؛ قُلِ اَللّهُمَّ مالِكَ اَلْمُلْكِ تُؤْتِي اَلْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ اَلْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِيَدِكَ اَلْخَيْرُ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ تُولِجُ اَللَّيْلَ فِي اَلنَّهارِ وَ تُولِجُ اَلنَّهارَ فِي اَللَّيْلِ وَ تُخْرِجُ اَلْحَيَّ مِنَ اَلْمَيِّتِ وَ تُخْرِجُ اَلْمَيِّتَ مِنَ اَلْحَيِّ وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ﴾ را نازل کند، بر عرش معلّق شدند در حالی که بینشان و خدا هیچ حجابی نبود، گفتند: «پروردگارا! ما را به دیار گناهان به سوی کسانی

ص: 23

﴿رَبِّ تُهْبِطُنَا إِلَی دَارِ اَلذُّنُوبِ وَ إِلَی مَنْ یَعْصِیکَ وَ نَحْنُ مُتَعَلِّقَاتٌ بِالطَّهُورِ وَ اَلْقُدْسِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلاَلِی مَا مِنْ عَبْدٍ قَرَأَکُنَّ فِی دُبُرِ کُلِّ صَلاَهٍ إِلاَّ أَسْکَنْتُهُ حَظِیرَهَ اَلْقُدْسِ عَلَی مَا کَانَ فِیهِ وَ إِلاَّ نَظَرْتُ إِلَیْهِ بِعَیْنِیَ اَلْمَکْنُونَهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ سَبْعِینَ نَظْرَهً، وَ إِلاَّ قَضَیْتُ لَهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ سَبْعِینَ...حَاجَهً أَدْنَاهَا اَلْمَغْفِرَهُ، وَ إِلاَّ أَعَذْتُهُ مِنْ کُلِّ عَدُوٍّ وَ نَصَرْتُهُ عَلَیْهِ، وَ لاَ یَمْنَعُهُ مِنْ دُخُولِ اَلْجَنَّهِ إِلاَّ اَلْمَوْتُ﴾. (1)

11- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا کَانَتْ لَکَ حَاجَهٌ فَاقْرَأِ اَلْمَثَانِیَ وَ سُورَهً أُخْرَی وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اُدْعُ اَللَّهَ﴾. (2)

سَبْعُ مَثَانِي، سُورَةُ الْحَمْد (أسماء السورة)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَن يُونُس بن عَبدِ الرَّحْمَن عَمَّن رَفَعَهُ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى: وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ اَلْمَثانِی وَ اَلْقُرْآنَ اَلْعَظِیمَ قَالَ: هِیَ سُورَهُ اَلْحَمْدِ وَ هِیَ سَبْعُ آیَاتٍ، مِنْهَا بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتِ اَلْمَثَانِیَ لِأَنَّهَا یُثْنَی فِی اَلرَّکْعَتَیْنِ.﴾ (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَعْدِ بْنِ عُمَرَ الْجَلَّابِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ اَلْمَثانِی وَ اَلْقُرْآنَ اَلْعَظِیمَ قَالَ هِیَ فَاتِحَهُ اَلْکِتَابِ﴾. (4)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فَاتِحَةُ الْكِتَابِ هِيَ السَّبْعُ الْمَثَانِي﴾. (5)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ اَلسَّبْعُ اَلْمَثَانِی أُمُّ اَلْکِتَابِ یُثَنَّی بِهَا فِی کُلِّ صَلاَهٍ﴾. (6)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ اَلْمَثانِی وَ اَلْقُرْآنَ اَلْعَظِیمَ » فَقَالَ فَاتِحَهُ اَلْکِتَابِ یُثْنَی فِیهَا اَلْقَوْلُ ﴾. (7)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿اِسْمُ اَللَّهِ اَلْأَعْظَمُ مُقَطَّعٌ فِی أُمِّ اَلْکِتَابِ﴾. (8)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَكْرِ الْحَضْرَمِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ: إِذَا کَانَتْ لَکَ حَاجَهٌ فَاقْرَأِ اَلْمَثَانِیَ وَ سُورَهً أُخْرَی وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اُدْعُ اَللَّهَ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اَللَّهُ وَ مَا اَلْمَثَانِی قَالَ فَاتِحَهُ اَلْکِتَابِ﴾. (9)

ص: 24

که تو را معصیت می کنند فرود می آوری و حال آن که ما به طهارت و نزاهت معلّقیم»؟ خداوند سبحان فرمود: «به عزّت و جلالم قسم! که هیچ بندهای بعد از هر نمازش شما را نخواند مگر آن که او را در بهشت [با هرچه در آن است] سکنی می دهم، با نظر مخصوص خود، هر روز هفتاد مرتبه به او می نگرم هر روز هفتاد حاجت را برایش روا می کنم که کمترینش آمرزش است از هر دشمنی پناهش داده و بر او یاریش می دهم و جز مرگ، چیزی مانع ورود او به بهشت نمی گردد».

11- امام صادق علیه السلام- هرگاه حاجتی داشتی مثانی و سوره ای دیگر را بخوان و دو رکعت نماز بگزار و به سوی خدا دعا کن.

سبع مثانی سوره حمد (اسم های سوره)

1- امام صادق علیه السلام- یونس بن عبدالرّحمان گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه ی ما به تو سوره ی حمد و قرآن عظیم دادیم! (حجر /87) پرسیدم ایشان فرمود سبع المثاني سوره ی حمد است که هفت آیه دارد و بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ یکی از آن هاست. این سوره از آن رو المثاني نام گرفته که در دو رکعت تکرار می شود».

2- امام صادق علیه السلام- سعد بن عمر الجلاب گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ما به تو سوره ی حمد و قرآن عظیم دادیم! (حجر /87) سؤال کردم؛ امام فرمود: «منظور [از السَّبْعُ المَثَانِي] سوره ی حمد است».

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- فَاتِحَةُ الْكِتَابِ همان سبع المثانی است.

4- امام صادق علیه السلام- سبع المثانى سوره حمد است که در هر نماز دوبار خوانده می شود.

5- امام صادق علیه السلام- محمّد بن مسلم گوید: از امام صادق علیه السلام پیرامون [مراد] آیه: ما به تو سوره ی حمد و قرآن عظیم دادیم! (حجر/87) سؤال کردم». امام علیه السلام فرمود: «منظور، سوره ی حمد است که در هر نماز دوبار خوانده می شود».

6- امام صادق علیه السلام- اسم اعظم خداوند در امّ الکتاب؛ سوره ی حمد، پراکنده شده است.

7- امام صادق علیه السلام- ابوبکر خضرمی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که امام علیه السلام فرمود: «هرگاه حاجتی داشتی مثانی و سوره ای دیگر را بخوان و دو رکعت نماز بگزار و به سوی خدا دعا کن. عرض کردم: «خدایت تو را شایسته بدارد مثانی چیست»؟ فرمود: «فاتحة الكتاب است».

ص: 25

قوله تعالى: ﴿بِسْمِ اللّه الرَّحْمنِ الرَّحیمِ﴾ (1)

فَضيلتُهَا

1- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا نَزَلَ کِتابٌ مِنَ السَّماءِ إلّا وأوَّلُهُ بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ﴾ (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا أَنْزَلَ اَللَّهُ مِنَ اَلسَّمَاءِ کِتَاباً إِلاَّ وَ فَاتِحَتُهُ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ، وَ إِنَّمَا کَانَ یُعْرَفُ اِنْقِضَاءُ اَلسُّورَهِ بِنُزُولِ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ اِبْتِدَاءً لِلْأُخْرَی ﴾. (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿أَوَّلَ كُل كِتَابِ نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ﴾ (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا تَدَعَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ إِنْ كَانَ بَعْدَهُ شِعْر﴾. (4)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿في كشف الغُمَّةَ: قَالَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ تِيجَانُ الْعَرَبِ﴾. (5)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الصَّادِقِ الله قَالَ: بَعدَ أَن حَكَى عَن النَّبِى مَا رَأَى إِذْ عَرَجَ بِهِ وَ عِلَّة الآذَانِ و الافتتاح: فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ التَكْبير وَ الِافْتِتَاحَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْآنَ وَصَلْتَ إِلَيَّ فَسَمَّ بِاسْمِي. فَقَالَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِكَ جُعِلَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فِى أَوَّلَ السُّوَرَ﴾. (6)

7- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن الصَّادِقِ اللهِ قَالَ: فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ التكبير والافْتِتَاحِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْآنَ وَصَلْتَ إِلَيَّ فَسَمَ بِاسْمِي. فَقَالَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِكَ جُعِلَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فِي أَوَّلِ كُل السُّورَةَ... فَقَالَ اللَّهُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ: قَطَعْتَ ذِكْرِى فَسَمِ بِاسْمِي فَقَالَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِكَ جُعِلَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ بَعْدَ الْحَمْدِ فِي اسْتِقْبَالِ السُّورَةِ الْأَخْرَى﴾. (7)

8- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَصَّ مُحَمَّد صلی الله علیه و اله ۖ وَ شَرَفَهُ بِهَا وَلَمْ يُشْرِك مَعَهُ فِيهَا أَحَداً مِنْ أَنْبِيَائِهِ علیهم السلام مَا خَلَا سُلَيْمَانَ علیه السلام فَإِنَّهُ أَعْطَاهُ مِنْهَا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ألا تَرَاهُ يحكي عن بلقيس حين قالت: إِنِّي أَلْقِيَ إِلَيَّ كِتابٌ كَرِيمٌ إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمَانَ وَإِنَّهُ بِسم الله الرَّحمنِ الرَّحِيم﴾. (8)

ص: 26

به نام خداوند بخشنده ی مهربان (1)

فضیلت

1- امام صادق علیه السلام- کتابی از آسمان نازل نگردیده مگر این که در ابتدای ،آن بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرحيم است.

2- امام صادق علیه السلام- خداوند هیچ کتابی را از آسمان فرو نفرستاد، مگر آن که آغازگر آن بسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ بوده است و پایان هر سوره نیز با نزول بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ آغازین سوره ی بعدی مشخص شده است.

3- امام باقر علیه السلام- بتدای هر کتابی که از آسمان نازل گردیده بسم الله الرَّحمنِ الرَّحِيمِ است.

4- امام صادق علیه السلام- بسم الله الرّحمنِ الرَّحيمِ را وامگذار، گرچه پس از آن شعری باشد.

5- امام صادق علیه السلام- بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم تاج های عرب است.

6- امام صادق علیه السلام- در علل الشرایع در حدیثی طولانی بعد از این که امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و اله آن چه را در معراج مشاهده فرموده بود و [همچنین] علّت گفتن اذان و تکبیرة الاحرام [در نماز] را نقل فرمود... گفت [حضرت رسول صلى الله عليه وآله وسلم] وقتی از تکبیر و افتتاح فارغ شد خداوند عزّوجلّ فرمود: «الان به من رسیدی پس اسم مرا یاد کن. حضرت صلی الله علیه و اله فرمود: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» و به همین خاطر در اول هر سوره گفتن بسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مشروع گردید.

7- پیامبر صلی الله علیه و اله- از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و اله از گفتن الله اکبر و تکبیرة الاحرام فارغ شد خداوند عزّوجلّ فرمود: «اکنون به من رسیدی، پس نام مرا ببر». پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود: «بسم الله الرّحمنِ الرَّحیم»؛ به همین خاطر در ابتدای هر سوره [از قرآن] بسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قرار داده شده است. خداوند عزیز و جبار فرمود: «یاد مرا قطع نمودی، پس نام مرا ببر». پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»؛ به همین خاطر بعد از قرائت سوره ی حمد و در ابتدای سوره ی دیگر [که بعد از حمد خوانده می شود] بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ قرار داده شده است.

8- پیامبر صلی الله علیه و اله- امام علی علیه السلام فرمود: خداوند عزّوجلّ آن (فاتحه الکتاب) را به محمد اختصاص داد و او را بدان مفتخر ساخت و هیچ یک از پیامبران علیهم السلام را در این امر با وی شریک نگرداند، مگر حضرت سلیمان الله را که از فاتحه الکتاب آيه: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را به او عطا فرمود و از بلقیس حکایت کرد آن گاه که او گفت نامه ی پرارزشی به سوی من افکنده شده این نامه از سلیمان است و چنین می باشد به نام خداوند بخشنده مهربان (نمل/29-30)

ص: 27

9- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا أَمَّ اَلرَّجُلُ اَلْقَوْمَ جَاءَ شَیْطَانٌ إِلَی اَلشَّیْطَانِ اَلَّذِی هُوَ قَرِینُ اَلْإِمَامِ فَیَقُولُ هَلْ ذَکَرَ اَللَّهَ یَعْنِی هَلْ قَرَأَ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ فَإِنْ قَالَ نَعَمْ هَرَبَ مِنْهُ وَ إِنْ قَالَ لاَ رَکِبَ عُنُقَ اَلْإِمَامِ وَ دَلَّی رِجْلَیْهِ فِی صَدْرِهِ فَلَمْ یَزَلِ اَلشَّیْطَانُ إِمَامَ اَلْقَوْمِ حَتَّی یَفْرُغُوا مِنْ صَلاَتِهِمْ﴾ (1)

10- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَن الصَّادِقِ اللهِ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: وَإِذا ذَكَرْتَ رَبَّكَ الآية قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ إِذَا تَهَجَّدَ بِالْقُرْآنِ تَسَمَّعَ قُرَیْشٌ لِحُسْنِ قِرَاءَتِهِ وَ کَانَ إِذَا قَرَأَ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ فَرُّوا عَنْهُ﴾ (2)

11- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عِيسَى بْن عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدَّهِ عَنْ عَلَى اللهِ قَالَ: بَلَغَهُ أَنَّ أُنَاساً یَنْزِعُونَ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ ، فَقَالَ: هِیَ آیَهٌ مِنْ کِتَابِ اَللَّهِ ، أَنْسَاهُمْ إِیَّاهَا اَلشَّیْطَانُ﴾ (3)

12- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿كشفُ الغُمَّةَ: وَقَدْ نَقَلْتُ مِنْ مُسْنَدِ أَحْمَدَ بْن حَنْبَل قَالَ على علیه السلام... قال علیه السلام مَرَةً لَوْ شِئْتُ لَأَوْقَرْتُ بَعِیراً مِنْ تَفْسِیرِ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ﴾ (4)

13- على بن إبراهيم- ﴿إِنِّی لَأَعْرِفُ مَا فِی کِتَابِ أَصْحَابِ اَلْیَمِینِ وَ کِتَابِ أَصْحَابِ اَلشِّمَالِ وَ أَمَّا کِتَابُ أَصْحَابِ اَلْیَمِینِ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ﴾ (5)

14- الكاظم علیه السلام ظنية- ﴿عَنْ سُلَيْمَانَ الْجَعْفَرِى فَقَالَ لَهُ رَجُلُ فِي الْمَجْلِسِ فَإِنْ قَرَأَبِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أَوجِرَ بِهِ. فَقَالَ: وَأَيُّ آيَةٍ أَعْظَمُ فِي كِتَابِ اللَّهِ؟ فَقَالَ: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ﴾. (6)

15- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ خَالِدِ بْنِ الْمُخْتَارِ قَالَ: سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله يَقُولُ: مَا لَهُمْ قَاتَلَهُمُ اَللَّهُ وَ عَمَدُوا إِلَی أَعْظَمِ آیَهٍ فِی کِتَابِ اَللَّهِ فَزَعَمُوا أَنَّهَا بِدْعَهٌ إِذَا أَظْهَرُوهَا وَ هِیَ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ﴾. (7)

16- العسكرى علیه السلام- ﴿فُضَّلَت [ب] بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ هِيَ الْآيَةُ السَّابِعَةُ مِنْهَا﴾. (8)

ص: 28

9- امام صادق علیه السلام- هرگاه کسی به امامت گروهی ایستد، شیطان به نزد شیطانی دیگر که نزدیک امام ایستاده می آید و می پرسد: «آیا نام خدا را به زبان آورد؟ یعنی آیا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم را خواند؟ اگر بگوید آری او از امام دور می شود و اگر بگوید نه، او بر گردن امام سوار می شود و پاهایش را بر سینه اش می آویزد و این گونه شیطان پیشاپیش آن گروه به امامت می ایستد تا نمازشان را به پایان رسانند.

10- پیامبر صلی الله علیه و اله- از امام صادق علیه السلام روایت است: هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می کنی، آن ها پشت می کنند و از تو روی بر می گردانند (اسراء/46) وقتی پیامبر صلی الله علیه و اله در تهجّد و شب زنده داری اش قرآن می خواند به خاطر صوت زیبایی که حضرت داشت، قریش به صدای او گوش می دادند و هرگاه که بِسْمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیم می خواند آنان می گریختند.

11- امام علی علیه السلام- از حضرت علی روایت شده است که چون به حضرت گفتند برخی از مردم، بسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را جا می اندازند ایشان فرمود: «آن آیه ای از کتاب خداست که شیطان آن را از یادشان برده است».

12- امام علی علیه السلام- در کشف الغمّه آمده است از مسند احمد بن حنبل روایت شده است امام علی علیه السلام فرمود: اگر بخواهم می توانم بار هفتاد شتر را از [شرح] بسم الله الرحمن الرحيم سنگین کنم.

13- علی بن ابراهيم- من می دانم آن چه در کتاب اصحاب یمین و آن چه در کتاب اصحاب شمال است؛ اما کتاب اصحاب یمین [شامل] بسم الله الرَّحمنِ الرَّحِيمِ است (یعنی ابتدای آن بسم الله است چون نوشته ی رحمت است).

14- امام کاظم علیه السلام- از سلیمان جعفری روایت است: مردی که در جلسه حضور داشت به امام کاظم علیه السلام گفت: این که فرمودید مرد بعد از آمیزش با همسرش آیه ای از قرآن بخواند اگر بسم الله الرّحمنِ الرَّحِیمِ را بخواند کفایت می کند و ثواب خواهد برد؟ امام علیه السلام فرمود: «چه آیه ای در قرآن با عظمت تر [از بسم الله] می باشد؟! و [خود نیز] بسم الله الرَّحمنِ الرَّحیم گفت.

15- امام صادق علیه السلام- خالد بن مختار گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «خداوند آنان را بکشد والاترین آیه ی کتاب خدا را به عمد نمی خوانند و گمان کرده اند اگر آن را آشکار کنند، بدعت می شود. آن آیه: بسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ است».

16- پیامبر صلی الله علیه و اله- در تفسیر امام عسکری آمده است رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: سوره ی حمد بسم الله الرَّحمنِ الرَّحِيمِ برتری یافته است بسم اللهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ یکی از هفت آیه ی آن می باشد.

ص: 29

17- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عن الصادق علیه السلام: لَقَدْ دَخَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ يَحْيَى عَلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام. فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ يَحْيَى: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ قَدْ أَفَدْتَنِي وَعَلَّمْتَنِي فَإِنْ أَرَدْتَ أَنْ تُعَرِّفَنِي ذَنْبِيَ الَّذِي امْتُحِنْتُ بِهِ فِي هَذَا الْمَجْلِسِ حَتَّى لا أَعُودَ إِلَى مِثْلِهِ قَالَ: تَرْكُكَ حِينَ جَلَسْتَ أَنْ تَقُولَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ فَجَعَلَ اللَّهُ ذَلِكَ لِسَهْوِكَ عَمَّا نُدِبْتَ إِلَيْهِ تَمْحِيصاً بِمَا أَصَابَكَ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله حَدَّثَنِي عَنِ اللَّهِ عز و جل كلُّ أَمْرٍ ذِي بَالٍ لَمْ يذْكرْ فِيهِ بِسْمِ اللَّهِ فَهُوَ أَبْتَرُ فَقُلْتُ بَلَى بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي لَا أَتْرُكهَا بَعْدَهَا قَالَ إِذاً تَحْظَى بِذَلِك وَ تَسْعَدُ ثُمَّ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ يَحْيَى: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ مَا تَفْسِيرُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَقْرَأَ أَوْ يَعْمَلَ عَمَلًا وَ يَقُولُ: بِسْمِ اللَّهِ أَيْ: بِهَذَا الِاسْمِ أَعْمَلُ هَذَا الْعَمَلَ. فَكُلُّ أَمْرٍ يَعْمَلُهُ يَبْدَأُ فِيهِ بِبِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَإِنَّهُ يُبَارَكُ لَهُ فِيهِ﴾. (1)

18- الرّسول صلی الله علیه و اله- عن ابن عباس رحمه الله علیه.... ﴿دَخَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَام مِنْ رُؤَسَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى الرَسُول فَقَالَ:... فَأَخْبِرْنِي أَيِّ شَيْءٍ مُبْتَدَأَ الْقُرْآن وَأَيُّ شَيْءٍ مُؤَخَّرُهُ؟ قَالَ: مُبْتَدَؤُهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ... سَهُمُ اللَّهِ الْمَنْزَلُ فِي كِتَابِهِ الْمُحْكَم بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ سُنَّةُ اللَّهِ سَبَقَتْ رَحْمَةُ اللَّهِ غَضَبَه﴾. (2)

19- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ لَرُبَّمَا تَرَك فِي افْتِتَاحِ أَمْرٍ بَعْضُ شِيعَتِنَا بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَيمْتَحِنُهُ اللَّهُ بِمَكرُوهٍ وَ ينَبِّهُهُ عَلَى شُكرِ اللَّهِ تَعَالَى وَ الثَّنَاءِ عَلَيهِ وَ يمْحُو فِيهِ عَنْهُ وَصْمَةً تَقْصِيرِهِ عِنْدَ تَرْكِهِ قَوْلَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ﴾. (3)

20- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن الصَّادِقِ علیه السلام لَقَدْ دَخَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ يَحْيَى عَلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) وَ بَيْنَ يَدَيْهِ كُرْسِيٌّ فَأَمَرَهُ بِالْجُلُوسِ، فَجَلَسَ عَلَيْهِ، فَمَالَ بِهِ حَتَّى سَقَطَ عَلَى رَأْسِهِ، فَأَوْضَحَ عَنْ عَظْمِ رَأْسِهِ وَ سَالَ الدَّمُ فَأَمَرَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ بِمَاءٍ فَغَسَلَ عَنْهُ ذَلِك الدَّمَ ثُمَّ قَالَ ادْنُ مِنِّي فَوَضَعَ يدَهُ عَلَى مُوضِحَتِهِ وَ قَدْ كانَ يجِدُ مِنْ أَلَمِهَا مَا لَا صَبْرَ لَهُ مَعَهُ وَ مَسَحَ يدَهُ عَلَيهَا وَ تَفَلَ فِيهَا فَمَا هُوَ أَنْ فَعَلَ ذَلِك حَتَّى انْدَمَلَ فَصَارَ كأَنَّهُ لَمْ يصِبْهُ شَيءٌ قَطُّ ثُمَّ قَالَ أَمِيرُ الْمُومِنِينَ علیه السلام يا عَبْدَ اللَّهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ تَمْحِيصَ ذُنُوبِ شِيعَتِنَا فِي الدُّنْيا بِمِحَنِهِمْ لِتَسْلَمَ لَهُمْ طَاعَاتُهُمْ وَ يسْتَحِقُّوا عَلَيهَا ثَوَابَهَا فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ يَحْيَى يا أَمِيرَ الْمُومِنِينَ وَ إِنَّا لَا نُجَازَی بِذُنُوبِنَا إِلَّا فِی الدُّنْیَا قَالَ نَعَمْ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْكَافِرِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُطَهِّرُ

ص: 30

17- امام علی علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت است: عبدالله بن یحیی بر امام علی علیه اللسام وارد شد و گفت: «ای امیرمؤمنان! اگر می خواهی به من فایده رسانی و مرا آموزش دهی؛ به من آن گناهی را که برایش در این مجلس گرفتار بلا شدم بشناسان تا بدان باز نگردم»؟ فرمود: «آن این بود هنگام نشستن بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ نگفتی و خدا از تو این بی ادبی و ترک وظیفه را چنین نمود که این مصیبت و گرفتاریت تو را پاک کرد. آیا ندانستی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از جانب خدای عزّوجلّ به من فرمود: «هرکار مهمی که در آن بسم الله گفته نشود دنباله بریده شود». گفتم: «پدر مادرم بقربانت! از این پس آن را واننهم». فرمود: «در این صورت به آن بهره مند شوی و خوشبخت گردی». عبدالله بن یحیی گفت: «ای امیرمؤمنان! تفسير بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ چیست؟ فرمود: «بنده هرگاه اراده ی خواندن یا به جا آوردن عملی داشت، می گوید: بِسمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیم به این معنا که [به این اسم، این کار را به جا می آورم]. پس؛ هر عملی که به جا می آورد، در آن با بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم آغاز کند. یقینا! برایش در آن، میمنت و مبارکی است».

18- پیامبر صلی الله علیه و اله- از ابن عباس رحمه الله روایت است که عبدالله بن سلام از رؤسای بنی اسرائیل بر رسول خدای وارد شد و گفت: «مرا خبر بده که ابتدای قرآن و انتهای آن چیست؟ فرمود: «ابتدای آن بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ است... سهم خداست که در کتاب محکم او تعیین شده است. بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ سنت خداست که رحمتش بر غضب او سبقت گرفته است».

19- امام صادق علیه السلام- و چه بسا برخی از شیعیان ما در آغاز کار، بسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ را فراموش کند و واگذارد در نتیجه خداوند به گرفتاری و بلا دچارش کند برای این که؛ آگاه و بیدارش سازد تا شکر و ثنای او را به جای آورد و در آن گرفتاری و بلا، لکه ی ننگ و تقصیر و کوتاهی او را [به هنگام ترک (بسم الله)] از او، بزداید.

20- امام علی علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت است عبدالله بن یحیی بر امیرالمؤمنان علیه السلام وارد شد. و در مقابلش صندلی بود امیرالمؤمنان علیه اللسام به او دستور نشستن داد و او هم روی آن نشست. [ناگهان] صندلی کج شد و با سرش [به زمین] فرود آمد و [سرش شکست] و استخوان سرش اندکی نمایان شد و خون جاری گشت، امیرالمؤمنان علیه السلام، دستور آب داد آوردند و خون را از او شست. آن گاه فرمود: «نزدیک من بیا»! نزدش آمد. دستش را بر آن [زخمی] که استخوانش نمایان بود، گذاشت. از درد آن، بی تاب شد و بر آن دست مالید و آب دهان انداخت. به مجرّد این کار زخمش خوب شد! آن چنان که گویی [اصلا] جراحتی به او نرسیده است. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «ای عبدالله! حمد و ستایش برای خداوندی است که پاک کردن گناه شیعیان ما را [در دنیا] به رنج و محنتشان قرار داده است تا فرمانبری و طاعت آنان را بی آلایش و سالم گرداند و مستحق اجر و ثواب آن گرداند عبدالله بن یحیی گفت: «ای امیرالمؤمنان علیه السلام! آیا به راستی ما جز در دنیا به گناهانمان مجازات نمی شویم؟ فرمود: «آری! [همین طور است]. آیا نشنیدی که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «دنیا، زندان مؤمن است! و بهشت کافر»! خدا شیعیان ما را [به خاطر محنت و رنجی که در این دنیا متحمّل شده اند و به خاطر آمرزشی که نصیب آنان فرموده است] حتما از گناهان، پاک

ص: 31

شِیعَتَنَا مِنْ ذُنُوبِهِمْ فِی الدُّنْیَا بِمَا تُبْلِیهِمْ بِهِ مِنَ الْمِحَنِ وَ بِمَا یَغْفِرُهُ لَهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَهٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ حَتَّی إِذَا أَوْرَدُوا الْقِیَامَهَ تَوَفَّرَتْ عَلَیْهِمْ طَاعَتُهُمْ وَ عِبَادَاتُهُمْ وَ إِنَّ أَعْدَاءَ آلِ مُحَمَّدٍ یُجَازِیهِمْ عَنْ طَاعَهٍ تَکُونُ مِنْهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ إِنْ کَانَ لَا وَزْنَ لَهَا لِأَنَّهُ لَا إِخْلَاصَ مَعَهَا حَتَّى إِذَا وَافَوُا الْقِيَامَةَ، حُمِلَتْ عَلَيْهِمْ ذُنُوبُهُمْ وَ بُعْضُهُمْ لِمُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَ خِيَارِ أَصْحَابِهِ، فَقُذِفُوا لِذَلِكَ فِي النَّارِ. فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام! قَدْ أَفَدْتَنِي وَ عَلَّمْتَنِي فَإِنَّ أَرَدْتَ أَنْ تُعَرِّفَنِي ذَنْبِيَ الَّذِي امْتُحِنْتُ بهِ فِي هَذَا الْمَجْلِس حَتَّى لَا أَعُودَ إِلَى مِثْلِهِ؟ قَالَ: تَرَكُكَ حِينَ جَلَسْتَ أَنْ تَقُولَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، فَجَعَلَ اللَّهُ ذَلِكَ لِسَهُوكَ عَمَّا نُدِبْتَ إِلَيْهِ تَمْحِيصاً بِمَا أَصَابَكَ، أَ مَا عَلِمْت أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم حَدَّثَنِي عَنِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ أَنَّهُ قَالَ: كُلُّ أَمْرٍ ذِي بَالَ لَمْ يُذْكَرْ فِيهِ بِسْمِ اللَّهِ فَهُوَ أَبْتَرُ فَقُلْتُ: بَلَى- بأبي أَنْتَ وَأُمِّي- لَا أَتْرُكُهَا بَعْدَهَا. قَالَ: إِذا تَحْظى بِذَلِكَ وَ تَسْعَد﴾. (1)

ثَوابُ الْقِراءَةِ

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِذَا مَرَّ الْمُؤْمِنُ عَلَى الصِّرَاطِ فَيَقُولُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ طُفِيَتْ لَهَبُ النِّيرَانِ وَ تَقُولُ جُزْ يَا مُؤْمِنُ فَإِنَّ نُورَكَ قَدْ أَطْفَأَ لَهَبي﴾ (2)

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿إِذَا قَالَ الْمُعَلِّمُ لِلصَّبِى قُلْ بسم الله الرحمنِ الرَّحِيمِ فَقَالَ اَلصَّبِیُّ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ، كَتَبَ اللَّهُ بَرَاءَةٌ لِلصَّبِي وَ بَرَاءَةٌ لِأَبَوَيْهِ وَبَرَاءَةٌ لِلْمُعَلَّم﴾. (3)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ حَزَنَهُ أَمْرُ يَتَعَاطَاهُ فَقَالَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ هُوَ مُخْلِصُ لِلَّهِ وَ يُقْبِلُ بِقَلْبِهِ إِلَيْهِ لَمْ يَنْفَكَ مِنْ إِحْدَى اثْنَتَيْنِ إِمَّا بُلُوغِ حَاجَتِهِ فِي الدُّنْيَا وَإِمَّا يُعَدُّ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَيُدَّخَرُ لَهُ لَدَيْهِ وَ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرُ وَأَبْقَى لِلْمُؤْمِنِينَ﴾. (4)

4- الصادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَسَن بن علي بن مُحَمَّدٍ... قال الصادق: و لَرُبَّمَا تَرَكَ بَعْضُ شِيعَتِنَا فِي افْتِتَاحِ أَمْرِهِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَيَمْتَحِنُهُ اللَّهُ بِمَكْرُوهِ لِيُنَبَّهَ عَلَى شُكْرِ اللَّهِ وَالثَّنَاءِ عَلَيْهِ وَ یُمْحَقَ وَصْمَهُ تَقْصِیرِهِ عِنْدَ تَرْکِهِ قَوْلَ بِسْمِ اَللَّهِ قَالَ وَ قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِعِبَادِهِ أَیُّهَا اَلْفُقَرَاءُ إِلَی

ص: 32

و پاکیزه می گرداند! از این جهت است که خدا می فرماید: آن چه از گرفتاری و پیشامدی به شما رسد از آن چیزی است که تاب و توان شما به دست آورده و [تعداد] بیشماری [از آن را] می بخشد و می گذرد. (شوری/ 30) تا هنگامی که: به آستان رستاخیز در آمدند، طاعات و عباداتشان بر آن ها، سرشار گردد! و دشمنان محمد و دشمنان و بدخواهان ما را بنا به فرمانبری و طاعتی که از آنان سر می زند در دنیا پاداش و جزا می دهد اگرچه طاعتشان بی وزن و بی ارزش است! چون خلوصی همراهش نیست تا هنگامی که به آستان رستاخیز در آمدند گناه و کینه ی خود [که از محمّد و آل محمّد صلی الله علیه و آله و یاران خوب او، در دل داشتند] بر آنان بازگردد! و به خاطر آن، در آتش افکنده شوند». در این هنگام؛ عبدالله بن یحیی گفت: «یا امیرمؤمنان علیه السلام! به من بال و پر دادی و مرا تعلیم فرمودی! پس اگر صلاح بدانی، گناهم را که در این مجلس به آن امتحان شدم به من بشناسان تا همچنان تکرارش نکنم» فرمود: «لحظه ای که نشستى بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ نگفتی! نتیجه این شد که به خاطر سهو و نسیانت از آن چه به آن دعوت گشتی و خوانده شدی، خدا به این مصیبت و گرفتاریت، تمحیص و پاکی از گناه قرار داد. آیا ندانستی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از جانب خدای عزّوجلّ فرمود: «هر اقدام قابل توجّه که در آن یادی از [بسم الله] نشود، ناقص و بریده است!؟» گفتم: «آری، پدر و مادرم فدای شما! بعد از این، ترکش نمی کنم». فرمود: «در این صورت از آن، بهره مند و سعادتمندی».

ثواب قرائت

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- اگر مؤمن به هنگام عبور از صراط بگوید: «بسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ»، شعله ى آتش فرو نشیند و گوید ای مؤمن! بگذر؛ چراکه نور تو شعله ام را خاموش کرد».

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرگاه معلم به کودک بگوید: «بگو: بِسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیم» و کودک بگوید: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ»، خداوند برائت نامه ای برای کودک، برائت نامه ای برای پدر و مادرش و برائت نامه ای برای معلّمش می نویسید.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرکس را امری که بدان پرداخته غمگین و محزون کند، آن گاه بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ بگوید در حالی که خالص برای خدا باشد و با جان و دل به او روی آورد در آن، یکی از دو فایده است: یا رسیدن به نیاز دنیایی اوست! و یا چیزی است که به نزد خدا برایش مهیّاست وَ مَا عِنْدَ الله خَيْرٌ وَأَبْقَى؛ و آن چه نزد خداست، برای مؤمنین، بهتر و پاینده تر است.

4- امام صادق علیه السلام- و چه بسا! برخی از شیعیان ما در آغاز کار بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ را فراموش کند و واگذارد در نتیجه خدا به گرفتاری و بلا دچارش کند برای این که آگاه و بیدارش سازد تا شکر و ثنای او به جای آورد و در آن گرفتاری و بلا لکه ی ننگ و تقصیر و کوتاهی او را به هنگام ترک بِسمِ الله از او بزداید. خدای تعالی به بندگانش فرمود: ای نیازمندان رحمتم! به راستی؛ ذلّت بندگی را [در همه حال] و نیاز را [در همه ی اوقات] گردنگیرتان ساختم! پس در

ص: 33

رَحْمَتِی قَدْ أَلْزَمْتُکُمُ اَلْحَاجَهَ إِلَیَّ فِی کُلِّ حَالٍ وَ ذِلَّهَ اَلْعُبُودِیَّهِ فِی کُلِّ وَقْتٍ فَإِلَیَّ فَافْزَعُوا فِی کُلِّ أَمْرٍ تَأْخُذُونَ فِیهِ وَ تَرْجُونَ تَمَامَهُ وَ بُلُوغَ غَایَتِهِ فَقُولُوا عِنْدَ اِفْتِتَاحِ كُلِّ أَمْرٍ صَغِير أَوْ عَظِيمٍ بِسْمِ الله الرحمنِ الرَّحِيم أي أَسْتَعِينُ عَلَى هَذَا الأمر بالله﴾. (1)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِذَا قَالَ الْعَبْدُ بِسْم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ. قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بَدَأَ عَبْدِي بِاسْمِي وَ حَقُّ عَلَيَّ أَنْ أُتَمِّمَ لَهُ أُمُورَهُ وَ أُبَارِكَ لَهُ فِي أَحْوَالِهِ﴾. (2)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فكل أمْر يَعْمَلُهُ يَبْدأ فيه [ب] بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَإِنَّهُ یُبارَکُ لَهُ فیهِ﴾ (3)

7- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِذَا قَالَ الْعَبْدُ عِنْدَ مَنَامِهِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، یَقُولُ اَللَّهُ مَلاَئِکَتِی اُکْتُبُوا نَفَسَهُ إِلَی اَلصَّبَاحِ﴾ (4)

8- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ سَلْمَانَ ۖ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: لَا یَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ أَحَدٌ إِلاَّ بِجَوَازِ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ هَذَا کِتَابٌ مِنَ اَللَّهِ لِفُلاَنِ بْنِ فُلاَنٍ أَدْخِلُوهُ جَنَّهً عَالِیَهً قُطُوفُها﴾. (5)

9- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ فُرَاتِ بْنِ أَحْنَفَ عَنْ أَبِي جَعْفَر قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُول وَإِذَا قَرَأْتَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ سَتَرَتْکَ فِیمَا بَیْنَ اَلسَّمَاءِ وَ اَلْأَرْضِ﴾. (6)

10- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ أَرَادَ أَنْ يُنَجِّيَهُ اللَّهُ مِنَ الزَّبَانِيَةِ التَّسْعَةَ عَشَرَ، فَلْيَقْراً:بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ فَإِنَّهَا تِسْعَهَ عَشَرَ حَرْفاً لِیَجْعَلَ اَللَّهُ کُلَّ حَرْفٍ مِنْهَا جُنَّهً مِنْ وَاحِدٍ مِنْهُمْ﴾. (7)

11- الرّسول صلی الله علیه و آله - ﴿مَنْ قَرَأَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، کَتَبَ اَللَّهُ لَهُ بِکُلِّ حَرْفٍ أَرْبَعَهَ آلاَفِ حَسَنَهٍ وَ مَحَا عَنْهُ أَرْبَعَهَ آلاَفِ سَیِّئَهٍ وَ رَفَعَ لَهُ أَرْبَعَهَ آلاَفِ دَرَجَهٍ﴾. (8)

ص: 34

[هر چیز و] هر کاری که شروع می کنید و به تمام آن و بلوغ نهاییش امیدوارید، به سوى من کرنش کنید و آغاز هر مطلب کوچک و بزرگی بگویید: بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ که در واقع چنین گفته اید بر این کار، استعانت و یاری از خدا می طلبم.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرگاه بنده بگوید: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» خدای بزرگ و با عظمت فرماید: «بنده ام به نامم آغاز کرد و بر من لازم است امورش را تمام کنم و احوالش را مبارک سازم».

6- امام علی علیه السلام- [انسان] هر عملی که به جا می آورد در آن به بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ آغاز یقیناً برایش در آن، میمنت و مبارکی است!.

7- پیامبر صلی الله علیه و اله- اگر کسی هنگام خوابیدن بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِيم بگوید خداوند می فرماید: «فرشتگان من! نفس هایش را تا صبح، برایش [حسنه] بنویسید»!

8- پیامبر صلی الله علیه و اله- سلمان رحمه الله علیه گوید: رسول اکرم صلی الله علیه و اله فرمود: «کسی وارد بهشت نمی شود مگر با اجازه نامه ای از بِسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ [که در آن نوشته شده] این نوشته ای از جانب خداوند برای فلان شخص است، او را در بهشتی عالی، که میوه هایش در دسترس است. (حاقه/23-22) نمایید».

9- امام باقر علیه السلام- فرات بن احنف از امام باقر علیه السلام نقل می کند و می گوید از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: «هنگامی که بِسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِیم را تلاوت نمایی، این آیه تو را میان آسمان ها و زمین حفظ خواهد کرد».

10- پیامبر صلی الله علیه و آله- هر کس که می خواهد خداوند او را از شعله های نوزده گانه ی جهنم رهایی بخشد بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را بخواند، زیرا آن نوزده حرف است و خداوند هر حرف را سپر شعله ای قرار می دهد.

11- پیامبر صلی الله علیه و آله- هر کس بِسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیم را بخواند خداوند متعال برای هر حرف از آن چهار هزار پاداش برایش می نویسد و چهار هزار بدی را از او می زداید و چهار هزار مقام برایش بالا ببرد.

ص: 35

12- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿قَالَ أُمَّتِي يَأْتُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ هُمْ يَقُولُونَ: بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَقُلُ حَسَنَاتُهُمْ فِى الْمِيزَانِ فَيُقَالُ أَلَا مَا أراجح [أَرْجَحَ] مَوَازِينَ أُمَّة مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله. فَتَقُولُ الْأَنْيَاء علیهم السلام إِنَّ ابتدا ، كَلَامِهِمْ ثَلَاثَةُ أَسْمَاء مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ لَوْ وُضِعَتْ فِي كِفَّة الْمِيزَانِ وَ وُضِعَتْ سَيِّئَاتِ الْخَلْقِ فِي كِفَّة أُخْرَى لَرَجَحَتْ حَسَنَاتُهُم﴾. (1)

13- الرّسول صلی الله علیه و اله- جامع الاخبار عن النبي صلى الله عليه وآله وسلم قال: مَنْ قَالَ: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ بَنَى اللَّهُ لَهُ فِي الْجَنَّةِ سَبْعِينَ أَلْفَ قَصْر مِنْ يَاقُوتَة حَمْرَاءَ فِي كُلِّ قَصْر سَبْعُونَ أَلْفَ بَيْتِ مِنْ لُؤْلُوَّةَ بَيْضَاءَ فِي كُلِّ بَيْتَ سَبْعُونَ أَلْفَ سَرِيرَ مِنْ زَبَرْجَدَة خَضْرَاءَ فَوْقَ كُلِّ سَرير سَبْعُونَ أَلْفَ فِرَاشَ مِنْ سُنْدُسٍ وَ إسْتَبْرَقَ وَ عَلَيْهِ زَوْجَةُ مِنْ حُور الْعَيْن وَلَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ ذُؤَابَة مُكللة بالدُّرَر وَالْيَوَاقِيتِ مَكْتُوبُ عَلَى خَدِّهَا الْأَيْمَن مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَعَلَى خَدَّهَا الْأَيْسَر عَلِيٌّ وَلِيُّ اللَّهِ وَعَلَى جَبينِهَا الْحَسَنُ هِ ۖ وَ عَلَى دَقَنِهَا الْحُسَيْنُ وَ عَلَى شَفَتَيْهَا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ. قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لِمَنْ هَذِهِ الْكَرَامَةُ؟ قَالَ: لِمَنْ يَقُولُ بِالْحُرْمَةِ وَالتَّعْظِيمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ﴾. (2)

14- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَن النَّبِيِّ أَنَّهُ قَالَ فِي لَيْلَةِ الْأَسْرَى عُرضَ عَلَيَّ جَمِيعُ الْجَنَانِ فَرَأَيْتُ فِيهَا أَرْبَعَةَ أَنْهَارِ نَهَراً مِنْ مَاءِ وَ نَهَراً مِنْ لَبَن وَ نَهَراً مِنْ خَمْرٍ وَ نَهَراً مِنْ عَسَل قَالَ اللَّهُ فِيهَا أَنْهَارٌ مِنْ مَاءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَ أَنْهَارٌ مِنْ لَبَنِ لَمْ يَتَغَيَّرَ طَعْمُهُ وَ أَنْهَارٌ مِنْ خَيْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ وَ أَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ... فَقُلْتُ: يَا جَبْرَئِيلُ مِنْ أَيْنَ يَجِي، هَذِهِ الْأَنْهَارُ وَ إِلَى أَيْنَ تَذْهَبُ؟ قَالَ: تَذْهَبُ إِلَى الْحَوْضِ الْكَوْثَر وَلَا أَدْرِى مِنْ أَيْنَ تَجِي ؟ فَاسْتَلَ اللَّهَ أَنْ يُعَلِّمَكَ أَوْ يُريَكَ فَدَعَوْتُ اللَّهَ فَجَاءَ مَلَكُ فَسَلَّمَ وَ قَالَ: يَا مُحَمَد أَغْمِضُ عَيْنَيْكَ، فَعَمَّضَتْ ثُمَّ قَالَ: إِفْتَحْ فَفَتَحْتُ فَإِذَا أَنَا عِنْدَ شَجَرَةٍ فَرَأَيْتُ قُبَّةٌ مِنْ دُرِّ بَيْضَاءَ وَلَهَا بَابُ مِنْ يَاقُوتِ أَخْضَرَ وَ قُفْلُ مِنْ ذَهَب أَحْمَرَ لَوْ أَنَّ جَمِيعَ مَا فِي الدُّنْيَا مِنَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ وُضِعُوا عَلَى تِلْكَ الْقُبَّةِ لَكَانُوا مِثْلَ طَاير جَالِسَ عَلَى جَبَل... وَ رَأَيْتُ هَذِهِ الْأَنْهَارَ الْأَرْبَعَةَ تَجْرِي مِنْ تَحْتِ هَذِهِ الْقُبَّةِ فَلَمَّا أَرَدْتُ أَنْ أَرْجِعَ قَالَ لِي ذَلِكَ الْمَلَكَ لِمَ لَا تَدْخُلُ فِي الْقُبَّةِ؟ قُلْتُ: كَيْفَ أَدْخُلُ وَ عَلَى بَابِهَا قُفْلُ؟ فَقَالَ لِى إِفْتَح الْقُفْلَ قُلْتُ: كَيْفَ أَفْتَحُهُ وَلَيْسَ فِي يَدَى مِفْتَاحُ؟ قَالَ لِي: فِي يَدِكَ مِفْتَاحُهُ قُلْتُ: أَيْنَ؟ قَالَ: مِفْتَاحُهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَدَنَوْتُ وَ قُلْتُ

ص: 36

12- پیامبر صلی الله علیه و اله- [دعایی که با بسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ آغاز شود رد نخواهد شد]. همانا امّت من در حالی که بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ بر لب دارند روز قیامت وارد شوند و نیکی های آن ها در میزان، سنگینی کند. در این هنگام دیگر امّت ها گویند چه چیز کفه ی ترازوهای امّت محمّد صلی الله علیه و آله را سنگینی بخشید»؟ پیامبران علیهم السلام به آنان پاسخ دهند: «سرآغاز سخن ایشان سه اسم از اسم های خداوند بود که اگر در یک کفه ی ترازو قرار گیرد و گناهان مخلوقات در کفه ی دیگر، نیکی های ایشان سنگینی خواهد کرد».

13- پیامبر صلی الله علیه و اله- در جامع الاخبار آمده است: هرکس بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ را بخواند خداوند متعال در بهشت هفتاد هزار قصر از یاقوت سرخ برایش بنا کند و در هر قصر هفتاد هزار اتاق از در سفید بسازد و در هر اتاق هفتاد هزار تخت از یاقوت سبز گذارد و بر هر تخت، هفتاد هزار بستر از ابریشم ظریف و زربافت بگستراند و پری سیه چشمی با هفتاد هزار طرّه موی آراسته به تاج مروارید و یاقوت به همسریش درآورد که بر گونه راستش محمّد رسول الله نوشته شده و بر گونه ی چپش علی ولیّ الله و بر پیشانی اش حسن علیه السلام و بر زنخدانش حسین علیه السلام و بر لبش بِسْمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ. عرض شد: ای رسول خدا صلی الله علیه و اله چنین کرامتی برای کیست»؟ فرمود: «هرکه با احترام و بزرگداشت بگوید: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ».

14- پیامبر صلی الله علیه و اله- در شب معراج تمامی بهشت ها بر من عرضه شد در میان آن ها چهار نهر مشاهده کردم نهری از آب نهری از ،شیر نهری از شراب و نهری از عسل؛ خداوند فرموده است در آن نهرهایی از آب صاف و خالص که بدبو نشده و نهرهایی از شیر که طعم آن دگرگون نگشته و نهرهایی از شراب [طهور] که مایه ی لذت نوشندگان است و نهرهایی از عسل مصفاست و برای آن ها در آن از همه ی انواع میوه ها وجود دارد و [از همه بالاتر] آمرزشی است از سوی پروردگارشان! آیا این ها همانند کسانی هستند که همیشه در آتش دوزخند و از آب جوشان نوشانده می شوند که اندرونشان را از هم متلاشی می کند؟ (محمد/15) گفتم: «ای جبرئیل! این نهرها از کجا آمده و به کجا می روند»؟ گفت: «به حوض کوثر می روند ولی نمی دانم از کجا می آیند از خداوند بخواه تا تو را آگاه ساخته یا به تو نشان دهد». من نیز از خدا خواستم؛ در این حال فرشته ای آمد و سلام کرد و گفت: «ای محمّد صلی الله علیه و اله! چشمانت را ببند»! من نیز چشمانم را بستم؛ سپس گفت: «چشمانت را باز کن». من نیز باز کردم و خود را کنار درختی دیدم و قُبّه ای از مروارید درخشان مشاهده کردم که دری از یاقوت سبز و قفلی از طلای سرخ داشت؛ اگر تمام انسان ها و جنّیانی که در دنیا هستند بر روی آن قبه قرار گیرند همچون پرنده ای خواهند بود که بر کوهی نشسته یا بادامی که در دریایی افتاده باشد؛ و این نهرهای چهارگانه را دیدم که از زیر این قبّه جاری شده اند. هنگامی که خواستم برگردم همان فرشته به من گفت: «چرا داخل قبّه نمی شوی»؟ گفتم: «چگونه داخل شوم با این که قفلی بر در آن است»؟ فرشته گفت: «قفل را باز کن» گفتم: «چگونه بازش کنم با این که کلیدی در دست ندارم»؟ گفت: «کلیدش در دستان توست» گفتم: «کجاست»؟ گفت: «کلیدش بِسمِ

ص: 37

بِسمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَفتح القفل و دخلت في القبه فرايْتُ هَذِهِ الْأَنْهَارَ تَجْرِي مِنْ أَرْبَعَةِ أَرْكَان الْقُبَّةِ فَلَمَّا أَرَدْتُ الْخُرُوجَ مِنْ الْقُبَّةِ قَالَ لِي مَلَكَ هَلْ نَظَرْت وَ رَأَيْتَ؟ قُلْتُ: نَعَمْ قَالَ: أَنْظُرْ ثَانِياً فَلَمَّا نَظَرْتُ فَرَأَيْتُ مَكْتُوباً عَلَى أَرْبَعَةِ أَرْكَانِ الْقُبَّةِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ رَأَيْتُ نَهَرَ الْمَاءِ خْرُجُ مِنْ مِيمٍ بِسْمِ اللَّهِ وَ نَهَرَ اللَّبَنِ مِنْ هَاءِ اللَّهِ وَ نَهَرَ الْخَمْرِ مِنْ مِيمِ الرَّحْمَنِ وَ نَهَرَ الْعَسَلِ يَخْرُجُ مِنْ مِيمِ الرَّحِيمِ فَعَلِمْتُ أَصْلَ هَذِهِ الْأَنْهَارِ الْأَرْبَعَةِ مِنَ الْبَسْمَلَةِ، فَقَالَ اللَّهُ: يَا مَحَمَّدٌ مَنْ ذَكَرَنِي الْأَسْمَاءِ مِنْ أُمَّتِكَ بِقَلْب خَالِص مِنْ رِيَاءِ وَ قَالَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ سَقَيْتُهُ مِنْ هَذِهِ الْأَنْهَارِ الْأَرْبَعَة إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يُسْقِي أَهْلَ الْجَنَّةِ يَوْمَ السَّبْتِ مَاءَ الْجَنَّةَ ، وَ يَوْمَ الْأَحَدِ مِنْ عَسَلِهَا وَ يَوْمَ الْإِثْنَيْنِ يَشْرَبُونَ مِنْ لَيَنهَا ، وَيَوْمَ الثَّلَاثَاءِ يَشْرَبُونَ مِنْ خَمْرِهَا فَإِذَا شَرَبُوا سَكِرُوا وَإِذَا سَكِرُوا طَارُوا أَلْفَ عَامٍ حَتَّى يُنْتَهَى إِلَى جَبَلٍ عَظِيمٍ مِنْ مِسْكِ أَذْفَرَ فَيَخْرُجُ السَّلْسَبِيلُ مِنْ تَحْتِهِ فَيَشْرَبُونَ مِنْهُ وَ ذِلِكَ يَوْمُ الْأَرْبَعَاءِ ثُمَّ يَطِيرُونَ أَلْفَ عَامٍ حَتَّى يُنتَهَى إِلَى قَصْرِ عَقِيقِ وَفِيهِ سُرُرُ مَرْفُوعَةً وَ أَكْوابُ مَوْضُوعَةٌ كَمَا فِي الْآيَةِ فَيَجْلِسُ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَلَى سَرِيرٍ سَرِيرِ فَيَنْزِلُ عَلَيْهِمْ شَرَابُ الزَّنْجَبِي-لِ فَيَشْرَبُونَ مِنْهُ وَ ذَلِكَ يَوْمُ الْخَمِيسِ ثُمَّ يَمْطُرُ عَلَيْهِمْ غَيْمُ أَبْيَضُ الَّذِي خُلِقَ مِنَ الزَّعْفَرَانِ الْفَيْ عَامِ أَلْفَ عَامٍ خَلَلُ وَ أَلْفَ عَامٍ جَوْهَرُ وَ يَتَعَلَّقُ بِكُلِّ جَوْهَرِ حُورٌ عِيْنُ ثُمَّ يَطِيرُونَ أَلْفَ عَامٍ حَتَّى يَنْتَهُوا إِلَى مَقْعَدِ صِدْقٍ وَ ذَلِكَ يَوْمُ الْجُمُعَةِ وَيَقْعُدُونَ عَلَى مَائِدَةِ الْخُلْدِ وَ يَنْزِلُ عَلَيْهِمُ الرَّحِيقُ الْمَخْتُومُ خِتَامُهُ مِسْكَ فَيَشْرَبُونَهُ وَ قَالَ: وَ هُمْ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ وَ يَجْتَنِبُونَ الْمَعَاصِيَ﴾. (1)

بسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنَ السَّبْعِ.

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن مُحَمَّدِ بنِ مُسلِم قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ السَّبْعِ الْمَثَانِي وَ الْقُرْآنِ الْعَظِيمِ أَهِيَ الْفَاتِحَةُ؟ قَالَ: نَعَمْ: قُلْتُ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنَ السَّبْعِ قَالَ: نَعَمْ هِيَ أَفْضَلُهُنَّ﴾ (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿هِیَ سَبْعُ آیَاتٍ، مِنْهَا بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ﴾ (3)

ص: 38

الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ است». پس نزدیک شدم و بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ گفتم، قفل بازگشت و داخل قبه شدم و دیدم که این نهرها از چهار رکن قَبّه جاری هستند. هنگامی که خواستم از قبّه خارج شوم فرشته ای به من گفت: «آیا نگاه کردی و دیدی»؟ گفتم: «آری! گفت: «دوباره نگاهی بیانداز». چون نگاه کردم دیدم بر روی چهار رکن قبّه نوشته شده بِسمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ. و ديدم نهر آب از میم بسم الله و نهر شیر از هاء الله و نهر شراب از میم الرَّحمن و نهر عسل از میم الرَّحيم خارج می شود دانستم که سرچشمه ی این چهار نهر از بِسمِ الله است [در این حال] خداوند فرمود: «ای محمّد! هرکس از امّتت با نیّتی خالص مرا به این نام ها بخواند و بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ بگوید او را از این نهرهای چهارگانه سیراب خواهم نمود». خداوند روز شنبه، اهل بهشت را از آب بهشت و روز یکشنبه از عسل بهشت سیراب می فرماید و روز دوشنبه از شیر بهشت و روز سه شنبه از شراب بهشت می نوشند چون [از شراب] بنوشند مست گردند و چون مست گردند هزار سال به پرواز درآیند تا در نهایت به کوهی بلند از مشک خوشبو رسند که چشمه ی «سلسبیل» (نام چشمه ای در بهشت) از زیر آن جاری می گردد و آن ها از آن چشمه می نوشند و این در روز چهارشنبه خواهد بود. آن گاه هزار سال دیگر به پرواز درآیند تا به قصری [ساخته شده] از سنگ عقیق رسند که در آن تخت های زیبای بلند و پیاله هایی نهاده شده است، چنان که در آیه در آن تخت های زیبای بلندی است و قدح هایی [از شراب طهور] نهاده شده. (غاشیه/14-13) به آن اشاره گردیده است، پس هر کدام از ایشان بر تختی نشیند و بر آن ها شراب زنجبیل فرود آید و از آن بنوشند و این در روز پنج شنبه خواهد بود آن گاه ابری سفید که از زعفران تشکیل شده است دو هزار سال بر ایشان باریدن گیرد، هزار سال زیور و هزار سال گوهر بر آن ها ببارد که بر هر گوهر حورالعینی آویزان است؛ آن گاه هزار سال دیگر به پرواز درآیند تا در نهایت به جایگاه راستین اشاره به آیه در جایگاه صدق نزد خداوند حاکم مقتدر (قمر/55] رسند و این در روز جمعه خواهد بود و بر سفره جاودانگی نشینند و شراب زلال دست نخورده و سربسته ای که مهری از مشک بر آن نهاده شده [اشاره به آیات: آن ها از شراب طهور دست نخورده و مهر شده ای سیراب می شوند مهری که بر آن نهاده شده از مشک است؛ و مشتاقان باید برای این نعمت های بهشتی] بر یکدیگر پیشی گیرند. (مطفّفین/25-26) بر ایشان فرود آید و از آن بنوشند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «این ها کسانی هستند که اعمال صالح انجام می دهند و از گناهان پرهیز می کنند».

بسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ در شمار این هفت آیه است.

1- امام صادق علیه السلام- محمّد بن مسلم گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی سبع المثانی و قرآن عظیم پرسیدم: «آیا سبع المثانی، سوره ی فاتحه است»؟ فرمود: «بله»! عرض کردم: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم در شمار این هفت آیه است»؟ فرمود: «بله! آن بهترین آن هاست».

2- امام صادق علیه السلام- سوره ی حمد هفت آیه دارد و بِسمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ یکی از آن هاست.

ص: 39

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَعْدِ بْنِ عُمَرَ الْجَلَّابِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ اللَّهِ عَنْ فَاتِحَةُ الْكِتَابِ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ اللهِ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ جَلَّ ذِكْرُهُ وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعاً مِنَ المَثانِي وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ. قَالَ: هِيَ فَاتِحَةُ الْكِتَابِ قُلْتُ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنْهَا؟ قَالَ: هِيَ أَفْضَلُهَا لِفَضْلٍ مِنْهَا﴾. (1)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن الْحَسَنِ بْن عَلِيٍّ الْعَسْكَرِى عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قِيلَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ العلم يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ الله أَخْبِرْنَا عَنْ بِسْم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أَهِيَ مِنْ فَاتِحَةِ الْكِتَابِ فَقَالَ: نَعَمْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقْرَؤُهَا وَيَعْدُّهَا آيَةً مِنْهَا وَيَقُولُ فَاتِحَةُ الْكِتَابِ هِيَ السَّبْعُ الْمَثَانِي﴾. (2)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن الْحَسَن بن عَلِيٍّ الْعَسْكَرِى عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ اللهِ قِيلَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ القيم يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَخْبِرْنَا عَنْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أَهِيَ مِنْ فَاتِحَةِ الْكِتَابِ قَالَ فَقَالَ: نَعَمْ كَانَ رَسُولُ اللهِ اللهِ ، يَقْرَؤُهَا وَيَعُدُّهَا آيَةً مِنْهَا وَيَقُولُ: فَاتِحَةُ الْكِتَابِ هِىَ السَّبْعُ الْمَثَانِي﴾. (3)

6- أمير المؤمنين علیه السلام-﴿ بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ آيَةٌ مِنْ فَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَ هِيَ سَبْعُ آيَاتٍ تَمَامُهَا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ﴾. (4)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿الحَمْدُ سَبعُ آيَاتِ﴾. (5)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا قُمْتُ لِلصَّلَاةِ أَقْرَأَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فِي فَاتِحَةِ الْكِتَابِ قَالَ: نَعَمْ، قُلْتُ: فَإِذَا قَرَأْتَ فَاتِحَهَ اَلْکِتَابِ اِقْرَأْ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ مَعَ اَلسُّورَهِ؟ قَالَ: نَعَمْ﴾. (6)

9- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ يَحْيَى بْن أَبِي عِمْرَانَ الْهَمْدَانِيُّ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبي جَعْفَرَ علیه اللسام جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا تَقُولُ فِي رَجُلِ ابْتَدَأَ بِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فِي صَلَاتِهِ وَحْدَهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ فَلَمَّا صَارَ إِلَى غَيْرِ أمِّ الْكِتَابِ مِنَ السُّورَةِ تَرَكَهَا؟ فَقَالَ اَلْعَبَّاسِیُّ : لَیْسَ بِذَلِکَ بَأْسٌ؟ فَکَتَبَ بِخَطِّهِ یُعِیدُهَا مَرَّتَیْنِ عَلَی رَغْمِ أَنْفِهِ یَعْنِی اَلْعَبَّاسِیَّ﴾. (7)

ص: 40

3- امام صادق علیه السلام- سعد بن عمر الجلّاب گوید: «از امام صادق علیه السلام مراد از سبع المثانی در آیه: ما به تو سوره ی حمد و قرآن عظیم دادیم! (حجر /87) پرسیدم»؟ امام علیه السلام فرمود: «مراد، سوره ی حمد است» پرسیدم: «آیا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ جزء آن است»؟ امام علیه السلام فرمود: «بسم الله الرّحمنِ الرَّحیمِ به خاطر فضیلتی که دارد برترین آیه ی آن است».

4- امام علی علیه السلام- امام حسن عسکری علیه السلام از پدرانش از امام علی علیه السلام نقل می کند: به امیرالمؤمنین علیه السلام گفتند: «ای امیرمؤمنان! ما را از بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ که آیا جزء فاتحة الكتاب است، خبر بده». فرمود: «بلی! رسول خدا آن را قرائت می فرمود و یک آیه از فاتحة الکتاب می شمرد و می فرمود که فاتحة الکتاب سبع المثانی است».

5- امام علی علیه السلام- امام عسکری از پدرانش از امام علی علیه السلام نقل می کند: از امیر المؤمنین علیه السلام سؤال شد: آیا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ از فاتحة الکتاب است»؟ حضرت فرمود: «بله! رسول اکرم صلی الله علیه و آله، را قرائت می فرمود و آن را جزء آن سوره به حساب می آورد و می فرمود: «فاتحة الكتاب، سبع المثانی است».

6- امام على علیه السلام- همانا بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ آیه ای از فاتحة الکتاب است. و این سوره شامل هفت آیه است که همه ی آن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ است.

7- امام صادق علیه السلام- سوره ی حمد، هفت آیه است.

8- امام صادق علیه السلام- معاویه بن عمّار گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «هنگامی که می خواهم نماز بخوانم آیا بِسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِیم را در ابتدای سوره ی حمد بخوانم»؟ امام علیه السلام فرمود: «آری بخوان»! عرض کردم: «سوره ی حمد را که خواندم با سوره ی بعدی نیز بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ را بخوانم؟ امام علیه السلام فرمود: «آری بخوان»!

9- امام جواد علیه السلام- يحيى بن أبى عمران الهمدانی گوید: در نامه ای به امام جواد علیه السلام نوشتم: «فدایتان شوم! نظر شما در مورد کسی که در نمازش فقط در ابتدای سوره ی حمد بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ را گفته و هنگام خواندن سوره بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را نگفته چیست؟ و عبّاسی (هشام بن إبراهيم العبّاسی) گفته این کار اشکالی ندارد»؟ امام علیه السلام با دست خط مبارک خود مرقوم فرمود: «بر خلاف میل عبّاسی، بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحِيمِ را [در هر رکعت] دوبار تکرار کند».

ص: 41

أَدَبُ الْقِراءَة

1- الباقر علیه السلام- ﴿عن فُراتِ بن أحنف عَنْ أَبِي جَعْفَرِ علیه السلام إِذَا قَرَأْتَ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ فَلاَ تُبَالِی أَنْ لاَ تَسْتَعِیذَ﴾. (1)

أَدَبُ الْكِتَابَةِ

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَيْفَ بْنِ هَارُونَ مَوْلَى آلِ جَعْدَةَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام اكْتُبْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنْ أَجْوَدِ كِتَابِكَ، وَلَا تَمُدَّ الْبَاءَ حَتَّى تَرْفَعَ السِّينَ﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَسَنِ بْنِ السَّرِى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا تَكْتُبْ بِسْمِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ- لِفُلَانِ، وَلَا لم بَأْسَ أَنْ تَكْتُبَ عَلى ظَهْرِ الْكِتَابِ لِفُلَانٍ﴾. (3)

الجَهرُ به

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عن ابی جعفر كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَجْهَرُ [ب] بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ يَرْفَعُ صَوْتَهُ بِهَا فَإِذَا سَمِعَهَا الْمُشْرِكُونَ وَلَّوْا مُدْبِرِينَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَإِذَا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلَى أَدْبَارِهِمْ نُفُوراً﴾. (4)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عن ابی عبدالله علیه السلام كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِذَا صَلَّى بِالنَّاسِ جَهَرَ [ب] بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَتَخَلَّفَ مَنْ خَلْفَهُ مِنَ الْمُنَافِقِينَ عَنِ الصُّفُوفِ فَإِذَا جَازَهَا فِي السُّورَةِ عَادُوا إِلَى مَوَاضِعِهِمْ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضِ: إِنَّهُ لَيُرَدَّدُ اسْمَ رَبِّهِ تَرْدَاداً إِنَّهُ لَيُحِبُّ رَبَّهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ، وَإِذَا ذَكَرتَ رَبَّكَ فِي الْقُرْآنِ وَحدَه...﴾. (5)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زَيْدِ بْنِ عَلِيٍّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي جَعْفَر علیه السلام فَذَكِرَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَقَالَ: تَدْرِي مَا نَزَلَ فِي بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَقُلْتُ: لَا فَقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم كَانَ أَحْسَنَ النَّاسِ صَوْتاً بِالْقُرْآنِ وَ كَانَ يُصَلِّى بِفِنَاءِ الْكَعْبَةِ يَرْفَعُ صَوْتَهُ وَكَانَ عُتْبَةُ وَ شَيْبَةُ ابْنَا رَبَيعَةَ وَ أَبُو جَهْل وَ جَمَاعَةٌ مِنْهُمْ يَسْتَمِعُونَ قِرَاءَتَهُ قَالَ وَ كَانَ يُكْثِرُ تَرْدَادَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَيَرْفَعُ بِهَا صَوْتَهُ

ص: 42

آداب قرائت

1- امام باقر علیه السلام- فرات بن أحنف از امام باقر علیه السلام نقل کرده است: هنگامی که بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را گفتی اشکالی ندارد که استعاذه (أَعُوذُ بِالله مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّحِيم) را نگویی.

آداب کتابت

1- امام صادق علیه السلام- سيف بن هارون گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحِيمِ را با بهترین خط خود بنویس [و در هنگام نوشتن آن] باء را نکش تا سین را بلند کنی.

2- امام صادق علیه السلام- حسن بن سریّ از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: ننویس بِسمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ برای فلانی! و اشکالی ندارد که پشت نامه بنویسی برای فلانی.

جهر خواندن

1- امام باقر علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله بسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ را آشکارا و با صدای بلند می خواند قریش با شنیدن آن روی می گرداندند و دور می شدند. پس خداوند این آیه را نازل فرمود و هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می کنی آن ها پشت می کنند و از تو روی بر می گردانند. (اسراء/46)

2- امام صادق علیه السلام- پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وقتی همراه مردم نماز می خواند آیه ى بِسمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم را با صدای بلند قرائت می کرد و منافقان که پشت سر حضرت ایستاده بودند از صف های نماز کنار می رفتند و وقتی قرائت آیه تمام می شد به جای خود باز می گشتند و به همدیگر می گفتند: «محمّد صلی الله علیه و آله نام پروردگارش را بسیار ذکر می کند حتماً بسیار او را دوست دارد، و را خدا این آیه را نازل کرد: و هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می کنی، آن ها پشت می کنند و از تو روی بر می گردانند. (اسراء/46).

3- امام باقر علیه السلام- زیدبن علی گوید: نزد امام باقر علیه السلام رفتم امام علیه السلام بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ گفت و سپس فرمود: «می دانی درباره ی بِسمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ چه آیه ای نازل شده است»؟ گفتم: «نه»! فرمود: «رسول الله صلی الله علیه و اله در قرائت قرآن زیباترین صوت را داشت حضرت در صحن و حیاط کعبه با صدای بلند نماز می خواند و عتبه بن ربیعه و شیبه بن ربیعه و ابوجهل بن هشام و گروهی دیگر از آن ها به صدای قرائت او گوش می دادند. پیامبر آیه ی بِسمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ را زیاد تکرار می کرد و آن را با صدای بلند می خواند آن ها می گفتند: «محمّد صلی الله علیه و اله نام خداوندش را بسیار تکرار می کند، لذا به دیگرانی که ایستاده و صدای پیامبر صلی الله علیه و اله را می شنیدند می گفتند: «هرگاه بِسمِ الله

ص: 43

فَيَقُولُونَ إِنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه و اله لبردة اسم ربه تردَاداً فَيَأْمُرُونَ مَنْ يَقُومُ فَيَسْتَمِعُ عَلَيْهِ وَ يَقُولُونَ إِذَا جَازَ لَيُرَدِّدُ بسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَأَعْلِمْنَا حَتَّى تَقُومَ فَتَسْمِعَ قراءتَهُ فَأَنزَلَ اللَّهُ فِي ذَلِكَ وَإِذَا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي الْقُرْآنِ وَحْدَهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَلَّوْا عَلَى أَدْبَارِهِمْ نُفُوراً﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَمْرِو بْن شِمْر قَالَ سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ علیه السلام إِنِّي أَومُ قَوْمِي فَأَجْهَرُ [ب] بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ. قَالَ: نَعَمْ حَقٌّ فَاجْهَرْ بِهَا قَدْ جَهَرَ بِهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله، ثُمَّ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ الله صلی الله علیه و آله كَانَ مِنْ أَحْسَنِ النَّاسِ صَوْتاً بِالْقُرْآنِ فَإِذَا قَامَ مِنَ اللَّيْلِ يُصَلِّى جَاءَ أَبُو جَهْل وَالْمُشْرِكُونَ يَسْتَمِعُونَ قِرَاءَتَهُ فَإِذَا قَالَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَضَعُوا أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ وَ هَرَبُوا فَإِذَا فَرَغَ مِنْ ذَلِكَ جَاءُوا فَاسْتَمَعُوا وَ كَانَ أَبُو جَهْل يَقُولُ: إِنَّ ابْن أَبي كَبْشَةَ لَيُردِّدُ اسْمَ رَبِّهِ إِنَّهُ لَيُحِبُّهُ، فَقَالَ جَعْفَر علیه السلام: صَدَقَ وَ إِن كان كذوباً قَالَ فَأَنزل الله: وَإِذا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلَى أدْبارِهِمْ نُفُوراً وَ هُوَ بِسم الله الرَّحمنِ الرَّحِيمِ﴾. (2)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿كَتَمُوا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَنِعْمَ وَاللَّهِ الْأَسْمَاءُ كَتَمُوهَا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله إِذَا دَخَلَ إِلَى مَنْزِلِهِ وَاجْتَمَعَتْ عَلَيْهِ قُرَيْسُ يَجْهَرُ بِسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ وَ يَرْفَعُ بِهَا صَوْتَهُ فَتُولَّى قُرَيْسُ فِرَاراً فَأَنْزَلَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فِي ذلك وَإِذا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَوْا عَلى أَدْبَارِهِمْ نُفُوراً﴾. (3)

6- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿بسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ اَلْآیَهُ اَلَّتِی یَقُولُ فِیهَا وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی اَلْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً﴾. (4)

7- الصّادقين علیهم السلام- ﴿عن زرارة عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ فِي بِسْم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ قَالَ: هُوَ الْحَقُّ فَاجْهَرْ بِهَا حَقٌّ مَا أَجْهَرَ بِهِ، وَ هِيَ الْآيَةُ الَّتِي قَالَ اللهُ: وَإِذا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي الْقُرْآنِ وَحْدَهُ بِسْمِ اللَّهِ

ص: 44

الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را گفت و تمام شد و آیه های دیگر را شروع کرد، ما را خبر کنید تا ما هم بیاییم و صدای او را بشنویم» آن گاه خدا این آیه را نازل کرد: و هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می کنی آن ها پشت می کنند و از تو روی بر می گردانند. (اسراء/46)

4- امام صادق علیه السلام- عمرو بن شمر گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «من در میان قبیله ام امام جماعت هستم و بِسْمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ را [در نماز] با صدای بلند می گویم آیا این کار درست است»؟ امام فرمود: «آری! درست است بِسْمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ را با صدای بلند بگو، چراکه رسول خدا چنین می کرد». آن گاه در ادامه فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله در تلاوت قرآن، از خوش صداترین مردم بود؛ هنگامی که در شب به نماز می ایستاد ابوجهل و سایر مشرکان می آمدند و به قرائت او گوش فرا می دادند، همین که بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را می گفت آن ها انگشتانشان را در گوش هایشان کرده و فرار می کردند و چون گفتن بِسمِ الله را تمام می کرد، آن ها برگشته و گوش فرا می دادند؛ و ابوجهل پیوسته می گفت: «ابن ابی کبشه [لقبی که مشرکان از روی عناد به رسول خدا صلی الله علیه و اله داده بودند] پیوسته نام پروردگارش را تکرار می کند، او حقّاً پروردگارش را دوست دارد». امام صادق علیه السلام در این جا فرمود: «اگر چه ابوجهل انسان دروغگویی بود اما در این مورد راست گفت». و فرمود: «به همین خاطر بود که خداوند نازل فرمود: و هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می کنی آن ها پشت می کنند و از تو روی بر می گردانند. (اسراء/46) که مراد [از یاد پروردگار] بسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ است.

5- امام صادق علیه السلام- بسم لله الرَّحمنِ الرَّحيمِ را [به هنگام قرائت حمد و سوره در نماز] پنهان می کنند [اصلا نمی خوانند یا آهسته می گویند]. پس برای خدا چه نام های نیکی است که پنهان می کنند هرگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله به خانه ی خود در می آمد و قریش برای دیدن ایشان اجتماع می کردند حضرت بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الله الرَّحمنِ الرَّحيم را آشکارا می خواند و صدای خود را بدان بلند می کرد و قریش که آن را می شنیدند می گریختند و لذا خداوند عزّوجلّ در این باره نازل فرمود: و هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می کنی آن ها پشت می کنند و از تو روی بر می گردانند. (اسراء/46).

6- پیامبر صلی الله علیه و اله- بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ همانا آیه ای است که خداوند عزّوجلّ درباره اش فرمود: و هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می کنی آن ها پشت می کنند و از تو روی بر می گردانند. (اسراء/46)

7- امام باقر و امام صادق علیه السلام- زراره از یکی از آن دو روایت کرده که درباره ی بسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیم فرمود: این آیه بیش از هر آیه ی دیگری شایسته ی آن است که با صدای بلند خوانده شود. پس هنگام قرائت آن صدایت را بلند کن این همان آیه ای است که خداوند فرمود: و هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می کنی آن ها پشت می کنند و از تو روی بر

ص: 45

الرَّحمنِ الرَّحِيمِ وَلَّوْا عَلى أَدْبَارِهِمْ نُفُوراً كَانَ الْمُشْرِكُونَ يَتَسَمَّعُونَ إِلَى قِراءة النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَإِذَا قَرَا بسمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ نَفَرُوا وَ ذَهَبُوا فَإِذَا فَرَغَ مِنْهُ عَادُوا وَ تَسَمَّعُوا﴾. (1)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ يُقْبِلُ قَوْمُ عَلَی نَجَائِبَ مِنْ نُورٍ یُنَادُونَ بِأَعْلَی أَصْوَاتِهِمْ اَلْحَمْدُ لِلّهِ اَلَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا أَرْضَهُ نَتَبَوَّأُ مِنَ اَلْجَنَّهِ حَیْثُ نَشاءُ قَالَ: فَتَقُولُ الْخَلَائِقُ هَذِهِ زُمْرَهُ اَلْأَنْبِیَاءِ فَإِذَا اَلنِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَؤُلاَءِ شِیعَهُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَهُمْ صَفْوَتِی مِنْ عِبَادِی وَ خِيَرَتِي مِنْ بَرِيَّتِي فَتَقُولُ الْخَلَائِقُ إِلَهَنَا وَ سَيِّدَنَا بِمَا نَالُوا هَذِهِ الدَّرَجَةَ فَإِذَا النَّدَاءُ مِنَ اللَّهِ بِتَخَتُّمِهِمْ فِی اَلْیَمِینِ وَ صَلاَتِهِمْ إِحْدَی وَ خَمْسِینَ وَ إِطْعَامِهِمُ اَلْمِسْکِینَ وَ تَعْفِیرِهِمُ اَلْجَبِینَ وَ جَهْرِهِمْ [ب] بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ﴾. (2)

9- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ الْخَلِيلَ علیه السلام كَشَفَ اللَّهُ عَنْ بَصَرِهِ فَنَظَرَ إِلَى جَانِبِ الْعَرْشِ فَرَأَى أَنْوَارَ النَّبِيِّ وَ الْأَئِمَّةِ لا فَقَالَ: إِلَهِي وَسَيِّدِي أَرَى عِدَّةَ أَنْوَارٍ حَوْلَهُمْ لَا يُحْصِي عِدَّتَهُمْ إِلَّا أَنتَ. قَالَ: يَا إِبْرَاهِيمُ هَؤُلَاءِ شِيعَتُهُمْ وَ مُحِبُوهُمْ قَالَ: إِلَهِي وَ بِمَا يُعْرَفُ شِيعَتُهُمْ وَ مُحِبُّوهُمْ قَالَ: بِصَلَاةِ الْإِحْدَى وَ الْخَمْسِينَ وَ الْجَهْرِ [ب] بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ الْقُنُوتِ قَبْلَ الرُّكُوعِ وَ سَجْدَةِ الشُّكْرِ وَ التَّخَتُّمِ بِالْيَمِينِ﴾. (3)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ إِبْرَاهِيمُ: فَبِمَا تُعْرَفُ شِيعَةً على بن أبي طالب علیه السلام؟ قال: بصلاة إحْدَى وَ- خَمْسِينَ وَ الْجَهْرِ [ب] بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ الْقُنوتِ قَبْلَ الرُّكُوعِ وَ تَعْفِيرِ الْجَبِينِ وَالتَّخَتُم باليمين﴾. (4)

11- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿في دعائم الاسلام رُوِّينَا عَنْ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله وَ عَنْ عَلِيٌّ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ وَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیهم السلام أَنَّهُمْ كَانُوا يَجْهَرُونَ [ب] بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فِيمَا يُجْهَرُ فِيهِ بِالْقِرَاءَةِ مِنَ الصَّلَوَاتِ فِي أَوَّلَ فَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَ أَوَّلَ السُّورَةِ فِي كُلِّ رَكْعَةَ وَ یُخَافِتُونَ بِهَا فِیمَا یُخَافَتُ فِیهِ مِنَ اَلسُّورَتَیْنِ جَمِیعاً قَالَ اَلْحَسَنُ بْنُ عَلَى علیهم السلام اجْتَمَعْنَا وَلْدَ

ص: 46

می گردانند. (اسراء/46) مشرکان به قرائت پیامبر صلی الله علیه و آله گوش می دادند، وقتی به قرائت بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم می رسید می گریختند و دور می شدند و وقتی قرائت آن تمام می شد باز می گشتند و گوش می دادند».

8- امام صادق علیه السلام- روز قیامت که می شود گروهی از مردم بر شترانی نورانی وارد می شوند و با صدای رسایشان فریاد می زنند: حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که به وعده ی خویش درباره ی ما وفا کرد و زمین [بهشت] را میراث ما قرار داد که هرجا را بخواهیم منزلگاه خود قرار دهیم. (زمر/74)». دیگران [با دیدن آن ها] می گویند: «ایشان جماعت پیامبرانند»! در این هنگام ندایی از طرف خداوند عزّوجلّ به گوش می رسد: «اینان شیعیان علیّ بن ابی طالب علیه السلام می باشند که بندگان برگزیده و آفریدگان نیک من هستند» می گویند: «ای معبود و مولای ما! چگونه ایشان به این مقام و منزلت رسیده اند»؟ ندای الهی در جواب می گوید: «به واسطه ی انگشتر [عقیق] در دست راست کردن و به جا آوردن پنجاه و یک رکعت نماز [هفده رکعت نمازهای واجب و سی و چهار رکعت نمازهای نافله] و غذا دادن به فقیران و پیشانی بر خاک مالیدن [در حال سجده] و با صدای بلند گفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ».

9- پیامبر صلی الله علیه و آله- هنگامی که خداوند ابراهیم خلیل علیه السلام را آفرید، حجاب از دیدگانش برداشت و او به طرف عرش الهی نظر افکند و نور پیامبر اسلام و امامان علیهم السلام را مشاهده نمود، عرض کرد: «ای معبود و مولای من! تعداد زیادی نور در اطراف ایشان می بینم که جز تو کسی توان شمارش ها را ندارد»! خداوند فرمود: «ای ابراهیم علیه السلام! اینان شیعیان و دوستداران پیامبر و اهل بیتش علیهم السلام هستند». عرض کرد: «معبودا! شیعیان و دوستداران ،ایشان چگونه شناخته می شوند»؟ خداوند فرمود: «با به جا آوردن پنجاه و یک رکعت نماز و با صدای بلند گفتن بِسمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ و قنوت خواندن پیش از رکوع و سجده شکر به جا آوردن و انگشتر [عقیق] در دست راست کردن».

10- امام صادق علیه السلام- ابراهیم علیه السلام عرض کرد: «شیعه علیّ بن ابی طالب علیه السلام چگونه شناخته می شود»؟ خداوند فرمود: «با به جا آوردن پنجاه و یک رکعت نماز و با صدای بلند گفتن بسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیم و قنوت خواندن پیش از رکوع و پیشانی بر خاک مالیدن [در حال سجده] و انگشتر [عقیق] در دست راست کردن».

11- امام صادق علیه السلام- در دعائم الاسلام برای ما از رسول خدا صلی الله علیه و آله امام علی، امام حسن، امام حسین، امام سجاد، امام باقر و امام صادق علیهم السلام نقل شده که ایشان در ابتدای حمد و سوره در نمازهایی که حمد و سوره بلند خوانده می شوند (نماز صبح، مغرب و عشاء) بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ را بلند، و در نمازهایی که حمد و سوره آهسته خوانده می شوند (نماز ظهر و عصر) آن را آهسته می خواندند و امام حسن مجتبی علیه السلام فرمود: «ما فرزندان فاطمه علیهما السلام بر بلند گفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ

ص: 47

فَاطِمَةَ علیها السلام َلَى ذَلِكَ وَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ: التَّقِيَّةُ دِينِي وَ دِينُ آبَائِي وَ لَا تَقِيَّةَ فِي ثَلَاثِ شُرْب الْمُسْكِر وَالْمَسْحُ عَلَى الْخُفَّيْنِ وَ تَرْكِ الْجَهْرِ [ب] بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ﴾. (1)

12- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَال قَالَ: صَلَّيْتُ خَلَفَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَيَّامًا فَكَانَ إِذَا كَانَتْ صَلَاةُ لَا يُجْهَرُ فِيهَا جَهَرَ بِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ كَانَ يَجْهَرُ فِي السُّورَتَيْنِ جَمِيعًا﴾. (2)

13- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثَّمَالِيِّ عن أبي جعفر علیه السلام قَالَ: إِنَّ الشَّيْطَانَ لَيَأْتِي قَرِينَ الْإِمَامِ علیه السلام- فَيَسْأَلُهُ هَلْ ذَكَرَ رَبَّهُ فَإِنْ قَالَ: نَعَمْ اِکْتَسَعَ فَذَهَبَ وَ إِنْ قَالَ لاَ رَکِبَ عَلَی کَتِفَیْهِ وَ کَانَ إِمَامَ اَلْقَوْمِ حَتَّی یَنْصَرِفُوا قَالَ: قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ مَا مَعْنَى قَوْلِهِ: ذَكَرَ رَبَّهُ ۚ قَالَ: الْجَهْرُ [ب] بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ﴾. (3)

14- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ رَجَاء بن أَبي الصَّحَاكَ عَن الرضا علیه السلام أَنَّهُ كَانَ يَجْهَرُ ب بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ فِي جَمِيعِ صَلَوَاتِهِ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ﴾. (4)

15- الرّضا علیه السلام- ﴿الْإِجْهَارُ [ب] بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ فِي جَمِيعِ الصَّلَوَاتِ سُنَّةٌ﴾. (5)

16- الصّادق علیه السلام- ﴿الْإِجْهَارُ [ب] بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ فِي الصَّلَاةِ وَاجِبٌ﴾. (6)

اسْمِ اللهِ الْأَعْظَمِ

1- الصّادق علیه السلام- ﴿بِسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أَقْرَبُ إِلَی اِسْمِ اَللَّهِ اَلْأَعْظَمِ مِنْ نَاظِرِ اَلْعَیْنِ إِلَی بَیَاضِهَا﴾. (7)

2- الرّسول علیه السلام- ﴿بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ اِسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اَللَّهِ اَلْأَکْبَرِ وَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اِسْمِ اَللَّهِ اَلْأَکْبَرِ إِلاَّ کَمَا بَیْنَ سَوَادِ اَلْعَیْنِ وَ بَیَاضِهَا مِنَ اَلْقُرْبِ﴾. (8)

3- العسكرى علیه السلام- ﴿بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ أَقْرَبُ إِلَی اِسْمِ اَللَّهِ اَلْأَعْظَمِ مِنْ سَوَادِ اَلْعَیْنِ إِلَی بَیَاضِهَا.﴾. (9)

ص: 48

الرَّحِيمِ اتفاق کرده ایم». و امام صادق علیه السلام فرمود: «تقیه آیین من و پدران من است؛ ولی در سه مورد، تقیّه صحیح نیست در نوشیدن شراب، مسح کردن بر روی کفش و ترک بلند گفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ».

12- امام صادق علیه السلام- صفوان جمّال گوید: چند روز با امام صادق علیه السلام نماز جماعت خواندم. موقعی که نماز ظهر و عصر می شد، امام علیه السلام با صدای بلند می گفت: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ و سوره ی حمد را آهسته می خواند سپس با صدای بلند می گفت: بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ و آهسته یک سوره ی قرآن تلاوت می کرد.

13- امام باقر علیه السلام- ابوحمزه ثمالی از امام باقر علیه السلام نقل می کند که فرمود: «ابلیس نزد شیطانی که مأمور بر امام جماعت شده می آید و می پرسد: آیا امام جماعت، پروردگارش را یاد کرده است؟ اگر بگوید: آری، ابلیس دُم خود را میان دو پایش گذاشته و می رود. امّا اگر بگوید نه، ابلیس روی شانه های امام جماعت سوار شده و امام جماعت آن مردم شود تا نمازشان تمام گردد» به امام علیه السلام عرض کردم: «فدایت شوم! منظور ابلیس از این که آیا پروردگارش را یادکرده چیست»؟ امام باقر علیه السلام فرمود: «منظورش، بلند گفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ است».

14- امام رضا علیه السلام- رجاء بن ضحاک گوید: امام رضا علیه السلام در تمامی نمازهای روز و شبش بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ را بلند می خواند.

15- امام رضا علیه السلام- بلند گفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ در جمیع نمازها مستحب است.

16- امام صادق علیه السلام- بلند خواندن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ در نمازها واجب است.

اسم اعظم خداوند

1- امام صادق علیه السلام- بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ به اسم اعظم ،خداوند، از سیاهی چشم به سفیدی آن نزدیک تر است.

2- پیامبر صلی الله علیه و اله- بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اسمی از اسم های خداوند متعال است که بزرگ ترین نام هاست و میان بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم و میان اسم خدای اعظم فاصله ای به نزدیکی سیاهی چشم به سفیدی آن است.

3- امام عسكرى علیه السلام- بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به اسم اعظم خدا از سیاهی چشم به سفیدی آن نزدیک تر است.

ص: 49

4- الرّضا علیه السلام- ﴿بسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أَقْرَبُ إِلَى اسْم الله الأعظم (مِنْ بَياض الْعَيْنِ إِلَى سَوَادِهَا﴾ (1)

5- الرّضا علیه السلام- ﴿مَنْ قَالَ بَعْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ * لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ مِائَةَ مَرَّةَ كَانَ أَقْرَبَ إِلَى أَسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمَ مِنْ سَوَادِ الْعَيْنِ إِلَى بَيَاضِهَا وَإِنَّهُ دَخَلَ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ﴾. (2)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ اِسْمُ اَللَّهِ اَلْأَکْبَرُ أَوْ قَالَ: اَلْأَعْظَمُ﴾. (3)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿بِسْمِ اللهَ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ هُوَ اسْمُ اللَّهِ الْأَكْبَرُ﴾. (4)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمُ مُقَطَّعَ فِى أمِ الْكِتَاب﴾. (5)

مَواقِعُ ذِكْرِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَإِذَا جَعَلْتَ رِجْلَكَ فِي الرِّكَابِ فَقُلْ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ بِسْمِ اللَّهِ وَ اللَّهُ أَكْبَر﴾. (6)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَقُولُوا عِنْدَ افْتِتَاحِ كُلِّ أَمْرٍ صَغِير أوْ عَظِيمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أَنْ أَسْتَعِينُ عَلَى هَذَا الْأَمْرِ بِاللَّهِ الَّذِي لَا تَحِقَ الْعِبَادَةُ لِغَيْرِهِ الْمُغِيثِ إِذَا اسْتغِيثَ وَالْمُجيب إذا دُعِى﴾. (7)

3- الكاظم علیه السلام- ﴿عن سليمانَ جَعَفَرِى سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنَ علیه السلام يَقُولُ: إِذَا أَتَى أَحَدُكُمْ أَهْلَهُ فَلْيَكُنْ قَبْلَ ذَلِكَ مُلَاطَفَةٌ فَإِنَّهُ أَبَر أَلِينَ لِقَلْبهَا وَأَسَلُ لِسَخِيمَتِهَا فَإِذَا أَفْضَى إِلَى حَاجَتِهِ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ ثَلَاثَاً فَإِنْ قَدَرَ أَنْ يَقْراً أَيَّ آيَة حَضَرَتْهُ مِنَ الْقُرْآن فَعَلَ وَ إِلَّا قَدْ كَفَتْهُ التَّسْمِيَةُ﴾. (8)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿رَوَى يُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنَ عَنْ غَيْرَ وَاحِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ:... فَإِذَا صَلَّى الْجُمُعَةَ قَالَ: اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ وَ أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الَّذِي خَشَعَتْ لَهُ الْأَصْوَاتُ وَ عَنَتْ لَهُ الْوُجُوهُ وَ ذَلَّتْ لَهُ النَّفُوسُ وَ وَجِلَتْ لَهُ الْقُلُوبُ مِنْ خَشْيَتِكَ﴾. (9)

ص: 50

4- امام رضا علیه السلام- بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به اسم اعظم، از سفیدی چشم به سیاهی اش نزدیک تر است.

5- امام رضا علیه السلام- هر کس بعد از نماز صبح صد مرتبه بگوید: ﴿بِسمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِالله الْعَلِيِّ الْعَظِيم﴾ به سوی اسم اعظم از سیاهی چشم به سفیدی آن نزدیک تر خواهد بود و به درستی که در این کلمات اسم اعظم داخل است.

6- امام صادق علیه السلام- بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ اسم اکبر خداست.

7- امام صادق علیه السلام- اسم اعظم خداوند در امّ الکتاب [سوره حمد]، پراکنده شده است.

مواقع ذکر بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

1- امام صادق علیه السلام- هنگامی که [به قصد سفر عمره یا حج] پا در رکاب مرکب گذاشتی بگو بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، بسم الله و الله اکبر.

2- امام علی علیه السلام- در آغاز هر مطلب کوچک و بزرگی بگویید: بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ که در واقع، چنین گفته اید: بر این کار، استعانت و یاری از خدا می طلبم. خدایی که پرستش و بندگی غیر او، جایز نیست! خدایی که هر آن گاه که از او دادخواهی شود دادرس است! هرگاه خوانده شود، پذیرا و جوابگوست.

3- امام کاظم علیه السلام- سلیمان جعفری گوید: از امام علیه السلام شنیدم که فرمود: «هرگاه یکی از شما خواست با همسرش نزدیکی کند باید پیش از آن وی را ناز و نوازش کند، چرا که این کار دل همسرش را نرم تر می کند و اگر کدورتی در دل داشته باشد، آن را از بین می برد و پس از آن که خواسته اش دست یافت سه مرتبه بسم الله بگوید و اگر توانست هر آیه ای از قرآن را که به خاطرش آمد بخواند و گرنه همان بِسمِ الله، وی را کفایت کند.

4- امام صادق علیه السلام- از دعاهای برآورده شدن حاجت ها در روز جمعه: ﴿اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلا نَوْمٌ وَ أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الَّذِي خَشَعَتْ لَهُ الْأَصْوَاتُ وَ عَنَتْ لَهُ الْوُجُوهُ وَ ذَلَّتْ لَهُ النُّفُوسُ وَ وَجِلَتْ لَهُ الْقُلُوبُ مِنْ خَشْيَتِكَ...﴾.

ص: 51

5- الصّادق علیه السلام- ﴿رُوِيَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا كَانَتْ لَكَ حَاجَةً فَصُمْ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ الْأَرْبَعَاءَ وَالْخَمِيسَ وَالْجُمُعَةَ فَإِذَا صَلَّيْتَ الْجُمُعَةَ فَادْعُ بِهَذَا الدُّعَاءِ اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ [ب] بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الْحَيِّ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مِلْءَ السَّمَاوَاتِ وَ مِلْءَ الْأَرْضَ وَأَسْأَلُكَ بِاسْمِکَ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ اَلَّذِی لا إِلهَ إِلاّ هُوَ اَلْحَیُّ اَلْقَیُّومُ اَلَّذِی عَنَتْ لَهُ اَلْوُجُوهُ وَ خَشَعَتْ لَهُ اَلْأَبْصَارُ﴾. (1)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّ مَنْ كَانَتْ لَهُ حَاجَةُ فَلْيَصُمْ يَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ... قَالَ: اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الَّذِى لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الحَيُّ الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلا نَوْمُ الَّذِي مَلَأتْ عَظَمَتُهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَسْأَلُكَ بِسْمِ اللهِ رَّحْمنِ الرَّحِيمِ الَّذِى لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الَّذِي عَنَتْ لَهُ الْوُجُوهُ وَ خَشَعَتْ لَهُ اَلْأَبْصَارُ وَ وَجِلَتِ اَلْقُلُوبُ مِنْ خَشْیَتِهِ ﴾. (2)

الحِجَابُ

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُفَضّل بن عُمَرَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ الله يا مُفَضَّلَ: احْتَجرُ مِنَ النَّاسِ كُلِّهِمْ * [ب] بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ وَ بِ قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ `اَللّهُ اَلصَّمَدُ `لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ `وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ اِقْرَأْهَا عَنْ یَمِینِکَ وَ عَنْ شِمَالِکَ وَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْکَ وَ مِنْ خَلْفِکَ وَ مِنْ فَوْقِکَ وَ مِنْ تَحْتِکَ وَ إِذَا دَخَلْتَ عَلَی سُلْطَانٍ جَائِرٍ فَاقْرَأْهَا حِینَ تَنْظُرُ إِلَیْهِ ثَلاَثاً وَ اِعْقِدْ بِیَدِکَ اَلْیُسْرَی ثُمَّ لاَ تُفَارِقْهَا حَتَّی تَخْرُجَ مِنْ عِنْدِهِ﴾. (3)

الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِاللَّهِ علیه السلام عَنْ تَفْسِیرِ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ ، قَالَ: اَلْبَاءُ بَهَاءُ اَللَّهِ، وَ اَلسِّینُ سَنَاءُ اَللَّهِ، وَ اَلْمِیمُ مَجْدُ اَللَّهِ﴾. (4)

3- الصادق علیه السلام- ﴿عن أبي بصير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، فَقَالَ: الْبَاءُ بَهَا: اَللَّهِ وَ اَلسِّینُ سَنَاءُ اَللَّهِ وَ اَلْمِیمُ مُلْکُ اَللَّهِ قَالَ قُلْتُ اَللَّهُ فَقَالَ اَلْأَلِفُ آلاَءُ اَللَّهِ عَلَی

ص: 52

5- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: «هرگاه حاجتی داشتی [برای برآورده شدنش] سه روز چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه را روزه بگیر و آن گاه که نماز جمعه را به جا آوردی این دعا را بخوان: ﴿للَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ اَلْحَیِّ اَلَّذِی لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ مِلْءَ اَلسَّمَاوَاتِ وَ مِلْءَ اَلْأَرْضِ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ اَلَّذِی لا إِلهَ إِلاّ هُوَ اَلْحَیُّ اَلْقَیُّومُ اَلَّذِی عَنَتْ لَهُ اَلْوُجُوهُ وَ خَشَعَتْ لَهُ اَلْأَبْصَارُ.....﴾.

6- امام صادق علیه السلام- هر کس حاجتی دارد روز چهارشنبه پنجشنبه و جمعه را روزه بگیرد... و این دعا را بخواند: ﴿اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَالِمُ الْغَيْبِ و الشَّهَادَةِ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ الَّذِي لا إلهَ إِلَّا هُوَ الحَيُّ الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلا نَوْمُ الَّذِي مَلَاتٌ عَظَمَتُهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَسْأَلُكَ بِسم الله الرحمنِ الرَّحِيمِ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الَّذِي عَنَتْ لَهُ الْوُجُوهُ وَ خَشَعَتْ لَهُ الْأَبْصَارُ وَ وَجِلَتِ الْقُلُوبُ مِنْ خَشْيَتِه...﴾

حجاب

1- امام صادق علیه السلام- از مفضّل بن عمر نقل است که گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «ای مفضّل! خویشتن را از [شرّ] همه ی مردم به وسیله ی بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم و سوره قُلْ هُوَ اللهُ أَحَد حفظ کن، آن را در سمت راستت در سمت چپت در پیش رویت در پشت سرت در بالای سرت و در زیر پایت بخوان (یعنی به شش جهت بخوان) و چون بر سلطان ستمکاری وارد شدی [برای این که از شرّش در امان باشی] هنگامی که نگاهت به او افتاد سه بار سوره ی قُلْ هُوَ اللهُ أَحَد را بخوان و دست چپت را مشت کرده و پیوسته این سوره را بخوان تا از نزد او بیرون آیی».

2- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن سنان گوید: از امام صادق علیه السلام تفسير بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ را پرسیدم فرمود: «باء بهاء [روشنی] خدا و سين سناء [رفعت] خداست و میم مجد (بزرگواری) خداست».

3- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام از معنی بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ سؤال شد. فرمود: «که باء بهاء خدا است و سین سناء خدا ملک خدا». عرض کردم: «الله یعنی چه»؟ فرمود: «الف آلاء و نعمت های خدا بر خلقش از نعیم به ولایت ما است؛ و لام الزام خدا بر خلق خود است که ولایت ما را بر ایشان لازم گردانیده است». عرض کردم: «هاء چه معنی دارد»؟ فرمود: «هوان و خواری از برای کسی است که با محمّد صلی الله علیه و آله و آل محمّد صلی الله علیه و آله مخالفت کرده».

ص: 53

خَلْقِهِ مِنَ النَّعِيمِ بِوَلَايَتِنَا وَاللَّامُ الْزَامُ اللَّهِ خَلْقَهُ وَلَايَتَنَا قُلْتُ: فَالْهَا؟ فَقَالَ: هَوَانُ لِمَنْ خَالَفَ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدِ علیهم السلام قُلْت الرَّحْمَنُ؟ قَالَ: بِجَمِيعِ الْعَالَمِ، قُلْتُ: الرَّحِيمِ؟ قَالَ: بِالْمُؤْمِنِينَ خَاصَّةً﴾. (1)

4- الرّسول صلی الله علیه وآله- ﴿عَنِ ابْنِ عَبَّاس... فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامِ يَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه و آله فَأَخْبِرْنِي أَيُّ شَيْءٍ مُبْتَدَا الْقُرْآنِ وَأَيُّ شَيْءٍ مُؤَخَّرَهُ؟ قَالَ: مُبْتَدَؤُهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ مُؤَخَّرُهُ أَبْجَدْ قَالَ: مَا تَفْسِيرُ أَبْجَدُ قَالَ: الْأَلِفُ آلَاءِ اللَّهِ وَالْبَاءُ بَهَاءُ اللَّهِ وَالْحِيمُ جَمَالُ اللَّهِ وَالدَّالُ دِينُ اللَّهِ وَإِدْلَالُهُ عَلَى الْخَيْرِ هَوَّرُ الْهَاوِيَةُ حُطَّى حُطُوطُ الْخَطَايَا وَ الذُّنُوبِ سَعْفَصٌ صَاعاً بصَاع حقاً بِحَقِّ فَصَا بِفَص يَعْنِي جَوْراً بِجَوْر قَرَشَتْ سَهُمُ اللَّهِ الْمُنْزَلُ فِي كِتَابِهِ الْمُحْكَمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ سُنَّةَ اللَّهِ سَبَقَتْ رَحْمَةُ اللهِ غَضَبَه﴾ (2)

المعني

1- الأئمة علیهم السلام- ﴿عن أبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: عِلَّهُ إِسْقَاطِ بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنْ سُورَةِ بَرَاءَةَ أَنَّ الْبَسْمَلَةَ أَمَانُ وَالْبَرَاءَةُ كَانَتْ إِلَى الْمُشْرِكِينَ فَأَسْقِطَ مِنْهَا الْأَمَانَ﴾ (3)

باب 1: حَرْفُ «ب»

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿بِسْمِ اللَّهِ أَيْ أَسْتَعِينُ عَلَى أُمُورِي كُلِّهَا بِاللَّه﴾ (4)

2-1- العسكرى علیه السلام- ﴿بِسْمِ اللهِ أَنْ أَستَعِينُ عَلَى أُمُورِي كُلِّهَا بِاللهِ الَّذِي لَا تَحِقُّ العِبَادَة إِلَّا لَهُ، المُغِيثِ إِذَا استُغِيثَ، وَ المُجِيبِ إِذَا دُعِيَ﴾ (5)

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عن ابن عباس رحمه الله أَنَّهُ شَرَحَ لَهُ فِی لَیْلَهٍ وَاحِدَهٍ مِنْ حِینَ أَقْبَلَ ظَلاَمُهَا حَتَّی أَسْفَرَ صَبَاحُهَا فِی شَرْحِ اَلْبَاءِ مِنْ بِسْمِ اَللّهِ وَ لَمْ یَتَقَدَّمْ إِلَی اَلسِّینِ وَ قَالَ لَوْ شِئْتُ لَأَوْقَرْتُ أَرْبَعِینَ بَعِیراً مِنْ شَرْحِ بِسْمِ اَللّهِ﴾ (6)

ص: 54

عرض کردم: «رحمن»؟ فرمود: «به همه ی عالم بخشاینده است». عرض کردم: «رحيم»؟ فرمود: «به مؤمنان بخصوص مهربان است».

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- از ابن عباس رحمه الله نقل است ابن سلام گفت: «یا محمّد صلی الله علیه و آله! بگو ببینم ابتدای قرآن و انتهای آن چیست»؟ فرمود: «ابتدای آن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ است و آخر آن ابجد است». گفت: «تفسیر ابجد چیست»؟ فرمود: «الف، آلاء و نعمت های خدا است و باء، بها الله و جیم، جمال الله و دال، دین الله و راهنمایی خدا به خیر و نیکی است. هوز؛ هاویه است. حطی؛ از بین رفتن گناهان و خطاها است. سعفص؛ یک من به یک من، یک پیمانه به یک پیمانه و یک نگین به یک نگین [است] یعنی هر طور باشد معادل همان. قرشت؛ سهم خداست که در کتاب محكم او تعيين شده. بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ سنّت خدا است که رحمتش بر غضب او سبقت گرفته است».

معنی

اشاره

1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: علت این که سوره ی توبه بِسمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ندارد این است که بسم الله برای امان و رحمت است و سوره ی توبه برای. بیزاری جستن و برداشتن امان از مشرکان نازل گردید از این رو بسم الله که نشانه ی امان [است] از آغاز این سوره برداشته شد.

بخش 1: ب

1-1- امام عسکری علیه السلام- بِسمِ الله یعنی در تمامی امورم، از خدا یاری می طلبم.

2-1- امام عسکری علیه السلام- بسم الله، یعنی در تمام امورم از خدا یاری می طلبم! خدایی که پرستش و بندگی، جز برای او شایسته نیست! خدایی که دادرس است؛ آن گاه که از او دادخواهی شود، پذیرا و جوابگوست؛ هر آن گاه که خوانده شود!

3-1- امام علی علیه السلام - ابن عبّاس رحمه الله به نقل از حسن بصری امام علی علیه السلام در یک شب از ابتدای آن تا سپیده دم [فقط معنای] باء بسم الله را برای او شرح داده و به سین آن نرسید و فرمود: «اگر بخواهم می توانم بار چهل شتر را از شرح بِسمِ الله سنگین کنم».

ص: 55

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- في عوالى الثالي: ﴿رُوىَ عَنْ عَلى علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَوْ شِئْتُ لَأَوْقَرْتُ سَبْعِينَ بعيراً مِنْ بَاء بسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيم﴾ (1)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عن على علیه السلام أَنَا نُقطَهُ تَحتَ البَاءِ﴾ (2)

6-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ الصَّادِق علیه السلام... قَالَ: عَبد الله بن يَحيَى يَا أَمِيرَ المُؤمِنِينَ علیه السلام مَا تَفْسِيرُ- بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ؟ قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَقْراً أَوْ يَعْمَلَ عَمَلًا [وَ] يَقُولُ: بِسْمِ اللَّهِ أَيْ: بِهذَا الاِسمِ أعمَلُ هذَا العَمَلَ، فَکُلُّ أمرٍ یَعمَلُهُ یَبدَأُ فیهِ ب بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ فَإِنَّهُ یُبارَکُ لَهُ فیهِ﴾ (3)

7-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن ابْن عَبَّاس رحمه الله حَدَّثَنِي أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِى بَا بَاءِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنْ أَوَّلِ اللَّيْلِ إِلَى الْفَجْرِ لَمْ يَتِم﴾ (4)

8-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الله بْن عَبَّاس رحمه الله: جَاءَهُ يَسْأَلُهُ عَنْ تَفْسِيرِ الْقُرْآنِ فَوَعَدَهُ بِاللَّيْلِ فَلَمَّا حَضَرَ قَالَ: مَا أَوَّلُ الْقُرْآنِ؟ قَالَ: الْفَاتِحَةُ. قَالَ: وَ مَا أَوَّلُ الْفَاتِحَةِ؟ قَالَ: بِسْمِ اللَّهِ قَالَ: وَ مَا أَوَّلُ بِسم الله؟ قَالَ بِسْم قَالَ: وَ مَا أَوَّلُ بِسْم قَالَ: اَلْبَاءُ، فَجَعَلَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَتَکَلَّمُ فِی اَلْبَاءِ طُولَ اَللَّیْلِ، فَلَمَّا قَرُبَ اَلْفَجْرُ قَالَ: لَوْ زَادَنَا اَللَّیْلُ لَزِدْنَا﴾ (5)

باب 2: إسم

اشاره

1-2- الرّضا علیه السلام- ﴿عَلَى بْن فَضَال عَنْ أَبِيهِ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا عَلَى بْن مُوسَى علیه السلام عَنْ بِسْمِ اللهِ، فَقَالَ: مَعْنَى قَوْلِ الْقَائِلِ بِسْمِ اللَّهُ أَنْ أَسِمُ عَلَى نَفْسِي سِمَةٌ مِنْ سِمَاتِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَهِيَ الْعِبَادَةُ قَالَ: فَقُلْتُ لَهُ: مَا السِّمَةُ؟ قَالَ: هِيَ الْعَلَامَة﴾ (6)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَم أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السلام عَنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ وَاشْتِقَاقِهَا اللَّهُ ممَّا مُشْتَقَ فَقَالَ: يَا هِشَامُ اللَّهُ مُشْتَقَ مِنْ إِلَهِ وَإِلَهُ يَقْتَضِي مَألُوهَا وَالِاسْمُ غَيْرُ الْمُسَمَّى فَمَنْ هو عبَدَ الِاسْمَ دُونَ الْمَعْنَى فَقَدْ كَفَرَ وَ لَمْ يَعْبُدْ شَيْئاً وَ مَنْ عَبَدَ الِاسْمَ وَ الْمَعْنَى فَقَدْ أَشْرَكَ وَ عَبَدَ اثْنَيْنِ وَ مَنْ عَبَدَ الْمَعْنَى دُونَ الِاسْمِ فَذَاكَ التَّوْحِيدُ أَ فَهِمْتَ يَا هِشَامِ؟ قَالَ: قُلْتُ: زِدْنِي. قَالَ: لِلَّهِ

ص: 56

4-1- امام علی علیه السلام- در عوالی الئالی از امام علی علیه السلام روایت شده است که فرمود: «اگر بخواهم می توانم بار هفتاد شتر را از [شرح] باء بسم الله سنگین کنم».

5-1- امام علی علیه السلام- من نقطه ی زیر باء بسم الله هستم.

6-1- امام علی علیه السلام- امام صادق علیه السلام فرمود: «... عبدالله بن یحیی گفت: «ای امیرمؤمنان علیه السلام! تفسير بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ چیست؟ فرمود: «البتّه؛ بنده هرگاه اراده ی خواندن یا به جا آوردن عملی داشت، می گوید؛ بسم الله به این معنا که [به این اسم، این کار را به جا می آورم]. پس؛ هر عملی که به جا می آورد، در آن به بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ آغاز کند. یقیناً! برایش در آن، میمنت و مبارکی است».

7-1- امام علی علیه السلام- بن عبّاس گوید: امیرمؤمنان علیه السلام درباره ی «باء» بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ از آغاز شب تا سپیده دم برایم سخن گفت و گفتارش به پایان نرسید.

8-1- امام علی علیه السلام- در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده است که عبدالله بن عبّاس نزد ایشان آمد و از تفسیر قرآن سؤال کرد پس او را به شب وعده داد؛ هنگامی که نزد او آمد گفت: «ابتدای قرآن چیست»؟ فرمود: «سوره ی حمد» گفت: «ابتدای سوره ی حمد چیست»؟ فرمود: «بسم الله». گفت: «ابتدای بسم الله چیست»؟ فرمود: «بسم» گفت: ابتدای بِسم چیست؟ فرمود: «باء». سپس امام علیه السلام تمام طول شب از باء سخن می گوید؛ هنگامی که صبح نزدیک شد فرمود: «اگر شب ادامه می یافت، ما نیز ادامه می دادیم».

بخش 2: نام

1-2- امام رضا علیه السلام- علی بن فضّال از پدرش نقل می کند که گفت: از امام رضا علیه السلام درباره ی بسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ پرسیدم ایشان فرمود: «معنای سخن کسی که می گوید: بسم الله این است: نشانه ای از نشانه های خداوند را که همان پرستش اوست، بر خود می نهم». عرض کردم: «نشانه چیست»؟ فرمود: «علامت».

2-2- امام صادق علیه السلام- هشام بن حکم گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی اسم های خداوند و ریشه های آن ها پرسیدم: «الله از چه مشتق شده است»؟ حضرت فرمود: «ای هشام الله از إله مشتق شده است و إله معبود بودن را اقتضا می کند و نام، غیر از صاحب نام است. پس هرکس نام را بدون معنا بپرستد کفر ورزیده است؛ و هرکس نام و معنا را بپرستد شرک ورزیده و دو چیز را پرستیده است و هر که معنا را و نه اسم را بپرستد این توحید است ای هشام! فهمیدی»؟ عرض کردم: «برایم بیشتر گویید» فرمود: «خداوند نود و نه اسم دارد، اگر هر نامی، همان صاحب نام باشد باید هر کدام از اسم ها، معبودی باشد. ولی خداوند، خود معناست که این نام ها بر او

ص: 57

نِسْعَةُ وَ تِسْعُونَ اسْماً فَلَوْ كَانَ الاسْمُ هُوَ الْمُسَمَّى لَكَانَ كُلُّ اسْمٍ مِنْهَا إِلَهَا وَلَكِنَّ اللَّهَ مَعْنَى يُدل عَلَيْهِ بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ وَكُلُهَا غَيْرُهُ يَا هِشَامُ الْخَيْرُ اسْمُ لِلْمَاكُولِ وَالْمَاء اسْمُ لِلْمَشْرُوبِ وَالثَّوْبُ اسْمُ لِلْمَلْبُوسِ وَالنَّارُ اسْمُ لِلْمُحْرِقِ أَ فَهِمْتَ يَا هِشَامُ فَهُمَا تَدْفَعُ بِهِ وَ تُنَاضِلُ بِهِ أَعْدَاءَنَا الْمُتَّخِذِينَ مَعَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ غَيْرَهُ قُلْتُ: نَعَمْ، فَقَالَ: نَفَعَكَ اللَّهُ بِهِ وَ ثَبِّتَكَ يَا هِشَامٌ قَالَ: فَوَ اللَّهِ! مَا قَهَرَنِي أَحَدُ فِي التَّوْحِيدِ حَتَّى قُمْتُ مَقَامِي هَذَا﴾. (1)

3-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿كِتَابِ إِرْشَادِ الْقُلُوبِ، فِيمَا كَتَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى مَلِكِ الرُّومِ حِينَ سَأَلَهُ عَنْ تَفْسِيرِ فَاتِحَةِ الْكِتَابِ فَأَمَّا سُؤَالُكَ عَنِ اسْمِ اللَّهِ تَعَالَى فَإِنَّهُ اسْمٌ فِيهِ شِفَاءُ مِنْ كُلِّ دَاءِ وَ عَوْنُ عَلَى كُلِّ دَوَاءِ﴾. (2)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ اللَّهُ يُسَمَّى بِأَسْمَائِهِ وَ هُوَ غَيْرُ أَسْمَائِهِ وَالْأَسْمَاءُ غَيْرُهُ، وَ فِيهِ؛ اسْمُ اللَّهِ غَيْرَهُ وَكُلِّ شَيْءٍ وَقَعَ عَلَيْهِ اسْمُ شَيْءٍ فَهُوَ مَخْلُوقُ مَا خَلَا اللَّهَ﴾. (3)

5-2- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانِ قَالَ: سَأَلْتُهُ يَعْنِي الرِّضَا علیه السلام عَنِ الِاسْمِ، مَا هُوَ؟ فَقَالَ: صِفَةٌ لِمَوْصُوف﴾. (4)

باب 3: الله

اشاره

1-3- العسکری علیه السلام- ﴿الله هُوَ الَّذِي يُتَأَلَّهُ إِلَيْهِ عِنْدَ الْحَوَائِجِ وَ الشَّدَائِدِ كُلُّ مَخْلُوقِ عِنْدَ انْقِطَاعِ الرَّجَاءِ مِنْ كُلِّ مَنْ دُونَهُ وَ تَقَطَّعِ الْأَسْبَابِ مِنْ جَمِيعِ مَنْ سِوَاهُ و وَ ذَلِكَ أَن كُلِّ مُتَرَتِّسِ فِي هَذِهِ الدُّنْيَا أَوْ مُتَعَظَّم فِيهَا، وَإِنْ عَظُمَ غَنَاؤُهُ وَطُغْيَانُهُ وَكَثُرَتْ حَوَائِجُ مَنْ دُونَهُ إِلَيْهِ، فَإِنَّهُمْ سَيَحْتَاجُونَ حَوَائِجَ لَا يَقْدِرُ عَلَيْهَا هَذَا الْمُتَعَاظِمُ وَكَذَلِكَ هَذَا الْمُتَعَاظِمُ يَحْتَاجُ حَوَائِجَ لَا يَقْدِرُ عَلَيْهَا فَيَنْقَطِعُ إِلَى اللَّهِ عِنْدَ ضَرُورَتِهِ وَ فَاقَتِهِ، حَتَّى إِذَا كُفِيَ هَمَّهُ، عَادَ إِلَى شِرْكِهِ. أَ مَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ: قُلْ أَرَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذابُ الله أَوْ أَتَتْكُمُ السَّاعَةُ أَ غَيْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ كُنْتُم صادِقِينَ بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شَاءَ وَ تَنْسَوْنَ مَا تُشْرِكُونَ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى لِعِبَادِهِ: أَيُّهَا الْفُقَرَاءُ إِلَى رَحْمَتِي إِنِّي قَدْ أَلْزَمْتُكُمُ الْحَاجَةَ إِلَيَّ فِي كُلِّ حَالٍ، وَ ذِلَّةَ الْعُبُودِيَّة فِي كُلِّ

ص: 58

دلالت کنند همه غیر از خود او باشند. ای هشام! نان، اسمی است برای خوردنی و آب، اسمی است برای آشامیدنی و لباس، اسمی است برای پوشیدنی و آتش اسمی است برای سوزانندگی ای هشام! آیا چنان فهمیدی که با آن به دفاع بپردازی و در مبارزه با دشمنان خداوند که همراه خداوند چیز دیگری می پرستند پیروز شوی»؟ عرض کردم: «بله». فرمود: «ای هشام! خداوند تو را به این جهت سود بخشد و استوار دارد». هشام گوید: «به خدا سوگند از زمانی که از آن مجلس برخاستم تاکنون هیچ کس در مبحث توحید بر من چیره نشده است».

3-2- امام علی علیه السلام- امام علی علیه السلام به پادشاه روم که از تفسیر فاتحه الکتاب پرسیده بود، نوشت: امّا پرسش تو از نام خدا؛ همانا آن اسمی است که درمان همه ی دردهاست، کمک هر دارویی است.

4-2- امام صادق علیه السلام- خداوند به نام های خود نامیده می شود، و آن ذات مقدّس، غیر از نام های خود می باشد و نام ها غیر اوست [چون اولاً ذات خداوند بسیط محض است و اسماء و صفات الهى مفاهيم کلّی هستند و ثانیاً ذات خداوند قدیم است و اسماء الهی، حادث]. و اسم خدا غیر خدا است و هر آن چه نام «چیز» بر او صادق باشد مخلوقست جز خدا.

5-2- امام رضا علیه السلام- محمّد بن سنان گوید: از امام رضا علیه السلام پرسیدم: «اسم» چیست؟ ایشان فرمود: «صفتی است برای موصوف».

بخش 3: خداوند

1-3- امام عسکری علیه السلام- کسی است که هر آفریده ای به هنگام نیازها و سختی ها وقتی امیدش از همه چیز جز او بریده شود و دستش از همه ی اسباب جز او گسسته گردد، به بندگی او روی می آورد هر مهتر و بزرگی در این دنیا هر چند بسیار بی نیاز و چیره باشد و نیاز دیگران به او بسیار باشد نیازمند چیزهایی خواهد شد که از عهده اش برنیاید و دیگران نیز نیازمند چیزهایی شوند که در توان او نباشد پس به هنگام ضرورت و تنگنا از همه چیز به سوی خدا دست می کشد اما چون نگرانی اش برطرف شود به شرک خود باز می گردد آیا نشنیده ای که خداوند عزّوجلّ می فرماید: «بگو به من خبر دهید اگر عذاب پروردگار به سراغ شما آید، یا رستاخیز برپا شود آیا [برای حلّ مشکلات خود]، غیر خدا را می خوانید اگر راست می گویید»؟!، [نه] بلکه تنها او را می خوانید! و او اگر بخواهد، مشکلی را که به خاطر آن او را خوانده اید، برطرف می سازد و آن چه را [امروز] همتای خدا قرار می دهید [در آن روز] فراموش خواهید کرد. (انعام/41-40) خداوند عزّوجلّ به بندگان خود فرمود: ای نیازمندان رحمت من! همانا بر شما واجب کرده ام که در همه حال نیازمند من باشید و در همه ی وقت، در عبادت من خاکساری کنید؛ پس

ص: 59

وقْتِ، فَإِلَيَّ فَافْزَعُوا فِي كُلِّ أَمْرٍ تَأخُذُونَ بِهِ وَ تَرْجُونَ تَمَامَهُ، وَ بُلُوغَ غَايَتِهِ، فَإِنِّي إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَعْطِيَكُمْ لَمْ يَقْدِرْ غَيْرِى عَلَى مَنْعِكُمْ وَ إِنَّ أَرَدْتُ أَنْ أَمْنَعَكُمْ لَمْ يَقْدِرْ غَيْرِى عَلَى إِعْطَائِكُمْ [فَأَنَا أحَقُّ مَنْ سُلَ، وَأُولَى مَنْ تُضَرعَ إِلَيْهِ] فَقُولُوا عِنْدَ اِفْتِتَاحِ کُلِّ أَمْرٍ صَغِیرٍ أَوْ عَظِیمٍ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ﴾. (1)

2-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿اللَّهُ أَعْظَمُ اسْم مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ عَزَوَجَلَّ وَ هُوَ الِاسْمُ الَّذِی لَا یَنْبَغِی أَنْ یُسَمَّی بِهِ غَیْرُ اللَّهِ وَ لَنْ یُسَمَّ بِهِ مَخْلُوقٌ﴾. (2)

3-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام قَالَ رَجُلُ لِلصَّادِقِ علیه السلام يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله! دلَّنِي عَلَى اللَّهِ مَا هُوَ، فَقَدْ أَكْثَرَ عَلَى الْمُجَادِلُونَ وَحَيَّرُونِي؟ فَقَالَ لَهُ: يَا عَبْدَ اللَّهِ هَلْ رَكِبْتَ سَفِينَةٌ قَطُّ، قَالَ: نَعَمْ قَالَ: فَهَلْ كُسِرَ بكَ حَيْثُ لَا سَفِينَةَ تُنْجِيكَ وَلَا سِبَاحَةَ تُغْنِيكَ؟ قَالَ: نَعَمْ قَالَ: فَهَلْ تَعَلَّقَ قَلْبُكَ هُنَالِكَ أَنَّ شَيْئًا مِنَ الْأَشْيَاءِ قَادِرُ عَلَى أَنْ يُخَلَّصَكَ مِنْ وَرْطَتِكَ؟ فَقَالَ: نَعَمْ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: فَذَلِکَ اَلشَّیْءُ هُوَ اَللَّهُ، اَلْقَادِرُ عَلَی اَلْإِنْجَاءِ حَیْثُ لاَ مُنْجِیَ، وَ عَلَی اَلْإِغَاثَهِ حَیْثُ لاَ مُغِیثَ﴾. (3)

4-3- الصادق علیه السلام- ﴿في عَوَالِم الْعُلُومِ قَالَ رَجُل لِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام: مَا الدَّلِيلُ عَلَى اللَّهِ ۚ وَلَا تُذَكِّرْ لِيَ الْعَالَمَ وَالْعَرَضَ وَ الْجَوْهَرَ فَقَالَ لَهُ: هَلْ رَكِبْتَ الْبَحْرَةِ قَالَ: نَعَمْ قَالَ: فَهَلْ عَصَفَتْ بِكُمْ الرِّيحُ حَتَّى خِفْتُمُ الْغَرَقَ؛ قَالَ: نَعَمْ قَالَ: قَالَ: فَهَلِ انْقَطَعَ رَجَاؤُكَ مِنَ الْمَرْكَبِ وَالْمَكَاحِينَ؟ قَالَ: نَعَمْ قَالَ: فَهَلْ تَتَبَّعَتْ نَفْسُكَ أَنَّ ثَمَّ مَنْ يُنْجِيكَ؟ قَالَ: نَعَمْ قَالَ: فَإِنَّ ذَاكَ هُوَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى، قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِيَّاهُ وإِذا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَإِلَيْهِ تَجْتَرُونَ﴾. (4)

5-3- الصّادق علیه السلام- ﴿اللَّهُ مُشْتَقُ مِنْ إِلَهِ وَإِلَهُ يَقْتَضِي مَأْلُوها﴾. (5)

6-3- الكاظم علیه السلام- ﴿عَن الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَر علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ مَعْنَی اَللَّهِ؟ قَالَ اِسْتَوْلَی عَلَی مَا دَقَّ وَ جَلَّ.﴾. (6)

ص: 60

در هر امری که به دست می گیرید و امید دارید به پایانش رسانید و به نهایتش برسید، به سوی من پناه جویید اگر بخواهم به شما عطا کنم دیگری نتواند از شما دریغ دارد؛ و اگر بخواهم از شما دریغ ،دارم دیگری نتواند به شما عطا کند من سزاوارترین کسی هستم که از او درخواست شود و شایسته ترین کسی هستم که به سویش زاری شود؛ پس در آغاز هرکار کوچک یا بزرگی بگویید: بسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ».

2-3- امام على علیه السلام- الله، برترین اسم در میان اسم های خداوند عزّوجلّ است؛ و آن اسمی است که سزاوار نیست کسی جز الله بدان نامیده شود و هیچ آفریده ای این اسم را نگیرد.

3-3- امام صادق علیه السلام- مردی به امام صادق علیه السلام گفت: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله! مرا راهنمایی کن که «خدا چیست»؟ اهل جدل با من بسیار سخن گفته اند و سرگردانم کرده اند». حضرت به او فرمود: «ای بنده ی خدا تاکنون سوار کشتی شده ای»؟ عرض کرد: «بله» فرمود: «آیا پیش آمده کشتی تو بشکند، به گونه ای که هیچ کشتی نباشد تا نجاتت دهد و هیچ شناگری نباشد تا نیازت برطرف کند»؟ عرض کرد: «بله»! فرمود: «آیا در آن جا دلت به چیزی از چیزها امید داشت تا تو را از آن ورطه نجات بخشد؟ عرض کرد: «بله»! فرمود: «آن چیز، همان خداوند تواناست که می تواند نجات دهد؛ جایی که هیچ نجات بخشی نیست و به فریاد رسد، جایی که هیچ فریادرسی نیست».

4-3- امام صادق علیه السلام- در عوالم العلوم آمده است: مردی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: «چه چیزی بر وجود خدا دلالت دارد؟ برایم از عالم و عرض و جوهر چیزی مگو». ایشان فرمود: «آیا دریانوردی کرده ای؟ عرض کرد «بله» فرمود و آیا شده بادی سهمگین بر شما بوزد، آن چنان که در هراس از غرق شدن بیافتید؟ عرض کرد «بله» فرمود و آیا امیدت از کشتی و دریانوردان قطع شده است؟ عرض کرد: «بله» فرمود: آیا در دل نداشتی که کسی وجود دارد و نجاتت می دهد؟ عرض کرد: «بله» فرمود: «او» همان خداوند سبحانه و تعالی است. خداوند عزّوجلّ فرمود: جز او تمام کسانی را که برای حل مشکلات خود می خوانید فراموش می کنید. (اسراء/67) و هنگامی که ناراحتی به شما رسد، فقط او را می خوانید! (نحل/53).

5-3- امام صادق علیه السلام- از إله مشتق شده است و إله، معبود بودن را اقتضا می کند.

6-3- امام کاظم علیه السلام- حسن بن راشد گوید: از امام کاظم علیه السلام درباره ی معنی الله پرسیدم؛ ایشان فرمود: «بر تمام امور کوچک و بزرگ مستولی (چیره) شد».

ص: 61

7-3- الباقر علیه السلام- ﴿قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام مَعناهُ المَعبودُ الَّذی أَلِهَ الخَلقُ عَن دَرکِ ماهِیَّتِهِ ، وَالإِحاطَهِ بِکَیفِیَّتِهِ﴾. (1) 1

8-3- الصادق علیه السلام- ﴿اسْمُ اللَّهِ غَيْرُ اللَّهِ وَ كُلِّ شَيْءٍ وَقَعَ عَلَيْهِ اسْمُ شَيْءٍ فَهُوَ مَخْلُوقُ مَا خَلَا اللَّهُ﴾. (2)

9-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أبي إِسْحَاقَ الْخُزَاعِيِّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: دَخَلْتُ مَعَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَلَى بَعْضٍ مَوَالِيهِ يَعُودُهُ، فَرَأَيْتُ الرَّجُلَ يُكْثِرُ مِنْ قَوْلِ آهِ، فَقُلْتُ لَهُ: يَا أَخِي اذْكُرْ رَبَّكَ وَاسْتَغِتْ بِهِ. فَقَالَ أبُو عَبْدِ الله علیه السلام إِنَّ آهِ اسْمُ مِنْ أَسْمَاءِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ فَمَنْ قَالَ: آهِ فَقَدِ اِسْتَغَاثَ بِاللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی﴾. (3)

باب 4: الرَّحمن

اشاره

1-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الرَّحْمَنِ الَّذِي يَرْحَمُ بِبَسْطِ الرِّزْقِ عَلَيْنَا﴾. (4)

2-4- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿الرَّحْمَنِ رَحْمنُ الدُّنْيَا وَ الرَّحِيمِ رَحِيمُ الْآخِرَةِ﴾. (5)

3-4- الرّضا علیه السلام- ﴿فِي تَفْسِير نُور التَقَلَيْن عَن الرّضا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِي دُعَائِهِ: رَحْمَنَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ وَ رَحِيمَهُمَا صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آل مُحَمَّد علیهم السلام﴾. (6)

4-4- الصّادق علیه السلام- ﴿الرَّحْمَنُ بِجَمِيعِ خَلْقِه﴾. (7)

5-4- الصّادق علیه السلام- ﴿الرَّحْمَنُ قَالَ بِجَمِيعِ الْعَالَم﴾. (8)

6-4- الصادق علیه السلام- ﴿الرَّحْمَنُ اسْمُ خَاصٌ بِصِفَة عَامَّة﴾. (9)

7-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا الرَّحْمَنُ فَهُوَ عُودَةٌ لِكُلِّ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ هُوَ اسْمُ لَمْ يُسَمَّ بِهِ غَيْرُ الرَّحْمَنِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى﴾. (10)

ص: 62

7-3- امام باقر علیه السلام- الله، معنی اش معبودیست که خلق از دریافتن ماهیّت او و احاطه نمودن کیفیتش حیران و سرگردان شده اند.

8-3- امام صادق علیه السلام- اسم خدا غیر خداست و هر آن چه نام «چیز بر او صادق باشد مخلوق است جز خدا.

9-3- امام صادق علیه السلام- بو اسحاق خزاعی از پدرش نقل می کند که گوید: امام علیه السلام بر سر بالین یکی از دوستانش که بیمار بود آمده بود، من نیز در خدمتش بودم آن مرد را مشاهده کردم که بسیار می گفت: «آه» به او گفتم: «برادرم پروردگارت را یاد کن و از او مدد بخواه»! امام صادق علیه السلام فرمود: «همانا «آه» یکی از نام های خدای عزّوجلّ است پس هر کس که بگوید: «آه» استغاثه به خدای تبارک و تعالی نموده است».

بخش 4: بخشنده

1-4- امام على علیه السلام- الرَّحْمَنِ؛ بخشنده ای که با فراخی روزی بر ما رحمت می آورد.

2-4- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند الرَّحْمَنِ در دنیا و الرَّحِیمِ در آخرت است [رحمان اشاره به رحمت عامّ پروردگار دارد که در دنیا شامل مؤمن و کافر می شود؛ و رحیم اشاره به رحمت خاص او دارد که مخصوص بندگان مؤمن در آخرت می باشد].

3-4- امام رضا علیه السلام- از امام رضا علیه السلام نقل است که در دعایش فرمود: «ای بخشاینده ی دنیا و آخرت و رحیم در آن دو، بر محمّد و خاندان محمد علیهم السلام درود فرست».

4-4- امام صادق علیه السلام- الرّحمن؛ به همه ی آفریدگان خویش بخشاینده است.

5-4- امام صادق علیه السلام- الرَّحمن؛ فرمود: که به همه ی عالم بخشاینده است.

6-4- امام صادق علیه السلام- الرّحمن؛ اسم خاص است با صفتی عام (یعنی نامی است مخصوص خدا ولی مفهوم رحمتش همگان را در بر می گیرد).

7-4- امام على الرَّحمن؛ پناهی است برای هرکس که به خداوند ایمان آورده و از نام های مخصوص خداوند است که در مورد غیر او به کار نمی رود.

ص: 63

8-4- الرّسول صلى الله عليه وآله وسلم- قَالَ اللهُ تَعَالَى: ﴿أَنَا الرَّحْمَنُ وَ هِيَ مِنَ الرَّحِمِ شَقَقْتُ لَهَا اسْمَا مِنْ اسْمِي مَنْ وَصَلَهَا وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَهَا بَنته﴾. (1)

9-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إن الرَّحِمَ الَّتِي اشْتَقَهَا اللَّهُ تَعَالَى مِنْ اسْمِهِ بِقَوْلِهِ أَنَا الرَّحْمَنُ هِيَ الرَّحِيمُ رَحِمُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ مِنْ إِعْظَامِ اللَّهِ إِعْظَامَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ مِنْ إِعْظَامٍ مُحَمَّدِ إِعْطَامَ رَحِمٍ مُحَمَّدِ وَ إِنَّ كُلَّ مُؤْمِن وَ مُؤْمِنَةٍ مِنْ شِيعَتِنَا هُوَ مِنْ رَحِمٍ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ إِعْظَامَهُمْ مِنْ إِعْظَامٍ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَالْوَيْلُ لِمَنِ اسْتَخَفَّ بِشَيْءٍ مِنْ حُرْمَةِ رَحِمٍ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ طُوبَى لِمَنْ عَظَمَ حُرمَتَهُ وَ أَكْرَمَ رَحِمَهُ وَ وَصَلَهَا﴾. (2)

10-4- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ رَحِمَ الْأَئِمَّة علیهم السلام مِنْ آل مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله لَيَتَعَلَّقُ بِالْعَرْشِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ تَتَعَلَّقُ بِهَا أَرْحَامُ الْمُؤْمِنِينَ يَقُولُ: يَا رَبِّ صِلٍّ مَنْ وَصَلَنَا وَ اقْطَعْ مَنْ قَطَعَنَا قَالَ فَيَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: أَنَا الرَّحْمَنُ وَ أَنْتَ الرَّحِمُ شَقَقْتُ اسْمَكَ مِن اسْمِي فَمَنْ وَصَلَكَ وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَكَ قَطَعْتُهُ وَلِذَلِكَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الرَّحِمُ شِجْنَةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَل﴾. (3)

11-4- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ تَفْسِيرُ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ الرَّحْمنِ أَن الرَّحْمَنَ مُشْتَقُ مِنَ الرَّحْمَةِ﴾. (4)

12-4- السجاد علیه السلام- ﴿يَا فَارِجَ الْهَمْ، وَ كَاشِفَ الْغَمِّ، يَا رَحْمَانَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ وَ رَحِيمَهُمَا، صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام، وَافْرُجُ هَمِّي، وَاكْشِفْ غمِّى﴾. (5)

13-4- ابن عباس رحمه الله- ﴿الرَّحْمنُ الرَّحِيمِ اسْمَانِ رَقِيقَانِ أَحَدِهِمَا ارْقُ مِنْ الآخر﴾. (6)

14-4- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الرَّحْمَةَ وَ مَا يَحْدِثُ لَنَا مِنْهَا شَفَقَةً وَ مِنْهَا جُودُ وَ إِنَّ رَحْمَةَ اللَّهِ ثَوَابُهُ لِخَلْقِهِ وَ الرَّحْمَةَ مِنَ الْعِبَادِ شَيْئَانِ أَحَدُهُمَا يَحْدُثُ فِي الْقَلْبِ الرَّافَةُ وَ الرِّقَةُ لِمَا يُرَى بِالْمَرْحُومِ مِنَ الضَّرِّ وَ الْحَاجَة وَضُرُوب الْبَلَاءِ وَالْآخَرُ مَا يَحْدُثُ مِنَّا مِنْ بَعْدِ الرَّافَةِ وَاللُّطْفِ عَلَى الْمَرْحُومِ وَ الرَّحْمَةُ مِنَّا مَا نَزَلَ بِهِ وَ قَدْ يَقُولُ الْقَائِلُ انْظُرْ إِلَى رَحْمَةِ فُلانٍ، و إِنَّما یُریدُ الفِعلَ الَّذی حَدَثَ عَنِ الرِّقَّهِ الَّتی فی قَلبِ فُلانٍ، و إِنَّما يُضَافُ إِلَى اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ فَعْل مَا حَدَثَ عَنَّا مِنْ

ص: 64

8-4- پیامبران علیهم السلام- من رحمانم و آن رحم است اسمی از نام خود به او اختصاص دادم هر که با آن بپیوندد با او می پیوندم و هر که قطع کند با او قطع می کنم.

9-4- امام علی علیه السلام- رحمی که خداوند نام او را از رحمان جدا کرده رحم محمّد صلی الله علیه و آله است و بزرگداشت محمد صلی الله علیه و آله بزرگداشت خداست و احترام به خویشاوندان پیامبر احترام به پیغمبر است. هر مرد و زن مؤمن از شیعیان ما جزء خویشاوندان محمّد صلی الله علیه و آله محسوب می شود و احترام آن ها احترام به پیغمبر است وای بر کسی که در احترام حضرت محمّد صلی الله علیه و آله کوتاهی کند. و خوشا به حال کسی که مراعات این احترام را نموده خویشاوندان پیامبر را محترم شمارد و با آن ها بپیوندد.

10-4- امام صادق علیه السلام- رحم ائمّه از آل محمد علیهم السلام یه روز قیامت به عرش چسبیده و ارحام مؤمنین نیز به آن ها چسبیده است می گوید خدایا پیوند بده با کسی که مرا وصل نموده و قطع کن از کسی که مرا قطع کرده خداوند می فرماید من رحمان هستم و تو رحم نام تو را از نام خود جدا کرده ام؛ هر که با تو بپیوندد با او می پیوندم و هر که تو را قطع کند با او قطع می نمایم. به همین جهت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است: «رحم شعبه ای از خداست».

11-4- امام عسکری علیه السلام- الرَّحمنِ که قول خداست، مشتقّ از رحمت است.

12-4- امام سجاد علیه السلام- از میان برنده ی غم ها و ای زداینده ی اندوهان. ای بخشاینده در دنیا و آخرت و ای رحمت آورنده بر بندگان خود هم در این سرای و هم در آن سرای بر محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان او درود بفرست و غمم را از جان بردار و اندوهم از دل بزدای.

13-4- ابن عبّاس علیه السلام- الرَّحْمنِ الرَّحيم دو نام لطیف خداوند است که یکی (یعنی رحیم) لطافتش از دیگری بیشتر است.

14-4- امام صادق علیه السلام- رحمت و هر امر تازه ای که از آن رحمت، برای ما واقع شود بخشی از آن مهربانی و بخشی بخشش است و رحمت الهی ثواب او برای مخلوقین است و رحمت بندگان نسبت به یکدیگر دو بخش دارد بخشی از آن در قلب به وجود آید که همان رأفت و لطافتی است که به خاطر سختی و نیاز و انواع بلا که در نیازمند رحمت مشاهده می شود [در قلب ما احساس می شود]؛ و بخش دیگر عملی است که در مرحله ی بعد از رأفت و لطف [که امری قلبی بود] نسبت به آن شخص و بعد از آگاهی ما از آن چه بر سر او آمده است از ما صادر می شود. و گاهی کسی می گوید به رحمتِ فلانی نگاه کن و منظورش کاری است که از روی رقت و نرمی که در قلب اوست صادر شده است و [از این دو بخش رحمت] آن عمل خارجی که از ما صادر می شود به خداوند نسبت داده می شود؛ ولی آن بخشی [از رحمت] که در قلب ایجاد می گردد [و

ص: 65

هَذِهِ الْأَشْيَاءِ وَأَمَّا الْمَعْنَى الَّذِي هُوَ فِي الْقَلْبِ فَهُوَ مَنْفِيٌّ عَنِ اللَّهِ كَمَا وَصَفَ عَنْ نَفْسِهِ فَهُوَ رَحِيمٌ لَا رَحْمَةً رقة﴾. (1)

15-4- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ نَشَرَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى رَحْمَتَهُ حَتَّى يَطْمَعَ إِبْلِيسُ فِي رَحْمَتِه﴾. (2)

باب 5: الرحيم

اشاره

1-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿رَّحِيمِ بِنَا فِي أَدْيَانِنَا وَ وَ دُنْیَانَا وَ آخِرَتِنَا خَفَّفَ عَلَیْنَا الدِّینَ وَ جَعَلَهُ سَهْلًا خَفِیفاً وَ هُوَ یَرْحَمُنَا بِتَمَیُّزِنَا [بتمييزنَا] عَنْ أَعَادِيهِ﴾. (3)

2-5- الرّضا علیه السلام- ﴿أَنَّهُ قَالَ أَنَّهُ قَالَ فِى دُعَائِهِ: رَحْمَنَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَة وَ رَحِيمَهُمَا صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آل محمد علیهم السلام﴾. (4)

3-5- الصّادق علیه السلام- ﴿الرَّحِيمُ بِالْمُؤْمِنِين﴾. (5)

4-5- الصّادق علیه السلام- ﴿الرَّحِيمُ بِالْمُؤْمِنِينَ خَاصَّة﴾. (6)

5-5- الصّادق علیه السلام- ﴿الرَّحِيمُ اسْمٌ عَامُ بصِفَة خَاصَّة﴾. (7)

6-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا الرَّحِيمُ فَرَحِمَ مَنْ عَصَى وَ تَابَ وَآمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً﴾. (8)

7-5- الهادى علیه السلام- ﴿الرحيم بِعِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ شِيعَة آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام وُسِّعَ لَهُمْ فِی اَلتَّقِیَّهِ یُجَاهِرُونَ بِإِظْهَارِ مُوَالاَهِ أَوْلِیَاءِ اَللَّهِ وَ مُعَادَاهِ أَعْدَائِهِ إِذَا قَدَرُوا وَ یُسِرُّونَ بِهَا إِذَا عَجَزُوا ﴾. (9)

8-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿رَحِيمُ بعِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ، وَ مِنْ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ خَلَقَ مِائَةَ رَحْمَة، وَ جَعَلَ مِنْهَا رَحْمَهً وَاحِدَهً فِی اَلْخَلْقِ کُلِّهِمْ، فَبِهَا یَتَرَاحَمُ اَلنَّاسُ، وَ تَرَحَّمُ اَلْوَالِدَهُ وَلَدَهَا، وَ تَحْنُو اَلْأُمَّهَاتُ

ص: 66

حالت نفسانی است به خداوند نسبت داده نمی شود چنان که خداوند خود را [در آیات قرآن] این گونه توصیف فرموده است؛ پس خداوند رحیم است اما نه رحمتی که از روی رقّت و نرمی صادر شده باشد.

15-4- امام صادق علیه السلام- چون روز قیامت شود خدای تبارک و تعالی رحمت خود را چنان پراکنده کند که ابلیس در رحمت او طمع کند.

بخش 5: مهربان

1-5- امام علی علیه السلام- الرَّحِيمِ؛ در دین و دنیا و آخرتمان بر ما مهربان است؛ کسی که دین را بر ما آسان کرد و سهل و راحتش نمود و با جدا کردن ما از دشمنانمان به ما مرحمت فرمود.

2-5- امام رضا علیه السلام- از امام رضا علیه السلام نقل است که در دعایش فرمود ای بخشاینده ی دنیا و آخرت و رحیم در آن دو بر محمد و خاندان محمّد صلی الله علیه و آله درود فرست.

3-5- امام صادق علیه السلام- رحیم نسبت به مؤمنان است.

4-5- امام صادق علیه السلام- الرَّحيم؛ نسبت به مؤمنان بخصوص مهربان است.

5-5- امام صادق علیه السلام- علي الرَّحيم اسم عام است با صفتی خاص (یعنی نامی است که هم در مورد خدا به کار می رود و هم در مورد غیر خدا اما اشاره به رحمت ویژه ی مؤمنان دارد).

6-5- امام علی علیه السلام- ما الرَّحیم؛ پس رحم می کند به کسی که گناه کرده و توبه نموده و ایمان آورده و عمل صالح انجام دهد.

7-5- امام هادی علیه السلام- به بنده های مؤمنش که شیعه آل محمّدند علیهم السلام مهربان است، تقیّه را برای آنان (شیعیان) روا داشته [شیعیانی که] با قدرت، دوستی دوستان خدا و دشمنی دشمنان خدا را آشکار کنند و در حال تقیّه که از [ابراز] آن عاجزند نهان سازند.

8-5- امام على علیه السلام- [و امّا الرَّحِيم؛ معنایش این است که]: او به بندگان مؤمنش رحیم است. و از رحمت اوست که صد رحمت آفرید و از آن رحمت واحدی در خلایق و همه ی آفریدگان، قرار داد و به خاطر آن مردم به یکدیگر رحیم و دلسوزند و مادر به فرزندش مهربان و [از این رو] مادران [در عالم] حیوانات بر اولادشان گرایش و عطوفت دارند. پس آن گاه که روز رستاخیز، فرا

ص: 67

مِنَ الْحَيَوَانَاتِ عَلَى أَوْلَادِهَا فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ أَضَافَ هَذِهِ الرَّحْمَةَ [الْوَاحِدَةَ إِلَى تِسْع وَ تِسْعِينَ رَحْمَةً فَيَرْحَمُ بِهَا أُمَّةَ مُحَمَّدِ ثُمَّ يُشَفَّعُهُمْ فِيمَنْ يُحِبُّونَ لَهُ الشَّفَاعَةَ مِنْ أَهْلَ الْمِلَّة﴾. (1)

9-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ الرَّحِيمُ لَا يُوصَفُ بالرقة﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿الحمدُ لله رَبِّ الْعالَمينَ (2)﴾.

1- الصّادق علیه السلام- ﴿شُكْرُ النَّعْمَةِ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ تَمَامُ الشِّكْرِ قَوْلُ الرَّجُلِ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ العالمين﴾. (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿الحَمدُ للهِ رَبِّ الْعالَمينَ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ دَعْوَى أَهْلِ الْجَنَّةَ حِينَ شَكَرُوا اللَّهَ حُسْنَ الثَّوَاب﴾. (4)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿تَفْسِيرُ الحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ يَعْنِي الشُّكْرَ لِلَّهِ وَ هُوَ أَمْرُ وَلَفْظُهُ خَبَرُ وَالْأَمْرُ مُضْمَرُ فِيهِ وَ مَعْنَاهُ قُل الحَمْدُ لله رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾. (5)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن زين العابدِينَ علیه السلام أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ قَالَ: يَا أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ مَا تَفْسِيرُهَا؟ فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ هُوَ أَنْ عَرَفَ اللَّهُ عِبَادَهُ بَعْضَ نِعَمِهِ جُمَلًا إِذْ لَا يَقْدِرُونَ عَلَى مَعْرِفَة جَمِيعِهَا بِالتَّفْصِيلِ لِأَنَّهَا أَكْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَى أَوْ تُعْرَفَ فَقَالَ لَهُمْ: قُولُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَيْنَا رَبِّ الْعَالَمِينَ يَعْنِي مَالِكَ الْعَالَمِينَ وَ هُمُ الْجَمَاعَاتُ مِنْ كُلِّ مَخْلُوقِ مِنَ الْجَمَادَاتِ وَالْحَيَوَانَاتِ فَأَمَّا الْحَيَوَانَاتُ فَهُوَ يَقْلِبُهَا فِي قُدْرَتِهِ وَيَغْدُوهَا مِنْ رِزْقِهِ وَ يُحِيطُهَا بكنفِهِ وَ يُدَبِّرُ كُلًّا مِنْهَا بمَصْلَحَتِهِ وَأَمَّا الْجَمَادَاتِ فَهُوَ يُمْسِكُهَا بِقُدْرَتِهِ یُمْسِكُ مَا اتَّصَلَ الْمُتَّصِلُ مِنْهَا أَنْ یَتَهَافَتَ وَ یُمْسِكُ الْمُتَهَافِتَ مِنْهَا أَنْ یَتَلَاصَقَ وَ یُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَيُمْسِكُ الْأَرْضِ أَنْ تَنْخَسِفَ إِلَّا بِأَمْرِهِ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ لَرَوُّفُ رَحِيمُ قَالَ وَ رَبِّ الْعالَمينَ مَالِهِهِمْ وَ خَالِقِهِمْ وَ سَائِقِ أَرْزَاقِهِمْ إِلَيْهِمْ مِنْ حَيْثُ هُمْ یَعْلَمُونَ وَ مِنْ حَیْثُ لاَ یَعْلَمُونَ فَالرِّزْقُ مَقْسُومٌ وَ هُوَ یَأْتِی اِبْنَ آدَمَ عَلَی أَیِّ سِیرَهٍ سَارَهَا مِنَ اَلدُّنْیَا لَیْسَ تَقْوَى

ص: 68

رسد [رحمت واحد] را به نودونه بخش دیگر بیفزاید و با آن به امّت [جليل] محمّد صلی الله علیه و آله رحمت آورد آن گاه درباره ی کسانی از اهل این ملّت [که برایشان خواهان شفاعت هستند] شفیعشان گرداند.

9-5- امام علی علیه السلام- الرَّحیم به نازک دلی توصیف نمی شود.

حمد و سپاس مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است. (2)

1- امام صادق علیه السلام- شکر نعمت کناره گیری از حرام هاست و نهایت شکر گفتن: الحَمدُ للهِ رَبِّ العالمين است.

2- امام صادق علیه السلام- ﴿الحَمدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ * الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ﴾؛ سخن بهشتیان است در آن هنگام که خداوند را به خاطر پاداش های نیک شکر می گزارند.

3- امام صادق علیه السلام- ﴿الحَمدُ لله رَبِّ العالمین﴾؛ یعنی شکر و سپاس مخصوص خداوند است. این جمله امر در قالب جمله خبریه است و امرش در تقدیر می باشد و در اصل این گونه است بگو الْحَمْدُ لله رَبِّ الْعَالَمِينَ.

4- امام علی علیه السلام- مردی خدمت امام علی علیه السلام رسید و عرض کرد مرا از کلام خداوند متعال: ﴿الحَمْدُ ِلله رَبِّ الْعَالَمینَ﴾ با خبرساز تفسیر آن چیست؟ ایشان فرمود: «الحَمدُ لله به این معناست که خداوند برخی از نعمت های خود را به نحو اجمال به بندگانش شناسانده است؛ چراکه آنان قادر نیستند همه ی آن نعمت ها را به تفصیل بشناسند و نعمت های خداوند بیش از آن است که شمرده یا شناخته شود از این رو به آنان فرمود: بگویید سپاس و ستایش خدایی را که به ما نعمت ها عطا فرمود. او که پروردگار جهانیان است و جهانیان مجموعه ی همه ی آفریدگان از جمادات و حیوانات هستند اما حیوانات؛ خداوند آن ها را در ید قدرت خود گردانندگی می کند و از روزی خود آنان را غذا می دهد و همگی را در پناه حمایت خویش گرفته است و هر یک را بنا بر مصلحت خود اداره می کند و اما جمادات خداوند آن ها را به قدرت خویش نگاه می دارد و آن هایی را که به هم پیون وسته اند نمی گذارد از یکدیگر پراکنده شوند و آن ها را که از هم جدایند نمی گذارد به هم بپیوندند و آسمان را از این که بر زمین فرو افتد نگاه می دارد مگر این که خود رخصت دهد. و زمین را از این که فرو رود نگاه می دارد مگر این که خود فرمان دهد به درستی که او بر بندگان خویش بسیار بخشنده و بخشایشگر است رَبِّ الْعَالَمینَ؛ فرمانروا و آفریننده ی آن ها که روزیشان را از جایی که می دانند و از جایی که نمی دانند می رساند؛ زیرا روزی قسمت شده است و آدمی هر شیوه ای را در دنیا بپیماید روزی اش به او می رسد نه تقوای انسان پارسا روزی او را می افزاید و نه

ص: 69

مُتَّقٍ بِزَائِدِهِ وَ لَا فُجُورُ فَاجِرٍ بِنَاقِصِهِ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ سِتْرٌ وَ هُوَ طَالِبُهُ وَ لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمْ یَتَرَبَّصُ رِزْقَهُ لَطَلَبَهُ رِزْقُهُ كَمَا یَطْلُبُهُ الْمَوْتُ قَالَ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُمْ قُولُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَیْنَا وَ ذَكَرَنَا بِهِ مِنْ خَیْرٍ فِی كُتُبِ الْأَوَّلِینَ قَبْلَ أَنْ نَكُونَ فَفِی هَذَا إِیجَابٌ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لِمَا فَضَّلَهُ وَ فَضَّلَهُمْ﴾. (1)

5- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَن الْحَسَنِ بْن عَلِيٍّ بن مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ بن مُوسَى بْن جَعْفَرِ بْن مُحَمَّدِ بْن عَلِيٍّ بن الْحُسَيْنِ بْن عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ما قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مُوسَى بْن عِمْرَانَ وَاصْطَفَاهُ نَجِيّاً وَ فَلَقَ لَهُ الْبَحْرَ وَ نَجَّى بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ أَعْطَاهُ التَّوْرَاةَ وَ الْأَلْوَاحَ رَأَى مَكَانَهُ مِنْ رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ: يَا رَبِّ لَقَدْ أَكْرَمْتَنِي بِكَرَامَةِ لَمْ تُكْرِمْ بِهَا أَحَداً قَبْلِي فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ: يَا مُوسَى أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ مُحَمَّداً أَفْضَلُ عِنْدِي مِنْ جَمِيعِ مَلَائِكَتِي وَ جَمِيعِ خَلْقِي قَالَ مُوسَى علیه السلام: يَا رَبِّ فَإِنْ كَانَ مُحَمَّد الله أكرمَ عِنْدَكَ مِنْ جَمِيعِ خَلْقِكَ فَهَلْ

في آلِ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام أَكْرَمُ مِنْ آلِي؟ قَالَ اللهُ جَلَّ جَلَالُهُ: يَا مُوسَى علیه السلام أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ فَضْلَ آل مُحَمَّدِ علیهم السلام عَلَى جَمِيعِ آل النَّبِيِّينَ كَفَضْل مُحَمَّدٍ عَلَى جَمِيعِ الْمُرْسَلِينَ؟ فَقَالَ مُوسَى: يَا رَبِّ فَإِنْ كَانَ آلُ مُحَمَّدٍ كَذَلِكَ فَهَلْ فِي أُمَمِ الْأَنْبِيَاء علیهم السلام أَفْضَلُ عِنْدَكَ مِنْ أُمَّتِي ظَلَّلْتَ عَلَيْهِمُ الْغَمَامَ وَ لله أَنْزَلْتَ عَلَيْهِمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوَى وَ فَلَقْت لَهُمُ الْبَحْرَ؛ فَقَالَ اللهُ جَلَّ جَلَالُهُ: يَا مُوسَى أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ فَضْلَ أُمَّةٍ مُحَمَّدٍ عَلَى جَمِيعِ الْأُمَمِ كَفَضْلِهِ عَلَى جَمِيعِ خَلْقِى؟ فَقَالَ مُوسَى: يَا رَبِّ لَيْتَنِي كُنْتُ أَرَاهُمْ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَوَجَلَّ إِلَيْهِ: يَا مُوسَى إِنَّكَ لَنْ تَرَاهُمْ فَلَيْسَ هَذَا أَوَانَ ظُهُورِهِمْ وَ لَكِنْ سَوْفَ تَرَاهُمْ فِي الْجِنَانِ جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ الْفِرْدَوْس بحَضْرَة مُحَمَّدِ فِي نَعِيمِهَا يَتَقَلَّبُونَ وَ فِي خَيْرَاتِهِ يَتَبَحْبَحُونَ أَفَتُحِبُّ أَنْ أَسْمِعَكَ كَلَامَهُمْ؟ فَقَالَ: نَعَمْ إِلَهِي قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ: قُمْ بَيْنَ يَدَيَّ وَاشْدُدْ مِثْزَرَكَ قِيَامَ الْعَبْدِ الدَّلِيلِ بَيْنَ يَدَى الْمَلِكِ الْجَلِيلِ. فَفَعَلَ ذَلِكَ مُوسَى اليها فَنَادَى رَبُّنَا عَزَّوَجَلَّ: يَا أُمَّةَ مُحَمَّدِ فَأَجَابُوهُ كُلُّهُمْ وَ هُمْ فِي أَصْلَابِ آبَائِهِمْ وَ أَرْحَامِ أَمَهَاتِهِمْ لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ إِنَّ الحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَكَ وَ المُلكَ لَا شَرِيكَ لَكَ. قَالَ: فَجَعَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ تِلْكَ الْإِجَابَةَ شِعَارَ الْحَجِّ. ثُمَّ نَادَى رَبُّنَا عَزَّوَجَلَّ يَا أُمَّةَ مُحَمَّدِ إِنَّ رَحْمَتِي سَبَقَتْ غَضَبِي وَ عَفْوى قَبْلَ عِقَابِي فَقَدِ اسْتَجَبْتُ لَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَدْعُونِي وَأَعْطَيْتُكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَسْأَلُونِي مَنْ لَقِيَنِي

ص: 70

بدکاری انسان نابکار روزی او را می کاهد و بین آدمی و روزی اش پرده ای کشیده شده؛ حال آن که او جوینده ی آن است. پس اگر فردی از شما از روزی خود بگریزد، روزیش در پی او برآید همچنان که مرگ او را بجوید خداوند جلّ جلاله فرمود: بگویید: سپاس و ستایش خداوند را که به ما نعمت ها عطا فرمود و پیش از آن که ما هست شویم در کتاب های پیامبران پیشین از ما به نیکی یاد کرد و این گونه بر محمّد صلی الله علیه و اله و آل محمّد علیهم السلام و شیعیان او واجب فرمود که چون ایشان را بر دیگران برتری بخشیده است، او را شکر گزارند».

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام علی علیه السلام- گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چون خداوند عزّوجلّ موسی بن عمران علیه السلام را به پیامبری برانگیخت و با او نجوا کرد و دریا را برایش شکافت و بنی اسرائیل را نجات داد و تورات و الواح را به وی عطا فرمود و موسی علیه السلام مقام و منزلت خود را نزد پروردگارش دید عرض کرد: «پروردگارا! تو مرا چنان گرامی داشتی که پیش از من هیچ کس را به آن ارجمند نساخته ای». پس خداوند بزرگ و با عظمت فرمود: «ای موسی علیه السلام! مگر نمی دانی که محمّد صلی الله علیه و آله در نزد من برتر و گرامی تر از همه فرشتگان و تمامی آفریدگان من است»؟ موسی علیه السلام عرض کرد: «پروردگارا! اگر محمّد صلی الله علیه و اله در نزد تو از همه ی آفریدگانت گرامی تر است، آیا در بین خاندان پیامبرانت ارجمندتر از خاندان من هست؟ خداوند بزرگ و با عظمت فرمود: «ای موسی علیه السلام! مگر نمی دانی که برتری خاندان محمّد صلی الله علیه و آله بر خاندان همه ی پیامبران همچون برتری محمّد صلی الله علیه و آله برتمامی پیغمبران است»؟ موسی علیه السلام عرض کرد: «پروردگارا! اگر خاندان محمّد صلی الله علیه و آله چنین اند آیا در میان امت های پیامبران گرامی تر از امّت من در نزد تو وجود دارد؛ چندان که ابرها را بر سرایشان سایبان کردی و برای آنان انگبین و بلدرچین فرو فرستادی و دریا را برایشان شکافتی؟ خداوند بزرگ و با عظمت فرمود: ای موسی مگر نمی دانی که برتری امت محمد صلی الله علیه و آله بر دیگر امت ها همچون برتری خود محمّد صلی الله علیه و آله بر دیگر آفریدگان من است»؟ العلم عرض کرد: «پروردگارا! موسی علیه السلام کاش آن ها را می دیدم. خداوند عزّوجلّ به او وحی فرمود: ای موسی! تو آنان را نخواهی دید؛ زیرا اکنون زمان پیدایش آن ها نیست اما به زودی آنان را در باغ های عدن و فردوس در حضور ایرانی محمد خواهی دید که در نعمت های آن جا غوطه ورند و در خیرات و برکاتش آرمیده اند. ای موسی! آیا دوست داری کلام آن ها را به گوش تو برسانم؟ موسی علیه السلام قلب عرض کرد: «بله، ای معبود من خداوند بزرگ و با عظمت فرمود: «پس همچون بنده ای ذلیل که در بارگاه پادشاهی توانمند می ایستد در برابر من بایست و کمر خود را محکم ببند». موسی علیه السلام چنین کرد. از جانب پروردگارمان عزّوجلّ ندایی برخاست که: «ای امّت محمّد صلی الله علیه و آله! آن گاه همه ی آن ها که هنوز در پشت پدرانشان و رحم های مادرشان بودند پاسخ دادند: لبیک اللهم لبیک لبیک لا شریک لک لبیک، إنّ الحمد والنعمة لك و الملک لا شریک لک حضرت فرمود: «پس خداوند این پاسخ را شعار حج قرار داد». سپس پروردگار عزّوجلّ ندا داد: «ای امّت محمّد صلی الله علیه و آله! حکم و قضای من برای شما این چنین است که مهرم بر خشمم و بخششم بر کیفرم پیشی گیرد. پیش از آن که مرا

ص: 71

مِنْكُمْ بِشَهَادَة أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ صَادِقُ فِي أَقْوَالِهِ مُحِقُ فِي أَفْعَالِهِ وَ أَنَّ عَلَى بْنَ أَبِي طَالِبالَ أَخُوهُ وَ وَصِيُّهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ وَلِيَهُ وَيَلْتَزِمُ طَاعَتَهُ كَمَا يَلْتَزِمُ طَاعَةَ مُحَمَّدِ وَ أَنَّ أَوْلِيَاءَهُ الْمُصْطَفَيْنَ الْمُطَهَّرِينَ الْمُبَانِينَ بِعَجَائِبِ آيَاتِ اللَّهِ وَ دَلَائِل حُجَجِ اللَّهِ مِنْ بَعْدِهِمَا أَوْلِيَاؤُهُ أَدْخَلْتُهُ جَنَّتِي وَإِنْ كَانَتْ ذَنُوبُهُ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرَ قَالَ: فَلَمَّا بَعَثَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ نَبِيَّنَا مُحَمَّدَا قَالَ: يَا مُحَمَّد وَمَا كُنْتُ بِجَانِبِ الطُّورِ إِذْ نَادَيْنَا أُمَّتَكَ بِهَذِهِ الْكَرَامَة ثُمَّ قَالَ عَزَّوَجَلَّ لِمُحَمَّدِ: قُل َالْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمينَ عَلَى مَا اخْتَصَّنِي بِهِ مِنْ هَذِهِ الْفَضِيلَة وَ قَالَ لِأُمَّتِهِ: قُولُوا أَنْتُمْ الْحَمْدُ اللهِ رَبِّ الْعالَمينَ عَلَى مَا اخْتَصَّنَا بِهِ مِنْ هَذِهِ الْفَضَائِلِ﴾. (1)

فَضيلتُهَا

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أربع من كُنَّ فِيهِ كَانَ فِي نُور الله الأعظم.... وَ مَنْ إِذَا أَصَابَ خَيْراً قَالَ الْحَمْدُ الله رَبِّ الْعالَمين﴾. (2)

2- الحسين علیه السلام- ﴿في تفسير الْبُرْهَان: أَنَّ رَجُلاً یُسَمَّی عَبْدَ اَلرَّحْمَنِ، کَانَ مُعَلِّماً لِلْأَوْلاَدِ فِی اَلْمَدِینَهِ، فَعَلَّمَ وَلَداً لِلْحُسَیْنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یُقَالُ لَهُ جَعْفَرٌ، فَعَلَّمَهُ اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ فَلَمَّا قَرَأَهَا عَلَی أَبِیهِ اَلْحُسَیْنِ علیه السلام اِسْتَدْعَی اَلْمُعَلَّمَ، وَ أَعْطَاهُ أَلْفَ دِینَارٍ وَ أَلْفَ حُلَّهٍ، وَ حَشَا فَاهُ دُرّاً، فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ؟ فَقَالَ: وَ أَنَّی تُسَاوِی عَطِیَّتِی هَذِهِ بِتَعْلِیمِهِ وَلَدِی اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ ﴾. (3)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿في تفسير البرهان عن الإِمَامِ الصَّادِقِ علیه السلام قال: فَقَدَ أَبِي بَغْلَةً لَهُ. فَقَالَ: لَئِنْ رَدَّهَا اللَّهُ تَعَالَى لَأَحْمِدَنَّهُ بِمَحَامِدَ يَرْضَاهَا، فَمَا لَبَتْ أَنْ أُتِيَ بهَا بسَرْجِهَا وَ لِجَامِهَا فَلَمَّا اسْتَوَى عَلَيْهَا وَ ضَمَّ إِلَيْهِ ثِيَابَهُ، رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَى السَّمَاءِ، فَقَالَ: الْحَمْدُ لله فَلَمْ يَزِدْ ثُمَّ قَالَ: مَا تَرَكْتُ وَ لَا بَقِيتُ شَيْئًا، جَعَلْتَ كُلَّ أَنْوَاعِ الْمَحَامِدِ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَمَا مِنْ حَمْدِ إِلَّا وَ هُوَ دَاخِلُ فِيمَا قُلْت﴾. (4)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: خَرَجَ أَبُو عَبْدِ اللهِ علیه السلام مِنَ الْمَسْجِدِ وَقَدْ ضَاعَتْ دَابَّتُهُ، فَقَالَ: لَئِنْ رَدَّهَا اللَّهُ عَلَيَّ لَأَشْكُرَنَّ اللَّهَ حَقَّ شُكْرِهِ. قَالَ: فَمَا لَبتَ أَنْ أَتِيَ بِهَا فَقَالَ: الْحَمْدُ للهِ. فَقَالَ

ص: 72

بخوانید شما را پاسخ می دهم و پیش از آن که از من چیزی بخواهید به شما ارزانی می دارم. هریک از شما مرا دیدار کند و شهادت دهد که هیچ خدایی جز الله نیست. یگانه است و هیچ همتایی ندارد و محمّد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده ی اوست که در گفتارش راستگو و در کردارش بر حق است و علی بن ابی طالب علیه السلام، برادر او و وصی و جانشین اوست که پیروی از او همچون پیروی از محمّد صلی الله علیه و آله واجب است و اولیای برگزیده و پاک او که آورنده ی نشانه های شگفت خداوند و دلایل حجت های خداوند می باشند پس از آن دو اولیای او هستند من او را به بهشت خود درآورم هرچند گناهانش به اندازه کف های روی دریا باشد. سپس امیرمؤمنان فرمود: چون خداوند عزّوجلّ پیامبر ما محمّد را به پیامبری برانگیخت فرمود: ای محمّد صلی الله علیه و آله! تو در کنار طور نبودی زمانی که ما ندا دادیم (قصص/46) امّت تو را به این ارجمندی». سپس خداوند عزّوجلّ به محمّد صلی الله علیه و آله فرمود: «بگو: الْحَمْدُ لله رَبِّ الْعَالَمِينَ که مرا در این برتری یگانه ساخت و به امّت او فرمود: «شما نیز بگویید: الحَمدُ لله رَبِّ الْعَالَمِینَ که این فضیلت ها را به ما اختصاص داد».

فضیلت

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- هر که دارای چهار چیز باشد در نور اعظم الهی خواهد بود. تا جایی که فرمود: «و آن کس که چون به خیری دست یابد بگوید: ﴿الحمدُ لله رَبِّ الْعالَمينَ﴾.

2- امام حسين علیه السلام- در تفسیر البرهان آمده است که شخصی به نام عبدالرّحمن در مدینه، معلّم کودکان بود و یکی از فرزندان امام حسین علیه السلام به نام جعفر نزد او [درس] می آموخت. معلّم آيه ى ﴿الْحَمْدُ لله رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾را به او آموخت. هنگامی که جعفر این آیه را برای پدر قرائت کرد، حضرت، معلم را فرا خواند و هزار دینار و هزار دیبا به وی عطا فرمود و دهانش را از مروارید پر کرد. وقتی از حضرت دلیل این کار را پرسیدند در جواب فرمود: «هدیه ی من برابر با آموزه الحَمدُ لله رَبِّ الْعَالَمِينَ است که او به فرزندم داد».

3- امام صادق علیه السلام- در تفسیر البرهان از امام صادق علیه السلام روایت شده است که ایشان فرمود: چهارپای پدرم گم شد. و فرمود: اگر خداوند آن را به من بازگرداند آن چنان او را می ستایم که خشنود شود». طولی نکشید که آن را با زین و افسارش خدمت ایشان آوردند. چون امام سوار چهارپا شد و لباس خود را برچید، سر به سوی آسمان برآورد و فرمود: «الحَمدُ لله». و چیز دیگری نگفت، سپس فرمود هیچ چیز را جا نیانداختم و وانگذاشتم و همه ی گونه های ستایش را برای خداوند عزّوجلّ به جای آوردم و هیچ ستایشی نیست مگر آن که آن را در گفته ی خویش داخل کردم».

4- امام صادق علیه السلام- حمّاد بن عثمان گوید: امام صادق علیه السلام از مسجد بیرون آمد دید مرکبش گم شده است فرمود: «اگر خدا آن را به من برگرداند حق شکرش را می.گزارم». چیزی نگذشت که را آوردند. امام فرمود: «الحمد لله شخصی عرض کرد: فدایت شوم! مگر نفرمودی حق

ص: 73

لَهُ قَائِلُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ أَ لَيْسَ قُلْتَ لَأَشْكُرَنَّ اللَّهَ حَقَّ شُكْرهِ؟ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَ لَمْ تَسْمَعْنِي قُلْت الحَمدُ الله﴾. (1)

5- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب القَالَ: قَالَ لِي رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ. فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَدْخُلُهَا قَبْلَكَ؟ قَالَ: نَعَمْ إِنَّكَ صَاحِبُ لِوَائِي فِي الْآخِرَةِ كَمَا أَنَّكَ صَاحِبُ لِوَائِي فِي الدُّنْيَا وَ حَامِلُ اللوَاءِ هُوَ الْمُتَقَدِّمُ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله: يَا عَلَى علیه السلام كَأَنِّي بِكَ وَقَدْ دَخَلْتَ الْجَنَّةَ وَ بِيَدِكَ لِوَائِي وَ هُوَ لِوَاءُ الْحَمْدِ تَحْتَهُ آدَمُ علیه السلام فَمَنْ دُونَهُ﴾. (2)

6- الرّسول صلی الله علیه و اله- يا على علیه السلام: إِن مَعَكَ لِوَاءَ الْحَمْدِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ تُقَدِّمُ بِهِ قُدَّامَ أُمَّتِي وَالْمُؤَذِّنُونَ عَنْ يَمِينِكَ وَ عَنْ شِمَالِك﴾. (3)

مَوَاضِعُ القِرائَةِ

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ سَلَامِ بْن سُوَيْدٍ قَالَ: كَانَ عَلَى علیه السلام إِذَا أَرَادَ أَنْ يَسِيرَ إِلَى الْحَرْب قَعَدَ دَابَّتِهِ وَ قَالَ: الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ عَلَى نِعَمِهِ عَلَيْنَا وَفَضْلِهِ الْعَظِيمِ﴾. (4)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّ فِي ابْنِ آدَمَ ثَلَاثَمِائَةِ وَسِتِّينَ عِرْقاً مِنْهَا مِائَةً وَ ثَمَانُونَ مُتَحَرِّكَةً وَ مِنْهَا مِائَةٌ وَ ثَمَانُونَ سَاكِنَةً فَلَوْ سَكَنَ الْمُتَحَرِّك لَمْ یَنَمْ وَ لَوْ تَحَرَّکَ اَلسَّاکِنُ لَمْ یَنَمْ وَ کَانَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِذَا أَصْبَحَ قَالَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ اَلْعَالَمِینَ کَثِیراً عَلَی کُلِّ حَالٍ ثَلاَثَمِائَهٍ وَ سِتِّینَ مَرَّهً وَ إِذَا أَمْسَی مِثْلَ ذَلِکَ﴾. (5)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ قَالَ أَرْبَعَ مَرَّاتٍ إِذَا أَصْبَحَ اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ فَقَدْ أَذًى شَكْرَ يَوْمِهِ وَمَنْ قالَهَا إِذَا أَمْسَى فَقَدْ أدَّى شُكْرَ لَيْلَتِهِ﴾. (6)

4- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عن أبي عبد الله علیه السلام كَانَ رَسُولُ اللهِ ل إذا أَصْبَحَ قَالَ: الحمد لله رَبِّ الْعالَمينَ كَثِيراً عَلَى كُل حَالَ ثَلَاثَمِائَة وَسِينَ مَرَّةً وَإِذَا أَمْسَى قَالَ مِثْلَ ذَلِكَ﴾. (7)

ص: 74

شکر خدا را می گزارم»؟ فرمود: «مگر نشنیدی گفتم: «الحمد لله» (یعنی با گفتن همین کلمه، حقّ شکرگزاری خدا انجام می شود)».

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- علیّ بن ابی طالب علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود «تو اوّلین نفری هستی که داخل بهشت خواهی شد عرض کردم ای رسول خدا صلی الله علیه و آله یعنی قبل از شما داخل می شوم؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «آری زیرا تو صاحب پرچم من در آخرت هستی همان طور که در دنیا چنین می باشی و روشن است که حامل پرچم مقدّم می باشد». سپس فرمود: «ای علی علیه السلام! من و تو با هم بوده و وقتی داخل بهشت می شوم در دست تو پرچم من که پرچم حمد است بوده و در زیر آن حضرت آدم علیه السلام و سایر خلایق می باشند».

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای علی علیه السلام! روز قیامت، پرچم حمد در دستان توست و تو پیشاپیش امّتم با این پرچم حرکت می کنی و اذان گویان (کسانی که در دنیا اذان می گفتند) سمت راست و چپ تو [در حرکت] خواهند بود.

مواضع قرائت

1- امام علی علیه السلام- سلّام بن سوید گوید: حضرت علی علیه السلام می خواست به پیکار رود بر مرکب خود می نشست و می گفت: «سپاس پروردگار جهانیان را بر نعمت هایی که به ما ارزانی داشته و فضل بزرگی که بر ما نهاده است».

2- امام صادق علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «در بنی آدم سیصد و شصت رگ بوده که صد و هشتاد رگ متحرّک و صد و هشتاد رگ دیگر ساکن می باشند، اگر رگ های متحرک ساکن شده و یا بالعکس رگ های ساکن متحرک گردند شخص را خواب نمی برد و رسول خدا صلی الله علیه و آله هر صبح و شام به شکرانه سالم بودن رگ ها سیصدوشصت مرتبه می فرمود: ﴿الحَمدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾.

3- امام صادق علیه السلام- هرکس که هنگام دخول در صبح، چهار مرتبه بگوید: ﴿الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ شکر آن روز را انجام داده و هرکس هنگام دخول در شب آن را بگوید؛ شکر شبش را ادا کرده است.

4- پیامبر امام صادق علیه السلام- فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هر صبح و شام به شکرانه ی سالم بودن و رگ ها سیصد و شصت مرتبه می فرمود: ﴿الحَمدُ لله رَبِّ الْعالَمينَ﴾ و هنگام شب هم همین طور.

ص: 75

5- الباقر علیه السلام- ﴿عَن ابْن أبي عُمَيْر عَنْ بَعْض أَصْحَابِهِ قَالَ: عَطَسَ رَجُلُ عِنْدَ أَبي جَعْفَر علیه السلام، فَقَالَ: الْحَمْدُ للهِ، فَلَمْ يُسَمِّتُهُ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام، وَ قَالَ: نَقَصَنَا حَقَنَا ثُمَّ قَالَ: إِذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ فَلْيَقُلِ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَ صَلَّى اللَّهُ عَلى مُحَمَّدِ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ علیهم السلام قَالَ: فَقَالَ الرَّجُلُ، فَسَمَّتَهُ أَبُو جَعْفَر علیه السلام﴾. (1)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكَ عَطَسَ أَبُو عَبد الله علیه السلام فَقَالَ: الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ثُمَّ جَعَلَ إِصْبَعَهُ عَلَى أَنْفِهِ. فَقَالَ: رَغِمَ أَنْفِي لِلَّهِ رَغْمَا دَاخِراً﴾. (2)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَنْ قَالَ إِذَا عَطَسَ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ عَلَى كُلِّ حَالٍ، لَمْ يَجِدُ وَجَعَ الْأذْنَيْن وَ الْأَضْرَاس﴾ (3)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ عَطَسَ ثُمَّ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى قَصَبَة أَنْفِهِ ثُمَّ قَالَ: الحَمْدُ لله رَبِّ الْعَالَمِينَ حَمْداً كَثِيراً كَمَا هُوَ أَهْلُهُ وَصَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدِ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله خَرَجَ مِنْ مَنْخِرِهِ الْأَيْسَرِ طَائِرُ أَصْغَرُ مِنَ الْجَرَادِ وَاكْبَرُ مِنَ الدُّبَاب حَتَّى يصير تَحْتَ الْعَرْشِ يَسْتَغْفِرُ اللهَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة﴾. (4)

باب 1: الحمد لله

اشاره

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ الْحَمْدُ للهِ قَالَ: الشُّكْرُ لِله﴾. (5)

2-1- السجاد علیه السلام- ﴿وَ مَنْ قَالَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ فَقَدْ أَدَّی شُکْرَ کُلِّ نِعْمَهٍ لِلَّهِ﴾. (6)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا أَنْعَمَ اَللَّهُ عَلَی عَبْدٍ بِنِعْمَهٍ صَغُرَتْ أَوْ کَبُرَتْ فَقَالَ: اَلْحَمْدُ لِلَّهِ إِلاَّ أَدَّی شُکْرَهَا﴾. (7)

4-1- الرّضا علیه السلام- ﴿أَنَّ قَوْلَهُ عَزَّوَجَلَّ الْحَمْدُ لله إِنَّمَا هُوَ أَدَاءُ لِمَا أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَی خَلْقِهِ مِنَ اَلشُّکْرِ، وَ شُکْرٌ لِمَا وَفَّقَ عَبْدَهُ مِنَ اَلْخَیْرِ﴾. (8)

ص: 76

5- امام باقر علیه السلام- ابن ابی عمیر گوید: مردی در خدمت امام باقر علیه السلام عطسه زد و گفت: «الحمد الله» حضرت باقر علیه السلام جواب عطسه ی او را نداد و فرمود: «از حقّ ما کاست». سپس فرمود: «چون یکی از شماها عطسه کرد بگوید: ﴿الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ لله على محمد و أهل بيته﴾. پس آن مرد آن چنان گفت و حضرت علیه السلام نیز جواب عطسه ی او را داد.

6- امام صادق علیه السلام- از مسمع بن عبدالملک نقل شده است امام صادق علیه السلام عطسه زد پس فرمود: ﴿الحَمْدُ لله رَبِّ الْعالَمینَ﴾ سپس انگشتش را بر بینی نهاد و فرمود: «بینی من برای خدا به زبونی بر خاک است».

7- امام علی علیه السلام- هر که پس از عطسه در هر حال گوید: ﴿الحَمدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، هرگز درد گوش و درد دندان نبیند.

8- امام صادق علیه السلام- هر که عطسه زند سپس دستش را بر استخوان تیغه بینی نهد و بگوید:

الحمد لله رب العالمين حمد!لله على محمد النبي و آله و سلم، از سوراخ چپ بینی او پرنده ای کوچک تر از ملخ و بزرگ تر از مگس بیرون آید و برود تا بزیر عرش رسد و تا روز قیامت برای او استغفار کند.

بخش 1: شکر خدای راست.

1-1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که درباره ی قول خداوند؛ الْحَمْدُ لله، فرمود: «تمامی شکر مخصوص خداوند است».

2-1- امام سجاد علیه السلام- کسی که بگوید: الحمد لله؛ شکر هر نعمتی را که خدا داده به جای آورده است.

3-1- امام صادق علیه السلام- هر نعمتی که خداوند به بندهای عطا کند چه کوچک باشد و یا بزرگ و او بگوید: الحَمدُ لله شکر آن را ادا کرده است.

4-1- امام رضا علیه السلام- الحَمدُ لله؛ این سخن به جا آوردن شکری است که خداوند بر آفریدگان خود واجب کرده؛ شکر برای خوبی هایی که بندگانش را به آن ها کامیاب کرده است.

ص: 77

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا قَوْلُهُ: الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ فَذَلِكَ ثَنَاهُ مِنَّا عَلَى رَبِّنَا تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنْعَمَ عَلَيْنَا﴾. (1)

6-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَمِير الْمُؤْمِنِينَ اللهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: فَإِذَا قَالَ [العبد ]: الحَمدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ حَمِدَنِي عَبْدِي وَ عَلِمَ أَنَّ النِّعَمَ الَّتِي لَهُ مِنْ عِنْدِي وَالْبَلَايَا الَّتِي انْدَفَعَتْ عَنْهُ بتَطَوُّلى أشْهَدكُمْ أَنى أضِيفُ لَهُ نِعَمَ الدُّنْيَا إِلَى نَعِيمِ الْآخِرَةِ وَأَدْفَعُ عَنْهُ بَلَايَا الْآخِرَةِ كَمَا دَفَعْتُ عَنْهُ بَلَايَا الدُّنْيَا﴾. (2)

7-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَرَجَ بِنَيهِ صلی الله علیه و آله... قَالَ: احْمَدْنِي. فَقَالَ: الْحَمْدُ لله رَبِّ الْعالَمينَ وَقَالَ النَّبِيُّ فِي نَفْسِهِ: شُكراً﴾. (3)

8-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قالَ اللَّهُ تَعَالَى: قَسَمْتُ بَيْنِي وَبَيْنَ عَبْدِي هَذِهِ السُّورَةَ فَإِذَا قَالَ أَحَدُهُمْ الْحَمْدُ لله فَقَدْ حَمِدَنِي﴾. (4)

9-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن الْحَسَن بن عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى بْن جَعْفَرَ بْن مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْن عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب الله عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: أَنَّ رَجُلًا أَتَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ: أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ مَا تَفْسِيرُهُ؟ فَقَالَ: الْحَمْدُ للهِ هُوَ أَنَّ اللَّهَ عَرَّفَ عِبَادَهُ بَعْضَ نِعَمِهِ عَلَيْهِمْ جُمَلًا إِذْ لَا يَقْدِرُونَ عَلَى مَعْرِفَة جَمِيعِهَا بِالتَّفْصِيلِ لِأَنَّهَا أَكْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَى أَوْ تُعْرَفَ فَقَالَ لَهُمْ: قُولُوا الْحَمْدُ للهِ عَلَى مَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَيْنَا وَ ذَكَرَنَا بِهِ مِنْ خَيْرَ فِي كتب الْأَوَّلِينَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَكُونَ فَفِي هَذَا إِيجَابُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام لِمَا فَضَّلَهُ وَفَضَّلَهُمْ بِهِ وَ عَلَى شِيعَتِهِمْ أَنْ يَشْكُرُوهُ بِمَا فَضَّلَهُمْ بِهِ عَلَى غَيْرِهِم﴾. (5)

10-1- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿عَن ابْن عَبَّاس قَالَ: قَالَ لِي عَلَى: يَا أَبَاعَبَّاس! إِذَا صَلَّيْتَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ فَالْحَقْنِي إِلَى الْجَبَّانَ. قَالَ: فَصَلَّيْتُ وَ لَحِقْتُهُ وَكَانَتْ لَيْلَةٌ مُقْمِرَةٌ، قَالَ: فَقَالَ لِي: مَا تَفْسِیرُ اَلْأَلِفِ مِنَ اَلْحَمْدِ وَ اَلْحَمْدِ جَمِیعاً قَالَ فَمَا عَلِمْتُ حَرْفاً مِنْهَا أُجِیبُهُ قَالَ فَتَکَلَّمَ فِی تَفْسِیرِهَا

ص: 78

5-1- امام على علیه السلام- الحَمدُ لله رَبِّ الْعالَمینَ؛ این درودی است از ما بر پروردگارمان به آن چه که از نعمت هایش بر ما ارزانی داشته است.

6-1- امام علی علیه السلام- امام علی علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید پس هنگامی که بنده بگوید الْحَمْدُ لله رَبِّ الْعالَمينَ، خداوند فرماید: «بنده ام ستایشم کرد و دانست هر نعمتی دارد از من است و هر بلا از او بگردد به فضل من است؛ شما گواه باشید نعمت آخرت را به نعمت دنیایش افزودم و بلاهای آخرت را همان طور که بلاهای دنیا را از او دفع ،کردم، از او دور خواهم کرد».

7-1- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند پیامبرش را به آسمان عروج داد... حق تعالی به آن حضرت فرمود: «مرا ستایش کن»! حضرت علیه السلام عرضه داشت: ﴿الْحَمْدُ اللهِ رَبِّ الْعالَمينَ﴾ نبیّ اکرم صلی الله علیه و آله در نفس خود پس از تحمید عرضه داشت: «شُكراً».

8-1- امام علی علیه السلام- خداوند متعال فرمود: این سوره را بین خود و بنده ام تقسیم کردم هرگاه یکی از آنان بگوید: الحَمدُ لله مسلّماً مرا ستایش کرده است.

9-1- امام علی علیه السلام- امام عسکری علیه السلام از پدرانش نقل کرده است که فرمود: «مردی نزد امیرمؤمنان علیه السلام آمد و عرض کرد: «مرا از تفسیر قول خدای عزّوجلّ: الحَمدُ لله رَبِّ الْعَالَمِينَ، خبر بده»، آن جناب فرمود: «چون خداوند عالم بعضی از نعمت های خود را به نحو اجمال بز بندگان شناسانید چرا که بندگان را قدرت نیست که بر نحو تفصیل جمیع نعمت های او را بشناسند؛ و نعمت های خدا نامتناهی است و حد حصری از برای آن نیست؛ پس چون که بعضی از نعمت های خود را به نحو اجمال به ایشان نمایاند و ایشان فی الجمله فهمیدند، حق تعالی فرمود: بگویید: الحمد لله به خاطر نعمت هایی که به ما داده و در کتب گذشتگان قبل از این که ما به وجود آییم ما را به نیکی یاد نموده است». پس در این عبارت بر حضرت محمد و آل محمّد صلی الله علیه و آله و شیعیان ایشان واجب شده که خدا را شکر نموده و در مقابل برتری و تفضیلی که به ایشان بر سایر امم داده از او قدردانی کنند.

10-1- ابن عبّاس علیه السلام- ابن عبّاس گوید: علی علیه السلام به من فرمود: «ای اباعبّاس رحمه الله! هنگامی که نماز عشایت را خواندی در صحرا به من ملحق شو»! نماز عشایم را خوانده و به علی علیه السلام ملحق شدم و آن شب، شبی مهتابی بود. علی به من فرمود: «تفسیر حرف الف از الحمد چیست؟ حتی یک کلمه هم در جواب ایشان نمی دانستم که بگویم؛ پس خود حضرت یک ساعت تمام، در تفسیر آن صحبت فرمود سپس فرمود: «تفسیر حرف لام از الحَمدُ چیست؟ عرض کردم: «نمی دانم»! پس

ص: 79

سَاعَهً تَامَّهً ثُمَّ قَالَ لِی فَمَا تَفْسِیرُ اَللاَّمِ مِنَ اَلْحَمْدِ قَالَ فَقُلْتُ لاَ أَعْلَمُ قَالَ فَتَکَلَّمَ فِی تَفْسِیرِهَا سَاعَهً تَامَّهً ثُمَّ قَالَ فَمَا تَفْسِیرُ اَلْحَاءِ مِنَ اَلْحَمْدِ قَالَ فَقُلْتُ لاَ أَعْلَمُ قَالَ فَتَکَلَّمَ فِی تَفْسِیرِهَا سَاعَهً تَامَّهً ثُمَّ...قَالَ لِی فَمَا تَفْسِیرُ اَلْمِیمِ مِنَ اَلْحَمْدِ قَالَ فَقُلْتُ لاَ أَعْلَمُ قَالَ فَتَکَلَّمَ فِی تَفْسِیرِهَا سَاعَهً تَامَّهً ثُمَّ قَالَ فَمَا تَفْسِیرُ اَلدَّالِ مِنَ اَلْحَمْدِ قَالَ قُلْتُ لاَ أَدْرِی فَتَکَلَّمَ فِیهَا إِلَی أَنْ بَرَقَ عَمُودُ الثعنجر [اَلْفَجْرِ] قَالَ فَقَالَ لِی قُمْ یَا أَبَا عَبَّاسٍ إِلَی مَنْزِلِکَ فَتَأَهَّبْ لِفَرْضِکَ فَقُمْتُ وَ قَدْ وَعَیْتُ کُلَّ مَا قَالَ قَالَ ثُمَّ تَفَکَّرْتُ فَإِذَا عِلْمِی بِالْقُرْآنِ فِی عِلْمِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ کَالْقَرَارَهِ فِی اَلْمُثْعَنْجِرِ قَالَ اَلْقَرَارَهُ اَلْغَدِیرُ اَلْمُثْعَنْجِرُ اَلْبَحْرُ﴾. (1)

11-1- الرّضا علیه السلام- ﴿الحَمدُ اللهُ إِنَّمَا هُوَ أَدَاءُ لِمَا أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى خَلْقِهِ مِنَ الشُّكْر وَ الية شُكْرُ لِمَا وَفَّقَ عَبْدَهُ مِنَ الْخَيْرِ﴾. (2)

باب 2: رَبِّ الْعالَمينَ

اشاره

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أبي بصير عَنْ أَبِي عَبْدِ الله الله وَ فِي قَوْلِهِ: رَبَّ الْعَالَمِينَ. قَالَ: خَالِقَ الْخَلْقِ﴾. (3)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبي عَبْدِ الله علیه السلام وَ فِي قَوْلِهِ: رَبَّ الْعَالَمِينَ. قَالَ: خَالِقَ الْمَخْلُوقِينَ﴾. (4)

3-2- الرضا علیه السلام- ﴿رَبِّ الْعالَمينَ تَوْحِيدُ لَهُ وَ تَحْمِيدُ وَ إِقْرَارُ بأَنَّهُ هُوَ الْخَالِقُ الْمَالِكِ لَا غَيْرُهُ﴾. (5)

4-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ مُوسَى بْن جَعْفَر عَنْ آبَائِهِ علیه السلام عَنْ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي خَبَر الْيَهُودِيِّ الَّذِي سَأَلَهُ عَنْ فَضَائِلِ نَبِيِّنَا صلی اله علیه و آله وَ أَمَتِهِ قَالَ: وَ مِنْهَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ فَاتِحَةَ الْكِتَابَ نِصْفَهَا لِنَفْسِهِ وَ نِصْفَهَا لِعَبْدِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى قَسَمْتُ بَيْنِي وَ بَيْنَ عَبْدِي هَذِهِ السُّورَةَ... وَإِذَا قَالَ: رَبِّ الْعَالَمِينَ فَقَدْ عَرَفَنِي﴾. (6)

5-2- الصادق علیه السلام- ﴿و مَعْنَى رَبِّ أَي خَالِقِ﴾. (7)

6-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ رَبِّ إِذْ لَا مَرْبُوب﴾. (8)

ص: 80

خود حضرت یک ساعت تمام در تفسیر آن صحبت فرمود. سپس فرمود: «تفسیر حرف میم از الحَمدُ چیست»؟ عرض کردم: «نمی دانم»! پس خود حضرت یک ساعت تمام، در تفسیر آن صحبت فرمود. سپس فرمود: «تفسیر حرف دال از الحَمدُ چیست»؟ عرض کردم: «نمی دانم»! پس خود حضرت در مورد تفسیرش شروع به صحبت فرمود تا این که سپیده فجر در افق پدیدار گشت [اندکی قبل از وقت نماز صبح که آن را در اصطلاح فقهی فجر کاذب نامند]. آن گاه به من فرمود: «ای ابن عبّاس رحمه الله! برخیز و به منزل برو و برای خواندن نماز صبحت آماده شو»! من نیز برخاستم؛ در حالی که تمام آن چه حضرت فرموده بود در خاطرم حفظ نمودم و در این اندیشه بودم که؛ علم من پیرامون قرآن در مقایسه با علم علی علیه السلام همچون آبگیری است نسبت به دریا.

11-1- امام رضا علیه السلام- الحمد لله؛ این ذکر همانا برای ادای وظیفه ی شکرگزاری و به جا آوردن آن شکری است که خداوند عزّوجلّ بر خلایق خویش مقرّر فرموده و نیز شکرگزاری به پاس آن که بنده ی خود را توفیق عبادت کرامت فرموده است.

بخش 2: پروردگار جهانیان.

1-2- امام صادق علیه السلام- بوبصیر از امام صادق علیه السلام درباره قول خداوند متعال نقل می کند: رَبِّ الْعَالَمینَ یعنی آفریننده ی همه ی آفریدگان.

2-2- امام صادق علیه السلام- بوبصیر از امام صادق علیه السلام درباره قول خداوند متعال نقل می کند: رَبِّ الْعالَمينَ یعنی آفریننده ی آفریدگان.

3-2- امام رضا علیه السلام - رَبِّ الْعَالَمینَ؛ یگانه شمردن و ستایش خداوند است و اقرار به این که او آفریدگار فرمانرواست و نه کس دیگر.

4-2- امام علی علیه السلام- امام كاظم علیه السلام از پدرانش از امام علی در حدیثی که مرد یهودی از فضائل پیامبر صلی الله علیه و آله از ایشان سؤال کرده بود، فرمود... خداوند متعال فرمود: این سوره را بین خود و بنده ام تقسیم کردم... و هرگاه بگوید: رَبِّ الْعالَمینَ مسلّم مرا شناخته است.

5-2- امام صادق علیه السلام- رَبِّ یعنی آفریننده است.

6-2- امام علی علیه السلام- پروردگار بوده زمانی که پروریده وجود نداشت.

ص: 81

7-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿رَبِّ الْعَالَمِينَ مَالِكُهُمْ وَ خَالِقُهُمْ وَسَائِقُ أَرْزَاقِهِمْ إِلَيْهِمْ، مِنْ حَيْثُ يَعْلَمُونَ، وَ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ﴾. (1)

8-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿رَبِّ الْعَالَمِينَ وَهُمُ الْجَمَاعَاتُ مِنْ كُلِّ مَخْلُوقِ مِنَ الْجَمَادَاتِ وَ الْحَيَوَانَاتِ فَأَمَّا الْحَيَوَانَاتُ فَهُوَ يَقْلِبُهَا فِي قُدْرَتِهِ وَيَعْذُوهَا مِنْ رِزْقِهِ وَيَحْفَظْهَا بِكَنَفِهِ وَ يُدَبِّرُ كُلًّا مِنْهَا بِمَصْلَحَتِهِ وَأَمَّا الْجَمَادَاتُ فَهُوَ يُمْسِكُهَا بِقُدْرَتِهِ يُمْسِكُ الْمُتَّصِلَ مِنْهَا أَنْ يَتَهَافَتَ وَ يُمْسِكُ الْمُتَهَافِت مِنْهَا أَنْ يَتَنَاصَقَ وَ یُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ یُمْسِكُ الْأَرْضَ أَنْ تَنْخَسِفَ إِلَّا بِأَمْرِهِ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ﴾. (2)

9-2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ الْعالَمينَ كُلُّ مَخْلُوق خَلَقَهُ اللهُ﴾. (3)

10-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ لِلَّهِ مَدِينَتَيْنِ إِحْدَيهُمَا بِالْمَغْرِب وَالْأخْرَى بِالْمَشْرِقِ يُقَالُ لَهُمَا جَابَلْقَا وَ جابرا طُولُ كُلِّ مَدِينَة مِنْهُمَا إننى عشر ألف فرسخ في كُلِّ فَرْسَحْ بَاب يَدْخُلُ فِي كُلِّ يَوْمٍ مِنْ كُلِّ بَابٍ سَبْعُونَ أَلْفَا وَ يَخْرُجُ مِنْهَا مِثْلُ ذَلِكَ وَ لَا يَعُودُونَ إِلَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ وَ لَا إِبْلِيسَ وَ لَا شَمْسَ وَ لَا قَمَرَ هُمْ وَ اللَّهِ أَطْوَعُ لَنَا مِنْكُمْ يَأْتُونَنَا بِالْفَاكِهَةٍ فِي غَيْرِ أَوَانِهَا مُوَكَّلِينَ بلَعْنِة فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ قَارُونَ﴾. (4)

11-2- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ مِنْ وَرَاء شَمْسِكُمْ هَذِهِ أَرْبَعِينَ عَيْنَ شَمْسٍ، مَا بَيْنَ عَيْنِ شَمْسِ إِلَى عَيْنٍ شَمْس أَرْبَعُونَ عَاماً، فِيهَا خَلْقُ كَثِيرُ مَا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ لَمْ أَمْ لَمْ يَخْلُقُهُ. وَ إِنْ مِنْ وَرَاءِ قَمَرِكُمْ هَذَا أَرْبَعِينَ قُرْصاً مِنَ الْقَمَرِ، مَا بَيْنَ الْقُرْضِ إِلَى الْقُرْضِ أَرْبَعُونَ عَامًا، فِيهَا خَلْقَ كَثِيرُ مَا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّو جَلَّ خَلَقَ آدَمَ أَمْ لَمْ يَخْلُقُهُ، قَدْ أَلْهمُوا کَمَا أُلْهِمَتِ اَلنَّحْلَهُ بِلَعْنِ اَلْأَوَّلِ وَ اَلثَّانِی فِی کُلِّ اَلْأَوْقَاتِ، وَ قَدْ وُکِّلَ بِهِمْ مَلاَئِکَهٌ مَتَی لَمْ یَلْعَنُوا عُذِّبُوا﴾. (5)

12-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ اثْنَيْ عَشَرَ أَلْفَ عَالَم كُلُّ عَالَم مِنْهُمْ أَكْبَرُ مِنْ سَبْعِ سَمَوَاتٍ وَ سَبْعِ أَرَضِينَ مَا يَرَى عَالِمُ مِنْهُمْ انَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَالِماً غَيْرِهِمْ وانا الْحُجَّةُ عَلَيْهِمْ ﴾. (6)

ص: 82

7-2- امام على علیه السلام- رَبِّ الْعالَمينَ یعنی مالک و خالق آن ها، کسی که ارزاقشان را به طریقی که خود می دانند و نیز از طرقی که خود متوجه نمی شوند به سویشان سوق می دهد.

8-2- امام على علیه السلام- رَبِّ الْعالَمينَ؛ عبارتند از جماعات و گروه هایی از مخلوقات چه جمادات چه حیوانات اما حیوانات را مورد نعمت قرار داد؛ به خاطر آن که حق تعالی به قدرت کامله اش آن ها را حرکت داده از رزق خود غذا به آن ها عنایت فرموده آن ها را در کنف و سایه ی خود احاطه نموده هر کدام را به نحوی که مصلحت ایجاب می کند مورد تدبیر قرار داده است و اما جمادات را مورد نعمت قرار داد؛ به خاطر آن که حق تعالی آن ها را با قدرت خود نگاه داشت، جمادات متصل را از جداشدن نگاه داشت و جمادات منفصل را از اتصال و چسبیدن حفظ کرد، آسمان را از افتادن بر روی زمین مصون داشت مگر آن که خود به آن اذن سرنگون شدن دهد چنان چه زمین را از فرو رفتن حفظ کرد مگر وقتی که خود به آن چنین امری ،فرماید حق تعالی به بندگانش مهربان و رحیم می باشد.

9-2- امام صادق علیه السلام- العالَمینَ؛ یعنی هر آفریده ای که خداوند آفریده است.

10-2- امام صادق علیه السلام- خدا را دو شهر است یکی در مغرب و دیگری در مشرق به آن ها جابلقا جابرسا گویند درازی هر کدام دوازده هزار فرسخ ،است در هر فرسخ دری است، در هر روز از هر در هفتاد هزار درون می روند و مانند آن بیرون می شوند و تا روز قیامت باز نمی گردند، نمی دانند خدا آدم علیه السلام، ابلیس، خورشید و ماه را آفریده به خدا [قسم] آنان برای ما از شماها فرمانبرترند؛ برای ما میوه در غیر فصل آن آرند، [آنان را] به لعن بر فرعون و هامان و قارون گماشته اند.

11-2- امام باقر علیه السلام- در پس این خورشید شما چهل چشمه خورشید وجود دارد که هریک از دیگری چهل سال فاصله دارد؛ در آن ها آفریدگان بسیاری وجود دارند که نمی دانند آیا خداوند آدم علیه السلام را آفریده یا نیافریده است و در پس این ماه شما چهل قرص ماه وجود دارد که هر یک از دیگری چهل سال فاصله دارد در آن ها آفریدگان بسیاری وجود دارند که نمی دانند آیا خداوند عزّوجلّ آدم را آفریده یا نیافریده است همان گونه که به زنبور الهام شده است، به آنان نیز الهام شده، دو تن را در همه ی وقت لعنت گویند و بر آن ها فرشتگانی گمارده شده که اگر لعنت نکنند آنان را عذاب می دهند.

12-2- امام صادق علیه السلام- به راستی دوازده هزار عالم برای خدای عزّوجلّ است که هر کدام از هفت آسمان و هفت زمین بزرگترند و هیچ کدامشان نمی دانند که خدای عزّوجلّ عالم دیگری دارد و من حجت بر همه ی آن ها هستم.

ص: 83

13-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ اثْنَا عَشَرَ أَلفَ عَالَم، كُلُّ عَالَم مِنْهُمْ أَكْبَرُ مِنْ سَبْعَ سَمَاوَاتِ سَبْع أَرَضِينَ مَا يَرَى كُلَّ عَالَم مِنْهُمْ، أَنَّ لِلَّهِ عَالَمَا غَيْرَهُمْ وَأَنَا الْحُجَّةُ عَلَيْهِم﴾. (1)

14-2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ ثَلَاثَمِائَةِ عَالَم وَ بِضْعَةَ عَشَرَ عَالَماً خَلْفَ قَافِ وَ خَلْفَ الْبِحَارِ السَّبْعَةِ لَمْ يَعْصُوا اللَّهَ طَرْفَةَ عَيْنِ قَطُّ وَلَمْ يَعْرِفُوا آدَمَ وَ لَا وُلْدَهُ كُلُّ عَالَم مِنْهُمْ يَزِيدُ مِنْ ثَلَاثِمِائَةِ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ مِثْلَ آدَمَ وَ مَا وَلَدَ فَذَلِكَ قَوْلُهُ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ﴾. (2)

15-2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي حَمْزَةَ، قَالَ: قَالَ لِى أَبُو جَعْفَر علیه السلام لَيْلَةً وَ أَنَا عِنْدَهُ و نَظَرَ إِلَى السَّمَاءِ، فَقَالَ: يَا أَبَا حَمْزَةَ هَذِهِ قُبَّةٌ أَبِينَا آدَمَ علیه السلام، وَ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ سِوَاهَا تِسْعَةً وَ ثَلَاثِينَ قُبَّةٌ فِيهَا خَلْقُ مَا عَصَوْا اللَّهَ طَرْفَةَ عَيْنٍ﴾. (3)

16-2- الحسن علیه السلام- ﴿إِنَّ لِلَّهِ مَدِينَتَيْن: إحْدَاهُمَا بِالْمَشْرِقِ وَالْأُخْرَى بِالْمَغْرِبِ عَلَيْهِمَا سُورُ مِنْ حَدِيدٍ وَ عَلَى كُلِّ مَدِينَةَ أَلْفَ أَلْفِ بَابِ لِكُلِّ بَابٍ مِصْرَاعَانِ مِنْ ذَهَبَ وَ فِيهِمَا سَبْعُونَ أَلْفَ لُغَة، يَتَكَلَّمُ كُلُّ وَاحِدٍ بِخِلَافَ لُغَةِ صَاحِبِهِ وَ أَنَا أَعْرِفُ جَمِيعَ اللَّغَاتِ وَ مَا فِيهِمَا وَ مَا بَيْنَهُمَا وَ مَا عَلَيْهِمَا حُجَّةُ غَيْرى وَ غَيْرُ الْحُسَيْن علیه السلام﴾. (4)

2- 17- السجّاد علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اَلصَّمَدِ بْنِ عَلِیٍّ ، قَالَ: دَخَلَ رَجُلٌ عَلَی عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ (عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ)، فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ اَلْحُسَیْنِ (عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ) : «مَنْ أَنْتَ؟». قَالَ: رَجُلٌ مُنَجِّمٌ قَائِفٌ عَرَّافٌ. قَالَ: فَنَظَرَ إِلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: «هَلْ أَدُلُّکَ عَلَی رَجُلٍ، قَدْ مَرَّ مُنْذُ دَخَلْتَ عَلَیْنَا فِی أَرْبَعَهَ عَشَرَ عَالَماً، کُلُّ عَالَمٍ أَکْبَرُ مِنَ اَلدُّنْیَا ثَلاَثَ مَرَّاتٍ، لَمْ یَتَحَرَّکْ مِنْ مَکَانِهِ؟!». قَالَ: مَنْ هُوَ؟! قَالَ: أَنَا، وَ إِنْ شِئْتُ أَنْبَأْتُکَ بِمَا أَکَلْتَ، وَ مَا اِدَّخَرْتَ فِی بَیْتِکَ﴾. (5)

18-2- السجّاد علیه السلام- ﴿عَن الثَّمَالِيٌّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّد صلی الله علیه و اله وَ عَلِيّا علیه السلام وَ الطَّيِّبِينَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِمَا مِنْ نُور عَظَمَتِهِ وَ أَقَامَهُمْ أَشْبَاحاً قَبْلَ الْمَخْلُوقَاتِ ثُمَّ قَالَ: أَ تَظُنُّ أَنَّ اَللَّهَ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً سِوَاکُمْ بَلَی وَ اَللَّهِ لَقَدْ خَلَقَ اَللَّهُ أَلْفَ أَلْفِ آدَمَ وَ أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَنْتَ وَ اَللَّهِ فِی آخِرِ تِلْکَ اَلْعَوَالِمِ﴾. (6)

ص: 84

13-2- امام صادق علیه السلام- خداوند عزّوجلّ دوازده هزار جهان دارد که هر جهان بزرگ تر از هفت آسمان و هفت زمین باشد و ساکنان هیچ یک نمی دانند که خداوند جهانی دیگر به جز جهان آن ها دارد و من بر همه ی آن ها حجت هستم.

14-2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- به راستی خدای عزّوجلّ سیصد و ده جهان پشت قاف آفریده و پشت هفت دریا که هرگز یک چشم به هم زدنی نافرمانی خدا نکرده اند و آدم علیه السلام و فرزندانش را نشناخته اند، هر جهانش بیش از سیصد و سیزده برابر آدم و آن چه فرزند آورده، است. و این است قول او مگر این که خداوند- پروردگار جهانیان- اراده کند و بخواهد! (تکویر/29)

15-2- امام باقر علیه السلام- ابوحمزه ثمالی از امام باقر علیه السلام روایت می کند امام باقر علیه السلام نگاهی به آسمان کرده فرمود: این گنبد پدر ما آدم علیه السلام است و خدای عزّوجلّ جز این گنبد سی و نه گنبد دیگر دارد و در آن ها آفریدگانی هستند که یک چشم به هم زدن نافرمانی خدا نکنند».

16-2- امام حسن علیه السلام- همانا خداوند دو شهر دارد که یکی در مشرق و دیگری در مغرب است. بر آن دو شهر دیوارهایی آهنین کشیده شده و هر یک هزار هزار در و هر دری دو لنگه از طلا دارد و در هر شهر به هزار هزار زبان سخن گویند که هر یک از دیگری متفاوت است و من همه ی آن زبان ها را می دانم و حجتی غیر از من و برادرم حسین علیه السلام بر این دو شهر و آن چه بین آن ها و روی آن هاست، نیست.

17-2- امام سجّاد علیه السلام- عبد الصمد بن علی نقل می کند مردی خدمت امام سجّاد علیه السلام وارد شد. حضرت به او فرمود: «تو کیستی»؟ عرض کرد: «من مردی ستاره شناس، آثارشناس و کاهن هستم». حضرت نگاهی به او کرد و فرمود: «آیا می خواهی مردی را به تو نشان دهم که از وقتی تو نزد ما آمده ای چهارده جهان را که هر یک سه بار بزرگ تر از این جهان است پشت سر گذاشته در حالی که هیچ از جایش تکان نخورده است؟ عرض کرد: «او کیست»؟ فرمود: «من هستم و اگر می خواهی تا تو را از آن چه خورده ای و در خانه ات انباشته ای خبر دهم».

182- امام سجّاد علیه السلام- ثمالی از امام سجّاد علیه السلام روایت می کند خداوند محمّد صلی الله علیه و آله و علی و فرزندان پاکش علیهم السلام را از نور عظمت خود آفرید و آن ها را قبل از آفرینش مخلوقات به صورت شبح قرار داد سپس فرمود تو خیال می کنی خداوند جز شما چیزی نیافریده است؟ به خدا سوگند هزار هزار آدم علیه السلام و هزار هزار عالم آفرید که تو در آخرین عالم قرار گرفته ای».

ص: 85

19-2- الباقر علیه السلام- ﴿عن جابر بن يَزِيد قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر العَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ أَفَعَيِينَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّل بَلْ هُمْ فِي لَبْس مِنْ خَلْقِ جَدِيدٍ قَالَ يَا جَابر.. لَعَلَّكَ ترى أن الله إنَّمَا خَلَقَ هَذَا الْعالَم الْوَاحِدَ وَ تَرَى أَنَّ اللَّهَ لَمْ يَخْلُقُ بَشَرًا غَيْرَكُمْ بَلَى وَ اَللَّهِ لَقَدْ خَلَقَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَلْفَ أَلْفِ آدَمٍ أَنْتَ فِی آخِرِ تِلْکَ اَلْعَوَالِمِ وَ أُولَئِکَ اَلْآدَمِیِّینَ﴾. (1)

20-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عن ابان بن تغلب قال: كُنْتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ اللهِ فَدَخَلَ عَلَيْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْل الْيَمَنِ. فَقَالَ لَهُ: يَا أَخَا أَهْلِ الْيَمَنِ عِنْدَكُمْ عَلَمَا؟ قَالَ: نَعَمْ قَالَ: فَمَا بَلَغَ مِنْ عِلْمٍ عَالِمِكُمْ؟ قَالَ: سِيرُ فِي لَيْلَة مَسِيرَةَ شَهْرَيْن يَزْجُرُ الطَّيْرَ وَيَقْفُو الْأَثَرَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ اللهِ: عَالِمُ الْمَدِينَةِ أَعْلَمُ مِنْ عَالِمِكُمْ. قَالَ: فَمَا بَلَغَ مِنْ عِلْمٍ عَالِمِ الْمَدِينَةِ؟ قَالَ: يَسِيرُ فِي سَاعَة مِنَ النَّهَارِ مَسِيرَةَ الشَّمْسِ سَنَةٌ يَقْطَعَ اثْنَيْ عَشَرَ أَلْفَ عالما [ عَالَم] مِثْلَ عَالَمِكُمْ هَذَا مَا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ علیه السلام وَلَا إبْلِيسَ قَالَ: فَيَعْرِفُونَكُمْ قَالَ: نَعَمْ مَا أَفْتَرَضَ عَلَيْهِمْ إِلَّا وَلَايَتَنَا وَ الْبَرَاءَةَ مِنْ عَدُوِّنَا﴾. (2)

21-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَدِينَتَيْنِ: مَدِينَةَ بِالْمَشْرِقِ وَ مَدِينَةٌ بِالْمَغْرِبِ، فِيهِمَا قَوْمُ لَا يَعْرِفُونَ إِبْلِيسَ، وَلَا يَعْلَمُونَ بِخَلْق إبْلِيسَ نَلْقَاهُمْ فِي كُلِّ حِين، فَيَسْأَلُونَا عَمَّا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ، وَ يَسْأَلُونَا عَن الدُّعَاءِ فَنُعَلِّمُهُمْ، وَيَسْأَلُونَا عَنْ قَائِمِنَا مَتَى يَظْهَرُ، وَفِيهِمْ عِبَادَةُ وَ اجْتِهَادُ شَدِيدٌ وَ لِمَدِينَتِهِمْ أَبْوَابُ مَا بَيْنَ الْمِصْرَاعِ إِلَى الْمِصْرَاعِ مِائَةً فَرْسَحْ لَهُمْ تَقْدِيسُ وَ تَمْجِيدٌ، وَدَعَاهُ وَ اجْتِهَادُ شَدِيدٌ، لَوْ رَأَيْتُمُوهُمْ لَاحْتَقَرْتُمْ عَمَلَكُمْ يُصَلَّى الرَّجُلُ مِنْهُمْ شَهْراً لَا يَرْفَعُ رَأْسَهُ مِنْ سَجْدَتِهِ، طَعَامُهُمُ التَّسْبِيحُ، وَلِبَاسُهُمْ الْوَرَعْ، وَ وُجُوهُهُمْ مُشْرِقَةٌ بالنور، وَإِذَا رَأَوْا مِنَّا وَاحِداً احْتَوَشُوهُ وَ اجْتَمَعُوا إِلَيْهِ وَأَخَذُوا مِنْ أَثَرِهِ مِنَ الْأَرْضِ يَتَبَرَكُونَ بِهِ، لَهُمْ دَوِیٌّ إِذَا صَلَّوْا کَأَشَدَّ مِنْ دَوِیِّ الرِّیحِ الْعَاصِفِ مِنْهُمْ جَمَاعَهٌ لَمْ یَضَعُوا السِّلَاحَ مُنْذُ کَانُوا یَنْتَظِرُونَ قَائِمَنَا، یَدْعُونَ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُرِیَهُمْ إِیَّاهُ ، وَ عُمُرُ أَحَدِهِمْ أَلْفُ سَنَهٍ ، إِذَا رَأَیْتَهُمْ رَأَیْتَ الْخُشُوعَ وَ الِاسْتِکَانَهَ ، وَ طَلَبَ مَا یُقَرِّبُهُمْ إِلَی اللهِ جَلَّ وَ عَزَّ، إِذَا احْتَبَسْنَا عَنْهُمْ ظَنُّوا أَنَّ ذَلِکَ مِنْ سَخَطٍ ، یَتَعَاهَدُونَ أَوْقَاتَنَا الَّتِی نَأْتِیهِمْ فِیهَا، فَلا یَسْأَمُونَ وَ لا یَفْتُرُونَ، یَتْلُونَ کِتَابَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَمَا عَلَّمْنَاهُمْ، وَ إِنَّ فِیمَا نُعَلِّمُهُمْ مَا لَوْ تُلِیَ عَلَی النَّاسِ لَکَفَرُوا بِهِ وَ لَأَنْکَرُوهُ يَسْأَلُونَا عَنِ الشَّيْءِ إِذَا وَرَدَ عَلَيْهِمْ مِنَ الْقُرْآنِ لَا يَعْرِفُونَهُ، فَإِذَا

ص: 86

19-2- امام باقر علیه السلام- از جابر بن یزید نقل است که گوید از امام باقر علیه السلام در مورد قول خداوند متعال: أَفَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّل بَلْ هُمْ فِي لَبْسِ مِنْ خَلْقٍ جَدِيد پرسیدم. امام علیه السلام فرمود: ای جابر!... شاید تو چنان می بینی که خدا عالمی جز این عالم را نیافریده؛ و چنان می بینی که خدا آدمیانی را غیر از شما نیافریده بلی به خدا سوگند که خدا هزار هزار عالم و هزارهزار آدم را آفریده و تو در آخر این عالمها و این آدمها هستی.

20-2- امام صادق علیه السلام- ابان بن تغلب گوید: خدمت حضرت امام صادق علیه السلام بودم، یکی از اهالی یمن بر ایشان وارد شد. حضرت به او فرمود: «ای برادر یمنی! آیا شما عالمانی دارید»؟ عرض کرد: «بله»! فرمود: «عالمان شما از علم خود چه عرضه می دارند»؟ عرض کرد: «در یک شب راه دو ماه را طی می کنند و با پرندگان فال می گیرند و آثار تاریخی را دنبال می کنند». حضرت به او فرمود: «عالم مدینه داناتر از عالم شماست» عرض کرد: «عالم مدینه از علم خود چه عرضه می دارد»؟ فرمود: «در ساعتی از روز راه یک سال خورشید را طی می کند؛ آن چنان که هزار جهان مثل جهان شما را که کسی در آن ها نمی داند خداوند آدم و یا شیطان را آفریده، پشت سر می گذارد». عرض کرد: «آیا اهالی آن ها شما را می شناسند»؟ فرمود: «بله! خداوند هیچ چیز به جز ولایت ما و بیزاری از دشمنان ما را بر آن ها واجب نکرده است».

21-2- امام صادق علیه السلام- خداوند دو شهر دارد: یکی در مشرق و دیگری در مغرب. در آن دو شهر مردمی زندگی می کنند که نه شیطان را می شناسند و نه از آفرینش او خبر دارند. ما همیشه با آن ها دیدار می کنیم و آن ها هرچه نیاز دارند از ما می پرسند و از ما درباره ی دعا سؤال می کنند و ما به آن ها می آموزیم و درباره ی قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ما و زمان ظهور ایشان می پرسند و بسیار در عبادت تلاش هستند شهرشان دو دروازه دارد که هر یک از دیگری هزار فرسخ فاصله دارد. آن ها پیوسته درحال بزرگ داشتن و ستودن خدا و در دعا و تلاش هستند. اگر آن ها را ببینید، عمل خود را ناچیز خواهید یافت. هریک از آن ها به سجده می رود و یک ماه سر از سجده بر نمی آورد. غذایشان تسبیح ،گفتن جامه هایشان پارسایی و چهره هایشان نور افروز است. هرگاه یکی از ما را می بینند او را در میان می گیرند و به دورش حلقه می زنند و از جای پایش بر زمین تبرک می جویند هر وقت به نماز بایستند فریادی همانند وزش باد توفنده دارند در میان آن ها کسانی در انتظار قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ما سلاح بر زمین نمی گذارند و به درگاه خداوند عزّوجلّ دعا می کنند که او را به ایشان بنمایاند و هر یک هزار سال عمر کنند. اگر آن ها را ببینید فروتنی و خاکساری و درخواست [گویی] آن چه به خداوند نزدیکشان می سازد را دیده اید اگر نزدشان ،نرویم، گمان می کنند از آن ها ناخشنودیم و اوقاتی که در کنارشان هستیم هم پیمان شدهاند تا نزد ما باشند و خسته نمی شوند و از پا نمی نشینند و کتاب خداوند عزّوجلّ را چنان که ما به آنان آموخته ایم تلاوت می کنند. در آن چه به ایشان می آموزیم چیزهایی باشد که اگر بر مردم خوانده شود باور نمی کنند و به آن کفر می ورزند. هرگاه در قرآن به چیزی برخورند که آن را نمی دانند از ما می پرسند و چون آنان را آگاه

ص: 87

أَخْبَرْنَاهُمْ بِهِ اِنْشَرَحَتْ صُدُورُهُمْ لِمَا یَسْتَمِعُونَ مِنَّا، وَ سَأَلُوا لَنَا اَلْبَقَاءَ وَ أَنْ لاَ یَفْقِدُونَا، وَ یَعْلَمُونَ أَنَّ اَلْمِنَّهَ مِنَ اَللَّهِ تَعَالَی عَلَیْهِمْ فِیمَا نُعَلِّمُهُمْ عَظِیمَهٌ، وَ لَهُمْ خَرْجَهٌ مَعَ اَلْإِمَامِ إِذَا قَامَ، یَسْبِقُونَ فِیهَا أَصْحَابَ اَلسِّلاَحِ، وَ یَدْعُونَ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَجْعَلَهُمْ مِمَّنْ یَنْتَصِرُ بِهِمْ لِدِینِهِ، فَهُمْ کُهُولٌ وَ شُبَّانٌ، إِذَا رَأَی شَابٌّ مِنْهُمُ اَلْکَهْلَ جَلَسَ بَیْنَ یَدَیْهِ جِلْسَهَ اَلْعَبْدِ لاَ یَقُومُ حَتَّی یَأْمُرَهُ، لَهُمْ طَرِیقٌ هُمْ أَعْلَمُ بِهِ مِنَ اَلْخَلْقِ إِلَی حَیْثُ یُرِیدُ اَلْإِمَامُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، فَإِذَا أَمَرَهُمُ اَلْإِمَامُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ بِأَمْرٍ قَامُوا إِلَیْهِ أَبَداً حَتَّی یَکُونَ هُوَ اَلَّذِی یَأْمُرُهُمْ بِغَیْرِهِ، لَوْ أَنَّهُمْ وَرَدُوا عَلَی مَا بَیْنَ اَلْمَشْرِقِ وَ اَلْمَغْرِبِ مِنَ اَلْخَلْقِ لَأَفْنَوْهُمْ فِی سَاعَهٍ وَاحِدَهٍ، لاَ یَعْمَلُ فِیهِمُ اَلْحَدِیدُ. لَهُمْ سُیُوفٌ مِنْ حَدِیدٍ غَیْرِ هَذَا اَلْحَدِیدِ، لَوْ ضَرَبَ أَحَدُهُمْ بِسَیْفِهِ جَبَلاً لَقَدَّهُ حَتَّی یَفْصِلَهُ، وَ یَغْزُو بِهِمُ اَلْإِمَامُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ اَلْهِنْدَ وَ اَلدَّیْلَمَ وَ اَلْکُرْدَ وَ اَلرُّومَ وَ بَرْبَرَ وَ فَارِسَ، وَ مَا بَیْنَ جَابَرْسَا إِلَی جَابَلْقَا - وَ هُمَا مَدِینَتَانِ وَاحِدَهٌ بِالْمَشْرِقِ وَ وَاحِدَهٌ بِالْمَغْرِبِ لاَ یَأْتُونَ عَلَی أَهْلِ دِینٍ إِلاَّ دَعَوْهُمْ إِلَی اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ إِلَی اَلْإِسْلاَمِ، وَ اَلْإِقْرَارِ بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ اَلتَّوْحِیدِ، وَ وَلاَیَتِنَا أَهْلَ اَلْبَیْتِ . فَمَنْ أَجَابَ مِنْهُمْ وَ دَخَلَ فِی اَلْإِسْلاَمِ تَرَکُوهُ وَ أَمَّرُوا عَلَیْهِ أَمِیراً مِنْهُمْ، وَ مَنْ لَمْ یُجِبْ وَ لَمْ یُقِرَّ بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ، وَ لَمْ یُقِرَّ بِالْإِسْلاَمِ ، وَ لَمْ یُسْلِمْ قَتَلُوهُ، حَتَّی لاَ یَبْقَی بَیْنَ اَلْمَشْرِقِ وَ اَلْمَغْرِبِ وَ مَا دُونَ اَلْجَبَلِ أَحَدٌ إِلاَّ آمَنَ﴾. (1)

22-2- الصادق علیه السلام- ﴿إِنَّ عِلْمَ عَالِمِ اَلْمَدِینَهِ یَنْتَهِی إِلَی أَنْ لاَ یَقْفُوَ اَلْأَثَرَ وَ لاَ یَزْجُرَ اَلطَّیْرَ وَ یَعْلَمَ فِی اَللَّحْظَهِ اَلْوَاحِدَهِ مَسِيرَةَ الشَّمْسِ تَقْطَعُ اثْنَيْ عَشَرَ بُرْجاً وَ اثْنَيْ عَشَرَ بَرّاً وَ اثْنَيْ عَشَرَ بَحْراً وَ اثْنَيْ عَشَرَ عَالَماً ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿الرَّحمنِ الرَّحيم﴾ (3)

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللهَ عَرَجَ بنبيه صلی الله علیه و آله.. قال الله عزّوجلّ الآن وصلت إلى عَزَّوَجَلَّ فَسَمَّ بِاسْمِي فَقَالَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِكَ جُعِلَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فِی أَوَّلِ اَلسُّورَهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ....اِحْمَدْنِی فَقَالَ: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ» وَ قَالَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فِی نَفْسِهِ شُکْراً، فَقَالَ اَللَّهُ

ص: 88

سازیم سینه هایشان برای آن چه از ما می شنوند فراخ گردد و از ما می خواهند نزدشان بمانیم تا ما را از دست ندهند و می دانند آن چه به آن ها می آموزیم منتی بزرگ از سوی خداوند بر آن هاست. برای نبرد همراه امام علیه السلام آماده اند و هرگاه امام علیه السلام برخیزد سلاح داران آن ها به نبرد می شتابند و از خداوند عزّوجلّ می خواهند ایشان را از جمله کسانی قرار دهد که به دست آن ها دینش را یاری می کنند آنان پیران و جوانانی هستند که هرگاه جوانی از آن ها پیری را ببیند به خدمتش همچون بنده ای می نشیند و تا پیر فرمانش ندهد بر نمی خیزد راه خواسته ی امام را نیک تر از هر آفریده ای می شناسند و هرگاه امام فرمان انجام کاری را به آن ها دهد برای انجام آن کار تا ابد به پا می خیزند تا این که امام و فرماندهی آن ها به کاری دگر دستور دهد. اگر آنان بر همه ی آفریدگان از مشرق گرفته تا مغرب وارد شوند در ساعتی آن ها را نابود می کنند و هیچ شمشیری در برابرشان کارساز نمی افتد آنان شمشیرهایی آهنین دارند ولی نه از جنس این آهن ها، اگر یک تن از آن ها شمشیر خود بر کوهی فرود آورد هر آینه آن را می شکافد و تکه تکه می کند. امام علیه السلام در ساعتی آنان را از هند و دیلم و روم و بربر و فارس و سرزمین های بین جابرس و جابلق که یکی در مشرق است و دیگری در مغرب، عبور می دهد و آنان بر اهل هیچ دینی وارد نمی شوند مگر این که آنان را به سوی خداوند عزّوجلّ و اسلام دعوت کنند و آن ها را به اقرار کردن به محمد صلی الله علیه و آله و یگانگی خدا و ولایت ما اهل بیت علیهم السلام فرا خوانند. پس هرکس از آن ها بپذیرد و به اسلام بپیوندد رهایش کنند و بر آن قوم از سوی خود امیری بنشانند و هرکس نپذیرد و به محمد صلی الله علیه و اله و اسلام اقرار نکند و اسلام نیاورد او را بکشند؛ آن چنان که در شرق و غرب و بین آن دو و پشت کوه ها هیچ کس باقی نمی ماند مگر این که ایمان آورده باشد.

22-2- امام صادق علیه السلام- عالم مدینه خبر از جایی می دهد که نمی توان از آن جا خبرداد و پرنده ی فکر را پرواز می دهد و در یک چشم به هم زدن از جریان هایی که در مسیر خورشید اتفاق می افتد اطلاع دارد که دوازده برج و دوازده خشکی و دوازده دریا و دوازده عالم را می پیماید.

بخشنده و مهربان است. (3)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام- نقل است که فرمود: هنگامی که خداوند پیامبر صلی الله علیه و آله را عروج داد... خداوند عزّوجلّ فرمود: «الان به من رسیدی؛ پس اسم مرا یاد کن». حضرت فرمود: ﴿بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ﴾ و به همین خاطر در اوّل هر سوره گفتن بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مشروع گردید. سپس حق تعالی به آن حضرت فرمود: «مرا ستایش کن» حضرت عرضه داشت: «الحَمدُ للهِ رَبِّ الْعالَمینَ» نبی اکرم صلی الله علیه و آله در نفس خود پس از تحمید عرضه داشت: «شُكراً». بلافاصله حق تعالی

ص: 89

عَزَّوَجَلَّ يَا مُحَمَّدٌ قَطَعْتَ حَمْدِی فَسَمِّ بِاسْمِی، فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ جَعَلَ فِی اَلْحَمْدِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ مَرَّتَیْنِ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى قَسَمْتُ فَاتِحَةَ الْكِتَابِ بَيْنِي وَبَيْنَ عَبْدِي فَنِصْفُهَا لِي وَنِصْفُهَا لِعَبْدِي وَلِعَبْدِي مَا سَأَلَ إِذَا قَالَ الْعَبْد... فَإِذَا قَالَ: الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ شَهِدَ لِى بأَنِّى الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ أَشْهدُكُمْ لَأَوَفَّرَنَّ مِنْ رَحْمَتِي حَظَّهُ وَ لَأَجْزِلَنَّ مِنْ عَطَائِي نَصِيبَهُ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿الرَّحْمنِ بِجَمِيعِ خَلْقِهِ الرَّحِيمِ بِالْمُؤْمِنِينَ خَاصَّة﴾. (3)

4- الرّضا علیه السلام- ﴿الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ اسْتِعْطَافُ وَ ذِكْرُ لاَلَائِهِ وَ نَعْمَائِهِ عَلَى جَمِيعِ خَلْقِهِ﴾. (4)

5- الكاظم علیه السلام- ﴿قَالَ اللهُ تَعَالَى: قَسَمْتُ بَيْنِي وَبَيْنَ عَبْدِي هَذِهِ السُّورَةَ فَإِذَا قَالَ أَحَدُهُمْ الْحَمْدُ الله، فَقَدْ حَمِدَنِي. وَإِذَا قَالَ: رَبِّ الْعَالَمِينَ فَقَدْ عَرَفَنِي وَإِذَا قَالَ: الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَقَدْ مَدَحَنِي﴾. (5)

6- السجّاد علیه السلام- ﴿فِي تَفْسِيرِ الْإِمَامِ الْحَسَنِ الْعَسْكَرِى علیه السلام: قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ. قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام الرَّحْمَنُ الْعَاطِفُ عَلَى خَلْقِهِ بالرِّزْقِ لَا يَقْطَعُ عَنْهُمْ مَوَادَ رزْقِهِ وَ إِن انْقَطَعُوا عَنْ طَاعَتِهِ الرَّحِيمُ بِعِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ فِي تَخْفِيفِهِ عَلَيْهِمْ طَاعَاتِهِ وَ بِعِبَادِهِ الْكَافِرِينَ فِي الرِّفْقِ بِهِمْ فِي دُعَائِهِمْ إِلَى مُوَافَقَتِهِ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام فِي مَعْنَى الرَّحْمَنِ: وَ مِنْ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ لَمَّا سَلَبَ الطَّفْلَ قُوَّةَ النَّهُوضِ وَالتَّغَذَّى جَعَلَ تِلْكَ الْقُوَّةَ فِي أُمِّهِ وَ رَقَقَهَا عَلَيْهِ لِتَقُومَ بِتَرْبِيَتِهِ وَ حَضَانَتِهِ فَإِنْ قَسَا قَلْبُ أُمُّ مِنَ الْأُمَّهَاتِ لوجب [أوْجَبَ] تَرْبيَةَ هَذَا وَ حَضَانَتَهُ عَلَى سَائِرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ لَمَّا سَلَبَ بَعْضَ الْحَيَوَانِ قُوَّةَ التَّرْبِيَةِ لِأَوْلَادِهَا وَ الْقِيَامِ بِمَصَالِحِهَا جَعَلَ تِلْكَ الْقُوَّةَ فِي الْأَوْلَادِ لِتَنْهَضَ حِينَ تُولَدُ وَ تَسِيرَ إِلَى رِزْقِهَا الْمُسَبَّب لَهَا قَالَ وَ فِي تَفْسِير قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ الرَّحْمنِ أَنَّ قَوْلَهُ الرَّحْمَنِ مُشْتَقَ مِنَ الرَّحِمِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَا الرَّحْمَنُ وَهِيَ الرَّحِمُ شَقَقْتُ لَهَا اسْمَا مِن اسْمِي مَنْ وَصَلَهَا وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَهَا قَطَعْتُهُ ثُمَّ قَالَ عَلَى أَو تَدْرِى مَا هَذِهِ؟ الرَّحِمُ الَّتِي مَنْ وَصَلَهَا وَصَلَهُ الرَّحْمَنُ وَ مَنْ قَطَعَهَا قَطَعَهُ الرَّحْمَنُ﴾. (6)

ص: 90

فرمود: «ای محمّد صلی الله علیه و آله! حمد و ستایش مرا با گفتن [شکراً] قطع کردی پس دوباره اسم مرا ببر». و به همین خاطر در سوره ی حمد عبارت الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ دو مرتبه گفته می شود.

2- امام علی علیه السلام- خداوند عزّوجلّ می فرماید: «فاتحة الکتاب را بین خود و بنده ام تقسیم کردم، نصف آن از آن خود و نصف دیگرش برای بنده ام است و آن چه را که بنده ام طلب کند به دست خواهد آورد... وقتی بگوید الرَّحْمنِ الرَّحِیم خداوند بزرگ و با عظمت گوید: بنده ام شهادت داد که من رحمان و رحیم هستم، نصیب او را از رحمتم افزون خواهم کرد و بهره اش را از عطا بخششم زیاد خواهم نمود.

3- امام صادق علیه السلام- الرَّحْمنِ؛ او بر تمامی آفریدگان خود رحمان و بخشنده و بر مؤمنان به طور خاص رحیم و مهربان است.

4- امام رضا علیه السلام- الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ؛ جلب رضایت خداوند و ذکر الطاف و نعمت های او بر تمام مخلوقات و بندگانش است.

5- امام کاظم علیه السلام علیه السلام اعلی خدای تعالی فرمود: این سوره را بین خود و بنده ام تقسیم کردم؛ هرگاه یکی از آنان بگوید: الحمد الله مسلّماً مرا ستایش کرده و هرگاه بگوید: رَبِّ الْعالَمينَ، مسلماً مرا شناخته و هرگاه بگوید: الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مسلّماً مرا ستایش کرده است».

6- امام سجّاد علیه السلام- امام عسکری علیه السلام درباره ی الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فرمود: الرَّحمنِ، همان کسی است که؛ به روزی بندگانش شدیداً متمایل است و موادّ روزی خود را از آنان نبرد، اگرچه فرمانش نبرند. به افراد با ایمان در کاهش بندگی و طاعتشان الرَّحِیم است. و به افراد کافر کیش و ناسپاس [که خواستار کمک و همراهی اند با رفق و مدارا به آنان] الرَّحِیم است». امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «الرَّحمن، همان کسی است که؛ به روزی بندگانش شدیداً متمایل است» فرمود: «و از رحمت اوست که چون نیروی بلند شدن و غذا خوردن از کودک، گرفته است به جای آن، تاب و توان به مادرش داد و او را به کودک خویش دلسوز و مهربان آفرید تا به تربیت و پرستاریش قیام.کند و چنان چه [دست روزگار] مادری از مادران را سنگدل و بی عاطفه ،پرورید تربیت و پرستاری طفل [عاجز] را به دیگر مؤمنان واجب گردانید و از آن جا که نیروی تربیت و قیام به مصالح فرزند از [شالوده ی وجود] برخی از حیوانات گرفته شده آن تاب و توان را در اولاد و فرزندشان جایگزین نمود که در زاد روزش بپاخیزد و به دنبال روزی مقدرش به راه افتد و تفسیر [الرَّحْمنِ]، این است الرَّحْمنِ که قول خدا است، مشتقّ از رحم است. شنیدم رسول خدا می فرماید خدای عزّوجلّ فرمود من ،رحمانم و آن [رحم] است. برایش اسمی از اسمم مشتق نمودم، کسی که با آن رابطه برقرار کرد [من] با او رابطه برقرار کردم و کسی که از او جدا شد، از او جدا شدم» آن گاه؛ علی علیه السلام فرمود: «آیا می دانی این «رحم» چیست؟ که هرکه با آن رابطه برقرار نمود [خدای] رحمان با او، رابطه برقرار نمود و هر که از آن برید [خدای] رحمان، از او برید!

ص: 91

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿في تفسِيرِ الْإِمَامِ الْحَسَنِ الْعَسْكَرِى علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام: الرَّحِمَ الَّتِی اشْتَقَّهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَوْلِهِ الرَّحْمنِ هِیَ رَحِمُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ مِنْ إِعْظَامِ اللَّهِ إِعْظَامَ مُحَمَّدٍ وَ إِنَّ مِنْ إِعْظَامِ مُحَمَّدٍ إِعْظَامَ رَحِمِ مُحَمَّدٍ وَ إِنَّ کُلَّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَهٍ مِنْ شِیعَتِنَا هُوَ رَحِمُ مُحَمَّدٍ وَ إِنَّ إِعْظَامَهُمْ مِنْ إِعْظَامِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَالْوَیْلُ لِمَنِ اسْتَخَفَّ بِحُرْمَهِ مُحَمَّدٍ وَ طُوبَی لِمَنْ عَظَّمَ حُرْمَتَهُ وَ أَکْرَمَ رَحِمَهُ وَ وَصَلَهَا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ الرَّحِیمِ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام وَ أَمَّا قَوْلُهُ الرَّحِیمِ مَعْنَاهُ أَنَّهُ رَحِیمٌ بِعِبَادِهِ وَ مِنْ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ خَلَقَ مِائَهَ رَحْمَهٍ جَعَلَ مِنْهَا رَحْمَهً وَاحِدَهً فِی الْخَلْقِ کُلِّهِمْ فَبِهَا یَتَرَاحَمُ النَّاسُ وَ تَرْحَمُ الْوَالِدَهُ وَلَدَهَا وَ تَحَنَّنُ الْأُمَّهَاتُ مِنَ الْحَیَوَانَاتِ عَلَی أَوْلَادِهَا فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ أَضَافَ هَذِهِ الرَّحْمَهَ إِلَی تِسْعٍ وَ تِسْعِینَ رَحْمَهً فَیَرْحَمُ بِهَا أُمَّهَ مُحَمَّدٍ ثُمَّ یُشَفِّعُهُمْ فِیمَنْ یُحِبُّونَ لَهُ الشَّفَاعَهَ مِنْ أَهْلِ الْمِلَّهِ حَتَّی إِنَّ الْوَاحِدَ لَیَجِی ءُ إِلَی مُؤْمِنٍ مِنَ الشِّیعَهِ فَیَقُولُ اشْفَعْ لِی فَیَقُولُ وَ أَیُّ حَقٍّ لَکَ عَلَیَّ فَیَقُولُ سَقَیْتُکَ یَوْماً فَیَذْکُرُ ذَلِکَ فَیَشْفَعُ لَهُ فَیُشَفَّعُ فِیهِ وَ یَجِیئُهُ آخَرُ فَیَقُولُ إِنَّ لِی عَلَیْکَ حَقّاً فَاشْفَعْ لِی فَیَقُولُ وَ مَا حَقُّکَ عَلَیَّ فَیَقُولُ اسْتَظَلْتَ بِظِلِّ جِدَارِی سَاعَهً فِی یَوْمٍ حَارٍّ فَیَشْفَعُ لَهُ فَیُشَفَّعُ فِیهِ وَ لَا یَزَالُ یَشْفَعُ حَتَّی یُشَفَّعَ فِی جِیرَانِهِ وَ خُلَطَائِهِ وَ مَعَارِفِهِ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ مِمَّا یَظُنُّونَ﴾. (1)

8- العسكري علیه السلام - ﴿أَمَّا قَوْلُهُ تَعَالَى: الرَّحِيمِ فَإِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ: رَحِيمُ بِعِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ، وَ مِنْ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ خَلَقَ مِائَةَ رَحْمَة، وَ جَعَلَ مِنْهَا رَحْمَةً وَاحِدَةً فِي الْخَلْقِ كُلِّهِمْ، فَبِهَا یَتَرَاحَمُ اَلنَّاسَ وَ تَرْحَمُ اَلْوَالِدَهُ وَلَدَهَا وَ تَحْنُو اَلْأُمَّهَاتِ مِنَ اَلْحَیَوَانَاتِ عَلَی أَوْلاَدِهَا﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ (4)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ قَسَمْتُ فَاتِحَةَ الْكِتَابِ بَيْنِي وَبَيْنَ عَبْدِي فَنِصْفُهَا لِي وَنِصْفُهَا لِعَبْدِي وَلِعَبْدِي مَا سَأَلَ إِذَا قَالَ الْعَبْدُ... مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ. قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ: أَشْهِدُكُمْ كَمَا اعْتَرَفَ عَبْدِى أَنَّى مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ لَأَسَهُلَنَّ يَوْمَ الْحِسَابِ حِسَابَهُ وَلَا تَقَبَّلَنَ حَسَنَاتِهِ وَ لَأَتَجَاوَزَنَّ عَنْ سَيِّئَاتِهِ﴾. (3)

ص: 92

امام علی علیه السلام- در تفسیر امام عسکری علیه السلام آمده است امیرمؤمنان علی علیه السلام که فرمود: رحِمی خداوند آن را از رحمان ،گرفته رحم [خویشاوندی] محمّد صلی الله علیه و آله است و از بزرگداشت خداوند، بزرگداشت محمّد صلی الله علیه و آله و از بزرگداشت محمّد صلی الله علیه و آله بزرگداشت خویشاوندان محمّد صلی الله علیه و آله است؛ و هر مرد و زن مؤمن از شیعیان ما از خویشاوندان محمّد صلی الله علیه و آله به حساب می آید و گرامی داشتن آن ها گرامی داشتن محمّد صلی الله علیه و آله است. وای بر کسی که در حفظ حرمت محمّد صلی الله علیه و آله کوتاهی کند؛ و خوشا به حال کسی که حرمت او را به خوبی مراعات کند و خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله را گرامی داشته و با آن ها رابطه برقرار نماید و فرمود: «اما الرَّحِیم؛ معنایش این است که خداوند نسبت به بندگانش رحیم و مهربان است و از رحمت او این است که صد رحمت آفریده و یکی از آن ها را بین تمام بندگان قرار داده که به واسطه ی آن، مردم نسبت به یکدیگر مهربانی می کنند و مادر نسبت به فرزند خود مهر می ورزد و حیوانات مادر نسبت به فرزندان خود محبت می کنند. و هنگامی که روز قیامت شود خدا این رحمت را نیز به نودونه قسمت دیگر اضافه می کند و با همه ی آن، امّت محمّد صلی الله علیه و آله نه را مشمول رحمت خویش قرار دهد. آن گاه شفاعت آن ها نسبت به هر که از ملت مسلمان بخواهند را می پذیرد تا آن جا که یک نفر نزد مؤمنی از شیعیان آمده و به او می گوید: «مرا شفاعت کن»! آن مؤمن گوید: «تو چه حقی بر گردن من داری؟ در جواب می گوید: «روزی تو را سیراب نمودم مؤمن آن روز را به خاطر آورده و او را شفاعت کند و شفاعتش پذیرفته گردد. دیگری نزد او آید و گوید: «من حقی بر گردن تو دارم مرا شفاعت کن آن مؤمن گوید: «تو چه حقی بر گردن من داری؟ در جواب گوید در روزی گرم، ساعتی در سایه ی دیوار [خانه ی] من نشستی». مؤمن او را شفاعت کند و شفاعتش پذیرفته گردد؛ و پیوسته شفاعت می کند به طوری که شفاعتش در مورد همسایگان و دوستان و آشنایانش پذیرفته می شود چراکه مؤمن نزد خداوند گرامی تر از آن است که دیگران گمان می کنند.

8- امام عسکری علیه السلام- و اما الرَّحِيم، معنایش این است که او به بندگان مؤمنش رحیم است. و از رحمت اوست که صد رحمت آفرید از آن رحمت واحدی در خلایق و همه ی آفریدگان قرار داد. و به آن مردم به یکدیگر رحیم و دلسوزند و مادر به فرزندش مهربان و [ازاین رو] مادران [در عالم] حیوانات بر اولادشان گرایش و عطوفت دارند.

مالک روز جزاست (4)

1- امام علی علیه السلام- پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند عزّوجلّ می فرماید: «فاتحة الکتاب را بین خود و بنده ام تقسیم کردم نصف آن از آن خود و نصف دیگرش برای بنده ام است و آن چه را که بنده ام طلب کند به دست خواهد آورد»، وقتی بنده گوید: ﴿.... مالِكِ يَوْمِ الدِّینِ﴾، خداوند فرماید: «گواه باشید که چون اعتراف کرد من مالک روز جزایم حسابش را آسان کنم و حسناتش را بپذیرم و از بدکرداریش درگذرم».

ص: 93

2- الرّضا علیه السلام- ﴿فِيمَا ذَكَرَهُ الْفَضْلُ مِنَ الْعِلَلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ... مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ إِقْرَارُ لَهُ بِالْبَعْثِ وَالْحِسَابِ وَ الْمُجَازَاةِ وَ إِيجَابُ مُلْكِ الْآخِرَةَ لَهُ كَإِيجَابٍ مُلْكِ الدُّنْيَا﴾. (1)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَأَمَّا قَوْلُهُ: مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ فَإِنَّهُ يَمْلِكُ نَوَاصِي الْخَلْقِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَكُلُّ مَنْ كَانَ فِي الدُّنْيَا شَاكَاً أَوْ جَبَّارًاً أَدْخَلَهُ النَّارَ وَ لَا يَمْتَبِعُ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ شَاكَ وَلَا جَبَّارُ وَكُلٌّ مَنْ كَانَ فِي الدُّنْيَا طَائِعاً مُدِيماً مُحَافِظاً إِيَّاهُ أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِهِ﴾. (2)

4- الحسين علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: قَسَمْتُ بَيْنِي وَبَيْنَ عَبْدِي هَذِهِ السُّورَةَ فَإِذَا قَالَ أَحَدُهُمْ... مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ فَقَدْ أَثْنَى عَلَى﴾. (3)

5- السجاد علیه السلام- ﴿في تفسِيرِ الْإِمَامِ الْحَسَنِ الْعَسْكَرِى علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ قَالَ الْإِمَامُ اللهِ قَادِرُ عَلَى إِقَامَةِ يَوْمِ الدِّينِ وَ هُوَ يَوْمُ الْحِسَابِ قَادِرُ عَلَى تَقْدِيمِهِ عَلَى وَقْتِهِ وَ تَأْخِيرِهِ بَعْدَ وَقْتِهِ وَ هُوَ الْمَالِكُ أَيْضاً فِي يَوْمِ الدِّينِ فَهُوَ يَقْضِي بِالْحَقِّ لَا يَمْلِكُ الْحَقَّ وَالْقَضَاءَ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ مَنْ يَظْلِمُ وَ يَجُورُ كَمَا يَجُورُ فِي الدُّنْيَا مَنْ يَمْلِكُ الْأَحْكَامَ وَقَالَ: هُوَ يَوْمُ الْحِسَابِ﴾. (4)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي بصير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ فِي قَوْلِهِ... مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ قَالَ: يَوْمُ الْحِسَاب وَ الدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ قَوْلُهُ: وَ قالُوا يَا وَيْلَنا هذا يَوْمُ الدِّينِ يَعْنِي يَوْمَ الْحِسَاب﴾. (5)

7- السجّاد علیه السلام- ﴿عَنِ الزُّهْرِي قال قال على بن الحسين علیه السلام: لَوْ مَات مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ أَنْ يَكُونَ الْقُرْآنُ مَعِي وَكَانَ إِذَا قَرَأَ مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ يُكَبِّرْهَا وَ يَكَادُ أَنْ يَمُوت﴾. (6)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ دَاوُدَ بْن فَرْقَدِ قَالَ: سَمِعتُ أَبَا عَبدِ الله علیه السلام يقرأ مَا لَا أَحْصَى مَالِكِ يَوْمِ الدِّين﴾. (7)

قوله تعالى: ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾. (5)

ص: 94

2- امام رضا علیه السلام- فرمود:... ﴿مالِكِ يَوْمِ الدِّینِ﴾؛ با این عبارت بنده اقرار می کند به این که در قیامت برانگیخته خواهد شد و مورد حساب خواهی از همه ی اعمال و افعال و ترک افعال قرار خواهد گرفت و بر حسب مورد جزا خواهد دید و نیز اعتراف و اقرار داشتن به این که پادشاهی یا مالکیت روز جزا یا آخرت را از برای او می داند همچنان که پادشاهی دنیا را نیز مخصوص او می داند.

3- امام على علیه السلام- ﴿مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾؛ او زمام تمام مخلوقات را روز قیامت در اختیار دارد هرکس در دنیا شک داشته باشد یا ستمگر و جبار باشد او را به آتش می افکند شخص شاک و جبّار نمی تواند از عذاب خدا رهایی یابد اما هرکس مطیع و فرمانبردار و پیوسته مراقب اطاعت خدا بوده به واسطه رحمتش او را داخل بهشت می کند.

4- امام حسین علیه السلام- خدای تعالی فرموده است این سوره را بین خود و بنده ام تقسیم کردم هرگاه یکی از آنان بگوید: ﴿... مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ همانا درود بر من فرستاده است.

5- امام سجّاد علیه السلام- ﴿مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ [خدا] بر اقامه روز جزا [که همان روز حساب است] قادر و توانا است. قادر است که آن را از زمان وقوعش جلو بیندازد و از اوقات بروزش به تأخیر افکند! او، در روز جزا [نیز] مالک است. از این رو به حق داوری کند کسی که دامن خویش به جور و ستم، آلوده است در آن روز مالک هیچ حکم و داوری نیست [آن گونه که در دنیا، کسی که صاحب اختیار و مالک احکام است ستم کند]! و امیرمؤمنان علیه السلام اضافه نمود که آن روز حساب است.

6- امام صادق علیه السلام- بوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت می کند که ایشان درباره ی کلام خداوند مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ فرمود: «یعنی روز جزا» و دلیل این سخن کلام حق تعالی است: و می گویند: ای وای بر ما این روز جزاست»!. (صافات/20) یعنی در روز جزا.

7- امام سجّاد علیه السلام- زهری گوید امام سجّاد علیه السلام فرمود: «اگر همه ی آن چه در بین مشرق و مغرب است جان سپارد و قرآن همراه من باشد هیچ هراسان نشوم». هرگاه حضرت مَالِكِ يَوْمِ الدِّینِ را قرائت می فرمود آن را تکرار می کرد و نزدیک بود جان به جان آفرین تسلیم کند.

8- امام صادق علیه السلام- داود بن فرقد گوید: از امام صادق علیه السلام می شنیدم که بی شمار مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ را قرائت می فرمود.

[پروردگارا] تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می جوییم. (5)

ص: 95

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ الله فِي قَوْلِه... إِيَّاكَ نَعْبُدُ مُخَاطَبَةُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ مِثْلُهُ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَإِذَا قَالَ الْعَبْدُ إِيَّاكَ نَعْبُدُ قَالَ اللهُ عَزَوَجَلَّ صَدَقَ عَبْدِي إِيَّايَ يَعْبُدُ لَأَثِيبَنَّهُ عَلَى عِبَادَتِهِ ثَوَابًا يَغْبِطُهُ كُلُّ مَنْ خَالَفَهُ فِي عِبَادَتِهِ لِي فَإِذَا قَالَ: وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِيَ اسْتَعَانَ وَ إِلَى الْتَجَأَ أَشْهِدُكُمْ لَأَعِينَنَّهُ عَلَى أَمْرِهِ وَلَاغِيثَنَّهُ فِي شَدَائِدِهِ وَلَأَخُذَنَّ بِيَدِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عِنْدَ نَوَائِبِهِ﴾. (2)

3- السجّاد علیه السلام- في تفسير العسكرى علیه السلام- ﴿ قَالَ الْإِمَامُ قَالَ اللهُ تَعَالَى: قُولُوا يَا أَيُّهَا الْخَلْقُ الْمُنْعَمَ عَلَيْهِمْ إِيَّاكَ نَعْبُدُ أَيُّهَا الْمُنْعِمُ عَلَيْنَا تُطِيعُكَ مُخْلِصِينَ مَعَ التَّذْكُلِ وَالْخُشُوعِ بِلَا رِيَاءِ وَلَا سُمْعَة وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ مِنْكَ نَسْأَلُ الْمَعُونَةَ عَلَى طَاعَتِكَ لِمُؤَدِّيَهَا كَمَا أَمَرْتَ وَ نَتَّقِي مِنْ دُنْيَانَا مَا عَنْهُ نَهَيْتَ وَ نَعْتَصِمُ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ وَ مِنْ سَائِرِ مَرَدَةِ الْإِنْسِ مِنَ الْمُضِلِّینَ وَ مِنَ الْمُؤْذِینَ الضَّالِّینَ بِعِصْمَتِكَ﴾. (3)

4- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنِ الرِّضَا أَنَّهُ قَالَ... إِيَّاكَ نَعْبُدُ رَغْبَةُ وَ تَقَرُّبُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ وَإِخْلَاصِ لَهُ بِالْعَمَل دُونَ غَيْرِهِ وَ إِیّاکَ نَسْتَعِینُ اِسْتِزَادَهٌ مِنْ تَوْفِیقِهِ وَ عِبَادَتِهِ وَ اِسْتِدَامَهٌ لِمَا أَنْعَمَ اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ نَصْرِهِ﴾. (4)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن مُحَمَّدِ بنِ مُسلِمٍ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ... إِيَّاكَ نَعْبُدُ إِخْلَاص لِلْعِبَادَة وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ أَفْضَلُ مَا طَلَبَ بِهِ الْعِبَادُ حَوَائِجَهُمْ﴾. (5)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا قَوْلُهُ: إِيَّاكَ نَعْبُدُ فَإِنَّا نَعْبُدُ اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئاً وَأَمَّا قَوْلُهُ: وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ فَإِنَّا نَسْتَعِينُ بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَى الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ لَا يُضِلُّنَا كَمَا أَضَلَكُمْ ﴾. (6)

ص: 96

1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت می کند ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ﴾ خطاب به خداوند عزّوجلّ است و ﴿إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾ نیز همین طور.

2- امام علی علیه السلام- وقتی بنده می گوید: إِيَّاكَ نَعْبُدُ خداوند عزّوجلّ می فرماید: «بنده ام راست می گوید فقط مرا می پرستد، شاهد باشید به خاطر این عبادتش، به او ثوابی خواهم داد که هرکس در این عبادت با او مخالف بوده به او غبطه بخورد». و وقتی بگوید: «وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» خداوند عزّوجلّ می فرماید: «بنده ام از من کمک می خواهد و به من پناهنده شده است، شاهد باشید که او را بر کارش کمک خواهم کرد و در سختیها به فریادش خواهم رسید و در روز سختی دستش را خواهم گرفت».

3- امام سجاد علیه السلام- در بیان معنای این جمله چنین آمده که خداوند برای تعلیم بندگان فرموده است: «یعنی شما مردم که مشمول نعمت های خدا هستید بگویید: «إِيَّاكَ نَعْبُدُ، ای خدایی که نعمتت را بر ما ارزانی داده ای ما با کمال اخلاص و ذلت و خشوع و خضوع بدون ریاء و خودنمایی تو را اطاعت و عبادت می نماییم وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ برای ادای اطاعت فقط از تو، یاری می خواهیم همان طوری که دستور داده و از اثر یاری تو خود را از محرمات و خواسته های نامشروع دنیوی دور داشته و پرهیز می کنیم و به حفظ و نگهداری تو، خود را از شیطان و از انسان های گمراه کننده و از شر و آزار ستمکاران مصون و محفوظ می داریم.

4- امام رضا علیه السلام- از امام رضا علیه السلام نقل است که فرمود: ﴿... إِيَّاكَ نَعْبُدُ﴾؛ و این نشان میل و رغبت و روی آوردن و نزدیکی جستن به خداوندی است که نام و یادش بلند مرتبه است، و بیان اخلاص و پاکدلی و پاک نیتی است در عمل برای خداوند متعال نه دیگری جز او، وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ، این لفظ بیان زیاده طلبی و افزون خواهی از توفیق خداوند برای انجام عبادت است چرا که بنده می داند که به عبادت پروردگارش روی آورده و به یاری او موفق به این عمل شده پس افزونی این مراتب و دوام آن را می خواهد و پیاپی بودن آن نعمت ها که خداوند به او کرامت فرموده و یاریش نموده است.

5- امام صادق علیه السلام- محمد بن مسلم گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: ﴿... إِيَّاكَ نَعْبُدُ﴾ بیان خلوص نیت در عبادت خداست و إِيَّاكَ نَسْتَعِینُ برترین وسیله ای است که بندگان با آن از خدا، حاجت هایشان را درخواست کنند».

6- امام علی علیه السلام- [منظور از] إِيَّاكَ نَعْبُدُ [یعنی] خدا را می پرستیم و برای او شریکی قائل نیستیم و [منظور از] إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ [یعنی] ما از خدا کمک می خواهیم که ما را بر شیطان منفور مدد نماید؛ تا ما را مانند آن ها گمراه نکند.

ص: 97

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ الَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِأَصْحَابِهِ قُولُوا: إِيَّاكَ نَعْبُدُ أَعْ نَعْبُدُ وَاحِداً لَا نَقُولُ كَمَا قَالَتِ الدَّهْرِيَّةُ إِنَّ الْأَشْيَاءَ لَا بَدْءَ لَهَا وَ هِيَ دَائِمَةً وَلَا كَمَا قَالَتِ التَّنَوِيَّةُ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ النُّورَ وَالظُّلْمَةَ هُمَا الْمُدَّبِّرَانِ وَ لَا كَمَا قَالَ مُشْرِكُو الْعَرَبِ إِنَّ أَوْثَانَنَا آلِهَةً فَلَا نُشرک بک شَيْئاً وَ لَا نَدَّعِي مِنْ دُونِكَ إِلَهَا كَمَا یَقُولُ هَؤُلاَءِ اَلْکُفَّارُ، وَ لاَ نَقُولُ کَمَا تَقُولُ اَلْیَهُودُ وَ اَلنَّصَارَی إِنَّ لَکَ وَلَداً تَعَالَیْتَ عَنْ ذَلِکَ﴾. (1)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: قَسَمْتُ بَيْنِي وَ بَيْنَ عَبْدِي هَذِهِ السُّورَةَ فَإِذَا قَالَ أَحَدُهُم.. إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ فَقَدْ صَدَقَ عَبْدِي فِي عِبَادَتِي بَعْدَ مَا سَأَلَنِي وَ بَقِيَّةُ هَذِهِ السُّورَةِ لَهُ﴾. (2)

9- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قال أمير المؤمنين علیه السلام قال الرّسول صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ اللهُ تَعَالَى: قُولُوا إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ عَلَى طَاعَتِكَ وَ عِبَادَتِكَ وَ عَلَى رَفْعِ شُرُورِ أَعْدَائِكَ وَ رَدَّ مَكَايِدِهِمْ وَ الْمُقَامِ عَلَى مَا أَمَرْتَ بِهِ وَ قَالَ عَنْ جَبْرَئِيلَ عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَا عِبَادِي كُلُّكُمْ ضَالُ إِنَّا مَنْ هَدَيْتُهُ فَاسْأَلُونِي الْهُدَى أَهْدِكُمْ وَكُلُّكُمْ فَقِيرُ إِلَّا مَنْ أَغْنَيْتُ فَاسْأَلُونِي الْغِنَى أَرْزَقُكُمْ وَكُلُكُمْ مُدْنِبُ إِلَّا مَنْ عَافَيْتُهُ فَاسْأَلُونِي الْمَغْفِرَةَ أَغْفِرْ لَکُمْ وَ مَنْ عَلِمَ أَنِّی ذُو قُدْرَهٍ عَلَی اَلْمَغْفِرَهِ فَاسْتَغْفَرَنِی بِقُدْرَتِی غَفَرْتُ لَهُ وَ لاَ أُبَالِی﴾. (3)

10- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أمير المُؤمِنِينَ الله فِيمَا يَنبَغِي أَن يَقرآ كُلَّ يَومٍ وَلَيْلَةٍ.. اللَّهُمَّ إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَلَا نَعْبُدُ سِوَاكَ وَنَسْتَعِينُ بكَ فَكَفَى بك مُعِيناً وَ نَسْتَكْفِیكَ فَكَفَی بِكَ كَافِیاً وَ أَمِیناً وَ نَعْتَصِمُ بِكَ فَكَفَی بِكَ عَاصِماً وَ ضَمِیناً وَ نَحْتَرِسُ بِكَ مِنْ أَعْدَائِنَا﴾. (4)

11- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْحَسَنِ بْن مُحَمَّدِ الْجَمَال عَنْ بَعْض أَصْحَابِنَا قَالَ: وَقَدْ كَانَ وَرَدَ عَلَى عَبْدِ الْمَلِكِ رَجُلُ مِنَ الْقَدَرِيَّة... فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرَ إِنِّي شَيْخُ كَبيرُ لَا أَقْوَى عَلَى الْخُرُوجِ وَ هَذَا جَعْفَرُ ابْنِي يَقُومُ مَقَامِي فَوَجَّهْهُ إِلَيْهِ فَلَمَّا قَدِمَ عَلَى الْأَمَوِيِّ أَزْرَاهُ لِصِغَرِهِ وَ كَرِهَ أَنْ يَجْمَعَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْقَدَرِي مَخَافَةَ أَنْ يَغْلِبَهُ وَ تَسَامَعَ النَّاسُ بِالشَّامِ بِقُدُومٍ جَعْفَرِ لِمُخَاصَمَةِ الْقَدَرِيِّ فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ اجْتَمَعَ النَّاسُ لِخُصُومَتِهِمَا فَقَالَ الْأَمَوِيُّ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ الهِ: إِنَّهُ قَدْ أَعْيَانَا أَمْرُ هَذَا الْقَدَرِيٌّ وَإِنَّمَا

ص: 98

7- امام علی علیه السلام- رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله رو به اصحاب کرده و فرمود: «بگویید: ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ﴾ یعنی خداوند یگانه را عبادت و پرستش می کنیم نه همچون اعتقاد دهریه که می گویند: «اشیاء همه قدیم و همیشگی اند» و نه مانند ثنویّه که معتقدند: «نور» و ظلمت، جهان را تدبیر می کند» و نه چون بت پرستان که می گویند: «بت ها خدایان ما هستند»، پس هیچ چیز را با تو شریک نمی گیریم، و همچون اعتقاد این کفّار جز تو خدایی را نمی خوانیم و نه مانند یهود و نصاری هستیم که برایت فرزند قائل اند، خداوندا! تو از تمام این پیرایه ها برتری».

8- امام علی علیه السلام- خدای تعالی فرموده است: این سوره را بین خود و بنده ام تقسیم کردم هرگاه یکی از آنان بگوید: ﴿... إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾ همانا بنده ام در عبادتش بعد از آن که از من خواهش کرده راست گفته و باقیمانده ی این سوره برای اوست.

9- پیامبر صلی الله علیه و اله- امام علی علیه السلام م گوید: پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود: خدای تعالی فرمود: «بگویید: ﴿إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾؛ یعنی بر طاعت و بندگی ات تنها از تو کمک می خواهیم و در کنار زدن حیله و شر دشمنانت ای خدا! تنها از تو کمک می جوییم و آن چه بفرمایی امر، امر توست و آن حضرت صلی الله علیه و آله، از جبرئیل، از طرف خدای عزّوجلّ فرمود: «بندگان من شما همگیتان گمراهید، مگر کسی که من او را هدایت کنم من راهنمایی و هدایت درخواست ،کنید تا شما را هدایت کنم و همگی تان فقیرید، مگر کسی من او را غنی سازم، پس از من بی نیازی و غنا درخواست کنید، تا روزی و رزقتان دهم و همگیتان گناهکارید مگر کسی که من او را از سقوط در ورطه ی گناه نگاه دارم. پس از من، مغفرت و آمرزش بخواهید تا شما را بیامرزم و هر که بداند که من به آمرزش و مغفرت دارای توان و قدرتم و او به توان و قدرتم مغفرت و آمرزش بخواهد او را می آمرزم و باکی ندارم».

10- امام علی علیه السلام- از جمله دعاهایی که بهتر است هر روز و شب خوانده شود از امام علی علیه السلام نقل شده است ﴿... اللَّهُمَّ إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ لَا نَعْبُدُ سِوَاكَ وَ نَسْتَعِينُ بِكَ فَكَفَى بِكَ مُعِينَا وَ نَسْتَكْفِیكَ فَكَفَی بِكَ كَافِیاً وَ أَمِیناً وَ نَعْتَصِمُ بِكَ فَكَفَی بِكَ عَاصِماً وَ ضَمِیناً وَ نَحْتَرِسُ بِكَ مِنْ أَعْدَائِنَا...﴾. خداوندا! تنها تو را می پرستیم و غیر تو را پرستش نمی کنیم و تنها از تو یاری می جوییم و همین که تو یاری کننده و مددکار باشی کفایت می کند؛ و از تو می خواهیم که ما را کفایت کنی و تو برای کفایت کردن و امان دادن کافی هستی؛ و به تو پناه می بریم و همین که تو پناه و ضامن ما باشی کفایت می کند؛ و از دشمنانمان به تو پناه می بریم.

11- امام صادق علیه السلام- حسن بن محمّد جمال نقل کرده است مردی از قدرتون (منکران تقدیر خدا) نزد عبدالملک بن مروان آمده بود... امام باقر علیه السلام به او فرمود: من پیرم و یارای بیرون رفتن از شهر را ندارم. این جعفر علیه السلام پسرم جانشین من است؛ او را نزد عبدالملک رهسپار کن چون امام صادق علیه السلام بر عبدالملک اموی وارد شد او ایشان را به خاطر کم سن و سال ،بودن حقیر پنداشت و روبرو کردن حضرت با مرد قدری در نظرش خوشایند نیامد؛ چراکه می ترسید او بر حضرت چیره شود. آمدن حضرت برای رویارویی با مرد قدری به گوش مردم شام رسید. چون روز بعد فرا رسید مردم برای رویارویی آن دو گرد آمدند عبدالملک اموی به امام صادق علیه السلام گفت: «این مرد قدری در جدل ما را به

ص: 99

کَتَبْتُ إِلَیْکَ لِأَجْمَعَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ فَإِنَّهُ لَمْ یَدَعْ عِنْدَنَا أَحَداً إِلاَّ خَصَمَهُ فَقَالَ إِنَّ اَللَّهَ یَکْفِینَاهُ قَالَ فَلَمَّا اِجْتَمَعُوا قَالَ اَلْقَدَرِیُّ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ سَلْ عَمَّا شِئْتَ فَقَالَ لَهُ اِقْرَأْ سُورَهَ اَلْحَمْدِ قَالَ فَقَرَأَهَا وَ قَالَ اَلْأُمَوِیُّ وَ أَنَا مَعَهُ مَا فِی سُورَهِ اَلْحَمْدِ عَلَیْنَا إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ قَالَ فَجَعَلَ اَلْقَدَرِیُّ یَقْرَأُ سُورَهَ اَلْحَمْدِ حَتَّی بَلَغَ قَوْلَ اَللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ. فَقَالَ لَهُ جَعْفَر اليه قِفْ مَنْ تَسْتَعِينُ وَ مَا حَاجَتُكَ إِلَى الْمَعُونَة إِنْ كَانَ الْأَمْرُ إِلَيْكَ فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿إِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ (6)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ إِذَا قَالَ: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ إِلَى آخِرِهَا قَالَ اللَّهُ: هَذَا لِعَبْدِي وَ لِعَبْدِي مَا سَأَلَ قَدِ اسْتَجَبْتُ لِعَبْدِي وَ أَعْطَيْتُهُ مَا أَمَلَ وَ آمَنْتُهُ مِمَّا مِنْهُ وَجِلَ﴾. (2)

2- العسكري علیه السلام- ﴿أبي مُحَمَّدِ الْعَسْكَرِى فِي قَوْلِهِ: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ قَالَ يَقُولُ: أَدِمْ لَنَا تَوْفِيقَ الَّذِي بِهِ أَطَعْنَاكَ فِي مَاضِي أَيَّامِنَا حَتَّى نُطِيعَكَ كَذَلِكَ فِى مُسْتَقْبَل أَعْمَارِنَا وَالصِّرَاط الْمُسْتَقِيمَ هُوَ صِرَاطَانِ صِرَاط فِي الدُّنْيَا وَصِرَاط فِي الْآخِرَةِ فَأَمَّا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمُ فِي الدُّنْيَا فَهُوَ ما قَصْرَ عَنِ الْغُلُوِّ وَارْتَفَعَ عَنِ التَّقْصِيرِ وَاسْتَقَامَ فَلَمْ يَعْدِلْ إِلَى شَيْءٍ مِنَ الْبَاطِل وَأَمَّا الطَّرِيقُ الْآخَرُ فَهُوَ طَرِیقُ اَلْمُؤْمِنِینَ إِلَی اَلْجَنَّهِ اَلَّذِی هُوَ مُسْتَقِیمٌ لاَ یَعْدِلُونَ عَنِ اَلْجَنَّهِ إِلَی اَلنَّارِ وَ لاَ إِلَی غَیْرِ اَلنَّارِ سِوَی اَلْجَنَّهِ﴾. (3)

3- الصادق علیه السلام- ﴿عن مُحَمَّدِ الْعَسْكَري علیه السلام قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ الصَّادِقِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ. قَالَ: یَقُولُ: أَرْشِدْنَا إِلَی اَلصِّرَاطِ اَلْمُسْتَقِیمِ، أَرْشِدْنَا لِلُزُومِ اَلطَّرِیقِ اَلْمُؤَدِّی إِلَی مَحَبَّتِکَ، وَ اَلْمُبَلِّغِ دِینَکَ، وَ اَلْمَانِعِ مِنْ أَنْ نَتَّبِعَ أَهْوَاءَنَا فَنَعْطَبَ، أَوْ نَأْخُذَ بِآرَائِنَا فَنَهْلِکَ﴾. (4)

ص: 100

ستوه آورده و من به شما نامه نوشتم تا شما را با او روبرو کنم؛ چراکه هر کس نزد ما بود با او جدل کرده بود. حضرت علیه السلام فرمود: به درستی که خدا برای ما کافی است». پس چون جمع آمدند مرد قدری به حضرت علیه السلام گفت: «هرچه خواهی بپرس». امام علیه السلام فرمود: «سوره ی حمد را بخوان». او سوره را خواند عبدالملک اموی در حالی که من در کنارش بودم گفت چه چیز در سوره ی حمد به کار ما آید، ما از آن خداییم و به سوی او باز می گردیم (بقره /156) مرد قدری شروع به خواندن سوره ی حمد نمود تا این که به این آیه از کلام خداوند تبارک و تعالی رسید: إِيَّاكَ نَعْبُدُ وإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ، امام جعفر علیه السلام به او فرمود: «بایست! از چه کسی استعانت می جوییم؟ اگر امور به تو سپرده شده چه نیازی به یاری داری؟ پس آن کافر خیره گشت و خداوند قوم ستمگران را هدایت نمی کند. (بقره/258)

ما را به راه راست هدایت کن. (6)

1- امام علی علیه السلام- چون گوید: ﴿اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ....﴾ خداوند می فرماید: «این از بنده ی من است و بنده ی من هرچه خواهد از آن اوست و برای بنده ام اجابت کردم و آن چه آرزو داشت به او دادم و از آن چه ترسید او را آسوده ساختم».

2- امام عسگری علیه السلام- ﴿اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ﴾؛ یعنی توفیق خود را رهنمای ما گردان تا همان گونه که در گذشته به آن تو را فرمان ،بردیم در آیندهی عمر خود نیز به آن تو را فرمان بریم و صراط مستقیم دو صراط است صراطی در دنیا و صراطی در آخرت، و امّا صراط مستقیم در دنیا آن است که از زیاده روی فروتر و از کوتاهی کردن فراتر است و استوار و درست باشد و به هیچ باطلی نگراید و اما صراط مستقیم در آخرت، راه مؤمنان به سوی بهشت است که راهی راست باشد و ایشان در آن نه به سوی آتش دوزخ و نه به سوی چیز دیگری می گرایند و فقط به سوی بهشت پیش می روند».

3- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام- درباره ی آیه ی ﴿اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ﴾ فرمود: ما را به راه راست رهنمون باش و ما را به پیمودن راهی هدایت فرما که به محبت تو می انجامد و به دین تو می رساند و مانع از آن می شود که با پیروی از هواهای نفسانی و آراء شخصی خود به هلاکت در افتیم.

ص: 101

4- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ الْحَلَبِيُّ سَمِعْتُهُ مَا لَا أَحْصي وَ أَنَا أَصَلَّى خَلْفَهُ يَقْراً: اهْدِنَا الصِّراطَ المُسْتَقِيمَ﴾. (1)

5- الرّضا علیه السلام- ﴿اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ اسْتِرْشَادُ بِهِ وَ اعْتِصَامُ بِحَيْلِهِ وَ اسْتِزَادَةُ فِي الْمَعْرِفَةِ بِرَبِّهِ وَ بِعَظَمَتِهِ وَ بِكِبْرِيَائِهِ﴾. (2)

6- الصّادقين علیهما السلام- ﴿الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ دِيْنَ اللَّهِ الَّذِي نَزَّلَ جَبْرَئِيلُ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله﴾. (3)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَكَتَبَ عَلى بن أبي طالب علیه السلام إِلَى قَيْصَر... وَأَمَّا قَوْلُهُ: اهْدِنَا الصِّراطَ المُسْتَقِيمَ فَذَلِكَ الطَّرِیقُ الْوَاضِحُ مَنْ عَمِلَ فِی الدُّنْیَا عَمَلًا صَالِحاً فَإِنَّهُ یَسْلُكُ عَلَی الصِّرَاطِ إِلَی الْجَنَّةِ﴾. (4)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ صِرَاطَ الْأَنْبِيَاءِ وَ هُمُ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِم﴾. (5)

9- الرضا علیه السلام- ﴿وَ رُوىَ عَن الرّضا أَنَّهُ سُئِلَ أَيْنَ ذُكِرَ عَلَى اللهِ فِي أُمِّ الْكِتَابِ فَقَالَ فِي قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ هُوَ عَلَى علیه السلام﴾. (6)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَمَّادِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ فِي قَوْلِهِ الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ؛ قَالَ: هُوَ أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَعْرِفَتُهُ وَالدَّلِيلُ عَلَى أَنَّهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ له وَ قَوْلُهُ: وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمُ وَ هُوَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَهُوَ في أمّ الْكِتَابِ فِي قَوْلِهِ: الصِّراطَ الْمُسْتَقِيم﴾. (7)

11- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أنَا صِرَاطُ اللَّهِ المُسْتَقِيمَ﴾. (8)

12- السجّاد علیه السلام- ﴿نَحْنُ الصِّرَاطُ المُسْتَقِيم﴾. (9)

13- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ ابْن رئاب قَالَ: قَال أبو عبد الله: نَحْنُ وَ اللَّهِ السَّبِيلُ الَّذِي أَمَرَكُمُ اللَّهُ بِاتِّبَاعِهِ وَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾. (10)

ص: 102

4- امام صادق علیه السلام- محمّد بن علی حلبی می گوید در حالی که پشت حضرت امام صادق علیه السلام نماز می گزاردم می شنیدم که ایشان بی شمار قرائت می فرمود: اهْدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ.

5- امام رضا علیه السلام- ﴿اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ﴾؛ طلب هدایت شدن به سوی دین خدا و چنگ زدن به ریسمان اوست و طلب افزونی شناخت پروردگار عزّوجلّ و شناخت بزرگی و بزرگواری اوست.

6- امام باقر و صادق علیه السلام علیهما السلام- ﴿الصّراطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ همان دین خداست که جبرئیل بر محمّد نازل نمود.

7- امام علی علیه السلام- امام علی علیه السلام به قیصر نوشت:... و امّا قول خداوند متعال: ﴿اهْدِنَا الصِّراط المُسْتَقِيمَ﴾ عبارت است از راه روشن؛ هرکس در دنیا عمل صالح انجام دهد در قیامت از آن راه به بهشت رهسپار می گردد.

8- امام صادق علیه السلام- ﴿اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ﴾ راه پیامبران علیهم السلام و آنان که خداوند ایشان را نعمت داد.

9- امام رضا علیه السلام- از امام رضا علیه السلام سؤال شد: در کجای امّ الکتاب على علیه السلام ذكر شده است»؟ فرمود: «در این آیه: ﴿اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَم﴾، که منظور علی علیه السلام است».

10- امام صادق علیه السلام- حمّاد از امام صادق علیه السلام نقل می کند: امام علی در مورد قول خدای عزّوجلّ: ﴿الصَّرَاطَ المُستَقِيمَ، فرمود: آن امیرمؤمنان علی و شناخت اوست و دلیل این که آن امیرمؤمنان است؛ کلام خداوند متعال می باشد و آن در «أم الکتاب» [لوح محفوظ] نزد ما بلندپایه و استوار است (زخرف (4) و آن در ام الکتاب و در کلام خداوند متعال صراط مستقیم امیرمؤمنان علی است.

11- امام على علیه السلام- القلب همانا من راه و صراط مستقیم خدا هستم.

12- امام سجّاد علیه السلام- ما صراط مستقیم هستیم.

13- امام صادق علیه السلام- به خدا قسم ما همان راهی هستیم که باید از آن پیروی کنید، سوگند به خدا! ما صراط مستقیم هستیم.

ص: 103

14- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أبي بصير عن أبي عبد الله علیه السلام في قوله... اِهْدِنَا اَلصِّراطَ اَلْمُسْتَقِیمَ قَالَ: اَلطَّرِیقَ وَ مَعْرِفَهَ اَلْإِمَامِ﴾. (1)

15- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ وَ نُصِبَ الصِّرَاطُ عَلَى جَهَنَّمَ لَمْ يَجْزُ عَلَيْهِ إِنَّا مَنْ مَعَهُ جَوَارُ فِيهِ وَلَايَةُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ (تَعَالَى): وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ یَعْنِی عَنْ وَلاَیَهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ﴾. (2)

16- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عن أبي جعفر الم قَالَ قَالَ رَسُولُ الله صلی الله علیه و آله: يَا عَلى علیه السلام: إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ أَقْعُدُ: أنَا وَ أَنْتَ وَ جَبْرَئِيلُ عَلَى الصِّرَاطِ فَلَمْ يَجُزْ أَحَدُ إِلَّا مَنْ كَانَ مَعَهُ كِتَابُ فِيهِ بَرَاءَةُ بِوَلَايَتِكَ﴾. (3)

17- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَن أَبي الحَسَنِ المَاضِي الله قَالَ: قُلْتُ: أَ فَمَنْ يَمْشِي مُكِبًا عَلَى وَجْهِهِ أَهْدَى أَمَّنْ يَمْشِي سَوِيًّا عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ؟ قَالَ: إِن اللَّهَ ضَرَبَ مَثَلَ مَنْ حَادَ عَنْ وَكَايَة عَلَى علیه السلام كَمَنْ يَمْشِي عَلَى وَجْهِهِ لَا يَهْتَدِى لِأَمْرِهِ وَ جَعَلَ مَنْ تَبِعَهُ سَوِيَّاً عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ وَ الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمُ، أَمِيرُ الْمُؤْمِنِين علیه السلام﴾. (4)

18- الباقر علیه السلام- ﴿عَنِ الثَّمَالِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَر قَالَ: أَوْحَى اللَّهُ إِلَى نَيْهِ ۖ فَاسْتَمْسِكَ بِالَّذِي أوحِيَ إِلَيْكَ إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ، قَالَ: إِنَّکَ عَلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ یعنی أَنَّکَ عَلَی وَلَایَةِ عَلِیٍ وَ عَلِیٌّ هُوَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمٍ﴾. (5)

19- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿عَبْدِ اللهِ بن عَبَّاس فِي قَوْلِهِ: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ قَالَ: قُولُوا مَعَاشِرَ الْعِبَادِ أَرْشِدُنَا إِلَى حُبُّ النَّبِيِّ وَأَهْلِ بَيْتِهِ﴾. (6)

20- ابن عباس علیه السلام- ﴿عَن ابْن عَبَّاس قَالَ: قَوْلُهُ تَعَالَى: اِهْدِنَا اَلصِّراطَ اَلْمُسْتَقِیمَ أَیْ قُولُوا مَعَاشِرَ اَلنَّاسِ اِهْدِنَا اَلصِّراطَ اَلْمُسْتَقِیمَ أَیْ إِلَی وَلاَیَهِ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ عَلَیهِمُ السَّلاَمُ﴾. (7)

21- الصّادق علیه السلام- ﴿صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ يَعْنِي مُحَمَّداً وَ ذُرِّيَّتَهُ علیهم السلام﴾. (8)

ص: 104

14- امام صادق علیه السلام- اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ؛ راه، همان امیرمؤمنان على علیه السلام و شناخت امام است.

15- پیامبر صلی الله علیه و آله- چون روز قیامت فرا رسد و صراط بر روی دوزخ قرار گیرد، تنها کسانی از آن می گذرند که جوازی در بردارنده ی ولایت علیّ بن ابی طالب علیه السلام به همراه داشته باشند و این همان کلام خداوند متعال است که فرمود آن ها را نگه دارید که باید بازپرسی شوند. (صافات/24) یعنی درباره ی ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام است.

16- پیامبر امام باقر علیه السلام- می فرماید رسول اکرم صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: «ای علی علیه السلام! هرگاه- روز قیامت بپا گردد من و تو و جبرئیل بر صراط می نشینیم و حق عبور از آن جا به هیچ کس داده نمی شود مگر این که برگه ی عبوری داشته باشد که تبرئه و رهایی او به سبب ولایت تو در آن ثبت گردیده باشد».

17- امام کاظم علیه السلام- محمّد بن فضیل از امام موسی بن جعفر علیه السلام نقل می کند: عرض کردم: «منظور از آیه: آیا کسی که به رو افتاده حرکت می کند به هدایت نزدیک تر است یا کسی که راست قامت در صراط مستقیم گام برمی دارد؟ (ملک /24) چیست؟ فرمود: «خداوند مثالی آورده است و هرکس را که از ولایت علی علیه السلام روی گرداند به کسی که به روی در افتاده و نگونسار می رود و به جایی نمی رسد تشبیه کرده است و کسی که از او پیروی کند به کسی تشبیه شده که استوار بر راه راست ره می سپارد و راه راست امیرمؤمنان علیه السلام است».

18- امام باقر علیه السلام- خدا به پیغمبرش صلی الله علیه و اله وحی کرد: آن چه را بر تو وحی شده محکم بگیر که تو بر صراط مستقیمی. (زخرف/43) یعنی تو به ولایت علی علیه السلام هستی و علی همان راه راست است».

19- ابن عبّاس رحمه الله علیه- عبدالله بن عبّاس درباره ی کلام خداوند متعال: اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ گفت: ای جماعت بندگان خدا! بگویید: ما را به سوی محبت محمّد صلی الله علیه و آله و اهل بیت او علیهم السلام هدایت فرما.

20- ابن عبّاس رحمه الله علیه- اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ یعنی ای مردمان بگویید: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ یعنی پروردگارا! ما را به ولایت محمد و اهل بیتش هدایت فرما»!

21- امام صادق علیه السلام- صِرَاطَ الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيهِمْ یعنی محمد صلی الله علیه و آله و خاندان او علیهم السلام.

ص: 105

22- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي عبدالله علیه السلام و فِي بَعضٍ زِيَارَاتِ مَولَانَا أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام السَّلَامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبَأُ الْعَظِيمُ وَ الْخَطْبُ الْجَسِيمُ وَ الذِّكْرُ الْحَكِيمُ وَالصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمِ﴾. (1)

23- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبُو بَرْزَةَ قَالَ: بَيْنَمَا نَحْنُ عِنْدَ رَسُول الله صلی الله علیه و اله، إِذْ قَالَ وَأَشَارَ بَيَدِهِ إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ أَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيماً. قَالَ: عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام مِنْ وَلْدِ فَاطِمَةَ علیها السلام هُمْ صِرَاطُ اللَّهِ فَمَنْ أَتَاهُمْ سَلَكَ السُّبُل﴾. (2)

24- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله، البَتْكُمْ قَدَماً عَلَى الصِّرَاطِ أَشَدُّكُمْ حَباً لِأَهْلِ بَيْتِي﴾. (3)

25- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: إِنَّهُ لَیُرَی یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ إِلَی جَانِبِ اَلصِّرَاطِ عَالَمٌ کَثِیرٌ مِنَ اَلنَّاسِ لاَ یَعْرِفُ عَدَدَهُمْ إِلاَّ اَللَّهُ تَعَالَی هُمْ کَانُوا مُحِبِّی حَمْزَهَ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ أَصْحَابُ اَلذُّنُوبِ وَ اَلْآثَامِ فَتَحُولُ حِیطَانٌ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ سُلُوکِ اَلصِّرَاطِ وَ اَلْعُبُورِ إِلَی اَلْجَنَّهِ فَیَقُولُونَ یَا حَمْزَهُ قَدْ تَرَی مَا نَحْنُ فِیهِ فَیَقُولُ حَمْزَهُ لِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَدْ تَرَیَانِ أَوْلِیَائِی یَسْتَغِیثُونَ بِی فَیَقُولُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِعَلِیٍّ وَلِیِّ اَللَّهِ یَا عَلِیُّ أَعِنْ عَمَّکَ عَلَی إِغَاثَهِ أَوْلِیَائِهِ وَ اِسْتِنْقَاذِهِمْ مِنَ اَلنَّارِ فَیَأْتِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ بِالرُّمْحِ اَلَّذِی کَانَ یُقَاتِلُ بِهِ حَمْزَهُ أَعْدَاءَ اَللَّهِ فِی اَلدُّنْیَا فَیُنَاوِلُهُ إِیَّاهُ وَ یَقُولُ یَا عَمَّ رَسُولِ اَللَّهِ وَ عَمَّ أَخِی رَسُولِ اَللَّهِ ذُدِ اَلْجَحِیمَ عَنْ أُولَئِکَ بِرُمْحِکَ هَذَا کَمَا کُنْتَ تَذُودُ بِهِ عَنْ أَوْلِیَاءِ اَللَّهِ فِی اَلدُّنْیَا أَعْدَاءَ اَللَّهِ فَیَتَنَاوَلُ حَمْزَهُ اَلرُّمْحَ بِیَدِهِ فَیَضَعُ زُجَّهُ فِی حِیطَانِ اَلنَّارِ اَلْحَائِلَهِ بَیْنَ أَوْلِیَائِهِ وَ بَیْنَ اَلْعُبُورِ إِلَی اَلْجَنَّهِ عَلَی اَلصِّرَاطِ وَ یَدْفَعُهَا دَفْعَهً فَیُنَحِّیهَا مَسِیرَهَ خَمْسِمِائَهِ عَامٍ ثُمَّ یَقُولُ لِأَوْلِیَائِهِ وَ اَلْمُحِبِّینَ اَلَّذِینَ کَانُوا لَهُ فِی اَلدُّنْیَا اُعْبُرُوا فَیَعْبُرُونَ عَلَی اَلصِّرَاطِ آمِنِینَ سَالِمِینَ قَدِ اِنْزَاحَتْ عَنْهُمُ اَلنِّیرَانُ وَ بُعِّدَتْ عَنْهُمُ اَلْأَهْوَالُ وَ یَرِدُونَ اَلْجَنَّهَ غَانِمِینَ ظَافِرِین﴾. (4)

26- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَلِيٌّ دَيَّانُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ الشَّاهِدُ عَلَيْهَا وَ الْمُتَوَلِّي لِحِسَابِهَا وَ هُوَ صَاحِبُ السَّنَامِ الْأَعْظَمِ وَ طَرِيقُ الْحَقِّ الْأَبْهَجِ وَ السَّبِيلُ وَ صِرَاطُ اللَّهِ الْمُسْتَقِيمُ بِهِ يُهْتَدَى بَعْدِي مِنَ الضَّلَالَةِ وَ يُبْصَرُ بِهِ مِنَ الْعَمَى﴾. (5)

ص: 106

22- امام صادق علیه السلام- در برخی از زیارت نامه های مولایمان امیرالمؤمنین علیه السلام چنین آمده است: السلام عليك ايها النبا العظيم و الخطب الجسيم و الذكر الحكيم و الصراط المستقیم؛ سلام بر تو ای خبر بزرگ و ای بلند مرتبه ی نیرومند و ای کتاب حکمت آمیز و ای راه مستقیم!

23- پیامبر صلی الله علیه و اله- ابوبرزه گوید: در آن میان که نزد رسول خدا بودیم ناگاه در حالی که با دست به سوی علیّ بن ابی طالب علیه السلام اشاره می کرد فرمود: این راه مستقیم من است، از آن پیروی کنید! و از راه های پراکنده [و انحرافی] پیروی نکنید. (انعام /153) علیّ بن ابی طالب و ائمّه علیهم السلام از فرزندان فاطمه زهرا علیها السلام راه خدا هستند هر که از آن ها روی برگرداند داخل در سایر راه ها شده که در آیه به آن اشاره گردیده است.

24- پیامبر صلی الله علیه و آله- ثابت قدم ترین شما در صراط کسی است که اهل بیت علیهم السلام مرا بیشتر دوست می دارد.

25- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدافرمود: روز قیامت در کنار پل صراط عده ی زیادی از مردم دیده می شوند که تعداد ایشان را جز خداوند نمی داند؛ آن ها در دنیا دوستداران حمزه بوده اند و تعداد زیادی از آن ها اهل گناه و کارهای حرام هستند؛ در آن حال، دیواری میان آن ها و راه عبور از صراط و مسیر حرکت به بهشت قرار می گیرد؛ گویند ای حمزه وضعیت ما را مشاهده می کنی حمزه خطاب به رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السلام می فرماید: «دوستداران مرا می بینید که از من یاری می خواهند». رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به علی علیه السلام می فرماید: «ای علی علیه السلام! عمویت را در یاری دوستدارانش و نجات آن ها از آتش یاری نما»! در آن حال علی بن ابی طالب علیه السلام نیزه ای که حمزه در دنیا به وسیله ی آن با دشمنان خدا مبارزه می کرد را آورده و به دست می دهد و می فرماید: «ای عموی رسول خدا صلی الله علیه و آله! و عموی برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله با این نیزه آتش را از دوستدارانت دور کن چنان که با آن در دنیا دشمنان خدا را از دوستان خدا دور می ساختی». حمزه رحمه الله علیه نیز نیزه را به دست گرفته و ته آن را در دیوار آتشی که میان دوستدارانش و مسیر حرکت روی صراط به طرف بهشت قرار گرفته قرار می دهد و آن را به یکباره کنار زده و به اندازه ی مسافت پانصد سال آن را دور می سازد؛ آن گاه به کسانی که در دنیا از دوستدارانش بودند خطاب می کند: «[از پل صراط] عبور کنید آن ها نیز در کمال امنیت و سلامتی از صراط عبور می کنند در حالی که آتش و ترس از آن ها دور گردیده است و همراه با غنیمت و کامیابی وارد بهشت می شوند».

26- پیامبر صلی الله علیه و اله- امام علی علیه السلام- حاکم و مدبّر این امت و شاهد بر آن ها و متصدی حساب آنان است اوست صاحب مقام اعظم و راه حقی که طریق آن آباد است، و او صراط مستقیم خداوند است. به وسیله ی او بعد از من از ضلالت هدایت می یابند و از کوردلی ها به بینش دست می یابند.

ص: 107

27- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الصِّرَاطِ، فَقَالَ: هُوَ الطَّرِيقُ إِلَى مَعْرِفَةِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ هُمَا صِرَاطَانِ صِرَاطُ فِي الدُّنْيَا وَ صِرَاطُ فِي الْآخِرَةَ فَأَمَّا الصِّرَاطَ الَّذِي فِى الدُّنْيَا فَهُوَ الْإِمَامُ الْمَفْرُوضُ الطَّاعَةِ مَنْ عَرَفَهُ فِي الدُّنْيَا وَ اقْتَدَى بِهُدَاهُ مَرَّ عَلَى الصِّرَاطِ الَّذِي هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فِي الْآخِرَةِ وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفُهُ فِي الدُّنْيَا زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ اَلصِّرَاطِ فِی اَلْآخِرَهِ، فَتَرَدَّی فِی نَارِ جَهَنَّمَ﴾. (1)

28- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَلَى علیه السلام مَا ثَبَّتَ اللَّهُ حُبَّكَ فِي قَلْبِ امْرِئٍ مُسْلِمٍ فَزَلَتْ بِهِ قَدَمُ عَلَى الصِّرَاطِ إِلَّا ثَبَتَ لَهُ قَدَمُ حَتَّى أَدْخَلَهُ اللَّهُ بِحُبِّكَ الْجَنَّةِ﴾. (2)

29- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَعْدَانَ بن مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصِّرَاطِ فَقَالَ: هُوَ أدق مِنَ الشَّعْرِ وَأَحَدُّ مِنَ السَّيْفِ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمُر عَلَيْهِ مِثْلَ الْبَرْقِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمُر عَلَيْهِ مِثْلَ عَدْوِ الْفَرَسِ وَمِنْهُمْ مَنْ يَمُرُّ عَلَيْهِ مَاشِيَاً وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمُرُّ عَلَيْهِ حَبُوا وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمُرُّ عَلَيْهِ مُتَعَلَّقاً فَتَأخُذُ النَّارُ مِنْهُ شَيْئاً وَتَتْرَكُ مِنْهُ شَيْئًا﴾. (3)

30- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ جَعْفَر [حَفْص] بن غِيَاثٍ قَال: وَصَفَ أَبُو عَبْدِ اللهِ علیه السلام الصِّرَاطَ فَقَالَ: أَلف سَنَة صُعُودُ وَأَلْفُ سَنَة هُبُوطٌ وَأَلْفَ سَنَةَ حُدَال﴾. (4)

31- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّ مَجَازَكُمْ عَلَى الصِّرَاطِ وَمَزَالِقِ دَحْضِهِ وَ أَهَاوِيل زَلَلِهِ وَ تَارَاتِ أَهْوَالِه﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ﴾. (7)

الولاية

1- الصّادقين علیهما السلام- ﴿صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ فَهَدَيْتَهُمْ بِالْإِسْلَامِ وَ بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِيطَالِب علیه السلام و لَمْ تَغْضَبْ عَلَيْهِمْ وَ لَمْ يَضِلُّوا غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمُ الْيَهُودِ وَالنَّصَارَى وَالشُّكَالِ الَّذِينَ لَا يَعْرِفُونَ إمَامَةَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ لَا الضَّالِّينَ عَنْ إِمَامَة عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (6)

ص: 108

27- امام صادق علیه السلام- مفضّل بن عمر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی صراط پرسیدم، ایشان فرمود: «صراط، راهی است به سوی شناخت خداوند عزّوجلّ و دو صراط وجود دارد صراطی در دنیا و صراطی در آخرت؛ صراط دنیا امامی است که پیروی از او واجب است. هرکس در دنیا او را بشناسد و به هدایت او اقتدا کند از صراط آخرت که پل جهنّم است عبور می کند و هرکس در

دنیا او را نشناسد در آخرت قدمش بر صراط بلغزد و در آتش جهنم افتاده و هلاک شود».

28- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام صادق علیه السلام- از پدرانش نقل کرده است پیامبر صلی الله علیه و آله به امام علی علیه السلام فرمود: [هرگاه] محبّت و دوستی تو در دل مؤمنی قرار گیرد باعث می شود اگر یک قدمش بر صراط بلغزد قدم دیگرش ثابت بماند تا این که خداوند او را به سبب محبّت تو، به بهشت وارد کند.

29- امام صادق علیه السلام- سعدان بن مسلم گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی صراط پرسیدم، ایشان فرمود: «آن از مو نازک تر و از شمشیر بران تر است. برخی همانند برق از آن می گذرند و برخی همانند تاختن اسب و برخی قدم زنان و برخی بر دست و سینه می خزند و چنگ زنان از آن می گذرند پس آتش بعضی از اندام هایشان را می سوزاند و بعضی دیگر را رها می کند».

30- امام صادق علیه السلام- ابن غیاث گوید: امام صادق علیه السلام صراط را وصف کرد و فرمود: «هزار سال بالارفتن و هزار سال پایین آمدن و هزار سال هموار رفتن».

31- امام على علیه السلام- بدانید که عبور شما از صراط است، آن جا که جایگاه لغزش قدم هاست، و محلّ هول و ترس و انواع مخاطرات.

راه کسانی که به آنان نعمت دادی نه کسانی که مورد غضب واقع شده اند و نه گمراهان. (7)

ولایت

1- امام باقر و امام صادق علیهما السلام- صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ؛ آن هایی که به اسلام و ولایت علیّ بن ابی طالب علیه السلام هدایت نمودی و هرگز بر آن ها خشم نگرفتی و آن ها هرگز گمراه نشدند غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ؛ که یهود و نصاری می باشند و شکّاکانی که امامت امیرمؤمنان علیه السلام را نمی شناسند؛ وَ لَا الضَّالِّينَ؛ از امامت علیّ بن ابیطالب علیه السلام گمراه شده اند.

ص: 109

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿شِيعَة عَلَى علیه السلام الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام لَمْ تَغْضَبْ عَلَيْهِمْ وَ لَمْ يَضِلُّوا﴾. (1)

3- الصادق علیه السلام- ﴿صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ يَعْنِي مُحَمَّدال وَ ذُرِّيَّتَهُ علیهم السلام﴾. (2)

4- الرضا علیه السلام- ﴿إِنَّ مَنْ تَجَاوَزَ بِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَا الْعُبُودِيَّة فَهُوَ مِنَ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَمِنَ الضَّالِّين﴾. (3)

5- الباقر علیه السلام- ﴿نَحْنُ الطريق الواضح و الصِّرَاطُ المُسْتَقِيمُ إِلَى اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَنَحْنُ مِنْ نِعْمَة الله عَزَّوَجَلَّ عَلَى خَلْقِهِ﴾. (4)

باب 1: ﴿صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ﴾

اشاره

1-1- الرّضا علیه السلام- ﴿صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ تَوْكِيدُ فِي السُّؤَالِ وَ الرَّغْبَةِ وَ ذِكْرُ لِمَا قَدْ تَقَدَّمَ مِنْ نِعَمِهِ عَلَى أَوْلِيَائِهِ وَ رَغْبَةُ فِي مِثْل تِلْكَ النَّعَم﴾. (5)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا قَوْلُهُ: صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ فَتِلْكَ النِّعْمَةُ الَّتِي أَنْعَمَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى مَنْ كَانَ قَبْلَنَا مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصَّدِّيقِينَ فَنَسْأَلُ اللَّهَ رَبَّنَا أَنْ يُنْعِمَ عَلَيْنَا﴾. (6)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿اَلصِّراطَ اَلْمُسْتَقِیمَ صِرَاطَ اَلْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام وَ هُمُ اَلَّذِینَ أَنْعَمَ اَللَّهُ عَلَیْهِمْ﴾. (7)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿و أمَّا قَوْلُهُ: صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ فَتِلْكَ النِّعْمَةُ الَّتِي أَنْعَمَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى مَنْ كَانَ قَبْلَنَا مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ فَنَسْأَلُ اللهَ رَبَّنَا أَنْ يُنْعِمَ عَلَيْنَا كَمَا أَنْعَمَ عليهم﴾. (8)

5-1- العسكري علیه السلام- ﴿صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ أَى قُولُوا اهْدِنَا الصِّرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ بِالتَّوْفِيقِ لِدِينِكَ وَ طَاعَتِكَ وَ هُمُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ

ص: 110

2- پیامبر صلی الله علیه و آله-شیعیان علی کسانی هستند که ولایت حضرت علیّ بن أبي طالب علیه السلام بر آنان ارزانی شده است [خدا] بر آنان غضب نمی کند، و گمراه نمی شوند.

3- امام صادق علیه السلام- صراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ مقصودش محمد صلی الله علیه و آله و ذریّه ی پاک او علیهم السلام می باشد.

4- امام رضا علیه السلام- و هر که در عبودیت و بندگی از امیرمؤمنان علیه السلام تجاوز کند، او در زمره ی کسانی است که مورد غضب واقع شده و جزو گمراهان است.

5- امام باقر علیه السلام- ما راه روشن و صراط مستقیم به سوی خدای عزّوجلّ هستیم، ما نعمت خدا بر خلقيم.

بخش 1: راه کسانی که به آنان نعمت دادی

1-1- امام رضا علیه السلام- صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ، تأکیدی است برای توضیح سؤال و خواهش و مبالغه ی در آن و رغبت به پیشگاه ذات اقدس الهی و یاد نعمت هایی است که خداوند متعال بر دوستان خود انعام فرموده و برانگیختن میل و رغبت برای نعمتی همانند آن نعمت هاست.

2-1- امام على علیه السلام- صراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ یعنی نعمتی که خدای عزّوجلّ پیش از ما به انبیاء علیهم السلام و صدّیقین داد. و ما با این جمله از او می خواهیم که به ما هم بدهد.

3-1- امام صادق علیه السلام- الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ راه انبیاء است همان ها خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده (نساء/69)، هستند.

4-1- امام على علیه السلام- صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ؛ این همان نعمتی است که خداوند به پیامبران علیهم السلام گذشته عنایت فرموده از خدا می خواهیم که ما را نیز مانند آن ها مشمول نعمت خویش بگرداند.

5-1- امام عسکری علیه السلام- صِرَاطَ الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيْهِمْ؛ یعنی بگویید: ما را به راه کسانی هدایت فرما که به ایشان توفیق دادی پیرو دین تو باشند و تو را فرمان برند؛ آنان کسانی اند که خداوند عزّوجلّ فرمود و کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند [در روز رستاخیز]، همنشین کسانی خواهد بود که خدا نعمت خود را بر آنان تمام کرده از پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان و آن ها رفیقهای خوبی هستند! (نساء/69) به آنان نعمت مال و سلامتی بدن داده نشده است، اگرچه این ها نیز نعمت های آشکار خداوند می باشد. آیا کافران و بدکاران را نمی بینید؟ خداوند شما را فرا

ص: 111

أَنْعَمَ اَللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ اَلنَّبِیِّینَ وَ اَلصِّدِّیقِینَ وَ اَلشُّهَداءِ وَ اَلصّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً قَالَ: لَيْسَ هَؤُلَاءِ الْمُنْعَمَ عَلَيْهِمْ بِالْمَالِ وَ صِحَّةِ الْبَدَنِ وَ إِنْ كَانَ كُلُّ هَذَا نِعْمَةً مِنَ اللَّهِ ظَاهِرَةً أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ هَؤُلَاءِ قَدْ يَكُونُونَ كُفَّاراً أَوْ فُسَّاقاً فَمَا نُدِبْتُمْ إِلَى أَنْ تَدْعُوْا بِأَنْ تُرْشَدُوا إِلَى صِرَاطِهِمْ وَ إِنَّمَا أُمِرْتُمْ بِالدُّعَاءِ بِأَنْ تُرْشَدُوا إِلَى صِرَاطِ الَّذِينَ أُنْعِمَ عَلَيْهِمْ بِالْإِيمَانِ بِاللَّهِ وَ تَصْدِيقِ رَسُولِهِ وَ بِالْوَلَايَةِ لِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِينَ وَ أَصْحَابِهِ الْخَيِّرِينَ الْمُنْتَجَبِينَ وَ بِالتَّقِيَّةِ الْحَسَنَةِ الَّتِي يُسْلَمُ بِهَا مِنْ شَرِّ عِبَادِ اللَّهِ وَ مِنَ الزِّيَادَةِ فِي آثَامِ أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ كُفْرِهِمْ بِأَنْ تُدَارِيَهُمْ وَ لَاتعزيهم [تُغْرِيَهُمْ] بِأَذَاكَ وَ أَذَى الْمُؤْمِنِينَ وَ بِالْمَعْرِفَةِ بِحُقُوقِ الْإِخْوَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَإِنَّهُ مَا مِنْ عَبْدٍ وَ لَا أَمَةٍ وَالَى مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ عَادَى مَنْ عَادَاهُمْ إِلَّا كَانَ قَدِ اتَّخَذَ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ حِصْناً مَنِيعاً وَ جُنَّةً حَصِينَةً وَ مَا مِنْ عَبْدٍ وَ لَا أَمَةٍ دَارَى عِبَادَ اللَّهِ فَأَحْسَنَ الْمُدَارَاةَ فَلَمْ يَدْخُلْ بِهَا فِي بَاطِلٍ وَ لَمْ يَخْرُجْ بِهَا مِنْ حَقٍّ إِلَّا جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَفَسَهُ تَسْبِيحاً وَ زَكَّى عَمَلَهُ وَ أَعْطَاهُ بَصِيرَةً عَلَى كِتْمَانِ سِرِّنَا وَ احْتِمَالِ الْغَيْظِ لِمَا يَسْمَعُهُ مِنْ أَعْدَائِنَا ثَوَابَ الْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ مَا مِنْ عَبْدٍ أَخَذَ نَفْسَهُ بِحُقُوقِ إِخْوَانِهِ فَوَفَّاهُمْ حُقُوقَهُمْ جُهْدَهُ وَ أَعْطَاهُمْ مُمْكِنَهُ وَ رَضِيَ عَنْهُمْ بِعَفْوِهِمْ وَ تَرَكَ الِاسْتِقْصَاءَ عَلَيْهِمْ فِيمَا يَكُونُ مِنْ زَلَلِهِمْ وَ اغْتَفَرَهَا لَهُمْ إِلَّا قَالَ اللَّهُ لَهُ يَوْمَ يَلْقَاهُ يَا عَبْدِي قَضَيْتَ حُقُوقَ إِخْوَانِكَ وَ لَمْ تَسْتَقْصِ عَلَيْهِمْ فِيمَا لَكَ عَلَيْهِمْ فَأَنَا أَجْوَدُ وَ أَكْرَمُ وَ أَوْلَى بِمِثْلِ مَا فَعَلْتَهُ مِنَ الْمُسَامَحَةِ وَ الْكَرَمِ فَإِنِّي أَقْضِيكَ الْيَوْمَ عَلَى حَقِّ مَا وَعَدْتُكَ بِهِ وَ أَزِيدُكَ مِنْ فَضْلِيَ الْوَاسِعِ وَ لَا أَسْتَقْصِي عَلَيْكَ فِي تَقْصِيرِكَ فِي بَعْضِ حُقُوقِي قَالَ فَيُلْحِقُهُمْ بِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ آلِهِ وَ يَجْعَلُهُ فِي خِيَارِ شِيعَتِهِمْ﴾ (1)

6-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَمَرَ اللهُ عِبَادَهُ أَنْ يَسْأَلُوهُ طَرِيقَ الْمُنْعَمِ عَلَيْهِمْ وَهُمُ النَّبِيُّونَ وَ الصِّدِّيقُونَ وَالشُّهَدَاء وَالصَّالِحُونَ﴾ (2)

باب 2: غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ

اشاره

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا قَولُهُ عَزَّوَجَلَّ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ فَأُولَئِكَ اليَهُودُ﴾ (3)

2-2- الصادق علیه السلام- ﴿المَغْضُوبُ عَلَيْهِمُ النّصاب﴾ (4)

ص: 112

نخواند تا دعا کنید به راه آنان هدایت شوید؛ بلکه به شما فرمان داد تا دعا کنید به راه کسانی هدایت شوید که به آنان نعمت ایمان به خداوند و تأیید رسول او صلی الله علیه و اله و ولایت محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش و یاران نیک و والا تبارش داده شده است؛ و نیز نعمت تقیّه نیکی که با آن از شر بندگان خدا امان می یابند و باعث نمی شوند که گناهان و کفر دشمنان خدا افزون شود؛ بلکه با آن ها مدارا می کنند و آنان را تحریک نمی کنند تا به ایشان و دیگر مؤمنان آزار رسانند و نیز نعمت شناخت حقوق برادرانشان زیرا هیچ مرد و زنی نباشد که دوستدار و پیرو محمّد صلی الله علیه و آله و خاندانش علیهم السلام باشد و دشمن دشمنانشان جز که خدا او را از عذاب خود در دژ استوار و زیر سپر نگهداری برگیرد، و هیچ مرد و زنی نباشد که با بندگان خدا بهترین مدارا را داشته باشد و در باطل آن ها در نیاید و از حق بدر نشود جز آن که خدا نفس او را تسبیح سازد، و کردارش را پاکیزه کند و به او در رازداری ما و تحمل خشم آن چه از دشمنان ما شنود صبر دهد و ثواب کسی دارد که در راه خدای تعالی در خون خود بغلتد و هیچ بنده ی خدا نیست که خود را به ادای حقوق برادرانش وادارد و تا تواند آن ها را بپردازد و هرچه در امکان دارد به آن ها بدهد و از آن ها راضی باشد که از او درگذرند، و خرده بر آن ها نگیرد و از لغزش های آنان درباره ی خود چشم پوشد جز آن که خدای عزّوجلّ روز قیامت به او فرماید: «ای بندهی من حقوق برادرانت را پرداختی و بر آن ها در آن چه از آن ها بستانکار بودی، خرده نگرفتی و من بخشنده تر و کریم تر و سزاوارترم به این که مانند کار تو را از مسامحه و بزرگ منشی انجام دهم و من امروز حقی را که به تو وعده دادم بپردازم، و از فضل واسع خود بر آن افزایم و خرده نگیرم بر تو در تقصیر پاره ای از حقوق خودم و او را به محمّد صلی الله علیه و آله و خاندانش علیهم السلام رساند و آن ها هم او را در شیعه ی خوب خود درآورند».

6-1- امام علی علیه السلام- همانا خداوند به بندگانش فرمان داده از او راه کسانی را درخواست کنند که به ایشان نعمت داده شده است و اینان پیامبران علیهم السلام و صدّیقان و شهدا و صالحان هستند.

بخش 2: نه کسانی که مورد غضب واقع شده اند.

1-2- امام على علیه السلام- اما غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ؛ اینان یهودیان هستند.

2-2- امام صادق علیه السلام- المغضُوبِ عَلَيْهِمْ؛ ناصبیان هستند.

ص: 113

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿المَغْضُوبِ عَلَيْهِمُ الْيَهُودِ﴾. (1)

4-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا قَوْلُهُ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ فَأُولَئِكَ الْيَهُودُ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهُ كُفْراً فَغَضِبَ عَلَيْهِمْ فَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَ الْخَنازِیرَ فَنَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَی أَنْ لَا یَغْضَبَ عَلَیْنَا كَمَا غَضِبَ عَلَیْهِمْ﴾. (2)

5-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أمَرَ اللَّهُ عِبَادَهُ أَنْ يَسْتَعِيذُوا مِنْ طَريقِ المَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَهُمُ الْيَهُود الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِيهِمْ هَلْ أُنَبِّئُکُم بِشَرٍّ مِّن ذَلِکَ مَثُوبَهً عِندَ اللّهِ مَن لَّعَنَهُ اللّهُ وَ غَضِبَ عَلَیْهِ﴾. (3)

6-2- الرّضا علیه السلام- ﴿غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ اسْتِعَادَةُ مِنْ أَنْ يَكُونَ مِنَ الْمُعَانِدِينَ الْكَافِرِينَ الْمُسْتَخِفِّينَ بِهِ وَ بِأَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ﴾. (4)

7-2- الصّادقين علیهما السلام- ﴿المَغْضُوبِ عَلَيْهِمُ الْيَهُودِ وَالنَّصَارَى وَالشُّكَاكِ الَّذِينَ لَا يَعْرِفُونَ إِمَامَةَ أمير الْمُؤْمِنِين علیه السلام﴾. (5)

8-2- الرّضا علیه السلام- ﴿وَ مَنْ تَجَاوَزَ بِأَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ الْعُبُودِيَّة فَهُوَ مِنَ اَلْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ مِنَ اَلضَّالِّینَ﴾. (6)

9-2- الصّادق علیه السلام- ﴿أَمَّا الْغَضَبُ فَهُوَ مِنَّا إِذَا غَضِبْنَا تَغَيَّرَتْ طَبَائِعُنَا وَ تَرْتَعِدُ أَحْيَانَا مَفَاصِلُنَا وَ حَالَتْ أَلْوَانُنَا ثُمَّ نَجِيءُ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ بِالْعُقُوبَاتِ فَسُمِّيَ غَضَباً فَهَذَا كَلَامُ النَّاسِ الْمَعْرُوفِ وَ الْغَضَبُ شَيْئَانٍ أَحَدُهُمَا فِي الْقَلْب وَأمَّا الْمَعْنَى الَّذِي هُوَ فِی اَلْقَلْبِ فَهُوَ مَنْفِیٌّ عَنِ اَللَّهِ جَلَّ جَلاَلُهُ، وَ کَذَلِکَ رِضَاهُ وَ سَخَطُهُ وَ رَحْمَتُهُ عَلَی هَذِهِ اَلصِّفَهِ﴾. (7)

باب 3: وَلَا الضَّالِّينَ

اشاره

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿الضَّالِّينَ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى﴾. (8)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿الضَّالِّينَ النَّصَارَى﴾. (9)

ص: 114

3-2- امام صادق علیه السلام- المغضُوبِ عَلَيْهِمْ؛ یهودیان هستند.

4-2- امام على علیه السلام-- غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ؛ یهودیان هستند که نعمت خدا را به کفر تبدیل نمودند خداوند بر آن ها خشم گرفت که به صورت میمون و خوک درآمدند ما درخواست می کنیم از خدا که به ما خشم نگیرد چنان چه بر آن ها خشم گرفت.

5-2- امام علی علیه السلام- خداوند به بندگانش فرمان داده تا از راه کسانی که بر آن ها خشم گرفته شده است به او پناه برند و اینان یهودیانی هستند که خداوند متعال درباره ی آن ها فرمود: بگو: «آیا شما را از کسانی که موقعیت و پاداششان نزد خدا برتر از این است باخبر کنم؟ کسانی که خداوند آن ها را از رحمت خود دور ساخته و مورد خشم قرار داده». (مائده/60)

6-2- امام رضا علیه السلام- غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ؛ و این پناه جستن و استمداد بنده برای بیزاری اوست. از این که جزء معاندان و کافران باشد و عظمت و قدرت و اراده الهی را کوچک انگارد، و امر و نهی و فرمان های او را ناچیز شمارد.

7-2- امام باقر و صادق علیهما السلام - المغضُوبِ عَلَیهِمْ؛ یهودیان و نصرانی ها هستند و شک کنندگانی هستند که امیرمؤمنان علیه السلام را نمی شناسند.

8-2- امام رضا علیه السلام- هر که در عبودیّت و بندگی از امیرمؤمنان علیه السلام، تجاوز کند او در زمره ی کسانی است که بر آن ها غضب شده و جزو گمراهان است.

9-2- امام صادق علیه السلام- ما غضب در ما این گونه است که وقتی خشمگین می شویم مزاجمان تغییر می کند و در برخی موارد انداممان به لرزه افتاده و رنگ چهره مان تغییر می کند؛ که پیامدهایی نیز به دنبال خواهد داشت این حالت را غضب گویند که در میان مردم این چنین معروف گشته است و غضب دو بخش دارد که بخشی از آن در قلب ایجاد می شود و بخشی که مربوط به قلب [و حالت نفسانی] است در مورد خداوند بزرگ و با عظمت به کار نمی رود؛ و همچنین است رضا، ناخشنودی و رحمت الهی که جملگی این گونه هستند.

بخش 3: نه گمراهان.

1-3- امام صادق علیه السلام- الضَّالِّینَ؛ یهود و نصاری هستند.

2-3- امام صادق علیه السلام- الضَّالِّينَ؛ یعنی نصرانی ها [هستند].

ص: 115

3-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فكتب إلَى قَيْصَرَ مِنْ عَلِيٍّ بن أبي طَالِب علیه السلام... وَأَمَّا قَوْلُهُ: وَلَا الضَّالِّينَ بْنِ فَأَنْتَ وَ أَمْثَالُكَ يَا عَابِدَ الصَّلِيبِ الْخَبِيثِ ضَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ علیها السلام، فَنَسْأَلُ اللّه رَبَّنا أَنْ لَا يُضِلَّنَا كَما ضَلَلْتُمْ﴾. (1)

4-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَمَرَ اللَّهُ عِبَادَهُ أَنْ يَسْتَعِيدُوا بِهِ عَنْ طَرِيقِ الضَّالِّينَ وَ هُمُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ فِيهِمْ: قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ لا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ اَلسَّبِیلِ وَ هُمُ اَلنَّصَارَی﴾. (2)

5-3- الرّضا علیه السلام- ﴿وَلَا الضَّالِّينَ اعْتِصَامُ مِنْ أَنْ يَكُونَ مِنَ الضَّالِّينَ الَّذِينَ ضَلُّوا عَنْ سَبِيلِهِ مِنْ غَيْرِ مَعْرِفَة وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً فَقَدِ اجْتَمَعَ فِيهِ مِنْ جَوَامِعِ الْخَيْرِ وَالْحِكْمَةِ فِي أَمْرِ الْآخِرَةَ وَالدُّنْيَا مَا لَا يَجْمَعُهُ شَيْءٌ مِنَ الْأَشْيَاءِ﴾. (3)

6-3- الصّادقين علیهم السلام- ﴿الضَّالِّينَ عَن إِمَامَة عَلِيٍّ بن أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (4)

3-7- الأئمّة علیهم السلام- ﴿وَ الضَّالِّینَ الشُّكَّاكُ الَّذِینَ لَا یَعْرِفُونَ الْإِمَامَ﴾. (5)

8-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿کُلُّ مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ فَهُوَ مَغْضُوبٌ عَلَیْهِ وَ ضَالٌّ عَنْ سَبِیلِ اَللَّهِ﴾. (6)

9-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَاوِيَةَ بْن وَهْبٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللهِ علیه السلام أَقُولُ آمِينَ إِذَا قَالَ الْإِمَامُ غَيْرِ المغضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ. قَالَ: هُمُ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى وَ لَمْ يُحِبُّ فِي هَذَا﴾ (7)

ص: 116

3-3- امام على علیه السلام- نامه ایست به سوی قیصر روم از علیّ بن ابیطالب علیه السلام: اما وَلَا الضَّالِّينَ؛ تو و امثال تو هستید ای پرستش کننده صلیب بعد از عیسی بن مریم علیها السلام گمراه شدید. ما از پروردگارمان می خواهیم ما را مانند شما گمراه نکند.

4-3- امام علی علیه السلام- خداوند به بندگانش فرمان داده از راه گمراهان به او پناه برند و اینان کسانی هستند که خداوند متعال درباره ی آن ها فرمود: بگو: «ای اهل کتاب! در دین خود غلوّ [و زیاده روی] نکنید! و غیر از حق نگویید! و از هوس های جمعیتی که پیشتر گمراه شدند و دیگران را گمراه کردند و از راه راست منحرف گشتند، پیروی ننمایید»! (مائده/77) و آن ها نصرانی ها هستند.

5-3- امام رضا علیه السلام- وَ لَا الضَّالِّينَ متمسّک شدن به خداست از این که مبادا از کسانی باشد که بدون معرفت به خداوند گمراه شدند و راه او را نیافتند و گمان می کنند که عمل نیکویی کردند. پس در این سوره ی مبارکه این مقدار از خیر و حکمت در امر دنیا و آخرت اجتماع یافته است که در هیچ کلامی اجتماع نیافته است.

6-3- امام باقر و امام صادق علیهما السلام- الضَّالِّينَ [یعنی] گمراهان از امامت علی بن ابیطالب علیه السلام.

7-3- ائمّه علیهم السلام- شک کنندگانی هستند که امام علی علیه السلام را نمی شناسند.

8-3- امام علی علیه السلام- هرکس به خداوند کفر ورزد او همان کسی است که بر او خشم گرفته شده و از راه خداوند عزّوجلّ به گمراهی افتاده است.

9-3- امام صادق علیه السلام- معاویه بن وهب گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: هنگامی که امام جماعت گفت: «غَيْرِ المَغضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ»، آیا می توانم آمین بگویم؟ امام علیه السلام فرمود: «مراد از المغضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ الضَّالِّينَ، يهود و نصاری می باشد»؛ و [به خاطر تقيه] جواب سؤال مرا نفرمود. که این جواب ندادن امام علیه السلام به خاطر تقیّه، دلیل بر جایز نبودن گفتن آمین بعد از سوره ی حمد است].

ص: 117

سُورَةُ البَقَرَه

اشاره

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

قوله تعالى: ﴿الم﴾ (1)

قوله تعالى: ﴿ ذلِكَ الْكِتابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ﴾ (2)

باب 1: ذلِكَ الْكِتابُ

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿هُوَ ذَلِكَ الْكِتَابُ الَّذِي أَخْبَرْتُ أَنْبِيَائِيَ السَّالِفِينَ أَنِّي سَأَنْزِلُهُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و اله﴾. (1)

2-1- العسكرى علیه السلام- ﴿هُوَ الْقُرْآنُ الَّذِى افتتح بالم هُوَ ذلِكَ الْكِتابُ الَّذِى أَخْبَرْتُ مُوسَى علیه السلام فَمَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ فَأَخْبَرُوا بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّى سَأَنْزِلُهُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و اله﴾. (2)

3-1- ابن عباس علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ تَعَالَى ذلِكَ الْكِتابُ يَعْنِي الْقُرْآنَ وَ هُوَ الَّذِي وَعَدَ اللَّهُ مُوسَى وَ عيسى علیهما السلام انة أَنَّهُ يَنْزِلُ عَلَى مُحَمَّد صلی الله علیه و آله فِي آخِرِ الزَّمَانِ هُوَ هَذَا﴾. (3)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿الم * ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ قَالَ: كِتَابٌ عَلِيٍّ علیه السلام﴾. (4)

5-1- الباقر علیه السلام- ﴿ذلِكَ الْكِتَابُ لا رَيْبَ فِيهِ قَالَ: الْكِتَابُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لَا شَكٍّ فِيهِ أَنَّهُ إِمَامُ هُدى لِلْمُتَّقِينَ﴾. (5)

6-1- العسكرى علیه السلام- ﴿الكِتَابُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنينَ علیه السلام﴾. (6)

ص: 118

7-1- الصادق علیه السلام- ﴿الكِتَابُ عَلَى لَا شَكٍّ فِيهِ هُدى لِلْمُتَّقِينَ﴾. (1)

8-1- العسكرى علیه السلام- ﴿الكِتَابُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ المُتَّقِينَ شِيعَتُهُ﴾. (2)

باب 2: لا رَيْبَ فِيهِ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿لا رَيْبَ فِيهِ لَا شَكَ فِيهِ لِظُهُورِهِ عِنْدَهُمْ كَمَا أَخْبَرَهُمْ أَنْبِيَاؤُهُمْ أَنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله يَنْزِلُ عَلَيْهِ الْكِتَابُ يَقْرَؤُهُ هُوَ وَ أُمَّتُهُ عَلَى سَائِرِ أَحْوَالِهِمْ﴾. (3)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿أنى سَأَنْزِلُهُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله لا رَيْبَ فِيهِ فَقَدْ ظَهَرَ كَمَا أَخْبَرَهُمْ بِهِ أنْبِيَاؤُهُمْ أَنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله يُنْزَلُ عَلَيْهِ كِتَابُ مُبَارَكَ لَا يَمْحُوهُ الْبَاطِلُ يَقْرَؤُهُ هُوَ وَ أُمَّتُهُ عَلَى سَائِرِ أَحْوَالِهِمْ ثُمَّ الْيَهُودُ يُحَرِّفُونَهُ عَنْ جِهَتِهِ وَ يَتَأَوَّلُونَهُ عَلَى غَيْرِ وَجْهِهِ وَ يَتَعَاطَوْنَ التَّوَصُّلَ إِلَى عِلْمٍ مَا قَدْ طَوَاهُ اللَّهُ عَنْهُمْ مِنْ حَالِ أَجَلٍ (آجَالِ) هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ كَمْ مُدَّةٌ مُلْكِهِ﴾. (4)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا يَمْحُوهُ الْمَاءُ﴾. (5)

4-2- ابن عباس علیه السلام- ﴿لا رَيْبَ فِيهِ أَنْ لَا شَكَ فِيهِ أَنَّهُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ نَزَلَ﴾. (6)

5-2- الباقر علیه السلام- ﴿لا رَيْبَ فِيهِ قَالَ الْكِتَابُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لَا شَكٍّ فِيهِ أَنَّهُ إِمَامُ هُدَى﴾. (7)

6-2- العسکری علیه السلام- ﴿فَذَلِكَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لَا رَيْبَ فِيهِ أَنَّهُ كَمَا قَالَ محمّد و مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله، و وصی مُحَمَّد عَنْ قَوْل رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾. (8)

باب 3: هُدى؛

اشاره

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿بيانُ﴾. (9)

2-3- العسكرى علیه السلام- ﴿بَيَانٌ مِنَ اَلضَّلاَلَهِ﴾. (10)

ص: 119

7-1- امام صادق علیه السلام- کتاب علی علیه السلام است هیچ شکّی در این نیست که او هدایتگر پرهیزگاران است.

8-1- امام عسکری علیه السلام- کتاب امیرالمومنین علیه السلام است و متّقین شیعیان او هستند.

بخش 2: هیچ گونه شکّی در آن نیست.

1-2- امام عسکری علیه السلام- شکّی در آن نیست؛ زیرا [این کتاب] در نزد آن ها (یهودیان) کاملاً آشکار است. همان طور که پیامبرانشان به آن ها خبر داده بودند [خداوند] کتاب (قرآن) را بر محمّد صلی الله علیه و آله نازل می کند که او و امتش در همه ی احوال آن را می خوانند.

2-2- امام صادق علیه السلام- هنگامی که خداوند حضرت محمد را در مکه مبعوث کرد که بعد از آن او را به مدینه فرستاد و به این طریق او را قدرتمند نمود، قرآن را بر او نازل کرد و آغاز بزرگترین سوره ی آن را «الم» در آیه ی الم (ذلِكَ الْكِتابُ) قرار داد که یعنی این همان کتابی است که من وعده ی آمدن آن را به پیامبران خودم که پیش از تو آمده اند داده بودم، به آن ها وعده داده بودم که به زودی این کتاب را بر تو- ای محمّد صلی الله علیه و آله- نازل خواهم کرد که شکّی در آن نیست؛ همان طور که پیش از این پیامبران آن ها (بنی اسرائیل) به آن ها خبر داده بودند این امر آشکار شد که یقیناً کتاب مبارکی بر محمّد صلی الله علیه و آله نازل می گردد که باطل، قادر نخواهد بود آن را از بین ببرد. او و امتش در همه احوال آن را می خوانند [با این حال] یهود قرآن را از [معنا و] جهت خودش منحرف کرده و از آن برداشت های نابجا می کند و بسیار تلاش می نماید تا به علومی که خداوند از آن ها پوشیده داشته دست یابند؛ [مانند] علم به وضعیت آیندهی امّت [محمّد صلی الله علیه و آله] و نیز علم به مدّت ملک و اقتدار محمّد صلی الله علیه و آله.

3-2- امام صادق علیه السلام- آب، آن را محو نمی کند. (نقش بر آب و باطل نمی شود).

4-2- ابن عباس رحمه الله علیه- هیچ شکی نیست که آن (قرآن) از جانب خداوند متعال نازل شده است.

5-2- امام باقر علیه السلام - منظور از کتاب، امیرالمؤمنین علیه السلام است که هیچ شکی در این نیست که او امام هدایت گر است.

6-2- امام عسکری- هیچ شکی در آن نیست که این کتاب همان طوریست که محمد صلی الله علیه و اله گفته است و همان طوریست که جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله (علی علیه السلام) به نقل از پیامبر صلی الله علیه و آله که ایشان نیز از خداوند جهانیان نقل کرده است (و پیامبر صلی الله علیه و آله و جانشینان او از خود چیزی به آن نیافزوده اند.

بخش 3: هدایت؛

1-3- امام صادق علیه السلام- روشنگر و بیان کننده است.

2-3- امام عسکری علیه السلام- روشنگر و نگهدارنده از گمراهی است.

ص: 120

3-3- العسكرى علیه السلام- ﴿بَيَانُ وَ شِفَاءُ﴾. (1)

4-3- ابن عباس علیه السلام- ﴿بَيَاناً وَ نُوراً﴾. (2)

5-3- الصادق علیه السلام- ﴿تِبْيَانُ﴾. (3)

6-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿تِبْيَاناً وَ نَذِيراً﴾. (4)

باب 4: لِلْمُتَّقِينَ

1-4- الصادق علیه السلام- ﴿اَلْمُتَّقُونَ شِیعَتُنَا﴾. (5)

2-4- الصادق علیه السلام- ﴿هُدىً لِلْمُتَّقِينَ قَالَ بَيَانُ الشيعَتِنَا﴾. (6)

3-4- الباقر علیه السلام- ﴿فَالْآيَتَانِ لِشِيعَتِنَا هُمُ الْمُتَّقُون﴾. (7)

4-4- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿لِلْمُتَّقِينَ عَلَى بْن أَبِي طَالِب علیه السلام الَّذِي لَمْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَيْنِ وَ أَخْلَصَ لِلَّهِ الْعِبَادَةَ يُبْعَثُ إِلَى الْجَنّة بغَيْرِ حِسَاب هُوَ وَ شِيعَتُه ﴾. (8)

5-4- الصادق علیه السلام- ﴿الْمُتَّقُونَ شِيعَةُ على علیه السلام﴾. (9)

6-4- العسکری علیه السلام- ﴿ بَیَانٌ وَ شِفَاءٌ لِلْمُتَّقِینَ مِنْ شِیعَهِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنَّهُمُ اِتَّقَوْا أَنْوَاعَ اَلْکُفْرِ فَتَرَکُوهَا وَ اِتَّقَوْا أَنْوَاعَ اَلذُّنُوبِ اَلْمُوبِقَاتِ فَرَفَضُوهَا وَ اِتَّقَوْا إِظْهَارَ أَسْرَارِ اَللَّهِ تَعَالَی وَ أَسْرَارِ أَزْکِیَاءِ عِبَادِهِ اَلْأَوْصِیَاءِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَکَتَمُوهَا وَ اِتَّقَوْا سَتْرَ اَلْعُلُومِ عَنْ أَهْلِهَا اَلْمُسْتَحِقِّینَ لَهَا وَ فِیهِمْ نَشَرُوهَا﴾. (10)

7-4- العسكرى علیه السلام- ﴿لِلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يَتَّقُونَ الْمُوبِقَاتِ وَيَتَّقُونَ تَسْلِيطَ السَّفَهِ عَلَى أَنْفُسِهِمْ حَتَّى إِذَا عَلِمُوا مَا يَجِبُ عَلَيْهِمْ عِلْمُهُ عَمِلُوا بِمَا يُوجِبُ لَهُمْ رضا ربِّهِمْ﴾. (11)

ص: 121

سوره بقره

اشاره

بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحِيمِ

الم (1)

این کتاب با عظمتی است که هیچ گونه شکی در آن نیست و مایه ی هدایت پرهیزکاران است (2)

بخش 1: این کتاب؛

1-1- امام صادق علیه السلام- ای محمّد صلی الله علیه و اله! آن، همان کتابی است که به پیامبران پیشین خبر داده ام بر تو نازل خواهم کرد.

2-1- امام عسکری علیه السلام- ای محمّد صلی الله علیه و اله! آن همان قرآنی است که با الم شروع شده است؛ آن، همان کتابی است که نزولش را به موسی و انبیای پس از او خبر داده ام. پس ایشان بنی اسرائیل را مطلع کردند که آن کتاب را بر تو نازل خواهم کرد.

3-1- ابن عباس رحمه الله علیه- منظور از آن کتاب قرآن است که خداوند به موسی و عیسی علیهما السلام وعده داده بود در آخرالزمان بر محمّد صلی الله علیه و اله نازل می کند و این [قرآن] همان کتاب است.

4-1- امام صادق علیه السلام- منظور، همان قرآنیست که علی علیه السلام جمع آوری کرده است.

5-1- امام باقر علیه السلام- منظور از کتاب، امیرالمؤمنین علیه السلام است. هیچ شکّی [در این حقیقت] وجود ندارد که او پیشوای هدایتگری برای پرهیزکاران است.

6-1- امام عسکری علیه السلام- کتاب همان امیرالمؤمنین است.

ص: 122

3-3- امام عسکری علیه السلام- روشنگر و شفاء است.

4-3- ابن عباس رحمه الله- روشنگر و نور است.

5-3- امام صادق علیه السلام- بیان کننده و روشنگر است.

6-3- ابن عباس علیه السلام- روشنگر و بیم دهنده است.

بخش 4: برای پرهیزکاران

1-4- امام صادق علیه السلام- متقین شیعیان ما هستند.

2-4- امام صادق علیه السلام- روشنگر و هدایتگری [فقط] برای شیعیان ماست.

3-4- امام باقر علیه السلام- این دو آیه مربوط به شیعیان ماست که آنان متّقین هستند.

4-4- ابن عباس رحمه الله علیه- منظور؛ علیّ بن ابی طالب علیه السلام است؛ همان کسی که به اندازه ی چشم بر هم زدنی به خداوند شرک نورزید و او را خالصانه عبادت کرد؛ در روز قیامت شیعیانش به همراه او بی حساب وارد بهشت می شوند.

5-4- امام صادق علیه السلام- متّقین در این [آیه] شیعیان علی هستند.

6-4 امام عسکری علیه السلام- [قرآن] روشنگر و درمانگری برای پرهیزگارانی است که از شیعیان و پیروان محمّد صلی الله علیه و اله و علی علیه السلام هستند؛ ایشان از انواع کفر پرهیز کرده و آن ها را [به کلّی] ترک کرده اند و از انواع گناهان [کبیره ی] مهلک پرهیز کرده و آن ها را به کناری نهاده اند؛ از آشکار نمودن اسرار خدا و اسرار اولیاء خدا و اوصیای حضرت محمّد صلی الله علیه و اله پرهیز کرده و آن ها را پنهان نموده اند و از این که علوم را از شایستگان آن پنهان دارند، خودداری کرده و آن علوم را بین ایشان منتشر کرده اند.

7-4- امام عسکری علیه السلام- متّقین کسانی هستند که از گناهان [کبیره ی] هلاک کننده پرهیز می کنند و از این که کم خردی بر آنان چیره شود [و از درک حقایق باز مانند] خود را برکنار می دارند؛ و چون بر واجبی آگاه شوند آن را به کار می بندند تا مستوجب خشنودی پروردگارشان گردند.

ص: 123

قوله تعالى: ﴿الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾ (3)

باب 1: الَّذِينَ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿إِنَّ سَلْمَانَ الْفَارِسِي مَرَّ بِقَوْمٍ مِنَ الْيَهُودِ فَسَأَلُوهُ أَنْ يَجْلِسَ إِلَيْهِمْ وَ يُحَدِّثَهُمْ بِمَا سَمِعَ مِنْ مُحَمَّدٍ فِي يَوْمِهِ هَذَا فَجَلَسَ إِلَيْهِمْ لِحِرْصِهِ عَلَى إِسْلَامِهِمْ... فَجَعَلُوا يَهْزَءُونَ بِهِ وَ يَقُولُونَ: يَا سَلْمَانُ لَقَدْ ادَّعَيْتَ مَرْتَبَةً عَظِيمَةً شَرِيفَةً نَحْتَاجُ أَنْ نَمْتَحِنَ صِدْقَكَ عَنْ كَذِبكَ فِيهَا وَ مَا نَحْنُ أَولَا قَائِمُونَ إِلَيْكَ بِسِيَاطِنَا فَضَارِبُوكَ بهَا فَاسْأَلْ رَبَّكَ أَنْ يَكُفَّ أَيْدِيَنَا عَنْكَ فَجَعَلَ سَلْمَانُ يَقُولُ: اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي عَلَى الْبَلَاءِ صَابِراً وَ جَعَلُوا يَضْرِبُونَهُ بِسِيَاطِهِمْ حَتَّى أَعْيَوْا وَ مَلُوا... فَقَالُوا: لَا نَزَالُ نَضْرِبُكَ بِسِيَاطِنَا حَتَّى تَزْهَقَ رُوحُكَ أَوْ تَكْفُرَ بِمُحَمَّدِ ، فَقَالَ: مَا كُنتُ لِأَفْعَلَ ذَلِكَ فَإِنَّ اللهَ قَدْ أَنْزَلَ عَلَى مُحَمَّدِ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ إِنَّ احْتِمَالِي لِمَكَارِهِكُمْ لِأَدْخُلَ فِي جُمْلَةِ مَنْ مَدَحَهُ اللَّهُ تَعَالَى بِذَلِكَ سَهْلُ عَلَى يَسِيرُ فَجَعَلُوا يَضْرِبُونَهُ بِسِيَاطِهِمْ حَتَّى مَلُوا ثُمَّ قَعَدُوا... فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ وَ هُوَ فِي مَجْلِسِهِ: مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِينَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ نَصَرَ أَخَاكُمْ سَلْمَانَ سَاعَتَكُمْ هَذِهِ عَلَى عِشْرِينَ مِنْ مَرَدَة الْيَهُودِ وَ الْمُنَافِقِينَ. فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ وَأَصْحَابُهُ إِلَى تِلْكَ الدَّارِ... ثُمَّ أَقْبَلَ رَسُولُ اللهِ عَلَى سَلْمَانَ علیه السلام فَقَالَ: يَا بَا عَبْدِ اللَّهِ أَنْتَ مِنْ خَوَاصٌ إِخْوَانِنَا الْمُؤْمِنِينَ وَ مِنْ أَحْبَاب قُلُوب مَلَائِكَة اللَّهِ الْمُقَرَّبِينَ إِنَّكَ فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ وَ الْحُجُبَ وَالْكُرْسِيُّ وَ الْعَرْشِ وَ مَا دُونَ ذَلِكَ إِلَى الثَّرَى أَشْهَرُ فِي فَضْلِكَ عِنْدَهُمْ مِنَ الشَّمْسِ الطَّالِعَةِ فِي يَوْمِ لَا غَيْمَ فِيهِ وَ لَا قَتَرَ وَ لَا غُبَارَ فِي الْجَوِّ أَنْتَ مِنْ أَفَاضِلِ الْمَمْدُوحِينَ بِقَوْلِهِ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ﴾. (1)

1-2- الباقر علیه السلام- ﴿شِیعَتُنَا هم المتقون الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالغَيب﴾. (2)

باب 2: يُؤْمِنُونَ

اشاره

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿اَلَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ قَالَ: يُصَدِّقُونَ﴾. (3)

ص: 124

[همان] کسانی که به غیب (حقایقی که از حس پوشیده و پنهان است) ایمان می آورند و نماز را برپا می دارند و از نعمت هایی که به آنان روزی داده ایم انفاق می کنند. (3)

بخش1: کسانی که:

اشاره

1-1- امام عسکری علیه السلام- سلمان فارسی رحمه الله به قومی از یهود رسید. آن ها از او خواستند در میانشان رفته بنشیند و درباره ی آن چه امروز از محمّد صلی الله علیه و آله شنیده سخن بگوید. سلمان رحمه الله که بسیار مشتاق اسلام آوردن ایشان بود پذیرفت.... آن ها شروع به مسخره کردن او کرده و گفتند: «ای سلمان ادعای مقام بسیار شریف و بزرگی داری و ما باید درستی و نادرستی سخنت را امتحان کنیم. [به این صورت که ما ابتدا با تازیانه هایمان به سویت می آییم و با آن تو را می زنیم. پس از پروردگارت بخواه ما را از این کار باز دارد سلمان گفت: «پروردگارا مرا در برابر این بلا، صابر قرار بده» آن ها شروع به تازیانه زدن او کردند تا این که خسته و درمانده شدند... گفتند: «آن قدر تازیانه ات می زنیم تا جان از بدنت بیرون شود یا بر محمّد صلی الله علیه و آله کافر شوی». سلمان گفت: «هرگز چنین نمی کنم. همانا خداوند آیه ی الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ... را بر محمد صلی الله علیه و آله نازل کرد و به نظر من به واسطه ی عمل ناپسند شما من به راحتی مشمول این آیه می شوم». پس دوباره شروع کردند به تازیانه زدن تا این که خسته شده و نشستند... رسول خدا در مجلسی که گروهی از مسلمین شرکت داشتند فرمود: همانا خداوند هم اکنون برادرتان سلمان را بر بیست نفر از سرکشان یهود و منافقین پیروز گردانید آن گاه پیامبر صلی الله علیه و آله و اصحابش به سوی آن خانه راهی شدند ... رسول خدا صلی الله علیه و آله به سلمان رو کرده و فرمود: ای ابا عبدالله تو از برادران خاص مؤمن ما و از محبوبان قلوب فرشتگان مقرب الهی هستی؛ آوازه ی فضل تو در ملکوت آسمان ها، عالم غیب، کرسی عرش و هر آن چه پایین تر از آن تا به زمین، مشهورتر از خورشید فروزنده در روزیست که هیچ ابری نداشته و آسمانش بدون گرد و غبار است؛ طبق قول خداوند: الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ و تو از برترین ستوده شدگان هستی.

2-1- امام باقر علیه السلام- شیعیان ما همان متّقین هستند که به غیب ایمان دارند.

بخش 2: ایمان می آورند؛

1-2- امام عسکری علیه السلام- منظور از ایمان آوردن، تصدیق کردن و باورداشتن است.

ص: 125

2-2- الصادق علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ قَالَ: مَنْ أَقَرَّ بِقِيَامِ الْقَائِمِ صلی الله علیه و اله أَنَّهُ حق﴾. (1)

3-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فَإِذَا عَجَلَ اللَّهُ خُرُوجَ قَائِمِنَا عجل الله تعالی فرجه الشریف يَمْلَأُ الْأَرْضِ قِسْطاً وَعَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً... طُوبَى لِلصَّابِرِينَ فِي غَيْبَتِهِ طُوبَى لِلْمُقِيمِينَ عَلَى مَحَجَّتِهِم أُولَئِكَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ وَ قَالَ: الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ﴾. (2)

4-2- العسكرى علیه السلام- ﴿ اَلَّذِینَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ قَالَ: يُصَدِّقُونَ بِالْبَعْثِ وَالنُّشُورِ وَ الْوَعْدِ وَ الْوَعِيدِ وَ الْإِيمَانُ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَلَى أَرْبَعَةِ أَوْجُهِ فَمِنْهُ إِقْرَارُ باللَّسَانِ قَدْ سَمَّاهُ اللَّهُ إِيمَاناً وَ مِنْهُ تَصْدِيقُ بالقلب وَ مِنْه الأذا: وَمِنْهُ التأييد﴾. (3)

باب 3: الغَيب

1-3- العسكري علیه السلام- ﴿ اَلَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ یَعْنِی بِمَا غَابَ عَنْ حَوَاسِّهِمْ مِنَ اَلْأُمُورِ اَلَّتِی یَلْزِمُهُمُ اَلْإِیمَانُ بِهَا كَالْبَعْثِ وَالْحِسَابِ وَالْجَنَّةِ وَالنَّارِ وَ تَوْحِيدِ اللَّهِ وَ سَائِرِ مَا لَا يُعْرَفُ بِالْمُشَاهَدَة وَ إِنَّمَا يُعْرَفُ بدَلَائِلَ قَدْ نَصَبَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْهَا كَآدَمَ وَحَواءَ وَإِدْرِيسَ وَنُوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ وَ اَلْأَنْبِیَاءِ اَلَّذِینَ یَلْزِمُهُمُ اَلْإِیمَانُ بِهِمْ وَ بِحُجَجِ اَللَّهِ وَ إِنْ لَمْ یُشَاهِدُوهُمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ هُمْ مِنَ اَلسّاعَهِ مُشْفِقُونَ﴾ (4)

2-3- الباقر علیه السلام- ﴿ اَلَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ هُوَ اَلْبَعْثُ وَ اَلنُّشُورُ وَ قِیَامُ اَلْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف وَالرَّجْعَةُ﴾. (5)

3-3- العسكرى علیه السلام- ﴿الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ قَالَ یُصَدِّقُونَ بِالْبَعْثِ وَ النُّشُورِ وَ الْوَعْدِ وَ الْوَعِیدِ﴾. (6)

4-3- الصادق علیه السلام- ﴿أمَّا الْغَيْبُ فَهُوَ الْحُجَّةُ الْغَائِب﴾. (7)

باب 4: يُقِيمُونَ الصَّلاةَ

اشاره

1-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ فَمَنْ أَقَامَ وَلَايَتِى فَقَدْ أَقَامَ الصَّلَاةَ وَإِقَامَةُ وَلَايَتِي صَعْبُ مُسْتَصْعَبُ لَا يَحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَک مُقَرَّبُ أَوْ نَبِيُّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدُ مُؤْمِنُ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِيمَانِ

ص: 126

2-2- امام صادق علیه السلام- منظور از ایمان آورندگان به غیب کسانی است که به حقانیت قیام قائم علیه السلام اقرار کرده اند.

3-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- هنگامی که خداوند در ظهور و قیام قائم علیه السلام ما تعجیل کند او زمین را پر از قسط و عدل می کند؛ همان طور که قبل از آن پر از ظلم و ستم شده بود.... خوشا به حال صبر پیشگان در زمان غیبت او خوشا به حال آنان که به پیروی از راه و روش امامان تقوا پیشه می کنند؛ همان کسانی که خداوند در کتابش به الَّذینَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ توصیفشان کرده است.

4-2- امام عسکری علیه السلام- آن ها کسانی هستند که زنده شدن پس از مرگ، روز رستاخیز، نوید و وعید را تصدیق کرده و باور دارند در کتاب خدا ایمان چهارگونه است یکی از اقسام آن اقرار به زبان است که خداوند آن را ایمان نامیده؛ قسم دوم آن تصدیق و باور به وسیله ی دل است؛ قسم سوم اداء و بیان کردن و قسم چهارم تأیید و صحه گذاشتن است.

بخش 3: غیب (حقایقی که از حس پوشیده و پنهان است)؛

1-3- امام عسکری علیه السلام- [منظور از ایمان به] غیب ایمان به اموری است که از حواسّ مؤمنین نهان است ولی باید به آن ها باور داشته باشند؛ از قبیل زنده شدن در رستاخیز، حساب، بهشت، دوزخ، یگانگی خدا و سایر چیزهایی که با دیدن شناخته نمی شوند ولی به واسطه ی نشانه هایی که خدا آن ها را قرار داده شناخته می گردند؛ مثل آدم، حواء، ادریس، نوح، ابراهیم و پیامبران علیهم السلام که [خداوند] ایمان به آن ها و حجّت های خود را لازم و واجب دانسته؛ اگرچه [انسان] آن ها را ندیده باشد آن ها (مؤمنین) به غیب ایمان می آورند در حالی که از قیامت ترسان و نگران هستند.

2-3- امام باقر علیه السلام- [منظور از غیب زنده شدن پس از مرگ روز رستاخیز قیام قائم علیه السلام و رجعت است.

3-3- امام عسکری علیه السلام- آن ها کسانی هستند که زنده شدن پس از مرگ، روز رستاخیز، نوید و وعید را تصدیق کرده و باور دارند.

4-3- امام صادق علیه السلام- [منظور از] غیب حجّت غایب علیه السلام می باشد

بخش 4: نماز را برپا می دارند.

1-4- امام علی علیه السلام- هرکس ولایت مرا پذیرفته و بر آن ایستادگی کند، نماز را به پای داشته است؛ به پاداشتن ولایت من چنان دشوار و سنگین است که کسی جز فرشته ی مقرّب یا پیامبر مرسل یا بنده ی مؤمنی که خدا ایمان دلش را آزمایش کرده باشد تاب تحمل آن را ندارد.

ص: 127

فَالْمَلَك إِذَا لَمْ يَكُنْ مُقَرَّباً لَمْ يَحْتَمِلُهُ وَ النَّبِيُّ إِذَا لَمْ يَكُنْ مُرْسَنَا لَمْ يَحْتَمِلُهُ وَالْمُؤْمِنُ إِذَا لَمْ يَكُن مُمْتَحَنَا لَمْ يَحْتَمِلُهُ﴾. (1)

2-4- العسكري علیه السلام- ﴿وَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ يَعْنِي بِإِثْمَامِ رُكُوعِهَا وَسُجُودِهَا وَحِفْظِ مَوَاقِيتِهَا وَ حُدُودِهَا وَ صِيَانَتِهَا عَمَّا يُفْسِدُهَا أَوْ يَنْقُصُهَا﴾. (2)

باب 5: مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ

1-5- الصّادق علیه السلام- ﴿مِمَّا عَلَّمْنَاهُمْ﴾. (3)

2-5- الباقر علیه السلام- ﴿مِمَّا عَلَّمْنَاهُمْ مِنَ الْقُرآنِ﴾. (4)

3-5- العسكرى علیه السلام- ﴿وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْقُوَى فِي الْأَبْدَانِ وَالْجَاهِ وَالْمِقْدَارِ يُنْفِقُونَ وَ يُؤَدُّونَ مِنَ الْأَمْوَالِ الزَّكَاةَ وَيَجُودُونَ بالصَّدَقَاتِ وَيَحْتَمِلُونَ الْكُلَّ وَيُؤَدُّونَ الْحُقُوق اللَّازِمَاتِ كَالنَّفَقَة فِى الْجِهَادِ إِذَا لَزِمَ أو اسْتُحِبُّ وَ كَسَائِرِ النَّفَقَاتِ الْوَاجِبَة عَلَى الْأَهْلِينَ وَ ذَوِى الْأَرْحَامِ وَ الْقَرَابَاتِ وَالْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ وَكَالنَّفَقَاتِ الْمُسْتَحَيَّاتِ عَلَى مَنْ لَمْ تَكُنْ فَرْضًا عَلَيْهِمْ النَفَقَةُ مِنْ سَائِرِ الْقَرَابَاتِ وَكَالْمَعْرُوفِ ِبالْإِسْعَافِ وَالْقَرْض وَ الْأَخْذِ بأَيْدِي الضَّعَفَاءِ وَالضَّعِيفَاتِ وَ يُؤَدُّونَ مِنْ قُوَى الْأَبْدَانِ الْمَعُونَاتِ كَالرّجل يَقُودُ ضَرِيراً وَ يُنْجِيهِ مِنْ مَهْلَكَةِ وَ يُعِينُ مُسَافِراً أَوْ غَيْرَ مُسَافِر عَلَى حَمْلٍ مَتَاعٍ عَلَى دَابَّةٍ قَدْ سَقَطَ عَنْهَا أَوْ كَدَفَع عَنْ مَظْلُومٍ قَصَدَهُ ظَالِمُ بالضَّرْب أَوْ بالْأَذَى وَيُؤَدُّونَ الْحُقُوقِ مِنَ الْجَاهِ بَعْدَ أَنْ يَدْفَعُوا بِهِ مِنْ عِرْضَ مَنْ يُظْلَمُ بِالْوَقِيعَة فِيهِ أَوْ يَطْلُبُوا حَاجَةً بِجَاهِهِمْ لِمَنْ قَدْ عَجَزَ عَنْهَا بِمِقْدَارِهِ وَ كُلَّ هَذَا إِنْفَاقُ مِمَّا رَزَقَهُ اللَّهُ تَعَالَى﴾. (5)

باب 6: يُنْفِقُونَ

اشاره

1-6- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ قَالَ: مِمَّا عَلَّمْنَاهُمْ یَبُثُّونَ﴾. (6)

2-6- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ قَالَ: مِمَّا عَلَّمْنَاهُمْ مِنَ الْقُرْآن يَتْلُونَ﴾. (7)

3-6- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ وَ مِمَّا عَلَّمْنَاهُمْ یُنْبِئُونَ﴾. (8)

ص: 128

پس فرشته اگر مقرب نباشد پیامبر اگر مرسل نباشد و مؤمن اگر از آزمایش، سربلند بیرون نیامده باشد هیچ یک تاب تحمل آن را ندارند.

2-4- امام عسکری علیه السلام- و برپاکنندگان نماز یعنی کسانی که رکوع و سجودش را به تمامی انجام می دهند و زمان و حدود آن را محافظت می کنند و نماز را از آن چه باعث بطلان و نقصانش می شود پاسداری می کنند

بخش 5: از نعمت هایی که به آنان روزی داده ایم.

1-5- امام صادق علیه السلام- از آن چه به آن ها آموخته ایم...

2-5- امام باقر علیه السلام- از آن چه به آن ها از قرآن آموخته ایم...

3-5- امام عسکری علیه السلام- از اموال، قوای جسمی، جاه و مقامی که به آن ها روزی داده ایم، انفاق می کنند؛ زکات مالشان را می پردازند؛ صدقه می دهند؛ تمام این ها را می پذیرند؛ حقوق ضروری مانند مخارج جبهه های جنگ را به هنگام وجوب یا حتی هنگامی که ضروری نیست می پردازند؛ همچنین دیگر نفقه های واجب خانواده، خویشاوندان و نزدیکان و پدران و مادران و نیز نفقه های مستحبی را که پرداخت آن واجب نمی باشد مثل نفقه به نزدیکان، بیماران، مقروضین و زنان و مردان ضعیف را می پردازند؛ آنان همچنین با قوای جسمانی خود به کسانی که متضرر شده اند یاری رسانده و آن ها را از گرفتاری و موارد هلاک نجات می دهند؛ به مسافرین یا غیر مسافرین در حمل کالاهایشان که از پشت حیوان یا وسیله نقلیه افتاده و بر زمین مانده، کمک می کنند؛ یا از مظلومی که ظالمی او را کتک زده یا می آزارد دفاع می کنند؛ همچنین آن ها از موقعیتشان برای دفاع از آبروی کسی که بر او ظلمی واقع شده استفاده کرده و یا از مقامشان برای برآورده کردن حاجت کسی که قادر به انجام آن نیست بهره می گیرند. تمام این ها مصادیق انفاق کردن از آن چیزی است که خداوند روزی کرده است.

بخش 6: اتفاق می کنند

1-6- امام صادق علیه السلام- آن چه که ما به آن ها آموخته ایم را [بین مؤمنین] نشر می دهند.

2-6- امام صادق علیه السلام- آن چه به آن ها از قرآن آموخته ایم تلاوت می کنند.

3-6- امام صادق علیه السلام- از آن چه روزیشان کردیم انفاق می کنند [یعنی] و از آن چه که ما به آن ها آموختیم به دیگران نیز آموزش داده و آنان را آگاه می سازند.

ص: 129

قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَبِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ﴾ (2)

باب 1: وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ

1-1- العسكري علیه السلام- ﴿وَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ يَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه و آله وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ الْمَاضِينَ علیهم السلام كَالتَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَ الزَّبُورِ وَ صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَ سَائِرِ كُتُبِ اللَّهِ الْمُنْزَلَةِ عَلَى أَنْبِیَائِهِ بِأَنَّهُ حَقٌّ وَ صِدْقٌّ مِنْ عِنْدِ رَبٍّ عَزِیزٍ صَادِقٍ حَكِیمٍ﴾. (1)

باب 2: ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿بما أُنزِلَ إِلَيْكَ أَي مِنَ القُرآن و الشريعة﴾. (2)

2-2- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالَ بِمَا أُنزِلَ مِنَ القُرْآنِ إِلَيْكَ﴾. (3)

باب 3: ما أُنزِلَ مِنْ قَبْلِكَ

اشاره

1-3- العسكري علیه السلام- ﴿ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ الْمَاضِينَ طَبَةِ كَالتَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالزَّبُور وَ صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَ سَائِرِ كُتُبِ اللَّهِ الْمُنْزَلَةِ عَلَى أَنْبِيَائِهِ بِأَنَّهُ حَقٌّ وَ صِدْقُ مِنْ عِنْدِ رَبِّ عَزِيزَ صَادِق حَكِيمٍ﴾. (4)

2-3- العسكري علیه السلام- ﴿قَالَ الْإِمَام: مَنْ دَفَعَ فَضْلَ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَلَی جَمِیعِ مَنْ بَعْدَ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَدْ کَذَّبَ بِالتَّوْرَاهِ وَ اَلْإِنْجِیلِ وَ اَلزَّبُورِ وَ صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ سَائِرِ کُتُبِ اَللَّهِ اَلْمُنَزَّلَهِ، فَإِنَّهُ مَا نَزَلَ شَیْءٌ مِنْهَا إِلاَّ وَ أَهُمُّ مَا فِیهِ بَعْدَ اَلْأَمْرِ بِتَوْحِیدِ اَللَّهِ تَعَالَی وَ اَلْإِقْرَارِ بِالنُّبُوَّهِ: اَلاِعْتِرَافُ بِوَلاَیَهِ عَلِیٍّ وَ اَلطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ وَ لَقَدْ قَالَ رَجُلٌ لِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ: مَا تَقُولُ فِي رَجُلٍ يُؤْمِنُ بِمَا أَنْزَلَ عَلَى مُحَمَّدِ لا وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِهِ وَ يُؤْمِنُ بِالْآخِرَةَ وَ يُصَلَّى وَيُزَكِّي وَيَصِلُ الرَّحِمَ وَ يَعْمَلُ الصَّالِحَاتِ لَكِنَّهُ يَقُولُ مَعَ ذَلِكَ لَا أَدْرِى الْحَقِّ لِعَلَيَّا أَوْ فُلَانِ؟ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام مَا تَقُولُ أَنْتَ فِي رَجُل يَفْعَلُ هَذِهِ الْخَيْرَاتِ كُلَّهَا إِلَّا أَنَّهُ يَقُولُ لَا أَدْرِي النَّبِيُّ محمد صلی الله علیه و آله أَوْ مُسَيْلَمَةُ؟ هَلْ يَنْتَفِعُ بِشَيْءٍ

ص: 130

و کسانی که به آن چه بر تو نازل شده و آن چه پیش از تو [بر پیامبران پیشین] نازل گردیده ایمان می آورند و به سرای دیگر یقین دارند. 4)

بخش 1: و کسانی که ایمان می آورند.

اشاره

1-1- امام عسکری علیه السلام- ای محمّد صلی الله علیه و آله! آنان [کسانی هستند] که به آن چه خداوند برای تو فرستاده ایمان می آورند؛ به آن چه پیش از تو برای پیامبران گذشته فرستاد مثل تورات، انجیل زبور، صحف ابراهیم و کتاب های دیگر آسمانی که بر پیامبران فرستاده است، ایمان می آورند [و تصدیق] می کنند که این کتاب ها درست و راست هستند و از سوی پروردگار عزیز، راستگو و حکیم فرستاده شده اند.

بخش 2: آن چه بر تو نازل شده است.

1-2- امام عسکری علیه السلام- منظور، قرآن و شریعت است.

2-2- امام عسکری علیه السلام- به آن چه که از قرآن بر تو نازل شده است.

بخش 3: و آن چه پیش از تو بر پیامبران پیشین] نازل گردیده است.

1-3- امام عسکری علیه السلام- به آن چه پیش از تو بر پیامبران گذشته فرستاده، مثل تورات و انجیل، زبور، صحف ابراهیم و کتاب های دیگر آسمانی که بر پیامبران علیهم السلام، فرستاده، ایمان می آورند [و تصدیق می کنند] که این کتاب ها درست و راست است و از سوی پروردگار عزیز، راستگو و حکیم فرستاده شده است.

2-3- امام عسکری علیه السلام- هرکس برتری و امتیاز حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام را بر همه ی موجودات بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله، رد کند تورات، انجیل، زبور، صحف ابراهیم و سایر کتاب های آسمانی را تکذیب کرده است؛ زیرا هیچ کتابی از آسمان فرود نیامد مگر این که مهمترین مسئله مطرح شده در آن، بعد از فرمان به یگانگی خداوند متعال و اقرار به [رسالت] پیامبری، اعتراف به ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام و خاندان پاک علیهم السلام او بوده است مردی به حضرت زین العابدين علیه السلام عرض کرد چه می گویید درباره ی مردی که به آن چه بر محمّد صلی الله علیه و آله نازل شده و آن چه پیش از او فرود آمده ایمان دارد و نیز به سرای دیگر مؤمن است؛ نماز می خواند؛ زکات می پردازد و صله رحم و کارهای نیکو انجام می دهد ولی در عین حال می گوید نمی دانم حق با علی علیه السلام است یا با فلانی»»؟ حضرت فرمود: «چه می گویی درباره ی کسی که همه ی این کارهای خیر را انجام می دهد ولی با این وصف می گوید: «نمی دانم محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر است یا مسیلمه ی کذّاب»؟ آیا با این

ص: 131

من هَذِهِ الْأَفْعَالُ؟ فَقَالَ: لَا قَالَ: فَكَذَلِكَ صَاحِبُكَ هَذَا كَيْفَ يَكُونُ مُؤْمِناً بِهَذِهِ الْكُتُبِ مَنْ لَا يَدْرى محمد صلی الله علیه و آله نَبِيُّ أَمْ مُسَيْلَمَةُ وَكَذَلِكَ كَيْفَ يَكُونُ مُؤْمِناً بِهَذِهِ الْكُتُبِ وَالْآخِرَةَ أَوْ مُنْتَفِعاً بشَيْءٍ مِنْ أَعْمَالِهِ مَنْ لَا يَدْرى أعلى علیه السلام مُحِقٌّ أمْ فُلانٌ﴾. (1)

3-3- العسكري علیه السلام- ﴿قوله وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ قَالَ: بِمَا أُنْزِلَ مِنَ الْقُرْآنِ إِلَيْكَ وَ مَا أُنْزِلَ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ قَبْلَكَ مِنَ الْكُتُبِ﴾. (2)

باب 4: بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ، قَال الله بالدار الْآخِرَةِ بَعْدَ هَذِهِ الدُّنْيَا يُوقِنُونَ لَا: يَشْكُونَ فِيهَا أَنَّهَا الدَّارُ الَّتِى فِيهَا جَزَاءُ الْأَعْمَالَ الصَّالِحَة بأفَضَلَ مِمَّا عَمِلُوا وَعِقَابُ الْأَعْمَالَ السَّيِّئَةِ بِمِثْل مَا كَسَبُوهُ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿أولئِكَ عَلى هُدى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ (5)

باب 1: أُولئِكَ عَلَى هُدَى مِنْ رَبِّهِمْ

1-1- العسكري علیه السلام- ﴿قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام ثُمَّ أَخْبَرَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ عَنْ مَوْلَاءِ الْمَوْصُوفِينَ بِهَذِهِ الصِّفَاتِ الشَّرِيفَة فَقَالَ: أُولئِكَ أَهْلُ هَذِهِ الصِّفَاتِ عَلَى هُدى بَيَانِ وَ صَوَاب مِنْ رَبِّهِمْ وَ عِلْمٍ بِمَا مَرَهَمْ بِه﴾. (4)

باب 2: المُفْلِحُونَ

اشاره

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ النَّاجُونَ مِمَّا مِنْهُ يَوْجَلُونَ الْفَائِزُونَ بِمَا بِهِ يُؤْمِنُونَ﴾. (5)

2-2- امیرالمؤمنين علیه السلام- ﴿فَاسْتَتِمُوا نِعَمَ اللَّهِ عَزَّ ذِكْرُهُ بِالتَسْلِيمِ لِقَضَائِهِ، وَالشَّكْرِ عَلَى نَعْمَائِهِ، فَمَنْ لَمْ يَرْضَ بِهَذَا فَلَيْسَ مِنَّا وَ لَا إِلَيْنَا، وَ إِن الْحَاكِم يَحْكُمُ بكِتابِ اللَّهِ، وَلَا خَشْيَةَ عَلَيْهِ مِنْ ذلِكَ، أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾. (6)

ص: 132

تردید در پیامبری محمّد صلی الله علیه و آله از آن اعمال سودی می برد؟ آن مرد عرض کرد: نه! امام علیه السلام فرمود: پس این رفیق تو هم این چنین است چگونه کسی که نمی داند محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر است یا مسیلمه، به این کتاب های آسمانی ایمان دارد؟ [همین طور] چگونه کسی که نمی داند علی علیه السلام بر حق است یا فلانی، به این کتاب ها و سرای دیگر ایمان دارد یا از آن کارها که گفتی سود می برد؟

3-3- امام عسکری علیه السلام- به آن چه که از قرآن بر تو نازل شده و نیز کتاب هایی که پیش از تو بر پیامبران علیهم السلام نازل شده است [ایمان می آورند].

بخش 4: و به سرای دیگر یقین دارند.

1-4- امام عسکری علیه السلام- به سرای دیگر پس از این جهان یقین داشته و تردید نمی کنند که در آن سرا پاداش اعمال ،صالح برتر از عملی است که صالحان انجام داده اند و کیفر اعمال بد همانند و هم اندازه ی آن چیزی است که بدکاران مرتکب شده اند.

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند و رستگاران آن ها هستند. (5)

بخش1: آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند.

اشاره

1-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند در مورد افرادی که دارای صفات شریفه ای که [در آیه قبل] ذکر شد بودند می فرماید آنان بر هدایتی از جانب خدایشان هستند که روشنگر و بیانگر راه صحیح است؛ آن چه که به آنان امر شده را می دانند.

بخش 2: رستگاران؛

1-2- امام عسکری علیه السلام- از آن چه می ترسند نجات پیدا می کنند و به واسطه ی آن چه که به آن ایمان آورده اند پیروز و رستگار می شوند.

2-2- امام علی علیه السلام- نعمت های خداوند را برای خود به وسیله ی تسلیم به قضای او و شکر نعمت هایش کامل سازید پس هر کس بدان راضی نباشد از ما نیست و رو به سوی ما ندارد. همانا حاکم، به حکم کتاب خدا قضاوت می کند و از آن ترسی بر وی نیست؛ آن ها همان رستگاران هستند.

ص: 133

3-2- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿فإنَّ الْعَامِلَ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ الْحَاكِم بحكم اللهِ لَا وَحْشَةَ عَلَيْهِ أُولَئِكَ الَّذِينَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُون﴾. (6)

الرَّبْطُ بِالآيَةِ السَّابِقَة

1- العسكرى علیه السلام- ﴿فَلَمَّا ذَكَرَ هَوْلَاءِ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَدَحَهُمْ، ذَكَرَ الْكَافِرِينَ الْمُخَالِفِينَ لَهُمْ فِي كُفْرِهِمْ؛ فَقَالَ: إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا..... ﴾. (2)

النزول

1- الباقر علیه السلام- ﴿لَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ وَ ظَهَرَتْ آثَارُ صِدْقِهِ وَ آیَاتُ حَقِّهِ وَ بَیِّنَاتُ نُبُوَّتِهِ كَادَتْهُ الْیَهُودُ أَشَدَّ كَیْدٍ وَ قَصَدُوهُ أَقْبَحَ قَصْدٍ یَقْصِدُونَ أَنْوَارَهُ لِیَطْمِسُوهَا وَ حُجَجَهُ لِیُبْطِلُوهَا وَ كَانَ مِمَّنْ قَصَدَهُ لِلرَّدِّ عَلَیْهِ وَ تَكْذِیبِهِ مَالِكُ بْنُ الصَّیْفِ وَ كَعْبُ بْنُ الْأَشْرَفِ وَ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ وَ جُدَیُّ بْنُ أَخْطَبَ وَ أَبُو یَاسِرِ بْنُ أَخْطَبَ وَ أَبُو لُبَابَةَ بْنُ عَبْدِ الْمُنْذِرِ وَ شُعْبَةُ فَقَالَ مَالِكٌ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله یَا مُحَمَّدُ تَزْعُمُ أَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله كَذَلِكَ قَالَ اللَّهُ خَالِقُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ لَنْ نُؤْمِنَ أَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ حَتَّی یُؤْمِنَ لَکَ هَذَا الْبِسَاطُ الَّذِی تَحْتَنَا وَ لَا نَشْهَدُ لَكَ بِهِ حَتَّى يُؤْمِنَ وَ يَشْهَدَ لَكَ هَذَا السَّوْطُ و لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ أَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ وَ لَنْ نُصَدِّقَكَ حَتَّى يُؤْمِنَ لَكَ هَذَا الْحِمَارِ... ثُمَّ عَادَ لِيَرْكَبَهُ فَعَادَ عَلَيْهِ الْحِمَارُ بِمِثْل صَنِيعِهِ فَلَمَّا كَانَ فِي السَّابِعَة أَوْ الثَّامِنَةِ أَنْطَقَ اللَّهُ تَعَالَى الْحِمَارَ فَقَالَ: يَا عَبْدَ اللَّهِ! بِئْسَ الْعَبْدُ أَنْتَ شَاهَدتَ آيَاتِ اللَّهِ وَكَفَرْتَ بِهَا أَنَا حِمَارُ قَدْ أَكْرَمَنِيَ اللَّهُ بِتَوْحِيدِهِ فَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَريكَ لَه... قَالَ كَعْبُ: فَلَا حَاجَةَ لِي فِيهِ بَعْدَ أَنْ ضُرِبَ بسِحْركَ... لَمَّا انْصَرَفَ الْقَوْمُ مِنْ عِنْدِ رَسُولِ اللَّهِ وَلَمْ يُؤْمِنُوا أَنْزَلَ اللَّهُ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ فِي الْعِظَةِ أَأَنْذَرْتَهُمْ فَوَعَظَتَهُمْ وَ خَوفْتَهُمْ أَمْ لَتُنذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ لَا يُصَدِّقُونَ بِنُبُوتِكَ وَهُمْ قَدْ شَاهَدُوا هَذِهِ الْآيَاتِ وَ كَفَرُوا فَكَيْفَ يُؤْمِنُونَ بكَ عِنْدَ قَوْلِكَ وَ دُعَائِكَ﴾. (3)

باب 1: إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا

ص: 134

3-2- امام علی علیه السلام- آن کس که به فرمان برداری از خدا عمل کرده و به حکم خدا، حکم کند بیمی ندارد و از کسی نمی هراسد اؤلئك الذين لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ.

کسانی که کافر شدند، برای آنان یکسان است که آنان را [از عذاب الهی] بیم دهی یا ندهی ایمان نخواهند آورد. (6)

ارتباط با آیه ی قبل

1- امام عسکری علیه السلام- هنگامی که خداوند از این مؤمنین یاد کرد و آن ها را [در آیه قبل] ستود [در این آیه] کافران را یاد کرده که در کفر ورزیدنشان، مخالف مؤمنین هستند.

سبب نزول

اشاره

1- امام باقر علیه السلام- با ورود پیامبر صلی الله علیه و آله به شهر مدینه و آشکار شدن نشانه های درستی و حقانیت نبوت ایشان، یهودیان به فکر چاره و مکر کردن افتادند و گروهی چون مالک بن صیف، کعب بن اشرف، حی بن اخطب جدی بن اخطب ابویاسر بن اخطب و ابولبابه بن عبدمنذر و شعبه برای تکذیب و ردّ حضرت به پای خاستند مالک به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت ای محمّد صلی الله علیه و آله! تو می پنداری فرستاده خدایی؟ حضرت فرمود بله چنین است» او گفت «ما هرگز به تو ایمان نمی آوریم مگر این که این فرش زیر پای ما یا این تازیانه و یا این درازگوش به رسالت و صداقت تو شهادت دهند... » [پس از مکالمه ای طولانی با پیامبر صلی الله علیه و آله آن یهودی] به سوی مرکبش بازگشت تا سوار آن شود و الاغ هم به طرف او آمد؛ همچون چهارپایی که خوب تربیت شده باشد. هنوز هفت هشت قدم جلوتر نرفته بود که خداوند دراز گوش را به سخن درآورد و گفت: «ای بنده ی خدا تو چه بد بنده ای هستی که آیات الهی را دیدی ولی به آن ایمان نیاوردی من درازگوش هستم که خداوند [اقرار به] یگانگی اش را به من ارزانی داشته و به این وسیله مرا گرامی کرد و من شهادت می دهم که خدایی جز او نیست؛ او یگانه بی همتاست...»! پس کعب گفت: «ای محمّد صلی الله علیه و آله! از این پس که تو این چهارپای مرا جادو کردی من دیگر نیازی به آن ندارم و از آن جا رفتند... ] پس از این که آنان بدون ایمان آوردن به رسول خدا صلی الله علیه و آله او را ترک کردند، خداوند فرمود: ای محمّد! بدان که موعظه برای کافران سودی ندارد زیرا که برای ایشان ،انذار دادن موعظه کردن و ترساندن، با انذار ندادن و نترساندن یکسان است. آن ها ایمان نمی آورند و نبوت تو را تصدیق نمی کنند. آن ها در حالی که این نشانه ها را دیدند کفر ورزیدند چگونه به سخن و دعوت تو ایمان بیاورند؟

بخش 1: کسانی که کافر شدند.

ص: 135

1-1- الصادق علیه السلام- ﴿قَالَ: الْكُفْرُ فِي كِتَابِ اللهِ عَلَى خَمْسَة وُجُوهِ، فَمِنْهُ كُفْرُ الْجُحُودِ و وَ هُوَ عَلَى وَجْهَيْنِ جُحُودٍ بِعِلْمٍ وَ جُحُودٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ فَأَمَّا الَّذِينَ جَحَدُوا بِغَيْرِ عِلْمٍ فَهُمُ الَّذِينَ حَكَى اللَّهُ عَنْهُمْ فِي قَوْلِهِ... إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ الْآيَةَ فَهَؤُلَاءِ كَفَرُوا وَ جَحَدُوا بِغَيْرِ عِلْمٍ﴾. (1)

2-1- الصادق علیه السلام- ﴿قوله إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ يَعْنِي بتَوْحِيدِ اللَّهِ تَعَالَى﴾. (2)

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَأَمَّا كُفْرُ الْجُحُودِ فَأَحَدُ الْوَجْهَيْنِ مِنْهُ جُحُودُ الْوَحْدَانِيَّة وَهُوَ قَوْلُ مَنْ يَقُولُ لَا رَبَّ وَ لَا جَنَّةَ وَلَا نَارَ وَلَا بَعْثَ وَ لَا نُشُورَ وَ هَؤُلَاءِ صِنْفُ مِنَ الزَّنَادِقَةِ وَ صِنْفُ مِنَ الدَّهْرِيَّةِ الَّذِينَ يَقُولُونَ مَا يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَ ذَلِكَ رَأَى وَضَعُوهُ لِأَنْفُسِهِمْ اسْتَحْسَنُوهُ بِغَيْرِ حُجَّة. فَقَالَ الله تَعَالَى إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ وَ قَالَ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾. (3)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَأَمَّا كُفْرُ الْجُحُودِ فَهُوَ الْجُحُودُ بِالرُّبُوبِيَّةِ... هو قوله: إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ﴾. (4)

5-1- العسكرى علیه السلام- ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَ بِمَا آمَنَ بِهِ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنُونَ مِنْ تَوْحِيدِ اللَّهِ وَ نُبُوَّة مُحَمَّدٍ رَسُول الله صلی الله علیه و آله وَ بوَصِيَّة عَلَى علیه السلام وَلِيُّ اللهِ وَ وَصِيٍّ رَسُولِهِ وَ ِبالْأَئِمَّة الطَّيبين الطاهرين علیهم السلام خِيَارِ عِبَادِهِ الْمَيَامِينَ الْقَوَّامِينَ بمَصَالِح خَلْق اللَّهِ﴾. (5)

باب 2: سَواءٌ عَلَيْهِمْ

1-2- الباقر علیه السلام- ﴿فَلَمَّا انْصَرَفَ الْقَوْمُ مِنْ عِنْدِ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله وَلَمْ يُؤْمِنُوا أَنْزَلَ اللَّهُ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ فِى الْعِظَةِ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَتُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ﴾. (6)

باب 3: أَنذَرْتَهُم

اشاره

1-3- العسکری علیه السلام- ﴿سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ خَوفْتَهُمْ أَمْ لَمَّ تُنْذِرْهُمْ لَمْ تُخَوِّفُهُمْ لا يُؤْمِنُون﴾. (7)

ص: 136

1-1- امام صادق علیه السلام- کفر در کتاب خدا بر پنج قسم است. یکی از آن اقسام، کفر معاندین است که خود، دو صورت دارد یکی مخالفت از روی علم و آگاهی و دیگری مخالفت از روی نادانی اما کسانی که ناآگاهانه مخالفت می کنند همان هایی هستند که مشمول این سخن خداوند می باشند: إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ... پس ایشان بدون آگاهی کافر شدند و عناد ورزیدند.

2-1- امام صادق علیه السلام- منظور از کفر [رد کردن و عدم اقرار] به توحید و یگانگی خداوند است.

3-1- امام علی علیه السلام- کفر منکرین بر دو قسم است، یکی از آن دو کفر نسبت به وحدانیت است و آن گفتار کسانی است که می گویند: «نه خدایی هست و نه بهشتی و نه دوزخی و نه حشر و نشری». این جماعت از زنادقه و ملحدان می باشند و گفتار گروهی دیگر به نام دهریه است که می گویند «ما يهلكنا الا الدهر این: (روزگار است که ما را نابود می کند نه چیز دیگری) و این نظر آن ها بود که با آن استدلال می کردند؛ بدون آن که دلیل قانع کننده ای داشته باشند لذا خداوند فرمود: آن ها فقط از روی گمان چنین می گویند و [خداوند درباره ی آنان می فرماید:] ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرُهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾.

4-1- امام صادق علیه السلام- منظور از کفر ،منکرین انکار ربوبیت خداوند است چنان چه در این سخن خداوند بیان شده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾

5-1- امام عسکری علیه السلام- منظور از إِنَّ الَّذِینَ كَفَرُوا کسانی است که به خدا و به آن چه این مؤمنین ایمان آوردند کافر شدند [آن چه که این مؤمنین به آن ایمان آوردند عبارت است از]: یگانگی و توحید خدا نبوت محمّد صلی الله علیه و آله و نیز وصایت حضرت علی علیه السلام ولیّ خدا و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان پاک علیهم السلام که از میان بندگان شایسته خدا و برگزیده هستند و در میان مردم به حفظ مصالح خلق قیام نموده اند.

بخش 2: برای آنان یکسان است.

1-2- امام باقر علیه السلام - هنگامی که آن گروه (یهود) بدون این که ایمان بیاورند از نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفتند خداوند این آیه را نازل کرد: ای محمّد بدان که موعظه برای کافران سودی ندارد؛ چرا که اگر آن ها را از عذاب الهی بترسانی یا نترسانی فرقی برایشان ندارد و ایمان نمی آورند.

بخش 3: [از عذاب الهی] بیم دهی.

1-3- امام عسکری علیه السلام- برای آن ها فرقی نمی کند چه آن ها را انذار داده و بترسانی و چه انذار ندهی و نترسانی [در هر حالت] ایمان نمی آورند.

ص: 137

3-2- الباقر علیه السلام- ﴿ أنذرتهم أ أَنْذَرْتَهُمْ فَوَعَظْتَهُمْ وَ خَوَّفْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ﴾. (1)

باب 4: لا يُؤْمِنُونَ

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿لا يُؤْمِنُونَ أَخْبَرَ عَنْ عِلْمِهِ فِيهِمْ وَ هُمُ الَّذِينَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَّهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾. (2)

2-4- الباقر علیه السلام- ﴿أ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ لَا يُصَدِّقُونَ بِنُبُوَّتِكَ وَ هُمْ قَدْ شَاهَدُوا هَذِهِ الْآيَاتِ وَ كَفَرُوا فَكَيْفَ يُؤْمِنُونَ بكَ عِنْدَ قَوْلِكَ وَ دُعَائِكَ﴾. (3)

3-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لا يُؤْمِنُونَ أَنْ لَا يُؤْمِنُونَ بِتَوْحِيدِ اللَّهِ﴾. (4)

4-4- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ وَأَظْهَرَ لَهُمْ تِلْکَ اَلْآیَاتِ فَقَابَلُوهَا بِالْکُفْرِ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿خَتَمَ اللهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ وَ عَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَ هُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ (7)

باب 1: خَتَمَ اللَّهُ

اشاره

1-1- الرّضا علیه السلام- ﴿الختم هُوَ الطَّبْع عَلَى قُلُوبِ الْكُفَّارِ عُقُوبَةً عَلَى كُفْرِهِمْ﴾. (6)

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿خَتَمَ اللهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ وَ عَلى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ أَنْ وَ سَمَهَا بسِمَةً يَعْرِفُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ مَلَائِكَتِهِ إِذَا نَظَرُوا إِلَيْهَا بِأَنَّهُمُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ كَذَلِكَ بِسَمَاتٍ وَ عَلَى أَبْصارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَ ذَلِكَ أَنَّهُمْ لَمَّا أَعْرَضُوا عَنِ النَّظَرِ فِيمَا كَلِّفُوهُ وَ قَصَّرُوا فِيمَا أُريدَ مِنْهُمْ وَ جَهَلُوا مَا لَزَمَهُمُ الْإِيمَانُ بِهِ فَصَارُوا كَمَنْ عَلَى عَيْنَيْهِ غِطَاءُ لَا يُبْصِرُ مَا أَمَامَه﴾. (7)

ص: 138

2-3- امام باقر علیه السلام- چه آن ها را انذار دهی و از عذاب الهی ترسانده و موعظه کنی و چه انذار ندهی و نترسانی، آن ها ایمان نمی آورند.

بخش 4: ایمان نخواهند آورد.

1-4- امام عسکری علیه السلام- خداوند از علم غیب خود به پیامبرش اطلاع می دهد. این کافران همان کسانی هستند که خداوند می داند ایمان نخواهند آورد.

2-4- امام باقر علیه السلام- آن ها نبوت تو را تصدیق نمی کنند آن ها در حالی که این نشانه ها را دیدند کافر شدند؛ پس چگونه با دعوت و سخن تو ایمان بیاورند؟!

3-4- امام علی علیه السلام- یعنی آن ها به وحدانیت و یگانگی خداوند ایمان نخواهند آورد.

4-4- امام صادق علیه السلام- [خداوند] آن آیات را برای ایشان آشکار کرد ولی آن کافران با کفرشان در برابر آن مقابله کردند.

خدا بر دل ها و گوش های آنان مهر نهاده؛ و بر چشم هایشان پرده ای افکنده شده و عذاب بزرگی در انتظار آن هاست. (7)

بخش 1: خدا مهر نهاده است.

1-1- امام رضا علیه السلام- ختم مهری است که بر دل کفّار به جزای کفرشان نهاده شده است.

2-1- امام عسکری علیه السلام- [معنای این آیه آن است که] خداوند بر قلوب ایشان علامت و نشانه ای گذاشت که اگر هر یک از فرشتگانی که خود بخواهد به آن مهر نگاه کند آن نشانه را می شناسد و می می داند که ایشان از کسانی هستند که ایمان نیاورده اند و همین طور بر گوش های آنان نیز چنین علامت و نشانه هایی گذاشت و بر چشم هایشان هم پرده هایی افکند و وقتی که آن ها از توجه به آن چه موظف به انجام آن بودند اعراض کرده، درباره ی آن چه از آن ها خواسته شده بود کوتاهی نموده و نسبت به چیزی که باید به آن ایمان آورند غفلت ورزیدند مثل کسی شدند که بر روی چشم هایش پرده ایست که پیش روی خود را نمی بیند.

ص: 139

1-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿بمَا كَانَ مِنْ كُفْرِهِمْ بِاللَّهِ وَ كُفْرِهِمْ بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله﴾. (1)

باب 2: عَلى قُلُوبِهِمْ

2-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَلَى قُلُوبِ الْكُفَّار﴾. (2)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا أَظْهَرَ لِلْيَهُودِ وَلِجَمَاعَة مِنَ الْمُنَافِقِينَ الْمُعْجِزَاتِ فَقَابَلُوهَا بِالْكُفْرِ أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْهُمْ بِأَنَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ خَتَمَ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ خَتْما يَكُونُ عَلَامَةَ لِمَلَائِكَتِهِ الْمُقَرَّبِينَ الْقُرَاءِ لِمَا فِي الأَوْحَ الْمَحْفُوظ مِنْ أَخْبَارٍ هَؤُلَاءِ الْمُكَذِّبِينَ الْمَذْكُورِينَ فِيهِ أَحْوَالُهُمْ حَتَّى إِذَا نَظَرُوا إِلَى أَحْوَالِهِمْ وَقُلُوبِهِمْ وَأَسْمَاعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ وَ شَاهَدُوا مَا هُنَاكَ مِنْ خَتمِ اللهِ عَزَّوَجَلَ عَلَيْهَا ازْدَادُوا بِاللَّهِ مَعْرِفَةً وَ بِعِلْمِهِ بِمَا يَكُونُ قَبْلَ أَنْ يَكُونَ يَقِيناً حَتَّى إِذَا شَاهَدُوا هَؤُلَاءِ الْمَكْتُومَ عَلَيْهِمْ وَعَلَى جَوَارِحِهِمْ يُخْبِرُونَ عَلَى مَا قَرَءُوا مِنَ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظٍ وَ شَاهَدُوهُ فِي قُلُوبِهِمْ وَأَسْمَاعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ ازْدَادُوا بِعِلْمِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ بِالْغَائِبَاتِ يقيناً﴾. (3)

2-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِعَلِيُّ انْظُرْ فَنَظَرَ إِلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبَيٍّ وَ إِلَى سَبْعَة نَفَر مِنَ الْيَهُودِ فَقَالَ: قَدْ شَاهَدتُ خَتْمَ الله عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَ عَلَى أَبْصَارِهِمْ فَقَالَ رَسُولُ الله: أَنتَ يَا عَلَى الله أَفْضَلُ شُهَدَاءِ اللَّهِ فِى الْأَرْضِ بَعْدَ مُحَمَّدِ رَسُول اللَّهِ قَالَ: فَذَلِكَ قَوْلُه: ختَمَ اللهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ وَ عَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ﴾. (4)

4-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿خَتَمَ اللهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ وَ عَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ تُبْصِرُهَا الْمَلَائِكَةُ فَيَعْرِفُونَهُمْ بِهَا وَيُبْصِرُهَا رَسُولُ اللَّهِ وَيُبْصِرُهَا خَيْرُ خَلْقِ اللَّهِ بَعْدَهُ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام﴾. (5)

باب 3: عَذابٌ عَظِيمٌ

اشاره

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ هُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ يَعْنِي فِي الْآخِرَة الْعَذَابُ الْمُعَدُّ لِلْكَافِرِينَ وَ فِي الدُّنْيَا أَيْضاً لِمَنْ يُرِيدُ أَنْ يَسْتَصْلِحَهُ بِمَا يَنْزِلُ بِهِ مِنْ عَذَابِ الِاسْتِصْلَاحِ لِطَاعَتِهِ وَ مِنْ عَذَابِ اَلاِصْطِلاَمِ لِیُصَیِّرَهُ إِلَی عَدْلِهِ وَ حِکْمَتِهِ.﴾. (6)

ص: 140

3-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- [این جزا] به خاطر کفرشان نسبت به خدا و محمّد صلی الله علیه و آله بود.

بخش 2: بر دل های آنان؛

1-2- امام رضا علیه السلام- [مُهر] بر دل کفّار است.

2-2- امام صادق علیه السلام- زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله برای قوم یهود و عده ای از منافقین معجزات را آشکار فرمود ولی آن ها با کفر با آن حقیقت، مقابله کرده و ایمان نیاوردند، خداوند درباره ی ایشان خبر داد که بر قلب ها و گوش هایشان مهری نهاده است که برای ملائکه ی مقرب علامت نشانه باشد. این فرشتگان مقرب الهی کسانی هستند که اخبار این دروغگویان و احوالات بیان شده ی آنان در لوح محفوظ را می خوانند و چون به احوالات ایشان، قلب ها، گوش ها و چشمانشان نگاه کرده و مُهر ،خداوند که بر پروندهی آن ها زده شده را ببینند، معرفت آن فرشتگان به خداوند و به علم او که تا قبل از این به آن یقین پیدا نکرده بودند، زیادتر می شود. وقتی فرشتگان، این افراد را ببینند که بر قلب و سایر اعضایشان مهر و علامت زده شده همان طور که در لوح محفوظ خوانده بودند و همان مطالبی را که خوانده بودند و در قلب ها گوش ها و چشمان آن ها مشاهده کنند ایمان و یقینشان به علم خداوند به علم غیب، بیشتر می شود.

3-2- امام علی علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله به حضرت علی فرمود به این افراد نگاه کن علی علیه السلام، عبدالله بن ابی و هفت تن از یهودیان را دید و فرمود دیدم که خداوند بر دل و گوش و چشم هایشان مهر نهاده است». سپس [پیامبر صلی الله علیه و اله] فرمود: «ای علی علیه السلام! تو پس از رسول خدا، برترین گواهان خداوند روی زمین هستی این همان کلام خداوند متعال است که فرمود: ﴿خَتَمَ اللهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ﴾.

4-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- فرشتگان و رسول خدا صلی الله علیه و آله و برترین آفریده ی خداوند پس از او یعنی علیّ بن ابی طالب علیه السلام مُهر دل های کافران را می بینند و کافران را از روی این نشانه می شناسند.

بخش 3: عذاب بزرگی؛

1-3- امام عسکری علیه السلام- کفار در آخرت گرفتار عذابی خواهند شد که برایشان آماده شده است و در دنیا نیز این عذاب برای کسانی خواهد بود که خدا می خواهد آن ها را به وسیله ی عذاب های بیدار کننده اصلاح کند. تا این که [این بندگان] با این عذاب های بیدار کننده متوجه لزوم عبادت اطاعت خدا شده و با عذاب های بیچاره کننده [ای که گرفتارش می شوند به خود آمده و] به مسیر حکمت و عدالت الهی بازگردند.

ص: 141

3-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَهَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ في الآخرة﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِين﴾. (8)

باب 1: وَ مِنَ النَّاسِ

1-1- الصادق علیه السلام- ﴿قَالَ عَزَوَجَلَّ فِي صِفَتِهم (الْمُنَافِقِينَ) وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِالله وَبِالْيَوْم الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ﴾. (2)

2-1- علىّ بن إبراهيم رحمه الله علیه - ﴿و مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِالله وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِي قَوْمٍ مُنَافِقِينَ أَظْهَرُوا لِرَسُولِ اللَّهِ الْإِسْلَامَ وَكَانُوا إِذَا رَأَوُا الْكُفَّارَ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ وَ إِذَا لَقُوا الْمُؤْمِنِينَ قَالُوا: نَحْنُ مُؤْمِنُونَ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ﴾. (3)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الْحَكَمَ بْنَ عُتَيْبَةَ مِمَّنْ قَالَ اللهُ: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِالله وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ فَلْيُشَرِّقِ الْحَكَمُ وَلْيُغَرِّبُ أَمَا وَاللَّهِ لَا يُصِيبُ الْعِلْمَ إِنَّا مِنْ أَهْلِ بَيْتِ نَزَلَ عَلَيْهِمْ جبرئيل﴾. (4)

4-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اَلْحَکَمَ بْنَ عُتَیْبَهَ وَ سَلَمَهَ وَ کَثِیرَ اَلنَّوَّاءِ وَ أَبَا اَلْمِقْدَامِ وَالثَّمَارَ يَعْنِي سَالِماً أضَلُّوا كَثِيراً مِمَّنْ ضَلَّ مِنْ هَؤُلَاءِ النَّاسِ وَإِنَّهُمْ مِمَّنْ قَالَ اللَّهُ وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِالله وَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ﴾. (5)

باب 2: آمَنَّا بِالله

اشاره

1-2- الكاظم علیه السلام- ﴿انَّ رَسُولَ اللهِ لَمَّا أَوْقَفَ الْعَالِمَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ على بن أبي طالب علیه السلام في ۖ يَوْمِ الْغَدِيرِ... فَقَامَ مِنْ بَيْنِ جَمَاعَتِهِمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ قَالَ: بَحْ بَحْ لَكَ يَا ابْنَ أَبِي طَالِبِ أَصْبَحْتَ مَوْلَايَ وَ مَوْلَى كُلِّ مُؤْمِن وَ مُؤْمِنَةٍ. ثُمَّ تَفَرَّقُوا عَنْ ذَلِكَ وَ قَدْ وَكَدَتْ عَلَيْهِمُ الْعُهُودُ وَ الْمَوَاثِيقُ ثُمَّ إِنَّ قَوْماً مِنْ مُتَمَرِّدِيهِمْ وَ جَبَابِرَتِهِمْ تَوَاطَلُوا بَيْنَهُمْ إِنْ كَانَتْ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله كَائِنَةً لَنَدْفَعَنَّ

ص: 142

2-3- پیامبر صلی الله علیه و آله- این عذاب بزرگ، عذاب آنان در آخرت است.

گروهی از مردم کسانی هستند که می گویند: «به خدا و روز بازپسین ایمان آورده ایم» در حالی که ایمان نیاورده اند. (8)

بخش 1: گروهی از مردم؛

1-1- امام صادق علیه السلام- خداوند در وصف منافقین این آیه را بیان می کند.

2-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه - این آیه درباره ی گروهی از منافقین نازل شده که در حضور پیامبر صلی الله علیه و اله اظهار اسلام می نمودند در حالی که وقتی به کفّار می رسیدند می گفتند ما با شما [هم عقیده] هستیم و هنگامی که مؤمنین را ملاقات می کردند می گفتند: «ما ایمان آورده ایم.

3-1- امام صادق علیه السلام- حکم بن عتیبه از کسانی است که خدا درباره ی آن ها فرموده است: ﴿وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِين﴾ به خدا قسم! [اگر حتی] «حکم» به مشرق و مغرب برود و هرچه بکند علم جز خاندانی که جبرئیل علیه السلام بر آن ها نازل شده به کسی نمی رسد.

4-1- امام باقر علیه السلام- حکم بن عتيبه كثير النواء اباالمقدام و سالم تمار، گروهی از این مردم را گمراه کردند. آن ها از کسانی هستند که خداوند درباره ی آن ها در این آیه می فرماید: ﴿ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ﴾.

بخش 2: به خدا و روز بازپسین ایمان آورده ایم.

1-2- امام کاظم علیه السلام- هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیر، امیرمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام را [در آن جایگاه] ایستاند [و خطبه غدیر را بیان فرمود[ از میان آن جمع، عمر بن خطاب برخاست و گفت: «مبارک باشد ای پسر ابوطالب! تو مولای من و مولای هر مرد و زن مؤمن شدی»! سپس در حالی که این عهد و پیمان با تمام تأکید و استحکام از آن ها گرفته شد از آن جا بیرون رفته و پراکنده شدند. بعد از آن رویداد، گروهی از سرکشان ستمگر آن قوم، در میان خویش دسیسه چیده و توافق کردند و گفتند: «اگر برای محمّد صلی الله علیه و آله حادثه ای رخ داد و از دنیا رفت ما قطعاً این امر را از علی علیه السلام دفع می کنیم و اجازه نمی دهیم این مقام برای او باشد و در این جایگاه بماند». امّا خداوند متعال از دل های آنان و آن چه در آن می گذشت آگاه بود. آن ها نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله می آمدند

ص: 143

عَنْ عَلَى علیه السلام هَذَا الْأَمْرَ وَ لَا نَتْرِكَنَّهُ لَهُ فَعَرَفَ اللَّهُ ذَلِكَ مِنْ قِبَلِهِمْ وَ كَانُوا يَأْتُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ يَقُولُونَ: لَقَدْ أَقَمْتَ عَلِيّا علیه السلام أَحَبَّ خَلْقِ اللَّهِ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَیک وَ إِلَینَا، كَفَیتَنَا بِهِ مَئُونَةَ الظَّلَمَةِ لَنَا، وَ الْجَائِرِینَ فِی سِیاسَتِنَا، وَ عَلِمَ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ قُلُوبِهِمْ خِلَافَ ذَلِک، وَ مِنْ مُوَاطَاةِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ، أَنَّهُمْ عَلَى الْعَدَاوَةِ مُقِیمُونَ، وَ لِدَفْعِ الْأَمْرِ عَنْ مُسْتَحِقِّهِ مُؤْثِرُونَ فَأَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مُحَمَّدًا صلی الله علیه و آله عَنْهُمْ فَقَالَ: يَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ الَّذِي أَمَرَكَ بِنَصْبٍ عَلَى علیه السلام إِمَاماً وَ سَائِساً لِأُمَّتِكَ وَ مُدَبِّراً وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ بِذَلِكَ وَلَكِنَّهُمْ مَوَاطِئُونَ عَلَى هَلَاكِكَ وَ هَلَاكِهِ يُوَطِّئُونَ أَنْفُسَهُمْ عَلَى التَّمَرُّدِ عَلَى عَلَى علیه السلام إِنْ كَانَتْ بِكَ كَائِنَةُ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿يُخادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلا أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَشْعُرُونَ﴾ (1)

کلياتها

1- الكاظم علیه السلام- ﴿لَمَّا نَصَبَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ وَ أَمَرَ عُمَرَ وَ تَمَامَ تِسْعَهٍ مِنْ رُؤَسَاءِ اَلْمُهَاجِرِینَ وَ اَلْأَنْصَارِ أَنْ یُبَایِعُوهُ بِإِمْرَهِ اَلْمُؤْمِنِینَ فَفَعَلُوا ذَلِکَ وَ تَوَاطَئُوا بَیْنَهُمْ أَنْ یَدْفَعُوا هَذَا اَلْأَمْرَ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ أَنْ یُهْلِکُوهُمَا کَانَ مِنْ مُوَاطَاتِهِمْ أَنْ قَالَ أَوَّلُهُمْ مَا اِعْتَدَدْتُ بِشَیْءٍ کَاعْتِدَادِی بِهَذِهِ اَلْبَیْعَهِ وَ لَقَدْ رَجَوْتُ أَنْ یَفْسَحَ اَللَّهُ بِهَا لِی فِی قُصُورِ اَلْجِنَانِ وَ یَجْعَلَنِی فِیهَا مِنْ أَفْضَلِ اَلنُّزَّالِ وَ اَلسُّکَّانِ وَ قَالَ ثَانِیهِمْ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اَللَّهِ مَا وَثِقْتُ بِدُخُولِ اَلْجَنَّهِ وَ اَلنَّجَاهِ مِنَ اَلنَّارِ إِلاَّ بِهَذِهِ اَلْبَیْعَهِ وَ اَللَّهِ مَا یَسُرُّنِی أَنْ نَقَضْتُهَا أَوْ نَکَثْتُ بَعْدَ مَا أَعْطَیْتُ وَ أنَّ لِی طِلاَعَ مَا بَیْنَ اَلثَّرَی إِلَی اَلْعَرْشِ لَآلِیَ رَطْبَهً وَ جَوَاهِرَ فَاخِرَهً وَ قَالَ ثَالِثُهُمْ وَ اَللَّهِ یَا رَسُولَ اَللَّهِ لَقَدْ صِرْتُ مِنَ اَلْفَرَحِ بِهَذِهِ اَلْبَیْعَهِ وَ مِنَ اَلسُّرُورِ اَلْفَسِیحِ مِنَ اَلْآمَالِ فِی رِضْوَانِ اَللَّهِ مَا أَیْقَنْتُ أَنَّهُ لَوْ کَانَتْ ذُنُوبُ أَهْلِ اَلْأَرْضِ کُلُّهَا عَلَیَّ لَمُحِّصَتْ عَنِّی بِهَذِهِ اَلْبَیْعَهِ وَ حَلَفَ عَلَی مَا قَالَ مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ تَتَابَعَ بِمِثْلِ هَذَا اَلاِعْتِذَارِ مَنْ بَعْدَهُمْ مِنَ اَلْجَبَابِرَهِ وَ اَلْمُتَمَرِّدِینَ فَقَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یُخادِعُونَ اَللّهَ یَعْنِی یُخَادِعُونَ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِأَیْمَانِهِمْ خِلاَفَ مَا فِی جَوَانِحِهِمْ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا کَذَلِکَ أَیْضاً اَلَّذِینَ سَیِّدُهُمْ وَ فَاضِلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ثُمَّ قَالَ وَ ما یَخْدَعُونَ إِلاّ أَنْفُسَهُمْ مَا یَضُرُّونَ بِتِلْکَ اَلْخَدِیعَهِ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ فَإِنَّ اَللَّهَ غَنِیٌّ عَنْهُمْ وَ عَنْ نُصْرَتِهِمْ وَ لَوْ لاَ إِمْهَالُهُ لَهُمْ مَا قَدَرُوا عَلَی شَیْءٍ مِنْ فُجُورِهِمْ وَ طُغْیَانِهِمْ وَ ما یَشْعُرُونَ أَنَّ اَلْأَمْرَ کَذَلِکَ وَ أَنَّ اَللَّهَ یُطْلِعُ نَبِیَّهُ عَلَی نِفَاقِهِمْ وَ کَذِبِهِمْ وَ

ص: 144

و می گفتند: «به راستی که علی علیه السلام را نزد خداوند، خود و ما محبوب ترین آفریدگان قرار دادی و او را برای در امان نگاه داشتن ما از حکومت بیدادگران و ستمگران کافی دانستی و ما را در این موارد کفایت کردی این در حالی بود که خداوند متعال می دانست آنان در دل خلاف گفته هایشان و در سر، دسیسه ای دارند و در راه دشمنی با او استوارند و برآنند تا این مرد شایسته را از این امر کنار زنند. لذا خداوند حضرت محمّد صلی الله علیه و آله را از نیّت آن ها با خبر ساخت و فرمود: «ای محمّد صلی الله علیه و آله! بعضی از مردم می گویند ما به خدایی که تو را فرمان داد تا علی علیه السلام را امام و مهتر و پیشوای امّتت گردانی ایمان داریم؛ حال آن که آنان به این مطلب (ولایت علی علیه السلام) ایمان ندارند؛ بلکه بر کشتن تو و او تبانی کرده و خود را آماده کرده اند تا بعد از مرگ تو از علی علیه السلام سرپیچی کنند».

[به گمان خود] خدا و مؤمنین را فریب می دهند؛ در حالی که جز خودشان را فریب نمی دهند؛ ولی نمی فهمند (9)

کلیّات

1- امام کاظم علیه السلام- زمانی که پیامبر صلی الله علیه و اله در غدیرخم امام علی علیه السلام را به امامت منسوب کرد، به عمر و هر هفت نفر از رؤسای مهاجر و انصار فرمان داد که با او به عنوان امیرالمؤمنین بیعت کنند. پس آن ها هم چنین کردند ولی با یکدیگر توافق کردند که علی علیه السلام را از این امر، برکنار کرده او و پیامبر صلی الله علیه و آله را نابود سازند. [لذا سخنانی را که در ذیل به پیامبر صلی الله علیه و اله گفتند،] همه از جمله توافقات و توطئه هایشان بود. اوّلین آن ها گفت: «من به هیچ چیزی، به اندازه ی این بیعت توجّه و دقّت ندارم و امیدوارم که خداوند به خاطر آن مرا در قصرهای بهشتی جای داده و از بهترین ساکنان و منزل کنندگان در آن قرارم دهد». و دوّمی آن ها گفت: «پدر و مادرم به فدایت ای رسول خدا صلی الله علیه و اله! مطمئنّم که این بیعت، تنها راه ورود به بهشت و دوری از آتش جهنّم است و به خدا سوگند نقض پیمانی که با تو بستم مرا خوشحال نمی کند. زمین تا به عرش برای من، آکنده از مرواریدهای تر و تازه و جواهرات فاخر شده است». و سوّمین نفر آن ها گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله! به خدا سوگند از این که با این بیعت در رضوان خداوند وارد شدم بسیار خوشحال و خرسندم و یقین دارم چنان چه تمام گناهان اهل زمین در پروندهی من باشد، با این بیعت همه پاک شده و از بین می رود و بر سخنانش سوگند یاد کرد. پس از آنان تمام ستمگران و سرکشان، از گفتار ایشان تبعیت کردند [و کلماتی مثل حرفهای آن ها بر زبان جاری کردند]. پس خداوند به محمّد صلی الله علیه و آله فرمود: ﴿يُخادِعُونَ الله﴾ یعنی [آن ها] رسول خدا صلی الله علیه و اله و نیز مؤمنین که سرور و برترین آن ها علیّ بن ابی طالب علیه السلام است را با پیمان هایی خلاف آن چه که در دلشان است، فریب می دهند. سپس فرمود: ﴿وَ ما يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ﴾ و تنها خودشان از این خدعه و نیرنگشان متضرّر می شوند و خداوند از آن ها و یاریشان بی نیاز است و اگر [سنّت خداوند چنین نبود و] خداوند به آنان مهلت نمی داد [تا زنده بمانند و چنین اعمالی انجام دهند]، قطعاً آن ها نمی توانستند طغیان و سرکشی

ص: 145

كُفْرِهِمْ وَيَأْمُرُهُ بلَغْنِهِمْ فِي لَعْنَة الظَّالِمِينَ النَّاكِنِينَ وَذَلِكَ اللَّعْنُ لَا يُفَارِقُهُمْ فِي الدُّنْيَا يَلْعَتُهُمْ خِيَارُ عِبَادِ اللَّهِ وَ فِي الْآخِرَةَ يُبْتَلَوْنَ بِشَدَائِدِ عِقَابِ اللَّه﴾. (1)

باب 1: يُخادِعُونَ اللهَ

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا تُرَاءِ بِعَمَلِكَ... قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ﴾. (2)

2-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قيلَ لَهُ: وَكَيْفَ يُخَادِعُ اللَّهِ؟ قَالَ: يَعْمَلُ بِمَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ ثُمَّ يُرِيدُ بِهِ غَيْرَهُ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الرِّيَاءَ فَإِنَّهُ شِرك بالله﴾. (3)

3-1- الكاظم علیه السلام- ﴿يُخَادِعُونَ رَسُولَ الله صلى الله عليه وآله وسلم بِإِبْدَائِهِمْ خِلَافَ مَا فِي جَوَانِحِهِمْ﴾. (4)

4-1- الكاظم علیه السلام- ﴿يُجَادِعُونَ رَسُولَ الله صلى الله عليه وآله وسلم بِأَيْمَانِهِمْ خِلَافَ مَا فِي جَوَانِحِهِمْ﴾. (5)

5-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قِیلَ لَهُ وَ كَیْفَ یُخَادِعُ اللَّهَ قَالَ یَعْمَلُ بِمَا أَمَرَهُ اللَّهُ ثُمَّ یُرِیدُ بِهِ غَیْرَهُ﴾. (6)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ اعْلَمْ أَنَّكَ لَا تَقْدِرُ عَلَى إِخْفَاءِ شَيْءٍ مِنْ بَاطِنِكَ عَلَيْهِ وَ تَصِيرُ مَخْدُوعاً قَالَ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ يُخَادِعُونَ اللَّهَ﴾. (7)

باب 2: وَمَا يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ

اشاره

1-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إن الْمُرَائِيَ يُدْعَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِأَرْبَعَة أَسْمَاءِ: يَا كَافِرُ، يَا فَاجِرُ، يَا غَادِرُ، يَا الله إِنَّ خَاسِرُ حَبِطَ عَمَلُكَ وَ بَطَلَ أَجْرُكَ، فَلَا خَلَاصَ لَكَ الْيَوْمَ فَالْتَمِسُ أَجْرَكَ مِمَّنْ كُنْتَ تَعْمَلُ له﴾. (8)

قوله تعالى: ﴿في قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِما كانُوا يَكْذِبُون﴾. (10)

ص: 146

کنند [آن ها] نمی فهمند که امر ما این گونه است و خداوند به پیامبرش از دورویی دروغ و کفر آن ها خبر می دهد و حضرت رسول صلی الله علیه و آله را امر می کند که بر ستمگران پیمان شکن لعن بفرستد و آن لعن در دنیا از ایشان جدا نمی شود در دنیا بهترین بندگان خدا ایشان را لعن می کنند و در آخرت نیز به شدیدترین عذاب های الهی گرفتار خواهند شد.

بخش1: [به گمان خود] خدا را فریب می دهند.

1-1- امام صادق علیه السلام- در کارهایت ریا و تظاهر نکن... خداوند در قرآن می فرماید: ﴿يُخادِعُونَ اللهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَ ما يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ﴾

2-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض شد ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! چگونه کسی خدا را فریب می دهد؟ فرمود: تقوا پیشه کنید و از ریا بپرهیزید که ریا شرک به خداوند است.

3-1- امام کاظم علیه السلام- آن ها با آشکار و ظاهر کردن چیزی (ایمان به گفتار پیامبر صلی الله علیه و اله) که مخالف آن را در دل می پروراندند، [گمان می کردند که] پیامبر صلی الله علیه و اله را فریب می دهند.

4-1- امام کاظم علیه السلام- با سوگند خوردن بر آن چه که خلاف درون و باورشان است، قصد دارند رسول خدا صلی الله علیه و اله را فریب دهند.

5-1- پیامبر به پیامبر صلی الله علیه و اله- عرض شد: ای رسول خدا صلی الله علیه و اله چگونه کسی خدا را فریب می دهد؟ فرمود: [در ظاهر] به فرمان خداوند عزّوجلّ عمل می کند امّا در دل نیتی به جز او دارد و قصدش چیز دیگری است.

6-1- امام صادق علیه السلام- بدان که تو توانایی نداری اسرار باطن خود را از خداوند مخفی بداری که [اگر چنین کنی] خودت فریب خورده ای؛ چرا که خداوند در قرآن می فرماید: يُخادِعُونَ الله...

بخش 2: در حالی که جز خودشان را فریب نمی دهند.

1-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ریا کار در روز ،قیامت به چهار نام خوانده می شود: «ای کافر! ای فاجر (گناهکار)! ای غادر ! (خیانتکار)! ای خاسر (زیانکار)! عملت از بین رفت و اجرت باطل گردید و امروز هیچ سود و بهره ای نداری مزد خود را از آن کس طلب کن که برایش کار می کردی».

در دل های آنان یک نوع بیماری است؛ خداوند بر بیماری آنان افزوده و به خاطر دروغ هایی که می گفتند، عذاب دردناکی در انتظار آن هاست (10)

ص: 147

باب 1: فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ

1-1- الكاظم علیه السلام- ﴿فَمَرِضَتْ قُلُوبُ الْقَوْمِ لَمَّا شَاهَدُوا ذَلِكَ مُضافاً إِلَى مَا كَانَ مِنْ مَرَضِ أَجْسَامِهِمْ لَهُ وَلِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب الي فَقَالَ اللهُ عِنْدَ ذَلِكَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَيْ فِي قُلُوبِ هَؤُلَاءِ الْمُتَمَرِّدِينَ الشَّاكَينَ النَّاكِثِينَ لِمَا أَخَذْتَ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْعَة عَلَى علیه السلام﴾. (1)

باب 2: فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً

1-2- الكاظم علیه السلام- ﴿فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً بِحَيْثُ تَاهَتْ لَهُ قُلُوبُهُمْ جَزَاءً بِمَا أَرَيْتَهُمْ مِنْ هَذِهِ الْآيَاتِ وَالْمُعْجزات﴾. (2)

باب: لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ

3-1- الكاظم علیه السلام- ﴿وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ بِما كانُوا يَكْذِبُونَ مُحَمَّداً وَ يَكْذِبُونَ فِي قَوْلِهِمْ إِنَّا عَلَى لها الْعَهْدِ َوالْبَيْعَة مُقِيمُونَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَإِذا قيلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ (11)

باب 1: وَ إِذا قيلَ لَهُم

1- 1- الصادق علیه السلام- ﴿مَا قُوتِلَ أَهْلُ هَذِهِ يَعْنِي الْبَصْرَةَ إِلَّا بِهَذِهِ الْآيَة﴾. (4)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿إِذَا قِيلَ لِهَؤُلَاءِ النَّاكِثِينَ لِلْبَيْعَة فِى يَوْمِ الْغَدِير لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْض... قالوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ﴾. (5)

باب 2: لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ

اشاره

2-1- الكاظم علیه السلام- ﴿بإظهار نَكْتَ الْبَيْعَةِ لِعِبَادِ اللَّهِ الْمُسْتَضْعَفِينَ فَتُشَوِّشُونَ عَلَيْهِمْ دِينَهُمْ و تُحرُونَهُمْ فِي مَذَاهِبهم﴾. (6)

ص: 148

بخش 1: در دل های آنان یک نوع بیماری است.

1-1- امام کاظم علیه السلام- [منافقان] وقتی صحنه [ی بیعت گرفتن برای علی علیه السلام] را دیدند، به خاطر کینه ی دلشان نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام بیماری و مرض دل بر مرض جسمشان افزوده شد، در این هنگام خداوند فرمود فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ یعنی خداوند در قلب های این افراد سرکش و شک کننده و پیمان شکن که عهد بیعت با علی علیه السلام را شکستند [مرض و بیماری انداخت].

بخش 2: خداوند بر بیماری آنان افزوده است.

1-2- امام کاظم علیه السلام- وقتی خداوند نشانه ها و معجزاتی برای هدایتشان به آن ها ارائه کرد ولی آن ها روی گردانیدند قلب هایشان سرگردان شده و گمراه تر گشتند و به این معنا مریضی قلبشان افزون شد.

بخش3: به خاطر دروغ هایی که می گفتند عذاب دردناکی در انتظار آن هاست.

1-3- امام کاظم علیه السلام- آن منافقین دچار عذاب دردناک می شوند زیرا محمد صلی الله علیه و آله را تکذیب کرده و نیز این سخن خود را که ما بر عهد و پیمان خود استواریم در عمل] تکذیب می کردند.

و هنگامی که به آنان گفته شود: «در زمین فساد نکنید!» می گویند: «ما فقط اصلاح کننده ایم»! (11)

بخش 1: و هنگامی که به آنان گفته شود.

1-1- امام صادق علیه السلام- جنگ و قتال با اهل بصره در نگرفت مگر بر مبنای این آیه.

2-1- امام کاظم علیه السلام- وقتی به بیعت شکنان روز غدیر گفته شد در زمین فساد نکنید... گفتند ما قصد اصلاح داریم.

بخش 2: در زمین فساد نکنید!

1-2- امام کاظم علیه السلام- با آشکار کردن پیمان شکنی خود (پیمان غدیر) در میان بندگانی که [ایمان] ضعیفی دارند و به راحتی فریب می خورند فساد نکنید؛ چرا که در اثر این کار آن ها را در دینشان سردرگم می کنید و در آئین و عقایدشان آشفته خاطر می سازید.

ص: 149

باب 3: قالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ

3-1- الكاظم علیه السلام- ﴿ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ لِأَنَّنَا لَا نَعْتَقِدُ دِینَ مُحَمَّدٍ وَ لَا غَیْرَ دِینِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ فِی الدِّینِ مُتَحَیِّرُونَ فَنَحْنُ نَرْضَی فِی الظَّاهِرِ بِمُحَمَّدٍ بِإِظْهَارِ قَبُولِ دِینِهِ وَ شَرِيعَتِهِ وَ نَقْضِي فِي الْبَاطِن عَلَى شَهَوَاتِنَا فَتَتَمَتَّعُ وَنَتْرُكُهُ وَ نُعْتِقُ أَنْفُسَنَا مِنْ رقٌ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ نَكْفُهَا مِنْ طَاعَة ابن عَمِّهِ عَلَى علیه السلام لِكَيْ إِنْ أَبَدَ أَمْرَهُ فِي الدُّنْيَا كُنَّا قَدْ تَوَجَّهْنَا عِنْدَهُ وَ إِنِ اضْمَحَلَّ أَمْرَهُ كُنَّا قَدْ سَلَّمْنَا عَلَى أَعْدَائِه﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلكِنْ لا يَشْعُرُونَ﴾. (12)

باب 1: هُمُ الْمُفْسِدُونَ

1-1- الزّهرا علیها السلام- ﴿وَ مَا نَقَمُوا مِنْ أبى الْحَسَنِ نَقَمُوا وَاللَّهِ مِنْهُ نَكِيرَ سَيْفِهِ وَ شِدَّةَ وَطْئِهِ وَ نَكَالَ وَقْعَتِهِ وَ تَنَمُرَهُ فِي ذَاتِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ... أَلَا هَلُمَّ فَاسْمَعْ وَ مَا عِشْتَ أَرَاكَ الدَّهْرُ الْعَجَبَ وَ إِنْ تَعْجَبْ فَقَدْ أَعْجَبَكَ الْحَادِثِ إِلَى أَى سِنَادِ اسْتَنَدُوا وَ بِأَيِّ عُرْوَة تَمَسَّكُوا اسْتَبْدَلُوا الذَّنَابَى وَ اللَّهِ بِالْقَوَادِمِ وَ الْعَجْزَ بِالْكَاهِلِ فَرَغْمَا لِمَعَاطِسٍ قَوْمٍ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً أَلا إِنَّهُمْ هُمُ المُفْسِدُونَ وَلكِنْ لا يَشْعُرُونَ﴾. (2)

1- 2- الكاظم علیه السلام- ﴿الْمُنَافِقِينَ الَّذِينَ خَالَفُوا بَعْدَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَ لكِنْ لا يَعْلَمُونَ﴾. (13)

باب 1: وَإِذا قيلَ هُم

اشاره

1-1- الكاظم علیه السلام- ﴿وَ إِذَا قِيلَ لِهَؤُلَاءِ النَّاكِثِينَ الْبَيْعَةَ قَالَ لَهُمْ خِيَارُ الْمُؤْمِنِينَ كَسَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادِ وَ عَمَّارٍ وَ أَبي ذر رحمه الله علیه﴾. (4)

ص: 150

بخش 3: می گویند: «ما فقط اصلاح کننده ایم»!

1-3- امام کاظم علیه السلام- [آن منافقین] گفتند: فقط و فقط ما مصلح هستیم؛ چرا که ما نه دین محمّد صلی الله علیه و آله و نه هیچ دین دیگری را باور نداریم و ما از زمره ی متحیّران در دین هستیم راضی شده ایم که در ظاهر دین و شریعت محمّد صلی الله علیه و آله را بپذیریم؛ اما در باطن خواسته های نفس خود را برآورده می سازیم. پس این گونه از پذیرفتن دین محمّد صلی الله علیه و آله بهره مند می شویم و سوء استفاده می کنیم و او را [به حال خود] رها می سازیم؛ خود را از اسارت محمّد صلی الله علیه و آله آزاد کرده و از فرمانبرداری عموزاده ی او علی سرباز می زنیم پس [ به این ترتیب] اگر دین محمّد صلی الله علیه و آله بر جهان چیره [و ماندگار] شود، ما از گروندگان آن بوده ایم؛ و اگر فرمانروایی اش از میان برود، از شماتت دشمنانش در امان مانده ایم. خداوند عزّوجلّ فرمود: أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ چرا که آنان به میل خود رفتار می کنند. و خداوند متعال پیامبرش را از دورویی آن ها آگاه می سازد و او هم خودش آنان را لعنت می کند و هم مسلمانان را امر می کند تا لعنتشان کنند. مؤمنین نیز به آن ها اعتماد نکرده و با خود می گویند همان طور که اینان در میان یاران محمّد صلی الله علیه و آله نفاق می ورزند با ما نیز دورویی می کنند؛ پس نه نزد آن ها جایگاهی دارند و نه نزد اینان مورد اعتمادند.

آگاه باشید! این ها همان مفسدانند؛ ولی نمی فهمند. (12)

بخش 1: این ها همان مفسدانند.

1-1- حضرت زهرا علیها السلام- چه عیب و ایرادی از علی علیه السلام گرفته اند؟! به خدا سوگند عیب او، شمشیر برنده ی او، بی اعتناییش به مرگ، جدی و شدید بودن در برخوردها (عمل به احکام خدا) و عقوبت دردناک (به سزای اعمال رساندن مجرمان) و غضبش در راه خدا بود... بیا و بشنو! هرچه زندگی کنی روزگار عجائب [بیشتری] را به تو نشان می دهد و اگر [می خواهی از چیزی] تعجّب کنی، از گفتار اینان (مخالفان علی علیه السلام) تعجب کن که گفتارشان تعجب آور است. ای کاش می دانستم به چه چیزی پناهنده شدهاند و به چه ستون و تکیه گاهی و به تکیه داده اند [و اعتماد کرده اند]! به خدا قسم که آنان دم مرغ را گرفته و سر آن را رها کرده اند و گردن آن را رها کرده و دُمش را گرفته اند (ضرب المثلی است به معنای ترک کردن امر مهم و مشغول شدن به کار پست) قومی که می پندارد با این کار عمل خوبی انجام داده است ذلیل خواهد شد؛ آن ها فاسدند اما خود نمی دانند.

2-1- امام کاظم علیه السلام- منافقین کسانی هستند که پس از پیامبر صلی الله علیه و آله مخالفت کردند.

و هنگامی که به آنان گفته شود ایمان آورید همان گونه که [سایر] مردم ایمان آورده اند می گویند: «آیا همچون ابلهان ایمان بیاوریم؟!» آگاه باشید این ها همان ابلهانند ولی نمی دانند! (13)

بخش 1: و هنگامی که به آنان گفته شود.

1-1- امام کاظم علیه السلام- [منظور از کسانی که به آن ها گفته می شود در عبارت لهم] کسانی هستند که بیعت شکستند. [و منظور از افرادی که این گروه را مخاطب قرار می دهند] مؤمنین برگزیده و نیکویی همچون سلمان، مقداد، ابوذر و عمّار رحمه الله هستند.

ص: 151

باب 2: آمِنُوا

1-2- الكاظم علیه السلام- ﴿آمَنُوا بِرَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بِعَلِيٌّ علیه السلام الَّذِي وَقَفَهُ مَوْقِفَهُ وَأَقَامَهُ مُقَامَهُ وَأَنَاطَ مَصَالِحَ الدِّينِ وَالدُّنْيَا كُلَّهَا﴾. (1)

باب 3: كَمَا آمَنَ النَّاسُ

3-1- الكاظم علیه السلام- ﴿كَمَا آمَنَ النَّاسُ الْمُؤْمِنُونَ كَسَلْمَانَ وَالْمِقْدَادِ وَ أَبِي ذَرٍّ وَ عَمَّار رحمه الله علیه﴾. (2)

2-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿كَمَا آمَنَ عَلِيٌّ بن أبي طَالِب علیه السلام وَ جَعْفَر الطَّيَّارِ، وَ حَمْزَةٌ وَ سَلْمَانُ وَ أَبُوذَهُ، وَ عَمَّارُ، وَ مِقْدَادُ، وَ حُذَيْفَةُ بْنُ اليَمَانِ وَغَيْرُهُمْ﴾. (3)

باب 4: قالُوا أَنُؤْمِنُ كَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ

14- الكاظم علیه السلام- ﴿قَالُوا فِي الْجَوَاب لِمَنْ يُفْضُونَ إِلَيْهِ لَا لِهَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنِینَ لِأَنَّهُمْ لَا یَجْسُرُونَ عَلَی مُكَاشَفَتِهِمْ بِهَذَا الْجَوَابِ وَ لَكِنَّهُمْ یَذْكُرُونَ لِمَنْ یُفْضُونَ إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِیهِمْ الَّذِینَ یَثِقُونَ بِهِمْ مِنَ الْمُنَافِقِینَ وَ مِنَ الْمُسْتَضْعَفِینَ أَوْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ هُمْ بِالسَّتْرِ عَلَیْهِمْ وَاثِقُونَ بِهِمْ یَقُولُونَ لَهُمْ أَ نُؤْمِنُ كَما آمَنَ السُّفَهاءُ یَعْنُونَ سَلْمَانَ وَ أَصْحَابَهُ لِمَا أَعْطَوْا عَلِیّاً خَالِصَ وُدِّهِمْ وَ مَحْضَ طَاعَتِهِمْ وَ كَشَفُوا رُءُوسَهُمْ بِمُوَالاةِ أَوْلِیَائِهِ وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِهِ حَتَّی إِنِ اضْمَحَلَّ أَمْرُ مُحَمَّدٍ صلی اللّٰه علیه و آله طَحْطَحَهُمْ أَعْدَاؤُهُ، وَ أَهْلَکَهُمْ سَائِرُ اَلْمُلُوکِ وَ اَلْمُخَالِفُونَ لِمُحَمَّدٍ (صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ). أَیْ فَهُمْ بِهَذَا اَلتَّعَرُّضِ لِأَعْدَاءِ مُحَمَّدٍ (صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) جَاهِلُونَ سُفَهَاءُ....قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: أَلا إِنَّهُمْ هُمُ اَلسُّفَهاءُ وَ لکِنْ لا یَعْلَمُونَ اَلْأَخِفَّاءُ اَلْعُقُولِ وَ اَلْآرَاءِ، اَلَّذِینَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی أَمْرِ مُحَمَّدٍ (صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) حَقَّ اَلنَّظَرِ فَیَعْرِفُوا نُبُوَّتَهُ، وَ یَعْرِفُوا بِهِ صِحَّهَ مَا أَنَاطَ بِعَلِیٍّ (عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ) مِنْ أَمْرِ اَلدِّینِ وَ اَلدُّنْیَا، حَتَّی بَقُوا لِتَرْکِهِمْ تَأَمُّلَ حُجَجِ اَللَّهِ جَاهِلِینَ، وَ صَارُوا خَائِفِینَ وَجِلِینَ مِنْ مُحَمَّدٍ (صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ)﴾. (4)

باب 5: أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ

اشاره

ص: 152

بخش 2: ایمان آورید.

1-2- امام کاظم علیه السلام- به رسول خدا و به علی علیه السلام ایمان آورید؛ همان کسی که [پیامبر صلی الله علیه و آله] او الله را در جایگاه بایسته نشاند و به مقام شایسته منصوب کرد کسی که تمام مصالح دین و دنیا به او وابسته است.

بخش 3: همان گونه که [سایر] مردم ایمان آورده اند!

1-3- امام کاظم علیه السلام- همان گونه که مردم با ایمانی مانند سلمان، مقداد، ابوذر و عمّار رحمه الله ایمان آوردند.

2-3- ابن عباس رحمه الله علیه- همان طور که علی بن أبی طالب علیه السلام جعفر طیّار، حمزه، سلمان، ابوذر، عمّار، مقداد و حذيفة بن الیمان رحمه الله علیه و دیگران ایمان آوردند.

بخش 4: آیا همچون ابلهان ایمان بیاوریم؟

1-4- امام کاظم علیه السلام- منافقان نزد هر کس- البته غیر از مؤمنین، چرا که جرأت نمی کردند جواب خود را در مقابل مؤمنین آشکار سازند- به منافقان خاندان خود که به آنان اعتماد داشتند و یا بیچارگان و مؤمنینی که به آن ها در پنهان داشتن کلامشان اعتماد داشتند، می رسیدند این چنین جواب می دادند که آیا مانند نادانان ایمان بیاوریم و منظورشان سلمان رحمه الله علیه و یاران او بود؛ چرا که ایشان (سلمان رحمه الله علیه) و یارانش خالصانه دل به علی بسته و گوش به فرمان او سپرده بودند و آشکارا دوستداران او را دوست داشته و با بدخواهانش دشمنی می کردند؛ تا آن جا که وقتی امر [نبوّت و دوران زندگی] محمّد صلی الله علیه و آله به سر رسید دشمنان او خون ایشان را ریختند و دیگر فرمانروایان و مخالفان محمّد صلی الله علیه و آله و آن ها را هلاک کردند. از این رو منظور منافقان این بود که چون سلمان رحمه الله علیه و یارانش به مخالفت با دشمنان محمّد صلی الله علیه و آله پرداختند نادان و کم خردند. خداوند عزّوجلّ [در جواب آنان] فرمود: آن ها سبک مغزان و سست اندیشه گانی هستند که در کار محمّد صلی الله علیه و آله به دقت و شایستگی نمی نگرند تا پیامبری او را درک کنند و دریابند که او به راستی و برحق خیر دین و دنیا را در گرو [اطاعت] علی علیه السلام نهاده است. امّا منافقان چون در نشانه های آشکار خداوند نمی اندیشند نادان ماندند و از محمّد صلی الله علیه و آله هراسان شدند.

بخش 5: آگاه باشید این ها همان ابلهانند.

ص: 153

1-5- الكاظم علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ الْأَخِفَّاءُ الْعُقُولِ وَالْآرَاءِ الَّذِينَ لَمْ يَنْظُرُوا فِي أَمْرٍ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حَقَّ النَّظَرِ فَيَعْرِفُوا نُبُوَّتَهُ وَ يَعْرِفُوا بِهِ صِحةَ مَا نَاطَهُ بِعَلِيٍّ اللهِ مِنْ أَمْرِ الدِّينِ وَالدُّنْيَا حَتَّى بَقُوا لِتَرْكِهِمْ تَأمَلَ حُجَجِ اللَّهِ جَاهِلِينَ وَ صَارُوا خَائِفِينَ مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله﴾. (1)

2-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿يَا كُمَيْلُ إِيَّاكَ وَ الْمِرَاءَ فَإِنَّكَ تُغْرى بنَفْسِكَ السُّفَهَاءَ إِذَا فَعَلْتَ وَ تُفْسِدُ الْإِخاء. يَا كُمَيْلُ إِذَا جَادَلْت فِى اللَّهِ تَعَالَى فَلَا تُخَاطِبْ إِلَّا مَنْ يُشْبِهُ الْعُقَلَاءَ وَهَذَا قَوْلُ ضَرُورَةِ، يَا كُمَيْلُ: هُمْ عَلَى كُلِّ حَالِ سُفَهَاءُ كَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَكِنْ لا يَعْلَمُونَ﴾. (2)

3-5- الكاظم علیه السلام- ﴿فَهُمُ السُّفَهَاءُ حَيْثُ لَا يَسْلَمُ لَهُمْ بِنِفَاقِهِمْ هَذَا لَا مَحَبَّةُ مُحَمَّدِ ۖ وَ الْمُؤْمِنِينَ التقلي. وَ لَا مَحَبَّةُ الْيَهُودِ وَ سَائِرِ الْكَافِرِينَ لِأَنَّهُمْ بِهِ وَ بِهِمْ يُظهِرُونَ لِمُحَمَّدٍ مِنْ مُوَالَاتِهِ وَ مُوَالَاةِ أَخِيهِ على علیه السلام و مُعَادَاة أَعْدَائِهُمُ الْيَهُودِ وَالنَّصَارَى وَالنَّوَاصِبَ كَمَا يُظْهِرُونَ لَهُمْ مِنْ مُعَادَاةٍ مُحَمَّدَ صلی الله علیه و آله وَ علی علیه السلام و مُعَادَاةَ أَعْدَائِهُمْ وَ بِهَذَا يُقَدِّرُونَ أَنَّ نِفَاقَهُمْ مَعَهُمْ كَنِفَاقِهِمْ مَعَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ عَلى علیه السلام﴾ (3)

باب 6: وَلَكِنْ لا يَعْلَمُونَ

1-6- الكاظم علیه السلام- ﴿وَلَكِنْ لَا يَعْلَمُونَ أَنَّ الْأَمْرَ لَيْسَ كَذَلِكَ فَإِنَّ اللَّهَ يُطْلِعْ نَبَيَّهُ عَلَى أَسْرَارِهِمْ فَيَخْسَأَهُمْ وَيَلْعَنُهُمْ وَيُسْقِطْهُمْ). (4)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلى شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّا نَحْنُ مُسْتَهْرُونَ (14)

كُلّيَاتُها

اشاره

علىّ بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِي قَوْمٍ مُنَافِقِينَ﴾ (5)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْن أَبي وَأَصْحَابَهُ خَرَجُوا فَاسْتَقْبَلَهُمْ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبَيٍّ لِأَصْحَابِهِ: انْظُرُوا كَيْفَ أَرْدُّ هَوْلَاءِ السُّفَهَاءَ عَنْكُمْ فَأَخَذَ بِيَدِ عَلَى علیه السلام وَ قَالَ: مَرْحَباً يَا ابْنَ عَمَّ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله وَ خَتَنَهُ سَيِّدَ بَنِي هَاشِمٍ مَا خَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ

ص: 154

5-1- امام کاظم علیه السلام- نادانان در آیه ی أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ افراد کم عقل و سبک رأی هایی هستند که به دقت به امر رسول خدا صلی الله علیه و آله توجّه نکردند تا نبوتش را شناخته و به کمک آن درستی این مطلب که همه چیز از امور دینی و دنیوی برای بقا به علی وابسته است را درک کنند تا آن جا که به خاطر تامل نکردن و دقیق ننگریستن در حجّت های خدا جاهل مانده و از محمّد صلی الله علیه و آله ترسان شدند.

2-5- امام علی علیه السلام- ای کمیل! از جدال بپرهیز زیرا [با این کار] نادانان را به این کار تشویق می کنی و برادری را تباه می کنی ای کمیل! هرگاه درباره ی خدا بحث می کنی فقط و فقط خردمندان را مورد خطاب قرار بده و با آنان مباحثه کن و رعایت این سخن، ضروری است. ای کمیل در هر حال ایشان نادانند چنان که خدای تعالی فرموده است: أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَكِنْ لا يَعْلَمُونَ.

3-5- امام کاظم علیه السلام آن ها نادانند زیرا به خاطر نفاقشان نه توانستند محبّت محمّد صلی الله علیه و آله و مؤمنین و نه حتی محبت یهودیان و دیگر کافران را جلب کنند زیرا آن ها هم به مؤمنین و هم به کافران پشت کرده بودند؛ از طرفی به پذیرش ولایت محمّد صلی الله علیه و آله و ولایت برادرش علی علیه السلام پشت کردند و از طرفی دشمنی [ظاهری] با یهود نصاری و ناصبی ها مثل دشمنی باطنی با پیامبر على علیه اللسام موجب شد که کفّار گمان کنند که منافقان همان طور که با نفاق با علی علیه السلام و محمّد صلی الله علیه و آله برخورد کردند با آن ها هم نفاق به خرج دهند.

بخش 6: ولی نمی دانند!

1-6- امام کاظم علیه السلام- منافقین نمی فهمند که امر، چنان چه آنان می پندارند نیست زیرا خداوند پیامبرش را بر اسرار ایشان آگاه و سپس آن ها را طرد لعن و نابود می کند. می کند.

و هنگامی که افراد با ایمان را ملاقات می کنند می گویند: «ما ایمان آورده ایم!» ولی هنگامی که با شیطان ها [و هم کیشان] خود خلوت می کنند می گویند: «ما با شماییم! ما فقط [آن ها را] استهزا می کنیم» (14)

کلیات

1 علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- این آیه درباره ی گروهی از منافقین نازل شده است.

2- ابن عباس رحمه الله علیه- روزی عبدالله بن ابی با أصحاب خود بیرون رفت. جماعتی از اصحاب رسول خدا محمّد صلی الله علیه و آله از پیش رو می آمدند؛ عبدالله بن ابی به یاران خود گفت: «نگاه کنید که من چگونه [شرّ] این سفیهان را از شما دفع می کنم»؟ پس پیش آمد دست امیرالمؤمنین علیه السلام را گرفت و گفت: مرحبا ای پسر عموی رسول خدا محمّد صلی الله علیه و آله و داماد او ای سرور بنی هاشم بعد از رسول خدا محمّد صلی الله علیه و آله! امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای عبدالله! از خدا بترس و دورویی نکن که منافق بدترین مخلوق خداست». عبدالله بن ابیّ گفت: «ای أبا الحسن علیه السلام مهلت بده! به خدا قسم! که ایمان ما همچون

ص: 155

عَلَى علیه السلام: يَا عَبْدَ اللَّهِ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تُنَافِقُ فَإِنَّ الْمُنَافِقَ شَرَ خَلْقِ اللَّهِ! فَقَالَ: مَهْلًا يَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام! وَ اللَّهِ إِن إِيْمَانَنَا كَإيمَانِكُمْ ثُمَ تَفَرَّقُوا قَالَ ابْنُ أَبَى لِأَصْحَابِهِ: كَيْفَ رَأَيْتُمْ مَا فَعَلْتُ فَأَثْنَوْا عَلَيْهِ خَيْرًا وَ نَزَلَ عَلَى رَسُولَ الله صلی الله علیه و آله و إِذا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلَى شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ﴾. (1)

3- الكاظم علیه السلام- ﴿إِنَّهُ فِي الْقَوْمِ الْمُتَمَرِّدِينَ النَّاكِثِينَ بَيْعَةَ أمير المُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (2)

باب 1: وَإِذا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا

1-1- الكاظم علیه السلام- ﴿سَلْمَانَ وَالْمِقْدَادَ وَ أَبَا ذَر وَ عَمَّاراً رحمه الله علیه﴾. (3)

باب 2: قالُوا آمَنَّا

2-1- الكاظم علیه السلام- ﴿قَالُوا آمَنَّا كَإيمَانِكُمْ﴾. (4)

2-2- الكاظم علیه السلام- ﴿آمَنَّا بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ سَلَّمْنَا لَهُ بَيْعَةَ عَلَى علیه السلام وَ فَضْلَهُ كَمَا آمَنْتُمْ﴾. (5)

2-3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَالُوا نَحْنُ مُؤْمِنُونَ﴾. (6)

باب 3: شَياطينهم

1-3- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَّهُمْ كَهَّانُهُمْ﴾. (7)

2-3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿الكفّار﴾. (8)

3-3- الكاظم علیه السلام- ﴿أَخْدَانِهُمْ مِنَ الْمُنَافِقِينَ الْمُتَمَرِّدِينَ﴾. (9)

4-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿شَيَاطِينِهِمْ مِنَ الْمُنَافِقِينَ﴾. (10)

5-3- الباقر علیه السلام- ﴿أَعْدَاء أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (11)

باب 4: قالُوا إِنَّا مَعَكُمْ

اشاره

ص: 156

ایمان شما است و سپس از آن جا رفتند عبدالله به یارانش گفت: نظرتان درباره ی کارم چیست؟ یارانش کار او را ستودند. در آن حال این آیه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد: ﴿وَ إِذا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قالُوا آمَنّا وَ إِذا خَلَوْا إِلى شَياطِينِهِمْ قالُوا إِنّا مَعَكُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ﴾

امام کاظم علیه السلام- این آیه درباره ی قوم طغیانگر پیمان شکنی است که بیعت امیرالمؤمنین علیه السلام را شکستند.

بخش 1: و هنگامی که افراد با ایمان ملاقات می کنند.

1-1- امام کاظم علیه السلام- آنان سلمان، مقداد، ابوذر و عمّار رحمه الله بودند.

بخش 2: می گویند: «ما ایمان آورده ایم!»

1-2- امام کاظم علیه السلام- گفتند: ما همان گونه که شما ایمان آوردید، ایمان آوردیم

2-2- امام کاظم علیه السلام- ما نیز همان گونه که شما به محمّد صلی الله علیه و آله ایمان آورده اید ایمان آورده ایم و مانند شما به دعوت او برای بیعت با علی علیه السلام و تأیید برتری وی، گردن نهاده ایم.

3-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه - گفتند ما ایمان آورده ایم و مؤمن هستیم.

بخش 3: شیطان ها [و هم کیشان] آن ها؛

1-3- امام باقر علیه السلام- منظور، کاهنان یهود است.

2-3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- منظور کفار است.

3-3- امام کاظم علیه السلام- منظور رفیقان منافق و سرکش آن ها است.

4-3- امام علی علیه السلام- شیاطین آن ها، منافقان هستند.

5-3- امام باقر علیه السلام- منظور دشمنان امیرالمؤمنین علیه السلام است.

بخش 4: می گویند ما با شماییم!

ص: 157

1-4- الكاظم علیه السلام- ﴿عَلَى مَا وَاطَأنَاكُمْ عَلَيْهِ مِنْ دَفْعِ عَلَى علیه السلام عَنْ هَذَا الْأَمْرِ إِنْ كَانَتْ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله و كائنة﴾. (1)

2-4- أمير المؤمنين علیه السلام - ﴿فِى الكُفْر وَالشَّرْک﴾. (2)

3-4- الباقر علیه السلام- ﴿عَلَى دِينِكُمْ﴾. (3)

باب 5: إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ

1-5- الكاظم علیه السلام- ﴿إِنَّ أوَلَهُمْ وَ ثَانِيَهُمْ وَ ثَالِثَهُمْ إِلَى تَاسِعِهِمْ رُبَّمَا كَانُوا يَلْتَقُونَ فِي بَعْضٍ طُرُقِهِمْ مَعَ سَلْمَانَ وَ أَصْحَابِهِ فَإِذَا لَقُوهُمْ اشْمَأَزُوا مِنْهُمْ وَقَالُوا هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ السَّاحِرِ وَالْأَهْوَجِ يَعْنُونَ مُحَمَّد الله وَ عَلِيّا اللَهِ فَيَقُولُ أَوَّلُهُمْ انْظُرُوا كَيْفَ أَسْخَرُ مِنْهُمْ وَأَكْفُ عَادِيَتَهُمْ عَنْكُمْ فَإِذَا الْتَقَوْا قَالَ أَوَّلُهُمْ مَرْحَباً بِسَلْمَانَ ابْنِ الْإِسْلَامِ وَ يَمْدَحْهُ بِمَا قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم فِيهِ وَكَذَا كَانَ يَمْدَحُ تَمَامَ الْأَرْبَعَة فَلَمَّا جَازُوا عنهم. يَقُولُ الْأَوَّلُ كَيْفَ رَأَيْتُمْ سُخْرِيَّتِي لِهَؤُلَاءِ وَكَفِّى عَادِيَتَهُمْ عَنِّى وَ عَنْكُمْ فَيَقُولُ لَهُ لَا نَزَالُ بِخَيْر مَا عِشْتَ لَنَا فَيَقُولُ لَهُمْ فَهَكَذَا فَلْتَكُنْ مُعَامَلَتُكُمْ لَهُمْ إِلَى أَنْ تَنْتَهِزُوا الْفُرْصَهَ فِیهِمْ مِثْلَ هَذَا، فَإِنَّ اللَّبِیبَ الْعَاقِلَ مَنْ تَجَرَّعَ عَلَی الْغُصَّهِ حَتَّی یَنَالَ الْفُرْصَهَ﴾. (4)

2-5- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ أَنْ نَسْتَهْزِئُ بِأَصْحَاب مُحَمَّدِ ۖ وَنَسْخَرُ بِهِمْ فِي قَوْلَنَا آمَنَّا﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿اللهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَيَمُدُّهُمْ فِي طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ﴾ (15)

باب 1: اللهُ يَسْتَهْزِئُ

اشاره

1-1- الرّضا علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَا يَسْخَرُ وَ لَا يَسْتَهْزِئُ وَ لَا يَمْكُرُ وَ لَا يُخَادِعُ وَلَكِنَّهُ عَزَّوَجَلَّ يُجَازِيهِمْ جَزَاءَ يجازيهم جراء السُّخْرِيَّة وجزاء الاستهزاء وَ جَزَاء الْمَكْر وَالْخَدِيمَةِ تَعَالَى اللهُ عَمَّا يَقُولُ الظَّالِمُونَ عُلُوا كَبيراً﴾. (6)

ص: 158

1-4- امام کاظم علیه السلام- ما (منافقان) در توطئه ای که قرار است بعد از مرگ محمّد صلی الله علیه و آله انجام دهیم تا حکومت را از علی علیه السلام دفع کنیم با شماییم.

2-4- امام علی علیه السلام- ما (منافقان) در کفر و شرک با شماییم.

3-4- امام باقر علیه السلام- ما (منافقان) بر دین و آئین شما (کاهنان و بزرگان) هستیم.

بخش 5: ما فقط [آن ها را] استهزاء می کنیم

1-5- امام کاظم علیه السلام- ولی و دومی و سومی و تا هفتمین نفر از این ها (سران منافقین) هرگاه در مسیرشان به سلمان رحمه الله و یارانش برخورد می کردند از دیدن آن ها ناخشنود شده و می گفتند اینان یاران [ آن فرد] ساحر و بی عقل هستند که منظورشان محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام بود». اولی آن ها گفت: «ببینید که چگونه آن ها (مؤمنین) را مسخره می کنم و شر آن ها را از شما دفع می کنم»؟ هنگامی که به [سلمان رحمه الله علیه] رسیدند اولی گفت: «مرحبا! و آفرین! به سلمان رحمه الله علیه، فرزند اسلام! و او را با کلماتی که پیامبر صلی الله علیه و آله او را ستوده بود خطاب کرد و همین طور تمام چهار نفر (سلمان، مقداد، ابوذر و عمّار رحمه الله علیه) را مدح کرد. هنگامی که [منافقان] رفتند و از مؤمنین دور شدند اوّلی گفت: «نظرتان درباره ی مسخره کردن من نسبت به آن ها و این که شرّ آن ها را از شما و خودم دفع کردم، چیست»؟ دوستانش جواب دادند: «[آفرین بر تو] تو تا زنده هستی همواره برای ما خیر و برکت داری». اوّلی ادامه داد: «آری! باید برخورد شما با ایشان [در حال حاضر] به این صورت باشد؛ تا زمانی که فرصتی به دست آید؛ مثل این مورد خردمند و عاقل کسی است که غصّه را می بیند و صبر می کند تا فرصتی به دست آورد [و حلّش کند».

2-5- امام باقر علیه السلام إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ:یعنی ما یاران محمّد صلی الله علیه و آله را استهزاء می کنیم و با این سخنمان که می گوییم ایمان آورده ایم آن ها را مسخره می کنیم.

خداوند آنان را استهزا می کند؛ و آن ها را در طغیانشان نگه می دارد، تا سرگردان شوند. (15)

بخش 1: خداوند آنان را استهزا می کند.

1-1- امام رضا علیه السلام- همانا خداوند عزّوجلّ مسخره، استهزاء، مکر و خدعه نمی کند بلکه تمسخر، استهزاء، مکر و نیرنگ آن منافقین را جزا می دهد [اوصاف] خداوند از آن چه که ستمگران می گویند، بسیار والاتر است.

ص: 159

2-1- الكاظم علیه السلام- ﴿يُجَازِيهِمْ جَزَاء اسْتِهْزَائِهِمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَة﴾. (1)

3-1- الكاظم علیه السلام- ﴿أَمَّا اسْتِهْزَاءُ اللَّهِ بِهِمْ فِي الدُّنْيَا فَهُوَ إِجْرَاؤُهُ إِيَّاهُمْ عَلَى ظَاهِرٍ أَحْكَامٍ الْمُسْلِمِينَ لِإِظْهَارِهِمُ السَّمْعَ وَالطَّاعَة. (2)

4-1- الكاظم علیه السلام- ﴿فَأَمَّا اسْتِهْزَاءُ اللَّهِ بِهِمْ فِي الدُّنْيَا فَإِنَّهُ... يَأْمُرُ رَسُولَ اللَّهِ بِالتَّعْرِيض لَهُمْ حَتَّى لَا يَخْفَى عَلَى الْمُخْلِصِينَ مَنِ الْمُرَادُ بِذَلِكَ التَّعْرِيض، وَيَأْمُرُ بِلَعْنِهم. (3)

5-1- الكاظم علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا اسْتِهْزَاؤُهُ بِهِمْ فِي الْآخِرَةَ فَهُوَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ إِذَا أَقَرَّهُمْ فِي دَارِ اللَّعْنَة وَ الْهَوَانِ وَ عَذَبَهُمْ بِتِلْكَ الْأَلْوَانِ الْعَجِيبَة مِنَ الْعَذَابَ وَأَقَرَّ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنِينَ فِي الْجَنَانِ بَحَضْرَةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله صَفِيِّ اللَّهِ الْمَلِكِ الدَّيَّانِ أَطْلَعَهُمْ عَلَى هَوْلَاءِ الْمُسْتَهْزِ ينَ بِهِمْ فِي الدُّنْيَا حَتَّى يَرَوْا مَا هُمْ فِيهِ مِنْ عَجَائِبِ اللَّعَائِنِ وَبَدَائِعِ التَّقِمَاتِ فَيَكُونَ لَذَّتُهُمْ وَسُرُورُهُمْ بِشَمَاتِتِهِمْ كَلَذَّتِهِمْ وَ سُرُورِهِمْ بِنَعِيمِهِمْ فِي جَنَانِ رَبِّهِمْ فَالْمُؤْمِنُونَ يَعْرِفُونَ أُولَئِكَ الْكَافِرِينَ الْمُنَافِقِينَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ صِفَاتِهِمْ وَالْكَافِرُونَ وَالْمُنَافِقُونَ يَنْظُرُونَ فَيَرَوْنَ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ كَانُوا بِهِمْ فِي الدُّنْيَا يَسْخَرُونَ لِمَا كَانُوا مِنْ مُوَالَاةِ مُحَمَّدِ وَ عَلِيٌّ وَآلِهِمَا يَعْتَقِدُونَ فَيَرُونَهُمْ فِي أَنْوَاعِ الْكَرَامَةِ وَ النَّعِيمِ فَيَقُولُ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنُونَ الْمُشْرِفُونَ عَلَى هَؤُلَاءِ الْكَافِرِينَ الْمُنَافِقِينَ يَا فُلَانُ وَ يَا فُلَانُ وَ يَا فَلَانُ حَتَّى يُنَادُوهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ مَا بَالُكُمْ فِي مَوَاقِفِ خِزْيِكُمْ مَاكِنُونَ هَلُقُوا إِلَيْنَا نَفْتَحْ لَكُمْ أَبْوَابَ الْجِنَانِ لِتَخَلَّصُوا مِنْ عَذَابِكُمْ وَ تَلْحَقُوا بِنَا فَيَقُولُونَ يَا وَيْلَنَا أَنَّى لَنَا هَذَا؟ فَيَقُولُ الْمُؤْمِنُونَ انْظُرُوا إِلَى هَذِهِ الْأَبْوَابِ فَيَنْظُرُونَ إِلَى أَبْوَاب مِنَ الْجِنَانِ مُفَتَحَة يُخَيَّلُ إِلَيْهِمْ أَنَّهَا إِلَى جَهَنَّمَ الَّتِي فِيهَا يُعَذِّبُونَ وَ يَقْدِرُونَ أَنَّهُمْ يَتَمَكَّنُونَ مِنْ أَنْ يَخْلَصُوا إِلَيْهَا فَيَأْخُذُونَ فِي السَّبَاحَةِ فِي بِحَارٍ حَمِيمِهَا وَ عَدْواً مِنْ بَيْنِ أَيْدِي زَبَانِيَتِهَا وَ هُمْ يَلْحَقُونَهُمْ يَضْرِبُونَهُمْ بِأَعْمِدَتِهِمْ وَ مِرْزَبَاتِهِمْ وَسِيَاطِهِمْ فَلَا يَزَالُونَ هَكَذَا يَسِيرُونَ هُنَاكَ وَ هَذِهِ الْأَصْنَافُ مِنَ الْعَذَابَ تَمَسُّهُمْ حَتَّى إِذَا قَدَرُوا أَنْ قَدْ بَلَغُوا تِلْكَ الْأَبْوَابَ وَجَدُوهَا مَرْدُومَةً عَنْهُمْ وَ تُدَهْدِهُهُمُ الزَّبَانِيَةُ بِأَعْمِدَتِهَا فَتَنَكِّسُهُمْ إِلَى سَوَاءِ الْجَحِيمِ وَ يَسْتَلْقِى أُولَئِكَ الْمُؤْمِنُونَ عَلَى فُرُشِهِمْ فِي مَجَالِسِهِمْ يَضْحَكُونَ مِنْهُمْ مُسْتَهْرَ ينَ بِهِمْ فَذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَالْيَوْمَ الَّذِينَ آمَنُوا مِنَ الْكُفَّارِ يَضْحَكُونَ عَلَى الْأَرَائِكِ يَنْظُرُونَ. (4)

ص: 160

2-1- امام کاظم علیه السلام- خداوند سزای مسخره کردنشان را در دنیا و آخرت خواهد داد.

3-1- امام کاظم علیه السلام- خداوند، ایشان (منافقین) را در دنیا چنین تمسخر می کند که آن ها را به خاطر آن که به فرمانبری و اطاعت تظاهر می کردند فقط به انجام ظاهر احکام اسلام وامی دارد. (اعمالی که هیچ ثوابی نداشته و فقط سختی انجامش، به آن ها می رسد).

4-1- امام کاظم علیه السلام- خداوند آن ها را در دنیا این گونه مسخره می کند که... به رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمان می دهد که آن ها را لعنت کند و با آنان به کنایه سخن گفته و رفتار نماید تا مؤمنین مخلص مراد حضرت را از این رفتار دریابند [و بفهمند که آنان منافقند].

5-1- امام کاظم علیه السلام- خداوند ایشان را در آخرت چنین تمسخر می کند که وقتی آن ها را در جایگاه لعنت و خواری جای می دهد و با انواع عذاب های عجیب و متفاوت عذابشان می کند مؤمنین را در باغ های بهشت در کنار حضرت محمّد صلی الله علیه و آله که برگزیده ی خداوند است جای می دهد [خداوند] مؤمنین را از حال کسانی که آن ها را در دنیا تمسخر می کردند آگاه می کند تا آن ها را در لعنت های عجیب و عذاب های متنوع ببینند شادمانی اهل بهشت هنگامی که آن ها را در این حال می بینند و آن ها را مورد سرزنش و شماتت قرار می دهند مانند شادمانیشان از بهره وری از نعمت های بهشت است. مؤمنین، اسم و صفات آن کافران منافق را می دانند کافران و منافقان نیز نگاه می کنند و آن مؤمنینی را که در دنیا آن ها را به خاطر قبول ولایت محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و خاندانشان علیهم السلام، مورد تمسخر قرار داده بودند می بینند که از انواع نعمت ها و بخشش های الهی برخوردار هستند مؤمنین در حالی که مشرف بر آن کافران و منافقین هستند، می گویند: ای فلانی! و ای فلانی! و ای فلانی»! و آن ها را با نام هایشان می خوانند و از ایشان سؤال می کنند که چرا در جایگاه های خواری و ذلّت مانده اید و حالتان چگونه است؟ به سوی ما بیایید تا درهای بهشت را برایتان باز کنیم تا از عذاب رهایی یافته و به ما ملحق شوید آن ها در جواب می گویند: «ای وای بر ما! چگونه این کار را بکنیم و خلاص شویم؟ در این هنگام مؤمنین می گویند به این درها نگاه کنید کافران به درهای گشوده شده بهشت نگاه کرده و تصور می کنند که آن درها به سوی ایشان و جهنمی که در آن عذاب می شوند، باز می شود و می توانند از طریق آن نجات یابند. پس شروع می کنند به دست و پا زدن در دریای حمیم (گدازنده و سوزنده) جهنّم و به پیش نگهبانان دوزخ می دوند؛ در حالی که نگهبانان دوزخ، آن ها را با عمود گرز و شلاق هایشان می زنند؛ اما کافران همچنان به سوی درها می دوند و این عذاب ها را می چشند؛ منافقان آن قدر به این کار ادامه می دهند تا این که بتوانند به آن درها برسند اما در آن هنگام درها را بسته می یابند و نگهبانان، ایشان را با عمودهایشان کوفته و به درون جهنّم می رانند؛ در آن حال مؤمنین را می بینند که بر روی فرش هایشان نشسته به ایشان نیشخند زده و آنان را مسخره می کنند. این معنای کلام خداوند عزّوجلّ است که می فرماید: ﴿فَالْيَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْكُفَّارِ يَضْحَكُونَ عَلَى الْأَرَائِكِ يَنْظُرُونَ﴾.

ص: 161

ابن عباس رحمه الله علیه - ﴿وَ ذَلِكَ أَنَّهُ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ أَمَرَ اللهُ الْخَلْقَ بِالْجَوَازِ عَلَى الصِّرَاطِ فَيَجُورُ الْمُؤْمِنُونَ إِلَى الْجَنَّة وَ يَسْقُطُ الْمُنَافِقُونَ فِي جَهَنَّمَ فَيَقُولُ اللَّهُ: يَا مَالِكَ اسْتَهْزِئُ بِالْمُنَافِقِينَ فِي جَهَنَّمَ فَيَفْتَحُ مَالِكُ بَاباً فِي جَهَنَّمَ إِلَى الْجَنَّةِ وَيُنَادِيهِمْ مَعْشَرَ الْمُنَافِقِينَ هَاهُنَا هَاهُنَا فَاصْعَدُوا مِنْ جَهَنَّمَ إِلَى الْجَنَّةِ فَيَسِيحُ الْمُنَافِقُونَ فِي نَارِ جَهَنَّمَ سَبْعِينَ خَرِيفاً حَتَّى إِذَا بَلَغُوا إِلَى ذَلِكَ الْبَابِ وَ هَمُّوا بِالْخُرُوجِ أَغْلَقَهُ دُونَهُمْ وَفَتَحَ لَهُمْ بَابَا إِلَى الْجَنَّةِ فِي مَوْضِعَ آخَرَ فَيُنَادِيهِمْ مِنْ هَذَا الْبَابِ فَاخْرُجُوا إِلَى الْجَنَّةِ فَيَسِيحُونَ مِثْلَ الْأَوَّلَ فَإِذَا وَصَلُوا إِلَيْهِ أَغْلَقَ دُونَهُمْ وَ يَفْتَحُ فِي مَوْضِعَ آخَرَ وَ هَكَذَا أَبَدَ الْآبدين﴾. (1)

باب 2: بهم

1-2- ابن عباس علیه السلام- ﴿فَیَقُولُ اَللَّهُ یَا مَالِکُ اِسْتَهْزِئْ بِالْمُنَافِقِینَ فِی جَهَنَّمَ﴾. (2)

باب 3: يَمُدُّهُمْ فِي طُغْيانِهِمْ

1-3- الكاظم علیه السلام- ﴿يُمْهِلُهُمْ وَيَتَأَنَّى بِهِمْ وَيَدْعُوهُمْ إِلَى التَّوْبَةِ وَيَعِدُهُمْ إِذَا تَابُوا الْمَغْفِرَةِ﴾. (3)

2-3- العسكرى علیه السلام- ﴿ یُمْهِلُهُمْ وَ یَتَأَتَّی بِهِمْ بِرِفْقِهِ وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی التَّوْبَةِ، وَ یَعِدُهُمْ إِذَا أَنَابُوا الْمَغْفِرَةَ﴾. (4)

3-3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ يَمُدُّهُمْ فِي طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ أَي يَدَعُهُمْ﴾. (5)

باب 4: يَعْمَهُونَ

اشاره

1-4- الكاظم علیه السلام- ﴿لَا یَرْعَوُونَ عَنْ قَبِیحٍ وَ لَا یَتْرُكُونَ أَذًی بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ علیه السلام یُمْكِنُهُمْ إِیصَالُهُ إِلَیْهِمَا إِلَّا بَلَغُوهُ ﴾. (6)

2-4- الكاظم علیه السلام- ﴿وَهُمْ يَعْمَهُونَ وَلَا يَرْعَرُونَ﴾. (7)

ص: 162

6-1- ابن عباس رحمه الله علیه- چون روز قیامت فرا رسد خدای متعال به بندگان خویش فرمان می دهد که از پل صراط عبور کنند مؤمنین به بهشت راه یافته و منافقان در دوزخ فرو می افتند. آن گاه خداوند متعال به نگهبان دوزخ دستور می دهد تا منافقان را در دوزخ به ریشخند گیرد. نگهبان دوزخ، دری از دوزخ را به روی بهشت می گشاید و آنان را چنین ندا می دهد ای قوم منافقان بیایید بیایید و از جهنم به سوی بهشت بالا بروید منافقان هفتاد پاییز در دریاهای دوزخ دست و پا می زنند تا این که به آن در رسیده و در صدد بیرون شدن از آن بر می آیند ناگهان نگهبان دوزخ آن در را به رویشان می بندد و دری دیگر در جایی دیگر رو به بهشت برایشان گشاده و می گوید: «از این در به سوی بهشت بیرون روید». آن ها همچون بار نخست دست و پا زده به آن سو روانه می شوند. وقتی به آن جا می رسند آن در نیز به رویشان بسته شده و دری دیگر در جایی دیگر گشوده می گردد و این عذاب تا ابد ادامه می یابد.

بخش 2: آنان را؛

1-2- ابن عباس رحمه الله علیه- خداوند در آخرت می فرماید: «ای نگهبان دوزخ منافقین را در جهنم تمسخر نما».

بخش 3: و آن ها را در طغیانشان نگه می دارد.

1-3- امام کاظم علیه السلام- [خداوند] به ایشان فرصت و مهلت داده و آن ها را به سوی توبه می خواند و به ایشان وعده می دهد که اگر توبه کنند، مشمول بخشش الهی می شوند.

2-3- امام عسکری علیه السلام- [خداوند به آن ها مهلت داده و با لطف خویش به آن ها فرصت عطا می کند و [نیز] آن ها را به توبه دعوت کرده و به آن ها وعده می دهد که اگر از راهشان به سوی خدا بازگردند، آن ها را ببخشاید.

3-3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه - يَمُدَّهُمْ یعنی خدا آنان را به حال خود رها می کند.

بخش 4: سرگردان بشوند.

1-4- امام کاظم علیه السلام- دست از کردار نکوهیده ی خود بر نمی دارند و آزار رساندن به محمّد صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را ترک نمی کنند؛ بلکه هر اذیت و آزاری که در توانشان باشد در حق آن دو بزرگوار انجام می دهند.

2-4- امام کاظم علیه السلام- آنان همچون کوران سرگردانند و از کارهای بد خود دست نمی کشند.

ص: 163

قوله تعالى: ﴿أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدى فَما رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ وَ ما كانُوا مُهْتَدِينَ﴾ (16)

باب 1: أُولئِكَ

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿... فَاعْرِفْ أَشْبَاهَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ الَّذِينَ سَارُوا بِكِتْمَانِ الْكِتَابِ وَتَحْرِيفِهِ، «فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَما كانُوا مُهْتَدِينَ» ثُمَّ اعْرِفْ أَشْبَاهَهُمْ مِنْ هذِهِ الْأُمَّةِ الَّذِينَ أَقَامُوا حُرُوفَ الْكِتَابِ، وَحَرَّفُوا حُدُودَهُ، فَهُمْ مَعَ السَّادَةِ وَالْكُبُرَّةِ، فَإِذَا تَفَرَّقَتْ قَادَةُ الْأَهْوَاءِ كَانُوا مَعَ أَكْثَرِهِمْ دُنْيَا، وَذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ، لَا يَزَالُونَ كَذلِكَ فِي طَبَعٍ وَطَمَعٍ، لَا يَزَالُ يُسْمَعُ صَوْتُ إِبْلِيسَ عَلى أَلْسِنَتِهِمْ بِبَاطِلٍ كَثِيرٍ، يَصْبِرُ مِنْهُمُ الْعُلَمَاءُ عَلَى الْأَ ذى وَالتَّعْنِيفِ، وَيَعِيبُونَ عَلَى الْعُلَمَاءِ بِالتَّكْلِيفِ وَالْعُلَمَاءُ فِي أَنْفُسِهِمْ خَانَةٌ إِنْ كَتَمُوا النَّصِيحَةَ، إِنْ رَأَوْا تَائِهاً ضَالًا لَا يَهْدُونَهُ، أَوْ مَيِّتاً لَا يُحْيُونَهُ، فَبِئْسَ مَا يَصْنَعُونَ؛ لِأَنَّ اللّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالى أَخَذَ عَلَيْهِمُ الْمِيثَاقَ فِي الْكِتَابِ أَنْ يَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَبِمَا أُمِرُوا بِهِ، وَأَنْ يَنْهَوْا عَمَّا نُهُوا عَنْهُ، وَأَنْ يَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوى، وَلاَ يَتَعَاوَنُوا عَلَى الْاءِثْمِ وَالْعُدْوَانِ، فَالْعُلَمَاءُ مِنَ الْجُهَّالِ فِي جَهْدٍ وَجِهَادٍ، إِنْ وَعَظَتْ قَالُوا: طَبَعَتْ، وَإِنْ عَلَّمُوا الْحَقَّ الَّذِي تَرَكُوا قَالُوا: خَالَفَتْ، وَإِنِ اعْتَزَلُوهُمْ قَالُوا: فَارَقَتْ، وَإِنْ قَالُوا: هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ عَلى مَا تُحَدِّثُونَ، قَالُوا: نَافَقَتْ، وَإِنْ أَطَاعُوهُمْ قَالُوا: عَصَتِ. اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ فَهَلَكَ جُهَّالٌ فِيمَا لَا يَعْلَمُونَ، أُمِّيُّونَ فِيمَا يَتْلُونَ، يُصَدِّقُونَ بِالْكِتَابِ عِنْدَ التَّعْرِيفِ، وَيُكَذِّبُونَ بِهِ عِنْدَ التَّحْرِيفِ، فَلَا يُنْكِرُونَ أُولئِكَ أَشْبَاهُ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ، قَادَةٌ فِي الْهَوى، سَادَةٌ فِي الرَّدى﴾. (1)

باب 2: اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدى

اشاره

2-1- الكاظم علیه السلام ﴿... بَاعُوا دِينَ اللَّهِ وَاعْتَاضُوا مِنْهُ الْكُفْرَ باللَّهِ إِشْتَرَوُا النَّارَ وَأَصْنَافَ عَذَابِهَا بِالْجَنَّة الَّتِي كَانَتْ مُعَدَّةٌ لَهُمْ لَوْ آمَنُوا﴾. (2)

ص: 164

آنان کسانی هستند که گمراهی را با [از دست دادن] هدایت خریده اند؛ و [این] تجارت آن ها سودی نداده و هدایت نیافته اند. (16)

بخش 1: آنان؛

1-1- امام باقر علیه السلام- ... کسانی را که به اخبار (دانشمندان یهود) و رهبان (دانشمندان مسیحی) شباهت دارند، [از بین مسلمانان]،بشناس روش آنان کتمان کردن کتاب خدا و تحریف آن است؛ که از تجارت خود سودی نبرده و هدایت نشده اند. افراد مشابه آن ها را در این امّت (اسلام) بشناس؛ آنان به تحریف الفاظ کتاب قیام کرده و حدود و مقرراتش را تحریف می کنند؛ اینان با رهبران و بزرگان [دنیا و زمامداران] همکاری می کنند و چون اختلافی در میان رهبران هواپرست افتد با آن دسته همکاری می کنند که دنیای بیشتری دارند؛ اندازه و ارزش علم و دانش ایشان این است؛ همواره گرفتار طبع شیطانی و آلوده ی طمع خویشند و پیوسته آواز شیطان از زبانشان شنیده می شود که فراوان سخن باطل می گویند. علما و دانشمندان حقیقی نیز در برابر آزار و زورگویی آنان صبر پیشه می سازند [امّا] در مقابل، آنان بر این علمای بزرگوار [به خاطر این که آنان را به حق وادار کرده و از باطل جلوگیری می نمایند] خرده می گیرند؛ در حالی که علما اگر فرد سرگردان گمراهی را ببینند ولی او را راهنمایی نکنند و یا او را مانند شخص مرده ای یافته ولی او را زنده نکنند (منظور، مردن و زنده کردن قلب است)، خود را خیانتکار می شمارند. [آن دانشمندانی که به تحریف دین می پردازند و مردم را هدایت نمی کنند]، چه بدکاری انجام می دهند زیرا خدای تبارک و تعالی از ایشان در کتاب خود پیمان محکم گرفته که مردم را به کار خوب و به آن چه به آن ها امر شده، دعوت کنند و دیگران را از آن چه خود از آن نهی شده اند بازدارند و در نیکی و پرهیزگاری همکار و یاری رسان یکدیگر باشند و در گناهکاری و زورگویی کمک ندهند پس این علماء همیشه با نادانان در کوشش و مبارزه اند؛ اگر علما نادانان را پند دهند مردم جاهل می گویند: «سرکشی می کنند»؛ و اگر حقی را که ادا نکرده اند به یادشان آورده و آگاهشان سازند می گویند با مردم مخالفت می کنند و اگر از آن ها کناره بگیرند می گویند علمای خود را از جماعت مسلمانان جدا کرده اند و اگر علما به آن ها بگویند دلیل خود را بر این سخن و این تهمتی که بر آنان می زنید بیاورید می گویند: «آن ها منافق شدند» و اگر علما پیروی آن ها را کنند می گویند آنان خدای عزّوجلّ را نافرمانی کردند» جاهلان به خاطر آن چه نمی دانند هلاک شدند و نسبت به آن چه که از کتاب خدا می خوانند نادانند وقتی کسی از قرآن تعریف می کند او را تصدیق می کنند و وقتی دیگری قرآن را تحریف می کند او را انکار نمی کنند و در واقع با تکذیب همراهی می کنند. اینان همانند اخبار دانشمندان (یهود و رهبان دانشمندان) نصاری هستند که رهبران هواپرستی و پیشوایان هلاکت و نابودی اند.

بخش 2: گمراهی را با [از دست دادن] هدایت خریده اند.

1-2- امام کاظم علیه السلام- دین خدا را فروختند و به جای آن کفر اتّخاذ کردند پس تجارت آن ها سود نکرد... [زیرا آن ها] دوزخ و عذاب های آن را در مقابل بهشتی که اگر ایمان می آوردند، برای آن ها مهیا بود، خریدند.

ص: 165

2-2- على بن إبراهيم علیه السلام- ﴿الضَّلَالَةُ هَاهُنَا الْحَيْرَةُ ، وَ الْهُدَى الْبَيَانُ ، فَاخْتَارُوا الْحَيْرَةَ وَ الضَّلَالَةَ عَلَى الْهُدَى وَالْبَيَانِ﴾. (1)

باب 3: فَما رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ

3-1- الكاظم علیه السلام- ﴿ما رَبَّحُوا فِي تِجَارَتِهِمْ فِي الْآخِرَةِ﴾. (2)

باب 4: وَمَا كَانُوا مُهْتَدِينَ

1-4- الكاظم علیه السلام- ﴿ما كانُوا مُهْتَدِينَ إِلَى الْحَقِّ وَ الصَّوَاب﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ َناراً فَلَمَا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَكَهُمْ فِي ظُلُمَاتٍ لَا يُبْصِرُونَ﴾. (17)

باب 1: ﴿مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ﴾.

اشاره

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿في قول الله عزّوجلّ قُلْ لَوْ أَنَّ عِنْدِي ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِيَ الْأَمْرُ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ قَالَ لَوْ أَنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْلِمَكُمُ الَّذِي أَخْفَيْتُمْ فِي صُدُورِهِمْ مِنِ اسْتِعْجَالِكُمْ بِمَوْتِي لِتَظْلِمُوا أهْلَ بَيْتِى السلة مِنْ بَعْدِي فَكَانَ مَثَلُكُمْ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَاراً﴾. (4)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قال أميرُ الْمُؤْمِنِينَ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي الْمَسْجِدِ وَالنَّاسُ مُجْتَمِعُونَ بِصَوْتٍ عَالَ: الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهَ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ. فَقَالَ ابن عباس: يَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام: لِمَ قُلْتَ مَا قُلْتَ؟ قَال الله... أَتَشْهَدُ عَلَى رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّهُ اسْتَخْلَفَ أَبَا بَكْرِ؟ قَالَ: مَا سَمِعْتَ رَسُولَ اللَّهُ أَوْصَى إِنَّا إِلَيْكَ قَالَ: فَهَلَّا بَايَعْتَنِي. قَالَ: اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَى أَبِي بَكْرٍ فَكُنْتُ مِنْهُمْ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام كَمَا اجْتَمَعَ أَهْلُ الْعِجْل عَلَى الْعِجْلِ، هَاهُنَا فُتِنْتُمْ، وَمَثَلُكُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَكَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ صُمٌّ بُكْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ﴾. (5)

ص: 166

2-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- منظور از گمراهی در این جا سرگردانی و منظور از هدایت، روشن بودن [مسیر هدایت] است. آنان سرگردانی و گمراهی را به جای هدایت و روشنگری برگزیدند.

بخش 3: و [این] تجارت آن ها سودی نداده است.

1-3- امام کاظم علیه السلام- از تجارتشان در آخرت سود نبردند.

بخش 4: و هدایت نیافته اند.

1-4- امام کاظم علیه السلام- آن ها به سوی حق صواب راستی و درستی راهنمایی نشدند.

آنان (منافقان) همانند کسانی هستند که آتشی افروخته اند [تا از تاریکی وحشتناک رهایی یابند]، ولی همین که آتش اطرافشان را روشن ساخت، خداوند روشنایی آن ها را گرفته و در تاریکی ها رهایشان می سازد؛ در حالی که [چیزی را] نمی بینند. (17)

بخش 1: آنان (منافقان) همانند کسانی هستند که آتشی افروخته اند [تا از تاریکی وحشتناک رهایی یابند]، ولی همین که آتش اطرافشان را روشن ساخت خداوند روشنایی آن ها را گرفته است.

1-1- امام باقر علیه السلام- [پیامبر صلی الله علیه و آله] درباره ی آیه ی: ﴿ قُلْ لَوْ أَنَّ عِنْدِي ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِيَ الْأَمْرُ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ ﴾؛ بگو اگر آن چه درباره ی آن عجله دارید نزد من بود و به درخواست شما ترتیب اثر می دادم عذاب الهی بر شما نازل می گشت و کار میان من و شما پایان گرفته بود (انعام (58) فرمود: «اگر به من اجازه می دادند شما را نسبت به آن چه که در دل پنهان کرده اید آگاه می ساختم... آن چه که شما در دلتان مخفی می کنید این است که شما مرگ مرا می خواهید و می خواهید مرگ من به تعجیل بیفتد تا بعد از من به اهل بیتم علیه ظلم کنید. این آیه مثل شماست، چنان چه آیه ی كَمَثَل الَّذِي اسْتَوْقَد ناراً نیز در وصف شماست.

2-1- امام علی امیرالمؤمنین علیه السلام- پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در اجتماع مردم در مسجد، با صدای بلند فرمودند: «کسانی که کافر شدند و سد راه خداوند گشتند اعمالشان نابود می گردد». ابن عباس گفت: «ای اباالحسن علیه السلام! از چه روی چنین سخن گفتید»؟ حضرت علیه السلام فرمودند: «.... آیا تو بر این که پیامبر صلی الله علیه و آله پس از خود، ابوبکر را به خلافت برگزید شهادت می دهی»؟ گفت: «نشنیدم که پیامبر صلی الله علیه و آله کسی غیر از تو را به عنوان وصی خود برگزیند». حضرت صلی الله علیه و آله فرمودند: «پس چرا تو با من بیعت نکردی»؟ گفت: «دیدم، همه ی مردم به بیعت با ابوبکر اجتماع کردند، من هم به ایشان پیوستم». حضرت فرمودند: «همان طور که قوم بنی اسرائیل بر پرستش گوساله اجتماع کردند، شما نیز این چنین مورد آزمایش قرار گرفتید و همچنین مَثَل شما مثل کسی است که آتشی بیفروخت و همین که اطراف وی را روشن ساخت خدا نورش را برد و در تاریکی رهایش کرد که در آن چیزی نمی بینند. آن ها کر، گنگ و کورند پس [به سوی حق] باز نمی گردند.

ص: 167

1-3- الكاظم علیه السلام - ﴿مَثَلُ هَؤُلَاءِ الْمُنَافِقِينَ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَاراً أَبْصَرَ بهَا مَا حَوْلَهُ، فَلَمَّا أَبْصَرَ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهَا بِرِيحٍ أَرْسَلَهَا عَلَيْهَا فَأَطْفَأَهَا أَوْ بِمَطَرٍ، كَذَلِكَ مَثَلُ هَوْلَاءِ الْمُنَافِقِينَ النَّاكِثِينَ لَمَّا أَخَذَ اللَّهُ تَعَالَى عَلَيْهِمْ مِنَ الْبَيْعَةِ لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب لَا أَعْطَوْا ظَاهِراً شَهَادَةَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّدَا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ وَ أَنَّ عليا وليهُ وَ وَصِيُّهُ وَ وَارثُهُ وَ خَلِيفَتُهُ فِي أُمَّتِهِ، وَ قَاضِي دُيُونِهِ، وَ مُنْجِزُ عِدَاتِهِ، وَ الْقَائِمُ بِسَايِسَةِ عِبَادِ اللَّهِ مَقَامَهُ، فَوَرِثَ مَوَارِيثَ الْمُسْلِمِينَ بهَا، وَ وَالَوْهُ مِنْ أَجْلِهَا، وَ أَحْسَنُوا عَنْهُ الدَّفَاعَ بِسَبَبِهَا، وَاتَّخَذُوهُ أَحَاً يَصُونُونَهُ مِمَّا يَصُونُونَ عَنْهُ أَنْفُسَهُمْ بِسِمَاعِهِمْ مِنْهُ لَهَا، فَلَمَّا جَاءَ الْمَوْتُ وَقَعَ فِي حُكْمِ رَبِّ الْعَالَمِينَ الْعَالِمِ بِالْأَسْرَارِ الَّذِي لَا يَخْفَى عَلَيْهِ خَافِيَةُ، فَأَخَذَهُمْ بِعَذَابِ بَاطِنِ كُفْرِهِمْ فَذَلِكَ حِينَ ذَهَبَ نُورُهُمْ وَصَارُوا فِي ظُلُمَاتِ عَذَابِ اللَّهِ، ظُلُمَاتِ أَحْكَامِ الْآخِرَةِ لَا يَرَوْنَ مِنْهَا خُرُوجاً وَ لَا يَجِدُونَ عَنْهَا مَحِيص﴾. (1)

باب 2: تَرَكَهُمْ

1-2- الرضا علیه السلام -﴿ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَا يُوصَفُ بِالتّرْكِ كَمَا يُوصَفَ خَلْقُهُ وَلَكِنَّهُ مَتَى عَلِمَ أَنَّهُمْ لَا يَرْجِعُونَ عَنِ الْكُفْرِ وَالصَّلَالِ مَنَعَهُمْ اَلْمُعَاوَنَهَ وَ اَللُّطْفَ، وَ خَلَّی بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ اِخْتِیَارِهِمْ﴾. (2)

باب 3: لا يُبْصِرُونَ

1-3- الباقر علیه السلام- ﴿وَ تَراهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ وَهُمْ لا يُبْصِرُونَ﴾. (3)

2-3- الباقر علیه السلام- ﴿فَلَمْ يُبْصِرُوا فَضْلَ أَهْل بَيْتِهِ﴾ (4)

قوله تعالى: ﴿صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَرْجِعُونَ﴾ (18)

كُلّيَاتُها

اشاره

ص: 168

3-1- امام کاظم علیه السلام- مَثَل این منافقان همچون کسی است که آتشی برپا می کند تا با آن اطرافش را ببیند؛ پس آن گاه که می تواند ببیند خداوند با فرستادن باد و یا باران آتش را خاموش کرده و نورش را از بین می برد؛ مثل این منافقان پیمان شکن این چنین است؛ زمانی که خداوند از ایشان بر ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام بیعت گرفت به ظاهر شهادت دادند که هیچ معبودی جز خدای یکتا نیست و محمّد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده ی اوست و علی علیه السلام سرپرست، وصی، وارث و جانشین او در میان امتش می باشد؛ احکامش را قضاوت کرده و وعده هایش را محقق نموده و امور بندگان را پس از پیامبر صلی الله علیه و آله به جای او سیاست می کند؛ و به خاطر ولایتش ارزش های اسلام و مسلمین را به ارث می برد و مردم نیز به خاطر آن او را اطاعت می کنند و بدین سبب دفاع از او را نیکو می دارند و به خاطر ولایتش گوش به فرمان او هستند و او را چون برادری دانسته و از او صیانت می کنند؛ کنند؛ همان طور که از داشته های خود حفظ و صیانت می کنند. زمانی که به امر پروردگار دو جهان- که به اسرار مطلع است و رازی برایش پنهان نمی ماند زمان مرگ آن ها فرا برسد خداوند ایشان را به سبب کفر درونیشان عذاب می کند؛ پس آن زمانی است که نورشان زایل شده و در تاریکی عذاب الهی فرو می روند در تاریکی جزای اعمالشان در آخرت گرفتار می شوند؛ به طوری که راهی برای بیرون رفتن و فرار کردن نمی یابند.

بخش 2: رهایشان می سازد.

1-2- امام رضا علیه السلام- علي برعکس مخلوقات که می توان درباره ی ایشان الفاظ «رها کردن» و ترک نمودن را به کار برد نمی توان با این الفاظ خداوند را وصف کرد؛ بلکه [معنی آن در مورد خداوند آن است که] وقتی می داند که آنان از کفر و ضلالت دست بر نمی دارند، لطف و کمک خویش را از آنان دریغ می دارد و آنان را به حال خودشان رها می کند تا هرکاری می خواهند، انجام دهند.

بخش 3: در حالی که [چیزی را] نمی بینند.

1-3- امام باقر علیه السلام- آن ها را می بینی که به تو می نگرند در حالی که تو را نمی بینند.

2-3- امام باقر علیه السلام- آنان فضل و مقام اهل بیت را نمی بینند.

آن ها کر و لال و کورند؛ لذا [از راه خطا] باز نمی گردند! (18)

کلّیات

ص: 169

1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَإِنَّ زَلَقَ اللَّسَانِ فِيمَا يَكْرَهُ اللَّهُ وَ مَا يَنْهَى عَنْهُ مَرْدَاةُ لِلْعَبْدِ عِنْدَ اللَّهِ وَمَقْتُ مِنَ اللَّهِ وَصَمْ وَ عَمِّى وَبَكُمُ يُورِثُهُ اللَّهُ إِيَّاهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَتَصِيرُوا كَمَا قَالَ اللهُ: صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ

فَهُمْ لا يُرْجِعُونَ﴾. (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ يَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانُ الصَّابِرُ عَلَى دِينِهِ مِثْلُ الْقَابِضِ عَلَى الْجَمْرَةِ بِكَفِّهِ يُقَالُ لِذَلِكَ الزَّمَانِ إِنْ كَانَ ذِتْباً وَ إِلَّا أَكَلَتَهُ الذَّتَابُ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ عَلَمَاؤُهُمْ وَ فُقَهَاؤُهُمْ خَونَهُ أَلَا إِنَّهُمْ فَجَرَةُ أَشْرَارُ خَلْقِ اللَّهِ وَكَذَلِكَ أَتْبَاعُهُمْ وَ مَنْ يَأْتِيهِمْ وَيَأْخُذُ مِنْهُمْ وَيُحِبُّهُمْ وَ يُجَالِسُهُمْ وَيُشَاوِرُهُمْ أَشْرَارُ خَلْقَ اللَّهِ يُدْخِلُهُمْ نَارَ جَهَنَّمَ صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَرْجِعُونَ﴾. (2)

3- الرّسول صلی الله علیه السلام- ﴿یَا ابْنَ مَسْعُودٍ احْذَرْ سُكْرَ الْخَطِیئَةِ فَإِنَّ لِلْخَطِیئَةِ سُكْراً كَسُكْرِ الشَّرَابِ بَلْ هِیَ أَشَدُّ سُكْراً مِنْهُ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى: صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَرْجِعُون﴾. (3)

باب 1: صُمُّ

1-1- على بن إبراهيم- ﴿الصُّمُ الَّذِي لَا يَسْمَعُ﴾. (4)

1- 2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿نَحْشُرُهُمْ يَوْمَ الْقِيامَة عَلى وُجُوهِهِمْ عُمْيَاً بُكْماً وَ صُمَّا﴾. (5)

باب 2: بكم

1-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ الْبُكْمُ الَّذِي يُولَدُ مِنْ أُمِّهِ أَعْمَى﴾. (6)

باب 3: عُميٌ

1-3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿الْعُمْنُ الَّذِي يَكُونُ بَصِيراً ثُمَّ يُعْمَى﴾. (7)

باب 4: فَهُمْ لا يَرْجِعُونَ

اشاره

1-4- الصّادق علیه السلام- ﴿.... لَا يَنْطِقُون﴾. (8)

ص: 170

1- امام صادق علیه السلام- لغزش زبان در آن چه که خدا نمی پسندد و از آن جلوگیری می فرماید، بنده را در نزد او مردود می کند و خشمش را بر می انگیزد و نیز ،کری کوری و گنگی را از جانب خدا در روز قیامت نصیب این بندگان می کند و در نتیجه چنان می شوند که خدا فرموده است: کر و گنگ و کور هستند و از جهنم باز نمی گردند.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود زمانی بر مردم خواهد آمد که کسی که بر دین خود و حفظ آن صبر و استقامت کند مانند کسی است که آتش در دست خود گرفته باشد. در این زمان گفته خواهد شد یا باید گرگ بود و یا در غیر این صورت خوراک گرگ شد. ای پسر! مسعود دانشمند و فقیهان آن زمان خائن، فاجر و بدترین خلق خدا هستند؛ [نه تنها آنان بلکه] کسانی که پیروان ایشانند؛ کسانی که نزد آنان می روند و از آنان درس می گیرند [کسانی که] ایشان را دوست دارند، [ کسانی که] همنشینشان بوده و با آن ها مشورت می کنند مانند آن ها هستند. آن ها بدترین خلقی هستند که خدا آنان را در آتش جهنّم داخل می.کند صُمٌّ بُكْمٌ.كند صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَرْجِعُونَ

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود! از مستی بپرهیز که گناه نیز مانند شراب و بلکه بدتر از آن مستی به بار می آورد خدای متعال در این باره می فرماید [مردم تبهکار] کر و لال و کورند و هرگز [به سوی حق] باز نمی گردند.

بخش 1: کَر [هستند].

اشاره

1-1- علی بن ابراهيم- الصّم کسی است که نمی شنود.

2-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- در حالی که با صورت بر زمین کشیده می شوند محشورشان می کنیم؛ در حالی که کر و لال و کورند.

بخش 2: لال [هستند]

1-2- علی بن ابراهیم- بُکم کسی است که نابینا از مادر زائیده شود.

بخش 3: کور [هستند].

1-3- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- العُمی کسی است که [از ابتدا] بینا باشد سپس نابینا شود. (یعنی نابینای مادرزاد نباشد).

بخش 4: لذا [از راه خطا] باز نمی گردند.

1-4- امام صادق علیه السلام- نمی توانند سخن بگویند.

ص: 171

2-4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿أَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّماءِ فِيهِ ظُلُماتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ يَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِي آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِيطٌ بِالْكافِرِينَ﴾. (19)

كُلّيَاتُها

1- الكاظم علیه السلام- ﴿ثُمَّ ضَرَبَ اللَّهُ لِلْمُنَافِقِينَ مَثَلًا آخَرَ﴾. (2)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَهُوَ مَثَلُ الْكُفَّارِ﴾. (3)

باب 1: كَصَيِّبٍ

1-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّماءِ أَيْ كَمَطَر﴾. (4)

1-2- الكاظم علیه السلام- ﴿مَثَلُ مَا خُوطِبُوا بِهِ مِنْ هَذَا الْقُرْآنَ الَّذِي أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ يَا مُحَمَّد مُشْتَمِلا عَلَى بَيَانِ تَوْحِيدِي وَ إِيضاح حُجَّة نُبُوَّتِكَ، وَالدَّلِيل الْبَاهِرِ عَلَى اسْتِحْقَاقِ أَخِيكَ عَلَى علیه السلام لِلْمَوْقِفِ الَّذِي وَقَفْتهُ، وَالْمَحَلَّ الَّذِي أحْلَلْتَهُ، وَالرُّتْبة الَّتِي رَفَعْتَهُ إِلَيْهَا، وَالسَّيَاسَةِ الَّتِي قَلَّدْتَهُ إِيَّاهَا فِيهِ، فَهِيَ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِيهِ ظُلُماتٌ وَرَعْدٌ وَبَرَقٌ. قَالَ: يَا مُحَمَّد كَمَا أَنَّ فِي هَذَا الْمَطَرِ هَذِهِ الْأَشْيَاءَ وَ مَنِ ابْتُلِيَ بِهِ خَافَ فَكَذَلِكَ هَؤُلَاءِ فِي رَبِّهِمْ بَيْعَةَ عَلَى الةِ وَ خَوْفِهِمْ أَنْ تَعْثُرَ أَنْتَ يَا مُحَمَّدٌ عَلَى نِفَاقِهِمْ كَمَنْ هُوَ فِي هَذَا الْمَطَر وَالرَّعْدِ وَ الْبَرْقِ يَخَافُ أَنْ يَخْلَعَ

الى الرَّعْدُ فُؤَادَهُ، أَوْ يَنْزِلَ الْبَرْقُ بِالصَّاعِقَة عَلَيْهِ، فَكَذَلِكَ هَؤُلَاءِ يَخَافُونَ أَنْ تَعْثُرَ عَلَى كُفْرِهِمْ فَتُوجَبَ قَتْلَهُمْ وَ اسْتِيصَالَهُمْ﴾. (5)

باب 2: رعدٌ و برقٌ

1-2- الأئمّة علیهم السلام- ﴿الرَّعْدُ هُوَ مَلَكُ مُوَكَّلُ بالسَّحَابِ يُسَبِّحُ ، وَ هُوَ الْمَرْوقُ عَنْ أَئِمَّتِنَا علیهم السلام﴾. (6)

2-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الرَّعْدُ صَوْتُ الْمَلَكِ وَالْبَرْقُ سَوْطُه﴾. (7)

ص: 172

2-4- پیامبر صلی الله علیه و آله - محل بازگشت و آرامگاهشان جهنّم است.

یا همچون بارانی که از آسمان در شب تاریک همراه با رعد و برق [در بیابان] ببارد. آن ها از ترس مرگ، انگشتانشان را در گوش های خود می گذارند؛ تا صدای صاعقه ها را نشنوند و خداوند به کافران احاطه دارد (19)

کلّیات

اشاره

1- امام کاظم علیه السلام- خدای عزّوجلّ [در این آیه] در مورد منافقان مثالی دیگر زد.

2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- این مَثَل کفّار است.

بخش1: همچون بارانی

1-1- علی بن ابراهیم- یعنی همانند باران.

2-1- امام کاظم علیه السلام- مَثَل آن چه که این قرآن در خطاب به منافقان بیان می کند- همان قرآنی که بر تو ای محمّد صلی الله علیه و آله نازل شده و بیانگر یگانگی خداوند متعال بوده؛ دلایل پیامبری تو را آشکار ساخته و نیز در اثبات شایستگی برادرت علیّ بن ابی طالب علیه السلام برای جایگاهی که تو او را در آن ایستاندی و محلی که تو او را در آن فرود آوردی و مقامی که تو او را بدان فرازداشتی و حکومتی که تو او را بدان گماردی، [مطالبی دارد] که در آیه ی ﴿كَصَيِّبٍ مِّنَ السَّمَاءِ فِيهِ ظُلُمَاتٌ وَ رَعْدٌ وَبَرْقٌ﴾ است حق تعالی فرمود: ای محمّد صلی الله علیه و آله! و همان طور که در این باران سیل آسا چیزهایی وجود دارد که هر کس به آن دچار گردد هراسان می شود آنان نیز به خاطر سرباززدن از بیعت با علی علیه السلام و ترس از این که تو ای محمّد صلی الله علیه و آله! به دورویی آنان پی ببری همانند همان کسی هستند که در این باران و رعد و برق گرفتار آمده است؛ همان طور که او از ترس این که رعد قلبش را از جای برکند یا برق آذرخشش را بر او فرود آورد به خویش می لرزد آنان نیز در هراسند که به خاطر دورویی آنان بر آنان سخت بگیری و این رسوایی به کشته شدن و بیچارگی آن ها بیانجامد.

بخش 2: رعد و برق؛

1-2- نورالثقلین از امامان علیهم السلام ما روایت است که رعد، همان فرشته ی ابر است که تسبیح می گوید.

2-2- امام علی علیه السلام- رعد، صدای فرشته ی [موکّل ابر] و برق، تازیانه اوست.

ص: 173

2-3- الصّادق علیه السلام- ﴿سَألَ أَبُو بَصِير أبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَن الرَّعْدِ، أَيَّ شَيْءٍ يَقُولُ؟ قَالَ: إِنَّهُ بِمَنْزِلَة الرَّجُل يَكُونُ فِي الْإِبِلِ فَيَزْجُرُهَا هَاى هاى كَهَيْئَة ذَلِكَ. قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ فَمَا حَالَ الْبَرْقِ فَقَالَ: تِلْكَ مَخَارِيقُ الْمَلَائِكَةِ تَضْرِبُ السَّحَابَ فَيَسُوقُهُ إِلَى الْمَوْضِعِ الَّذِي قَضَى اللَّهُ عَزَوَجَلَّ فِيهِ الْمَطَر﴾. (1)

باب 3: ﴿يَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ﴾.

3-1- الكاظم علیه السلام- ﴿كَمَا يَجْعَلُ هَؤُلَاءِ الْمُبْتَلُونَ بِهَذَا الرَّعْدِ وَالْبَرْقِ أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ لِتَكَا يَخْلَعَ صَوْتُ الرَّعْدِ أَفْئِدَتَهُمْ، فَكَذَلِكَ يَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ إِذَا سَمِعُوا لَعْنَكَ لِمَنْ نَكَتَ الْبَيْعَةَ، وَ وَعِيدَكَ لَهُمْ إِذَا عَلِمْتَ أَحْوَالَهُمْ... لِئَلَّا يَسْمَعُوا لَعْنَكَ وَلَا وَعِيدَكَ فَتَغَيَّرَ أَلْوَانُهُمْ فَيَسْتَدِلُ أَصْحَابُكَ أَنَّهُمُ الْمَعْنِيُّونَ بِاللَّعْنِ وَ الْوَعِيدِ لِمَا قَدْ ظَهَرَ مِنَ التَّغْيِيرِ وَالاضْطِرَابِ عَلَيْهِمْ فَيَتَقَوَى الثَّهَمَةُ عَلَيْهِمْ فَلَا يَأْمَنُونَ هَلَاكَهُمْ بِذَلِكَ عَلَى يَدِكَ وَ حُكْمِكَ﴾. (2)

باب 4: وَاللَّهُ مُحِيطٌ بِالْكَافِرِينَ

1-4- الكاظم علیه السلام- ﴿مُقْتَدِرُ عَلَيْهِمْ وَلَوْ شَاءَ أَظْهَرَ لَكَ نِفَاقَ مُنَافِقِيهِمْ، وَ أَبْدَى لَكَ أَسْرَارَهُمْ، وَأَمَرَكَ بِقَتْلِهم﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿يَكادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ كُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِيهِ وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قامُوا وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾. (20)

كُلّيَاتُها

اشاره

1- الكاظم علیه السلام- ﴿وَلَمْ يَسْتُرُوا عَنْهُ وَهَذَا مَثَلُ قَوْمِ ابْتُلُوا بِبَرْقِ فَلَمْ يَغُضُّوا عَنْهُ أَبْصَارَهُمْ جُوهَهُمْ لِتَسْلَمَ عُيُونُهُمْ مِنْ تَكَالُوْهِ، وَلَمْ يَنْظُرُوا إِلَى الطَّريقِ الَّذِى يُرِيدُونَ أَنْ يَتَخَلَّصُوا فِيهِ بِضَوْءِ الْبَرْقِ وَلَكِنَّهُمْ نَظَرُوا إِلَى نَفْسَ الْبَرْقِ فَكَادَ يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ ، فَكَذَلِكَ هَوْلَاءِ الْمُنَافِقُونَ يَكَادُ مَا

ص: 174

3-2- امام صادق علیه السلام- ابی بصیر از امام صادق علیه السلام پرسید که: «رعد چه می گوید»؟ فرمود: «رعد چون مردی سوار بر شتر است که آن را می راند و می گوید: های! های! این چنین است». گفتم: «برق چیست»؟ به من فرمود: «تازیانه های فرشته ها است که به ابرها می زنند و آن ها را به آن جا که خدا مقدر کرده، می رانند».

بخش 3: آن ها از ترس مرگ، انگشتانشان را در گوش های خود می گذارند تا صدای صاعقه ها را نشنوند.

1-3- امام کاظم علیه السلام- همانند آن کسانی که به رعد و برق دچار گشته انگشت های خود را در گوش هایشان فرو می کنند تا صدای رعد قلب آنان را از جای نکند آن منافقان نیز در آن هنگام که می شنوند تو با آگاهی از حال آنان بیعت شکنان را لعنت کرده و تهدید می نمایی، انگشت هایشان را در گوش هایشان فرومی کنند تا لعنت و تهدید تو را نشنوند؛ مبادا که رنگ رخسارشان دگرگون شود و یاران تو از آن نشانه دریابند که لعنت و تهدید تو، متوجه این افراد است؛ چرا که دگرگونی و آشفتگی در چهره ی آن ها آشکار شده و این چنین اتهام عليه آنان شدت می یابد در نتیجه به این خاطر از هلاک شدن به دست تو و به فرمان تو امان نمی یابند.

بخش 4: و خداوند به کافران احاطه دارد.

1-4- امام کاظم علیه السلام- خدا بر آن ها چیره است و اگر بخواهد دورویی آن منافقان را برایت آشکار و اسرارشان را برایت فاش می کند و به تو فرمان می دهد که آنان را به قتل برسانی.

[روشنایی خیره کننده ی] برق، نزدیک است چشمانشان را برباید. هر زمان که [برق صفحه ی بیابان را برای آن ها روشن می سازد، [چند گامی] در پرتو آن راه می روند؛ و چون تاریکی آن ها را فرا می گیرد می ایستند و اگر خدا می خواست، گوش و چشم آن ها را از بین می برد؛ زیرا خداوند بر هر چیزی تواناست. (20)

کلّیات

1- امام کاظم علیه السلام- این مثل قومی است که گرفتار برق [صاعقه] شدند و چشمانشان را در برخورد با آن نمی بندند تا این که دیدگانشان از درخشش آن پاره شود آن ها می خواهند با نوری که از برق و صاعقه به وجود آمده، مسیر خود را ببینند و راه خلاص خود را پیدا کنند؛ در حالی که به خود برق نگاه می کنند. در نتیجه نزدیک است ،که ،برق چشمانشان را خیره کرده و برباید. در

ص: 175

فِي الْقُرْآنِ مِنَ الْآيَاتِ الْمُحْكَمَةِ الدَّالَّة عَلَى نُبُوَّتِكَ الْمُوضِحَة عَنْ صِدْقِکَ، فِی نَصْبِ أَخِیکَ عَلِیٍّ علیه السلام إِمَاماً﴾. (1)

- العسكرى علیه السلام- ﴿إِنَّهُ فِي الْقَوْمِ الْمُتَمَرِّدِينَ النَّاكِثِينَ بَيْعَةَ أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (2)

باب 1: يَكادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ

1-1- الكاظم علیه السلام- ﴿مَا يُشَاهِدُونَهُ مِنْكَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ مِنْ أَخِيكَ عَلَى علیه السلام مِنَ الْمُعْجِزَاتِ الدَّالَاتِ عَلَى أَنَّ أَمْرَكَ وَ أَمْرَهُ هُوَ الْحَقُ الَّذِي لَا رَيْبَ فِيهِ، ثُمَّ هُمْ مَعَ ذَلِكَ لَا يَنْظُرُونَ فِي دَلَائِلِ مَا يُشَاهِدُونَ مِنْ آيَاتِ الْقُرْآن وَ آيَاتِكَ وَ آيَاتِ أَخِيكَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (3)

1-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿يَخْطَفُ أَبصارَهُمْ أَنْ يَعْمَی﴾. (4)

1-3- الكاظم علیه السلام- ﴿يَكَادُ ذَهَابُهُمْ عَنِ الْحَقِّ فِي حُجَجَكَ يُبْطِلُ عَلَيْهِمْ سَائِرَ مَا قَدْ عَلِمُوا مِنَ الْأَشْيَاءِ الَّتِي يَعْرِفُونَهَا، لِأَنَّ مَنْ جَحَدَ حَقّاً وَاحِداً أَرَاهُ ذَلِكَ الْجُحُودَ إِلَى أَنْ يَجْحَدَ كُلَّ حَقٌّ فَصَارَ جَاحِدُهُ فِي بُطْلَانِ سَائِرِ الْحُقُوقِ عَلَيْهِ كَالنَّاظِرِ إِلَى جِرْمِ الشَّمْسِ فِي ذَهَابِ نُورِ بَصَرِهِ﴾. (5)

باب 2: كُلَّما أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِيهِ

1-2- الكاظم علیه السلام- ﴿إِذَا ظَهَرَ مَا اعْتَقَدُوا أَنَّهُ هُوَ الْحُجَّةُ مَشَوْا فِيهِ ثَبِتُوا عَلَيْهِ، وَ هَؤُلَاءِ كَانُوا إِذَا نَتَجَتْ خَيْلُهُمْ الْإِنَاثَ وَ نِسَاؤُهُمُ الذَّكُورَ، وَ حَمَلَتْ نَخِيلُهُمْ، وَ زَكَتْ زَرُوعُهُمْ، وَ نَمَتْ تِجَارَتُهُمْ وَ كَثْرَتِ الْأَلْبَانُ فِي ضُرُوعِهِمْ، قَالُوا يُوشِكُ أَنْ يَكُونَ هَذَا بَبَرَكَة بَيْعَتِنَا لِعَلِى المْ أَنَّهُ مَنْجُوتُ مُدَالُ يَنْبَغِى أَنْ نُعْطِيَهُ ظَاهِرَا الطَّاعَةَ لِنَعِيشَ فِي دَوْلَتِهِ﴾. (6)

باب 3: وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُوا

اشاره

3-1- الكاظم علیه السلام- ﴿وَإِذَا أَنْتَجَتْ خُيُولُهُمْ الذُكُورَ وَ نِسَاؤُهُمْ الْإِنَاثَ وَ لَمْ يَرْبَحُوا فِي تِجَارَاتِهِمْ، وَ لَا حَمَلَتٍ نَخِيلَهُمْ وَ لَا زَكَت زرُوعُهُمْ وَقَفُوا وَ قَالُوا هَذَا بِشُوْمِ هَذِهِ الْبَيْعَةِ الَّتِي بَايَعْنَاهَا عَلِيّاً علیه السلام، والتصديق الَّذِي صَدَقْنَا مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله...﴾. (7)

ص: 176

مورد این منافقان نیز چنین است؛ نزدیک است که آیات محکمی که در قرآن دال بر نبوت تو و روشن کننده ی صدق تو در برگزیدن برادرت علی به عنوان امام آمده است چشمان آن منافقین را خیره کند.

2- امام عسکری علیه السلام- این آیه مربوط به قوم سرکش و پیمان شکنی است که پیمان بیعت خود با امیرالمؤمنین علی علیه السلام را شکستند.

بخش 1: [روشنایی خیره کننده] برق، نزدیک است چشمانشان را برباید.

اشاره

1-1- امام کاظم علیه السلام- نزدیک است که معجزات و دلایلی که بر حقانیت گفتار و صدق ادعای تو ای محمّد صلی الله علیه و آله!- و برادرت علی علیه اللسام وجود دارد- که در آن شکّی نیست [چشمان آنان را کور و خیره کند]، اما آن ها با این حال به آیات قرآن و نشانه های صدق گفتار تو و برادرت علیّ بن ابی طالب علیه السلام نظاره و تامل نمی کنند.

2-1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ یعنی نابینا می کند.

3-1- امام کاظم علیه السلام- پوشاندن حقی که ایشان در خصوص حجّت های تو مرتکب شدند و این که درباره ی حجّت های تو از حق گذشتند و به باطل روی کردند نزدیک است که سایر اعمالی که از قبل با شناخت انجام داده اند را باطل کند؛ زیرا کتمان کننده ی یک حقیقت را به منزله ی کسی می بینم که تمام حقایق را انکار می کند. پس منکر آن ،حق سایر حقوقی را که بر عهده اش است نابود می کند؛ همچون کسی که با نگاه کردن به خورشید نور دیده اش را از بین می برد.

بخش 2: هر زمان که [برق صفحه بیابان را] برای آن ها روشن می سازد [چند گامی] در پرتو آن راه می روند.

1-2- امام کاظم علیه السلام- هنگامی که برایشان روشن شد که آن چه به آن اعتقاد داشتند، همان حجت است به آن سو رفتند و بر آن ایستادگی کردند و هم ایشان بودند که چون اسبانشان ماده و زنانشان پسر به دنیا آوردند و نخل هایشان به بار نشست و زراعتشان افزون گشت و تجارتشان رشد کرد و پستان چهارپایانشان پر از شیر شد گفتند گویا این از برکت بیعت ما با علی علیه السلام به وجود آمده است. همانا او نجات یافته و رهنمون شده ایست که بجاست ما در ظاهر از او اطاعت کرده تا در دولتش زندگی کنیم».

بخش 3: و چون تاریکی آن ها را فرا می گیرد، می ایستند.

1-3- امام کاظم علیه السلام- هنگامی که اسب هایشان نر و زنانشان، دختر به دنیا آوردند و در تجارتشان سودی نبردند و نخل هایشان به بار ننشست و زراعتشان رشدی نکرد، ایستادند و گفتند: این به سبب شومی بیعت ما با علی علیه السلام و تصدیق محمّد صلی الله علیه و آله و در این خصوص می باشد.

ص: 177

باب 4: وَلَوْ شَاءَ اللهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصَارِهِمْ

1-4- الكاظم علیه السلام- ﴿حَتَّی لاَ یَتَهَیَّأَ لَهُمُ اَلاِحْتِرَازُ مِنْ أَنْ تَقِفَ عَلَی كُفْرِهِمْ أَنْتَ وَ أَصْحَابُكَ الْمُؤْمِنُونَ تُوجِبُ قَتْلَهُمْ﴾. (1)

باب 5: إِنَّ اللهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

اشاره

1-5- الكاظم علیه السلام- ﴿...لَا يُعْجِرُهُ شَيْءٌ﴾. (2)

2-5- الجواد علیه السلام- ﴿قولك: إن الله قدير خبرت أَنَّهُ لَا يُعْجِرُهُ شَيْء، فنفيت بالكلمة العجز و إِنَّ قَدِيرُ خَبَّرْت الْعَجْرَ، وَ جَعَلْتَ الْعَجْزَ سِواه﴾. (3)

3-5- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمْ يَزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ رَبَّنَا وَ الْعِلْمُ ذَاتُهُ وَ لَا مَعْلُومَ وَ السَّمْعُ ذَاتُهُ وَ لَا مَسْمُوعَ وَ الْبَصَرُ ذَاتُهُ وَلَا مُبْصَرَ وَالْقُدْرَةُ ذَاتُهُ وَ لَا مَقْدُورَ فَلَمَّا أَحْدَثَ الْأَشْيَاء وَكَانَ الْمَعْلُومُ وَقَعَ العِلم مِنْهُ عَلَى الْمَعْلُومِ وَ السَّمْعُ عَلَى الْمَسْمُوعِ وَالْبَصَرُ عَلَى الْمُبْصَرَ وَالْقُدْرَةُ عَلَى الْمَقْدُور﴾. (4)

4-5- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ إِبْلِيسَ قَالَ لِعِيسى بن مريم: أ يَقْدِرُ رَبُّكَ عَلَى أَنْ يُدْخِلَ الْأَرْضِ بَيْضَةً لَا يُصَغْرُ الْأَرْضِ وَ لَا يُكَبَرُ الْبَيْضَةَ؛ فَقَالَ عِيسَى: وَيْلَكَ إِنَّ اللَّهَ لَا يُوصَفُ بِعَجْزِ وَ مَنْ أَقْدَرُ مِمَّنْ يُلَطَّفُ الْأَرْضَ وَ يُعَظَّمُ الْبَيْضَة؟﴾. (5)

5-5- الصّادق علیه السلام- ﴿قيل لأمير الْمُؤْمِنِينَ: هَلْ يَقْدِرُ رَبُّكَ أَنْ يُدْخِلَ الدُّنْيَا فِي بَيْضَةً مِنْ غَيْرِ أَنْ يُصَغَرَ الدُّنْيَا أَوْ يُكَبَرَ الْبَيْضَةَ؛ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لاَ یُنْسَبُ إِلَی اَلْعَجْزِ وَ اَلَّذِی سَأَلْتَنِی لاَ یَکُونُ﴾. (6)

6-5- الرّضا علیه السلام- ﴿جَاءَ رَجُلُ إِلَى الرِّضَا فَقَالَ: هَلْ يَقْدِرُ رَبُّكَ أَنْ يَجْعَلَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَ مَا بَيْنَهُمَا فِي بَيْضَةِ؟ قَالَ: نَعَمْ وَ فِي أَصْغَرَ مِنَ الْبَيْضَة قَدْ جَعَلَهَا فِي عَيْنِكَ وَ هِيَ أَقَلُّ مِنَ الْبَيْضَة لِأَنَّكَ إِذَا فَتَحْتَهَا عَايَنْتَ السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا وَلَوْ شَاءَ لَأَعْمَاكَ عَنْهَا﴾. (7)

ص: 178

بخش 4: و اگر خدا می خواست گوش و چشم آن ها را از بین می برد.

1-4- امام کاظم علیه السلام- خداوند اجازه نمی دهد شرایطی مهیّا شود که آنان بتوانند از اطلاع یافتن تو و یاران مؤمنت بر کفر آن ها که موجبات قتلشان را فراهم می آورد، بگریزند.

بخش 5: خداوند بر هر چیزی تواناست.

1-5- امام کاظم علیه السلام- هیچ چیز او را به عجز وا نمی دارد.

2-5- امام جواد علیه السلام- این سخن تو که «خدا توانا است» خبر داده که چیزی او را عاجز نمی کند پس به همین کلمه، عجز را از او دور نموده و برای غیر او قرار داده است.

3-5- امام صادق علیه السلام- خدای عزّوجلّ پروردگار ما همیشه چنین است که علم، جزء ذات اوست و به او تعلیم داده نشده؛ شنیدن جزء ذاتش است و با چیزی از او شنیده نمی شود؛ دیدن جزء ذاتش است و دیده نمی شود؛ قدرت جزء ذات اوست و کسی بر او قدرت ندارد. زمانی که اشیاء را خلق و معلوم کرد علم از سوی خدا بر آن معلوم قرار گرفت و سمع (قوّه شنیدن) بر شنیده شده، و بصر (قوه بینایی) بر دیده شده و قدرت بر قدرت داده شده واقع شد. (همه ی این قوّه ها برای خداست که پس از خلقتش بر مخلوقات قرار گرفت).

4-5- امام صادق علیه السلام- شیطان به عیسی بن مریم علیه السلام گفت: «آیا پروردگارت قدرت دارد که زمین را در تخم مرغی داخل گرداند به طوری که زمین، کوچک و تخم مرغ بزرگ نشود»؟ عیسی علیه السلام به او فرمود: «وای بر تو! به درستی که خدا به ناتوانی و درماندگی وصف نمی شود و چه کسی تواناتر از خدا است که زمین را لطیف و نرم و نازک و تخم مرغ را بزرگ گرداند»؟!

5-5- امام صادق علیه السلام- از امیرالمؤمنین علیه السلام سؤال شد: «آیا پروردگار تو می تواند دنیا را درون تخم مرغی جای دهد؛ بی آن که دنیا کوچک یا تخم مرغ بزرگ شود؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: «همانا نسبت عجز دادن بر خداوند متعال روا نمی باشد؛ در ضمن چیزی که تو می پرسی، عقلاً محال و نشدنی است».

6-5- امام رضا علیه السلام - مردی به خدمت امام رضا علیه السلام آمد و عرض کرد که: «آیا پروردگارت می تواند آسمان ها و زمین و آن چه را که در میانه این ها است در تخم مرغی قرار دهد»؟ فرمود: «آری! و در کوچک تر از تخم مرغ نیز می تواند قرار دهد چرا که آن ها را در چشم تو قرار داده و آن کمتر از تخم مرغ است؛ زیرا تو هرگاه آن را بگشایی آسمان و زمین و آن چه را که در میانه ی آن ها است می بینی و اگر می خواست تو را کور می گردانید که آن ها را نبینی».

ص: 179

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ (21)

باب: يا أيها الناس

1-1- السجّاد علیه السلام- ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ يَعْنِي سَائِرَ النَّاسِ الْمُكَلَّفِينَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ علیه السلام﴾. (1)

باب 2: اعبدوا

اشاره

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿اعْبُدُوهُ بتَعْظِيم مُحَمَّدِ وَ عَلَى بْن أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (2)

2-2- العسكري علیه السلام- ﴿لاعْبُدُوا رَبَّكُمُ أَجِيبُوا (أطيعوا) رَبَّكُمْ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمْ أَنْ تَعْتَقِدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ لَا شَبيهَ وَ لَا مِثْلَ عَدْلُ لَا يَجُورُ جَوَادُ لَا يَبْخَلُ حَلِيمٌ لَا يَعْجَلُ حَكِيمُ لَا يَخْطَلُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ وَ بِأَنَّ آلَ مُحَمَّدِهِ أَفْضَلُ صلی الله علیه و آله آلَ النَّبِيِّينَ وَأَنَّ عليا أَفْضَلُ آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّ أَصْحَابَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُمْ أَفْضَلُ صَحَابَةِ الْمُرْسَلِينَ وَ وَ بأَنَّ أُمَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله أَفْضَلُ أُمَمِ الْمُرْسَلِينَ﴾. (3)

3-2- الرّضا علیه السلام- ﴿فَإِنْ قَالَ قَائِلُ: فَلِمَ تَعَبَّدَهُمْ قِيلَ: لِئَلَّا يَكُونُوا نَاسِينَ لِذِكْرِهِ وَ لَا تَارِكِينَ لِأَدَبِهِ وَ لَا لَاهِينَ عَنْ أَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ إِذَا كَانَ فِيهِ صَلَاحَهُمْ وَ قِوامُهُمْ فَلَوْ تُرِكُوا بِغَيْرِ تَعَبدِ لَطَالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ﴾. (4)

4-2- الرّضا علیه السلام- ﴿أَوَّلُ عِبَادَةَ اللَّهِ مَعْرِفَتُهُ وَ أَصْلُ مَعْرِفَةِ اللَّهِ تَوْحِيدُهُ وَ نِظَامُ تَوْحِيدِهِ نَفْى الله الصَّفَاتِ عَنْهُ بِشَهَادَةِ الْعُقُول أَن كُل صِفَة وَ مَوْصُوفِ مَخْلُوقُ وَ شَهَادَةِ كُلِّ مَخْلُوقِ أَنَّ لَهُ خَالِقا لَيْسَ بِصِفَة وَ لَا مَوْضُوفِ وَ شَهَادَة كُلِّ صِفَة وَ مَوْصُوفِ بالاقْتِران وَ شَهَادَةَ الِاقْتِران بِالْحَدَثِ وَ شَهَادَةِ الْحَدَثِ ِبالامْتِنَاعِ مِنَ الْأَزَل الْمُمْتَنِع مِنَ الْحَدَث﴾. (5)

5-2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَن بْن أَبي نَجْرَانَ، قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبي جَعْفَرِ علیه السلام أَوْ قُلْتُ لَهُ: جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ نَعْبُدُ اللَّهَ الرَّحْمَنَ الرَّحِيمَ الْوَاحِدَ الْأَحَدَ الصَّمَدَ. قَالَ: فَقَالَ: إِنَّ مَنْ عَبَدَ الِاسْمَ

ص: 180

ای مردم! پروردگارتان را که شما و کسانی را که پیش از شما بودند آفرید پرستش کنید؛ تا پرهیزگار شوید. (21)

بخش 1: ای مردم!

1-1- امام سجّاد علیه السلام- مقصود از این خطاب، تمام انسان های مکلّف از فرزندان آدم ابوالبشر علیه السلام است.

بخش 2: پرستش کنید.

1-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- خدا را با بزرگداشت محمّد الإحتجاج، ج 2، ص 398/ تفسير نور الثقلين و علیّ بن ابی طالب علیه السلام، بپرستید.

2-2- امام عسکری علیه السلام- خدا را به همان شیوه ای که به شما فرمان داده، پاسخ گفته و او را اجابت و اطاعت کنید به خدایی معتقد شوید که جز او خدایی نیست؛ یگانه است و شریک، شبیه و مثلی ندارد؛ دادگریست که ستم روا نمی دارد؛ سخاوتمندی است که بخل نمی ورزد؛ بردباریست که شتاب نمی کند؛ حکیمی است که خطا نمی کند؛ و نیز اعتقاد داشته باشید به این که محمد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده ی اوست و خاندان محمد صلی الله علیه و آله بهترین خاندان پیامبرانند و نیز معتقد شوید به این که علی برترین فرد خاندان محمد صلی الله علیه و آله است و یاران محمد صلی الله علیه و آله برترین یاران و امت او برترین امت پیامبران علیهم السلام هستند.

3-2- امام رضا علیه السلام- از امام رضا علیه السلام پرسیدند که چرا خدا را می پرستند»؟ فرمود: «برای این که یاد خدا را فراموش نکنند و ترک ادب در برابر خدای ننموده و امر و نهی الهی را به بازیچه نگیرند؛ در حالی که صلاح و دوام خودشان نیز در انجام آن است پس اگر بدون تعبّد، این اعمال را ترک کنند، زمان [غفلت] برایشان طولانی شده و قلب هایشان سخت می گردد».

4-2- امام رضا علیه السلام- آغاز پرستش خدا شناخت اوست و بنیاد شناخت خدا یگانه دانستن او؛ رشته ی یگانه شناسی خدا نفی صفت از اوست؛ زیرا خردها گواهند که هر صفت و موصوفی آفریده اند، و هر آفریده گواهی بر آن است که آفریدگاری دارد که نه صفت و نه موصوف است. هر صفت و موصوفی گواهند که همراه با زمانی هستند (در یک زمان خاص به وجود آمده اند و حدوث یافته) اند و حدوث گواه نا ازلی بودن است چرا که ازلی از حدوث ممتنع و به دور است. (ازلی همیشه بوده است ولی حادث به خلاف آن پدیدار گشته است).

5-2- امام باقر علیه السلام- به امام باقر علیه السلام نامه ای نوشتم [مبنی بر این که]: «فدایت شوم! خدای رحمان، رحیم، واحد و صمد را عبادت می نماییم»؟ امام علیه السلام پاسخ فرمود: «هرکس که اسم و معانی کلّی و صفات رحمان و رحیم و مانند آن ها را عبادت نماید و خدای را- که آن اسم ها برای نامیدن اوست- در نظر نداشته باشد شرک و کفر به ساحت کبریایی [وارد] نموده است [و جز مفهوم کلّی و عقلی را پرستش نکرده است. چرا که مفهوم کلّی مباین و مغایر با حقیقت و مسمّی

ص: 181

دُونَ الْمُسَمَّى بِالْأَسْمَاءِ فَقَدْ أَشْرَكَ وَكَفَرَ وَ جَحَدَ وَ لَمْ يَعْبُدُ شَيْئًا، بَلِ اعْبُدِ اللَّهَ الْوَاحِدَ الْأَحَدَ الصَّمَدَ الْمُسَمَّى بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ، إِنَّ الْأَسْمَاءَ صِفَاتُ وَصَفَ بِهَا نَفْسَهُ﴾. (1)

6-2- الصّادق علیه السلام- ﴿أَفْضَلُ الْعِبَادَةَ إِدْمَانُ التَفَكْرِ فِي اللَّهِ وَ فِي قُدْرَتِهِ﴾. (2)

7-3- الرّضا علیه السلام- ﴿لَيْسَ الْعِبَادَةُ كثرة الصَّلَاةِ وَالصَّوْمِ إِنَّمَا الْعِبَادَةُ التَفَكَّرُ فِي أَمْرِ اللَّهِ عَزَّوَجَل﴾. (3)

8-2- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ أَشَدَّ الْعِبَادَة الْوَرَع﴾. (4)

9-2- السجّاد علیه السلام- ﴿مَنْ عَمِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْهِ فَهُوَ مِنْ أَعْبَدِ النَّاسِ﴾. (5)

10-2- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ: إِنَّ الْعِبَادَةَ ثَلَاثَةُ: قَوْمُ عَبدُوا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَوْفًا، فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ؛ وَ قَوْمُ عَبدُوا اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى طَلَبَ الثَّوَابِ، فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَجَرَاءِ، وَ قَوْمُ عَبَدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حُبّاً لَهُ، فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ، وَهِيَ أَفْضَلُ الْعِبَادَة ﴾. (6)

11-2- الرّسول- ﴿الْعِبَادَةُ سَبْعُونَ جُزْءٌ أَفْضَلُهَا جُزْءٌ طَلَبُ الْحَلَالِ﴾. (7)

12-2- الرّضا علیه السلام- ﴿قَالَ: النَّظَرُ إِلَى ذُرِّيَّتِنَا عِبَادَةُ فَقِيلَ لَهُ: يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله النَّظَرُ إِلَى الْأَئِمَّةِ مِنْكُمْ عِبَادَةُ أو النَّظَرُ إِلَى جَمِيع ذُرِّيَّةِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: بَلِ النَّظَرُ إِلَى جَمِيعِ ذُرِّيَّةِ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله وسلم عِبَادَةٌ مَا لَمْ يُفَارِقُوا مِنْهَاجَهُ وَلَمْ يَتَلَوَّتُوا بِالمَعَاصِي﴾. (8)

13-2- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا عُبدَ اللَّهُ بِشَيْءٍ أَفْضَلَ مِنَ الصَّمْتِ وَالْمَشْى إِلَى بَيْتِهِ﴾. (9)

14-2- السجّاد علیه السلام- ﴿لَا عِبَادَةَ إِلا بتفقه﴾. (10)

15-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَفِيمَا أُوصِيَ به النبي صلی الله علیه و آله عليا علیه السلام: يَا عَلى علیه السلام؛ مَنْ أُتِيَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْهِ فَهُوَ مِنْ اعْبَدِ النَّاسِ﴾. (11)

ص: 182

و موصوف آن ها است. بلکه خدای واحد احد و صمدی را بپرست که به این اسامی نامیده شده است؛ نه این که فقط اسامی را بپرست زیرا اسم ها تنها صفاتی هستند که خداوند وجود بلند مرتبه ی خود را به وسیله ی آن ها وصف کرده است».

6-2- امام صادق علیه السلام- بهترین عبادت آن است که آدمی همواره به خدا فکر کرده و در قدرت او اندیشه نماید.

7-2- امام رضا علیه السلام- عبادت به زیادی نماز و روزه نیست؛ بلکه عبادت تفکر درباره ی خداوند [و آثار قدرت او] می باشد

8-2- امام باقر علیه السلام- بزرگترین و مهمترین عبادت ورع ورزیدن (تقوا) است.

9-2- امام سجّاد علیه السلام- کسی که به آن چه خدا بر او واجب ساخته عمل کند، از عابدترین انسان هاست.

10-2- امام صادق علیه السلام- عبادت سه نوع است؛ گروهی به انگیزه ی خوف از عذاب خدا را عبادت می کنند که این عبادت و اطاعت بردگان است؛ گروه دیگری از جهت رسیدن به ثواب خدا را عبادت می نمایند که این هم عبادت اجیران و مزدگیرندگان است و گروه سومی هستند که از روی عشق و محبت معبود، او را عبادت می نمایند که این عبادت آزادمردان است و این بهترین نوع عبادت است.

11-2- امام صادق علیه السلام- صادق علیه السلام از پدرانشان نقل کردند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «عبادت هفتاد جزء است که برترین جزء آن دنبال کسب مال حلال بودن است.

12-2- امام رضا علیه السلام- نگریستن به فرزندان ما عبادت است. از ایشان سؤال شد: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله! نگاه کردن به امامانی که از فرزندان شما هستند و یا نگاه به تمام فرزندان پیغمبر صلی الله علیه و آله عبادت محسوب می شود»؟ فرمودند: «البته نگاه کردن به تمام ذریّه ی پیامبر صلی الله علیه و آله، عبادت محسوب می شود؛ تا زمانی که راهشان را از ایشان (پیامبر و امامان) جدا ننموده و به گناهان، آلوده نشده باشند».

13-2- امام صادق علیه السلام- خداوند با هیچ عبادتی مانند سکوت و رفتن به طرف خانه ی او (حج) پرستش نشده است (این دو عبادت برترین عبادات هستند).

14-2- امام سجّاد علیه السلام- هیچ عبادتی به معنای واقعی محقّق نمی شود مگر این که در آن عمق اندیشه به کار گرفته شود.

15-2- پیامبر صلی الله علیه و اله- در سفارشات پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام چنین آمده است که «ای علی علیه السلام! هر که همه ی واجباتش را انجام دهد، عابدترین مردم است».

ص: 183

باب 3: رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿الَّذِي خَلَقَكُمْ نَسَماً وَ سَوَاكُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ﴾. (1)

2-3- العسكرى علیه السلام- ﴿الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نُطْفَة﴾. (2)

3-3- العسكرى علیه السلام- ﴿الَّذِي خَلَقَكُمْ [اعْبُدُوا الَّذِي خَلَقَكُمْ] مِنْ نُطْفَة مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ، فَجَعَلَهُ فِي قرارٍ مَكِينِ، إِلى قَدَرٍ مَعْلُومٍ، فَقَدَّرَهُ، فَنِعْمَ الْقَادِرُ اللَّهُ رَبِّ الْعَالَمِينَ. قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: إِنَّ النُّطْفَةَ تَثْبُتُ فِي [قَرَارِ] الرَّحِمِ أَرْبَعِينَ يَوْمَا نُطْفَةً، ثُمَّ تَصِيرُ عَلَقَةً أَرْبَعِينَ يَوْمًا، ثُمَّ مُضْغَةً أَرْبَعِينَ يَوْماً، ثُمَّ تُجْعَلُ (بَعْدَهُ عِظَاماً) ثُمَّ تُكْسَى لَحْماً، ثُمَّ يُلْبِسُ اللَّهُ فَوْقَهُ جِلْدَاً، ثُمَّ يُنْبِتُ عَلَيْهِ شَعْراً، ثُمَّ يَبْعَثُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ مَلَكَ الْأَرْحَامِ، فَيُقَالُ لَهُ: اكْتُبْ أَجَلَهُ وَ عَمَلَهُ وَ رِزْقَهُ، وَ شَقِيّا يَكُونُ أَوْ سَعِيداً. يَقُولُ الْمَلَكَ يَا رَبِّ أَنَّى لِي بِعِلْمٍ ذَلِكَ فَيُقَالُ لَهُ: اسْتَمْلِ ذَلِكَ مِنْ قُرَاءِ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظٍ فَيَسْتَمْلِيهِ مِنْهُمْ﴾. (3)

4-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَنَّ بَقَاءَ الْخَلْقِ مِنْ أَرْبَعِ وُجُوهِ الطَّعَامِ وَالشَّرَابِ وَالبَاسِ وَالْكِن وَ الْمَنَاكِحِ لِلتَنَاسُل... وَ أمَّا الْمَنَاكِحُ فَقَوْلُهُ تَعَالَى يا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قبلِكُم﴾. (4)

باب 4: وَالَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

اشاره

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ خَلَقَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنْ سَائِرِ أَصْنَافِ النَّاسِ﴾. (5)

2-4- العسكرى علیه السلام- ﴿لَعَلَّ مِنَ اللَّهِ وَاجِبٌ لِأَنَّهُ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يُعَنِّى عَبْدَهُ بِلَا مَنْفَعَةِ وَ يُطْمِعَهُ فِي فَضْلِهِ ثُمَّ يُخَيِّبَهُ أَلَا تَرَى أَنَّهُ كَيْفَ قَبْحَ مِنْ عَبْدِ مِنْ عِبَادِهِ إِذَا قَالَ لِرَجُلٍ: أَخْدِمْنِي لَعَلَّكَ تَنْتَفِعُ مِنِّي وَ تَخْدُمُنِي وَ لَعَلَّى أَنْفَعُكَ بِهَا فَيَخْدُمُهُ ثُمَّ يُخَيِّبُهُ وَ لَا يَنْفَعُهُ فَاللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَكْرَمْ فِي أَفْعَالِهِ وَ أَبْعَدُ مِنَ الْقَبيح فِى أَعْمَالِهِ مِنْ عِبَادِهِ﴾. (6)

ص: 184

بخش 3: پروردگارتان که شما را آفرید.

1-3- امام عسکری علیه السلام- شما را به صورت آدمی به وجود آورد و بعد از آن شما را درست و اصلاح کرد و به بهترین شکل به شما صورت بخشید.

2-3- امام عسکری- پروردگاری که شما را از نطفه آفرید.

3-3- امام عسکری علیه السلام- شما را از نطفه ای از آب پست و بی ارزش خلق کرد و آن را در جایگاهی استوار نهاد تا به اندازه و قدر معلوم و مشخص رشد کند و پروردگار جهانیان چه خوش قادری است رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «نطفه چهل روز در رحم به شکل نطفه باقی می ماند؛ پس از چهل روز علقه (خون بسته شده) می شود؛ سپس چهل روز دیگر مضغه (تکّه ای گوشت) شده و بعد از آن استخوان شکل می گیرد و از آن پس گوشت بر استخوان می رویاند. سپس خدا بر او پوست می پوشاند و به دنبال آن مو بر می آورد. سپس فرشته ارحام را می فرستد و به آن فرشته گفته می شود «عمر» و کار و روزیش را بنویس و بنویس که آیا شقی است یا سعید». فرشته می گوید: «از کجا این ها را بدانم به او می گویند: قاریان لوح محفوظ از روی آن بر تو می خوانند تو از آن ها برگیر و بنویس» سپس آن فرشته چنین می کند و طبق مکتوبات لوح محفوظ می نویسد.

4-3- امام علی علیه السلام- همانا بقای مخلوقات منوط به چهار چیز است؛ خوردن و آشامیدن، لباس پوشیدن سرپناه داشتن و ازدواج کردن برای بقای نسل... و امّا درباره ی ازدواج و بقای نسل در سخن خدای متعال چنین آمده است يا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قبْلِكُمْ.

بخش 4: و کسانی را که پیش از شما بودند؛ تا پرهیزگار شوید.

1-4- امام عسکری علیه السلام- خداوند پیش از شما تمام انواع و گونه های مردمان را آفرید.

2-4- امام عسکری علیه السلام- و کلمه لعل از جانب خداوند در حکم واجب و به معنی «باید» است؛ زیرا خداوند کریم تر از آن است که بنده اش را بی جهت ناامید کند؛ او را به فضل خود امیدوار سازد و سپس محرومش نماید آیا نمی بینی چقدر ناپسند است که بنده ای از بندگان خدا به کسی بگوید مرا خدمت کن، شاید به تو بهره ای «رسانم یا این که بگوید مرا» خدمت کن شاید وجود من برایت نافع باشد و او هم خدمت کند؛ آن گاه آن شخص محرومش نماید و نفعی به او نرساند؛ حال آن که خداوند عزّوجلّ نسبت به بندگان در کارهایش کریم تر است و کار ناپسند از او به دورتر است.

ص: 185

3-4- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالَ لَهَا وَجْهَانِ أَحَدُهُمَا خَلَقَكُمْ وَ خَلَقَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ أَيْ لِتَتَّقُوا كَمَا قَالَ اللهُ: وَما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ أَى اعْبُدُوهُ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ النَّارَ ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿الذي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماء بناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَكُمْ فَلا تَجْعَلُوا الله أَنداداً وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (22)

باب 1: جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِراشاً

1-1- السجّاد علیه السلام- ﴿قال في قَوْلِهِ عَزَّوَجَل أَنَّهُ قَالَ فِي تَفْسِيرِ قَوْلِهِ تَعَالَى: الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِراشاً الْآيَةَ جَعَلَهَا مُلَائِمَةً لِطَبَائِعِكُمْ مُوَافِقَةً لِأَجْسَادِكُمْ لَمْ يَجْعَلْهَا شَدِيدَةَ الْحَمْسِ وَالْحَرَارَةِ فَتُحْرِقَكُمْ وَ لَا شَدِيدَةَ الْبُرُودَة فَتُحْمِدَكُمْ وَ لَا شَدِيدَةَ طِيبِ الرِّيحِ فَتُصَدَّعَ هَامَاتُكُمْ وَلَا شَدِيدَةً فَتُعْطِبَكُمْ وَ لَا شَدِيدَةَ اللَّين كَالْمَاءِ فَتُغْرِقَكُمْ وَ لَا شَدِيدَةَ الصَّلَابَةِ فَتَمْتَنِعَ عَلَيْكُمْ فِي حَرْثِكُمْ وَ أَيْنَتَكُمْ وَ دَفْنِ مَوْتَاكُمْ وَلَكِنَّهُ جَعَلَ فِيهَا مِنَ الْمَتَانَةِ مَا تَنْتَفِعُونَ بِهِ وَ تَتَمَاسَكُونَ وَ تَتَمَاسَك عَلَيْهَا أَبْدَانُكُمْ وَ جَعَلَ فِيهَا مِنَ اللَّينِ مَا تَنْقَادُ بِهِ لِحَرْثِكُمْ وَ قُبُورِكُمْ وَكَثِيرِ مِنْ مَنَافِعِكُمْ فَلِذَلِكَ جَعَلَ الْأَرْضِ فِرَاشِاً لَكُمْ﴾. (2)

2-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فَذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِراشَاً تَفْتَرِشُونَهَا لِمَنَامِكُمْ وَ مَقِيلَكُمْ ﴾. (3)

باب 2: السَّماءَ بِناءً

اشاره

1-2- السجّاد علیه السلام- ﴿ثُمَّ قَالَ: وَ السَّماءَ بِنَاءً يَعْنِي سَقْفاً مِنْ فَوْقِكُمْ مَحْفُوظاً يُدَبِّرُ فِيهَا شَمْسَهَا وَ قَمَرَهَا وَ نُجُومَهَا لِمَنَافِعِكُمْ﴾. (4)

2-2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿وَ السَّماءَ بِنَاءً سَقْفاً مَحْفُوظاً أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ بِقُدْرَتِهِ يَجْرِي فِيهَا شَمْسُهَا وَ قَمَرُهَا وَ كَوَاكِبُهَا مُسَخَّرَةٌ لِمَنَافِعَ عِبَادِ اللَّهِ وَإِمَائِهِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: لَا تَعْجَبُوا لِحِفْظِهِ

ص: 186

3-4- امام عسکری علیه السلام- در این آیه دو وجه می توان قائل شد یکی آن که «شما و پیشینیان شما را آفرید [که او را بپرستید] تا پرهیزگار شوید، چنان چه می فرماید: ﴿وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْانسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونَ﴾؛ من جنّ و انس را نیافریدم جز برای این که عبادتم کنند ]و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند] (ذاریات/56) و وجه دوّم این که «پروردگارتان شما و پیشینیان شما را آفرید که او را بپرستید تا از دوزخ دور و درامان شوید».

آن کس که زمین را بستر شما و آسمان (جوّ زمین) را سقفی بر فرازتان قرار داد؛ و از آسمان آبی فرو فرستاد؛ و به وسیله ی آن، میوه ها [و انواع محصولات] را برای روزی شما رویاند. بنابراین برای خدا همتایانی قرار ندهید؛ در حالی که می دانید [هیچ یک از آن ها، نه شما را آفریده و نه روزی می دهند]. (22)

بخش 1: زمین را بستر شما قرار داد.

1-1- امام سجّاد علیه السلام- امام عسکری علیه السلام از امام سجّاد علیه السلام نقل فرمود که «خداوند زمین را ملایم طبایع و سازگار با اجساد شما خلق کرد به طوری که آن را داغ و پرحرارت قرار نداد تا این که شما را نسوزاند و نیز آن را بسیار سرد و با دمای پایین خلق نکرد تا شما را منجمد نگرداند و نیز را با بوی شدید خلق نکرد که مبادا بوی آن شما را آزار دهد و موجب سردردتان گردد. و نیز خداوند زمین را بدبو نگردانید تا مبادا شما به مشقت بیفتید؛ و زمین را بسیار نرم مثل آب خلق نکرد تا شما در آن غرق نشوید و نیز بسیار سخت نگردانید تا نکند که شما نتوانید زراعت کنید و بر روی آن ساخت و ساز کنید و حتی نتوانید امواتتان را دفن.کنید و لیکن خداوند عزّوجلّ زمین را به قدری استوار گردانید که شما از آن بهره مند شوید و شما و بدنهایتان بر روی آن قرار گیرید و نیز از لحاظ نرمی آن را آن قدر نرم گردانید که در امر زراعت و دفن اموات و بسیاری دیگر از منفعتها مطیع شما باشد نه) خیلی سخت و نه خیلی نرم پس به این صورت خداوند زمین را بستری برای قرار و سکونت شما قرار داد.

2-1- پيامبر صلی الله علیه و آله- كلام خداوند: ﴿الَّذي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِراشا﴾ بدان معنی است که خداوند زمین را برای خواب شبانه و استراحت نیمروزی (قیلوله) شما گستراند. (گسترش زمین، شب و روز را ایجاد می کند و آن شرایط را برای استراحت در شب یا روز فراهم می کند).

بخش 2: سقفی بر فرازتان؛

1-2- امام سجاد علیه السلام- یعنی آسمان را همچون سقفی محافظت شده بالای سرتان نگه داشت و خورشید و ماه و ستارگان را در آن به گردش انداخته و تدبیر می کند تا از آن ها بهره مند شوید.

2-2- پیامبر صلی الله علیه و اله- خداوند آسمان را سقف محافظت شده ای قرار داد و به قدرت الهی خود آسمان را از این که بر زمین فرود آید محافظت می کند و نیز خورشید و ماه و ستارگانش را در آسمان به حرکت در می آورد و آن ها را با اراده ی خویش مسخر کرده تا به بندگان و دیگر مخلوقاتش

ص: 187

السَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَحْفَظُ مَا هُوَ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِكَ. قَالُوا: وَ مَا هُوَ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِكَ؟ قَالَ: ثَوَابُ طَاعَاتِ الْمُحِيِّينَ لِمُحَمَّد صلی الله علیه وَ آلِهِ علیهم السلام﴾. (1)

باب 3: أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً

1-3- العسكري علیه السلام- ﴿قَالَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً يَعْنِي الْمَطَرَ يُنْزِلُهُ مِنْ عَلَا لِيَبْلُغَ قُلَلَ جِبَالِكُمْ وَ تِلَالَكُمْ وَ هِضَابَكُمْ وَأَوْهَادَكُمْ ثُمَّ فَرَقَهُ رَدَاذَا وَ وَابلًا وَ هَطَنَا وَطَلَّا لِتَنْشَفَهُ أَرْضُكُمْ وَ لَمْ يَجْعَلْ ذَلِكَ الْمَطَرَ نَازِنَا عَلَيْكُمْ قِطْعَةً وَاحِدَةً فَتَفْسُدَ أَرْضُكُمْ وَ أَشْجَارُكُمْ وَ زُرُوعُكُمْ وَ ثِمَارُكُمْ﴾. (2)

2-3- الرّسولَ صلی الله علیه و اله- ﴿ثُمَّ قَالَ: وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً يَعْنِي الْمَطَرَ يَنْزِلُ مَعَ كُلِّ قَطْرَة مَلَكُ يَضَعُهَا فِي مَوْضِعِهَا الَّذِي يَأْمُرُهُ بهِ رَبُّهُ عَزَّوَجَلَّ فَعَجِبُوا مِنْ ذَلِكَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ وَ تَسْتَكْثِرُونَ عَدَدَ هَؤُلَاءِ إِنَّ عَدَدَ الْمَلَائِكَةِ الْمُسْتَغْفِرِينَ لِمُحِبِّي عَلَى بْن أَبي طَالِب علیه السلام أَكْثَرُ مِنْ عَدَدِ هَؤُلَاءِ وَإِنَّ عَدَدَ الْمَلَائِكَةَ اللَّاعِنِينَ لِمُبْغِضِيهِ أَكْثَرُ مِنْ عَدَدِ هَوْلاءِ﴾. (3)

باب 4: فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَكُمْ.

اشاره

1-4- العسكري علیه السلام- ﴿ثُمَّ قال: «فأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ» يَعْنِي: مِمَّا يُخْرِجُهُ مِنَ الْأَرْضِ رِزْقاً لَكُمْ.﴾. (4)

2-4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ أَلَا تَرَوْنَ كَثْرَةَ عَدَدِ هَذِهِ الْأَوْرَاقِ وَ الْحُبُوب و الْحَشَائِش؟ قَالُوا: بَلَى يَا رَسُولَ اللهِ: مَا أَكْثَرَ عَدَدَهَا؟ قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ لا أَكْثَرَ مِنْهَا عَدَداً مَلَائِكَةُ يَبْتَذِلُونَ لِآلِ مُحَمَّدِ فِي خِدْمَتِهِمْ أَ تَدْرُونَ فِيمَا يَبْتَذِلُونَ لَهُمْ يَبْتَذِلُونَ فِي حَمْلٍ أَطْبَاقِ النُّورِ عَلَيْهَا التَّحْفَ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِمْ فَوْقَهَا مَنَادِيلُ النُّورِ وَ يَخْدِمُونَهُمْ فِي حَمْلٍ مَا يَحْمِلُ أَلُ مُحَمَّدِ طَيْلَةَ مِنْهَا إِلَى شِيعَتِهِمْ وَ مُحِبيهمْ وَإِنَّ طَبَقَا مِنْ ذَلِكَ الْأَطْبَاقِ يَشْتَمِلُ مِنَ الْخَيْرَاتِ عَلَى مَا لَا يَفِي بِأَقَلِّ جُزْءٍ مِنْهُ جَمِيعُ أَمْوَالَ الدُّنْيَا﴾. (5)

ص: 188

منفعت برسانند از این که آسمان از سقوط بر روی زمین نگاه داشته می شود، تعجب نکنید؛ چرا که خداوند عزّوجلّ بزرگ تر از این را نیز نگاه می دارد. گفتند چه چیزی از این هم بزرگ تر است؟ فرمود: پاداش طاعات دوستداران محمد صلی الله علیه و آله و خاندانش

بخش 3: از آسمان آبی فروفرستاد.

1-3- امام عسکری- خداوند باران را از بالا فرو می فرستد تا به قلّه های کوه ها، تپه رشته کوه ها و قعر دره ها برسد سپس این باران را به صورت های مختلف ریز و تند، درشت و شدید و نم نم در می آورد تا زمین ها این باران ها را در خود فراگیرد خداوند این باران را یک جا و یک پارچه نازل نمی فرماید که اگر چنین می کرد در آن صورت تمام زمین ها درختان کشت و زرع و میوه های شما نابود می شد.

2-3- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند بارانی را می فرستد که همراه هر قطره ی آن فرشته ای را نازل می کند که آن قطره را در همان جایی که پروردگارش به او فرمان داده، قرار دهد اطرافیان پیامبر صلی الله علیه و آله از آن سخن تعجب کردند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آیا این تعداد را زیاد می شمارید؟ همانا تعداد فرشتگانی که برای دوستداران علی بن ابی طالب طلب استغفار می کنند و تعداد فرشتگانی که بر دشمنان او لعنت می فرستند بیشتر از تعداد این فرشتگان است.

بخش 4: به وسیله ی آن باران، میوه ها و انواع محصولات را برای روزی شما رویاند.

1-4- امام عسکری علیه السلام- خداوند روزی شما مخلوقین را از میان آن چه که از زمین بیرون می آورد قرار داده است.

2-4- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا صلی الله علیه و آله در خطاب به یارانشان فرمود: آیا به کثرت تعداد برگ های درختان دانه ها و گیاهان خشک توجه کرده اید؟ گفتند بله ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! تعدادشان چقدر زیاد است رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شمار فرشتگانی که به آل محمّد صلی الله علیه و آله خدمت می کنند، بیشتر از آن هاست! آیا می دانید که آن ها چه خدمتی می کنند؟ آن ها برای خدمت به آل محمد صلی الله علیه و آله و طبق هایی از نور حمل می کنند که درونشان تحفه هایی از جانب پروردگارشان می باشد؛ برفراز آن ها چراغ هایی از نور است. هر آن چه را که آن ها برای خدمت به آل محمّد صلی الله علیه و آله حمل می کنند، به شیعیان و دوستدارانشان نیز تقدیم می کنند. [این طبق ها سرشار از خیر است به طوری که تنها] یکی از این طبق ها آن چنان مملو از خیرات است که تمامی اموال دنیا، با کوچک ترین قسمت آن قابل معاوضه و مقابله نمی باشد.

ص: 189

باب 5: فَلا تَجْعَلُوا الله أَنداداً

1-5- العسكري علیه السلام- ﴿فَلَا تَجْعَلُوا للّه أَندَاداً، أَيْ أَشباهاً وَأَمْثالاً مِنَ الْأَصْنامِ الَّتِي لَا تَعْقِلُ وَلَا تَسْمَعُ وَلَا تُبْصِرُ وَلَا تَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ﴾. (1)

باب 6: أَنتُمْ تَعْلَمُونَ

1-6- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّهَا لَا تَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ مِنْ هَذِهِ النَّعَمِ الْجَلِيلَةِ الَّتِي أَنْعَمَهَا عَلَيْكُمْ رَبُّكُمْ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ إِنْ كُنتُمْ فِي رَيْبٍ لِمَا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ﴾. (23)

كُلّياتَها

اشاره

1- العسكرى علیه السلام- ﴿فَلَمَّا ضَرَبَ اللهُ الْأَمْثَالَ لِلْكَافِرِينَ الْمُجَاهِدِينَ الدَّافِعِينَ لِنُبُوَّةَ مُحَمَّد صلی الله علیه و اله و الْمُنَاصِينَ الْمُنَافِقِينَ لِرَسُول صلی الله علیه و آله الدَّافِعِينَ مَا قَالَهُ مُحَمَّدُ صلی الله علیه و اله فِى أخِيهِ عَلَى علیه اللسام وَالدَّافِعِينَ أَنْ يَكُونَ مَا قَالَهُ عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ هِيَ آيَاتٌ مُحَمَّد صلی الله علیه و اله وَ مُعْجِزَاتُهُ لِمُحَمَّدِ مُضَافَةً إِلَى آيَاتِهِ الَّتِي بَيْنَهَا لِعَلِيِّ علیه السلام بِمَكَّةَ وَ الْمَدِينَة وَ لَمْ يَزْدَادُوا إِنَّا عُتُوا وَطُغْيَانَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لِمَرَدَةَ أَهْلِ مَكَة وَ عُتَاة أهْلِ الْمَدِينَةَ: إِنْ كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا﴾. (3)

2- السجّاد علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَإِنْ كُنْتُمْ أَيُّهَا الْمُشْرِكُونَ وَ الْيَهُودُ وَ سَائِرَ النَّوَاصِبٍ مِنَ الْمُكَذِّبِينَ لِمُحَمَّد صلی الله علیه و آله فِي الْقُرْآن فِي تَفْضِيلِهِ عَلِيّاً علیه السلام أَخَاهُ الْمُبَرِّزَ عَلَى الْفَاضِلِينَ الْفَاضِلَ عَلَى الْمُجَاهِدِينَ الَّذِي لَا نَظِيرَ لَهُ فِي نُصْرَةِ الْمُتَّقِينَ وَ قَمْعِ الْفَاسِقِينَ وَإِهْلَاكِ الْكَافِرِينَ وَ بَثَّ دِينِ اللَّهِ فِي الْعَالَمِينَ إِنْ كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا﴾. (4)

ص: 190

بخش 5: بنابراین برای خدا همتایانی قرار ندهید.

1-5- امام عسکری- معنای انداد موجودات شبیه و همانندی از بت هاست؛ بت هایی که نه عقل دارند؛ نه می شنوند؛ نه می بینند و نه توانایی بر انجام کاری دارند.

بخش 6: در حالی که می دانید [هیچ یک از آن ها، نه شما را آفریده و نه روزی می دهند].

1-6- امام عسکری علیه السلام- حال آن که خود شما هم می دانید که آن بت ها نمی توانند این نعمت های فراوان و بزرگی را که خداوند تبارک و تعالی به شما عطا کرده، به شما بدهند.

و اگر درباره ی آن چه بر بنده خود نازل کرده ایم تردید دارید، یک سوره ی همانند آن بیاوری؛ و گواهان خود را- غیر خدا [برای این کار] فراخوانید اگر راست می گویید!

کلّیات

1- امام عسکری علیه السلام- پس از آن که خداوند برای کافرانی که سعی در جلوگیری از گسترش دعوت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله داشتند و دشمنان منافق پیامبر صلی الله علیه و آله در آیات پیشین مثال هایی زد؛ همان دشمنان و منافقینی که در برابر سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله درباره ی برادر خود علی علیه السلام مقاومت می کردند و کسانی که می گفتند آن چه محمّد صلی الله علیه و آله از معجزات و دلائل آورده به اضافه ی مطالبی که درباره برادر خود علی علیه السلام در مکه و مدینه گفته از جانب خدا نیست»- در حالی که پیوسته سرکشی و طغیان آن ها [علی رغم دیدن این آیات] افزایش می یافت- خداوند درباره ی کفار مکه و سرکشان مدینه این آیه را نازل فرمود: ﴿وَ إِنْ كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنا﴾.

2- امام سجّاد علیه السلام- خداوند عزّوجلّ فرمود: ای مشرکان و یهودیان و دیگر ستیزه جویانی که قرآن محمد را انکار می کنید و نمی پذیرید که او برادرش علیا را بر دیگر فضلا و مجاهدین برتری داده باشد؛ همان علیا را که در یاری پرهیزکاران، سرکوب گناهکاران، نابود کردن کفرپیشگان و گستراندن دین خدا در بین جهانیان هیچ همتایی ندارد وَ إِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا (به عبارت دیگر منظور از ریب در این آیه شک کردن در برتری حضرت علی علیه السلام است).

ص: 191

باب 1: وَإِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مما نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنا.

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿حَتَّى تَجْحَدُوا أَنْ يَكُونَ محمّد صلى الله عليه وآله وسلم رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنْ يَكُونَ هَذَا الْمُنَزَّلُ عَلَيْهِ كَلَامِي... فَإِنْ كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِنْ هَذِهِ الْآيَاتِ فَأْتُوا مِنْ مِثْلِ هَذَا الرَّجُلِ بِمِثْلِ هَذَا الْكَلَامِ لِيُبَيِّنَ أَنَّهُ كَاذِبُ لِأَنَّ كُلَّ مَا كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ فَسَيُوجَدُ لَهُ نَظِيرُ فِي سَائِرِ خَلْقِ اللَّهِ وَإِنْ كُنْتُمْ مَعَاشِرَ قُراءِ الْكُتُبِ مِنَ الْيَهُودِ وَالنَّصَارَى فِي شَكٍّ مِمَّا جَاءَكُمْ بِهِ مُحَمَّدَ مِنْ شَرَائِعِهِ وَ مِنْ نَصْبِهِ أَخَاهُ سَيِّدَ الْوَصِيِّينَ وَصِيَا بَعْدَ أَنْ أَظْهَرَ لَكُمْ مُعْجِزَاتِهِ الَّتِى مِنْهَا أَنْ كَلَّمَتْهُ ذِرَاعُ مَسْمُومَةً وَ نَاطَّقَهُ ذِئْبُ وَ حَنَّ إِلَيْهِ الْعُودُ وَهُوَ عَلَى الْمِنْبَر وَ دَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ السَّمَ الَّذِي دَتْهُ الْيَهُودُ فِي طَعَامِهِمْ وَ قَلَبَ عَلَيْهِمُ الْبَلَاءَ وَأَهْلَكَهُمْ بِهِ وَ كَثَرَ الْقَلِيلَ مِنَ الطَّعَامِ﴾. (1)

2-1- السجّاد علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ عَزَّوَجَل إِنْ كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فِي إِبْطَالِ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ فِى النَّهَى عَنْ مُوَالَاة أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ مُعَادَاة أَوْلِيَاءِ اللَّهِ وَ فِى الْحَقِّ عَلَى الْأَنْقِيَادِ لِأَخِي رَسُول اللَّهِ وَ اتِّخَاذِهِ إِمَاماً وَ اعْتِقَادِهِ فَاضِلًا رَاجِحَا لَا يَقْبَلُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِيمَاناً وَلَا طَاعَةً إِلَّا بمُوَالَاتِهِ وَتَظُنُّونَ أَنَّ مُحَمَّداً تَقَوَّلَهُ مِنْ عِنْدِهِ وَ نَسَبَهُ إِلَى رَبِّهِ﴾. (2)

باب 2: فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ.

اشاره

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿یَا مَعَاشِرَ قُرَیْشُ وَ الْیَهُودُ وَ یَا مَعْشَرَ النَّوَاصِبِ الْمُنْتَحِلِینَ الْإِسْلَامَ الَّذِینَ هُمْ مِنْهُ بِرَاءٌ وَ...یَا مَعْشَرَ الْعَرَبِ الْفُصَحَاءِ الْبُلَغَاءِ ذَوِی الْأَلْسُنِ بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ مِنْ مِثْلِ مُحَمَّدٍ مِنْ مِثْلِ رَجُلٍ مِنْكُمْ لَا یَقْرَأُ وَ لَا یَكْتُبُ وَ لَمْ یَدْرُسْ كِتَاباً وَ لَا اخْتَلَفَ إِلَی عَالِمٍ وَ لَا تَعَلَّمَ مِنْ أَحَدٍ وَ أَنْتُمْ تَعْرِفُونَهُ فِی أَسْفَارِهِ وَ حَضَرِهِ بَقِیَ كَذَلِكَ أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ أُوتِیَ جَوَامِعَ الْعِلْمِ حَتَّی عَلِمَ عِلْمَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فَإِنْ كُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنْ هَذِهِ الْآیَاتِ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِ هَذَا الرَّجُلِ مِثْلِ هَذَا الْكَلَامِ لِیَتَبَیَّنَ أَنَّهُ كَاذِبٌ كَمَا تَزْعُمُونَ لِأَنَّ كُلَّ مَا كَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ فَسَیُوجَدُ لَهُ نَظِیرٌ فِی سَائِرِ خَلْقِ اللَّهِ وَ إِنْ كُنْتُمْ مَعَاشِرَ قُرَّاءِ الْكُتُبِ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی فِی شَكٍّ مِمَّا جَاءَكُمْ بِهِ مُحَمَّدٌ مِنْ شَرَائِعِهِ وَ مِنْ نَصْبِهِ أَخَاهُ سَیِّدَ الْوَصِیِّینَ وَصِیّاً بَعْدَ أَنْ أَظْهَرَ لَكُمْ مُعْجِزَاتِهِ مِنْهَا أَنْ كَلَّمَتْهُ الذِّرَاعُ الْمَسْمُومَةُ وَ نَاطَقَهُ ذِئْبٌ...وَ حَنَّ إِلَیْهِ الْعُودُ وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ دَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ السَّمَّ الَّذِی دَسَّتْهُ الْیَهُودُ فِی طَعَامِهِمْ وَ قَلَّبَ عَلَیْهِمُ الْبَلَاءَ وَ أَهْلَكَهُمْ بِهِ وَ كَثَّرَ الْقَلِیلَ مِنَ الطَّعَامِ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مٍنْ مِثْلِهِ مِنْ مِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ الْكُتُبِ الْمِائَةِ وَ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ فَإِنَّكُمْ لَا تَجِدُونَ فِی سَائِرِ كُتُبِ اللَّهِ سُورَةً كَسُورَةٍ مِنْ هَذَا الْقُرْآنِ وَ كَیْفَ یَكُونُ كَلَامُ مُحَمَّدٍ الْمَنْقُولُ أَفْضَلَ مِنْ سَائِرِ كَلَامِ اللَّهِ وَ كُتُبِهِ یَا مَعْشَرَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی﴾. (3)

2-2- السجّاد علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ عَزَّوَجَل فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ مِثْلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله أَمِّيَّ لَمْ يَخْتَلِفْ قَطُّ إِلَى- أَصْحَابِ كُتُبِ وَ عِلْمٍ وَ لَا تَلْمَدَ لِأَحَدٍ وَلَا تَعَلَّمَ مِنْهُ وَهُوَ مَنْ قَدْ عَرَفْتُمُوهُ فِي حَضَرِهِ وَ سَفَرِهِ لَمْ

ص: 192

بخش 1: و اگر دربارهی آن چه بر بنده ی خود نازل کرده ایم تردید دارید.

1-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند می فرماید: «آیا آن قدر بر آن چه بر بنده ی خود نازل کرده ایم شک و تردید دارید که انکار می کنید که او پیامبر ماست و آن چه بر او نازل شده، کلام من است»؟!... اگر نسبت به این آیات شک دارید از فردی مثل او سخنی شبیه قرآن و معجزات او بیاورید تا معلوم شود که آیا پیامبر صلی الله علیه و آله دروغ می گوید؟ زیرا هرچه از جانب خدا نباشد نظیرش در میان مردم پیدا خواهد شد و اگر شما یهودیان و نصرانیان نسبت به آن چه محمد صلی الله علیه و آله از شرایع آورده و نسبت به تعیین برادر خود به عنوان سرور اوصیاء شک دارید مانند قرآن را بیاورید؛ و این شک شما بعد از [دیدن] معجزاتی است که پیامبر صلی الله علیه و آله به شما نشان داده است! مثلاً: دست بزغاله ی مسموم [که به عنوان غذا و برای کشتن پیامبر صلی الله علیه و آله آورده بودید] که سخن گفت یا گرگی که با پیامبر صلی الله علیه و آله حرف زد و چوبی (ستونی) که از فراق پیامبر صلی الله علیه و آله وقتی او منبر را به جای آن ستون برای سخن گفتن برگزید ناله زد و یا آن که خداوند شر سمّی را که یهودیان در غذایش ریخته بودند از او دفع کرد و بلا را بر مخالفین برگرداند و آن ها را به وسیله ی آن بلا کشت و یا آن که غذای کم را زیاد کرد. (در این روایت نیز منظور از شک در عبارت إِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ شک در پیامبری حضرت رسول صلی الله علیه و آله و ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام بیان شده است).

2-1- امام سجّاد علیه السلام - اگر در [صحّت] اموری که بر بنده خود نازل کرده ایم شک دارید [شبیه آن بیاورید]، اموری مانند ابطال پرستش بت ها به غیر خدا شک در نهی از دوستی با دشمنان خدا، دشمنی با دوستان او و نیز تردید در تحریزهای پیامبر صلی الله علیه و آله برای اطاعت از برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله (على علیه السلام) و پیشوا قرار دادن او و باور کردن او به عنوان فرد ارجمند و برتر؛ به طوری که خدای عزّوجلّ هیچ ایمانی را بدون اطاعت او (علی علیه السلام) و هیچ طاعتی را مگر با دوستی و ولایت او نمی پذیرد. می پندارید که محمد صلی الله علیه و آله آن کتاب را از خود درآورده و به خداوند نسبت داده است.

بخش 2: یک سوره همانند آن بیاورید.

1-2- امام عسکری علیه السلام- ای گروه های قریش و یهود و ای گروه مخالفین و اسلام نما که از دین مبین فاصله گرفته اید و ای عرب زبانان فصیح بلیغ و زبان آور یک سوره مانند آن چه محمد و آورده بیاورید؛ مردی که نه کتابی خوانده بود و نه نوشته بود و نه کتابی آموخته و نه با دانشمندان رفت و آمد داشته و نه از کسی فرا گرفته بود منظور از این که مانند آن بیاورید آن است که سوره ای مانند سوره های قرآن، از تورات، انجیل، زبور، صحف ابراهیم و کتاب های آسمانی چهارده گانه بیاورید؛ ولی شما در سایر کتاب های آسمانی یک سوره مانند قرآن نخواهید یافت. ای گروه های یهود و نصاری چگونه ممکن است کلام محمد صلی الله علیه و آله که می گوئید از خودش درآورده بهتر از کلام خدا و کتاب های خدا باشد؟!

2-2- امام سجّاد علیه السلام- مانند محمّد صلی الله علیه و آله امی است که هرگز نزد اهل کتاب و علما رفت وآمد نمی کرد و نزد کسی شاگردی ننموده و از کسی علم نیاموخته بود؛ در حالی که او کسی است که شما

ص: 193

يُفَارِقُكُمْ قَطُّ إِلَى بَلَدٍ لَيْسَ مَعَهُ مِنْكُمْ جَمَاعَةُ يُرَاعُونَ أَحْوَالَهُ وَ يَعْرِفُونَ أَخْبَارَهُ ثُمَّ جَاءَكُمْ بَعْدُ بهَذَا الْكِتَابِ الْمُشْتَمِل عَلَى هَذِهِ الْعَجَائِبِ فَإِنْ كَانَ مُتَقَوِّلًا كَمَا تَزْعُمُونَهُ فَأَنْتُمُ الْفُصَحَاءُ وَالْبُلْغَاءُ وَالشُّعَرَاءُ وَالْأَدَبَاءُ الَّذِينَ لَا نَظِيرَ لَكُمْ فِي سَائِرِ الْأَدْيَانِ وَ مِنْ سَائِرِ الْأَمَمِ فَإِنْ كَانَ كَاذِبَا فَاللُغَةُ لغَتْكُمْ وَ جِنْسُهُ جِنْسُكُمْ وَ طَبْعُهُ طَبْعُكُمْ وَ سَيَتَّفِقُ لِجَمَاعَتِكُمْ أَوْ لِبَعْضِكُمْ فَعَارَضَةً كَلَامِهِ هَذَا بأفضَلَ مِنْهُ أَوْ مِثْلِهِ لِأَنَّ مَا كَانَ مِنْ قِبَلِ الْبَشَر لَا عَن اللَّهِ فَلَا يَجُوزُ إِنَّا أَنْ يَكُونَ فِي الْبَشَرِ مَنْ يَتَمَكَّنُ مِنْ مِثْلِهِ فَآتُوا بذلك لِتَعْرِفُوهُ وَ سَائِرُ النظّار إلَيْكُمْ فِي أحْوَالِكُمْ أَنَّهُ مُبْطِلُ مُكَذِّبُ عَلَى الله﴾. (1)

باب 3: وادْعُوا شُهَداءَكُمْ مِنْ دُونِ الله

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿ثُمَّ قَالَ لِجَمَاعَتِهِمْ: وَ ادْعُوا شُهَداءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ ادْعُوا أَصْنَامَكُمُ الَّتِي تَعْبُدُونَهَا أَيُّهَا الْمُشْرِكُونَ وَادْعُوا شَيَاطِينَكُمْ يَا أَيُّهَا النَّصَارَى وَالْيَهُودُ وَادْعُوا قُرَنَاءَكُمْ مِنَ الْمُلْحِدِينَ يَا مُنَافِقِي الْمُسْلِمِينَ مِنَ الصَّابِ لِآلِ مُحَمَّدِ الطَّيِّبِينَ علیهم السلام وَسَائِرَ أَعْوَانِكُمْ عَلَى إراداتكم﴾. (2)

2-3- السجّاد علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ عَزَّوَجَل وَ ادْعُوا شُهَداءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ الَّذِينَ يَشْهَدُونَ بِزَعْمِكُمْ أَنَّكُمْ محقُونَ وَ أَنَّ مَا تَجيئُونَ بِهِ نَظیرُ لِمَا جَاءَ به محمد صلی الله علیه و آله و شهدا ، كُمُ الَّذِينَ تَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ شُهَدَاءَكُمْ عِنْدَ رَبِّ الْعَالَمِينَ لِعِبَادَتِكُمْ لَهَا وَتَشْفَعْ لَكُمْ إِلَيْهِ﴾. (3)

باب 4: إِن كُنتُمْ صادِقِين

اشاره

1-4- الصّادق علیه السلام- ﴿إن كُنتُمْ صَادِقِينَ فِي عَلى علیه السلام﴾. (4)

2-4- العسكرى علیه السلام- ﴿إِن كُنتُمْ صادِقِينَ بأَنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله تَقَوَّلَ هَذَا الْقُرْآنَ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِهِ لَمْ يُنَزِّلُهُ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ أَنَّ مَا ذَكَرَهُ مِنْ فَضْلِ عَلِیٍّ عَلَی جَمِیعِ أُمَّتِهِ وَ قَلَّدَهُ سِیَاسَتَهُمْ لَیْسَ بِأَمْرِ أَحْکَمِ الْحَاکِمِینَ﴾. (5)

ص: 194

وی را در سفر و حضرش می شناختید هرگز به قصد سفر به سرزمینی از شما جدا نشد مگر این که عده ای از شما را به همراه خود برد تا این که گروهی از شما احوال او را زیر نظر داشته و اخبارش را بدانید سپس این کتاب قرآن که مملو از این عجائب است را برای شما آورد. پس اگر آن طور که شما می پندارید از خود گفته باشد شما فصیحان، مبلغین، شاعران و ادیبانی هستید که در سایر ادیان و امت ها نظیری ندارید. پس اگر از خود گفته باشد زبان او زبان شما، جنس او از جنس شما و سرشت او از سرشت شماست و به زودی برای جماعت شما یا برخی از شما امکان مقابله با سخن او به شکلی بهتر از آن یا مانند آن فراهم می شود چرا که آن چه از جانب انسان باشد- نه از سوی خداوند حتماً در میان انسان ها کسی دیگر یافت می شود که بتواند مثل آن را انجام دهد. پس هر کس از شما می تواند مانند آن را بیاورد تا شما و بینندگان دیگری که بر گرد شما هستند او (پیامبر صلی الله علیه و آله) را به عنوان فردی باطل و تکذیب کننده ی خدا بشناسند.

بخش 3: و گواهان خود را- غیر خدا- [برای این کار] فراخوانید.

1-3- امام عسکری علیه السلام- سپس به جماعت آن ها فرمود: وَادْعُوا شُهَدَاءكُم مِّن دُونِ اللَّهِ یعنی ای مشرکان بت های خود را که عبادت می کردید دعوت کنید و ای گروه نصاری و یهود شیطا نهای خویش را نیز [که از آن ها تبعیّت می کردید[ بخوانید و ای منافقینی که از میان امت اسلام هستید ولی دشمن خاندان پاک پیامبرید، همدستان خود را از [میان] کفار که پیرویشان می کردید؛ هرکه را می خواهید از سایر یاران خود دعوت کنید!

2-3- امام سجّاد علیه السلام- منظور از گواهان غیر از خدا کسانی هستند که می پندارید بر حقانیت شما و همانندی کلامتان با کلام محمّد صلی الله علیه و آله گواهی می دهند کسانی که می پندارید نزد پروردگار جهانیان به عبادت های شما گواهی می دهند و نزد او برای شما شفیع می گردند.

بخش 4: اگر راست می گویید.

1-4- امام صادق علیه السلام- گر شما درباره ی علیّ بن ابی طالب علیه السلام صداقت پیشه هستید.

2-4- امام عسکری علیه السلام- اگر راست می گوئید که محمّد صلی الله علیه و آله این قرآن را از خود ساخته و خدا آن را نازل نکرده و نیز آن چه درباره ی زمامداری علی علیه السلام بر تمام امتش بیان کرده و سپردن مهار فرمانروایی بر ایشان (امّت اسلام)، به دست علی علیه اللسام به امر پروردگار احکم الحاکمین نبوده [شبیه قرآن را بیاورید]

ص: 195

3-4- السجّاد علیه السلام- ﴿إِن كُنتُمْ صادِقِينَ فِي قَوْلِكُمْ إِنَّ مُحَمَّداً تَقَوَّلَهُ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الحجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ﴾ (22)

باب 1: فَإِنْ أَوْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا

1-1- الكاظم علیه السلام- ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا أَى لَمْ تَأْتُوا يَا أَيُّهَا الْمُقَرَّعُونَ بِحُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ وَلَنْ تَفْعَلُوا أى وَ لَا يَكُونُ هَذَا مِنْكُمْ أَبَداً فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ أَي خَطَبَهَا وَالْحِجَارَةُ تُوقَدْ تَكُونُ عَذَاباً عَلَى أَهْلِهَا أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ الْمُكَذِّبِينَ بكَلامِهِ وَ بَنَيهِ النَّاصِبِينَ الْعَدَاوَةَ لِوَلِيهِ وَ وَصِيِّهِ قَالَ: فَاعْلَمُوا بِعَجْزِكُمْ عَنْ ذَلِكَ أَنَّهُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ وَلَوْ كَانَ مِنْ قِبَلِ الْمَخْلُوقِينَ لَقَدَرْتُمْ عَلَى مُعَارَضَتِهِ﴾. (2)

2-1- السجّاد علیه السلام- ﴿ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا هَذَا الَّذِي تَحَدَّيْتُكُمْ بِهِ﴾. (3)

3-1- الكاظم علیه السلام- ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا... فَلَمَّا عَجَزُوا بَعْدَ التَّقْرِيعِ وَالتَّحَدِّى قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنسُ والحِنُّ عَلى أَنْ يَأْتُوا بمثل هذا الْقُرْآنِ لا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بعْضُهُمْ لِبَعْضِ ظَهِيراً.. وَلَنْ تَفْعَلُوا... أي وَ لَا يَكُونُ هَذَا مِنكُمْ أبداً﴾. (4)

4-1- السجّاد علیه السلام- ﴿وَلَنْ تَفْعَلُوا أَيْ وَلَا يَكُونُ ذَلِكَ مِنْكُمْ وَلَا تَقْدِرُونَ عَلَيْهِ﴾. (5)

باب 2: فَاتَّقُوا

1-2- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ تَعَالَى فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ يَا مَعَاشِرَ شِيعَتِنَا اتَّقُوا اللَّهَ وَ احْذَرُوا أَنْ تَكُونُوا لِتِلْكَ النَّارِ حَطَباً وَ إِنْ لَمْ تَكُونُوا بِاللَّهِ كَافِرِينَ فَتَوَقَّوْهَا بِتَوَقِّي ظُلْمِ إِخْوَانِكُمُ الْمُؤْمِنِينَ﴾. (6)

باب 3: وَقُودُهَا

اشاره

1-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَى حَطَبُهَا﴾. (7)

ص: 196

3-4- امام سجّاد علیه السلام- اگر شما در این سخن خود که می گویید محمّد صلی الله علیه و آله قرآن را از خود درآورده است، راست می گویید.

پس اگر چنین نکنید- که هرگز نخواهید کرد- از آتشی بترسید که مردم [گنهکار] و سنگ ها (بت ها) هیزم آن هستند؛ و برای کافران، آماده شده است 24)

بخش 1: پس اگر چنین نکنید؛ که هرگز نخواهید کرد.

1-1- امام کاظم علیه السلام- ای کسانی که در برابر حجت های الهی ستیزه جو هستید! فَإِنْ لَتَفْعَلُوا یعنی اگر نتوانستید مانند آن (قرآن) بیاورید وَ لَنْ تَفْعَلُوا یعنی با این که هیچگاه نیز نمی توانید مثل چنین کاری را انجام دهید فَاتَّقُوا النّارَ الَّتي وَقُودُهَا النَّاسُ پس [لا أقل] از آتشی که مردم گناهکار در حکم هیزم و سنگ های آتش، در آن می سوزند تا مایه ی عذاب اهل آتش شوند، بترسید و پروا کنید! أُعِدَّتْ لِلْکافِرین این عذاب برای کسانی است که کلام خدا و نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله را دروغ می پندارند و در برابر ولی و وصی پیامبر صلی الله علیه و آله از سر دشمنی مخالفت می کنند، پس متوجه شوید که عاجز شدن شما [ در آوردن کلامی مثل قرآن خود دلیلی است که این کلمات از جانب خداست. زیرا اگر این کلمات از جانب مخلوقات بود قطعاً شما قادر بودید که با آن مقابله کنید.

2-1- امام سجّاد علیه السلام- سپس خداوند عزّوجلّ فرمود: فَإِن لَّتَفْعَلُوا یعنی اگر شما نمی توانید کاری که شما را در آن به مبارزه طلبیدم آوردن) کتابی مانند قرآن)، انجام دهید.

3-1- امام کاظم علیه السلام- پس از آن که ملحدان در مقابل سرزنش قرآن و مبارزه طلبی آن ناتوان شدند، خداوند عزّوجلّ فرمود بگو اگر انسان ها و پریان (جن) و (انس اتفاق کنند که همانند این قرآن را بیاورند، همانند آن را نخواهند آورد هرچند یکدیگر را در این کار کمک کنند... وَلَنْ تَفْعَلُوا... یعنی هرگز نخواهید توانست چنین کنید.

4-1- امام سجّاد علیه السلام- توانایی انجام آن کار از شما خارج است و شما بر انجام آن عاجزید.

بخش 2: بترسید.

1-2- امام علی علیه السلام- شیعیان ما از خدا بترسید و حذر کنید که هیزم آن آتش باشید. اگرچه به خدا کافر نباشید باز هم خود را از آن آتش برکنار نگهدارید خود را با امتناع از ظلم کردن به

برادران مؤمنتان از آتش جهنم دور نگه دارید.

بخش 3: هیزم آن؛

1-3- امام علی علیه السلام-وَقُودُهَا یعنی هیزم آن.

ص: 197

باب 4: الحجارة

1-4- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿... إِنَّمَا تِلْكَ الْحِجَارَةُ الْكِبْرِيتُ﴾. (1)

2-4- الكاظم علیه السلام- ﴿وَ الْحِجَارَةُ تُوقَدُ تَكُونُ عَذَاباً عَلَى أَهْلِهَا﴾. (2)

3-4- السجّاد علیه السلام- ﴿حِجَارَةُ الْكِبْرِيتِ أَشَدُّ الْأَشْيَاءِ حَرَا﴾. (3)

باب 5: أُعِدَّتْ لِلْكافِرِينَ

1-5- الكاظم علیه السلام- ﴿المُكَذِّبِينَ بكَلامِهِ وَ بَنَيهِ النَّاصِبِينَ الْعَدَاوَةَ لِوَلِيهِ وَ وَصِيِّهِ﴾. (4)

2-5- السجّاد علیه السلام- ﴿أُعِدَّتْ تِلْكَ النَّارُ لِلْكَافِرِينَ بِمُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَالشَّاكِّينَ فِي نُبُوَّتِهِ وَالدَّافِعِينَ لِحَقِّ عَلَى علیه السلام أَخِيهِ وَ الْجَاحِدِينَ لِإِمَامَتِهِ﴾. (5)

3-5- العسكري علیه السلام- ﴿قال فِي خُطْبَةِ اليَوم الغدير... مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّهُ عَلَى اللهِ إِمَامُ مِنَ اللَّهِ وَلَنْ يَتُوبَ اللَّهُ عَلَى أَحَدٍ أَنْكَرَ وَلَايَتَهُ وَ لَنْ يَغْفِرَ لَهُ حَتْماً عَلَى اللَّهِ أَنْ يَفْعَلَ ذَلِكَ بِمَنْ خَالَفَ أَمْرَهُ فِيهِ وَ أَنْ يُعَذِّبَهُ عَذَاباً نُكْراً أَبَدَ الْأَبَدِ وَ دَهْرَ الدُّهُورِ فَاحْذَرُوا أَنْ تُخَالِفُوا فَتَصِلُوا نَاراً وَقُودُهَا النَّاسُ والحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أنَّ لَهُمْ جَنَّات تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ كُلَّما رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قَالُوا هَذَا الَّذِي رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُنوا بِهِ مُتَشَابِها وَهُمْ فِيها أَزْواجُ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ فيها خالِدُونَ﴾. (25)

كُلّيَاتُها

اشاره

ص: 198

بخش 4: سنگ ها (بت ها).

1-4- امام علی علیه السلام... آن سنگ گوگرد است.

2-4- امام کاظم علیه السلام- سنگی که در آتش جهنّم شعله ور می شود، عذاب اهل آتش است.

3-4- امام سجّاد- سنگ گوگرد داغ ترین چیزهاست.

بخش 5: برای کافران آماده شده است.

1-5- امام کاظم علیه السلام- [این عذاب] برای کافرانی که منکر کلام خدا و پیامبرند و [نیز] دشمن ولی و وصی او هستند، آماده شده است.

2-5- امام سجّاد- آن آتش برای منکران به محمّد صلی الله علیه و آله و تردید کنندگان در پیامبر صلی الله علیه و آله ی وی و آنان که علی ان را از رسیدن به حقش بازداشته و امامت او را انکار کردند، آماده شده است.

3-5- امام عسکری علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله در خطبه ی روز غدیر خطاب به گروه های مردم فرمودند: علی علیه السلام از طرف خدا پیشوای شماست؛ هرکس منكر ولايت على العلم گردد، توبه اش پذیرفته نیست و مورد آمرزش پروردگار قرار نمی گیرد خداوند بر خود واجب و حتمی دانسته که با فردی که فرمانش را درباره ی [اطاعت از] علی علیه السلام مخالفت نموده چنین رفتار کند و او را به عذاب دردناک همیشگی گرفتار سازد بترسید از مخالفت پروردگار که در نتیجه ی تخلف از فرمان خدا به آتشی دچار خواهید شد که هیزم ،آن مردمان [جنایتکار] هستند و به منظور عقوبت گردنکشان، شعله ور گردیده است.

به کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، بشارت ده که باغ هایی بهشتی برای آن ها است که نهرها از پای درختانش جاریست. هر زمان که میوه ای از آن روزی آنان شود می گویند این همان است که قبلاً به ما روزی داده شده بود [ولی این ها چقدر از آن ها بهتر و عالی تر است].» و میوه هایی که برای آن ها آورده می شود، همه از نظر خوبی و زیبایی یکسانند و برای آنان همسرانی پاکیزه است و جاودانه در آن خواهند بود (25)

کلیات

ص: 199

1- الباقر علیه السلام- ﴿فِى قَولِهِ وَبَشِّرِ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ نَزَلَت فِي حَمْزَةَ وَ عَلَى علیه اللسام و عبیدة﴾. (1)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قَالَ: فِيمَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآن خَاصَّةً فِي رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَى علیه السلام وَأَهْلِ بَيْتِهِ الةِ دُونَ النَّاسِ مِنْ سُورَةِ الْبَقَرَةِ وَبَشِّرِ... الآيَةَ نَزَلَتْ فِي عَلى علیه السلام وَ حَمْزَةَ وَ جَعْفَرٍ وَ عُبَيْدَةَ بْنِ الْحَارِثِ بْن عَبْدِ الْمُطَّلب﴾. (2)

3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قَالَ مَا فِي الْقُرْآنِ آيَةُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ إِنَّا وَ عَلَى علیه السلام أَمِيرُهَا وَ شَرِيفُهَا، وَ مَا مِنْ أَصْحَاب مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله رَجُلُ إِلَّا وَقَدْ عَاتَبَهُ اللَّهُ وَ مَا ذَكَرَ عَلَيَّا إِلَّا بِخَيْر﴾. (3)

باب 1: بَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ

اشاره

1-1- السجّاد علیه السلام- ﴿قَالَ تَعَالَى وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ صَدَّقُوكَ بِنُبُوَّتِكَ فَاتَّخَذُوكَ إِمَاماً وَصَدَقُوكَ فِي أَقْوَالِكَ وَ صَوَّبُوكَ فِي أَفْعَالِكَ وَاتَّخَذُوا أَخَاكَ عَلِيّا الله بَعْدَكَ إِمَاماً وَ لَكَ وَصِيّاً مَرْضِيّاً وَ انْقَادُوا لِمَا يَأْمُرُهُمْ بِهِ وَصَارُوا إِلَى مَا أَصَارَهُمْ إِلَيْهِ وَ رَأَوْا لَهُ مَا يَرَوْنَ لَكَ إِلَّا النُّبُوَّةَ الَّتِي أَفْرِدْتَ بِهَا وَإِنَّ الْجِنَانَ لَا تَصِيرُ رُ لَهُمْ إِلَّا بِمُوَالاتِهِ وَ مُوَالَاةِ مَنْ يُنَصُّ عَلَيْهِ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ وَ مُوَالَاةِ سَائِرِ أَهْلِ وَلَايَتِهِ وَ مُعَادَاةِ أَهْلِ مُخَالَفَتِهِ وَ عَدَاوَتِهِ وَ إِنَّ النِّيرَانَ لَا تَهْدَأَ عَنْهُمْ وَ لَا يَعْدِلُ بِهِمْ عَنْ عَذَابِهَا إِلَّا بَتَنَكُبِهِمْ عَنْ مُوَالَاةِ مُخَالِفِيهِمْ وَ مُوَازَرَةٍ شَانئیهِم﴾. (4)

2-1- الباقر علیه السلام- [ فَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ عَلَى بْن أَبِي طَالِب علیه السلام وَ الْأَوْصِيَاءُ مِنْ بَعْدِهِ وَ شِيعَتُهُم﴾. (5)

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ سَلْمَانَ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَقُول قُلْتُ: فَمَنْ لَقِيَ اللَّهَ مُؤْمِناً عَارِفاً بإمَامِهِ مُطِيعاً لَهُ أَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّة هُوَ؟ قَالَ: نَعَمْ! إِذَا لَقِيَ اللَّهَ وَ هُوَ مُؤْمِنُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ الَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ قُلْتُ: فَمَنْ لَقِيَ اللَّهَ مِنْهُمْ عَلَى الْكَبَائِرِ؟ قَالَ: هُوَ فِي مَشِيَّتِهِ إِنْ عَذَّبَهُ فَبِذَنْبِهِ

ص: 200

1- امام باقر علیه السلام- این آیه درباره ی حمزه، علی علیه السلام و عبیده نازل شده است.

2- ابن عباس رحمه الله علیه- این آیه درباره ی علی علیه السلام حمزه، جعفر و عبيدة بن حارث بن عبدالمطلب نازل ، شده است.

3- ابن عباس رحمه الله علیه - در قرآن آیه ای به این تعبیر الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وجود ندارد مگر این که علی علیه السلام، امیر و اشرف [مخاطبان آن است و از اصحاب محمّد صلی الله علیه و آله کسی نیست مگر این که خداوند او را مورد عتاب و سرزنش قرار داده است. اما خداوند علیا را جز به نیکی یاد نکرده است.

بخش 1: کارهای شایسته انجام داده اند.

1-1- امام سجّاد علیه السلام- امام در شرح آیه ی وَ بَشِّرِ الَّذینَ آمَنُوا می فرماید: «بشارت دهید آن ها را که به توحید و یگانگی خدا ایمان آورده و تو را ای پیامبر صلی الله علیه و آله در پیامبری تصدیق نموده، پیشوایت ساخته تمام سخنانت را باور و کردارت را نیک و صحیح دانستهاند و برادرت علی علیه السلام را بعد از تو پیشوا و جانشین مورد پسند تو شناخته و تسلیم اوامر او شدند و به هر جهت که [علی علیه السلام] آنان را سوق داد، حرکت کردند این مؤمنین هر مقامی را که برای تو قائل هستند غیر از نبوت که خاص توست برای او (علی علیه السلام) نیز قائل شدند به نظر آنان بهشت جز در نتیجه ی دوستی او و دوستی فرزندان او که با بیان خود معرفی می نماید و همچنین دوستی دیگر دوستداران او و دشمنی با مخالفان و دشمنان او میسر نمی شود و نیز می دانند که دوزخ مگر به احتراز از دوستی با مخالفین علی علیه السلام و فرزندان و دوستانش و نیز همکاری نکردن با بدگوها و ،بدبینانشان از آن ها دست برنداشته و از عذابش نجات نمی یابند».

2-1- امام باقر علیه السلام- منظور از کسانی که ایمان آورده و اعمال نیکو انجام می دهند، علیّ بن ابیطالب علیه السلام علیه السلام و امامان بعد از او و شیعیانشان می باشد.

3-1- امام علی علیه السلام- ابان از قول سلیم نقل کرد که به حضرت علی علیه السلام عرض کردم... آن کس که خدای را ملاقات کند و امامش را بشناسد و به وی ایمان داشته و مطیع او باشد، آیا از بهشتیان است؟ فرمود: آری اگر خداوند را در حالی که مؤمن باشد ملاقات کند. اگر با ایمان بمیرد اهل بهشت است خداوند فرمود: ﴿ الَّذينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحِات الَّذِينَ آمَنُوا وَ َكانُوا يَتَّقُونَ﴾ (يونس/ 63) ﴿ الَّذِينَ آمَنُوا وَلَيَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ﴾ (انعام /82) گفتم: «اگر یکی از مؤمنان درحالی که گناهان کبیره ای دارد خدا را ملاقات کند، چه حالی خواهد داشت؟ فرمود: «به خواست خداوند بستگی دارد؛ اگر عذابش کند، به جهت گناهانش است و اگر از او در گذرد، به جهت رحمتش

ص: 201

وَ إِنْ تَجَاوَزَ عَنْهُ فَبِرَحْمَتِهِ، قُلْتُ: فَيُدْخِلُهُ النَّارَ وَ هُوَ مُؤْمِنُ؟ قَالَ: نَعَمْ بِذَنْبِهِ لِأَنَّهُ لَيْسَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ عَلَى أَنَّهُ لَهُمْ وَلِيُّ وَ أَنَّهُ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ یَتَّقُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ وَ الَّذِینَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ﴾. (1)

4-1- العسكرى علیه السلام- ﴿عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْ إِدَامَةِ الْفَرَائِضِ وَ اجْتِنَابِ الْمَحَارِمِ وَ لَا يَكُونُوا كَهَؤُلَاءِ الْكَافِرِينَ بک﴾. (2)

5-1- العسكرى علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قَالَ قَضَوْا الْفَرَائِضَ كُلَّهَا بَعْدَ التَّوْحِيدِ وَ اعْتِقَادِ النُّبُوَّةَ وَالْإِمَامَة قَالَ وَأَعْظَمُهَا فَرْضَانِ قَضَاءُ حُقُوق الْإِخْوَان فِي اللَّهِ وَاسْتِعْمَالُ التَّقِيَّة مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ﴾. (3)

باب 2: جَنَّاتٍ

1-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ يَزِيدَ بْنِ سَلَّامٍ أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِى صلی الله علیه و آله لِمَ سُمِّيَتِ الْجَنَّةُ جَنَّةَ؛ قَالَ: لِأَنَّهَا جَنِينَةً خِيَرَةُ نَقِيَّةُ وَ عِنْدَ اللهِ تَعَالَى ذِكْرَهُ مَرْضِيَّة﴾. (4)

2-2- السجّاد علیه السلام- ﴿بَسَاتِين﴾. (5)

باب 3: تَحتِهَا

3-1- السجّاد علیه السلام- ﴿مِنْ تَحْتِ شَجَرهَا وَ مَسَاكِنِهَا﴾. (6)

باب 4: الْأَنْهارُ

اشاره

1-4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَرْبَعَةُ أَنْهَارِ فِي الدُّنْيَا مِنَ الْجَنَّةَ: الْفُرَاتُ وَالنِّيلُ وَ سَيْحَانُ وَ جَيْحَانِ﴾. (7)

2-4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿سُئِلَ النَّبِيُّ عَنْ أَنْهَارِ الْجَنَّةِ كَمْ عَرْضُ كُلِّ نَهَرٍ مِنْهَا؟ فَقَالَ: صلی الله علیه و آلهع َرْضُ كُلِّ نَهَرٍ مَسِيرَةُ خَمْسِينَ مِائَةَ عَامَ يَدُورُ تَحْتَ الْقُصُورِ وَ الْحُجُبِ تَتَغَنَّى أَمْوَاجُهُ وَ تُسَبِّحُ وَ تَطْرَبُ فِي الْجَنَّةِ كَمَا يَطْرَبُ النَّاسُ فِي الدُّنْيَا﴾. (8)

3-4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَكْثَرُ أنْهَارِ الْجَنَّةِ الْكَوْثَر تَنْبُتُ الْكَوَاعِبُ الْأَتْرَابُ عَلَيْهِ﴾. (9)

ص: 202

است». گفتم: «یعنی ممکن است با این که مؤمن است او را داخل آتش کند»؟ فرمود: «آری، به جهت گناهانش؛ زیرا او در زمره ی مؤمنانی نیست که خداوند ولی آن هاست و هیچ ترس و اندوهی بر آن ها نخواهد بود آن ها مؤمنانی هستند که تقوا پیشه می کنند و عمل صالح انجام می دهند و ایمان خویش را به ظلم آلوده نمی سازند».

4-1- امام عسکری علیه السلام- کارهای شایسته انجام دادند یعنی در انجام واجبات خود مداومت کرده و از محرمات دوری جستند و [ای محمّد صلی الله علیه و آله رفتارشان همچون منکرین [نبوت] تو نبوده است.

5-1- امام عسکری علیه السلام- تمام واجبات را پس از ایمان به توحید نبوت و امامت انجام می دهند. بزرگترین فرائض شامل دو فریضه است؛ یکی اداء حقوق برادران دینی و دیگری تقیه کردن در برابر دشمنان خداوند.

بخش 2: باغ هایی بهشتی؛

1-2- پیامبر صلی الله علیه و آله صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله در جواب این که چرا بهشت «جنت» نام گرفته فرمود: «زیرا بهشت مستور پوشیده خوب و پاک است و یاد بهشت در نزد خدا پسندیده است».

2-2- امام سجّاد علیه السلام- منظور از جنّات بستان ها و باغ هاست.

بخش 3: پای آن [درختانش]؛

1-3- امام سجّاد علیه السلام- در زیر درختان و مساکن آن هاست.

بخش 4: نهرها؛

1-4- پیامبر صلی الله علیه و آله- - فرات، نیل، سیحون و جیحون چهار رود بهشتی هستند.

2-4- پیامبر صلی الله علیه و آله- از پیامبر صلی الله علیه و آله درباره ی مقدار عرض هر نهر از رودهای بهشت سؤال کردند. ایشان فرمود: پیمودن عرض هر کدام از نهرها، پنج هزار سال طول می کشد. این رودها به زیر قصرها و سراپرده ها دور می زند امواجش همان طور که مردم در دنیا به طرب و شادی می پردازند. ترانه سر می دهد».

3-4- پیامبر صلی الله علیه و آله- بیشتر رودهای بهشت کوثر است که حوریان بسیار جوان و همسال، از آن سر بر می آورند.

ص: 203

باب 5: كُلَّما رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً

1-5- السجّاد علیه السلام- ﴿مِنْ تِلْكَ الجِنان﴾. (1)

2-5- السجّاد علیه السلام- ﴿مِنْ ثَمَرَةٍ مِنْ ثِمَارِهَا﴾. (2)

باب 6: رِزْقاً

16- السجّاد علیه السلام- ﴿طَعَامًا يُؤْتَوْنَ بِهِ﴾. (3)

باب 7: قالُوا هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ

1-7- السجّاد علیه السلام- ﴿قالُوا هذا الَّذِي رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ فِي الدُّنْيَا فَأَسْمَاؤُهُ كَأَسْمَاءِ مَا فِي الدُّنْيَا مِنْ تُفَاحِ وَ سَفَرْجَلٍ وَ رُمَانِ وَ كَذَا وَكَذَا وَ إِنْ كَانَ مَا هُنَاكَ مُخَالِفاً لِمَا فِي الدُّنْيَا فَإِنَّهُ فِي غَايَة الطَّيِّبِ وَإِنَّهُ لَا يَسْتَحِيلُ إِلَى مَا يَسْتَحِيلُ إِلَيْهِ ثِمَارُ الدُّنْيَا مِنْ عَذِرَة وَسَائِرِ الْمَكْرُوهَاتِ مِنَ صفرا، وسَوْدا، و دَم بَلْ لَا يَتَوَلَّدْ عَنْ مَا كُولِهِمْ إِلَّا الْعَرَقُ الَّذِي يَجْرِي مِنْ أَعْرَاضِهِمْ أَطْيَبَ مِنْ صَفْرَاءَ رَائِحَةِ الْمِسْک﴾. (4)

باب 8: أُتُوا بِهِ مُتَشَابِها

اشاره

1-8- السجّاد علیه السلام- ﴿وَ أُتُوا بِهِ بِذَلِكَ الرِّزْقِ مِنَ الثَّمَارِ مِنْ تِلْكَ الْبَسَاتِينِ مُتَشَابِها يُشْبِهُ بَعْضُ بَعْضاً بأنَّهَا كُلَّهَا خِيَارُ لَا رَزْلَ فِيهَا [وَ] بأنَّ كُلَّ صِنْفِ مِنْهَا فِى غَايَة الطَّيبِ وَاللَّذَّةِ لَيْسَ كَثِمَا الدُّنْيَا [الَّتِي بَعْضُهَا نِيُّ، وَبَعْضُهَا مُتَجَاوَزُ لِحَدِّ النَّضْحِ وَ الْإِدْرَاكِ إِلَى حَدَّ الْفَسَادِ مِنْ حُمُوضَة. مَرَارَة وَ سَائِرِ ضُرُوب الْمَكَارِهِ، وَ مُتَشَابِها أَيْضاً مُتَفِقَاتِ الْأَلْوَانِ مُخْتَلِفَاتِ الصُّعُوم﴾. (5)

2-8- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿يُؤْتَوْنَ مِنْ فَاكِهَة وَاحِدَة عَلَى أَلْوَان مُتَشَابِهَة﴾. (6)

3-8- ابن عباس رحمه اله علیه- ﴿فِيهِ وُجُوهُ أَحَدُهَا أَنَّهُ أَرَادَ مُشْتَبَهَا فِي اللَّوْنَ مُخْتَلِفاً فِي الطَّعْمِ﴾. (7)

ص: 204

بخش 5: هر زمان که میوه ای از آن، روزی آنان شود.

1-5- امام سجّاد علیه السلام- از آن بهشت [روزی می خورند].

2-5- امام سجّاد علیه السلام - از میوه های آن [روزی می خورند].

بخش 6: روزیی؛

1-6- امام سجّاد علیه السلام- غذایی که در بهشت برایشان می آورند.

بخش 7: می گویند این همان است که قبلاً به ما روزی داده شده بود.

1-7- امام سجّاد علیه السلام- [مؤمنین در مواجهه با نعمت های بهشت می گویند:] این ها همان چیزهایی است که در دنیا روزیمان می شد و اسم هایشان همان اسم هایی است که در دنیا بر آن ها بود؛ مانند سیب، به، انار، فلان و فلان؛ هرچند نعمت های این جا با آن چه در دنیا بود تفاوت دارد. تفاوتشان در این است که در این جا بهشت در نهایت دلپذیری هستند و همچون میوه های دنیا پس از خوردن و هضم شدن به نجاست و دیگر چیزهای نفرت انگیز مثل زرداب و چرکاب و خون تبدیل نمی شوند و تنها پس از خورده شدن عرقی بر اندام مؤمنین روان می سازند که بویی دلپذیرتر از بوی مشک دارد.

بخش 8: میوه هایی که برای آن ها آورده می شود همه [از نظر خوبی و زیبایی] یکسانند.

1-8- امام سجّاد علیه السلام- در بهشت نعمت هایی از میوه های آن بوستان ها همه همانند هم، گزیده و بی عیب و از هرگونه ای در نهایت دلپذیری و گوارایی برای آن ها آورده می شود. این میوه ها همچون میوه های دنیا نیستند که برخی نارسیده و برخی دیگر رسیدگی را در گذرانده و رو به گندیدگی، ترشی، تلخی و دیگر اوصاف ناخوشایند گذارده باشند. این میوه ها در رنگ و آب همچون یکدیگر اما در طعم گوناگونند.

2-8- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه - به بهشتیان از یک میوه با رنگ های مشابه داده می شود.

3-8- ابن عباس رحمه الله علیه - وجوه چندگانه ای برای این آیه ذکر شده است. یکی از آن ها این است که این میوه ها رنگ مشابه و طعم متفاوت دارند.

ص: 205

باب 9: هم فيها أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ

1-9- السجّاد علیه السلام- ﴿... وَ لَهُمْ فِيها فِي تِلْكَ الْجِنَانِ أَزْواجُ مُطَهَّرَةٌ مِنْ أَنْوَاعِ الْأَقْدَارِ وَالْمَكَارِهِ مُطَهَّرَاتٍ مِنَ الْحَيْضِ وَالنَّفَاسِ، لَا وَلَاجَاتٍ وَلَا خَرَاجَاتِ وَلَا دَخَالَاتِ وَلَا خَتَّالَاتِ وَلَا مُتَغَايرَاتِ وَ لَا لِأَزْوَاجِهِنَّ فَرَكَاتُ وَ لَا صَخَابَاتِ وَ لَا عَيَّابَاتِ وَ لَا فَحَاشَاتٍ وَ مِنْ كُلِّ الْعُيُوبِ وَ الْمَكَارِهِ بَريَّات﴾. (1)

2-9- الصّادق علیه السلام- ﴿...لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ قَالَ الْأَزْوَاجُ الْمُطَهَّرَةُ اللاَّئِی لَمْ یَحِضْنَ وَ لاَ یُحْدِثْنَ﴾. (2)

باب 10: هُم فيها

1-10- السجّاد علیه السلام- ﴿في تِلْكَ الْبَسَاتِين وَالْجَنَّات﴾. (3)

باب 11: خالِدُونَ

1-11- السجّاد علیه السلام- ﴿مُقِيمُونَ﴾. (4)

2-11- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّمَا خُلَّدَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِي الْجَنَّةِ لِأنَ نِيَّاتِهِمْ كَانَتْ فِي الدُّنْيَا أَنْ لَوْ بَقُوا فِيهَا أن يُطِيعُوا اللَّهَ أَبَدا﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿إِنَّ اللهَ لا يَسْتَحْيِي أَن يَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَها فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ ما ذَا أَرَادَ اللهُ بهذا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلا الْفاسِقِينَ﴾. (26)

كُلّيَاتُها

اشاره

1- الباقر علیه السلام- ﴿فَلَمَّا قَالَ اللَّهُ: يَا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلُ وَ ذَكَرَ الدُّبَابَ فِي قَوْلِهِ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُباباً الْآيَةَ وَلَمَّا قَالَ: مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِياءَ كَمَثَل

ص: 206

بخش 9: برای آنان همسرانی پاکیزه است.

1-9- امام سجّاد علیه السلام- بهشتیان در باغ های بهشت همسران پاکیزهای دارند که از هرگونه ناپاکی، ناپسندی خون حیض و نفاس پاک هستند؛ نیاز به تأمین روزی ندارند و اهل خدعه و نیرنگ نیستند این همسران، شوهر ستیز درشت صدا، پلیدزبان و زشت گوی نبوده و از هرچه عیب و خلق ناپسندی به دورند.

2-9- امام صادق علیه السلام- آن همسران، پاکیزه اند به طوری که حیض نمی بینند و حدثی از آنان نمی زند.

بخش 10: آن ها در آن [خواهندبود].

1-10- امام سجّاد علیه السلام- در بوستان ها و باغ های بهشتی هستند.

بخش 11: جاودانه؛

1-11- امام سجّاد- تا ابد سکنی گزیده اند.

2-11- امام صادق علیه السلام- بهشتیان از آن جهت در بهشت جاودانند که نیتشان این بوده که اگر در دنیا باقی باشند پیوسته از خدا اطاعت کنند.

خداوند از این که به موجودات ظاهراً کوچکی مانند پشه و حتی کمتر از آن، مثال بزند باکی ندارد در این میان کسانی که ایمان آورده اند، می دانند که آن [مثال، گویای] حقیقتی است از طرف پروردگارشان؛ و اما کسانی که کافر شده اند [بهانه جویی کرده] می گویند: «منظور خداوند از این مثال چه بوده است»؟! [آری] خدا جمع زیادی را با آن گمراه و گروه بسیاری را هدایت می کند؛ ولی تنها فاسقان را با آن گمراه می سازد! (26)

کلیات

1- امام باقر علیه السلام- هنگامی که خداوند فرمود ای مردم در قرآن برای شما مثلی زده شده و از مگس در این آیه یادکرد: ﴿ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّه لَنْ يَخْلُقُوا ذُبَاباً و فرمود مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ﴾ و هنگامی که در این سوره به کسی که آتش افروخته و به

ص: 207

الْعَنْكَبُوتِ الْآيَةَ وَ ضَرَبَ مَثَلًا فِي هَذِهِ السُّورَةِ بِالَّذِي اسْتَوْقَدَ نَاراً وَ بِالصَّيِّبِ مِنَ السَّمَاءِ قَالَتِ الْكُفَّارُ وَالنَّوَاصِبُ: وَ مَا هَذَا مِنَ الْأَمْثَالَ فَيُضَرَبَ يُرِيدُونَ بِهِ الطَّعْنَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ اللَّهُ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي...﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ قَدِ احْتَجَّ قَوْمُ مِنَ الْمُنَافِقِينَ عَلَى علیه السلام إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَمَّا أَنْزَلَ عَلَى نَبِيِّهِ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ قَالَ طَائِفَةٌ مِنَ الْمُنَافِقِينَ ما ذا أَرادَ الله بهذا مَثَلًا يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً فَأَجَابَهُمُ اللَّهُ تَعَالَى بِقَوْلِهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي.....﴾. (2)

باب 1: إِنَّ اللهَ لا يَسْتَحْيِي

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿لَا يَتْرُكُ حَيَاءٌ﴾. (3)

باب 2: أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً

1-2- الباقر علیه السلام- ﴿مَثَلًا لِلْحَقِّ يُوضِحُهُ بهِ عِنْدَ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ﴾. (4)

باب 3: ما بَعُوضَةً

اشاره

1-3- الباقر علیه السلام- ﴿ ما بَعُوضَةً مَا هُوَ بَعُوضَةُ الْمَثَل﴾. (5)

2-3- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّمَا ضَرَبَ اللهُ الْمَثَلَ بِالْبَعُوضَة لِأنَ الْبَعُوضَةَ عَلَى صِغَرِ حَجْمِهَا خَلَقَ اللَّهُ فِيهَا جَمِيعَ مَا خَلَقَ فِي الْفِيلِ مَعَ كِبَرِهِ وَ زِيَادَة عُضُوَيْنِ أَخَرَيْنِ فَأَرَادَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَنْ یُنَبِّهَ بِذَلِکَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَی لَطِیفِ خَلْقِهِ، وَ عَجِیبِ صَنَعْتِهِ﴾. (6)

3-3- الباقر علیه السلام- ﴿فقيل لِلْباقِرِ فَإِنَّ بَعْضَ مَنْ يَنْتَحِلُ مُوالاتِكُمْ يَزْعُمُ أَنَّ الْبَعُوضَةَ عَلَى اللهِ وَ مَا فَوْقَهَا وَ هُوَ الذُّبَابُ محمّد صلی الله علیه و آله رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ الباقر علیه السلام: سَمِعَ هَؤُلَاءِ شَيْئًا لَمْ يَضَعُوهُ عَلَى وَجْهِهِ إِنَّمَا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَاعِداً ذَاتَ يَوْمٍ وَ عَلى اسم إِذْ سَمِعَ قَائِلًا يَقُولُ مَا شَاءَ اللَّهُ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ سَمِعَ آخَرَ يَقُولُ: مَا شَاءَ اللهُ وَ شَاءَ عَلَى اسم فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَقْرِنُوا مُحَمَّداً صلی الله علیه و اله

ص: 208

بارانی که از آسمان فرود می آید مثال زد کفّار و ناصبیان گفتند: «این چه مثل هایی است»؟ و منظورشان از این سخن طعنه زدن بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود. سپس خداوند این آیه را نازل کرد: ﴿ان اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي...﴾.

2- امام علی علیه السلام- گروهی از منافقین پس از نزول ،آیه ای درباره خداوند به احتجاج پرداختند: ﴿إِنَّ اللَّهَ الله لا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَها﴾ این آیه هنگامی نازل شده که خداوند متعال بر پیامبرش آیه: و برای هر گروهی هدایت کننده ای است [و این ها همه بهانه است نه برای جستجوی حقیقت] (رعد/7) را نازل کرد. پس از آن گروهی از منافقین گفتند: «[اگر چنین است و خدا با پیامبرش مردم را هدایت می کند] پس خداوند از این مثال ها که گروه زیادی را گمراه می کند چه چیزی را اراده کرده است؟ سپس خداوند متعال با این سخن پاسخشان را داد: إِنَّ اللهَ لا يَسْتَحْيِي... .

بخش 1: خداوند باکی ندارد.

1-1- امام باقر علیه السلام- از روی شرم از انجام حقی صرف نظر نمی کند.

بخش 2: از این که مثال بزند.

1-2- امام باقر علیه السلام- [منظور از «مثال» در این آیه] مثل درست و به جایی است که خداوند به وسیله ی آن مطلب را برای بندگان مؤمنش شرح و توضیح می دهد.

بخش 3: به موجودات ظاهراً [کوچکی مانند] پشه؛

1-3- امام باقر علیه السلام- منظور از مَثَل زدن به پشه مثل زدن به چیزی کوچک و کم ارزش مانند پشه است.

2-3- امام صادق علیه السلام- خداوند از آن جهت به پشه مثال زده است که آن چه در فیل با وجود جبه ی بزرگ آن خلق کرده است را در وجود پشه نیز علیرغم کوچکی و جثه ی ضعیف آن قرار داده است. گذشته از آن که در پشه دو عضو دیگر نیز خلق کرده که در فیل وجود ندارد؛ تا مؤمنین را متوجه آفرینش دقیق و مصنوعات عجیب خود بنماید.

3-3- امام باقر علیه السلام- به امام باقر علیه السلام عرض شد: «بعضی از کسانی که ادعای دوستی شما را دارند، گمان می کنند که منظور از پشه علی علیه السلام و منظور از فراتر از آن که «مگس» است، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می باشد حضرت باقر علیه السلام در جواب او فرمود: «این ها حرفی را شنیده اند ولی آن طور که باید در جای خود قرار نداده اند. روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با علی بود؛ در این هنگام صدای کسی را شنید که گفت: «ما شاء الله و ما شاء محمّد صلی الله علیه و آله» «یعنی آن چه خدا و محمّد صلی الله علیه و آله بخواهد». و دیگری می گفت: «ماشاءالله و ما شاء على علیه السلام» یعنی «آن چه خدا و علی علیه السلام بخواهد».

ص: 209

وَ لَا عَلِيَا علیه السلام بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَكِنْ قُولُوا مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ مَا شَاءَ مُحَمَّدُ صلی الله علیه و اله ثُمَّ مَا شَاءَ عَلَى علیه السلام ثُمَّ مَا شَاءَ مُحَمَّدَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ مَا شَاءَ عَلَى إِنَّ مَشِيَّةَ اللَّهِ هِيَ الْقَاهِرَةُ الَّتِي لَا تُسَاوَى وَلَا تُكَافَى وَ لَا تُدَانَى وَ مَا محمّد صلی الله علیه و آله رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي دِينِ اللَّهِ وَ فِي قُدْرَتِهِ إِلَّا كَذَّبَابَة تَطِيرُ فِي هَذِهِ الْمَمَالِكِ الْوَاسِعَةَ وَ مَا عَلَى فِي دِينِ اللَّهِ وَ فِي قُدْرَتِهِ إِلَّا كَبَعُوضَةً فِي جُمْلَة هَذِهِ الْمَمَالِكِ مَعَ أَنَّ فَضْلَ اللَّهِ تَعَالَى عَلَى مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و اله وَ عَلَى علیه السلام الْفَضْلُ الَّذِي لَا يَفِي بِهِ فَضْلُهُ عَلَى جَمِيعِ خَلْقِهِ مِنْ أَوَّل الدَّهْرِ إِلَى آخِرِهِ هَذَا مَا قَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله فِي ذِكْر الذَّبَاب وَ الْبَعُوضَة فِي هَذَا الْمَكَانِ فَلَا يَدْخُلُ فِي قَوْلِهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً﴾. (1)

باب 4: فَما فَوْقَها

1-4- الباقر علیه السلام- ﴿فما فَوْقَهَا فَوْقَ الْبَعُوضَة وَ هُوَ الذُّبَابُ يَضْرِبُ بِهِ الْمَثَلَ﴾. (2)

باب 5: فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا

1-5- الباقر علیه السلام- ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ بوَلَايَة مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَى علیه السلام وَ آلِهِمَا الطَّيبِينَ وَ وَسَلَّمَ لِرَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله وَلِلْأَئِمَّةِ أَحْكامَهُمْ وَأَخْبَارَهُمْ وَ أَحْوَالَهُمْ وَلَمْ يُقَابِلُهُمْ فِي أُمُورِهِمْ وَلَمْ يَتَعَاطَ الدُّخُولَ فِي أَسْرَارِهِمْ وَلَمْ يُفْشِ شَيْئاً مِمَّا يَقِفُ عَلَيْهِ مِنْهَا إِلَّا بِإِذْنِهِمْ﴾. (3)

باب 6: فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ

1-6- الباقر علیه السلام- ﴿يَعْلَمُ هَوْلَاءِ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هَذِهِ صِفَتهُمْ أَنَّهُ الْمَثَلُ الْمَضْرُوبُ الحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ أَرَادَ بِهِ الْحَقِّ وَ إِبَانَتَهُ وَ الْكَشْفَ عَنْهُ وَ إِيضَاحَهُ﴾. (4)

2-6- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ يَعنِي أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام كَمَا أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الميثاق عَلَيهِم لَهُ﴾. (5)

باب 7: وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا

اشاره

1-7- الباقر علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا بِمُحَمَّدِ ل بمُعَارَضَتِهِمْ لَهُ فِي عَلَى علیه السلام بِلِمَ وَكَيْفَ وَ تَركِهِمُ الِانْقِيَادَ لَهُ فِي سَائِرِ مَا أَمَرَ بِهِ فَيَقُولُونَ ما ذا أَرَادَ اللهُ بِهَذَا مَثَلًا﴾. (6)

ص: 210

حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود: محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را با خدا قرین و همطراز قرار ندهید ولی بگویید آن چه خدا بخواهد؛ محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام نیز همان را می خواهند. مشیّت و خواست خدا از همه بالاتر است و کسی قدرت برابری و مقابله و نزدیک شدن به آن را ندارد. محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مقابل دین خدا و قدرتش مانند مگسی است که در این دنیای وسیع پرواز می کند و علی علیه السلام نیز در مقابل دین و قدرت خدا چون پشه ای در مقابل این دنیای وسیع است. البته این مطلب را باید در نظر گرفت که لطف و فضل خدا محمّد صلی الله علیه و آله صلی الله علیه و اله و على علیه السلام- از فضل و عنایتی که بر تمام مردم از ابتدای پیدایش جهان تاکنون داشته بیشتر است. این است فرمایش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد مگس و پشه که البته به تفسير آيه ى: ﴿إِنَّ اللهَ لا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً﴾ مربوط نمی شود.

بخش 4: و حتی کمتر از آن؛

1-4- امام باقر علیه السلام- بالاتر از آن یعنی بالاتر از پشه مگس است که خداوند به آن مثل زد.

بخش 5: کسانی که ایمان آورده اند.

1-5- امام باقر علیه السلام- ایمان آورندگان کسانی هستند که به محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و آل پاکش ایمان داشته و تسلیم پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام و احکام و اخبار و احوال آن ها هستند؛ به معارضه با آن ها برنمی خیزند؛ سعی در موشکافی اسرارشان ندارند و اگر بر اسرار آن ها اطلاع یافتند آن را- مگر با اجازه ی آنان- افشا نمی کنند.

بخش 6: می دانند که آن مثال گویای حقیقتی از طرف پروردگارشان است.

1-6- امام باقر علیه السلام- مؤمنینی که وصف آن ها در این آیه بیان شد می دانند که این ها مثال های درست و به جایی است که خدا برای توضیح و تفهیم حقیقت از آن ها استفاده می کند.

2-6- امام صادق علیه السلام- مؤمنین می دانند که آن، حقی از جانب خداست و منظور از آن [ولایت] امیرالمؤمنین است که پیامبر صلی الله علیه و آله بر اطاعت و پذیرش ولایت آن، از مؤمنین عهد و پیمان گرفت.

بخش 7: و امّا کسانی که کافر شده اند.

1-7- امام باقر علیه السلام- کسانی که نسبت به محمّد صلی الله علیه و آله و کافر شدند، [عنادشان] به واسطه ی معارضه و دشمنی با او در مورد علی علیه السلام بود که با چرا و چگونه [و امّا و اگرهای بی جا] و عدم قبول فرمان او در دیگر امور می گفتند: «هدف خدا از این مثال ها چیست»؟!

ص: 211

باب 8: فَيَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللهُ بِهذا مَثَلاً

1-8- الباقر علیه السلام- ﴿يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنَّ اللهَ يُضِلُّ بِهَذَا اللَّيْلِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً أَوْ فَلَا مَعْنَى لِلْمَثَلِ لِأَنَّهُ وَ إِنْ نَفَعَ بِهِ مَنْ يَهْدِيهِ فَهُوَ يُضِرُّ بِهِ مَنْ يُضِلُّهُ﴾. (1)

باب 9: يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَمَا يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِينَ

1-9- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَمَا يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِينَ فَهَذَا مَعْنَى الضَّلَالِ الْمَنْسُوب إِلَيْهِ تَعَالَى لِأَنَّهُ أَقَامَ لَهُمُ الْإِمَامَ الْهَادِيَ لِمَا جَاءَ بِهِ الْمُنْذِرُ فَخَالَفُوهُ وَصَرَفُوا عَنْهُ بَعْدَ أَنْ أَقَرُّوا بِفَرْضَ طَاعَتِهِ وَ لَمَّا بَيَّنَ لَهُمْ مَا يَأْخُذُونَ وَمَا يَذَرُونَ فَخَالَفُوهُ ضَلُّوا هَذَا مَعَ عِلْمِهِمْ بما قاله النبي... وَ لَمَّا خَالَفُوا اللَّهَ تَعَالَى ضَلُّوا فَأَضَلُّوا﴾. (2)

2-9- الصّادق علیه السلام- إِنَّ هَذَا الْقَوْلَ مِنَ اللَّهِ رَدُّ عَلَى مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى يُضِلُّ الْعِبَادَ ثُمَّ يُعَذِّبُهُمْ عَلَى ضَلَالَتِهِمْ﴾. (3)

3-9- الباقر علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ تَعَالَى... يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيرًا قَالَ فَهُوَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام يُضِلَّ بِهِ مَنْ عَادَاهُ وَ يَهْدِي بِهِ مَنْ وَالَاهُ وَ ما يُضِلُّ بِهِ يَعْنِي عَلِيّاً إِلَّا الْفَاسِقِينَ﴾. (4)

4-9- الصّادقين علیهما السلام- ﴿فَرَدَّ اللهُ تَعَالَى عَلَيْهِمْ قِيلَهُمْ فَقَالَ وَمَا يُضِلُّ بِهِ أَيْ وَمَا يُضِلُّ اللَّهُ بِالْمَثَلِ إلَّا الْفاسِقِين﴾. (5)

باب 10: الفاسِقِينَ

اشاره

1-10- الباقر علیه السلام- ﴿الْجَانِينَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ بِتَرْكِ تَأمُلِهِ وَ بوَضْعِهِ عَلَى خِلَافِ مَا أَمَرَ اللَّهُ بوَضْعِهِ عَلَيْهِ﴾. (6)

2-10- الباقر علیه السلام- ﴿الْفَاسِقِينَ يَعْنِي مَنْ خَرَجَ مِنْ وَلَايَتِهِ (عَلَى اللهِ) فَهُوَ فَاسِقِ﴾. (7)

ص: 212

بخش 8: [بهانه جویی کرده] می گویند.

1-8- امام باقر علیه السلام- کافران می گویند خدا به وسیله ی این مثل ها گروهی را به کفر می کشاند و گروهی را هدایت می کند. منظور آن کافران این است که چنین مثل هایی فایده ای ندارد؛ چرا که اگر گروهی در اثر این مثل ها هدایت می یابند گروه دیگری نیز گمراه می شوند.

بخش 9: خدا جمع زیادی را با آن گمراه و گروه بسیاری را هدایت می کند؛ ولی تنها فاسقان را با آن گمراه می سازد!

1-9- امام علی علیه السلام- این معنی ضلالت است که به خداوند نسبت داده می شود زیرا خداوند، امام هدایت کننده ای را [برای تبیین] آن چه که پیامبر صلی الله علیه و آله صلی الله علیه و آله منذر آورد، برایشان برانگیخت اما آن ها مخالفت ورزیده و بعد از این که به وجوب اطاعت از او اقرار نمودند باز هم از او روی برگرداندند و زمانی که برای ایشان چیزهایی را که دریافت می کردند و چیزهایی را که رها می نمودند، بیان کرد، با او مخالفت کردند و این گونه آنان با وجود علم و آگاهی نسبت به سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله گمراه شدند چون به مخالفت با خدای متعال ،پرداختند گمراه گشتند؛ پس خداوند آن ها را به ضلالت کشاند.

2-9- امام صادق علیه السلام ین کلام خداوند عزّوجلّ، در پاسخ و مردود شمردن کسی است که می پندارد خداوند تبارک و تعالی بندگان خود را گمراه می سازد و سپس به خاطر همین گمراهی عذابشان می کند.

3-9- امام باقر علیه السلام- [منظور از آن چیزی که عده ای را به خاطر سرکشی خود گمراه و عده ای را هدایت می کند] علیّ بن ابی طالب علیه السلام است که هر که با او دشمنی کند گمراه گردیده و هرکه با او دوستی نموده و ولایتش را بپذیرد هدایت می.شود و مراد از آن چیزی که به خاطر او گمراه می شوند علی است که کسی جز فاسقین از این طریق گمراه نمی شود.

4-9- امام باقر علیه السلام علیه السلام و امام صادق علیه السلام- برخی از کافرین درباره ی این آیه می گفتند «خدا عدّه ی زیادی از مردم را به وسیله ی این مثل ها گمراه می کند اما خداوند در ردّ گفتار آن ها فرمود: و ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ یعنی خداوند به وسیله ی این مثال ها فقط تبهکاران و فاسقین را [که خود راه گمراهی را انتخاب کرده اند] گمراه می کند.

بخش 10: فاسقان؛

1-10- امام باقر علیه السلام- منظور از فاسقین در این جا کسانی هستند که با ترک اندیشه در دستورات خدا به خودشان ستم می کنند وبر خلاف امر خدا عمل می نمایند.

2-10- امام باقر علیه السلام- فاسق کسی است که از ولایت علی علیه السلام سرباز زند.

ص: 213

قوله تعالى: ﴿الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ الله مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أن يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الخَاسِرُونَ﴾ (27)

باب 1: الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿ثُمَّ وَصَفَ هَوْلَاءِ الْفَاسِقِينَ الْخَارِجِينَ عَنْ دِينِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ مِنْهُمْ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللهِ الْمَأْخُوذَ عَلَيْهِمْ لِلَّهِ بالربوبية وَ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله بِالنُّبُوَّةَ وَ لِعَلِى علیه السلام بالْإِمَامَة وَلِشِيعَتِهِمَا بِالْمَحَبَّةِ وَالْكَرَامَة﴾. (1)

باب 2: ميثاقه

1-2- الباقر علیه السلام- ﴿...مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ إحْكامِهِ وَ تَغْلِيظِهِ﴾. (2)

باب 3: وَ يَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ

اشاره

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدِ عَلَى الصّادق علیه السلام وَ قَالَ: أُحِبُّ أَنْ أَعْرِفُ الْكَبَائِرَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ. فَقَالَ: نَعَم... وَ نَقْصُ الْعَهْدِ وَ قَطِيعَةُ الرَّحِمِ الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ﴾. (3)

2-3- الباقر علیه السلام- ﴿ما أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ مِنَ الْأَرْحَامِ وَالْقَرَابَاتِ أَنْ يَتَعَاهَدُوهُمْ وَيَقْضُوا حقُوقَهُمْ وَ أَفْضَلُ رَحِمٍ وَ أَوْجَبُهُ حَقَّا رَحِمَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ حَقَّهُمْ بِمُحَمَّدٍ كَمَا أَنَّ حَقَّ قَرَابَاتِ الْإِنْسَانِ بِأَبِيهِ وَأُمِّهِ وَ محمّد صلی الله علیه و آله أَعْظَمُ حقاً مِنْ أَبَوَيْهِ كَذَلِكَ حَقٌّ رَحِمِهِ أَعْظَمُ وَ قَطِيعَتُهُ أقْطَعُ وَأَفْضَحُ﴾. (4)

3-3- السجّاد علیه السلام- ﴿قَالَ قَالَ لِي عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام يَا بُنَيَّ انْظُرْ خَمْسَةَ فَلَا تُصَاحِبْهُمْ وَلَا تُحَادِثُهُمْ وَ لَا تُرَافِقُهُمْ فِي طَرِيق فَقُلْتُ: يَا أَبَهُ مَنْ هُمْ؟ قَالَ: إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَة... الْقَاطِع لِرَحِمِهِ فَإِنِّي وَجَدْتُهُ مَلْعُوناً فِي كِتَابَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي ثَلَاثَة مَوَاضِعَ... قَالَ فِي الْبَقَرَةَ الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهُ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الخَاسِرُونَ﴾. (5)

ص: 214

همان کسانی که پیمان خدا را پس از محکم ساختن آن، می شکنند؛ و پیوندهایی را که خدا دستور داده برقرار سازند، قطع نموده و در روی زمین فساد می کنند؛ آن ها زیانکاران [واقعی] هستند. (27)

بخش 1: [همان] کسانی که پیمان خدا را می شکنند.

1-1- امام باقر علیه السلام- سپس خداوند عزّوجلّ به وصف آن نافرمانان که از دین خدا و اطاعت او خارج شده اند پرداخته و فرمود: الَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ الله منظور عهد و پیمان خداست که از ایشان بر پذیرش ربوبیت خدا، رسالت محمّد صلی الله علیه و آله امامت علی علیه السلام و محبّت و گرامی داشت شیعیان محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام گرفته شده است.

بخش 2: محکم ساختن آن؛

1-2- امام باقر علیه السلام منظور از میثاق عهد محکم و استوار کردن عهد است.

بخش 3: پیوندهایی را که خدا دستور داده برقرار سازند، قطع نموده اند.

1-3- امام صادق علیه السلام- عمرو بن عبید بر امام صادق علیه السلام وارد شده و عرض کرد: «دوست دارم گناهان کبیره را از روی قرآن بشناسم». امام علیه السلام در جواب فرمودند... پیمان شکنی و قطع پیوند خویشاوندی [از گناهان کبیره است] در این خصوص خداوند متعال فرموده است: ﴿الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ الله...﴾

2-3- امام باقر علیه السلام- آن چه که خداوند براساس این آیه به بندگان امر کرده تا بندگان به آن متصل باشند صله رحم و ارتباط با نزدیکان است تا مسئولیت خود را در قبال آنان انجام دهند و حقوقشان را ادا کنند مهم ترین خویشاوندانی که ادای حقشان نسبت به دیگران واجب تر است خویشاوندان محمّد صلی الله علیه و آله هستند؛ زیرا حق آن ها نسبت به محمّد صلی الله علیه و آله مانند حق خویشاوندان انسان نسبت به پدر و مادر است؛ در حالی که حق محمّد صلی الله علیه و آله گرامی تر و بزرگ مقدارتر از حق پدر و مادر انسان است. همین طور حق خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله نیز برتر و قطع آن بدتر و نارواتر است.

3-3- امام سجّاد علیه السلام- از امام باقر علیه السلام نقل شده است پدرم به من فرمود: «پسرم مواظب باش با پنج کس رفیق، همنشین، هم صحبت و همسفر نشوی» گفتم: «پدر جان! این ها چه کسانی هستند»؟ فرمود: «بپرهیز از همنشینی با... کسی که صله ی رحم نمی کند. چرا که او را در سه جای قرآن ملعون یافتم... یکی از آن مواضع آیه ى ﴿الَّذينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ اللهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾ در سوره ی بقره است».

ص: 215

4-3- الصّادق علیه السلام- ﴿يَعْنِي مِنْ صِلَة أمير الْمُؤْمِنِينَ والأئمّه علیهم السلام﴾. (1)

باب 4: يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ

1-4- الباقر علیه السلام- ﴿يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ بِالْبَرَاءَةِ مِمَّنْ فَرَضَ اللَّهُ إِمَامَتَهُ وَ اعْتِقَادَ إِمَامَة مَنْ قَدْ فَرَضَ اللَّهُ مُخَالَفَتَهُ﴾. (2)

باب 5: أُولئِكَ هُمُ الخَاسِرُونَ

1-5- الباقر علیه السلام- ﴿أُولئِكَ أَهْلُ هَذِهِ الصَّفَة هُمُ الْخاسِرُونَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ لَمَّا صَارُوا إِلَى النيران و حُرمُوا الْجِنَانَ فَيَا لَهَا مِنْ خَسَارَة أَلْزَمَتْهُمْ عَذَابَ الْأَبَدِ وَ حَرَمَتْهُمْ نَعِيمَ الْأَبَدِ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِالله وَ كُنتُمْ أَمواتاً فَأَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُميتُكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾

باب 1: كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِالله

1-1- العسكري علیه السلام- ﴿لِكُفَّار قُرَيْشٍ وَ الْيَهُودِ: كَيْفَ تَكْفُرُونَ ِباللَّهِ الَّذِي دَلَّکُمْ عَلَی طُرُقِ اَلْهُدَی، وَ جَنَّبَکُمْ أَنْ أَطَعْتُمُوهُ سُبُلَ اَلرَّدَی﴾. (4)

باب 2: وَكُنتُمْ أَمواتاً

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَ كُنتُمْ أَمْوَاتاً فِي أصْلَابِ آبَائِكُمْ وَ أَرْحَامِ أُمَّهَاتِكُمْ﴾. (5)

2-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أى نُطفَةً مِيتَةً وَ عَلَقَةً﴾. (6)

باب 3: فَأَحْياكُمْ

اشاره

1-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أخْرَجَكُمْ أحْيَا﴾. (7)

ص: 216

4-3- امام صادق علیه السلام- [آن چه که خداوند در این آیه امر کرده که به آن وصل شوید]، اتصال و ارتباط با امیرالمؤمنین علیه السلام و امامان علیهم السلام است.

بخش 4: در روی زمین فساد می کنند.

1-4- امام باقر علیه السلام- آنان کسانی هستند که با دشمنی نسبت به کسانی که امامت آن ها از جانب خدا واجب شده و با اعتقاد به امامت و پیشوایی کسانی که خداوند مخالفت با آن ها را لازم شمرده در زمین تبهکاری می کنند.

بخش 5: آن ها زیانکاران [واقعی] هستند.

1-5- امام باقر علیه السلام- چنین اشخاصی به خود ضرر و زیان رسانده اند؛ چرا که رهسپار جهنم شده و از بهشت محروم می گردند. وای چه زیانی! که برای همیشه انسان را در عذاب قرار می دهد و الى الأبد از نعمت محروم می نماید!

چگونه به خداوند کفر می ورزید؟ در حالی که شما مردگان [و اجسام بی روحی] می کند؛ بودید و او به شما زندگی بخشید؛ سپس شما را می میراند؛ و بار دیگر شما را زنده کند؛ سپس به سوی او بازگردانده می شوید؟! (28)

بخش 1: چگونه به خداوند کفر می ورزید؟

اشاره

1-1- امام عسکری علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله [این کلام را خطاب] به کفر پیشگان قریش و یهود فرمود: «چگونه به خدایی کافر می شوید که شما را به سوی هدایت راهنمایی نموده و اگر از او پیروی کنید شما را از راه ها ی هلاکت دور می دارد»؟!

بخش 2: در حالی که شما مردگان [و اجسام بی روحی] بودید.

1-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- آن گاه که در صلب پدران و رحم مادرانتان مانند مردگان قرار داشتید.

2-2- علی بن ابراهیم- وقتی نطفه ی بی جان و لخته ی خون بودید.

بخش 3: و او به شما زندگی بخشید.

1-3- پیامبر صلی الله علیه و آله صلی الله علیه و آله- خداوند شما را [از رحم مادرانتان] زنده بیرون آورد.

ص: 217

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أجرى فِيكُمُ الرُّوحُ فَأَحْيَاكُم﴾. (1)

باب 4: ثُمَّ يُميتُكُمْ

-1-4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ثُمَّ يُمِيتُكُمْ فِي هَذِهِ الدُّنْيَا وَ يُقركُمْ﴾. (2)

2-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّمَا أَرَادَ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرَهُ بِالْمَوْتِ إِعْزَارَ نَفْسِهِ وَإِذْقَالَ خَلْقِهِ وَ قَرَا وَ كُنتُمْ أَمواتاً فَأَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ﴾. (3)

باب 5: ثُمَّ يُحيكُمْ

1-5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ثُمَّ يُحيكُمْ فِي الْقُبُور وَ يُنْعِمُ فِيهَا الْمُؤْمِنِينَ بِنُبُوَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ وَلَايَة عَلَى وَيُعَذِّبُ فِيهَا الْكَافِرِينَ بِهِمَا﴾. (4)

2-5- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فِي القِيَامَة﴾. (5)

باب 6: ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

1-6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ فِي الْآخِرَة بأنْ تَمُوتُوا فِى الْقُبُور بَعْدُ ثُمَّ تُحْيَوْا لِلْبَعْثِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ تُرْجَعُونَ إِلَى مَا وَعَدَكُمْ مِنَ الثَّوَابِ عَلَى الطَّاعَاتِ إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِيهَا وَ مِنَ الْعِقَابِ عَلَى الْمَعَاصِي إِن كُنتُمْ مُقار فيها﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتِ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾. (29)

باب 7: خَلَقَ

اشاره

1-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿كان على بن أبي طالب علیه السلام بالكوفة فِي الْجَامِعِ إِذْ قَامَ إِلَيْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنِّي أَسْأَلُكَ عَنْ أَشْيَاءَ فَقَالَ: سَلَ تَفَقُهَا وَلَا تَسْأَلُ تَعَتُنَا فَأَخَدَقَ النَّاسُ بِأَبْصَارِهِمْ. فَقَالَ: أَخْبِرْنَى عَنْ أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَقَالَ: خَلَقَ النُّورِ﴾. (7)

ص: 218

2-3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- [هنگام تولّدتان] روح را در شما جاری کرد و شما را زنده نمود.

بخش 4: سپس شما را می میراند.

1-4- پیامبر صلی الله علیه و آله صلی الله علیه و آله در این دنیا شما را می میراند و شما را در قبر دفن می کند.

2-4- امام علی علیه السلام- مقصود خداوند از مرگ و میراندن بندگان نشان دادن بزرگی و عزّت نفس خویش و نیز ذلّت و حقارت بندگانش است. سپس امام علیه السلام این آیه را قرائت فرمود: ﴿وَ كُنتُمْ أَمواتاً فَأَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ﴾

بخش 5: و بار دیگر شما را زنده می کند.

1-5- پیامبر صلی الله علیه و آله سپس شما را در قبرها زنده می کند و در آن جا به کسانی که به پیامبری محمّد صلی الله علیه و آله و ولایت علی علیه السلام ایمان آورده اند نعمت و آسایش می دهد و نیز کفرپیشگان را به خاطر کفر به آنان گرفتار عذاب می سازد.

2-5- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه - در قیامت [شما را مجدداً زنده می کند].

بخش 6: سپس به سوی او بازگردانده می شوید؟

1-6- پیامبر صلی الله علیه و آله - سپس پس از این که مردید و در قبرها مدفون گشتید، در آخرت به سوی او بازمی گردید و برای برانگیخته شدن در روز قیامت زنده می شوید و به سوی وعده های خداوند باز می گردید؛ اگر از خدا اطاعت کرده باشید این وعده ها و عده ی پاداش خواهد بود و اگر اطاعت را رها کرده باشید (به معصیت آلوده شده باشید) این وعده ها وعده ی عذاب خواهد بود. او کسی است که همه ی آن چه را در زمین وجود دارد برای شما آفرید؛ سپس به آسمان پرداخت؛ و آن ها را به صورت هفت آسمان مرتب نمود؛ و او به هر چیزی دانا است. (29)

بخش 1: آفرید

1-1- امام علی روزی امیرالمؤمنین علیه السلام در مسجد جامع کوفه بود مردی از اهالی شام از جای خود به سوی او حرکت کرده و گفت ای امیرالمؤمنین علیه السلام! من چند سؤال از شما دارم». فرمود: «بپرس؛ امّا برای فهمیدن نه برای سرزنش و لجبازی»! سپس مردم چشم به آن مرد دوختند. او گفت: «به من خبر بده! اوّلین چیزی که خداوند تبارک و تعالی آفریده چیست»؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: «نور [را خلق کرد]».

ص: 219

2-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ اللهَ خَلَقَ الأَرض بأقواتِهَا مِن غَير أن يَدحُوهَا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّماءِ﴾. (1)

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضَ جَمِيعاً خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً لتَعْتَبِرُوا بِهِ وَ تَتَوَصَلُوا ِبهِ إِلَى رِضْوَانِهِ وَ تَتَوَقَوْا بِهِ مِنْ عَذَابِ نِيرَانِهِ﴾. (2)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً فَخَلَقَ لَكُمْ كُلَّ مَا فِي الْأَرْضِ لِمَصَالِحِكُمْ يَا بَنِي آدَمَ﴾. (3)

باب 2: ثُمَّ اسْتَوَىٰ إِلَى السَّماءِ

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً خَلَقَ لَكُمْ [ما في الأرض جَمِيعاً... ] أَخَذَ فِى خَلْقِهَا وَإِثْقَانِهَا﴾. (4)

2-2- الحسين علیه السلام- ﴿قد ذكر صَخْرَة بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَ مِنْهَا اسْتَوَى رَبَّنَا إِلَى السَّمَاءِ أَيْ اسْتَوْلَى عَلَى السَّمَاءِ وَالْمَلَائِكَة﴾. (5)

3-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿يَعْنِي صَعِدَ أَمْرُهُ إِلَى السَّمَاءِ﴾. (6)

باب 3: السماء

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قال على علیه السلام البعض اليَهُودِ وَ قَد سَأَلَهُ عَن مَسَائِلَ: سُمِّيَتِ السَّمَاءُ سَمَاءَ لِأَنَّهَا وَسْمُ الْمَاءِ يَعْنِي مَعْدِنَ الْمَاء﴾. (7)

باب 4: فَسَوَّاهُنَّ

اشاره

1-4- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فِي قَوْلِهِ تَعَالَى... فَسَوَّاهُنَّ يَعْنِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتِ قَالَ أَجْرَى النَّارَ عَلَى الْمَاءِ فَبَحْرَ الْبَحْرُ فَصَعِدَ فِى الْهَوَاءِ فَجَعَلَ السَّمَاوَاتِ مِنْه﴾. (8)

2-4- الحسين علیه السلام- ﴿كَانَ على بن أبي طَالِب البالْكُوفَة فِي الْجَامِعِ إِذْ قَامَ إِلَيْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْل الشَّامِ فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنِّى أَسْأَلُكَ عَنْ أَشْيَاء فَقَالَ: سَلَ تَفَقَهَا وَلَا تَسْأَلُ تَعَننَا فَأَحْدَقَ النَّاسُ بِأَبْصَارِهِمْ... قَالَ: فَمِمَّ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ قَالَ: مِنْ بُخَارِ الْمَاءِ﴾. (9)

ص: 220

2-1- ابن عباس رحمه الله علیه- خداوند زمین را با روزی هایش قبل از آن که آن را گسترده و پهن کند آفرید؛ سپس به آسمان پرداخت.

3-1- امام علی علیه السلام- خداوند، کسی است که همه ی آن چه در زمین است را برای شما آفرید تا از آن عبرت گیرید و به سبب آن راه بهشت را بیابید و بدان وسیله خود را از عذاب دوزخ او به دور داشته و حفظ کنید.

4-1- امام علی علیه السلام خداوند کسی است که همه ی آن چه در زمین است را برای شما آفرید... ای فرزندان آدم علیه السلام! او آن چه در زمین است را برای نفع و مصلحت شما آفرید.

بخش 2: سپس به آسمان پرداخت

1-2- امام علی علیه السلام- خداوند کسی است که همه ی آن چه در زمین است را برای شما آفرید... و شروع به آفرینش زمین و استوار ساختن آن کرد.

2-2- امام حسین علیه السلام- خداوند صخرهی بیت المقدس را خلق کرد و سپس از آن جا به تدبیر آسمان پرداخت؛ یعنی بر آسمان و فرشتگان مستولی شد.

3-2- ابن عباس رحمه الله علیه- یعنی سپس فرمانش بر عالم بالا و پرداختن آسمان مقدر شد.

بخش 3: آسمان؛

1-3- امام علی علیه السلام- حضرت علی علیه السلام در جواب سؤال یک فرد یهودی که در مورد مسائلی از او سؤال کرده بود فرمود: آسمان را از آن جهت «سماء» نامیده اند که «وسم الماء» به معنی «معدن آب» است.

بخش 4: مرتب نمود؛

1-4- ابن عباس رحمه الله علیه- فَسَوَّاهُنَّ یعنی هفت آسمان را آفرید و خدا آتش (موادّ مذاب) را به آب روان کرد؛ پس آب دریا بخار شد و به هوا برآمد و خداوند از این بخار، آسمان را خلق کرد.

2-4- امام حسین علیه السلام روزی امیرالمؤمنین علیه اللسام در مسجد جامع کوفه بود مردی از اهالی شام از جای خود به سوی او حرکت کرده و گفت: «یا امیرالمؤمنین علیه السلام! من چند سؤال از شما دارم». فرمود: «بپرس؛ اما برای فهمیدن نه برای سرزنش و لجبازی» سپس مردم چشم به آن مرد دوختند... او گفت: «بگو خدا آسمان ها را از چه آفریده؟ علی فرمود: «از بخار آب [آفرید]».

ص: 221

باب 5: سَبع سَماواتَ

1-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿كَانَ عَلِى بن أبي طالب علیه السلام بالْكُوفَةِ فِي الْجَامِعِ إِذْ قَامَ إِلَيْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام: إِنِّي أَسْأَلُكَ عَنْ أَشْيَاءَ... سَأَلَهُ عَنَ أَلْوَانِ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ أَسْمَائِهَا؟ فَقَالَ لَهُ: اسْمُ السَّمَاءِ الدُّنْيَا رَفِيعُ وَهِيَ مِنْ مَاءٍ وَدُخَانِ وَاسْمُ السَّمَاءِ الثَّانِيَةِ قَيْدُومَ وَ هِيَ عَلَى لَوْنِ النُّحَاسِ وَالسَّمَاءُ الثَّالِثَةُ اسْمُهَا المادون وَهِيَ عَلَى لَوْنِ الشَّبَهِ وَالسَّمَاءُ الرَّابِعَةُ اسْمُهَا أَرفلون وَهِيَ عَلَى لَوْنِ الْفِضَّة وَالسَّمَاءُ الْخَامِسَةُ اسْمُهَا هيعون وَهِيَ عَلَى لَوْنِ الذَّهَبِ وَ السَّمَاءِ السَّادِسَةُ اسْمُهَا عَرُوسَ وَ هِیَ یَاقُوتَهٌ خَضْرَاءُ وَ السَّمَاءُ السَّابِعَهُ اسْمُهَا عَجْمَاءُ وَ هِیَ دُرَّهٌ بَیْضَاءُ﴾. (1)

2-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ثُمَّ أَنْشَأَ سُبْحَانَهُ ريحاً اعْتَقَمَ مَهَبَّهَا وَ أَدَامَ مُرَبَّهَا وَ أَعْصَفَ مَجْرَاهَا وَ أَبْعَدَ مَنْشَأَهَا فَأَمَرَهَا بِتَصْفِيقِ الْمَاءِ الزَّخَارِ وَ إِثَارَة مَوْجِ الْبحَارِ فَمَخَضَتْهُ مَخْضَ السَّقَاءِ وَ عَصَفَتْ بِهِ عَصْفَهَا بِالْفَضَاءِ تَرُدُّ أَوَلَهُ عَلَى آخِرِهِ وَ سَاجِيَهُ عَلَى مَائِرِهِ حَتَّى عَبَ عُبَابُهُ وَ رَمَى بِالزَّبَدِ رَكَامُهُ فَرَفَعَهُ فِي هَوَاءِ مُنْفَتِقَ وَ جَوِّ مُنْفَهَق فَسَوَّى مِنْهُ سَبْعَ سَمَاوَاتِ جَعَلَ سُفْلَاهُنَّ مَوْجًا مَكْفُوفًا وَ عُلْيَاهُنَّ سَقْفاً مَحْفُوظاً وَ سَمْكاً مَرْفُوعًا﴾. (2)

باب 6: هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ

1-6- امیرالمؤمنين علیه السلام- ﴿لِعِلْمِهِ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِمَ الْمَصَالِحَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَئكَةِ إِني جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَ تجَعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَ يَسْفِكُ الدَّمَاءَ وَ نَحَنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إني أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾. (20)

اسْتِغْفَارُ المَلَائِكَةِ بَعْدَ إِعْتَرَاضِهِنَّ

اشاره

1- السجّاد علیه السلام- ﴿وَ كَانَ لَا يَحْجُبُهُمْ عَنْ نُورِهِ فَحَجَبَهُمْ عَنْ نُورِهِ سَبْعَةَ آلَافِ عَامٍ فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ سَبْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ فَرَحِمَهُمْ وَ تَابَ عَلَيْهِمْ﴾. (4)

ص: 222

بخش 5: به صورت هفت آسمان؛

1-5- امام علی- علیّ بن ابی طالب علیه السلام در مسجد جامع کوفه حضور داشت که مردی از اهالی شام به نزد ایشان آمد و از حضرت پرسید: «من درباره ی چندین مسئله ی از شما سؤال دارم... » او درباره ی رنگها و نام های هفت آسمان از حضرت علیه السلام سؤال کرد. حضرت الله در جواب به او فرمود: «آسمان اوّل متشکّل از آب و دود است و «رفیع» نام دارد؛ و آسمان دوّم به رنگ مس قرمز است و «قیذوم» نامیده می شود؛ سومین آسمان به رنگ فلز برنج است و «ماروم» خوانده می شود؛ آسمانِ چهارم نقره ای رنگ است و «ارفلون» نامیده می شود؛ و نام آسمان پنجم «هیعون» است و طلایی رنگ می باشد؛ نام آسمان ششم «عروس» است که هم رنگ یاقوت سبز است و در نهایت «عجماء» که چون مروایدی سفید است و نام هفتمین طبقه آسمان می باشد».

2-5- امام علی [حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه در ذکر خلقت آسمان ها فرمود]: سپس [خدا] بادی نازا (غیر باران زا) آفرید که از جایی دور و ناپدید پیاپی و به شدّت وزید. سپس به باد امر کرد تا آب خروشنده را بگرداند و موج دریا را برانگیزاند باد چنان که گویی مشکی را می جنباند، سر آب را به پایان آن برد و جنبنده آن را به آرام رساند [و آب را زیرورو کرد ]تا آن که موج های بزرگ و سنگینی را بلند کرد و بر اثر آن کف بر روی آب می افکند. پس آن کف را در گستردگی هوا و فضا بالا برد و از آن هفت آسمان برآورد در زیر هر آسمان موجی پدید آورد تا مانع فرو ریختن آن گردد و در بالای آن آسمان نیز سقفی محفوظ و بلند و افراشته ایجاد کرد.

بخش 6: او بر هر چیزی داناست.

1-6- امام علی علیه السلام- خداوند به علت احاطه علمش نسبت به همه چیز، تمام مصالح امور را می داند.

[به یادآور] هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: «من بر روی زمین، جانشینی (نماینده ای) قرار خواهم داد». فرشتگان گفتند: «[پروردگارا!] آیا کسی را در آن قرار می دهی که فساد و خونریزی کند؟! حال آن که ما تسبیح و حمد تو را به جا می آوریم و تو را تقدیس می کنیم [و برای جانشینی شایسته تریم]». فرمود: «من حقایقی را می دانم که شما نمی دانید» (30)

استغفار فرشتگان بعد از اعتراض آنان

1- امام سجّاد علیه السلام- خداوند پیش از آن (اعتراض ملائکه به خدا درباره ی خلقت آدم) آنان را از نور خود محجوب نمی کرد اما پس از آن آن ها را هفت هزار سال از نورش محجوب ساخت. ملائکه به مدت هفت هزار سال به عرش پناهنده شدند تا این که به آن ها مهر ورزید و توبه شان را پذیرفت.

ص: 223

2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَاحْتَجَبَ عَنْهُمْ سَبْعَ سِنِينَ فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ يَلُوذُونَ يَقُولُونَ لَبَّيْكَ ذَا الْمَعَارِجِ لَبَّيْكَ حَتَّى تَابَ عَلَيْهِمْ﴾. (1)

3- الصّادقين علیهما السلام- ﴿فَوَقَعَتِ الْحُجُبُ فِيمَا بَيْنَهُمَا وَ بَيْنَ اللَّهِ وَ كَانَ نُورُهُ ظَاهِراً لِلْمَلَائِكَةِ فَعَلِمَا أَنَّهُ قَدْ سَخِطَ قَوْلَهُمَا﴾. (2)

4- الرّضا علیه السلام- ﴿فَنَدِمُوا فَكَادُوا بِالْعَرْشِ وَاسْتَغْفَرُوا﴾. (3)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَلِمُوا أَنَّهُم تَجَاوَرُوا مَا لَهُمْ فَلَاذُوا بِالعَرشِ اسْتِغْفَاراً﴾. (4)

6- الرّضا علیه السلام- ﴿اسْتَغْفَرُوا مِنْ قَوْلِهِمْ أَتَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَ عَلِمُوا أَنَّهُمْ أَذْنَبُوا فَنَدَمُوا وَلَاذُوا بالْعَرْشِ وَاسْتَغْفَرُوا﴾. (5)

7- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ أَوَّلَ مَنْ لَبّى الْمَلَائِكَةُ... فَطَافُوا بِالْعَرْشِ سِتّ سِنِينَ يَقُولُونَ: لَبَّيْكَ لَبَّيْكَ اعْتِدَاراً إِلَيْكَ لَبَّيْكَ نَسْتَغْفِرُكَ وَنَتُوبُ إِلَيْكَ﴾. (6)

8- السجّاد علیه السلام- ﴿فَخَافُوا غَضَبَ رَبِّهِمْ فَجَعَلُوا يَطُوفُونَ حَوْلَ الْعَرْشِ كُلَّ يَوْمٍ ثَلَاثَ سَاعَاتِ مِنَ النَّهَارِ يَتَضَرَّعُونَ. قَالَ: فَأَمَرَهُمْ أَنْ يَأْتُوا نَهَرَا جَارِيَاً يُقَالُ لَهُ الْحَيَوَانُ تَحْتَ الْعَرْشِ فَيَتَوَضَئوا﴾. (7)

9- السجّاد علیه السلام- ﴿فَظَنَتِ الْمَلَائِكَةُ أَنَّ مَا قَالُوا رَدُّ عَلَى رَبِّهِمْ عَزَّوَجَلَّ وَ أَنَّهُ قَدْ غَضِبَ عَلَيْهِمْ مِنْ العلي قَوْلِهِمْ فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ ثَلَاثَ سَاعَاتِ فَنَظَرَ اللَّهُ إِلَيْهِمْ فَنَزَلَتِ الرَّحْمَةُ عَلَيْهِمْ﴾. (8)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿فَغَضِبَ عَلَيْهِمْ ثُمَّ سَألُوهُ التَّوْبَةَ فَأَمَرَهُمْ أَنْ يَطُوفُوا بِالصِّرَاحَ وَ هُوَ الْبَيْتُ الْمَعْمُورُ فَمَكَنُوا بِهِ يَطُوفُونَ بِهِ سَبْعَ سِنِينَ يَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ مِمَّا قَالُوا ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَ رَضِيَ عَنْهُمْ﴾. (9)

ص: 224

2- امام صادق علیه السلام- خداوند [رحمت] خود را تا هفت سال از آنان محجوب داشت. آن ها به سوی عرش پناه آورده و دائم می گفتند لبیک ذا المعارج «لبیک (یعنی «ای صاحب راه های آسمان، فرمانبردار توئیم) تا این که خداوند توبه ی آن ها را پذیرفت.

3- امام باقر و امام صادق علیهما السلام- خداوند بین خود و آن دو فرشته ای که اعتراض کردند حائلی ایجاد کرد؛ در حالی که نور پروردگار برای فرشتگان دیگر مشخص و قابل بهره برداری] بود، لذا آن دو دریافتند که خداوند از سخنشان، غضبناک شده است.

4- امام رضا علیه السلام- ملائکه پشیمان شدند و به عرش پناه برده و آمرزش خواستند.

5- امام صادق علیه السلام ملائکه فهمیدند که از حد خود تعدی کرده اند پس برای طلب استغفار به عرش الهی پناه بردند.

6- امام رضا علیه السلام- ملائکه دانستند که گناه کردهاند و از گفتار خود در خصوص اعتراض به خدا نسبت به خلقت آدم پشیمان شدند سپس برای استغفار به عرش پناه برده و توبه کردند.

7- پیامبر صلی الله علیه و آله - - نخستین کسانی که تلبیه کردند (لبّیک گفتند) فرشته ها بودند. آن ها شش سال گرد عرش طواف کرده و می گفتند «لبیک لبیک [از کردار خود] عذر می خواهیم لبّیک لبّیک [ما از تو آمرزش خواسته و به سوی [رحمت] تو باز می گردیم».

8- امام سجّاد علیه السلام- [ملائکه پس از اعتراض به خدا درباره ی خلقت آدم] از غضب پروردگارشان ترسیدند، پس شروع به طواف بر گرد عرش الهی کردند هر روز سه بار طواف کرده و تضرع و انابه می نمودند تا آن که خداوند به ایشان امر کرد که بر نهر جاری ای به نام حیوان که در پایین عرش قرار دارد، وارد شده و با آب آن وضو بگیرند (و به این ترتیب توبه آنان را پذیرفت).

9- امام سجّاد علیه السلام- ملائکه فهمیدند که خداوند از جوابی که به او دادند خشمگین شده لذا سه بار به عرش پناهنده شدند تا آن که خدا به آن ها نظر کرده و رحمت خود را بر آن ها نازل نمود.

10- امام صادق علیه السلام- خداوند از فرشتگان [به دلیل اعتراض به خدا در خصوص خلقت آدم علیه السلام] خشمگین شد. ملائکه از خداوند طلب کردند که تو بهشان را بپذیرد خدا به آن ها فرمان داد تا دور «ضراح» یعنی همان بیت العمور طواف کنند. آن ها هفت سال در حال طواف ضراح بوده و پیوسته از خدا [به دلیل سخنان اعتراض آمیزی که درباره ی خلیفه قراردادن انسان بر زبان جاری کرده بودند]، طلب مغفرت می.کردند آن گاه خداوند توبه ی آن ها را پذیرفت و از ایشان راضی شد.

ص: 225

11- الباقر علیه السلام- ﴿فَعَلِمُوا أَنَّهُمْ وَقَعُوا فِي الْخَطِيئَة فَعَادُوا بِالْعَرْشِ فَطَافُوا حَوْلَهُ سَبْعَةَ أَشْوَاط- يَسْتَرْضُونَ رَبَّهُمْ عَزَّوَجَلَّ فَرَضِيَ عَنْهُمْ وَ قَالَ لَهُمْ اهْبِطُوا إِلَى الْأَرْضِ فَابْنُوا لِي بَيْنَا يُعَوِّذُ بِهِ مَنْ أَذْنَبَ مِنْ عِبَادِي وَ يَطُوفُ حَوْلَهُ كَمَا طُفْتُم أَنْتُمْ حَوْلَ عَرْشِي فَأَرْضَى عَنْهُ كَمَا رَضِيتُ عَنْكُمْ فَبَنَوْا هَذَا الْبَيْت﴾. (1)

12- الصّادق علیه السلام- ﴿سَأَلَ أَبي رَجُلُ وقَالَ: حَدِّثْنِي عَن الْمَلَائِكَة حِينَ رَدُّوا عَلَى الرَّبِّ حَيْثُ غَضِبَ عَلَيْهِمْ وَكَيْفَ رَضِيَ عَنْهُمْ؟ فَقَالَ: إِنَّ الْمَلَائِكَةَ طَافُوا بِالْعَرْشِ سَبْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ يَدْعُونَهُ وَ يَسْتَغْفِرُونَهُ وَيَسْأَلُونَهُ أَنْ يَرْضَى عَنْهُمْ فَرَضِيَ عَنْهُمْ بَعْدَ سَبْعِ سِنِينَ، فَقَالَ: صَدَقْتَ، وَ مَضَى فَقَالَ ابی علیه السلام: هَذَا جَبرائيل علیه السلام أَتَاكُم يَعلَمُكُم مَعَالِمَ دينِكُم﴾. (2)

13- الصّادق علیه السلام- ﴿فَأَعْرَضَ عَنْهَا فَرَات أَن ذَلِكَ مِنْ سَخَطِهِ فَلَاذَتْ بِعَرْشِهِ﴾. (3)

14- السجّاد علیه السلام- ﴿فَأَعْرَضَ عَنْهم﴾. (4)

15- الصّادق علیه السلام- ﴿فَرَدَّ عَلَيْهِمْ إِنِّى أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ فَظَنَّتِ الْمَلَائِكَةُ أَنَّ ذَلِكَ سَخَطُ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْهِمْ فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ يَطُوفُونَ بِهِ﴾. (5)

باب 1: وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالُوا: مَتَى كَانَ هَذَا؟ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ إِذْ قَالَ رَبُّكَ ابْتِدَائِي هَذَا الْخَلْقَ أَوْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً لَكُمْ حِينَ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ الَّذِينَ كَانُوا فِي الْأَرْضِ مَعَ إِبْلِيسَ وَ قَدْ طَرَدُوا عَنْهَا الْجِنَّ بَنِي الْجَانِّ وَ حَقَتِ الْعِبَادَةُ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً بَدَلًا مِنْكُمْ وَرَافِعُكُمْ مِنْهَا فَاشْتَدَّ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ لِأَنَّ الْعِبَادَةَ عِنْدَ رُجُوعِهِمْ إِلَى السَّمَاءِ تَكُونُ أَثْقَلَ عَلَيْهِمْ﴾. (6)

1-2- الباقر علیه السلام- ﴿فَسَجَدُوا فَقَالُوا فِي أَنْفُسِهِمْ وَ هَمْ سُجُودُ مَا كُنَّا نَظُنُّ أَنَّ اللَّهَ يَخْلُقُ خَلْقاً أَكْرَمَ عَلَيْهِ مِنَّا وَ نَحْنُ جِيرَانُهُ وَ أَقْرَبُ الْخَلْقِ إِلَيْهِ فَلَمَّا رَفَعُوا رُءُوسَهُمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَ: إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ

ص: 226

11- امام باقر علیه السلام- ملائکه فهمیدند که [با اعتراض به خدا درباره ی خلقت آدم علیه السلام و خلیفه قرار دادن او] خطا و اشتباه نموده اند؛ پس به عرش بازگشته و دور عرش هفت مرتبه طواف کردند تا خشنودی خدا را به دست آورند خداوند از آن ها خشنود شد و فرمود به زمین فرود آیید و خانه ای برایم بسازید که هر کس از بندگانم گناهی انجام داد به آن خانه پناه برد و همان طور که شما اطراف عرش طواف کردید اطرافش طواف نماید؛ تا همان گونه که از شما راضی شدم از آنان نیز راضی گردم» سپس فرشتگان خانه ی کعبه را بنا کردند.

12- امام صادق علیه السلام- مردی از امام صادق علیه السلام سؤال کرد و گفت: «برای من درباره ی فرشتگان سخن بگویید؛ پس از آن که درخواست پروردگار را رد کرده و مورد غضب الهی قرار گرفتند، چگونه خداوند از ایشان راضی شد»؟ امام علیه السلام فرمود: «فرشتگان در عرش هفت سال طواف کردند در حالی که در این مدت دائماً نزد پروردگار بازگشته و طلب استغفار می نمودند و می خواستند که از آن ها راضی شود. خداوند پس از گذشت هفت سال از ایشان راضی شد». آن گاه مرد گفت: «راست گفتی»! و رفت. پس امام علیه السلام فرمودند: «این مرد جبرئیل علیه السلام بود که نزد شما آمده بود تا مسائل دینتان را به شما بیاموزد».

13- امام صادق علیه السلام- خداوند از ایشان روی برگرداند و آن ها فهمیدند که این روی گرداندن پروردگار از روی غضب اوست؛ پس فرشتگان به عرش الهی پناه بردند.

14- امام سجّاد علیه السلام- خداوند از آن فرشتگان روی برگرداند.

15- امام صادق علیه السلام- و خدا سخن آن ها را با کلام خود إِنِّي أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ رد کرد [و پاسخ داد. فرشته ها گمان کردند که این سخن از خشم خدای عزّوجلّ بر آن هاست؛ در نتیجه به عرش پناهنده شده و دائم بدان طواف می کردند.

بخش 1: [به یاد آور] هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان فرمود.

1-1- امام عسکری علیه السلام- وقتی خداوند خطاب به انسان در قرآن می فرماید: «او خدایی است که تمام آن چه در زمین است را برای شما انسان ها آفرید. [این سؤال پیش می آید و گویا] انسان می پرسد: از چه زمانی آن چه در زمین است برای انسان هاست؟ (قبل از خلقت انسان یا بعد از آن)؟ و [گویا] خداوند در جواب می فرماید از همان ابتدای آفرینش این زمین و هر چه در آن است، آن را برای شما انسان ها آفریدیم همان زمانی که خدا به ملائکه ای که همراه ابلیس در زمین [مشغول عبادت] بودند و جنّیان [بدکردار] را طرد [و نابود] کرده و [باقی مانده ها] به عبادت واقعی مشغول بودند فرمود قصد دارم به جای شما در ،زمین جانشین خود را قرار دهم و شما را از زمین بردارم و در آسمان قرار دهم و این مطلب بر آنان سخت آمد زیرا عبادت آنان [و اعمالشان] وقتی به آسمان برمیگشتند برایشان سخت تر و سنگین تر بود.

2-1- امام باقر علیه السلام فرشتگان در حال سجده با خود می گفتند: «ما فکر نمی کردیم که خداوند مخلوقی گرامی تر از ما خلق کند در حالی که ما در کنار او و نزدیک تر از تمام مخلوقات به او هستیم»! پس زمانی که سرهایشان را بالا آوردند خداوند عزّوجلّ فرمود: من نهان آسمان ها و

ص: 227

السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَ ما كُنتُمْ تَكْتُمُونَ يَعْنِي مَا أَبْدَوْهُ بِقَوْلِهِمْ أَتَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَيَسْفِكُ الدَّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ وَ مَا كَتَمُوهُ فِي أَنْفُسِهِمْ فَقَالُوا: مَا ظَنَنا أَنَّ اللَّهَ يَخْلُقُ خَلْقاً أَكْرَمَ عَلَيْهِ مِنَا فَعَلِمُوا أَنَّهُمْ قَدْ وَقَعُوا فِي الْخَطِيئَة فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ وَطَافُوا حَوْلَهُ يَسْتَرْضُونَ رَبَّهُمْ وَ رَضِيَ عَنْهُمْ﴾. (1)

1-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَرَادَ أَنْ يَخْلُقَ خَلْقَا بَيَدِهِ وَ ذَلِكَ بَعْدَ مَا مَضَى مِنَ الْجِنِّ وَالنَّسْنَاسِ فِي الْأَرْضِ سَبْعَةُ آلَافِ سَنَةٍ وَكَانَ مِنْ شَأْنِهِ خَلْقُ آدَمَ علیه السلام كَشَطَ عَنْ أَطْبَاقِ السَّمَاوَاتِ وَ قَالَ لِلْمَلَائِكَةَ: انْظُرُوا إِلَى أَهْلِ الْأَرْضِ مِنْ خَلْقِي مِنَ الْجِنِّ وَالنَّسْنَاسِ فَلَمَّا رَأَوْا مَا يَعْمَلُونَ مِنَ الْمَعَاصِي وَسَفْكِ الدِّمَاءِ وَالْفَسَادِ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ عَظُمَ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ وَغَضِبُوا لِلَّهِ وَ تَأْسَفُوا عَلَى أَهْلِ الْأَرْضِ وَلَمْ يَمْلِكُوا غَضَبَهُمْ فَقَالُوا رَبَّنَا أَنْتَ الْعَزِيزُ الْقَادِرُ الْجَبَّارُ الْقَاهِرُ الْعَظِيمُ الشَّانِ وَهَذَا خَلْقُكَ الضَّعِيفُ الدَّلِيلُ يَتَقَلَّبُونَ فِي قَبْضَتِكَ وَ يَعِيشُونَ بِرِزْقِكَ وَ يَسْتَمْتِعُونَ بِعَافِيَتِكَ وَ هُمْ يَعْصُونَكَ بِمِثْلِ هَذِهِ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ لَا تَأْسَفْ عَلَيْهِمْ وَلَا تَغْضَبْ وَلَا تَنْتَقِمْ لِنَفْسِكَ لِمَا تَسْمَعُ مِنْهُمْ وَ تَرَى وَقَدْ عَظُمَ ذَلِكَ عَلَيْنَا وَ أَكْبَرْنَاهُ فِيكَ قَالَ ف لَمَّا سَمِعَ ذَلِكَ من الْمَلَائِكَة: قَالَ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾. (2)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَلَمَّا خَلَقَ اللهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالنُّجُومَ وَ الْفَلَك وَ جَعَلَ الْأَرَضِينَ عَلَى ظَهْر حُوتِ أَثْقَلَهَا فَاضْطَرَبَتْ فَأَثْبَتَهَا بِالْجِبَالَ فَلَمَّا اسْتَكْمَلَ خَلْقَ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَوْمَئِذٍ خَالِيَةُ لَيْسَ فِيهَا أَحَدٌ قَالَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَهُ﴾. (3)

5-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ يَوْمَ الْجُمُعَةِ سَيِّدُ الْأَيَّامِ وَ أَعْظَمُهَا عِنْدَ اللهِ تَعَالَى وَأَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ يَوْمِ الْفِطْرِ وَ يَوْمِ الْأَضْحَى وَ فِيهِ خَمْسُ خِصَالَ خَلَقَ اللَّهُ فِيهِ آدَمَ علیه السلام﴾. (4)

باب 2: إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ

اشاره

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قال اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى... إنى أريدُ أَنْ أَخْلُقَ خَلْقاً بَيَدِي وَأَجْعَلَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ أَنْبِيَاءَ وَ مُرْسَلِينَ وَ عِبَاداً صَالِحِينَ وَ أَئِمَّةً مُهْتَدِينَ أجْعَلُهُمْ خُلَفَاءَ عَلَى خَلْقِي فِي أَرْضِي

ص: 228

زمین را می دانم و از آن چه شما آشکارا و یا پنهانی انجام می دهید مطّلع هستم. آن چه فرشتگان در کلامشان آشکار کردند آیه ی ﴿أَتَجعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ﴾ است و آن چه که در وجودشان پنهان کردند این بود که گفتند:: «ما گمان نمی کردیم خداوند موجودی گرامیتر از ما خلق کند. پس فهمیدند که سخت اشتباه کرده اند و به عرش پناه برده و برگردش طواف کردند و از خداوند طلب رضایت نمودند پس خداوند نیز از ایشان راضی گشت.

3-1- امام علی علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی اراده فرمود که پس از گذشت هفت هزار سال از پایان زیستن جن و نسناس در زمین به دست خود مخلوقی بیافریند. خلقت آدم علیه السلام برای خدا مانند گشودن آسمان برای او بود خدا در هنگام خلق آدم به فرشتگان فرمود: «به سوی زمینیان بنگرید و آفریده های من، از جن و نسناس را ببینید وقتی فرشتگان، گناهکاری و خونریزی و فساد ناروای آنان را در زمین دیدند این امر بر آنان گران آمده و خشمگین شدند و بر زمینیان افسوس خوردند و چون نتوانستند جلوی خشم خود را بگیرند گفتند: پروردگارا! تردیدی نیست که تو شکست ناپذیر توانا، چیره و والامرتبه هستی و اینان آفریدگان ناتوان و خوار تو هستند که اختیار آنان در دست توست؛ با روزی تو زندگی کرده و از عافیت تو بهره مند می شوند در حالی که تو را با انجام چنین گناهان بزرگی نافرمانی می کنند؛ اما بر حال آنان متأسف نباش و خشمگین نشو و به خاطر آن چه که از آن ها می شنوی و می بینی از آنان انتقام نگیر؛ کار آنان امری است که بر ما گران آمده و آن را در حق تو ظلمی بزرگ می بینیم وقتی خداوند متعال این سخن را از فرشتگان شنید، فرمود: ﴿ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً﴾

4-1- امام علی علیه السلام- پس هنگامی که خداوند آسمان ها و زمین شب و روز، ستارگان و فلک را خلق کرد و زمین ها را بر پشت چیزی شبیه ماهی قرار داد وزن زمین بر آن سنگین آمد و تکان خورد؛ لذا زمین را به واسطه ی کوه ها محکم و استوار کرد پس هنگامی که خلقت آسمان ها و زمین که در آن زمان خالی بودند و احدی در آن جا ساکن نبود کامل شد، خداوند به ملائکه فرمود: ﴿ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾.

5-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- روز جمعه سرور روزها است و بر دیگر روزها برتری دارد و عظمت آن نزد خداوند از روز عید قربان و فطر بیشتر می باشد؛ [روز جمعه] از پنج ویژگی برخوردار است که یکی از آن ها این است که خداوند حضرت آدم ای را در این روز خلق کرد.

بخش 2: من بر روی زمین قرار خواهم داد.

1-2- امام علی علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی می فرماید... من می خواهم به دست قدرت خویش خلقی به وجود آورم و پیامبر صلی الله علیه و آله ان فرستادگان بندگان صالح و امامان هدایت کننده را از میان فرزندان او قرار دهم آن ها را برای بندگانم بر روی ،زمین خلیفه می گردانم تا ایشان را از معصیت

ص: 229

يَنْهَوْنَهُمْ عَنْ مَعْصِيَتِي وَ يُنْذِرُونَهُنَّ مِنْ عَذَابِي وَ يَهْدُونَهُمْ إِلَى طَاعَتِي وَ يَسْلُكُونَ بِهِمْ سَبِيلِي وَ أَجْعَلُهُمْ لِى حُجَّةً عَلَيْهِمْ وَ عُدْراً وَ نُدْراً وَ أبِينُ النَّسْنَا عَنْ أَرْضِي وَأَطَهَرُهَا مِنْهُمْ وَأَنْقُلُ مَرَدَةَ الْجِنِّ الْعُصَاةَ عَنْ بَرِيَّتِي وَ خَلْقِي وَ خِيَرَتِي وَأَسْكِنُهُمْ فِي الْهَوَاءِ وَ فِي أَقْطَارِ الْأَرْضِ فَلَا يُجَاوِرُونَ نَسْلَ خَلْقِي وَ أَجْعَلُ بَيْنَ الْجِنِّ وَ بَيْنَ خَلْقِي حِجَابَاً فَلَا يَرَى نَسْلُ خَلْقِيَ الْجِنَّ وَلَا يُجَالِسُونَهُمْ وَلَا يُخَالِطُونَهُمْ فَمَنْ عَصَانِي مِنْ نَسْلِ خَلْقِى الَّذِينَ اصْطَفَيْتُهُمْ أَسْكَنُهُمْ مَسَاكِنَ الْعُصَاةِ وَأَوْرَدْتُهُمْ مَوَارِدَهُمْ وَ لَا أَبَالِي قَالَ فَقَالَتِ الْمَلَائِكَةُ: يَا رَبَّنَا افْعَلْ مَا شِئْتَ﴾. (1)

2-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَبَعَثَ اللَّهُ جَبْرَئِيلَ علیه السلام فَأَخَذَ مِنْ أدِيمِ الْأَرْضِ قَبْضَةً فَعَجَنَهُ بِالْمَاءِ الْعَدْبِ وَالْمَالِحِ وَ رَكَّبَ فِيهِ الطَّبَائِعَ قَبْلَ أَنْ يَنْفُخَ فِيهِ الرُّوحَ فَخَلَقَهُ مِنْ أَدِيمِ الْأَرْضِ فَلِذَلِكَ سُمِّيَ آدَمَ لِأَنَّهُ لَمَّا عُجِنَ بِالْمَاءِ اسْتَأْدَمَ فَطَرَحَهُ فِي الْجَبْلِ كَالْجَبْلِ الْعَظِيمِ﴾. (2)

2-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿في نهج البلاغة: فَلَمَّا مَهَدَ أَرْضَهُ وَ أَنْفَذ أَمْرَهُ اخْتَارَ آدَمَ خِيرَةً مِنْ خَلْقِهِ وَ جَعَلَهُ أَوَّلَ جِبِلَّتِهِ﴾. (3)

4-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿دُحِيَتِ الْأَرْضِ مِنْ مَكَّةَ وَكَانَتِ الْمَلَائِكَةُ تَطُوفُ بِالْبَيْتِ وَ هِيَ أَوَّلُ مَنْ طَافَ بِهِ وَ هِيَ الْأَرْضِ الَّتِي قَالَ اللَّهُ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾. (4)

باب 3: خَليفَةً

اشاره

1-3- أمير المؤمنين علیه السلام- قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: ﴿إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً فَکَانَتِ الْأَرْضُ بِأَسْرِهَا لآِدَمَ﴾. (5)

2-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَكُونُ حُجَّةٌ فِي أَرْضِي عَلَى خَلْقِى﴾. (6)

3-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ: بَيْنَمَا أَنَا أَمْشِي مَعَ النَّبيِّ فِي بَعْض طُرُقَاتِ الْمَدِينَة إِذْ لَقِيَنَا شَيْخُ طُوَالُ كَثُ اللَّحْيَةِ بَعِيدُ مَا بَيْنَ الْمَنْكِبَيْنِ فَسَلَّمَ عَلَى النَّبِيِّ وَ رَحْبَ بِهِ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَيَّ وَ قَالَ: السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَابِعَ الْخُلَفَاءِ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكَاتُهُ أَلَيْسَ كَذَلِكَ هُوَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله؟ فَقَالَ

ص: 230

من نهی کرده از عذابم انذارشان داده و آن ها را به سوی عبادت و اطاعت من هدایت کنند تا بندگانم با کمک ایشان راه مرا بپیمایند من امامان علیهم السلام را حجت بندگان، بهانه ی [هدایت] آنان و بیم دهندهی آنان [از عذاب] قرار می دهم و نسناس را از روی زمینم دور می کنم و انسان را از آلودگی های آنان پاک می نمایم و جنّیان سرکش که از مخلوق، آفریده و برگزیده ی من سرپیچی کرده اند را منتقل کرده و در هوا و در چهار گوشه ی دور افتاده ی زمین ساکنشان می کنم؛ تا با بندگان من مجاور نشوند و بین جنیان و بندگانم حجابی قرار می دهم؛ به طوری که فرزندان این مخلوقم، جن را نمی بینند و با ایشان مجالست و مصاحبت نمی کنند اگر کسانی از بنی آدم که آن ها را برگزیده قرار داده ام از من سرپیچی کنند، آن ها را در مکان و جایگاه معصیت کاران وارد کرده و در آن ها جای می دهم بدون این که به این امر توجه کنم [و دیگر برای من مهم نیستند]. پس از آن فرشتگان گفتند: «ای پروردگار ما! هر آن چه می خواهی انجام بده!»

2-2- امام علی علیه السلام - خدا جبرئیل علیه السلام را فرستاد و او از خاک روی زمین، مشتی برگرفت و آن ر با آب شیرین و آب شور مخلوط کرد و خمیر ساخت و پیش از آن که جان در آن بدمد طبایع را در آن درآمیخت و او را از خاک روی زمین آفرید و برای همین این موجود آدم علیه السلام نامیده شد، زیرا هنگامی که آن با آب در آمیخت و رآمد سپس آن را چون کوهی بزرگ، به دامنه کوه افکند.

3-2- امام علی علیه السلام- در نهج البلاغه آمده است زمانی که خداوند زمینش را گستراند و امرش را نافذ و جاری کرد، آدم علیه السلام را به عنوان برترین مخلوق برگزید و او را اولین خلقت خویش قرارداد.

4-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- زمین از سرزمین مکّه گسترده شد و فرشته ها گرد خانه ی کعبه طواف می کردند؛ [آن فرشتگان] نخستین کسانی بودند که به دور خانه خدا طواف می کردند و این سرزمین همان زمینی است که خداوند در این آیه از آن یاد کرده است: ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾.

بخش 3: جانشینی (نماینده ای)

1-3- امام علی علیه السلام- تمام زمین برای آدم علیه السلام بود.

2-3- پیامبر صلی الله علیه و آله - [خداوند درباره ی خلقت آدم فرمود که من چنین کردم تا آدم علیه السلام حجّت من بر آفریدگانم بر روی زمین باشد.

3-3- امام علی علیه السلام- روزی من در کوچه های مدینه با پیغمبر صلی الله علیه و آله قدم می زدم. ناگاه مرد پیر و قدبلندی که ریش انبوهی داشته و چهارشانه بود با ما مواجه شد و بر پیغمبر صلی الله علیه و اله سلام کرد. او بعد از تعارف با آن جناب، روی به من کرد و گفت: «سلام و درود خدا بر تو باد ای چهارمین خلیفه»! و سپس خطاب به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله آیا چنین نیست»؟ پیامبر صلی الله علیه و آله

ص: 231

لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: بَلَى. ثُمَّ مَضَى فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذَا الَّذِي قَالَ لِي هَذَا الشَّيْخُ وَ تَصْدِيقُكَ لَهُ؟ قَالَ: أَنْتَ كَذَلِكَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَ قَالَ فِي كِتَابِهِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةٌ وَالْخَلِيفَةُ الْمَجْعُولُ فِيهَا آدَمُ وَ قَالَ يَا دَاوُدُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ فَهُوَ الثَّانِي وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ حِكَايَةً عَنْ مُوسَى علیه السلام حِينَ قَالَ لِهَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ فَهُو هَارُونَ إِذَا اسْتَخْلَفَهُ مُوسَى فِي قَوْمِهِ وَ هُوَ الثَّالِثُ وَقَالَ عَزَّوَجَلَ وَ أَذانٌ مِنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الحَجِّ الْأَكْبَرِ فَكَنتَ أَنْتَ الْمُبَلِّغَ عَنِ اللَّهِ وَ عَنْ رَسُولِهِ لَهُ وَ أَنْتَ وَصِيِّي و وزيرى وَ قَاضِي دَيْنِي وَالْمُؤَدِّى عَنِّى وَأَنْتَ مِنِّى بمَنْزِلَة هَارُونَ علیه السلام مِنْ مُوسَى علیه السلام إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي فَأَنْتَ رَابِعُ الْخُلَفَاءِ كَمَا سَلَّمَ عَلَيْكَ الشَّيْخُ أَ وَ لَا تَدْرِي مَنْ هُوَ؟ قُلْتُ لَا قَالَ ذَاكَ أَخُوكَ الْخَضِرُ اللهِ فَاعْلَم﴾. (1)

4-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَنْ لَمْ يَقُلْ إِنِّى رَابِعُ الْخُلَفَاءِ الْأَرْبَعَةِ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ قَالَ الْحُسَيْنُ بْنُ زَيْدِ فَقُلْتُ لِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّد الله: قَدْ رَوَيْتُمْ غَيْرَ هَذَا فَإِنَّكُمْ لَا تَكْذِبُونَ، قَالَ: نَعَمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِي مُحْكَمِ كِتَابِهِ: وَإِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً فَكَانَ آدَمَ أَوَّلَ خَلِيفَةِ اللَّهِ قَوْلُهُ تَعَالَى: إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً وَ قَالَ: إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَكَانَ دَاوُدُ هِ الثَّانِيَ وَكَانَ هَارُونُ علیه السلام خَلِيفَةً مُوسَى علیه السلام قَوْلُهُ تَعَالَى اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحُ وَ هُوَ خَلِيفَةً مُحَمَّدِ فَمَنْ لَمْ يَقُلْ إِنِّي رَابِعُ الْخُلَفَاءِ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ﴾. (2)

5-3- الكاظم علیه السلام- ﴿إسْحَاق بْن عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَن الأول علیه السلام: أَلَا تَدلُنِي إِلَى مَنْ أَخُذُ عَنْهُ دِينِي؟ فَقَالَ: هَذَا ابْنِي عَلَى إِنَّ أَبي أَخَذَ بِيَدِي فَأَدْخَلَنِي إِلَى قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ: يَا بُنَيَّ إِنَّ الله عز وجل قال: إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً وَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ إِذَا قَالَ قَوْلًا وَفِي بِهِ﴾. (3)

باب 4: قالوا

اشاره

ص: 232

فرمود: «بلی این چنین است». سپس آن مرد از کنار ما گذشت و رفت من عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله این چه مطلبی بود که شیخ به من گفت و این که شما او را تصدیق کردید چه معنی داشت»؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «الحمد الله! تو در حقیقت چنین هستی؛ چرا که حق تعالى خود فرموده: ﴿إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾ و در این جا منظور از آن خلیفه که حق تعالی در روی زمین قرار داد حضرت آدم علیه السلام است و همچنین فرمود ای داود ما تو را خلیفه و [نماینده خود] در زمین قرار دادیم پس در میان مردم به حق داوری کن. (ص/ 26) پس بر این اساس داوود علیه السلام دومین خلیفه می باشد. در جای دیگر حق تعالی از قول موسی علیه السلام در مورد هارون علیه السلام می فرماید جانشین من در میان قومم باش (اعراف/142) منظور از این آیه هارون است که موسی علیه السلام از خدا خواست او را خلیفه ی خودش در میان قوم قرار دهد. پس هارون خلیفه ی سوم است و خداوند در جایی دیگر می فرماید و این اعلامی است از ناحیه ی خدا و پیامبرش به [عموم] مردم در روز حج اکبر [روز عید قربان]. ای علی علیه السلام تو از جانب خدا و رسول او مبلّغ [دین و آیین] هستی و وصی من وزیر من و قضا کننده ی قرض من و اداکننده ی امانات من [از جانب خدا] هستی. تو نسبت به من به منزله ی هارون علیه السلام نسبت هستی؛ با این تفاوت که هرگز پیغمبری بعد از من نمی آید پس تو چهارمین خلیفه هستی. همان طور که آن مرد پیر این چنین بر تو سلام کرد آن پیرمرد را نشناختی»؟ من عرض کردم: «نه»! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: این برادر تو خضر علیه السلام بود».

4-3- امام علی علیه السلام- حسین بن زید از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: «لعنت خدا بر کسی که نگوید من چهارمین خلیفه از خلفای چهارگانه ام. حسین بن زید می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «شما قبلا چیزی غیر از این را روایت کرده اید؛ شما که دروغ نمی گویید این سخن چیست»؟ حضرت فرمود: «بله! خداوند در کتاب استوار خویش می فرماید: ﴿ وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً﴾ پس آدم علیه السلام، اولین خلیفه ی خدا بود و نیز ای داوود ما تو را خلیفه و [نماینده خود] در زمین قرار دادیم (ص/26) پس داوود علیه السلام دومین خلیفه بود؛ هارون علیه السلام نیز به عنوان خلیفه ی موسی علیه السلام سومین خلیفه بود که در این باره خداوند از قول موسی علیه السلام فرمود جانشین من در میان قومم باش. و [آن ها] را اصلاح کن (اعراف/142) و على علیه السلام نیز خلیفه و جانشین محمّد صلی الله علیه و آله است. از این رو او (امیرالمؤمنین علیه السلام) فرمود: «لعنت خدا بر کسی که نگوید من چهارمین خلیفه از خلفای چهارگانه هستم»!.

5-3- امام کاظم علیه السلام- از اسحاق بن عمّار به امام کاظم علیه السلام عرض کرد: «مرا به کسی که دینم را از او [و با راهنمایی او] به دست آورم راهنمایی نمی کنید؟ فرمود: «همین پسرم علی علیه السلام است [که باید دینت را از او بگیری» همانا پدرم دست مرا گرفت و به سوی قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله برد و فرمود: ای پسر عزیزم! خدای عزّوجلّ فرمود: ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾ و چون خدا چیزی فرماید، به آن وفا می کند. [پس هیچ گاه روی زمین خالی از خلیفه و حجّت نمی ماند].

بخش 4: فرشتگان گفتند؛

ص: 233

1-4- الصّادقين علیهما السلام- ﴿فَقَالَ مَلَكَان مِنَ الْمَلَائِكَة: أَتَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ﴾. (1)

2-4- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّمَا قَالَ ذَلِكَ بَعْضُ الْمَلَائِكَةَ لِمَا عَرَفُوا مِنْ حَالَ مَنْ كَانَ فِي الْأَرْضِ مِنَ الْجِنِّ قَبْلَ آدَمَ... فَقَالُوا مَا ظَنَنَّا أَنَّ اللَّهَ يَخْلُقُ خَلْقاً أَكْرَمَ عَلَيْهِ مِنَّا﴾. (2)

3-4- الصّادق علیه السلام- ﴿قالُوا أَتَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها إلَى آخِر الْآيَة كَانَ ذَلِكَ مَنْ يَعْصِي مِنْهُمْ﴾. (3)

4-4- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمَّا قَالَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ضَجَتِ الْمَلَائِكَةُ مِنْ ذَلِكَ وَقَالُوا يَا رَبِّ إِنْ كُنْتَ لَا بُدَّ جَاعِدًا فِي أَرْضِكَ خَلِيفَةً فَاجْعَلْهُ مِنَّا مَنْ يَعْمَلُ فِي خَلْقِكَ بِطَاعَتِكَ﴾. (4)

5-4- السجّاد علیه السلام- ﴿فَإِنَّ اللَّهَ قَالَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً فَقَالَتِ الْمَلَائِكَةُ: أَيْ رَبِّ أ خَلِيفَةً مِنْ غَيْرِنَا مِمَّنْ يُفْسِدُ فِيها وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَ يَتَحَاسَدُونَ وَ يَتَبَاغَضُونَ وَ يَتَبَاغَوْنَ أَىٰ رَبِّ اجْعَلْ ذَلِكَ الْخَلِيفَةَ مِنَّا فَنَحْنُ لَا تُفْسِدُ فِيهَا وَلَا نَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَلَا نَتَبَاغَضُ وَلَا نَتَحَاسَدُ وَلَا نَتَبَاغَى﴾. (5)

6-4- الصّادق علیه السلام- ﴿فَأَمَّا حَسَدُ الْغَفْلَة فَكَمَا قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ حِينَ قَالَ اللَّهُ: إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ أَى اجْعَلْ ذَلِكَ الْخَلِيفَةَ مِنَّا وَ لَمْ يَقُولُوا حَسَداً لآدَمَ مِنْ جِهَة الْفِتْنَةِ وَالرَّدَّ وَ الْجُحُودِ﴾. (6)

7-4- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الْمَلَائِكَةَ سَالَتِ اللَّهَ تَعَالَى أَنْ يَجْعَلَ الْخَلِيفَةَ مِنْهُمْ وَ قَالُوا: نَحْنُ نُقَدِّسُكَ وَنُطِيعُكَ وَ لَا نَعْصِيكَ كَغَيْرِنَا﴾. (7)

باب 5: أَتَجْعَلُ فيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ

اشاره

1-5- العسکری علیه السلام- ﴿كَمَا فَعَلَتْهُ الْجِنِّ بَنُو الْجَانَّ الَّذِينَ قَدْ طَرَدْنَاهُمْ عَنْ هَذِهِ الْأَرْضِ﴾. (8)

ص: 234

1-4- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- دو فرشته از فرشتگان عرضه داشتند: ﴿أَتَجْعَلُ فيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ﴾

2-4- امام باقر علیه السلام بعضی از ملائکه که از احوالات موجودات (جنّ و نسناس) روی زمین، پیش از خلقت آدم علیه السلام باخبر بودند چنان سخنی را بیان کرده [و به خلقت آدم علیه السلام اعتراض کردند]... [آن ملائکه] می گفتند: «ما فکر نمی کردیم که خداوند مخلوقی گرامی تر از ما در نزد خود، خلق کند».

3-4- امام صادق علیه السلام- برخی از فرشتگان که نافرمانی کردند گفتند: ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا...﴾.

4-4- امام صادق علیه السلام- هنگامی که خدای عزّوجلّ به فرشته ها فرمود: ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً﴾ فرشته ها شیون کرده و گفتند: «خداوندا! اگر [تصمیمت بی بازگشت است و] قطعاً می خواهی در زمین خلیفه ای برای خود برگزینی از بین ما کسی را انتخاب کن که در میان آفریدگان تو به فرمانت کار کند».

5-4- امام سجّاد علیه السلام- خدا به فرشته ها فرمود: ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾ فرشته ها گفتند: «ای پروردگار خلیفه ای به غیر از ما انتخاب می کنی؟ از میان کسانی که در زمین فساد و خونریزی می کنند؛ به هم حسد می ورزند؛ با هم دشمنی می کنند و علیه یکدیگر شورش می نمایند؟! پروردگارا! این خلیفه را از بین ما انتخاب کن که فساد و خونریزی نمی کنیم؛ با یکدیگر دشمنی نمی ورزیم؛ به هم حسادت نمی کنیم و علیه یکدیگر نمی شوریم.

6-4- امام صادق علیه السلام- حسد غفلت مانند این سخن ملائکه است که در قرآن آمده است؛ هنگامی که خدا به آن ها فرمود: ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَليفَةً آن ها گفتند: أَتَجْعَلُ فيها مَنْ يُفْسِدُ فيها وَيَسْفِكُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ﴾ منظورشان این بود که خلیفه را از میان ما قرارده. این سخن حسادت بار فرشتگان نسبت به آدم در اثر فتنه خواهی یا به خاطر انکار و طرد آدم علیه السلام نبود [بلکه بر اثر غفلت آنان بود].

7-4- امام صادق علیه السلام- فرشتگان از خداوند درخواست کردند که خلیفه را از میان ایشان برگزیند و گفتند پروردگارا ما تو را تقدیس نموده و از تو اطاعت می کنیم و همچون دیگران با تو مخالفت نمی نماییم.

بخش 5: [پروردگارا!] آیا کسی را در آن قرار می دهی که فساد و خونریزی کند؟!

1-5- امام عسکری علیه السلام- همچنان که جنیان و فرزندانشان چنین [فساد] کردند؛ [همان] کسانی که ما آن ها را از زمین بیرون کردیم.

ص: 235

2-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أتجعل فيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها كَمَا أَفْسَدَ بَنُو الْجَا وَ يَسْفِكُونَ الدِّمَاءَ كَمَا سَفَكَتْ بَنُو الْجَانِّ وَ يَتَحَاسَدُونَ وَ يَتَبَاغَضُونَ فَاجْعَلْ ذَلِكَ الْخَلِيفَةَ مِنَّا فَإِنَّا لَا نَتَحَاسَدُ وَلَا نَتَبَاغَضُ وَ لَا نَسْفِكُ الدَّمَاءَ﴾. (1)

3-5- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ رَجُلُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ النَّاسَ يَزْعُمُونَ أَنَّ الدُّنْيَا عُمُرَهَا سَبْعَةُ آلَافِ سَنَةِ؟ فَقَالَ: لَيْسَ كَمَا يَقُولُونَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ لَهَا خَمْسِينَ أَلْفَ عَامٍ فَتَرَكَهَا قَاعَاً قَفْراً خَاوِيَةٌ عَشَرَةَ آلَافُ عَامٍ ثُمَّ بَدَا لِلَّهِ بَدَا فَخَلَقَ فِيهَا خَلْقاً لَيْسَ مِنَ الْجِنِّ وَلَا مِنْ الْمَلَائِكَةِ وَ لَا مِنَ الْإِنْسَ وَ قَدَّرَ لَهُمْ عَشَرَةَ آلَافِ عَامٍ فَلَمَّا قَرَبَتْ آجَالُهُمْ أَفْسَدُوا فِيهَا فَدَمَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ تَدْمِيراً ثُمَّ تَرَكَهَا قَاعَاً قَفْراً خَاوِيَةَ عَشَرَةِ آلَافِ عَامٍ ثُمَّ خَلَقَ فِيهَا الْجِنَّ وَ قَدَّرَ لَهُمْ عَشْرَةَ آلَافِ عَامٍ فِيهَا فَلَمَّا قَرَبَتْ آجَالُهُمْ أَفْسَدُوا فِيهَا وَ سَفَكُوا الدُّمَاءَ وَ هُوَ قَوْلُ الْمَلَائِكَةِ: أَتَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ كَمَا سَفَكَتْ بَنُو الْجَانَّ فَأَهْلَكَهُمُ اللَّهُ ثُمَّ بَدَا لِلَّهِ فَخَلَقَ آدَمَ وَ قَرَرَ لَهُ عَشَرَةٌ آلَافٍ وَ قَدْ مَضَى مِنْ ذَلِكَ سَبْعَةُ آلَافِ عَامٍ وَ مِائَتَانِ وَأَنْتُمْ فِي آخِرِ الزَّمَانِ﴾. (2)

4-5- السجّاد علیه السلام- ﴿رَدُّوا عَلَى اللَّهِ فَقَالُوا أَتَجْعَلُ فِيها... إِنَّمَا قَالُوا ذَلِكَ بِخَلْقِ مَضَى يَعْنِي الْجَانَّ بْنَ الْجِنِّ﴾. (3)

5-5- السجّاد علیه السلام- ﴿فَرَدَتِ الْمَلَائِكَةُ عَلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَتْ: أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدماء﴾. (4)

6-5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فرادوة﴾. (5)

7-5- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ مَا عَلِمَ الْمَلَائِكَةُ بِقَوْلِهِمْ أَتَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ لَوْلَا أَنَّهُمْ قَدْ كَانُوا رَأَوْا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدَّمَاءَ﴾. (6)

باب 6: نَحْنُ

اشاره

1-6- الباقر علیه السلام- ﴿كَانَ فِي قَوْلِهِمْ هَذَا مِنَّةٌ عَلَى اللَّهِ لِعِبَادَتِهِمْ﴾. (7)

ص: 236

2-5- امام علی علیه السلام- [فرشتگان هنگام خلقت انسان به خدا گفتند:] آیا در زمین کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد؛ همان طور که پیش از این جنیان فساد کرده اند؟ و آیا کسانی را انتخاب می کنی که خون می ریزند؛ همان طور که پیش از این جنیان خونریزی به راه انداختند؟ اینان به هم حسد برده و با یکدیگر کینه می ورزند پس خلیفه را از میان ما انتخاب کن؛ چرا که ما حسد نورزیده و کینه توزی و خونریزی نمی کنیم.

3-5- امام صادق علیه السلام- عیسی بن ابی حمزه گوید مردی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: «فدایت شوم مردم می پندارند عمر دنیا هفت هزار سال است». امام فرمود: چنان نیست که می گویند؛ بلکه خدا آن را در طول پنجاه هزار سال خلق کرد سپس آن را ده هزار سال به صورت بیابانی خشک و ویران واگذاشت پس از آن خدا نمودی دوباره کرده و در آن خلقی آفرید که نه جن و نه فرشته و نه آدمی بودند به آن ها ده هزار سال مهلت داد و چون موعد اجلشان نزدیک شد در آن فساد کردند در نتیجه خدا آن ها را از بن برکنده و نابود کرد و تا ده هزار سال زمین را به صورت بیابانی تهی و ویران و انهاد سپس جنّیان را در آن آفرید و مقدر کرد ده هزار سال در زمین بمانند. و چون موعد اجلشان نزدیک شد در زمین تباهی و خونریزی کردند؛ معنی گفتار فرشته ها این است که گفتند: ﴿أَتَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ﴾ چنان چه پیش از این جنیان خونریزی کردند و در پی آن خدا آن ها را نابود کرده و آدم را آفرید و برایش ده هزار سال مقرر داشت که البته هفت هزار و دویست سال آن گذشته و شما در آخرالزمان هستید».

4-5- امام سجّاد علیه السلام- فرشتگان در جواب کلام خدا گفتند: أَتَجْعَلُ فيها... البته آنان این حرف را به خاطر [کارهایی که از] جنّیان و فرزندان آنان [دیده بودند که فساد و خونریزی می کردند] گفتند و به آدم نسبت دادند.

5-5- امام سجّاد علیه السلام- فرشتگان در جواب کلام خدا گفتند: أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدماء

6-5- پیامبر صلی الله علیه و آله- ملائکه، خلیفه ی خداوند را رد و طرد کردند.

7-5- امام صادق علیه السلام- فرشتگان نمی دانستند که بشر بر روی زمین به فساد و خونریزی خواهد پرداخت؛ اگر پیشتر از این کسی را جن و نسناس ندیده بودند که در زمین فساد و خونریزی کرده باشد.

بخش 6: ما؛

1-6- امام باقر علیه السلام- فرشتگان با بیان این کلام، به خاطر عبادتشان بر خداوند منّت نهادند.

ص: 237

2-6- السجّاد علیه السلام- ﴿فَمَنُوا عَلَى اللَّهِ بِعِبَادَتِهِمْ إِيَّاهُ ﴾. (1)

باب 7: نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ

1-7- العسكرى علیه السلام- ﴿نُنَزِّهُكَ عَمَّا لَا يَلِيقُ بِكَ مِنَ الصِّفَاتِ﴾. (2)

باب 8: نُقَدِّسُ لَكَ

1-8- العسكرى علیه السلام- ﴿نُطَهَرُ أَرْضَكَ مِمَّنْ يَعْصِيكَ﴾. (3)

2-8- العسكرى علیه السلام- ﴿نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ وَ نُطِيعُكَ وَ لَا نَعْصِيكَ﴾. (4)

باب 9: إِنِّي أَعْلَمُ مَا لا تَعْلَمُونَ

اشاره

1-9- العسكرى علیه السلام- ﴿إِنِّي أَعْلَمُ مِنَ الصَّلَاحِ الْكَائِنِ فِيمَنْ أَجْعَلُهُمْ بَدَلًا مِنْكُمْ مَا لَا تَعْلَمُونَ وَ أَعْلَمُ أَيْضاً أَنَّ فِيكُمْ مَنْ هُوَ كَافِرُ فِي بَاطِنِهِ مَا لَا تَعْلَمُونَهُ وَ هُوَ إِبْلِيسِ لَعَنَهُ اللَّهُ﴾. (5)

2-9- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنِّي أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ إِنِّى أريدُ أَنْ أَخْلُقَ خَلْقَا بَيَدِي وَ أَجْعَلَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ أَنْبِيَاءَ وَ مُرْسَلِينَ وَ عِبَادَا صَالِحِينَ وَ أَئِمَّةً مُهْتَدِينَ أَجْعَلُهُمْ خُلَفَاءَ عَلَى خَلْقِي فِي أَرْضِي يَنْهَوْنَهُمْ عَنْ مَعْصِيَنِي وَ يُنْذِرُونَهُنَّ مِنْ عَذَابِي وَيَهْدُونَهُمْ إِلَى طَاعَتِي وَيَسْلُكُونَ بِهِمْ سَبيلِي وَ أَجْعَلُهُمْ لِى حُجَّةَ عَلَيْهِمْ وَ عُدْراً وَ نُدْراً وَ أبِينُ النَّسْنَاسَ عَنْ أَرْضِي وَأَطَهَرُهَا مِنْهُمْ وَ أَنْقُلُ مَرَدَةَ الْجِنِّ الْعُصَاةَ عَنْ بَرِيَّتِي وَ خَلْقِي وَ خِيَرَتِي وَأَسْكِنُهُمْ فِي الْهَوَاءِ وَ فِي أَقْطَارِ الْأَرْضِ فَلَا يُجَاوِرُونَ نَسْلَ خَلْقِي وَ أَجْعَلُ بَيْنَ الْجِنِّ وَ بَيْنَ خَلْقِي حِجَابَاً فَلَا يَرَى نَسْلُ خَلْقِيَ الْجِنَّ وَلَا يُجَالِسُونَهُمْ وَلَا يُخَالِطُونَهُمْ فَمَنْ عَصَانِي مِنْ نَسْلِ خَلْقِى الَّذِينَ اصْطَفَيْتُهُمْ أَسْكِنُهُمْ مَسَاكِنَ الْعُصَاةِ وَأَوْرَدْتُهُمْ مَوَارِدَهُمْ وَ لَا أَبَالِي﴾. (6)

3-9- الرّضا علیه السلام- ﴿الْحُسَيْنُ بْنُ بَشَّارٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرّضا علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ أَ يَعْلَمُ اللَّهُ الشَّيْءَ الَّذِي لَمْ يَكُنْ أَنْ لَوْ كَانَ كَيْفَ كَانَ يَكُونَ أَوْ لَا يَعْلَمُ إِلَّا مَا يَكُونُ؟ فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى

ص: 238

2-6- امام سجّاد علیه السلام- فرشتگان به خاطر عبادتی که در درگاه خداوند کرده بودند، بر او منّت گذاشتند.

بخش 7: حال آن که ما تسبیح و حمد تو را به جا می آوریم.

1-7- امام عسکری علیه السلام- تو را از صفاتی که شایسته ات نیست به دور شمرده و منزّه می داریم.

بخش 8: تو را تقدیس می کنیم.

1-8- امام عسکری علیه السلام- چنان که به امر خدا، جنیانی که قبل از خلقت آدم علیه السلام در زمین فساد کرده بودند از زمین طرد شدند ما زمین تو را از هر که تو را نافرمانی کند پاک می کنیم.

2-8- امام عسکری علیه السلام- ما به تسبیح و تقدیس تو می پردازیم و از تو اطاعت کرده و مخالفت نمی کنیم.

بخش 9: من حقایقی را می دانم که شما نمی دانید.

1-9- امام عسکری علیه السلام- من درباره کسی که او را به جای شما قرار می دهم مصلحتی می دانم که شما از آن آگاه نیستید و نیز می دانم که کسی در میان شما هست که در باطن خود کفر می ورزد اما شما او را نمی شناسید و منظور او ابلیس بود که لعنت خدا بر او باد.

2-9- امام علی علیه السلام- می خواهم به دست خود موجودی بیافرینم و پیامبر صلی الله علیه و آله ان رسولان، بندگان پارسا و امامان هدایت شده خود را از فرزندان او قرار دهم آنان را در زمین به جانشینی خود بر آفریدگانم می گمارم تا آنان را از نافرمانی من بازداشته و از عذاب من بیم دهند و بندگان را به فرمانبرداری از من رهنمون شده و به واسطه ی آنان راه رسیدن به من را بپیمایند. می خواهم آنان را حجت و دلیل خود بر آفریدگانم قرار دهم تا آنان را انذار کرده و بهانه را از ایشان بگیرند. همچنین می خواهم نسناس را از زمین برگرفته و از وجود آن ها پاکش سازم و همچنین جن های نافرمان و سرکش را از میان آفریدگان بندگان و برگزیدگانم برگرفته، در هوا و در گوشه و کنار زمین جایشان دهم تا در کنار فرزندان آدم نباشند و بین جن و آفریدگانم پرده ای اندازم تا ایشان جنها را نبینند؛ با آن ها همنشینی نکنند و در نیامیزند اگر هر یک از فرزندان این آفریده ام (آدم علیه السلام) که برگزیدگان من هستند مرا فرمان نبرد او را در جایگاه نافرمانان و گناهکاران جای داده و از انجام این کار باکی ندارم.

3-9- امام رضا علیه السلام- حسین بن بشار می گوید از امام پرسیدم: آیا خداوند در مورد چیزی که وجود ندارد اطلاع دارد که اگر چنین چیزی موجود بود چگونه می بود؟ یا این که تنها درباره ی موجوداتی که هستند آگاهی دارد؟ پس حضرت علیه السلام فرمودند: «همانا خداوند متعال به اشیاء پیش

ص: 239

هُوَ الْعَالِمُ بِالْأَشْيَاءِ قَبْلَ كَوْنِ الْأَشْيَاءِ قَالَ عَزَّوَجَل... لِلْمَلَائِكَة لَمَّا قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ فَلَمْ يَزَلَ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ عِلْمُهُ سَابقاً لِلْأَشْيَاء قَدِيماً قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَهَا فَتَبَارَكَ رَبُّنَا وَ تَعَالَى عُلُوا كَبيراً خَلَقَ الْأَشْيَاءَ وَعِلْمُهُ بِهَا سَابِقُ لَهَا كَمَا شَاءَ كَذَلِكَ لَمْ يَزَلْ رَبُّنَا عَلِيمًا سَمِيعاً بَصِيراً﴾. (1)

4-9- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ ابْنِ حَازِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الهَلْ يَكُونُ الْيَوْمَ شَيْءٌ لَمْ يَكُنْ فِي عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؟ قَالَ: لَا بَلْ كَانَ فِي عِلْمِهِ قَبْلَ أَنْ يُنْشِئَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾. (2)

5-9- الصّادق علیه السلام- ﴿إن لِلَّهِ عِلْمًا خَاصَاً وَ عِلْماً عَامًا فَأَمَّا الْعِلْمُ الْخَاصِ فَالْعِلْمُ الَّذِي لَمْ يُطْلِعْ عَلَيْهِ مَلَائِكَتَهُ الْمُقَرَّبِينَ وَ أَنْبِيَاءَهُ الْمُرْسَلِين﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى المَلائِكَةِ فَقَالَ أَنبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ﴾. (31)

باب 1: عَلَّمَ

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿العِلمُ هُوَ كَيدُكَ﴾. (4)

باب 2: عَلَّمَ آدَمَ

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِيٍّ: أَمَا إِنَّ جَبْرَئِيلَ أَخْبَرَنِي أَنَّ اللَّهَ عَلَّمَكَ اسْمَ كُلِّ شَيْءٍ كَمَا عَلَّمَ آدَمَ الأسماء كُلَّها﴾. (5)

2-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ رَبِّي عَزَّوَجَلَّ مَثَلَ لِي أُمَّتِي فِي الطِّينِ وَ عَلَّمَنِي أَسْمَاءَ أُمَّتِي كَمَا عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا﴾. (6)

باب 3: آدَمَ

اشاره

ص: 240

از این که به وجود بیایند آگاهی دارد. خدای عزّوجلّ آن زمانی که فرشتگان گفتند: ﴿اتجعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ﴾ به آنان فرمود: ﴿إِنِّي أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ﴾ پس همیشه علم خداوند بر موجودات از خلقت ،آن ها پیشی گرفته است پروردگار ما بلند مرتبه و بزرگ است که اشیاء را به وجود می آورد؛ در حالی که علم او به آن ها بر خلقت آن ها آن چنان که می خواهد باشند پیشی گرفته است دانایی شنوایی و بینایی پروردگار ما همیشگی است».

4-9- امام صادق علیه السلام- بن حازم از امام صادق علیه السلام انه پرسید که آیا امروز چیزی که قبلاً در علم خداوند نبوده باشد وجود دارد؟ فرمود: «خیر! بلکه خداوند به همه چیز قبل از این که آسمان ها و زمین را بوجود آورد، علم داشته است».

5-9- امام صادق علیه السلام- همانا خداوند از یک علم خاص و یک علم عام برخوردار است و اما علم خاص او علمی است که هیچ کدام از فرشتگان مقرب الهی و پیامبران مرسل علیهم السلام از آن مطلع نیستند.

سپس تمامی علم اسماء (علم اسرار آفرینش و نامگذاری موجودات) را به آدم آموخت. آن گاه آن ها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: «اگر راست می گویید، و از آدم شایسته تر هستید] اسامی این ها را به من خبر دهید»! (31)

بخش 1: آموخت؛

1-1- امام باقر علیه السلام- علم، زیرکی تو است.

بخش 2: به آدم آموخت.

1-2- امام صادق علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: جبرئیل علیه السلام به من خبر داد که خداوند نام همه ی چیزها را به تو آموخت همان طور که به آدم علیه السلام تمام نام ها را آموخت».

2-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند بلندمرتبه و بزرگوار من: امّتم را زمانی که در خاک بودند، [قبل از به وجود آمدنشان] برایم به تمثیل کشید و نام های امّتم را به من آموخت؛ همان طور که همه ی نام ها را به آدم علیه السلام آموخت.

بخش 3: به آدم؛

ص: 241

1-3- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿يَزِيدُ بْنُ سَلَامِ أَنَّهُ سَأَلَ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ: أَخْبِرْنِي عَنْ آدَمَ لِمَ سُمِّيَ آدم علیه السلام مَا؟ قَالَ: لِأَنَّهُ خُلِقَ مِنْ طِينِ الْأَرْضِ وَ أَدِيمِهَا﴾. (1)

2-3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: سَأَلَ طَاوُسُ الْيَمَانِيُّ أَبَا جَعْفَرَ اللَّهِ لِمَ سُمِّيَ آدَمُ امْ آدَمَ قَالَ لِأَنَّهُ رُفِعَتْ طِينَتُهُ مِنْ أَدِيمِ الْأَرْضِ السُّفْلَى﴾. (2)

باب 4: الأسماء

اشاره

1-4- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى عَلَّمَ آدَمَ أَسْمَاءَ حُجَجِ اللَّهِ كُلَّهَا﴾. (3)

2-4- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَانَ وَ لاَ شَیْءَ فَخَلَقَ خَمْسَهً مِنْ نُورِ جَلاَلِهِ وَ اِشْتَقَّ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمُ اِسْماً مِنْ أَسْمَائِهِ اَلْمُنْزَلَهِ فَهُوَ اَلْحَمِیدُ وَ سَمَّانِی مُحَمَّداً وَ هُوَ اَلْأَعْلَی وَ سَمَّی أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلِیّاً وَ لَهُ اَلْأَسْمَاءُ اَلْحُسْنَی فَاشْتَقَّ مِنْهَا حَسَناً وَ حُسَیْناً وَ هُوَ فَاطِرٌ فَاشْتَقَّ لِفَاطِمَهَ مِنْ أَسْمَائِهِ اِسْماً فَلَمَّا خَلَقَهُمْ جَعَلَهُمْ فِی اَلْمِیثَاقِ عَنْ یَمِینِ اَلْعَرْشِ وَ خَلَقَ اَلْمَلاَئِکَهَ مِنْ نُورٍ فَلَمَّا أَنْ نَظَرُوا إِلَیْهِمْ عَظَّمُوا أَمْرَهُمْ وَ شَأْنَهُمْ وَ لُقِّنُوا اَلتَّسْبِیحَ فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی: وَ إِنّا لَنَحْنُ اَلصَّافُّونَ وَ إِنّا لَنَحْنُ اَلْمُسَبِّحُونَ فَلَمَّا خَلَقَ اَللَّهُ تَعَالَی آدَمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ نَظَرَ إِلَیْهِمْ عَنْ یَمِینِ اَلْعَرْشِ فَقَالَ یَا رَبِّ مَنْ هَؤُلاَءِ قَالَ یَا آدَمُ هَؤُلاَءِ صَفْوَتِی وَ خَاصَّتِی خَلَقْتُهُمْ مِنْ نُورِ جَلاَلِی وَ شَقَقْتُ لَهُمْ اِسْماً مِنْ أَسْمَائِی قَالَ یَا رَبِّ فَبِحَقِّکَ عَلَیْهِمْ عَلِّمْنِی أَسْمَاءَهُمْ قَالَ یَا آدَمُ فَهُمْ عِنْدَکَ أَمَانَهٌ سِرٌّ مِنْ سِرِّی لاَ یَطَّلِعُ عَلَیْهِ غَیْرُکَ إِلاَّ بِإِذْنِی قَالَ نَعَمْ یَا رَبِّ قَالَ یَا آدَمُ أَعْطِنِی عَلَی ذَلِکَ اَلْعَهْدَ فَأَخَذَ عَلَیْهِ اَلْعَهْدَ ثُمَّ عَلَّمَهُ أَسْمَاءَهُمْ ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی اَلْمَلائِکَهِ وَ لَمْ یَکُنْ عَلَّمَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَقالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ `قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلاّ ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ اَلْعَلِیمُ اَلْحَکِیمُ قالَ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ فَلَمّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ قالَ وَ أَوْفُوا بِوَلاَیَهِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَرْضاً مِنَ اَللَّهِ أُوفِ لَکُمْ بِالْجَنَّهِ﴾. (4)

3-4- العسكري علیه السلام- أسْمَاءَ أَنْبِيَاءِ اللهِ وَأَسْمَاءَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله وَ عَلَى علیه السلام وَ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ الْحَسَنِ علیه السلام وَ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ الطَّيِّبِينَ مِنْ آلِهِمَا وَ أَسْمَاءَ رِجَالٍ مِنْ خِيَارِ شِيعَتِهِمْ وَعُصَاةٍ أَعْدَائِهِم﴾. (5)

ص: 242

1-3- پیامبر صلی الله علیه و آله صلی الله علیه و اله- عبدالله بن یزیدبن سلام به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت؟ مرا درباره ی آدم علیه السلام آگاه ساز که چرا به اسم «آدم» نامیده شد؟ حضرت فرمود چرا که او از گل زمین و ورآمده آفریده شد.

2-3- امام باقر علیه السلام- داوود یمانی از ایشان پرسید برای چه نام آدم علیه السلام، آدم شد؟ فرمود: زیرا طینت و گل او از گل و رآمدهی زمین زیرین، بالا آمد.

بخش 4: اسماء (علم اسرار آفرینش و نام گذاری موجودات)؛

1-4- امام صادق علیه السلام- خدای تعالی اسامی همه حجّت های الهی را به آدم علیه السلام آموخت.

2-4- امام صادق علیه السلام- زمانی که هیچ چیزی وجود نداشت خداوند تبارک و تعالی بود و پنج چیز را از نور جلال خود، خلق کرد و بر هر کدام از آن ها نامی برگرفته از نام های خودش فروفرستاد. خداوند «حمید» است و مرا «محمّد صلی الله علیه و آله» نامید؛ او خود اعلی است و امیرالمؤمنین را «علی» خواند؛ و او «اسماءالحسنی» دارد که حسن و حسین را از اشتقاق آن گرفته است؛ او «فاطر» است که برای «فاطمه اسمی از اسماء خودش برگزیده است پس چون ایشان را خلق کرد برای گرفتن پیمان آن ها را در سمت راست عرش قرار داد همچنین خداوند فرشتگان را از نور آفرید؛ با این حال هرگاه فرشتگان به این پنج نور می نگریستند، امر و مقامشان را بزرگ دانسته و تسبیحشان می کردند پس زمانی که خداوند آدم را آفرید او از سمت راست عرش به آن پنج نور نگاه کرد و از خداوند پرسید پروردگارا ایشان چه کسانی هستند؟ فرمود: ای آدم علیه السلام! اینان افراد خاص و برگزیدگان من هستند که از نور جلالت خویش، به وجودشان آوردم و بر آن ها نام هایی برگرفته از نام های خود نهادم آدم گفت: «پروردگارا! تو را به حقی که آن ها بر تو دارند سوگند می دهم که اسامی آن ها را به من تعلیم بده خداوند فرمود: ای آدم علیه السلام! پس من این اسامی را زد تو به امانت می گذارم و آن از جمله اسراری است که احدی بی اجازه ی من جز تو از آن آگاه نمی شود». آدم گفت: «بله ای پروردگار» خداوند فرمود: ای آدم علیه السلام! با من عهد ببند که بر این سوگندت پایبند باشی پس از او پیمان گرفت سپس خداوند نام آن ها را به آدم علیه السلام آموخت. آن گاه آن مخلوقات را به ملائکه که نام آن ها را نمی دانستند عرضه کرد و گفت: «اگر راست می گویید از نام آن ها به من خبر دهید ملائکه گفتند: خدایا تو پاک و منزهی ما از آن بی خبریم؛ مگر این که تو که دانا و حکیم هستی ما را از آن مطلع گردانی». خداوند فرمود: «ای آدم علیه السلام آن ها را از نام ایشان خبر بده پس زمانی که او برای فرشتگان نام های آن ها را بیان کرد، فرمود: «به ولایت علیّ بن ابی طالب علیه السلام که از سوی خداوند واجب شده وفا کنید تا بهشت را برای شما تضمین کنم».

3-4- امام عسکری علیه السلام- آن نام ها اسم های پیامبر صلی الله علیه و آله ان خدا اسم های محمّد صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام، فاطمه علیها السلام، حسن علیه السلام و حسين علیه السلام و پاکان خاندان محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و اسم های تنی چند از شیعیان برگزیده ی آن ها و برگزیدگانی است که دشمنان آن ها را نافرمانی می کنند.

ص: 243

4-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي الْعَبَّاس عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّها مَا ذَا عَلَّمَهُ؟ قَالَ: الْأَرَضِينَ وَالْجِبَالَ وَ الشَّعَابَ وَالْأَوْدِيَةَ ثُمَّ نَظَرَ إِلَى بِسَاطِ تَحْتَهُ فَقَالَ: وَ هَذَا الْبِسَاطُ مِمَّا عَلَّمَهُ﴾. (1)

5-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عن الفضل بن عَبَّاس عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها مَا هِيَ؟ قَالَ: أَسْمَاءُ الْأَوْدِيَة وَ النَّبَاتِ وَالشَّجَرِ وَالْجِبَالِ مِنَ الْأَرْضِ﴾. (2)

6-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ الْعَطَارِ قَالَ: فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ قَوْلُهُ وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّها الطَّسْتُ وَالدَّسْتُ سنانه مِنْهُ؟ فَقَالَ: الْفِجَاجُ وَالْأَوْدِيَةُ وَ أَهْوَى بِيَدِهِ كَذَا وَكَذَا﴾. (3)

7-4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أَسْمَاءَ الْجِبَالِ وَالْبحَارِ وَالْأَوْدِيَةِ وَ النَّبَاتِ وَ الْحَيَوَان﴾. (4)

8-4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿انْهَ سُبْحَانَهُ عَلَّمَهُ جَمِيعَ الاسماء وَالصَّنَاعَاتِ وَعِمَارَةَ الْأَرَضِينِ وَ الأطْعَمَةَ وَ الأدويَةَ وَ اسْتِخْرَاجَ الْمَعَادِن وَ غَرَسَ الاشجار و مَنَافِعِهَا وَ جَمِيعَ مَا يَتَعَلَّقُ بعماره الدين والدُّنْيَا﴾. (5)

9-4- الصّادق علیه السلام- ﴿أَهْدِي إِلَى رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم دانجوج فِيهِ حَبُّ مُخْتَلِطُ فَجَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يُلْقِي إِلَى عَلِيٌّ حَبَّةَ وَ حَبَّةَ وَ يَسْأَلُهُ أَيُّ شَيْءٍ هَذَا؟ وَ يُخْبِرُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَا إِنَّ جبرئيل أخْبَرَنِي أَنَّ اللَّهَ عَلَمَكَ اسْمَ كُلِّ شَيْءٍ كَمَا عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّها﴾. (6)

10-4- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿إِنَّ رَبِّي عَزوَجل مَثَّلَ لِی أُمَّتِی فِی اَلطِّینِ، وَ عَلَّمَنِی أَسْمَاءَ أُمَّتِی کَمَا عَلَّمَ آدَمَ اَلْأَسْمَاءَ کُلَّهَا﴾. (7)

باب 5: عَرَضهُمْ

اشاره

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَرَضَ مُحَمَّداً وَ عَلِيّاً وَ الْأَئِمَّةَ شَةِ عَلَى الْمَلَائِكَةِ أَنْ الله عَرَضَ أَشْبَاحَهُمْ وَهُمْ أَنْوَارُ فِى الْأَظلَّة﴾. (8)

2-5- الصّادق علیه السلام- ﴿ثُمَّ عَرَضَهُمْ وَهُمْ أَرْوَاحُ عَلَى الْمَلَائِكَة﴾. (9)

ص: 244

4-4- امام صادق علیه السلام- از ابی العباس نقل شده است که گفت: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «خدا نام چه چیزهایی را به آدم آموخت؟ امام فرمود: «نام زمین ها، کوه ها، درّه ها و رودخانه ها». پس امام علیه السلام به زیرانداز زیر خود نگاهی کرد و فرمود: این فرش نیز جزء آن هایی بود که آموخت».

5-4- امام صادق علیه السلام- از فضیل بن عباس نقل شده است که گفت: «از امام صادق علیه السلام پرسیدم آن اسم ها چیست»؟ فرمود: «اسم های رودخانه ها، گیاهان درختان و کوه های روی زمین».

6-4- امام صادق علیه السلام- داود بن سرحان عطار گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «فدایت شوم! در این کلام خدا: عَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء كُلَّهَا آیا این تشت و دستسنان نیز از جمله آن اسم ها بود»؟ فرمود:: «دره ها تنگه ها و رودخانه ها نیز از آن جمله است و اماما با دست خود به پستیها و بلندی ها اشاره کرد.

7-4- علی بن ابراهیم- نام کوه ها، دریاها، رودخانه ها، گیاهان و حیوانات است.

8-4- علی بن ابراهیم- خداوند سبحان تمام نام ها صنایع، بناهای دو دنیا، طعم ها، داروها، علم استخراج معادن، کاشتن درختان و منفعت های آن و هر آن چه که به آبادانی دین و دنیا مربوط می شود را به آدم اله آموخت.

9-4- امام صادق علیه السلام- مقداری غلّه شبیه عدس، به رسول خدا صلی الله علیه و آله هدیه داده شد که در آن دانه های گوناگونی بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله دانه دانه آن را به علی علیه السلام می داد و از او می پرسید: «این چیست»؟ و علی علیه السلام نام آن ها را به درستی عرض می کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل علیه السلام پیش از این مرا مطلع کرده بود که خداوند همان گونه که به آدم علیه السلام تمام نام ها را آموخت به تو نیز آموخته است.

10-4- پیامبر صلی الله علیه و آله صلی الله علیه و آله- [خداوند] زمانی که امّتم در حالت گل بودند (قبل از خلقت) آن ها را برای من ممثّل کرد و به من نام های آنان را آموخت؛ چنان چه به آدم علیه السلام همه ی نام ها را آموخت.

بخش 5: به فرشتگان عرضه داشت.

1-5- امام عسکری علیه السلام- خداوند محمّد صلی الله علیه و آله و علی و ائمه علیهم السلام را به ملائکه عرضه کرد؛ یعنی اشباحی از آن ها را به ملائکه نشان داد که چون نورهایی در بین تاریکی ها بودند.

2-5- امام صادق علیه السلام- سپس ارواح آن حجج طاهره علیهم السلام را بر ملائکه عرضه داشت.

ص: 245

3-5- الباقر علیه السلام- ﴿فَأَعْرَضَ اللَّهُ عَنْهُمْ (الْمَلَائِكَةِ) وَ خَلَقَ آدَم﴾. (1)

باب 6: أَنبِئُونِي بِأَسْماءِ هَؤُلاءِ

1-6- الباقر علیه السلام- ﴿ثُمَّ سَأَلَ المَلَائِكَة﴾. (2)

باب 7: إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ

1-7- الصّادق علیه السلام- ﴿أنكُمْ أحَقُّ بِالْخِلَافَة فِي الْأَرْضِ لِتَسْبِيحِكُمْ وَ تَقْدِيسِكُمْ مِنْ آدَم علیه السلام﴾. (3)

2-7- العسكرى علیه السلام- ﴿ أَنَّ جَمِیعَكُمْ تُسَبِّحُونَ وَ تُقَدِّسُونَ وَ أَنَّ تَرْكَكُمْ هَاهُنَا أَصْلَحُ مِنْ إِیرَادِ مَنْ بَعْدَكُمْ أَیْ فَكَمَا لَمْ تَعْرِفُوا غَیْبَ مَنْ فِی خِلَالِكُمْ فَبِالْحَرِیِّ أَنْ لَا تَعْرِفُوا الْغَیْبَ الَّذِی لَمْ یَكُنْ كَمَا لَا تَعْرِفُونَ أَسْمَاءَ أَشْخَاصٍ تَرَوْنَهَا﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿قالُوا سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إلا ما عَلَّمْتَنا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الحكيمُ﴾. (32)

باب 1: لا عِلْمَ لَنا إِلا مَا عَلَّمْتَنا

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿الحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى... عَجَزَتِ الْمَلَائِكَةُ عَلَى قُرْبهِمْ مِنْ كُرْسِيِّ كَرَامَتِهِ وَطُول وَلَهِهِمْ إِلَيْهِ وَ تَعْظِيمِ جَلَالِ عِزَّهِ وَ قُرْبِهِمْ مِنْ غَيْبِ مَلَكُوتِهِ أَنْ يَعْلَمُوا مِنْ أَمْرِهِ إِلَّا مَا أَعْلَمَهُمْ وَهُمْ مِنْ مَلَكُوتِ الْقُدْسِ بِحَيْثُ هُمْ وَ مِنْ مَعْرِفَتِهِ عَلَى مَا فَطَرَهُمْ عَلَيْهِ أَنْ قَالُوا سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا﴾. (5)

2-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿خَلَقَ اللَّهُ الْمَلَائِكَةَ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ سَبِّحُوا فَقَالَتْ: أَيْ رَبَّنَا لَا عِلْمَ لَنَا. فَقَالَ لَنَا: سَبِّحُوا فَسَبِّحْنَا فَسَبَّحَتِ الْمَلَائِكَةُ بِتَسْبِيحِنَا﴾. (6)

باب 2: الْعَلِيمُ

اشاره

ص: 246

3-5- امام باقر علیه السلام- خداوند از ملائکه روی برگرداند و آدم علیه السلام را خلق کرد.

بخش 6: اسامی این ها را به من خبر دهید!

1-6- امام باقر علیه السلام- سپس از ملائکه چنین پرسید.

بخش 7: اگر راست می گویید [و از آدم شایسته تر هستید].

1-7- امام صادق علیه السلام- ای ملائکه اگر راست می گویید که شما به واسطه ی تسبیح و تقدیسی می کنید شایسته تر از آدم علیه السلام به خلافت در زمین هستید، [نام آن ها را بگویید].

2-7- امام عسکری علیه السلام- [ای ملائکه] اگر راست می گویید که همگی مرا می ستایید و منزه می شمارید نام آن ها را بگویید و اگر شما را در این جا باقی بگذارم بهتر از این است که کس دیگری را پس از شما به این جا بیاورم یعنی همان گونه که از باطن کسی که در میان شماست (شیطان) بیخبر بودید سزاوار است که غیب را که هنوز وجود نیافته ندانید؛ همان گونه که اسمهای کسانی را که دیدید نمی دانید.

گفتند: «منزّهی تو! ما جز آن چه به ما تعلیم داده ای نمی دانیم؛ زیرا تویی که دانا و حکیمی» 32)

بخش 1: ما جز آن چه به ما تعلیم داده ای نمی دانیم.

1-1- امام صادق علیه السلام- حمد مخصوص خدائی است که... همه فرشتگان با وجود نزدیکی ایشان به کرسی کرامت او و مدت طولانی سرگردانیشان در [عظمت خدا و نیز بزرگ داشتن جلال عزتش و نزدیک بودنشان به غیب ،ملکوت از دانستن چیزی غیر از آن چه خدا به آنان آموخت، عاجز بودند جایگاه آنان در عالم ملکوت قدس الهی فقط محصور به همان جایگاه است و علم و معرفتشان به اندازه ایست که آن ها را آفریده؛ لذا آنان در جواب خداوند گفتند: سُبحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنا

2-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- هنگامی که خداوند ملائکه را آفرید به آن ها فرمود: «تسبيح من بگویید». گفتند: ای پروردگار ما! ما هیچ علمی جز آن چه به ما تعلیم دادی نداریم. پس خداوند به ما ائمه (علیه السلام) فرمود: «ما را تسبیح کنید؛ و ما تسبیح.کردیم سپس ملائکه هم به پیروی از تسبیح ما تسبیح کردند.

بخش 2: دانا؛

ص: 247

1-2- العسكري علیه السلام- ﴿العليم بكل شئ.. بِكُلِّ شَيْءٍ﴾. (1)

باب 3: الحكيم

1-3- العسكري علیه السلام- ﴿الحَكِيمُ الْمُصِيبُ فِي كُلِّ فِعْل﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قاليَا آدَمُ أَنبِتْهُم بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ﴾ (33)

باب 1: أَنْبِتُهُمْ بِأَسْمائِهِمْ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى: يَا آدَمَ علیه السلام: أَنْبِي هَؤُلَاءِ الْمَلَائِكَةَ بِأَسْمائِهِمْ أَسْمَاءِ الْأَنْبِيَاءِ وَ الْأَئِمَّة علیهم السلام﴾. (3)

2-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ابن سَلَام... أخْبِرْنِي آدَمُ علیه السلام كَانَ نَبيَّاً مُرْسَلا؟ فَقَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله: نَعَمْ أَ فَمَا قَرَأْتَ في التوراة قال يا آدَمُ أَنْبِتُهُمْ بِأَسْمائِهِمْ﴾. (4)

باب 2: فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ عَرَفُوهَا أَخَذَ عَلَيْهِمُ الْعَهْدَ وَ الْمِيثَاقَ بِالْإِيمَانِ بهِمْ وَالتَّفْضِيل لَهُمْ﴾. (5)

2- 2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ وَقَفُوا عَلَى عَظِيم مَنْزَلَتِهِمْ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرَهُ فَعَلِمُوا أَنَّهُمْ أَحَقُّ بِأَنْ يَكُونُوا خُلَفَاءَ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ حَجَجَهُ عَلَى بَرِيَّتِهِ ثُمَّ غَيَّبَهُمْ عَنْ أَبْصَارِهِمْ وَ اسْتَعْبَدَهُمْ بِوَلَايَتِهِمْ وَ مَحَبَّتِهِمْ﴾. (6)

3-2- الباقر علیه السلام- ﴿فَجَعَلَ آدَمُ الحُجَّةً عَلَيْهِم﴾. (7)

باب 3: أَعْلَمُ غَيْبَ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ

اشاره

ص: 248

1-2- امام عسکری - به همه ی چیزها علم دارد.

بخش 3: حکیم؛

1-3- امام عسکری علیه السلام- الحكیم کسی است که در تمام کارها نیکو و صحیح عمل کند.

فرمود: ای آدم آنان را از اسامی [و اسرار] این موجودات آگاه کن». هنگامی که آدم آنان را آگاه کرد خداوند فرمود: «آیا به شما نگفتم که من غیب آسمان ها و زمین را می دانم؟! و می دانم آن چه را شما آشکار می کنید و آن چه را پنهان می داشتید!» (33)

بخش 1: آنان را از اسامی [و اسرار] این موجودات آگاه کن.

اشاره

1-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند عزّوجلّ فرمود ای آدم! فرشتگان را از اسم های آنان (آن چه آموختی) و اسم های پیامبران علیهم السلام و اسم های امامان علیهم السلام باخبر ساز.

2-1- پیامبر صلی الله علیه و آله صلی الله علیه و آله- ابن سلام به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد... آیا آدم علیه السلام نبی و رسول بود»؟ پیامبر صلی الله علیه و آله صلی الله علیه و آله جواب داد: «آری؛ آیا در تورات نخوانده ای: قالَ يَا آدَمُ أَنْبِنْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ»؟!

بخش 2: هنگامی که آدم آنان را آگاه کرد؛

1-2- امام عسکری علیه السلام- هنگامی که آدم علیه السلام فرشتگان را از اسماءشان [که همان نام های انبیا و ائمّه علیهم السلام بود] باخبر کرد فرشتگان آن ها را شناختند و خداوند همان جا از فرشتگان عهد و میثاق گرفت که به انبیاء و ائمّه ی الهی علیهم السلام ایمان بیاورند و آن ها را برتر از دیگران بدانند.

2-2- امام صادق علیه السلام- وقتی آدم علیه السلام، فرشتگان را از اسماء آنان که همان نام های انبیا و ائمّه علیهم السلام بود باخبر کرد فرشتگان متوجه مقام بزرگ آن ها در نزد خدا شدند و فهمیدند که آن ها به خلافت در زمین و حجت بودن بر مردم شایسته ترند سپس خداوند نور انبیا و ائمه علیهم السلام را از دیده ملائکه پنهان نمود و آن ها را مأمور به پذیرش ولایت و محبت ایشان کرد ]تا به این طریق خداوند را عبادت کرده باشند.]

3-2- امام باقر علیه السلام- پس آدم علیه السلام را بر اینان (ملائکه) حجّت قرار داد.

بخش 3: من غیب آسمان ها و زمین را می دانم.

ص: 249

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿سِرَّهُمَا﴾. (1)

باب 4: أَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ

1-4- الصّادق علیه السلام- ﴿فِيمَا أَبْدَوْا مِنْ أَمْر بَنِي الْجَانَّ وَكَتَمُوا مَا فِي أَنْفُسِهِمْ﴾. (2)

2-4- الباقر علیه السلام- ﴿يَعْنِي مَا أَبْدَوْهُ بقَوْلِهِمْ أَتَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ﴾. (3)

باب 5: ما كُنتُمْ تَكْتُمُونَ

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿مَا كَانَ يَعْتَقِدُهُ إبْلِيسُ مِنَ الْإِبَاءِ عَلَى آدَمَ إِذْ أُمِرَ بِطَاعَتِهِ وَإِهْلَاكِهِ إِنْ سُلْطَ عَلَيْهِ وَ مِن اعْتِقَادِكُمْ أَنَّهُ لَا أَحَدٌ يَأْتِي بَعْدَكُمْ إِلَّا وَأَنْتُمْ أَفْضَلُ مِنْهُ بَلَ مُحَمَّدصلی الله علیه و آله وَآلَهُ الطَّيِّبُونَ أَفْضَلُ مِنْكُمُ الَّذِينَ أَنْبَأَكُمْ آدَمَ بِأَسْمَائِهِمْ﴾. (4)

2-5- الباقر علیه السلام- ﴿وَ مَا كَتَمُوهُ فِي أَنْفُسِهِمْ فَقَالُوا مَا ظَنَنَّا أَنَّ اللَّهَ يَخْلُقُ خَلْقاً أَكْرَمَ عَلَيْهِ مِنَّا﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكَافِرِينَ﴾. (34)

باب 1: إِذْ

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالَ اللهُ تَعَالَى كَانَ خَلَقَ اللهُ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ فِي ذَلِكَ الْوَقْتِ خَلَقَ لَكُمْ﴾. (6)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَحَمَلَتِ الْمَلَائِكَةُ جَسَدَ آدَمَ علیه السلام وَ وَضَعُوهُ عَلَى بَابِ الْجَنَّة و هو جَسَدُ لَا رُوحَ فِيهِ وَ الْمَلَائِكَةُ يَنْتَظِرُونَ مَتَى يُؤْمَرُونَ بِالسُّجُودِ وَ كَانَ ذَلِكَ يَوْمَ الْجَمْعَةِ بَعْدَ الظُّهْرِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَمَرَ الْمَلَائِكَةَ بِالسُّجُودِ لِآدَمَ علیه السلام فَسَجَدُوا إِنَّا إِبْلِيسَ لَعَنَهُ اللَّهُ ﴾. (7)

ص: 250

1-3- امام عسکری علیه السلام- خدا اسرار و ضمیر آسمان و زمین را می داند.

بخش 4: می دانم آن چه را شما آشکار می کنید و آن چه را پنهان می داشتید!».

1-4- امام صادق علیه السلام- آن چیزیست که فرشتگان نسبت به شرح حال جنیان در زمین می دانستند اما آن را در درونشان پنهان کرده و به زبان نمی آوردند.

2-4- امام باقر علیه السلام- آن چه که ملائکه آشکار می کردند این سخنان است که فرشتگان به زبان آوردند: أَتَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ.

بخش 5: آن چه را پنهان می داشتید

1-5- امام عسکری علیه السلام- آن چه پنهان کردند چیزی است که ابلیس به آن معتقد بود و در ذهنش این مطلب وجود داشته که اگر زمانی به او دستور داده شد که از آدم فرمان برد سرپیچی کند و هرگاه گاه بر آدم علیه السلام چیرگی یافت به هلاکتش کشاند و نیز [آن چه شما فرشتگان پنهان می کنید] این است که شما می پنداشتید هرکس پس از شما پا به هستی گذارد، شما از او برترید؛ حال آن که محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش یه که آدم اله شما را از نام های ایشان باخبر ساخت از شما برترند.

2-5- امام باقر علیه السلام- آن چه ملائکه پنهان می کردند این بود که می گفتند: گمان نمی کم خداوند مخلوقی با کرامت تر از ما خلق کند».

و [یاد کن] هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: «برای آدم سجده [و خضوع] کنید!» همگی سجده کردند؛ جز ابلیس که سرباز زد و تکبر ورزید و [به خاطر نافرمانی و تکبرش] از کافران شد. (34)

بخش 1: [یاد کن] هنگامی را که؛

1-1- امام عسکری علیه السلام- تمام مخلوقات خدا برای بندگانش خلق شده بود. بنابراین هنگامی که خداوند متعال فرمود: ﴿إِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُو لِآدَمَ﴾ موجودات و از جمله ملائکه برای آدم علیه السلام خلق شده بوده اند.

2-1- امام علی علیه السلام- ملائکه جسد آدم را که هنوز هیچ روحی در آن نبود، حمل کرده و در درگاه بهشت قرار دادند و منتظر ماندند تا ببینند چه زمانی به آن ها امر به سجود می شود. آن هنگام بعد از ظهر روز جمعه بود؛ سپس خدا ملائکه را امر به سجود بر آدم علیه السلام کرد و همه سجده کردند جز ابلیس که از رحمت خدا دور شد.

ص: 251

باب 2: قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا

1-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ اسْتَأْدَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى الْمَلَائِكَةَ وَدِيعَتَهُ لَدَيْهِمْ وَ عَهْدَ وَصِيَّتِهِ إلَيْهِمْ فِي الْإِذْعَان بالسُّجُودِ لَهُ وَ الْخُنُوعِ لِتَكْرِمَتِهِ فَقَالَ اسْجُدُوا لِآدَمَ علیه السلام﴾. (1)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿أَمَرَ اللَّهُ وَلَمْ يَشَأَ وَشَاءَ وَلَمْ يَأْمُرُ أَمَرَ إِبْلِيسَ أَنْ يَسْجُدَ لِآدَمَ وَ شَاءَ أَنْ لَا يَسْجُدَ وَلَوْ شَاءَ لَسَجَد﴾. (2)

3-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أوَّلُ بُقْعَة عُبدَ اللَّهُ عَلَيْهَا ظَهْرُ الْكُوفَة لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِكَةَ أَنْ يَسْجُدُوا لِآدَمَ سَجَدُوا عَلَى ظَهْرِ الْكُوفَة﴾. (3)

باب: لآدم

اشاره

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَمَّا خَلَقَ آدَمَ علیه السلام وَ سَوَاهُ وَ عَلَّمَهُ أَسْمَاءَ كُلِّ شَيْءٍ وَ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَة جَعَلَ مُحَمَّداً وَ عَلِيّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ طَعَةِ أَشْبَاحاً خَمْسَةٌ فِي ظَهْرِ آدَمَ وَكَانَتْ أَنْوَارُهُمْ تُضِيءُ فِي الْآفَاقِ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْحُجُبِ وَالْجِنَانِ وَالْكُرْسِيِّ وَ الْعَرْشِ فَأَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِكَةَ بِالسَّجْدَةِ لِآدَمَ علیه السلام تَعْظِيماً لَهُ إِنَّهُ قَدْ فَضَّلَهُ بِأَنْ جَعَلَهُ وَعَاءَ لِتِلْكَ الْأَشْبَاحَ الَّتِي قَدْ عَمَ أَنْوَارُهَا فِي الْآفَاقِ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ﴾. (4)

2-3- الهادى علیه السلام- ﴿أَنَّ السُّجُودَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ لِآدَمَ لَمْ يَكُنْ لِآدَمَ وَ إِنَّمَا كَانَ ذَلِكَ طَاعَةً لِلَّهِ وَ مَحَبَّةٌ مِنْهُمْ لِآدَمَ علیه السلام﴾. (5)

3-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أبي بصير قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم سَجَدَتِ الْمَلَائِكَةُ لَآدَمَ علیه السلام وَ وَضَعُوا جبَاهَهُمْ عَلَى الْأَرْضِ قَالَ: نَعَمْ تَكْرمَةً مِنَ اللَّهِ تَعَالَى﴾. (6)

4-3- الحسين علیه السلام- ﴿عن الحُسَيْنِ بْنَ عَلَى علیه السلام أَنَّ يَهُودِيَاً مِنْ يَهُودِ الشَّامِ وَ أَحْبَارِهِمْ قَالَ لِعَلى علیه السلام- فِي كَلَام طَويل... فَقَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام لَقَدْ كَانَ ذَلِكَ وَ لَئِنْ أَسْجَدَ اللَّهُ لَآدَمَ مَلَائِكَتَهُ فَإِن سُجُودَهُمْ لَمْ يَكُنْ سُجُودَ طَاعَة أَنَّهُمْ عَبدُوا آدَمَ علیه السلام مِنْ دُونِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَلَكِنِ اعْتَرَفُوا لَآدَمَ علیه السلام بِالْفَضِيلَة وَ رَحْمَةٌ مِنَ الله﴾. (7)

ص: 252

بخش 2: به فرشتگان:گفتیم برای آدم سجده [و خضوع] کنید»!

1-2- امام علی علیه السلام- خدا از فرشته ها خواست آن چه را که قبلاً او به عنوان ودیعه به آن ها سپرده بود، بپردازند و با سجده و تواضع و احترام نسبت به آدم علیه السلام سفارش پیشین و عهد او را به جای آورند. لذا فرمود: اسْجُدُو لِآدَمَ....

2-2- امام صادق علیه السلام- خدا به شیطان امر کرد ولی نمی خواست [سجده کند] و می خواست که سجده نکند اما امر [به سجده نکردن] نکرد به ابلیس امر کرد به آدم علیه السلام سجده کند اما خواست که سجده نکند؛ چرا که اگر می خواست ابلیس سجده می کرد.

3-2- امام علی علیه السلام- نخستین جایی که خداوند در آن پرستش شد، پشت کوفه بود؛ در آن هنگام که خداوند به فرشتگان فرمان داد که بر آدم علیه السلام سجده کنند آنان در پشت کوفه به سجده افتادند.

بخش 3: برای آدم؛

1-3- امام عسکری علیه السلام- ای خداوند وقتی آدم علیه السلام را آفرید؛ به او شکل داد؛ به او اسماء هر چیزی را آموخت و آن ها را بر ملائکه عرضه کرد، اشباح محمّد صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام، فاطمه علیها السلام، حسن علیه السلام، و حسين علیهم السلام را در نهاد آدم قرار داد در حالی که انوار آن ها در آفاق آسمان ها، پرده ها، بهشت، علیه کرسی و عرش می درخشید پس به ملائکه دستور داد برای آدم علیه السلام سجده کنند. تا آدم علیه السلام او را بزرگ بشمارند زیرا خداوند او را چون ظرفی، محل قرار گرفتن اشباح [آن پنچ نور]- که نورشان آفاق را پُر کرده است- قرار داد و به این سبب او را فضیلت داد پس ملائکه سجده نمودند به جز ابلیس.

2-3- امام هادی علیه السلام- و منظور از سجود ملائکه بر آدم سجده و تعظیم او نبود بلکه آن عمل بیان اطاعت آن ها از امر خداوند و اظهار محبت آن ها نسبت به آدم علیه السلام بود.

3-3- امام صادق علیه السلام- بوبصیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم آیا واقعاً ملائکه به آدم علیه السلام سجده کردند و پیشانی بر زمین گذاشتند؟ گفت: آری که این بزرگداشت مقام آدم العلم بود؛ به امر خدا.

4-3- امام حسين علیه السلام- اگر خدا ملائکه را به سجده بر آدم علیه السلام کرد سجده ی آن ها سجده عبادت نبود که آدم علیه السلام را در مقابل خدا بپرستند بلکه با این سجده به فضیلت آدم علیه السلام و این که آدم علیه السلام رحمت خدا قرار گرفته اعتراف نمودند.

ص: 253

5-3- الرّضا علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى خَلَقَ آدَمَ فَأَوْدَعَنَا صُلْبَهُ وَ أَمَرَ الْمَلَائِكَةَ بِالسُّجُودِ لَهُ تَعْظِيماً لَنَا وَإِكْرَاماً وَ كَانَ سُجُودُهُمْ لِلَّهِ عَزَّ وَجَلَّ عُبُودِيَّةً وَ لِآدَمَ علیه السلام إِکْرَاماً وَ طَاعَهً لِکَوْنِنَا فِی صُلْبِهِ﴾. (1)

6-3- العسكرى علیه السلام- ﴿لَمَّا عَرَفَ اللَّهُ مَلَائِكَتَهُ فَضْلَ خِيَارِ أُمَّة مُحَمَّدِ صلی الله علیه وَ شِيعَة عَلَى علیه السلام وَ خُلَفَائِهِ النَا وَ احْتِمَالَهُمْ فِي جَنْبِ مَحَبَّةِ رَبِّهِمْ مَا لَا تَحْتَمِلُهُ الْمَلَائِكَةُ أَبَانَ بَنِي آدَمَ الْخِيَارَ الْمُتَّقِينَ بِالْفَضْلِ عَلَيْهِمْ ثُمَّ قَالَ: فَلِذَلِكَ فَاسْجُدُوا لِآدَمَ علیه السلام لِمَا كَانَ مُشْتَمِلا عَلَى أَنْوَارِ هَذِهِ الْخَلَائِقِ الْأَفْضَلِينَ وَ لَمْ يَكُنْ سُجُودُهُمْ لِآدَمَ إِنَّمَا كَانَ آدَمَ علیه السلام قِبْلَةٌ لَهُم يَسْجُدُونَ نَحْوَهُ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ كَانَ بِذَلِكَ مُعَظَّماً لَهُ مُبَجَّلًا وَ لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ أَنْ يَسْجُدَ لِأَحَدٍ مِنْ دُونِ اللَّهِ يَخْضَعُ لَهُ خُضُوعَهُ لِلَّهِ وَ يُعَلِّمُ بِهِ السُّجُودَ كَتَعْظِيمِهِ لِلَّهِ﴾. (2)

باب 4: فَسَجَدُوا

1-4- السجّاد علیه السلام- ﴿فَسَجَدُوا وَ قَالُوا فِي سُجُودِهِمْ فِي أَنْفُسِهِمْ: مَا كُنَّا نَظُنُّ أَنْ يَخْلُقَ اللهُ خَلْقاً أَكْرَمَ عَلَيْهِ مِنَّا نَحْنُ خُزَانُ اللَّهِ وَ جِيرَانُهُ وَ أَقْرَبُ الْخَلْقِ إِلَيْهِ﴾. (3)

باب 5: إلا

1-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ وَ قَبِيلَهُ﴾. (4)

باب 6: إبليس

اشاره

1-6- الباقر علیه السلام- ﴿عن أبي بصير قَالَ:... أَقْبَلَ طَاوُسُ الْيَمَانِيُّ فِي جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ ثُمَّ قَالَ لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام:... فَلِمَ. فَلِمَ سُمِّيَ إِبْلِيسُ إبْلِيس؟ قَالَ: لِأَنَّهُ أَبْلِسُ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَلَا يَرْجُوهَا﴾. (5)

2-6- الرّضا علیه السلام ﴿أنَّ اسْمَ إبْلِيسَ الْحَارِثُ وَإِنَّمَا قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ: يَا إِبْلِيسَ يَا عَاصِي﴾. (6)

ص: 254

5-3- امام رضا علیه السلام- وقتی خداوند آدم را آفرید ما را در صلب او به امانت نهاد و به ملائکه دستور داد او را به خاطر تعظیم و گرامیداشت ما سجده کنند. سجده ی آن ها برای خدا، عبادت حق تعالی و سجده ی آنان به آدم علیه السلام، تکریم و اطاعت ما بود چرا که در آن هنگام ما در صلب او بودیم.

6-3- امام عسکری علیه السلام- چون خداوند متعال فرشتگان خود را از برتری برگزیدگان امّت محمّد صلی الله علیه و آله، شیعیان علیا و جانشینان او با خبر ساخت و ملائکه را آگاه کرد که آن برگزیدگان در زیر سایه لطف خداوند باری را می توانند به دوش بگیرند که فرشتگان یارای به دوش گرفتنش را ندارند این گونه برتری نیکان و پارسایان فرزندان آدم بر فرشتگان را آشکار نمود. از این رو خداوند آنان را در برابر آدم الله به سجده درآورد چرا که او نور وجود این آفریدگان والا را در بر گرفته بود سجده فرشتگان از برای آدم ،نبود بلکه آدم قبله ی آنان بود تا برای خداوند به سوی او به سجده افتند و این چنین او بزرگ و ارجمند شمرده شد و شایسته نیست که برای کسی جز خداوند این چنین خضوع شود و با سجده کردن به او مانند سجده کردن به خدا آن فرد را بزرگ شمارند.

بخش 4: سجده کردند؛

1-4- امام سجّاد علیه السلام- ملائکه سجده کردند و در سجده با خود می گفتند: «ما گمان نمی کردیم که خدا خلقی با کرامت تر از ما خلق کند که ما از خزائن و گنجینه ها و همسایه های خداییم و نزدیکترین مخلوق به او هستیم»!

بخش 5: جز؛

1-5- امام على علیه السلام- همه سجده کردند جز ابلیس و عشیره اش.

بخش 6: ابلیس؛

1-6- امام باقر علیه السلام- به امام علیه السلام عرض شد: «چرا ابلیس به این نام نامیده شده است»؟ فرمود: «بدان علت که از رحمت خدای عزّوجلّ ناامید شده و امیدی به رحمت او ندارد».

2-6- امام رضا علیه السلام- نام ابلیس «حارث» است و مقصود از آیه شریفه در قرآن که فرمود: یا ابلیس یعنی «ای عاصی»

ص: 255

3-6- الصاق علیه السلام- ﴿ إبليس وَلَدَ كَافِراً وَ لَيْسَ فِيهِمْ نِتَاجُ إِنَّمَا يَبِيضُ وَ يُفْرِخُ وَ وَلدَهُ ذُكُورُ لَيْسَ فِيهِمْ إِنَاتْ﴾. (1)

4-6- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَاجِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ إِبْلِيسَ أَ كَانَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ أَوْ كَانَ يَلِى شَيْئاً مِنْ أَمْرِ السَّمَاءِ؟ فَقَالَ: لَمْ يَكُنْ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَكَانَتِ الْمَلَائِكَةُ تَرَى أَنَّهُ مِنْهَا وَ كَانَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَنَّهُ لَيْسَ مِنْهَا وَلَمْ يَكُنْ يَلِى شَيْئاً مِنْ أَمْرِ السَّمَاءِ وَلَا كَرَامَةً فَأَتَيْتُ الطَّيَّارَ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا سَمِعْتُ فَأَنْكَرَ وَقَالَ: كَيْفَ لَا يَكُونُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَاللَّهُ يَقُولُ لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ؛ فَدَخَلَ عَلَيْهِ الطَّيَّارُ فَسَأَلَهُ وَ أَنَا عِنْدَه فَقَالَ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا فِي غَيْر مَكَان فِي مُخَاطَبَة الْمُؤْمِنِينَ أَ يَدْخُلُ فِي هَذِهِ الْمُنَافِقُونَ؟ فَقَالَ: نعَمْ يَدْخُلُونَ فِي هَذِهِ الْمُنَافِقُونَ وَالضَّلَالُ وَ كُلُّ مَنْ أَقَرَّ بالدَّعْوَة الظَّاهِرَة﴾. (2)

5-6- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ جَمِيلَ قَالَ: كَانَ الطَّيَّارُ يَقُولُ لِى إِبْلِيسَ لَيْسَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ إِنَّمَا أُمِرَتِ الْمَلَائِكَةُ بالسُّجُودِ لِآدَمَ فَقَالَ إِبْلِيسَ لَا أَسْجُدُ فَمَا لِإِبْلِيسَ يَعْصِي حِينَ لَمْ يَسْجُدْ وَ لَيْسَ هُوَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ. قَالَ: فَدَخَلْتُ أَنَا وَهُوَ عَلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ اللهِ قَالَ: فَأَحْسَنَ وَاللَّهِ فِي الْمَسْأَلَة فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَ رَأَيْتَ مَا نَدَبَ اللهُ عَزَوَجَلَّ إِلَيْهِ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ قَوْلِهِ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَ دَخَلَ فِي ذَلِكَ: وَ الضَّلَالُ وَكُلِّ مَنْ أَقَرَّ بالدَّعْوَة الظَّاهِرَة وَكَانَ إِبْلِيسُ مِمَّنْ أَقرَّ بالدَّعْوَة الْمُنَافِقُونَ مَعَهُمْ قَال نعم و الظَّاهِرَة مَعَهُم﴾. (3)

6-6- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ جَمِيل بن دَرَاجِ عَن أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ إِبْلِيسَ أَ كَانَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ أَوْ هَلْ كَانَ يَلِي شَيْئاً مِنْ أَمْرِ السَّمَاءِ؟ قَالَ: لَمْ يَكُنْ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ لَمْ يَكُنْ يَلِي شَيْئًا مِنْ أَمْرِ السَّمَاءِ وَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ وَكَانَ مَعَ الْمَلَائِكَةِ وَكَانَتِ الْمَلَائِكَةُ تَرَى أَنَّهُ مِنْهَا وَكَانَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَنَّهُ لَيْسَ مِنْهَا فَلَمَّا أَمِرَ بِالسُّجُودِ كَانَ مِنْهُ الَّذِي كَانَ﴾. (4)

ص: 256

3-6- امام صادق علیه السلام- ابلیس کافر زاده شد و در بین فرزندان ابلیس زایش نیست بلکه تخم می گذارد و جوجه می کند و همه ی فرزندانش نرند و ماده ندارند.

4-6- امام صادق علیه السلام- جمیل بن درّاج گوید از امام صادق علیه السلام درباره ی ابلیس پرسیدم که آیا فرشته بود و یا انجام کاری از امور آسمان برعهده ی او بود؟ فرمود فرشته نبود ولی فرشته ها او را از خود می دانستند؛ در حالی که خدا می دانست که او فرشته نیست ابلیس متصدی هیچ کاری در آسمان نبود و کرامتی نداشت من نزد طیّار رفتم و آن چه شنیده بودم به او گفتم. او منکر شد گفت: «چگونه ابلیس از فرشته ها نبود حال آن که خدا به فرشته ها می فرماید: ﴿ اسْجُدُو لِآدَمَ و فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ﴾ آن گاه خود طیّار نزد آن حضرت علیه السلام آمد و گفت: «فدایتان شوم! در این کلام خدا يا أَيُّهَا الَّذینَ آمَنُوا هنگامی که برای مؤمنین و خطاب به آنان خوانده شود، آیا منافقین نیز مشمول خطاب این آیه قرار می گیرند؟ امام فرمود: «بله منافقین و گمراهان و همه ی کسانی که حتی در ظاهر به دعوت اسلام اقرار کرده اند از مصادیق این آیه محسوب می شوند. اگرچه واقعاً مؤمن نیستند]».

5-6- امام صادق علیه السلام- جمیل بن دراج نقل کرده است که طیّار به من گفت «ابلیس از ملائکه نبوده چرا که خداوند فقط به ملائکه امر کرد که به آدم سجده کنند. ولی ابلیس گفت: سجده نمی کنم پس هنگامی که ابلیس سجده نکرد در واقع معصیت نکرده چون اساساً او از ملائکه ای که خداوند به آن ها امر به سجده کرده نبوده است برای حل این مسئله با هم به خدمت امام صادق علیه السلام رفتیم. طیّار در پی یافتن جواب به امام علیه السلام عرض کرد فدایت شوم به نظرت آن جا که خداوند مؤمنین را با کلام خویش ندا می دهد يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آیا منافقان نیز همراه مؤمنین در این ندا داخل شوند؟ فرمود: بلی منافقان، گمراهان و همه ی کسانی که در ظاهر اقرار به ایمان می کنند در این ندا وارد می شوند ابلیس نیز از جمله کسانی بود که همراه مؤمنین در ظاهر اقرار به ایمان کرد.

6-6- امام صادق علیه السلام- جمیل بن دراج گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی ابلیس پرسیدم: «آیا او از فرشتگان بود یا انجام کاری از امور آسمان را بر عهده داشت؟ [امام علیه السلام] فرمود: «او از فرشتگان نبود و کاری از امور آسمان را نیز بر عهده نداشت. او از جنیان و همراه فرشتگان بود ولی فرشتگان می پنداشتند او از آنان است حال آن که خداوند می دانست که او از فرشتگان نیست. پس هنگامی که به سجده فرمان داده شد نافرمانی از او سر زد».

ص: 257

7-6- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ جَمِيلٌ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ اللهِ فَقِيلَ لَهُ الله: فَكَيْفَ وَقَعَ الْأَمْرُ عَلَى إِبْلِيسَ وَ إِنَّمَا أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِكَةَ بالسُّجُودِ لِآدَمَ ، فَقَالَ: كَانَ إِبْلِيسُ مِنْهُمْ بِالْوَلَاءِ وَ لَمْ يَكُنْ مِنْ جِنْسِ الْمَلَائِكَة﴾. (1)

8-6- الصّادق علیه السلام- ﴿ أَمَرَ اللَّهُ إِبْلِيسَ بِالسُّجُودِ لِآدَمَ مُشَافَهَةٌ فَقَالَ: وَ عِزَّتِكَ لَئِنْ أَعْفَيْتَنِي مِنَ السُّجُودِ لآدَمَ الله لَأَعْبُدَنَكَ عِبَادَةٌ مَا عَبَدَهَا خَلْقُ مِنْ خَلْقِكَ﴾. (2)

9-6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلتُ بمَا ذَا اسْتَوْجَبَ إِبْلِيسُ مِنَ اللَّهِ أَنْ أَعْطَاهُ مَا أَعْطَاهُ؟ فَقَالَ: بَشَيْءٍ كَانَ مِنْهُ شَكَرَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ قُلْتُ: وَمَا كَانَ مِنْهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ؟ قَالَ: رَكْعَتَيْن رَكَعَهُمَا فِي السَّمَاءِ فِي أَرْبَعَةِ آلَافٍ سَنَة﴾. (3)

10-6- الحسن علیه السلام- ﴿ وَ كَانَ إبْلِيسُ يَوْمَئِذٍ خَازِنَا عَلَى السَّمَاءِ الْخَامِسَة يَدْخُلُ فِي مَنْخِرِ آدَمَ القَلِيهِ اَ يَخْرُجُ مِنْ دُبُرِهِ ثُمَّ يَضْرِبُ بَيَدِهِ عَلَى بَطْنِهِ فَيَقُولُ: لِأَى أَمْر خُلِقْتَ لَئِنْ جُعِلْتَ فَوْقِي لَا أَطَعْتُكَ وَإِنْ جُعِلْت أَسْفَلَ مِنّى لَا أعينك﴾. (4)

باب 7: أبي

اشاره

1-7- على بن إبراهيم- ﴿ خَلَقَ اللهُ آدَمَ علیه السلام فَبَقِيَ أَرْبَعِينَ سَنَةً مُصَوَّراً وَ كَانَ يَمُرُّ بِهِ إِبْلِيسُ اللَّعِينُ فَيَقُولُ لِأمْر مَا خُلِقْت فَقَالَ الْعَالِمُ الله فَقَالَ إِبْلِيسُ لَئِنْ أَمَرَنَى اللَّهُ بِالسُّجُودِ لِهَذَا لَعَصَيْتُهُ. قَالَ: ثُمَّ نَفَخَ فِيهِ فَلَمَّا بَلَغَتْ فِيهِ الرُّوحُ إِلَى دِمَاغِهِ عَطَسَ فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ، فَقَالَ اللَّهُ لَهُ: يَرْحَمُكَ اللَّهُ قَالَ الصَّادق الي: فَسَبَقَتْ لَهُ مِنَ اللَّهِ الرَّحْمَةُ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا لَهُ فَأَخْرَجَ إِبْلِيسُ مَا كَانَ فِي قَلْبِهِ مِنَ الْحَسَدِ فَأَبَى أَنْ يَسْجُدَ﴾. (5)

2-7- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ إبْلِيسَ كَانَ مَعَ الْمَلَائِكَةِ [وَكَانَتِ الْمَلَائِكَةُ تَحْسَبُ أَنَّهُ مِنْهُمْ وَكَانَ فِي عِلْمِ اللهِ أَنَّهُ لَيْسَ مِنْهُمْ فَلَمَّا أَمِرَ بِالسُّجُودِ لِآدَمَ حَمِيَ وَغَضِبَ فَأَخْرَجَ اللَّهُ مَا كَانَ فِي نَفْسِهِ بِالْحَمِيَّة وَالْغَضَب﴾. (6)

ص: 258

7-6- امام صادق علیه السلام- جمیل بن دراج گوید: به امام صادق علیه السلام گفته شد پس چگونه ابلیس به سجده بر آدم علیه السلام شد با این که خدا فقط به فرشته ها فرمان داده بود تا سجده کنند؟ فرمود: ابلیس به خاطر همراهی و نزدیکی با فرشتگان از آنان به شمار می آمد ولی از جنس آن ها نبود.

8-6- امام صادق علیه السلام- خداوند به ابلیس روی کرده و به او امر کرد تا به آدم علیه السلام سجده کند اما شیطان گفت: تو را به عزتت قسم می دهم که اگر از سجده ی من بر آدما بگذری، تو را چنان عبادت می کنم که هیچ خلقی از مخلوقاتت تو را چنان عبادت نکرده باشد.

9-6- امام صادق علیه السلام- به امام علیه السلام گفته شد به چه سبب ابلیس مستحق آن شد که خداوند به او [مهلت] عطا کند؟ فرمود: در برابر عملی که قبلاً او انجام داده بود خداوند از او قدردانی کرد». گفتم: فدایت شوم چه کاری کرده بود؟ فرمود دو رکعت نماز در آسمان به جای گزارد که چهار هزار سال به طول انجامید.

10-6- امام حسن علیه السلام- ابلیس روزگاری خزانه دار آسمان پنجم بود از سوراخ بینی آدم وارد می شد و از پشت او بیرون می.آمد سپس دست بر شکم آدم می زد و می گفت: «برای چه تو آفریده شدی؟ اگر بالادست من گردی من تورا فرمانبرداری نمی کنم و اگر زیر دستم شوی یاریت نمی دهم».

بخش 7: سر باز زد؛

1-7- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- خداوند بشر را خلق و چهل سال او را بدون روح رها نمود و چون شیطان بر این بدن می گذشت، می گفت: برای چه امر مهمّی خلق شده ای؟! ابلیس [هنگام عبور از کنار جسد بی روح آدم] گفت اگر خداوند مرا به سجده بر این موجود امر کند نافرمانی می کنم». سپس خدا در جسد آدم روح دمید و تا روح به مغز آدم رسید، عطسه کرد و گفت: «الحمد لله» خداوند فرمود خداوند رحمتش را نصیب تو کند. امام صادق علیه السلام ادامه دادند که رحمت خدا بر آدم سبقت جسته و او را در بر گرفت سپس رو به صف ملائکه نموده و امر کرد تا بر آدم سجده کنند؛ همه سجده کردند جز ابلیس؛ حسدی که در سینه داشت او را از صف سجده کنندگان خارج کرد و باعث شد از سجده کردن امتناع کند.

2-7- امام صادق علیه السلام- شیطان با فرشتگان زندگی می کرد و ملائکه خیال می کردند شیطان از آن هاست، در حالی که خداوند می دانست شیطان از فرشتگان نیست؛ پس هنگامی که مأمور شد به آدم علیه السلام سجده کند تعصب ورزیده و غضب.کرد خداوند به همین جهت او را از مقامش طرد کرد و از بهشت بیرون نمود.

ص: 259

3-7- الصّادق علیه السلام- ﴿ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَمَرَ الْمَلَائِكَةَ بِالسُّجُودِ لِآدَمَ علیه السلام فَدَخَلَ فِي أَمْرِهِ الْمَلَائِكَةُ وَ إِبْلِيسُ فَإِنَّ إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْمَلَائِكَة فِي السَّمَاءِ يَعْبُدُ اللَّهَ وَ كَانَتِ الْمَلَائِكَةُ تَظُنُّ أَنَّهُ مِنْهُمْ وَلَمْ يَكُنْ مِنْهُمْ فَلَمَّا أَمَرَ اللهُ الْمَلَائِكَةَ بِالسُّجُودِ لِآدَمَ أَخْرَجَ مَا كَانَ فِي قَلْبِ إِبْلِيسَ مِنَ الْحَسَدِ فَعَلِمَ الْمَلَائِكَةُ عِنْدَ ذَلِكَ أَنَّ إِبْلِيسَ لَمْ يَكُنْ مِثْلَهُم﴾. (1)

4-7- العسكرى علیه السلام- ﴿فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى أَنْ يَتَوَاضَعَ لِجَلَالِ عَظَمَةِ اللَّهِ وَ أَنْ يَتَوَاضَعَ لِأَنْوَارِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ علیهم السلام﴾. (2)

5-7- الكاظم علیه السلام- ﴿ لَمَّا رَأَى رَسُولُ اللَّهِ تَيْماً وَ عَدِيّاً وَ بَنِي أُمَيَّةَ يَرْكَبُونَ مِنْبَرَهُ أَفْطَعَهُ فَأَنْزَلَ الله تَبَارَكَ وَتَعَالَى قُرآناً يَتَأسى بهِ وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبي ثُمَّ أَوْحَى إِلَيْهِ يَا مُحَمَّدُ إِنِّی أَمَرْتُ فَلَمْ أُطَعْ فَلاَ تَجْزَعْ أَنْتَ إِذَا أَمَرْتَ فَلَمْ تُطَعْ فِی وَصِیِّکَ﴾. (3)

6-7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ إعْتَرَتْهُ الْحَمِيَّةُ وَ غَلَبَتْ عَلَيْهِ الشَّقْوَةُ﴾. (4)

باب 8: اسْتَكْبَرَ

1-8- العسكرى علیه السلام- ﴿ فَاسْتَكْبَرَ: الليهِ- فَاسْتَكْبَرَ وَ تَرَفَّعَ﴾. (5)

2-8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ تَعَزَزُوا بخِلْقَة النَّارِ وَاسْتَوْهَنُوا خَلْقَ الصَّلْصَال﴾. (6)

3-8- السجّاد علیه السلام- ﴿ سُئِلَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنَ: أَيُّ الْأَعْمَالَ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ؟ قَالَ: مَا مِنْ عَمَلَ بَعْدَ مَعْرِفَة اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَعْرِفَة رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله أَفْضَلَ مِنْ بُغض الدُّنْيَا فَإِنَّ لِذَلِكَ لَشُعَباً كَثِيرَةً وَ لِلْمَعَاصِي شُعَبُ فَأَوَّلُ مَا عُصِيَ اللهُ بهِ الْكِبْرُ مَعْصِيَةُ إبْلِيسَ حِينَ أَبِى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكافِرِينَ﴾. (7)

باب 9: كانَ مِنَ الْكَافِرِينَ

اشاره

ص: 260

3-7- امام صادق علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی به فرشتگان فرمان داد به آدم علیه السلام سجده کنند. پس در فرمان خدا به ،فرشتگان شیطان نیز همراه آنان در این امر وارد و مأمور به سجده شد. چرا که شیطان همراه فرشتگان در آسمان خداوند را عبادت می کرد و فرشتگان می پنداشتند او از ایشان است؛ حال آن که از آن ها.نبود پس چون خداوند به فرشتگان امر فرمود تا به آدم علیه السلام سجده کنند حسدی که در دل شیطان بود آشکار شد و آن گاه فرشتگان دریافتند که شیطان از آن ها نیست.

4-7- امام عسکری علیه السلام- فرشتگان سجده نمودند به جز ابلیس که از تواضع نسبت به جلال خدا و این که در برابر انوار ما اهل بیت و تواضع نماید امتناع ورزید.

5-7- امام کاظم علیه السلام- پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله [در خواب] دید تیم (نام قبیله ی ابابکر) و عدی (نام قبیله ی عمر) و بنی امیه بر منبر او بالا رفته و بر آن مسلط شده اند خداوند برای تسلّی خاطر پیامبر صلی الله علیه و آله این آیه را به او نازل کرد: ﴿وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبي﴾ سپس وحی کرد ای محمّد صلی الله علیه و آله من نیز دستور دادم ولی شیطان اطاعت نکرد؛ تو نیز از این که دستور ولی وصیّتت را نمی پذیرند، غمگین نباش.

6-7- امام علی علیه السلام- شیطان دچار تعصّب و غرور شد و بدبختی بر او غلبه یافت.

بخش 8: تکبر ورزید.

1-8- امام عسکری علیه السلام- او تکبر کرد و خود را بالا گرفت.

2-8- امام على علیه السلام- همه سجده کردند جز ابلیس و همجنسان او (از جنّیان و شیاطین) که کبر و غرور در آنان پیدا شده بود و نگون بختی بر آنان چیره شده بود به این خاطر که از آتش آفریده شده بودند احساس بزرگی و فخر کردند و آفریده شدن از خاک خشکیده را خوار پنداشتند.

3-8- امام سجّاد علیه السلام- از امام سجّاد علیه السلام سؤال شد: «کدام یک از کارها نزد خداوند بهتر است»؟ فرمود: «بعد از شناخت خدا و رسوله عملی بهتر از بغض داشتن نسبت به دنیا نیست؛ بغض دنیا و همچنین معصیت ها شعبه های متعددی دارند اولین گناهی که خداوند به وسیله ی آن معصیت شد کبر است، شیطان برای نخستین بار تکبّر کرد و خداوند را نافرمانی نمود: أَبي وَ اسْتَكْبَرَ وَ كَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ».

بخش 9: و [به خاطر نافرمانی و تکبرش] از کافران شد

ص: 261

1-9- العسكرى علیه السلام- ﴿ كَانَ بإبَائِهِ ذَلِكَ وَ تَكَبَرِهِ مِنَ الْكَافِرِينَ﴾. (1)

2-9- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ أَوَّلَ كَفْر كَفَرَ بِاللَّهِ حَيْثُ خَلَقَ اللهُ آدَمَ علیه السلام كُفْرُ إِبْلِيسَ حَيْثُ رَدَّ عَلَى اللهِ أَمْرَه﴾. (2)

3-9- الصّادق علیه السلام- ﴿ إبليس وَلَدَ كَافِراً﴾. (3)

4-9- الكاظم علیه السلام- ﴿ عَنْ مُوسَى بْن بُكَيْر قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَنِ الْكُفْرِ وَالشِّرْكِ أَيُّهُمَا أَقْدَمُ قَالَ فَقَالَ لِي: مَا عَهْدِى بِكَ تُخَاصِمُ النَّاسِ قَلْتِ أَمَرَنِي هِشَامُ بْنُ سَالِمٍ أَنْ أَسْأَلَكَ عَنْ ذَلِكَ. فَقَالَ لِي: الْكُفْرُ أَقْدَمُ وَ هُوَ الْجُحُودُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَّا إِبْلِيسَ أَبِى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكافِرِينَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿ وَقُلْنا يا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلا مِنْها رَغَداً حَيْثُ شِتُها وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةً فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾. (35)

باب 1: الجنة

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ سُئِلَ الصَّادِق عَنْ جَنَّةِ آدَمَ: أَ مِنْ جِنَانِ الدُّنْيَا كَانَتْ أَمْ مِنْ جَنَانِ الْآخِرَةِ؟ فَقَالَ: كَانَتْ مِنْ جنان الدُّنْيَا تَطْلُعُ فِيهَا الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَلَوْ كَانَتْ مِنْ جِنَانِ اَلْآخِرَهِ مَا أُخْرِجَ مِنْهَا أَبَداً آدَمُ علیه السلام وَ لَمْ یَدْخُلْهَا إِبْلِیسُ﴾. (5)

باب 2: رَغَداً

1-2- العسكري علیه السلام- ﴿ واسِعاً﴾. (6)

باب 3: حَيْثُ شِنْتُما

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿بِلاَ تَعَبٍ﴾. (7)

باب 4: وَلا تَقْرَبا

اشاره

ص: 262

1-9- امام عسکری علیه السلام- شیطان به سبب آن غرور و تکبّرش و این که از سجده بر آدم علیه السلام امتناع ورزید، از جمله ی کافران گشت.

2-9- امام صادق علیه السلام- نخستین کفری که به خدا ورزیده ،شد آن جا بود که خداوند آدم علیه السلام را آفرید و ابلیس با سرباززدن از فرمان خداوند، کفر پیشه کرد.

3-9- امام صادق علیه السلام- بلیس کافر زاده شد.

4-9- امام کاظم علیه السلام- موسی بن بکیر گوید: از ابوالحسن علیه السلام پرسیدم کفر و شرک کدام پیشتر است؟ امام فرمود... کفر پیشتر است و آن به معنی انکار است؛ خدای عزّوجلّ فرموده است: ﴿إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَ اسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ﴾

و گفتیم ای آدم تو با همسرت در بهشت سکونت کن؛ و از [نعمت های] آن، از هرجا می خواهید در کمال فراوانی بخورید؛ [ولی] نزدیک این درخت نشوید؛ که از ستمکاران خواهید شد. (35)

بخش 1: بهشت؛

1-1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام درباره ی بهشت آدم پرسیده شد که «آیا از بهشت های دنیایی بوده یا از بهشت های آخرت؟ حضرت علیه السلام فرمود: آن باغی از باغ های دنیا بود که خورشید و ماه در آن طلوع می کرد و اگر از باغ های بهشت آخرت بود هرگز آدما از آن بیرون نمی رفت و ابلیس به آن راه نمی یافت.

بخش 2: در کمال فراوانی؛

1-2- امام عسکری علیه السلام- رغداً یعنی فراوان.

بخش 3: از هرجا می خواهید

1-3- امام عسکری علیه السلام- [نعمت ها] بی رنج و خستگی هستند.

بخش 4: ولی نزدیک نشوید.

ص: 263

1-4- الصّادق علیه السلام- ﴿ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ أَى لَا تَأكُلَا مِنهَا﴾. (1)

2-4- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿ [ قال ابنُ سَلَامٍ: ] يَا مُحَمَّدُ فَكُمْ أكَلَ مِنْهَا حَبَّةً؟ قَالَ: حَبَّتَيْنِ، قَالَ: وَكَمْ أَكَلَتْ حَوَاءُ؟ قَالَ: حَبَّبَيْن﴾. (2)

3-4- الرّضا- ﴿ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ... وَلَمْ يَقُلْ لَهُمَا لَا تَأكُلَا مِنْ هَذِهِ الشَّجَرَةَ وَ لَا مِمَّا كَانَ مِنْ جِنْسِهَا﴾. (3)

4-4- أمير المؤمنين- ﴿ فَدَلَّهُمَا عَلَى مَا فِيهِ نَفْعُهُمَا وَبَقَاؤُهُمَا وَ نَهَاهُمَا عَنْ سَبَبٍ مَضَرَّتُهِمَا ثُمَّ جَرَى الْأَمْرُ وَ النَّهْى فِي ذُرِّيَّتِهِمَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَلِهَذَا اضْطُرَ الْخَلْقُ إِلَى أَنَّهُ لَا بُدَّ لَهُمْ مِنْ إِمَامٍ مَنْصُوصِ عَلَيْهِ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَأْتِي بِالْمُعْجِزَاتِ ثُمَّ يَأْمُرُ النَّاسَ وَيَنْهَاهُمْ وَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ خَلَقَ الْخَلْقَ عَلَى ضَرْبَيْنِ نَاطِقِ عَاقِلِ فَاعِلٍ مُخْتَارٍ وَ ضَرْب مُسْتَبْهَم فَكَلَّفَ النَّاطِقَ الْعَاقِلَ الْمُخْتَارَ ﴾. (4)

باب 5: هذِهِ الشَّجَرَةُ

اشاره

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿ شَجَرَةَ الْعِلْمِ شَجَرَةَ عِلْمٍ مُحَمَّدِ وصلی الله علیه و آله آل مُحَمَّدِ علیهم السلام آثَرَهُمُ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ دُونَ سَائِرِ خَلْقِهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَلا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ شَجَرَةَ الْعِلْمِ فَإِنَّهَا لِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ طيلة خَاصَّةً دُونَ غَيْرِهِمْ لَا يَتَنَاوَلُ مِنْهَا بأَمْرِ اللَّهِ إِلَّا هُمْ وَ مِنْهَا مَا كَانَ يَتَنَاوَلُهُ النَّبِيُّ وَعَلِيُّ وَ فَاطِمَةُ وَالْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ لا بَعْدَ إِطْعَامِهِمُ الْمِسْكِينَ وَ الْيَتِيمَ وَ الْأَسِيرَ حَتَّى لَمْ يُحِشُوا بَعْدُ بجُوعِ وَ لَا عَطَش وَ لَا تَعَب وَ لَا نَصَب وَ هِيَ شَجَرَةٌ تَمَيَّزَتْ مِنْ بَيْنِ أَشْجَارِ الْجَنَّةَ أَنَّ سَائِرَ أَشْجَار الْجَنَّةَ كَانَ كُلُّ نَوْعِ مِنْهَا يَحْمِلُ نَوْعاً مِنَ الثَّمَارِ وَالْمَاكُول وَكَانَتْ هَذِهِ الشَّجَرَةَ وَ جِنْسُهَا تَحْمِلَ الْبُرَّ وَ الْعِنَبَ وَالتِّينَ وَالْعُنَّابَ وَسَائِرَ أنْوَاعِ الثَّمَارِ َوالْفَوَاكِهِ وَالْأَطْعِمَة فَلِذَلِكَ اخْتَلَفَ الْحَاكُونَ بذِكْرِ الشَّجَرَةِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ: هِيَ بُرَةٌ وَقَالَ آخَرُونَ: هِيَ عِنَبَةٌ وَ قَالَ آخَرُونَ هِيَ تِينَةً وَ قَالَ آخَرُونَ: هِيَ عُنَّابَةً وَ قَالَ اللَّهُ: وَ لا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةً تَلْتَمِسَانِ بِذَلِكَ دَرَجَةً مُحَمَّدٍ وَ آل مُحَمَّدِ علیهم السلام فِي فَضْلِهِمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَصَّهُمْ بِهَذِهِ الدَّرَجَةِ دُونَ غَيْرِهِمْ وَ هِيَ الشَّجَرَةُ الَّتِي مَنَ تَنَاوَلَ مِنْهَا بِإِذْنِ اللَّهِ الْهِمَ عِلْمَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ مِنْ غَيْرِ تَعَلَّمٍ وَ مَنْ تَنَاوَلَ مِنْهَا بِغَيْرِ إِذْنِ اللَّهِ

ص: 264

1-4- امام صادق علیه السلام- وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ یعنی از آن نخورید.

2-4- ابن عباس رحمه الله علیه- فردی از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید ای محمّد صلی الله علیه و آله آدم چند دانه از [میوه های] آن درخت خورد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله جواب داد: «دو دانه» آن فرد پرسید: «حوا چند دانه خورد»؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و پاسخ داد: «دو دانه».

3-4- امام رضا علیه السلام- خداوند فرمود به این درخت نزدیک نشوید... و نفرمود از این درخت و سایر درخت های از این نوع نخورید.

4-4- امام على علیه السلام- خداوند آدم و حوا را به آن چه منفعت و دلیل بقاء آن ها بود راهنمایی کرد و آن دو را از آن چه به آنان زیان رساند نهی فرمود سپس این امر و نهی در فرزندان آن دو تا قیامت تسری پیدا کرد و به دلیل ملزوم بودن مخلوقات به این اوامر آن ها در اضطرار بودند و چاره ای نبود جز وجود یک امام و رهبری که از جانب خدا تعیین شده باشد و با معجزات پیش آنان انسان ها رود تا ایشان را در جهت انجام فرامین الهی، امر و نهی کند. زیرا خدای منزه از هر عیبی خلایق را در دو گروه آفریده گروهی که هوشیار و عاقل اند و به انتخاب و اختیار خود راه هدایت را می یابند و گروهی گنگ و سرگردانند که هدایت آنان را آن گروه هوشیار و عاقل و مختار برعهده می گیرند.

بخش 5: این درخت؛

1-5- امام عسکری علیه السلام- آن درخت ممنوعه درخت علم و درخت دانش محمّد صلی الله علیه و آله و آل محمّد صلی الله علیه و آله بوده که خداوند به واسطه ی آن ایشان را بر سایر خلق برگزیده و برتری داده است نهی الهی به واسطه ی آن بوده که این درخت دانش مخصوص محمّد صلی الله علیه و آله و آل اوست و هیچ کس غیر آنان به امر خدا از آن درخت بهره مند نمی شود و آن همان درختی است که پیامبر صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام، فاطمه علیها السلام و حسنین علیهما السلام بعد از اطعام ،مسکین یتیم و اسیر از آن بهره مند شدند و بعد از آن هرگز احساس گرسنگی تشنگی، خستگی و کسالت ننمودند و آن درختی است که در بین دیگر درختان بهشت ممتاز است، چرا که سایر درختان هر یک نوعی از میوه را دارند اما جنس این درخت به گونه ای است که ثمره ی آن گندم، انگور، انجیر، عناب و سایر انواع میوه ها و خوراکی های لذیذ است. به همین خاطر است که راویان در ذکر [نوع] این درخت اختلاف کردهاند؛ برخی آن را درخت گندم می دانند گروهی دیگر درخت انگور؛ گروهی درخت انجیر و گروهی نیز از آن درخت عناب نام برده اند این که خداوند آن ها را از نزدیک شدن به این درخت نهی فرمود به جهت آن بود که با دستیابی به آن به درجه ی محمّد صلی الله علیه و آله و آل او علیهم السلام رسیدند، [در حالی که] خداوند این درجه را فقط مخصوص ایشان گردانیده و آن درختی است که هر کس به اذن خدا از آن تناول کند، به او علم اوّلین و آخرین بدون نیاز به آموزش، الهام می شود و هرکس به غیر اذن خدا از آن بهره مند شود از مرادش محروم گشته و خدا را معصیت کرده و در

ص: 265

خَابَ مِنْ مُرَادِهِ وَ عَصَى رَبَّهُ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ بِمَعْصِيَتِكُمَا وَ الْتِمَاسِكُمَا دَرَجَةً قَدْ أُوثِرَ بِهَا غَيْرُكُمَا إِذَا رُمْتُمَا بِغَيْرِ حُكْم الله﴾. (1)

2-5- الرّضا علیه السلام- ﴿ عَنِ الْهَرَوَى قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبِرْنِي عَنِ الشَّجَرَةَ الَّتِي أَكَلَ مِنْهَا آدَمُ وَ حَوَّاءُ مَا کَانَتْ فَقَدِ اِخْتَلَفَ اَلنَّاسُ فِیهَا؛ فَمِنْهُمْ مَنْ یَرْوِی أَنَّهَا اَلْحِنْطَهُ، وَ مِنْهُمْ مَنْ یَرْوِی أَنَّهَا اَلْعِنَبُ، وَ مِنْهُمْ مِنْ یَرْوِی أَنَّهَا شَجَرَهُ اَلْحَسَدِ؟! فَقَالَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: کُلُّ هَذِهِ حَقٌّ. فَقُلْتُ: مَا مَعْنَی هَذِهِ اَلْوُجُوهُ عَلَی اِخْتِلاَفِهَا؟ فَقَالَ: یَا أَبَا اَلصَّلْتِ !...إِنَّ شَجَرَهَ اَلْجَنَّهِ تَحْمِلُ أَنْوَاعاً فَکَانَتْ شَجَرَهُ اَلْحِنْطَهِ تَحْمِلُ اَلْعِنَبَ وَ لَیْسَتْ کَشَجَرَهِ اَلدُّنْیَا، وَ إِنَّ آدَمَ لَمَّا أَکْرَمَهُ اَللَّهُ بِإِسْجَادِ مَلاَئِکَتِهِ لَهُ وَ بِإِدْخَالِهِ اَلْجَنَّهَ قَالَ فِی نَفْسِهِ: هَلْ خَلَقَ اَللَّهُ بَشَراً أَفْضَلَ مِنِّی؟ فَعَلِمَ اَللَّهُ مَا وَقَعَ فِی نَفْسِهِ فَنَادَاهُ - عَزَّ وَ جَلَّ - اِرْفَعْ رَأْسَکَ یَا آدَمُ وَ اُنْظُرْ إِلَی سَاقِ عَرْشِی. فَرَفَعَ رَأْسَهُ وَ نَظَرَ إِلَی سَاقِ اَلْعَرْشِ فَوَجَدَ عَلَیْهِ مَکْتُوباً: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللَّهِ، عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ، وَ زَوْجَتُهُ سَیِّدَهُ نِسَاءِ اَلْعَالَمِینَ ، وَ اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَیْنُ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ اَلْجَنَّهِ ». فَقَالَ آدَمُ علیه السلام: یَا رَبِّ!. مَنْ هَؤُلَاءِ؟ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ مِنْ ذُرِّيَّتِكَ وَ هُمْ خَيْرُ مِنْكَ وَ مِنْ جَمِيعِ خَلْقِى: وَ لَوْلَاهُمْ مَا خَلَقْتُكَ وَ لَا خَلَقْتُ الْجَنَّةَ وَالنَّارَ وَلَا السَّمَاءَ وَ الْأَرْضِ فَإِيَّاكَ أَنْ تَنْظُرَ إِلَيْهِمْ بِعَيْنِ الْحَسَدِ فَأَخْرِجَكَ عَنْ جَوَارِي فَنَظَرَ إِلَيْهِمْ بِعَيْنِ الْحَسَدِ وَ تَمَنَّى مَنْزِلَتَهُمْ فَتَسَلَّطَ الشَّيْطَانُ عَلَيْهِ حَتَّى أَكَلَ مِنَ الشَّجَرَةَ الَّتِى نَهَى عَنْهَا وَ تَسَلَّطَ عَلَى حَوَاءَ لِنَظَرِهَا إِلَى فَاطِمَةَ بِعَيْنِ الْحَسَدِ حَتَّى أَكَلَتْ مِنَ الشَّجَرَةِ كَمَا أَكَلَ آدَمُ فَأَخْرَجَهُمَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ جَنَّتِهِ وَأَهْبَطَهُمَا عَنْ جوَارِهِ إِلَى الْأَرْضِ﴾. (2)

3-5- الصّادق علیه السلام- ﴿ يَعْنِي شَجَرَةَ الْحِنْطَة﴾. (3)

4-5- الرّضا علیه السلام- ﴿ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ وَأَشَارَ لَهُمَا إِلَى شَجَرَةَ الْحِنْطَة فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾. (4)

5-5- الهادى علیه السلام- ﴿ الشَّجَرَةُ الَّتِي نَهَى اللَّهُ آدَمَ علیه السلام وَ زَوْجَتَهُ أَنْ يَأْكُلَا مِنْهَا شَجَرَةُ الْحَسَدِ﴾. (5)

6-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ هِيَ شَجَرَةُ الكَافُورُ﴾. (6)

ص: 266

زمره ی ستمکاران قرار می گیرد [و شما ای آدم علیه السلام و حوّا علیها السلام] با ارتکاب معصیت الهی و درخواست آن درجه ای که به شما اختصاص ندارد به حکمی غیر حکم خدا گرایش پیدا کردید.

2-5- امام رضا علیه السلام اباصلت می گوید خطاب به امام رضا علیه السلام عرض کردم: ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا از حقیقت شجره ای که آدم و حوا از آن خوردند خبر بده چرا که مردم در آن اختلاف کرده اند؛ بعضی روایت کرده اند که درخت گندم بود؛ برخی دیگر روایت کرده اند که درخت انگور بود و طائفه ای نیز گفته اند که درخت حسد بود حضرت فرمود: «تمام این ها درست است عرض کردم: پس این چه معنی دارد و این اختلاف چیست؟ فرمود: «ای اباصلت درخت بهشت انواع و اقسام مختلفی میوه می دهد و مانند درخت دنیا نیست که تنها یک نوع میوه بدهد. آن درخت که آدم و حوا از آن خوردند درخت گندم بود و انگور هم می داد و وقتی خداوند ملائکه را به سجده به آدم امر و او را وارد بهشت نمود، آدم با خود می آیا خداوند خلقی برتر از من نیز دارد؟ حق تعالی چون بر خیال او نیز آگاه بود، ندا در داد که «ای آدم علیه السلام! سر خود را بلند کن و به ساق عرش من بنگر» آدم چون سر خود را بلند نمود و به ساق عرش نگریست، دید بر آن نوشته شده است: « لا اله الا الله محمّد رسول الله صلی الله علیه و آله، علي بن ابي طالب امير المؤمنين علیه السلام و زوجته فاطمه سلام الله علیها سيدة نساء العالمين و الحسن علیه السلام علي علیه السلام و الحسين علیه السلام سيدي السيدي شباب اهل الجنة». پس آدم علیه السلام عرض کرد: پروردگارا! این ها چه کسانی هستند؟ خدای عزّوجلّ فرمود: این ها ذریه و فرزندان تو هستند و از تو بهتر و حتی از جمیع آفریدگان من برترند و اگر این ها نبودند نه تو را می آفریدم و نه بهشت و نه جهنم و نه آسمان و نه زمین را پس مبادا به ایشان به چشم حسد نگاه کنی که در آن صورت تو را از همسایگی خود که بهشت است بیرون می کنم اما آدم علیه السلام به ایشان به چشم حسد نگاه و منزلت ایشان را برای خود آرزو کرد. پس شیطان بر او مسلّط گشت تا او را وسوسه کرده و از درختی که از آن نهی شده بود بخورد و شیطان بر حوا علیها السلام مسلط شد تا او را وسوسه کند و بر فاطمه علیها السلام به چشم حسد نظر کند [تا آن که بالأخره] از آن درخت ممنوعه خورد؛ چنان که آدم قبل از آن خورده بود پس حق تعالی هر دو را از بهشت بیرون کرد و آن ها را از جوار خود به این عالم خاک فرو فرستاد».

3-5- امام صادق علیه السلام- آن درخت، درخت گندم است.

4-5- امام رضا علیه السلام- خدا فرمود: به این درخت نزدیک نشوید و آن دو را متوجه درخت گندم کرد و فرمود اگر نزدیک آن شوید از ظالمین محسوب می شوید.

5-5- امام هادی علیه السلام- درختی که خدا آدم علیه السلام و همسرش حوا علیها السلام را از خوردن میوه ی آن نهی فرمود، درخت «الحان» نام داشت.

6-5- امام علی علیه السلام- آن درخت، درخت کافور است.

ص: 267

7-5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ قالَ ابنُ سَلَامٍ: یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی مَا صِفَهُ اَلشَّجَرَهِ وَ کَمْ لَهَا غُصْنٌ وَ کَمْ کَانَ طُولُ اَلسُّنْبُلَهِ قَالَ یَا اِبْنَ سَلاَمٍ کَانَ لَهَا ثَلاَثَهُ أَغْصَانٍ وَ کَانَ طُولُ کُلِّ سُنْبُلَهٍ ثَلاَثَهَ أَشْبَارٍ قَالَ...صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَکَمْ سُنْبُلَهً فَرَّکَ مِنْهَا آدَمُ قَالَ سُنْبُلَهً وَاحِدَهً قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَکَمْ کَانَ فِی اَلسُّنْبُلَهِ مِنْ حَبَّهٍ قَالَ کَانَ فِیهَا خَمْسُ حَبَّاتٍ قَالَ فَأَخْبِرْنِی مَا صِفَهُ اَلْحَبَّهِ قَالَ یَا اِبْنَ سَلاَمٍ کَانَتْ بِمَنْزِلَهِ اَلْبَیْضِ اَلْکِبَارِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ اَلْحَبَّهِ اَلَّتِی بَقِیَتْ مَعَ آدَمَ مَا صَنَعَ بِهَا قَالَ یَا اِبْنَ سَلاَمٍ أُنْزِلَتْ مَعَ آدَمَ مِنَ اَلْجَنَّهِ فَزَرَعَ آدَمُ تِلْکَ اَلْحَبَّهَ فَتَنَاسَلَ مِنْ تِلْکَ اَلْحَبَّهِ اَلْبَرَکَهُ﴾. (1)

8-5- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ اللهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى عَرَضَ عَلَى آدَمَ علیه السلام فِي الْمِيثَاقِ ذُرِّيَّتَهُ فَمَرَّ بِهِ النبي صلی الله علیه و آله و هو مُتَكِيُّ عَلَى عَلَى علیه السلام فَاطِمَةُ علیها السلام تَتْلُوهُمَا وَ الْحَسَنُ علیه السلام وَ الْحُسَيْنُ علیه السلام يَتْلُوان فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَالَ اللهُ: يَا آدَمُ علیه اللسام إِيَّاكَ أَنْ تَنْظُرَ إِلَيْهِ بِحَسَدِ أُهْبِطْكَ مِنْ جَوَارِى﴾ (2)

باب 6: فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ

اشاره

1-6- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَنَظَرَ إِلَى مَنْزِلَة مُحَمَّد صلی الله علیه و اله وَ عَلَى علیه السلام وَفَاطِمَةَ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ و الْأَئِمَّة علیهم السلام بَعْدَهُمْ فَوَجَدَاهَا أَشْرَفَ مَنَازِلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالَا: يَا رَبَّنَا لِمَنْ هَذِهِ الْمَنْزِلَةُ؟ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ: ارْفَعَا رُءُوسَكُمَا إِلَى سَاق عَرْشِي فَرَفَعَا رُءُوسَهُمَا فَوَجَدَا اسْمَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و الهوَ عَلَى علیه السلام و فَاطِمَةَ علیها السلام وَ الْحَسَن وَالْحُسَيْنِ علیهما السلام و الأئِمَّة علیهم السلام مَكْتُوبَةٌ عَلَى سَاقِ الْعَرْش بنُور مِنْ نُورِ الْجَبَّارِ جَلَّ جَلَالُهُ. فَقَالَا: يَا رَبَّنَا مَا أَكْرَمَ أَهْلَ هَذِهِ الْمَنْزِلَةِ عَلَيْكَ وَ مَا أَحَبَّهُمْ إِلَيْكَ وَ مَا أَشْرَفَهُمْ لَدَيْكَ! فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ: لَوْلَاهُمْ مَا خَلَقْتُكُمَا هَوْلَاءِ خَزَنَةُ عِلْمِي وَ أَمَنَائِي عَلَى سِرِّى إِيَّاكُمَا أَنْ تَنْظُرَا إِلَيْهِمْ بِعَيْنِ الْحَسَدِ وَ تَتَمَنَّيَا مَنْزِلَتَهُمْ عِنْدِى وَ مَحَلَّهُمْ مِنْ كَرَامَتِي فَتَدْخُلَا بِذَلِكَ فِي نَهْيِي وَ عِصْيَانِي فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ. قَالَا: رَبَّنَا وَ مَن الظَّالِمُونَ؟ قَالَ: الْمُدَّعُونَ لِمَنْزِلَتِهِمْ بِغَيْرِ حَقِ. قَالَا: رَبَّنَا! فَأَرِنَا مَنَازِلَ ظَالِمِيهِمْ فِي نَارِک حَتَّى نَرَاهَا كَمَا رَأَيْنَا مَنْزِلَتَهُمْ فِي جَنَّتِكَ فَأَمَرَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ

ص: 268

7-5- پیامبر صلی الله علیه و آله - [ابن سلام خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت:] «ای محمّد صلی الله علیه و آله، آن درخت [ممنوعه] را برای من توصیف کن و به من بگو تعداد شاخه های آن چند و طول یک خوشه ی آن چقدر بود»؟ حضرت علیه السلام فرمود: «ای ابن سلام! آن درخت سه شاخه داشت و طول هر خوشه ی آن، سه وجب بود». گفت: «ای محمّد صلی الله علیه و آله راست !گفتی پس بگو آدم چند تا از آن خوشه های درخت را چید؟ حضرت فرمودند: یک خوشه». او گفت: «ای محمّد صلی الله علیه و آله راست !گفتی! پس بگو هر خوشه شامل چند دانه بود»؟ حضرت فرمودند: هر خوشه پنج دانه داشت». او گفت: «مرا از خصوصیات آن دانه مطلع کن پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای ابن سلام آن دانه ها مثل تخم مرغ های بزرگی بودند». او گفت: به من بگو آدم با آن دانه هایی که نزدش باقی ماند، چ-ه ک-رد»؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای ابن سلام بقیه ی دانه ها همراه آدم به زمین نازل شد و آدم آن را کاشت و برکت از آن دانه زیاد شد». 85 امام صادق علیه السلام- همانا خداوند تعالی در هنگام ،میثاق فرزندان آدم را به او نشان داد

پس پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که به علی علیه السلام تکیه داده بود و فاطمه علیها السلام در حالی که از پس آن دو می آمد و حسن و حسین علیهما السلام در حالی که بعد از فاطمه علیها السلام می آمدند از مقابل دیدگان آدم علیه السلام شدند. پس خداوند فرمود: «ای آدم! بپرهیز که با حسد به آن ها بنگری که در آن صورت تو را از جوار خود هبوط می دهم»!

بخش 6: که از ستمکاران خواهید شد.

1-6- امام صادق علیه السلام- [ آدم علیه السلام و حوا علیها السلام در هنگام میثاق به جایگاه محمّد صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام فاطمه علیها السلام و حسن علیه السلام و حسين علیه السلام و امامان پس از آن ها علیهم السلام نگریستند و آن را ارجمندترین سراهای بهشت یافتند. گفتند: «پروردگارا! این منزلت از برای کیست»؟ خداوند جلّ جلاله فرمود: «سرهایتان را به سوی ساق عرش بلند کنید. آن ها سر بالا کرده و دیدند نام محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام و فاطمه علیها السلام و حسن و حسین علیهما السلام و امامان علیهم السلام بر ساق عرش به نوری از نورهای خداوند جبار جل جلاله نوشته شده است». گفتند: «پروردگارا! اهل این منزلت نزد تو چقدر گرامی، محبوب و ارجمندند»؟ خداوند در جواب آنان فرمود: اگر آنان نمی بودند من شما دو تن را نمی آفریدم. آنان گنجینه های علم و امین اسرار من.هستند مبادا به ایشان به دیدهی حسد بنگرید و منزلت و جایگاه کرامت آن ها در نزد من را برای خود آرزو کنید که در آن صورت در راه سرکشی و نافرمانی من گام می گذارید و در زمره ی ستمگران قرار خواهید گرفت. آدم و حوا گفتند: «پروردگارا! این ستمگران کیستند؟ خداوند فرمود آنان که به ناروا منزلت ایشان را برای خود ادعا می کنند. آن دو چنین درخواست کردند که پروردگارا سرای ستمکاران در حق ایشان را در آتش دوزخ خود به ما بنمای تا همان طور که منزلت ایشان را در بهشت تو دیدیم آن [جایگاه] را نیز ببینیم. پس خداوند تبارک و تعالی به آتش دوزخ فرمان داد و آتش هر آن چه از شکنجه و عذاب در خود داشت نمایان ساخت خداوند عزّوجلّ فرمود: جای ستمکاران در حق محمّد صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام

ص: 269

تَعَالَى النَّارَ فَأَبْرَزَتْ جَمِيعَ مَا فِيهَا مِنْ ألوان النكال و الْعَذَابِ وَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَكَانُ الظَّالِمِينَ لَهُمُ الْمُدَّعِينَ لِمَنْزِلَتِهِمْ فِي أَسْفَل دَرَى مِنْهَا كُلَّما أَرَادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا أُعِيدُوا فِيها وَكُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدلُوا سِوَاهَا لِيَذُوقُوا الْعَذابَ﴾. (1)

2-6- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَلَمَّا أَسْكَنَهُ اللهُ الْجَنَّةَ مُثْلَ لَهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله وَ عَلَى علیه السلام وَفَاطِمَةُ علیها السلام وَالْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهما السلام فَنَظَرَ إِلَيْهِمْ بِحَسَدِ ثُمَّ عُرِضَتْ عَلَيْهِ الْوَلَايَةُ فَأَنْكَرَهَا فَرَمَتْهُ الْجَنَّةُ بِأَوْرَاقِهَا﴾. (2)

3-6- السجّاد علیه السلام- ﴿ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ فَأَخَذَا مَا لَا حَاجَةَ بهِمَا إِلَيْهِ فَدَخَلَ ذَلِكَ عَلَى ذُرِّيَّتِهِمَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ ذَلِكَ أَنَّ أَكْثَرَ مَا يَطْلُبُ ابْنُ آدَمَ مَا لَا حَاجَةَ به﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿ فَأَزَمَّا الشَّيْطَانُ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمَّا كَانَا فِيهِ وَقُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتَاعٌ إِلى حِينٍ﴾. (36)

باب 1: فَأَزَكَّمَا الشَّيْطانُ عَنْها

اشاره

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَنَزَلَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ: يَا آدَمُ أَلَمْ يَخْلُقُكَ اللَّهُ بِيَدِهِ وَ نَفَخَ فِيكَ مِنْ رُوحِهِ وَ أَسْجَدَ لَكَ مَلَائِكَتَهُ؟ قَالَ: بَلَى قَالَ: وَ أَمَرَكَ أَنْ لَا تَأكُلَ مِنَ الشَّجَرَةِ فَلِمَ عَصَيْنَهُ؟ قَالَ: يَا جَبْرَئِيلُ إِنَّ إِبْلِيسَ حَلَفَ لِى باللَّهِ أَنَّهُ لِى نَاصِحٍ وَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّ خَلْقاً يَخْلُقُهُ اللَّهُ يَحْلِفُ بِاللَّهِ كاذباً﴾. (4)

2-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ لَمْ يَكُنْ فِي الْجَنَّةِ شَيْءٍ أَحْسَنَ مِنَ الْحَيَّةِ وَالطَّاوُسِ وَكَانَ لِلْحَيَّةِ قَوَائِمُ كَقَوائِمِ الْبَعِيرِ فَدَخَلَ إِبْلِيسُ جَوْفَهَا فَغَرَ آدَمَ وَ حَدَعَهُ فَغَرَّ آدَمَ علیه السلام وَ خَدَعَهُ فَغَضِبَ اللهُ عَلَى الْحَيَّةِ وَأَلْقَى عَنْهَا قَوَائِمَهُمَا وَ قَالَ: جَعَلْتَ رِزْقَكِ التِّرَابَ وَجَعَلْتِ تَمْشِينَ عَلَى بَطْنِكَ لَا رَحِمَ وَ اللَّهُ مَنْ رَحِمَكِ و غَضِبَ عَلَى الطَّاوِسُ لِأَنَّهُ كَانَ دَلَّ إِبْلِيسَ عَلَى الشَّجَرَةَ فَمَسَحَ مِنْهُ صَوْتَهُ وَ رِجْلَيْهِ﴾. (5)

3-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ كَانَ إِبْلِيسُ أَوَّلَ مَنْ تَعَنَّى... لَمَّا أَكَلَ آدَمُ علیه السلام مِنَ الشَّجَرَةَ تَغَنَّى﴾. (6)

ص: 270

و اهل بیت آنان علیهم السلام که به ناحق می خواهند جایگاه آنان را بگیرند در فروترین مراتب دوزخ است. هرگاه که تلاش می کنند از آن رها گشته و خارج شوند دوباره به آن عذاب برمی گردند؛ هرگاه بر اثر عذاب پوستشان می سوزد و از بین می رود پوستشان را به پوست جدیدی تبدیل می کنند تا عذاب بیشتری بچشند.

2-6- امام صادق علیه السلام- زمانی که خداوند آدم را در بهشت ساکن نمود، تمثیلی [و اشباهی از] پیامبر صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام، فاطمه علیها السلام، حسن و حسین علیهم السلام برای او نمایان شدند. پس آدم علیه السلام با حسد به ایشان نگریست سپس ولایت بر او عرضه شد اما آدم آن را نپذیرفت پس بهشت برگهایش را به او پرتاب نمود.

3-6- امام سجّاد علیه السلام و آدم علیه السلام و حوا علیها السلام چیزی را برگرفتند که هیچ نیازی به آن نداشتند (منظور، برخورداری از میوه ی درخت ممنوعه است) و این گونه این خصلت تا روز قیامت درون فرزندانشان راه یافت؛ چرا که بیشترین خواسته های فرزند آدم علیه السلام چیزیست که هیچ نیازی به آن ندارند.

پس شیطان موجب لغزش آن ها از بهشت شد؛ و آنان را از آن چه در آن بودند بیرون کرد و در این هنگام به آن ها گفتیم همگی از مقام خویش] فرود آیید! در حالی که دشمن یکدیگر خواهید بود و برای شما در زمین تا مدت معینی محل اقامت و وسیله ی بهره برداری خواهد بود» (36)

بخش 1: پس شیطان موجب لغزش آن ها از بهشت شد.

1-1- امام صادق علیه السلام- جبرئیل بر آدم ای نازل شد و فرمود: «ای آدم علیه السلام! آیا خداوند تو را به دست خود نیافرید و از روح خود در تو ندمید و فرشتگان خود را رو به تو به سجده در نیاورد؟! گفت: «بله» جبرئیل ان ادامه داد: آیا خداوند تو را فرمان نداد که از آن درخت نخوری!؟ پس چرا فرمان نبردی؟ آدم فرمود: ای جبرئیل ! شیطان به خدا سوگند خورد که خیرخواه من است و گمان نمی کردم موجودی که خدا او را آفریده سوگند دروغ به خدا یاد کند».

2-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- در بهشت چیزی زیباتر از طاووس و مار نبود و مار مثل شتر چهار دست و پا داشت شیطان در شکم مار داخل شد و آدم را فریب داد پس خداوند بر مار خشم نموده و پاهایش را انداخت و فرمود خوراک تو را خاک و راه رفتن تو را بر روی شکمت قرار دادم؛ خدا رحم نکند بر کسی که بر تو رحم کند از طرفی نیز خدا بر طاووس خشم کرد؛ چرا که طاووس شیطان را به درخت گندم راهنمایی کرد در نتیجه خداوند صدای خوش طاووس و پاهای او را زشت گردانید.

3-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابلیس نخستین سرودخوان بود... هنگامی که آدم علیه السلام از درخت ممنوعه خورد او سرود خوشحالی سرداد.

ص: 271

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ نخر ابليس نخرتين حين أكل آدم علیه السلام مِنَ الشَّجَرَةَ حِينَ اهْبط بهِ مِنْ الجَنَّة﴾. (1)

5-1- الكاظم علیه السلام- ﴿إِنَّ لِلَّهِ إِرَادَتَیْنِ وَ مَشِیئَتَیْنِ إِرَادَهَ حَتْمٍ وَ إِرَادَهَ عَزْمٍ یَنْهَی وَ هُوَ یَشَاءُ وَ یَأْمُرُ وَ هُوَ لاَ یَشَاءُ أَ وَ مَا رَأَیْتَ أَنَّهُ نَهَی آدَمَ وَ زَوْجَتَهُ أَنْ یَأْکُلاَ مِنَ اَلشَّجَرَهِ وَ شَاءَ ذَلِکَ وَ لَوْ لَمْ یَشَأْ أَنْ یَأْکُلاَ لَمَا غَلَبَتْ مَشِیئَتُهُمَا مَشِیئَهَ اَللَّهِ تَعَالَی وَ أَمَرَ إِبْرَاهِیمَ أَنْ یَذْبَحَ إِسْحَاقَ وَ لَمْ یَشَأْ أَنْ یَذْبَحَهُ وَ لَوْ شَاءَ لَمَا غَلَبَتْ مَشِیئَهُ إِبْرَاهِیمَ مَشِیئَهَ اَللَّهِ تَعَالَی﴾. (2)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ أمَرَ اللهُ وَلَمْ يَشَا وَشَاء وَلَمْ يَأْمُرُ أَمَرَ إِبْلِيسَ أَنْ يَسْجُدَ لِآدَمَ علیه السلام وَ شَاءَ أَنْ لَا يَسْجُدَ وَ لَوْ شَاءَ لَسَجَدَ وَ نَهَى آدَمَ عَنْ أَكل الشَّجَرَةِ وَ شَاءَ أَنْ يَأْكُلَ مِنْهَا وَلَوْ لَمْ يَشَأْ لَمْ يَاكُل﴾. (3)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ أَسْكَنَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ أَتَى جَهَالَةً إِلَى الشَّجَرَةِ فَأَخْرَجَهُ... فَجَاءَهُ إِبْلِيسُ فَقَالَ: إِنَّكُمَا إِنْ أَكَلْتُمَا مِنْ هَذِهِ الشَّجَرَةَ الَّتِي نَهَاكُمَا اللَّهُ عَنْهَا صِرْتُمَا مَلَكَيْنِ وَ بَقِيتُمَا فِي الْجَنَّةِ أَبَداً وَ إِنْ لَمْ تَأكُلَا مِنْهَا أَخْرَجَكُمَا اللَّهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ حَلَفَ لَهُمَا أَنَّهُ لَهُمَا نَاصِحِ﴾. (4)

8-1- الحسن علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَسَنِ بْن عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام أَنَّهُ قَالَ جَاءَ نَفَرُ مِنَ الْيَهُودِ إِلَى رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ لَهُ: لِأَيِّ شَيْءٍ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الصَّوْمَ عَلَى أُمَّتِكَ بِالنَّهَارِ ثَلَاثِينَ يَوْمًا وَ فَرَضَ اللَّهُ عَلَى الْأُمَمِ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ؟ فَقَالَ النَّبِيُّ: إِنَّ آدَمَ لَمَّا أَكل مِنَ الشَّجَرَةِ بَقِيَ فِي بَطْنِهِ ثَلَاثِينَ يَوْماً فَفَرَضَ اللَّهُ عَلَى ذُرِّيَّتِهِ ثَلَاثِينَ يَوْماً الْجُوعَ وَالْعَطَشَ وَالَّذِي يَأْكُلُونَهُ بِاللَّيْلِ تَفَضُلُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْهِمْ وَكَذَلِكَ كَانَ عَلَى آدَمَ علیه السلام﴾. (5)

باب 2: فَأَخْرَجَهُما مِمَّا كانا فيهِ

اشاره

1-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ إِنَّمَا كَانَ لَبتْ آدَمُ علیه السلام وَ حَوَاءُ علیها السلام فِي الْجَنَّةِ حَتَّى خَرَجَ مِنْهَا سَبْعَ سَاعَاتٍ مِنْ أَيَّامِ الدُّنْيَا حَتَّى أَكَلا مِنَ الشَّجَرَةِ ﴾. (6)

ص: 272

4-1- امام صادق علیه السلام- بلیس دو مرتبه، باد در بینی خود انداخته و صدایی شبیه آواز برآورد. یکی زمانی که آدم علیه السلام از آن درخت خورد و دیگر زمانی که او از بهشت به زمین هبوط کرد.

5-1- امام کاظم علیه السلام- خداوند دو اراده و دو مشیت دارد اراده و مشیّت حتم و اراده و مشیت عزم؛ گاهی خدا نهی می کند و می خواهد و گاهی امر می کند و نمی خواهد؛ مگر نمی بینی که او آدم علیه السلام و همسرش حوا را نهی کرد که از آن درخت نخورند ولی می خواست که بخورند و اگر نمی خواست که بخورند خواست آن دو بر خواست خدای تعالی غلبه نمی کرد.

6-1- امام صادق علیه السلام- گاهی خدا امر می کند و نمی خواهد که بشود و گاهی امر نمی کند اما خواهد که بشود، به عنوان مثال شیطان را امر کرد که به آدم سجده کند و در عین حال خواست که سجده نکند و اگر خدا می خواست او سجده می کرد و از طرف دیگر آدم علیه السلام را از خوردن آن درخت نهی فرمود؛ در حالی که می خواست از آن بخورد و اگر خدا نمی خواست او نمی خورد.

7-1- امام صادق علیه السلام- نه هنگامی که خداوند آدم قلب را در بهشت جای داد و وی از روی نادانی به سوی آن درخت رو کرد خداوند او را از آن جا بیرون نمود... شیطان به نزد آدم علیه السلام و حوا آمد و حوا و به آن ها گفت: «اگر از این درخت که خداوند شما را از آن بازداشته است بخورید، دو ملک خواهید شد و همیشه در بهشت خواهیدماند و اگر از آن ،نخورید خداوند شما را از بهشت بیرون خواهد کرد و برای تأکید سخنش سوگند خورد که او خیرخواه آنان است.

8-1- امام حسن علیه السلام- شخصی از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید: به من بگو چرا خدا سی روز روزه بر امّت تو واجب کرده در حالی که بر امت های دیگر بیشتر از این مقدار واجب کرده بود»؟ فرمود: «چون هنگامی که آدما از آن درخت خورد آن میوه سی روز در شکمش باقی ماند و خدا بر فرزندان او، سی روز گرسنگی و تشنگی واجب کرد و این [استثنا] که این امت در شب [اجازه دارند و غذا] می خورند از تفضّل خدا بر آن هاست آن چنان که خداوند بر آدم ما نیز تفضل کرده بود».

بخش 2: و آنان را از آن چه در آن بودند بیرون کرد.

1-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- آدم علیه السلام و حوا علیها السلام از هنگامی که وارد بهشت شدند تا زمانی که از آن درخت خورده و به آن سبب از بهشت خارج شدند هفت ساعت به حساب روزهای دنیا در آن جا بودند.

ص: 273

2-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ وَ أَمَّا صَلَاةُ الْعَصْرِ فَهِيَ السَّاعَةُ الَّتِي أَكَلَ آدَمُ علیه السلام مِنَ الشَّجَرَةِ فَأَخْرَجَهُ اللَّهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ أَمَرَ ذُرِّيَّتَهُ بِهَذِهِ الصَّلَاةِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَاخْتَارَهَا لِأُمَّتِي فَهِيَ أَحَبُّ الصَّلَوَاتِ إِلَى اللَّهِ وَ أَوْصَانِي رَبِّي أَنْ أَحْفَظَهَا مِنْ بَيْنَ الصَّلَوَات﴾. (1)

باب 3: قلنا

1-3- العسکری علیه السلام- ﴿ قُلْنَا يَا آدَمُ علیه السلام وَ يَا حَوَاء علیها السلام وَ يَا أَيُّهَا الْحَيَّةُ وَ يَا إِبْلِيسُ اهْبِطُوا﴾. (2)

باب 4: اهْبِطُوا

1-4- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَقَالَ لَهُمَا اهْبِطَا مِنْ جَوَارِى فَلَا يُجَاوِرنِي فِي جَنَّتِي مَنْ يَعْصِينِي فَهَبَطَا مَوْكُولَيْنَ إِلَى أَنْفُسِهِمَا فِي طَلَب الْمَعَاش﴾. (3)

باب 5: بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ

1-5- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ يَعْنِي آدَمَ علیه السلام وَ إِبْلِيسَ إِلَى حِينٍ يَعْنِي إِلَى الْقِيَامَة﴾. (4)

2-5- العسكرى علیه السلام- ﴿ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ آدم علیه السلام و حوا علیها السلام، وَ وَلْدُهُمَا عَدُوٌّ لِلْحَيَّةِ وَإِبْلِيسَ وَ وَالْحَيَّةُ وَأَوْلَادُهُمَا أَعْدَاؤُكُمْ﴾. (5)

باب 6: مستقر

اشاره

1-6- العسكرى علیه السلام- ﴿مَنْزِلٌ وَ مَقَرٌّ لِلْمَعَاشِ﴾. (6)

2-6- العسكرى علیه السلام- ﴿ مُسْتَقَرٌّ مَقَامُ فِيهَا تَعِيشُونَ وَ تَحْتُكُمْ لَيَالِيهَا وَأَيَّامُهَا إِلَى السَّعْيِ لِلْآخِرَةَ فَطُوبَى لِمَنْ يَرُوضُهَا لِدَارِ الْبَقَاءِ ﴾. (7)

3-6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ كَانَ إِبْلِيسُ أَوَّلَ مَنْ نَاحَ، لَمَّا اسْتَقَرَ عَلَى الْأَرْضِ نَاحَ يَذْكُرُهُ مَا فِي الْجَنَّةِ﴾. (8)

ص: 274

2-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- [پیامبر صلی الله علیه و آله در توضیح نماز عصر فرمودند:] و اما نماز عصر؛ این نماز در ساعتی است که آدم علیه السلام در آن ساعت از شجره ی ممنوعه تناول نمود و حق تعالی وی را از بهشت برین اخراج کرد. لذا پروردگار متعال به ذریّه او امر کرد تا روز قیامت در این ساعت نماز عصر بخوانند این نماز را برای امّت من برگزید و این نماز محبوبترین نمازها نزد خداوند عزّوجلّ است من نیز سفارش کرده تا از نمازهای مختلف مداومت و اهمیت نماز عصر را حفظ کنم.

بخش 3: [در این هنگام] به آن ها گفتیم

1-3- امام عسکری علیه السلام- ای خداوند فرمود: ای آدم علیه السلام! حوا علیها السلام! ای مار! و ای شیطان! از درگاه من هبوط کنید و [پایین بروید].

بخش 4: [همگی از مقام خویش] فرود آیید.

1-4- امام صادق علیه السلام- خداوند به آدم علیه السلام و حوا علیه السلام فرمود: از کنار من فرود آیید و [دور شوید]؛ کسی که معصیت مرا نماید نباید همسایه ی من در بهشت باشد آن ها فرود آمدند و از نظر زندگی و خوراک به خودشان واگذاشته شدند.

بخش 5: در حالی که دشمن یکدیگر خواهید بود.

1-5- علی بن ابراهیم- منظور از بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ آدم منظور از بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ آدم علیه السلام و ابلیس است و إلى حين به معنای روز قیامت می باشد.

2-5- امام عسکری علیه السلام- آدم علیه السلام و حوا علیهما السلام و فرزندانشان دشمن مار و شیطان هستند و در مقابل، مار و شیطان و فرزندان آن دو هم دشمن آنان خواهند بود.

بخش 6: محل اقامت؛

1-6- امام عسکری علیه السلام- منظور از مُسْتَقَرٌّ سرا و جایگاه زیستن است.

2-6- امام عسکری علیه السلام- مُسْتَقَرٌّ دنیا جایگاهی است برای زندگی موقت شما در آن، که روزها و شب هایش، شما را به تلاش در راه آخرت برمی انگیزد و خوشا به حال هرکس که از آن برای سرای جاودانی توشه بربندد.

3-6- پیامبر صلی الله علیه و آله- شیطان نخستین کسی بود که نوح علیه السلام سرداد؛ چون بر زمین قرار گرفت، نوحه سرداد و نعمت های بهشت به یاد او می آمد.

ص: 275

باب 7: متاعٌ

1-7- العسكرى علیه السلام- ﴿مَنْفَعَةٌ﴾. (1)

2-7- العسكرى علیه السلام- ﴿ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مَنْفَعَةُ إِلَى حِينِ مَوْتِكُمْ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى مِنْهَا يُخْرِجُ زرُوعَكُمْ وَ ثِمَارَكُمْ وَ بِهَا يُنَزِّهكُمْ وَ يُنْعِمُكُمْ وَفِيهَا أَيْضاً بِالْبَلَايَا يَمْتَحِنُكُمْ يُلَدِّكُمْ بِنَعِيمِ الدُّنْيَا تَارَةً لِتَذْكُرُوا نَعِيْمَ الْأُخْرَى الْخَالِصَ مِمَّا يُنَغَصُ نَعِيْمَ الدُّنْيَا وَيُبْطِلُهُ وَيُزَهَدُ فِيهِ وَيُصَغَرُهُ وَ يُحَقِّرُهُ وَ يَمْتَحِنُكُمْ تَارَةً بِبَلَايَا الدُّنْيَا الَّتِي قَدْ تَكُونُ فِي خِلَالِهَا الرَّحَمَاتُ وَ فِي تَضَاعِيفِهَا النِّعَمُ الَّتِي تَدْفَعُ عَنِ الْمُبْتَلَى بِهَا مَكَارِهَ لِيُحَذِّرَكُمْ بِذَلِكَ عَذَابَ الْأَبَدِ الَّذِي لَا يَشُوبُهُ عَافِيَةُ وَلَا يَقَعُ فِي تَضَاعِيفِهِ رَاحَةُ وَلَا رَحْمَةً﴾. (2)

باب 8: إلى حين

1-8- الصّادق علیه السلام- ﴿إِلى حِينِ الْمَوْت﴾. (3)

2-8- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ عَاشَ آدَمُ أَبُو الْبَشَر علیه السلام سَبْعَمِائَة وَ ثَلَاثِينَ سَنَة﴾. (4)

3-8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فِي عُيُونِ الْأَخْبَارِ عَنْ عَلَى علیه السلام حَدِيث طَوِيلُ وَ فِيهِ: رَجُلُ مِنْ أَهْل الشَّامِ سَأَلَهُ كَمْ كَانَ عُمُرُ آدَمَ علیه السلام؟ قَالَ: تِسْعُمِائَةِ سَنَةٍ وَ ثَلَاثِينَ سَنَةً﴾. (5)

4-8- الصّادق علیه السلام- ﴿ وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتَاعٌ إِلى حِينٍ قَالَ إِلَى يَوْمِ القِيَامَةِ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿ فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحيم﴾. (37)

باب 1: فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ

اشاره

1-1- العسكري علیه السلام- ﴿ قَالَ اللهُ تَعَالَى: يَا آدَمُ علیه السلام أمَا تَذكُرُ أمْرى إِيَّاكَ أَنْ تَدْعُونِي بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ آلِهِ الطَّيبين علية عِنْدَ شَدَائِدِكَ وَ دَوَاهِیكَ وَ فِي النَّوَازِل تَبْهَظُكَ؟ قَالَ آدَمَ: يَا رَبِّ، بَلَى!

ص: 276

بخش 7: وسیله ی بهره برداری؛

1-7- امام عسکری علیه السلام- منظور از متاعٌ بهره و منفعت است.

2-7- امام عسکری علیه السلام- در زمین برای شما بهره ها و منفعت هایی موجود است؛ چرا که خداوند متعال کاشته ها و میوه هایتان را از آن می رویاند و بر روی زمین شما را به ناز و نعمت می پرورد و البته در زمین شما را به آزمون هایش می آزماید. گاهی با نعمت های دنیا شما را لذت نعمت های آخرت را به یاد آورید؛ که نعمت های آخرت از همه ی چیزهایی که نعمت های دنیا را مکدر می کند به دور است؛ در نتیجه با به یادآوردن آن نعمت های حقیقی نعمت های دنیا را در نزد شما باطل کرده و آن ها را برای شما حقیر و کوچک جلوه می دهد و نظرتان را از آن ها برمی گرداند. و گاهی شما را به سختی های دنیا که رحمت او را نیز در میان دارد می آزماید و به آن بلاها، نعمت هایی می افزاید که سختی را از کسی که گرفتار آن شده دفع می کند؛ تا بدین گونه شما را از عذاب جاودانی برحذر دارد که هیچ عافیتی در خود نداشته و هیچ راحت و رحمتی در آن راه ندارد.

بخش 8: تا مدت معینی؛

1-8- امام صادق علیه السلام- [منظور از إلى حين] هنگام مرگ است.

2-8- پیامبر صلی الله علیه و آله- آدم ابوالبشر علیه السلام، هفتصد و سی سال عمر کرد.

3-8- امام علی علیه السلام- در کتاب عیون الاخبار از امام علی علیه السلام حدیثی طولانی است که در آن آمده است مردی از شام از ایشان سؤال کرد: «عمر آدم علیه السلام چند سال بود»؟ فرمود: «نهصد و سی سال».

4-8- امام صادق علیه السلام- إِلَى حِينٍ یعنی تا روز قیامت.

سپس آدم از پروردگارش کلماتی دریافت داشت؛ [و با آن ها توبه کرد.] و خداوند توبه ی او را پذیرفت؛ زیرا او توبه پذیر و مهربان است. (37)

بخش 1: سپس آدم از پروردگارش کلماتی دریافت داشت.

1-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند متعال فرمود: ای آدم علیه السلام! آیا به یاد نداری که تو را فرمان دادم هرگاه دشواری و ناگواری بر تو روی آورده و به تنگنایت افکند مرا به محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش علیهم السلام فراخوانی»؟ آدم گفت بله پروردگارم خداوند عزّوجلّ فرمود: «پس به واسطه ی

ص: 277

قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَبِهِمْ وَ بِمُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ عَلَى علیه السلام وَ فَاطِمَةَ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ خُصُوصاً فَادْعُنِي أَجِبْكَ إِلَى مُلْتَمَسِكَ وَأَرَدْكَ فَوْقَ مُرَادِكَ فَقَالَ آدَمَ: يَا رَبِّ يَا إِلَهَى وَ قَدْ بَلَغَ عِنْدَكَ مِنْ مَحَلَّهُمْ أَنَّكَ بِالتَّوَسُّل إِلَيْكَ بِهِمْ تَقْبَلُ تَوْيَنِي وَ تَغْفِرُ خَطِيئَنِي وَأَنَا الَّذِي أَسْجَدْتَ لَهُ مَلَائِكَتَكَ وَ أَبَحْتَهُ جَنَّتَكَ وَ زَوَّجْتَهُ حَوَاءَ أَمَتَكَ وَ أَخْدَمْتَهُ كِرَامَ مَلَائِكَتِكَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: يَا آدَمَ إِنَّمَا أَمَرْتُ الْمَلَائِكَةَ بِتَعْظِيمِكَ بالسُّجُودِ لَكَ إِذْ كُنْتَ وعَاء لِهَذِهِ الْأَنْوَارِ وَ لَوْ كُنْتَ سَأَلْتَنِي بِهِمْ قَبْلَ خَطِيئَتِكَ أَنْ أَعْصِمَكَ مِنْهَا وَأَنْ أَفَطْنَكَ لِدَوَاعِي عَدُوِّكَ إِبْلِيسَ حَتَّى تَحْتَرِزَ مِنْهَا لَكُنتُ قَدْ جَعَلْتُ لَكَ وَلَكِنَّ الْمَعْلُومَ فِي سَابق عِلْمِي يَجْرِى مُوَافِقاً لِعِلْمِي فَالْآنَ فَادْعُنِي بِهِمْ لِأُجِيبَكَ﴾. (1)

2-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ لَمَّا شَمَلَتْ آدَمَ الْخَطِيئَةُ نَظَرَ إِلَى أَشْبَاحِ تُضِيءُ حَوْلَ الْعَرْشِ فَقَالَ: يَا رَبِّ إِنِّى أَرَى أَنْوَارَ أَشْبَاحَ تُشْبِهُ خَلْقِي فَمَا هِي؟ قالَ: هَذِهِ الْأَنْوَارُ أَشْبَاحُ اثْنَيْنِ مِنْ وُلْدِكَ اسْمُ أَحَدِهِمْ مُحَمَّدُ أَبْدَأُ النُّبُوَّةَ بِكَ وَأَخْتِمُهَا بِهِ وَالْآخَرُ أَخُوهُ وَ ابْنُ أَخِي أَبِيهِ اسْمُهُ عَلَى القيم أؤَيِّدُ مُحَمَّد الله بهِ وَأَنْصُرُهُ عَلَى يَدِهُ وَ الْأَنْوَارُ الَّتِي حَوْلَهُمَا أَنْوَارُ ذُرِّيَّة هَذَا النَّبِيِّ مِنْ أَخِيهِ هَذَا، يُزَوِّجُهُ ابْنَتَهُ تَكُونُ لَهُ زَوْجَةً يَتَصِلُ بهَا أَوَّلُ الْخَلْقِ أَيْمَاناً بِهِ وَ تَصْدِيقاً لَهُ أَجْعَلَهَا سَيْدَةَ النِّسْوَانِ وَ أَفْطِمُهَا وَ ذُرِّيَّتَهَا مِنَ النَّيرَانِ فَتَنْقَطِعُ الْأَسْبَابُ وَ الْأَنْسَابُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَّا سَبَبَهُ وَ نَسَبَهُ﴾. (2)

3-1- العسكرى علیه السلام- ﴿ فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ يَقُولُهَا فَقَالَهَا﴾. (3)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ آدَمَ علیه السلام بَقِیَ عَلَی الصَّفَا أَرْبَعِینَ صَبَاحاً سَاجِداً یَبْكِی عَلَی الْجَنَّةِ وَ عَلَی خُرُوجِهِ مِنْ جِوَارِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا آدَمُ مَا لَكَ تَبْكِی قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ مَا لِی لَا أَبْكِی وَ قَدْ أَخْرَجَنِیَ اللَّهُ مِنْ جِوَارِهِ وَ أَهْبَطَنِی إِلَی الدُّنْیَا قَالَ یَا آدَمُ تُبْ إِلَیْهِ قَالَ وَ كَیْفَ أَتُوبُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ قُبَّةً مِنْ نُورٍ فِی مَوْضِعِ الْبَیْتِ فَسَطَعَ نُورُهَا فِی جِبَالِ مَكَّةَ فَهُوَ الْحَرَمُ فَأَمَرَ اللَّهُ جَبْرَئِیلَ أَنْ یَضَعَ عَلَیْهِ الْأَعْلَامَ قَالَ قُمْ یَا آدَمُ فَخَرَجَ بِهِ یَوْمَ التَّرْوِیَةِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَغْتَسِلَ وَ یُحْرِمَ وَ أُخْرِجَ مِنَ الْجَنَّةِ أَوَّلَ یَوْمٍ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ فَلَمَّا كَانَ یَوْمُ الثَّامِنِ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ أَخْرَجَهُ

ص: 278

آنان به خصوص محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام، فاطمه علیها السلام حسن و حسین علیهما السلام مرا فراخوان تا خواسته ات را برآورم و به تو بیش از آن چه خواسته ای عطا کنم». آدم هم گفت: «خدایا و بار پروردگارا! آیا جایگاه ایشان نزد تو تا آن جا رسیده که با چنگ انداختن به دامان ،ایشان توبه ام را می پذیری و از گناهم در می گذری؟ در حالی که من آن کسی هستم که فرشتگانت را به سویش به سجده درآوردی و در بهشت خود جای دادی و کنیز خود حوا را به همسری اش درآوردی و گرامی ترین فرشتگانت را به خدمتش گماردی خداوند متعال فرمود ای آدم من فرشتگانم را از آن رو فرمان دادم تا به بزرگداشت تو به سویت سجده آورند که تو ظرف این نورها (نور پنج تن) بودی و اگر پیش از گناهت مرا به حق ایشان سوگند داده و خواسته بودی تا تو را از آن گناه نگاه دارم و از مکرهای دشمنت شیطان، آگاه سازم تا از آن گناه پروا کنی، قطعاً من این خواسته ات را برمی آوردم اما آن چه پیشتر در علم من آشکار بود اکنون به طور کامل و دقیق روی داده است و اکنون به حق ایشان مرا فراخوان تا تو را پاسخ دهم».

2-1- پیامبر صلی الله علیه و آله - وقتی آن گناه آدم را در برگرفت به اشباحی که گرداگرد عرش را روشن کرده بودند نگاه کرد و گفت پروردگارا من نورهای اشباحی را می بینم که خلقت آن ها همانند آفرينش من است. آنان کیستند؟ فرمود این نورها اشباح دو تن از فرزندان تواند. اسم یکی از ایشان محمّد صلی الله علیه و آله است که پیامبری را با تو آغاز می کنم و با او به پایان می رسانم و دیگری برادر او و زاده ی برادر پدر او علی علیه السلام است که محمّد صلی الله علیه و آله را به وسیله ی او حمایت کرده و به دست او یاریش می رسانم و این نورها که پیرامون ایشان ،است، نورهای فرزندان این پیامبر صلی الله علیه و آله از جانب برادرش علی است که پیامبر صلی الله علیه و آله دخترش را به همسری علی علیه السلام در می آورد؛ به عبارت دیگر محمّد صلی الله علیه و آله دختر خود را با اولین کسی که به پیامبری او ایمان آورده و باورش می کند، پیوند می دهد فاطمه را بانوی زنان جهان قرار می دهم و او و فرزندانش را از آتش دوزخ به دور می دارم. هنگامی که روزی قیامت فرا برسد همه ی پیوندها و خویشاوندی ها، به جز پیوند و خویشاوندی خاندان محمّد صلی الله علیه و آله بریده خواهد شد».

3-1- امام عسکری علیه السلام- نحوه ی دریافت این کلمات توسط حضرت آدم علیه السلام این گونه بود که خداوند آن کلمات را بیان می فرمود و آدم [پس از شنیدن آن کلمات را تکرار می کرد.

4-1- امام صادق علیه السلام- آدم علیه السلام چهل صبح در کوه صفا به سجده افتاده بود و بر بهشت و بیرون شدنش از جوار خداوند عزّوجلّ می گریست جبرئیل علیه السلام بر او فرود آمد و گفت: «ای آدم علیه السلام! چرا گریه می کنی؟ گفت: «ای جبرئیل علیه السلام! چرا گریه نکنم حال آن که خداوند مرا از بهشت و از جوار خود بیرون رانده و بر دنیا فرود آورد؟ جبرئیل گفت: ای آدما به سوی خدا توبه کن». گفت چگونه توبه کنم؟ آن گاه خداوند قبه ای از نور نازل فرمود و در آن نور جایگاه خانه ی خدا بود. پس آن نور را بر کوه های مکه تا باند و آن جا [محدوده ی] حرم الهی شد. و به جبرئیل علیه السلام

ص: 279

إِلَى عَرَفَاتٍ وَ قَدْ كَانَ عَلَّمَهُ حِينَ أَخْرَجَهُ مِنْ مَكَةَ الْإِحْرَامَ وَ عَلَّمَهُ التَّلْبِيَةَ فَلَمَّا زَالَتِ الشَّمْسُ يَوْمَ عَرَفَةَ قَطَعَ التَّلْبِيَةَ وَ أَمَرَهُ أَنْ يَغْتَسِلَ فَلَمَّا صَلَّى الْعَصْرَ أوْقَفَهُ بِعَرَفَاتِ وَ عَلَّمَهُ الْكَلِمَاتِ﴾. (1)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ لَقَاهُ كَلِمَةَ رَحْمَتِهِ وَ وَعَدَهُ الْمَرَدَّ إِلَى جَنَّتِه﴾. (2)

باب 2: كَلِمات

اشاره

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ نَحْنُ الْكَلِمَاتُ الَّتِي تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ فَتابَ عَلَيْهِ﴾. (3)

2-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ إن آدم لَمَّا أَصَابَ الْخَطِيئَة كَانَتْ تَوْبَتُهُ أَنْ قَالَ: اللَّهُم إِنِّي أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّد وَ آل مُحَمَّدِ طعنه لَمَّا غَفَرْتَ لِي فَغَفَرَهَا اللَّهُ لَهُ﴾. (4)

3-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ الْكَلِمَاتُ الَّتِي تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ؛ قَالَ: يَا رَبِّ أَسْأَلُكَ بِحَقِ مُحَمَّدِ لَمَّا تُبْتَ عَلَى قَالَ: وَ مَا عِلْمُكَ بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله، قَالَ: رَأَيْتُهُ فِي سُرَادِقِكَ الْأَعْظَمِ مَكْتُوبَاً وَ أَنَا فِي الْجَنَّةِ﴾. (5)

4-2- ابن الْكَلِمَاتِ الَّتِي تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ فَتَابَ عَلَيْهِ. قَالَ: سَأَلَهُ سُئل النبي صلی الله علیه و آله- ﴿ بحَقِّ مُحَمَّدِ وَ عَلَى اللهِ وَ فَاطِمَةَ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَيْن نة إِلَّا مَا تُبْتَ عَلَى فَتَابَ عَلَيْهِ﴾. (6)

5-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ لَمَّا نَزَلَتِ الْخَطِيئَةُ بِآدَمَ وَأَخَرجَ مِنَ الْجَنَّةِ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ: يَا آدم علیه السلام: ادْعُ رَبَّكَ قَالَ: يَا حَبيبي جَبْرَئِيلُ مَا أَدْعُو؟ قَالَ: قُلْ رَبِّ أَسْأَلُكَ بِحَقِّ الْخَمْسَةِ الَّذِينَ تُخْرِجُهُمْ مِنْ صُلْبِى آخِرَ الزَّمَانِ إِلَّا تُبْتَ عَلَيَّ وَ رَحِمْتَنِي. فَقَالَ لَهُ آدَمُ علیه السلام: يَا جَبْرَئِيلُ سَبِّهِمْ لِي قَالَ: قُلْ اللَّهُمَّ بِحَقِّ مُحَمَّدِ نَبیک وَ بِحَقِّ عَلَى الوَصِيٍّ نَبیک وَ بِحَقِّ فَاطِمَةَ بِنْتِ نَبِيِّكَ وَ بحَقِّ الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ ةِ سِبْطَى نَبِيِّكَ إِلَّا تُبْتَ عَلَيَّ فَارْحَمْنِي. فَدَعَا بِهِنَّ آدَمُ فَتَابَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتابَ عَلَيْهِ وَ مَا مِنْ عَبْدِ مَكْرُوبِ يُخْلِصُ النِّيَّةَ وَ يَدْعُو بِهِنَّ إِلَّا اسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُ﴾. (7)

ص: 280

فرمان داد که علامت های محدوده ی حرم را در آن موضع مشخص کند. جبرئیل علیه السلام گفت: «برخیز ای آدم و در یوم الترویه روز هشتم ماه ذی الحجه او را بیرون برد و فرمان داد تا غسل کرده و احرام بندد. آدم علیه السلام روز اول ماه ذی القعده از بهشت بیرون شد و جبرئیل علیه السلام او را در روز هشتم ذی الحجه به سوی منا برد و او شب را در آن جا گذراند و چون صبح شد او را به سوی عرفات بیرون برد. جبرئیل علیه السلام در آن هنگام که او را از مکه بیرون آورده بود، به او احرام بستن و لبیک گفتن را آموخته بود پس چون خورشید روز عرفه میانه ی آسمان را گذراند به او امر کرد که لبیک گویی را ترک گفته و غسل کند هنگامی که آدم نماز عصر را به جای آورد او را در عرفات ایستاند و کلماتی را که از پروردگارش دریافت کرده بود به او آموخت [تا با آنان توبه کند].

5-1- امام علی علیه السلام کلمه ی رحمت بر زبان او جاری ساخت و به او وعده ی بازگشت به بهشت را داد.

بخش 2: کلماتی؛

1-2- امام علی علیه السلام- ما همان کلماتی هستیم که آدم علیه السلام از پروردگارش دریافت نمود و با آن ها به سوی خدا توبه کرد.

2-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- هنگامی که آدما گناه کرد توبه اش این چنین بود: «خدایا تو را به حق محمّد صلی الله علیه و آله و آل محمّد علیهم السلام قسم می دهم که مرا بیامرزی» و خدا نیز او را آمرزید.

3-2- امام علی علیه السلام- آن کلماتی که آدم از پروردگارش آموخت این بود: «پروردگارا! از تو به می خواهم که توبه ام را بپذیری خداوند فرمود محمّد صلی الله علیه و آله را چگونه می شناسی؟ حق محمّد صلی الله علیه و آله گفت: زمانی که در بهشت بودم نام او را بر سراپرده شکوهمندت نوشته دیدم».

4-2- ابن عباس از نبیّ اکرم درباره ی کلماتی پرسیده شد که آدم از پروردگارش آموخت خدا پس از آن توبه ی او را قبول کرد پیغمبر فرمود: «ای آدم علیه السلام! خدا را به آبروی محمّد صلی الله علیه و آله و على و فاطمه علیها السلام، حسن و حسین قسم داد که توبه اش را بپذیرد».

5-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- وقتی که آن خطا از آدم علیه السلام سر زد و از بهشت بیرون رانده شد، جبرئیل علیه السلام نزد او آمد و گفت: «ای آدم خدای خود را بخوان» آدم گفت: ای دوست من جبرئيل علیه السلام چه بگویم؟ گفت چنین بگو: ای پروردگار من به حق پنج نوری که از صلب من در آخرالزمان به وجود می آیند تو را قسم می دهم که بر من ببخشی و توبه ی من را بپذیری و بر من رحم آوری». آدم از جبرئیل درخواست کرد که نام آن ها را به من بگو. گفت: «بگو ای خدای من! به حق پیامبرت محمّد صلی الله علیه و آله و وصی پیامبرت علی علیه السلام و به حق دختر پیامبرت فاطمه علیها السلام و به حقّ دو نواده ی پیامبرت حسن و حسین علیهما السلام توبه ام را بپذیر و بر من رحم کن». پس آدم علیه السلام، خدا را به نام های آنان خواند و خدا توبه اش را پذیرفت و این همان تعبیری است که خدا فرمود: تَلَقَّی آدَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ فتاب عليه... و بدان که هیچ بنده بلا دیده ای نیست که با نیت خالص خدا را با این اسم ها بخواند مگر آن که مستجاب شود.

ص: 281

6-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ جَاءَهُمَا جَبْرَئِيلُ فَقَالَ... فَسَلَا رَبَّكُمَا بِحَقِّ الْأَسْمَاءِ الَّتِي رَأَيْتُمُوهَا عَلَى سَاقِ الْعَرْشِ حَتَّى يَتُوبَ عَلَيْكُمَا فَقَالَا: اللَّهُمَّ إِنَّا نَسْأَلُكَ بِحَقِّ الْأَكْرَمِينَ عَلَيْكَ مُحَمَّدِ وَ عَلَى علیه السلام وَ فَاطِمَةَ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ وَ الْأَئِمَّة علیهم السلام إِلَّا تُبْتَ عَلَيْنَا وَ رَحِمْتَنَا فَتَابَ اللَّهُ عَلَيْهِمَا إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ فَلَمْ تَزَلَ أَنْبِيَاءُ اللَّهِ بَعْدَ ذَلِكَ يَحْفَظُونَ هَذِهِ الْأَمَانَةَ وَيُخْبِرُونَ بِهَا أَوْصِيَاءَهُمْ وَ الْمُخْلَصِينَ مِنْ أُمَمِهمْ﴾. (1)

7-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿ فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتابَ عَلَيْهِ قَالَ سَأَلَهُ بِحَقِّ مُحَمَّدِ وَ عَلَى علیه السلام وَ فَاطِمَةَ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَيْن علیهم السلام﴾. (2)

8-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ يَا آدَمُ علیه السلام: تَكَلَّمُ بِهَذِهِ الْكَلِمَاتِ، فَإِنَّ اللَّهَ قَابِلُ تَوْبَتَكَ قُلْ سُبْحَانَكَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِي فَتُبْ عَلَى إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾. (3)

9-2- العسكري علیه السلام- ﴿ قال آدم: اللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ شَعَا بِجَاهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و اله وَ عَلَى علیه السلام وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَن وَالْحُسَيْنِ وَالطَّيبِينَ مِنْ آلِهِمْ علیهم السلام لَمَّا تَفَضَّلْت بِقَبُول تَوْبَتِي وَ غُفْرَان زَلَّتِي وَ إِعَادَتِي مِنْ كَرامَتِكَ إِلَى مَرْتَبَتِي﴾. (4)

10-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَلَمَّا تَابَ إِلَى اللَّهِ مِنْ حَسَدِهِ وَأَقَرَّ بِالْوَلَايَةِ وَدَعَا بِحَقِّ الْخَمْسَةِ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ عَلَى علیه السلام وَ فَاطِمَةَ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ علیهم السلام عَلَيْهِمْ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمات.. ﴾. (5)

11-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ قَالَ: يَا عِبَادَ اللَّهِ! إِنَّ آدَمَ لَمَّا رَأى النُّورَ سَاطِعاً مِنْ صُلْبِهِ إِذْ كَانَ اللَّهُ قَدْ نَقَلَ أَشْبَاحَنَا مِنْ ذِرْوَة الْعَرْشِ إِلَى ظَهْرِهِ رَأى النورَ وَلَمْ يَتَبَيَّن الْأَشْبَاحَ، فَقَالَ: يَا رَبِّ مَا هَذِهِ الْأَنْوَارُ؟ قَالَ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ أَنْوَارَ أَشْبَاحَ نَقَلتُهُمْ مِنْ أَشْرَفِ بِقَاعَ عَرْشِي إِلَى ظَهْرِكَ وَلِذَلِكَ أَمَرْتُ الْمَلَائِكَةَ بِالسُّجُودِ لَكَ إِذْ كُنْتَ وعَاءً لِتِلْكَ الْأَشباح. فَقَالَ أَدَمُ علیه السلام: يَا رَبِّ لَو بَيْنْتَهَا لِي؟ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى انْظُرْ يَا آدَمُ إِلَى ذِرْوَة الْعَرْشِ فَنَظَرَ آدَمُ علیه السلام وَ وَقَعَ نُورُ أَشْبَاحِنَا مِنْ ظَهْرِ آدَمَ النِي عَلَى

ص: 282

6-2- امام صادق علیه السلام- جبرئیل علیه السلام نزد آدم علیه السلام و حوا علیها السلام آمده و گفت: «... به حق آن نام هایی که بر گوشه ی عرش مشاهده نمودید از پروردگار خود بخواهید تا توبه شما را بپذیرد. آنان پس چنین گفتند: «خداوندا! از تو می خواهیم به حق آنان که ارجمندترین آفریدگان در نزد تو هستند؛ به حق محمّد صلی الله علیه و آله على، فاطمه، حسن، حسین و ائمه علیهم السلام توبه ی ما را قبول فرما و ما را مشمول رحمت خود گردان آن گاه خداوند توبه ی ایشان را پذیرفت؛ زیرا او بسیار توبه پذیر و مهربان است بعد از آن نیز همواره پیامبر صلی الله علیه و آله ان این امانت را نگهداری می نمودند و اوصیاء خود و افراد با اخلاص امتهای خویش را از این امانت باخبر می ساختند.

7-2- ابن عباس رحمه الله علیه- آدم علیه اللسام از خدا به حق محمّد صلی الله علیه و آله على علیه السلام، فاطمه علیها السلام، حسن و حسین علیهما السلام درخواست کرد.

8-2- امام علی علیه السلام- آدم با این کلمات سخن بگو؛ زیرا اگر چنین بگویی خدا توبه ی تو الله را می پذیرد بگو: «سبحانك لا اله الا انت عملت سوء و ظلمت نفسی فتب على انك انت التواب الرحيم [یعنی] ای خدایی که جز تو خدایی نیست؛ تو از هر چیزی مبرایی؛ من اشتباه کردم و به خودم ستم کردم؛ بر من ببخش که تو بسیار توبه پذیر و مهربانی.

9-2- امام عسکری علیه السلام- آدم علیه السلام گفت: «خداوندا! به شکوه محمّد و خاندان پاکش شکوه محمّد صلی الله علیه و آله على علیه السلام فاطمه علیها السلام، حسن، حسین و پاکان خاندان ایشان علیهم السلام بر من مرحمت فرما و توبه ام را بپذیر و گناهم را ببخشای و مرا به آن مرتبه ای که از کرامت تو داشتم بازگردان».

10-2- امام صادق علیه السلام- وقتی آدم از رشک و حسادتی که به محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام و خاندان پاک آن ها ورزیده بود به سوی خدا توبه آورد و به ولایت ایشان اقرار کرد و خدا را به حق آن- پنج تن محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام، فاطمه علیها السلام، حسن و حسین علیهما السلام قسم داد خداوند او را آمرزید و این معنای سخن خداوند است: فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ.

11-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای بندگان خدا وقتی آدم علیه السلام دید نوری از صلب او ساطع می شود و- آن هنگامی بود که خداوند اشباح ما را از بالای عرش به صلب او منتقل کرده بود- آن نور را مشاهده کرد اما اشباح را ندید پس گفت: خدایا این نورها چیست؟ خداوند فرمود: «نور اشباحی است که از بهترین جای عرش به پشت تو منتقل کرده ام و به همین جهت به ملائکه دستور دادم تو را سجده کنند؛ چرا که تو ظرف این انوار بودی» آدم علیه السلام گفت: «خدایا برایم توضیح بده خدا فرمود: «آدما به بالای عرش نگاه کن. آدم نگاه کرد؛ نور اشباح ما از صلب آدم به بالای عرش افتاد که در آن جا صورت اشباح ما نقش بست؛ همان طور که صورت انسان در آینه ی صاف و صیقلی نقش می بندد و آن گاه آدم علیه السلام اشباح ما را مشاهده کرد عرض کرد «خدایا این شبحها چیست؟ خداوند فرمود این ها (اشباح) بهترین خلق و آفریدگان من هستند. این محمّد صلی الله علیه و آله است و

ص: 283

ذِرْوَهِ اَلْعَرْشِ فَانْطَبَعَ فِیهِ صُوَرُ أَنْوَارِ أَشْبَاحِنَا کَمَا یَنْطَبِعُ وَجْهُ اَلْإِنْسَانِ فِی اَلْمِرْآهِ اَلصَّافِیَهِ فَرَأَی أَشْبَاحَنَا فَقَالَ مَا هَذِهِ اَلْأَشْبَاحُ یَا رَبِّ فَقَالَ اَللَّهُ یَا آدَمُ هَذِهِ اَلْأَشْبَاحُ أَفْضَلُ خَلاَئِقِی وَ بَرِیَّاتِی هَذَا مُحَمَّدٌ وَ أَنَا اَلْحَمِیدُ وَ اَلْمَحْمُودُ فِی أَفْعَالِی شَقَقْتُ لَهُ اِسْماً مِنِ اِسْمِی وَ هَذَا عَلِیٌّ وَ أَنَا اَلْعَلِیُّ اَلْعَظِیمُ شَقَقْتُ لَهُ اِسْماً مِنِ اِسْمِی وَ هَذِهِ فَاطِمَهُ وَ أَنَا فَاطِرُ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضِ فَاطِمُ أَعْدَائِی عَنْ رَحْمَتِی یَوْمَ فَصْلِ قَضَائِی وَ فَاطِمُ أَوْلِیَائِی عَمَّا یَعْتَرِیهِمْ وَ یَشِینُهُمْ فَشَقَقْتُ لَهَا اِسْماً مِنِ اِسْمِی وَ هَذَا اَلْحَسَنُ وَ هَذَا اَلْحُسَیْنُ وَ أَنَا اَلْمُحْسِنُ اَلْمُجْمِلُ شَقَقْتُ لَهُمَا اِسْماً مِنِ اِسْمِی هَؤُلاَءِ خِیَارُ خَلِیقَتِی وَ کِرَامُ بَرِیَّتِی بِهِمْ آخُذُ وَ بِهِمْ أُعْطِی وَ بِهِمْ أُعَاقِبُ وَ بِهِمْ أُثِیبُ فَتَوَّسَلْ إِلَیَّ بِهِمْ يَا آدَمُ وَ إِذَا دَهَتَكَ دَاهِيَةً فَاجْعَلْهُمْ إِلَيَّ شُفَعَاءَكَ فَإِنِّى أَلَيْتُ عَلَى نَفْسِي قَسَمَا حَقًّا لَا أَخَيبُ بهِمْ آمِلًا وَ لَا أَرُدُّ بِهِمْ سَائِمًا فَلِذَلِكَ حِينَ نَزَلَتْ مِنْهُ الْخَطِيئَةُ دَعَا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بِهِمْ فَتَابَ عَلَيْهِ وَ غفر له﴾. (1)

2-12- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنِ الْمُفَضَّل بن عُمَرَ عَن الصّادق جَعْفَرَ بْن مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ: وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ مَا هَذِهِ الْكَلِمَاتِ؟ قَالَ: هِيَ الْكَلِمَاتُ الَّتِي تَلَقَّاهَا آدَمُ اليها مِنْ رَبِّهِ فَتَابَ عَلَيْهِ وَ هُوَ أَنَّهُ قَالَ: يَا رَبِّ أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَعَلَى اللهِ وَ فَاطِمَةَ وَالْحَسَن وَ الْحُسَيْن علیهم السلام إِلَّا تُبْتَ عَلَيَّ فَتَابَ اللهُ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾. (2)

2-13- الصّادق علیه السلام- ﴿ لَمَّا تَلَقَى مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتِ وَلَعَلَّهُ اللهِ دَعَا بِهَا وَ هُوَ يَا رَبَّاهُ يَا رَبَّاهُ يَا رَبَّاهُ لَا يَرُدُّ غَضَبَكَ إِلَّا حِلْمُكَ وَ لَا يُنْجِی مِنْ عُقُوبَتِكَ إِلَّا التَضَرُّعُ إِلَيْكَ حَاجَتِي الَّتِي إِنْ أَعْطَيْتَنِيهَا لَمْ يَضْرِنِي مَا حَرَمْتَنِي وَ إِنْ حَرَمْتَنِيهَا لَمْ يَنْفَعْنِي مَا أَعْطَيْتَنِي اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ الْفَوْنَ بِالْجَنَّةِ وَأَعُوذُ بكَ مِنَ النَّارِ يَا ذَا الْعَرْشِ الشَّامِحِ الْمُنِيفِ يَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِكْرَامِ الْبَاذِخِ الْعَظِيمِ يَا ذَا الْمُلْكِ الْفَاخِرِ الْقَدِيمَ يَا إِلَهَ الْعَالَمِينَ يَا صَرِيحَ الْمُسْتَصْرِخِينَ وَ يَا مَنْزُولاً بهِ كُلَّ حَاجَةً إِنْ كُنْتَ قَدْ رَضِيتَ عَنِّى فَارْدَةَ عَنِّى رِضَى وَ قَرَبَّنِي مِنْكَ زُلْفَى وَ إِلَّا تَكُن رَضِيتَ عَنِّى فَبِحَقِّ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله نَةِ وَ بِفَضْلِكَ عَلَيْهِمْ لَمَّا رَضِيتَ عَنِّى إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ. قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ: هَذَا الدُّعَاءُ الَّذِي تَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ فَتَابَ عَلَيْهِ فَقَالَ يَا آدَمَ سأَلْتَنِي بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ تَرَهُ فَقَالَ: رَأَيْتُ عَلَى عَرْشِكَ مَكْتُوباً لَا إِلَهَ إِلَّا الله محمّد صلی الله علیه و آله رَسُولُ اللهِ﴾. (3)

ص: 284

من در کارهایم حمید و محمود هستم. یک اسم را از اسم های خود برای او جدا کرده ام؛ این علی علیه السلام است و من علی و عظیم هستم بنابراین اسمی از نام های خود برای او جدا کرده ام؛ این فاطمه است و من فاطر آسمان ها و زمین ها و جداکننده ی دشمنان خود از رحمتم در روز قیامت و جداکننده ی دوستانم از مواردی که موجب ناراحتی و آلودگی آن ها می شود هستم. برای او نیز یک اسم از اسم های خود جدا کردم؛ این حسن و این دیگری حسين علیه السلام است و من محسن نیکوکارم؛ یک اسم از اسم های خود برای آن دو جدا کرده ام این ها بهترین مخلوق من و گرامی ترین افراد هستند؛ به خاطر آنان مؤاخذه می کنم و می بخشم؛ کیفر می کنم و ثواب می دهم؛ ای آدم العلني هرگاه ناراحتی ای به تو رسید آن ها را شفیع خود در نزد من قرار بده من سوگند حقیقی یاد کرده ام که بنده ای را که به آن ها امیدی داشته باشد ناامید نکنم و طلب کسی را که به وسیله ی آن ها درخواستی می نماید رد نکنم؛ به همین جهت وقتی از آدما لغزشی سر زد خدا را به واسطه ی آن ها خواند و توبه کرد و خدا نیز او را بخشید.

12-2- امام صادق علیه السلام- از مفضل بن عمر نقل است که از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه ى ﴿ وَإِذِ ابْتَلَى إِبْراهيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ سؤال کردم منظور از کلمات چیست؟ امام علیه السلام فرمود: «آن ها کلماتی است که آدم علیه السلام از خدا گرفت و توبه کرد و گفت خدایا به حق محمّد صلی الله علیه و آله، على علیه السلام، فاطمه علیها السلام حسن و حسین علیهما السلام خانه تو را قسم می دهم که توبه ی مرا قبول کنی و خدا که تواب و رحیم توبه ی او را پذیرفت».

13-2- امام صادق علیه السلام- وقتی که آدم از خداوند آن کلمات را دریافت کرد و چه بسا با آن خدا را [این چنین] خواند پروردگارا! پروردگارا! پروردگارا! خشم تو را مگر بردباری تو برنمی گرداند و چیزی به جز خضوع و زاری نمودن به درگاه تو، انسان را از عذاب خلاصی نمی دهد. حاجت من آن چنان حاجتی است که اگر تو آن را به من عطا کنی چیزهای دیگری که مرا از آن محروم کرده ای به من ضرر نمی رسانند و اگر مرا از خواسته ام محروم کنی نعمت های دیگری که به من داده ای برایم مفید نخواهد بود !خداوندا من از تو رسیدن به بهشت را درخواست می کنم و از آتش جهنم به تو پناه می برم ای صاحب عرش بلند و شریف ای صاحب بزرگی و بخشش بلند و بزرگ ای صاحب پادشاهی با مباهات و منقبت دائمی ای خدای عالمیان ای فریادرس فریادرس طلبان ای کسی که هر حاجتی به تو فرود می آید اگر تو از من خشنودی پس خشنودی از من را زیاده گردان و مرا به نزد خود کاملا نزدیک کن و اگر تو از من خشنود نیستی پس به حق محمّد صلی الله علیه و آله و آل او و آل او و به حق احسان تو بر ایشان از من خشنود شو به درستی که تو از گناهان درمی گذری و رحم می کنی پس امام صادق علیه السلام فرمودند: این همان دعایی است که از جانب خدا به آدم داده شد پس خدای تعالی به برکت این دعا توبه ی آدم علیه السلام را قبول نمود و به او وحی فرستاد که ای آدم علیه السلام مرا به حق محمّد صلی الله علیه و آله و قسم دادی و درخواست کردی و حال آن که او را ندیده ای آدم گفت: بر روی عرشت دیدم که نوشته شده بود: «لا اله الا الله محمّد رسول الله صلی الله علیه و آله».

ص: 285

14-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ الْكَلِمَاتِ الَّتِي تَلَقَّاهَا مِنْ رَبِّهِ وَ هِيَ سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِي وَ اعْتَرَفْتُ بذَنْبي فَاغْفِرْ لِي إِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِي وَاعْتَرَفْتُ بِذَنْبِي فَاغْفِرْ لِي إِنَّكَ خَيْرُ الْغَافِرِينَ سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِي وَاعْتَرَفْتُ بذَنْبي فَاغْفِرْ لِى إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾. (1)

15-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ قَالَ: لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي وَ أَنْتَ خَيْرُ الْغَافِرِينَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِكَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي وَارْحَمْنِي وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِي فَتُبْ عَلَيَّ إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾. (2)

16-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿ فَلَمَّا اقْتَرَفَ الْخَطِيئَةَ قَالَ: يَا رَبِّ أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدِ وَ عَلَى علیه السلام وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ طنا لَمَّا غَفَرْت لِى فَغَفَرَ اللَّهُ لَهُ بِهَذَا فَهَذَا الَّذِي قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتابَ عَلَيْهِ﴾. (3)

17-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ قالَ آدَمَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي إِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ فَرَحِمَهُ اللَّهُ بِذَلِكَ وَ تَابَ عَلَيْهِ إِنَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾. (4)

18-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ آدَمَ لَمَّا أَصَابَ الْخَطِيئَةَ كَانَتْ تَوْبَتُهُ أَنْ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّدِ يْنا لَمَّا غَفَرْتَ لِي فَغَفَرَهَا اللَّهُ﴾. (5)

19-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ إنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقَ نُورَ مُحَمَّدِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْعَرْشِ وَ الْكُرْسِيَّ وَاللَّوْحَ وَالْقَلَمَ وَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ... حَتَّى أَخْرَجَهُ اللَّهُ تَعَالَى مِنَ صُلْب عَبْدِ اللَّهِ بْن عَبْدِ الْمُطَّلِب فَأَكْرَمَهُ بسِتٌ كَرَامَاتِ أَلْبَسَهُ قَمِيصَ الرَّضَا وَ رَدَّاهُ بِرِدَاءِ الْهَيْبَةِ وَ تَوَّجَهُ بِتَاجِ الْهَدَايَةِ وَ الْبَسَهُ سَرَاوِيلَ الْمَعْرِفَةِ وَ جَعَلَ تِكَتَهُ تِكَةَ الْمَحَبَّةِ يَشُدُّ بِهَا سَرَاوِيلَهُ وَ جَعَلَ نَعْلَهُ نَعْلَ الْخَوْفِ وَنَاوَلَهُ عَصَا الْمَنْزِلَةِ ثُمَّ قَالَ لَهُ: يَا مُحَمَّدَ: اذْهَبْ إِلَى النَّاسِ فَقُلْ لَهُمْ: قُولُوا لَا

ص: 286

14-2- امام صادق علیه السلام- کلماتی که آدم علیه السلام از خدا گرفت چنین بود خداوندا! هیچ خدایی به جز تو نیست پاک و منزهی تو را می ستایم بد کردم و بر خود ستم ورزیدم؛ و بر گناه خود اقرار کنم؛ پس مرا بیامرز که تو بهترین آمرزندگانی هیچ خدایی به جز تو نیست، پاک و منزهی! تو را می ستایم بد کردم و بر خود ستم ورزیدم و بر گناه خود اقرار می کنم؛ پس مرا بیامرز و بر من رحم کن که تو بهترین رحم کنندگانی هیچ خدایی به جز تو نیست؛ پاک و منزهی !خداوندا تو را می ستایم؛ بد کردم و بر خود ستم ورزیدم و بر گناه خود اقرار می کنم و بر گناه خود اقرار می کنم. پس توبه ام را بپذیر؛ به درستی که تو بسیار توبه پذیر و مهربانی».

15-2- امام صادق علیه السلام- کلماتی که آدم الی از خدا گرفت چنین بود خداوندا معبودی جز تو نیست منزّهی و من تو را ستایش می کنم؛ من به خویشتن ستم کردم پس مرا بیامرز که تو بهترین آمرزندگانی؛ خداوند معبودی جز تو نیست منزهی و من تو را ستایش می کنم؛ من به خویشتن بد کردم و به خود ستم روا داشتم؛ پس مرا بیامرز که تویی مهربان ترین مهربانان؛ خداوندا! معبودی جز تو نیست منزّهی و من تو را ستایش می کنم؛ من به خویشتن بد کردم و به خود ستم روا داشتم پس توبه ام را بپذیر که تویی توبه پذیر مهربان».

16-2- ابن عباس رحمه الله علیه- هنگامی که آدم یه دست به آن گناه زد گفت: «پروردگارا! به حق محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام، فاطمه حسن و حسین خانه از تو م یخواهم که مرا بیامرزی پس خداوند او را آمرزید و این همان کلماتی است که خداوند متعال فرمود: ﴿فَتَلَقَّی آدَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ﴾

17-2- پیامبر صلی الله علیه و آله - آدم علیه السلام گفت: هیچ خدایی به جز تو نیست؛ پاک و منزهی؛ همانا من به خود ستم کردم؛ پس مرا بیامرز. به درستی که تو آمرزنده و مهربانی پس خداوند با آن دعا بر او رحم آورد و توبه اش را پذیرفت به درستی که او بسیار توبه پذیر و مهربان است.

18-2-امام صادق علیه السلام وقتی آدم علیه السلام دچار خطا شد تو بهاش چنین بود: «خدایا از تو درخواست می کنم که به حق محمّد صلی الله علیه و آله و آل محمّد صلی الله علیه و آله و مرا بخشی خداوند نیز او را بخشید.

19-2- امام علی علیه السلام خداوند تبارک و تعالی نور محمّد صلی الله علیه و آله را قبل از آن که آسمان ها، زمین، عرش، کرسی، لوح قلم بهشت و جهنم را خلق کند آفریده بود تا آن که آن نور را در صلب عبدالله بن عبدالمطلب قرار داد پس با شش کرامت اکرامش فرمود: پیراهن رضا بر او پوشانید؛ ردای هیبت بر دوشش افکند؛ کلاه هدایت بر سرش نهاد؛ شلوارهای معرفت بر او پوشانید؛ بند آن را بند محبّت قرار داد تا هرچه محکم تر بسته شود؛ نعلینش را خوف قرار داد و عصای منزلت به دستش داد. سپس خدای عزّوجلّ به او فرمود: «به سوی مردم برو و به آنان بگو که بگویید:

ص: 287

إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله رَسُولُ اللَّهِ، وَكَانَ أَصْلُ ذَلِكَ الْقَمِيصِ مِنْ سِتّة أَشْيَاءَ قَامَتُهُ مِنَ الْيَاقُوتِ وَ كَمَاهُ مِنَ اللُّؤْلُوْ وَ دِخْرِيصُهُ مِنَ الْبَلَّوْرِ الْأَصْفَرَ وَ إِبْطَاهُ مِنَ الزَّبَرْجَدِ وَجُرِّيَّانُهُ مِنَ الْمَرْجَانِ الْأَحْمَرَ وَ جَيْبُهُ مِنْ نُورَ الرَّبِّ جَلَ جَلَالُهُ فَقَبْلَ اللَّهُ تَوْبَةَ آدَمَ بِذَلِكَ الْقَمِيصِ﴾. (1)

باب 3: فَتابَ عَلَيْهِ

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمَا جَاءَهُمَا جَبْرَئِيلُ فَقَالَ لَهُمَا: إِنَّكُمَا إِنَّمَا ظَلَمْتُمَا أَنْفُسَكُمَا بَتَمَنِّى مَنْزَلَة مَنْ فُضَّلَ عَلَيْكُمَا فَجَزَاؤُكُمَا مَا قَدْ عُوقِبْتُمَا بِهِ مِنَ الْهُبُوطِ مِنْ جَوَارِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِلَى أَرْضِهِ فَسَلَا رَبَّكُمَا بِحَقِّ الْأَسْمَاءِ الَّتِي رَأَيْتُمُوهَا عَلَى سَاقٍ الْعَرْشِ حَتَّى يَتُوبَ عَلَيْكُمَا﴾. (2)

2-3- العسكرى علیه السلام- ﴿ قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ قَدْ قَبلْتُ تَوْبَتَكَ وَ أَقْبَلْتُ بِرضْوَانِي عَلَيْكَ وَ صَرَفْتُ آلَائِي وَ نَعْمَائِي إِلَيْكَ وَأَعَدَّتُكَ إِلَى مَرْتَبَتِكَ مِنْ كَرَامَاتِي وَ وَقَرْتَ نَصِيبَكَ مِنْ رَحَمَانِي فَذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمِ﴾. (3)

3-3- الباقر علیه السلام- ﴿ لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ تَابَ عَلَى آدَمَ علیه السلامِ مَا تَابَ عَلَى مُذْنِبٍ أَبَدا﴾. (4)

4-3- العسكري علیه السلام- ﴿ فَتابَ اللهُ عَلَيْهِ بِهَا﴾. (5)

باب 4: إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ

1-4- العسکری علیه السلام- ﴿ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ التَّوَابُ الْقَابِلُ التَّوْبَاتِ الرَّحِيمُ بِالتَّائِبِينِ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَميعاً فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾. (28)

باب 1: اهْبِطُوا مِنْهَا جَميعاً

اشاره

ص: 288

«خدایی به جز خداوند نیست و محمّد صلی الله علیه و آله فرستاده ی اوست» مواد اصلی این پیراهن از شش چیز بود بدن هاش از یاقوت دو آستینش از لؤلؤ لبهاش از بلور ،زرد دو زیر بغلش از زبرجد، گریبانش از مرجان سرخ و یقه اش از نور پروردگار جل جلاله بود. پس خداوند توبه آدم علیه السلام را به خاطر این پیراهن پذیرفت.

بخش 3: [و با آن ها توبه کرد.] و خداوند توبه ی او را پذیرفت.

1-3- امام صادق علیه السلام- آن گاه که خداوند اراده کرد که از آدم علیه السلام و حوا بگذرد، جبرئیل علیه السلام نزد آن ها آمده و گفت: شما با تمنای مقام کسانی که بر شما برتری داشتند به خود ستم روا داشتید پس کیفر شما همین بود که شما را از جوار خدا پائین آوردند حال از خدا بخواهید به حق همان نام هایی که در ساق عرش مشاهده کردید توبه ی شما را بپذیرد.

2-3- امام عسکری علیه السلام- خداوند عزّوجلّ به [آدم علیه السلام] فرمود توبه ات را پذیرفتم و با رضایت و خشنودیم به تو روی کردم و رحمت ها و نعمت هایم را به سویت برگرداندم و تو را به آن مرتبه ای که به واسطه ی بخششهای من ،داشتی باز می گرداندم و بهرهی تو از رحمت خود را بیشتر می کنم.» و این قول خداوند عزّوجلّ است که فرمود: ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾.

3-3- امام باقر علیه السلام- اگر خدای تعالی توبه ی حضرت آدم علیه السلام را نپذیرفته بود، تا ابد توبه ی هیچ کس را قبول نمی کرد

4-3- امام عسکری علیه السلام- خداوند به سبب آن کلمات بود که توبه ی او را پذیرفت.

بخش 4: زیرا او توبه پذیر و مهربان است.

1-4- امام عسکری علیه السلام- ای خداوند توبه ی توبه کنندگان را می پذیرد و نسبت به توبه کنندگان مهربان است.

گفتیم: «همگی از آن فرودآیید ولی هرگاه هدایتی از طرف من برای شما آمد کسانی که از آن پیروی کنند نه ترسی بر آن هاست و نه اندوهگین می شوند». (38)

بخش 1: همگی از آن، فرود آیید!

ص: 289

1-1- العسكري علیه السلام- ﴿ قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعاً كَانَ أَمَرَ فِي الْأَوَّل أَنْ يَهْبِطَا وَ فِي الثَّانِي أَمَرَهُمْ أَنْ يَهْبِطُوا جَمِيعاً لَا يَتَقَدَّمْ أَحَدُهُمُ الْآخَرَ وَ الْهُبُوطُ إِنَّمَا هُوَ هُبُوطُ آدَمَ وَ حَوَاءَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ هُبُوطُ الْحَيَّة أَيْضاً مِنْهَا فَإِنَّهَا كَانَتْ مِنْ أَحْسَن دَوَابَهَا وَ هُبُوطُ إِبْلِيسَ مِنْ حَوَالَيْهَا فَإِنَّهُ كَانَ مُحَرَّماً عَلَيْهِ دُخُولُ الْجَنَّةَ﴾. (1)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فَأَهْبَطَهُ بَعْدَ التَّوْبَةِ لِيَعْمُرَ أَرْضَهُ بِنَسْلِهِ وَلِيُقِيمَ الْحُجَّةَ بِهِ عَلَى عِبَادِهِ﴾. (2)

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ ثُمَّ أسكن آدَمَ دَاراً أَرْغَدَ فِيهَا عِيشَتَهُ [عَيْشَهُ] وَ آمَنَ فِيهَا مَحَلَّتَهُ وَ اللهِ حَذَرَهُ إِبْلِيسَ وَ عَدَاوَتَهُ فَاغْتَرَهُ عَدُوهُ نَفَاسَةً عَلَيْهِ بِدَارِ الْمُقَامِ وَ مُرَافَقَةِ الْأَبْرَارِ فَبَاعَ الْيَقِينَ بِشَكْهِ وَ الْعَزِيمَةَ بِوَهْنِهِ وَاسْتَبْدَلَ بِالْجَدَل وَجَدًا وَ بِالاعْتِرَاز [بالاغتِرَار] نَدَمَا ثُمَّ بَسَطَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لَهُ فِي تَوْبَتِهِ وَلَقَاهُ كَلِمَةَ رَحْمَتِهِ وَ وَعَدَهُ الْمَرَدَّ إِلَى جَنَّتِهِ فَأَهْبَطَهُ إِلَى دَار الْبَلِيَّة وتَنَاسُل الذُرِّيَّة﴾. (3)

4-1- على بن إبراهيم علیه السلام- ﴿ فَهَبَطَ آدَمَ عَلَى الصَّفَا وَ إِنَّمَا سُمِّيَتِ الصَّفَا لِأَنَّ صَفْوَةَ اللَّهِ نَزَلَ عَلَيْهَا وَ نَزَلَتْ حَوَاءُ عَلَى الْمَرْوَةِ وَ إِنَّمَا سُمِّيَتِ الْمَرْوَةَ لِأَنَّ الْمَرْأَةَ نَزَلَتْ عَلَيْهَا فَبَقِيَ آدَمُ الفِيهِ أَرْبَعِينَ صَبَاحاً سَاجِداً يَبْكِي عَلَى الْجَنَّةِ﴾. (4)

5-1- الصّادق علیه السلام - ﴿فَلَمَّا هَبَط آدَمُ إِلَى الْأَرْضِ هَبَطَ عَلَى الصَّفَا وَلِذَلِكَ اشْتَقَ اللَّهُ لَهُ اسْماً مِنِ اسْمِ آدَمَ علیه السلام لِقَوْلِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَ نَزَلَتْ حَوَا علیها السلام عَلَى الْمَرْوَةِ فَاشْتَقَ لَهُ اسْماً منِ اسْم الْمَرأة﴾. (5)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أُهْبِطَ آدَمُ عَلَیْهِ السَّلامُ مِنَ الْجَنَّةِ عَلَی الصَّفَا وَ حَوَّاءُ عَلَی الْمَرْوَةِ﴾. (6)

7-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ حَتَّى أَكَلَا مِنَ الشَّجَرَةِ فَأَهْبَطَهُمَا اللَّهُ إِلَى الْأَرْضِ مِنْ يَوْمِهِمَا ذَلِكَ... قَالَ الله: يَا آدَمُ: اهْبِطَ أَنْتَ وَزَوْجُكَ إِلَى الْأَرْضِ فَإِذَا أَصَلَحْتُمَا أَصْلَحْتُكُمَا وَإِنْ عَمِلْتُمَا لِي قَوَيْتُكُمَا وَإِنْ تَعَرَّضْتُمَا لِرِضَايَ تَسَارَعْتُ إِلَى رِضَاكُمَا وَ إِنْ خِفْتُمَا مِنِّي آمَنْتُكُمَا مِنْ سَخَطِي. قَالَ: فَبَكَيَا عِنْدَ ذَلِكَ وَ قَالَا: رَبَّنَا فَأَعِنَّا عَلَى صَلَاحٍ أَنْفُسِنَا وَ عَلَى الْعَمَلِ بِمَا يُرْضِيكَ عَنَّا قَالَ اللَّهُ لَهُمَا: إِذَا عَمِلْتُمَا سُوءاً فَتُوبَا إِلَيَّ مِنْهُ أَتُبْ عَلَيْكُمَا وَ أَنَا اللهُ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ. قَالَ: فَأَهْبِطْنَا بِرَحْمَتِكَ إِلَى

ص: 290

1-1- امام عسکری علیه السلام- اوّل بار خداوند فرمان داد که فقط آدم علیه السلام و حوا علیها السلام هبوط کرده و پایین روند و سپس امر فرمود که همگی پایین روند و هیچ یک از دیگری پیشی نگیرد فرود آمدن از بهشت این گونه بود که اول آدم و حواله فرود آمدند و مار که از زیباترین حیوانات بهشت بود نیز از آن جا فرود آمد و چون ورود به بهشت بر شیطان حرام شده بود او نیز از اطراف بهشت هبوط کرد.

2-1- امام علی علیه السلام- خداوند پس از آن که آدم علیه السلام توبه کرد او را فرود آورد تا با فرزندان خود زمین او را آبادان سازند و از جانب خدا بر بندگانش حجتی باشد.

3-1- امام علی علیه السلام- آن گاه خدای سبحان، آدم علیه السلام را در زندگی گشاده و در سایه سار آرام و امن بهشت اقامت داد و از ابلیس و دشمنی های وی برحذر داشت اما ابلیس در جاودانگی آدم در بهشت و انس او با بهشتیان حسد ورزیده و رشک برد و از در نیرنگ به دشمنی با او برخاست و یقین او را خرید و به او شک و تردید فروخت و اراده آهنین او را به سستی تبدیل کرد و آرامش ایمان او را به وحشت مجازات تبدیل و با فریب او را دچار شرمندگی ساخت. خداوند متعال بر درماندگی آدم ان رحمت آورد و راه توبه را بر او گشود و کلمات رحمت را بر جانش القا کرد و او را وعده ی بازگشت به بهشت داده و به دنیای بلا، ابتلا تناسل و توسعه ی نسل فرو فرستاد.

4-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- آدم علیه السلام بر کوه صفا هبوط کرد و آن کوه از آن جهت «صفا». نامیده شد که برگزیده ی خداوند بر آن فرود. آمد حواله نیز بر کوه مروه» فرود آمد و از آن جهت آن کوه «مروه» نامیده شد که یک زن بر آن فرود آمد. پس آدم چهل صبح سجده کنان در فراغ بهشت می گریست.

5-1- امام صادق علیه السلام- زمانی که آدما به سوی زمین هبوط کرد بر کوه «صفا» فرود آمد. از این روی خداوند برای آن کوه نامی برگرفته از نام آدم انتخاب کرده است. چنان که خداوند می فرماید: إِنّ اللهَ اصْطَفى آدم علیه السلام نیز بر مروه فرود آمد و از آن جهت خداوند برای آن کوه، نامی برگرفته از نام زن (امرأة) قرارداد.

6-1- امام صادق علیه السلام- حضرت آدم از بهشت، به کوه صفا و حوا به کوه مروه هبوط داده شدند.

7-1- پیامبر صلی الله علیه و آله - هر دو از آن درخت خوردند پس خداوند از آن روز هر دو را به زمین فرود آورد ... خداوند فرمود: «ای آدم تو و همسرت به زمین فرودآیید پس اگر کارتان را اصلاح کنید من شما را اصلاح می کنم؛ اگر برای من کار کنید به شما نیرو و توان می دهم و چنان چه هدفتان کسب رضای من باشد به سرعت از شما راضی می شوم و اگر از من بیم داشته باشید، شما را از عذابم ایمن می گردانم». پس آن گاه هر دو گریستند و گفتند پروردگارا برای اصلاح نفسمان و برای انجام آن چه مورد رضایت تو ،است ما را یاری رسان خداوند به آن ها فرمود: اگر مرتکب عمل زشتی شدید، پس از آن عمل به سوی من توبه کنید که من به شما روی می آورم و من خداوند توبه پذیر و مهربان هستم. آدم گفت: پس ما را به سرزمینی که نزد تو دوست داشتنی تر

ص: 291

أَحَبِّ الْبِقَاعِ إِلَيْكَ ، قَالَ : فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى جَبْرَئِيلَ : أَنْ أَهْبِطْهُمَا إِلَى الْبَلْدَةِ الْمُبَارَكَةِ مَكَّةَ ، قَالَ : فَهَبَطَ بِهِمَا جَبْرَئِيلُ فَأَلْقَى آدَمَ عَلَى الصَّفَا ، وَأَلْقَى حَوَّاءَ عَلَى الْمَرْوَةِ ، قَالَ : فَلَمَّا أُلْقِيَا قَامَا عَلَى أَرْجُلِهِمَا وَرَفَعَا رُءُوسَهُمَا إِلَى السَّمَاءِ وَضَجَّا بِأَصْوَاتِهِمَا بِالْبُكَاءِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى وَخَضَعَا بِأَعْنَاقِهِمَا ، قَالَ : فَهَتَفَ اللَّهُ بِهِمَا : مَا يُبْكِيكُمَا بَعْدَ رِضَايَ عَنْكُمَا ؟ قَالَ : فَقَالا : رَبَّنَا أَبْكَتْنَا خَطِيئَتُنَا ، وَهِيَ أَخْرَجَتْنَا عَنْ جِوَارِ رَبِّنَا ، وَقَدْ خَفِيَ عَنَّا تَقْدِيسُ مَلائِكَتِكَ لَكَ رَبَّنَا ، وَبَدَتْ لَنَا عَوْرَاتُنَا وَاضْطَرَّنَا ذَنْبُنَا إِلَى حَرْثِ الدُّنْيَا وَ مَطْعَمِهَا وَ مَشْرَبِهَا، وَ دَخَلَتْنَا وَحْشَةٌ شَدِيدَةٌ لِتَفْرِيقِكَ بَيْنَنَا ، قَالَ : فَرَحِمَهُمَا الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ عِنْدَ ذَلِكَ وَأَوْحَى إِلَى جَبْرَئِيلَ : أَنَا اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ ، وَأَنِّي قَدْ رَحِمْتُ آدَمَ وَحَوَّاءَ لِمَا شَكَيَا إِلَيَّ فَاهْبِطْ عَلَيْهِمَا بِخَيْمَةٍ مِنْ خِيَامِ الْجَنَّةِ ، وَعَزِّهِمَا عَنِّي بِفِرَاقِ الْجَنَّةِ ، وَاجْمَعْ بَيْنَهُمَا فِي الْخَيْمَةِ فَإِنِّي قَدْ رَحِمْتُهُمَا لِبُكَائِهِمَا وَوَحْشَتِهِمَا وَوَحْدَتِهِمَا ، وَانْصِبْ لَهُمَا الْخَيْمَةَ عَلَى التُّرْعَةِ الَّتِي بَيْنَ جِبَالِ مَكَّةَ ، قَالَ وَالتُّرْعَةُ مَكَانُ الْبَيْتِ وَقَوَاعِدِهِ الَّتِي رَفَعَتْهَا الْمَلائِكَةُ قَبْلَ ذَلِكَ ، فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ عَلَى آدَمَ بِالْخَيْمَةِ عَلَى مِقْدَارِ أَرْكَانِ الْبَيْتِ وَقَوَاعِدِهِ فَنَصَبَهَا ، قَالَ : وَأَنْزَلَ جَبْرَئِيلُ آدَمَ مِنَ الصَّفَا وَأَنْزَلَ حَوَّاءَ مِنَ الْمَرْوَةِ وَجَمَعَ بَيْنَهُمَا فِي الْخَيْمَةِ ، قَالَ : وَكَانَ عَمُودُ الْخَيْمَةِ قَضِيبَ يَاقُوتٍ أَحْمَرَ فَأَضَاءَ نُورُهُ وَضَوْؤُهُ جِبَالَ مَكَّةَ وَمَا حَوْلَهَا، قَالَ : وَامْتَدَّ ضَوْءُ الْعَمُودِ فَجَعَلَهُ اللَّهُ حَرَماً فَهُوَ مَوَاضِعُ الْحَرَمِ الْيَوْمَ ، كُلُّ نَاحِيَةٍ مِنْ حَيْثُ بَلَغَ ضَوْءُ الْعَمُودِ فَجَعَلَهُ اللَّهُ حَرَماً لِحُرْمَةِ الْخَيْمَةِ وَالْعَمُودِ لِأَنَّهُمَا مِنَ الْجَنَّةِ، قَالَ : وَلِذَلِكَ جَعَلَ اللَّهُ الْحَسَنَاتِ فِي الْحَرَمِ مُضَاعَفَةً وَالسَّيِّئَاتِ فِيهِ مُضَاعَفَةً ، قَالَ : وَمُدَّتْ أَطْنَابُ الْخَيْمَةِ حَوْلَهَا فَمُنْتَهَى أَوْتَادِهَا مَا حَوْلَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ، قَالَ : وَكَانَتْ أَوْتَادُهَا مِنْ غُصُونِ الْجَنَّةِ ، وَأَطْنَابُهَا مِنْ ظَفَائِرِ الْأُرْجُوَانِ قَالَ : فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى جَبْرَئِيلَ : أَهْبِطْ عَلَى الْخَيْمَةِ سَبْعِينَ أَلْفَ مَلَكٍ يَحْرُسُونَهَا مِنْ مَرَدَةِ الْجِنِّ ، وَ يُؤْنِسُونَ آدَمَ وَحَوَّاءَ ، وَ يَطُوفُونَ حَوْلَ الْخَيْمَةِ تَعْظِيماً لِلْبَيْتِ وَالْخَيْمَةِ ، قَالَ : فَهَبَطَتِ الْمَلائِكَةُ فَكَانُوا بِحَضْرَةِ الْخَيْمَةِ يَحْرُسُونَهَا مِنْ مَرَدَةِ الشَّيَاطِينِ وَالْعُتَاةِ ، وَ يَطُوفُونَ حَوْلَ أَرْكَانِ الْبَيْتِ وَالْخَيْمَةِ كُلَّ يَوْمٍ وَلَيْلَةٍ كَمَا كَانُوا يَطُوفُونَ فِي السَّمَاءِ حَوْلَ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ ، قَالَ : وَأَرْكَانُ الْبَيْتِ الْحَرَامِ فِي الْأَرْضِ حِيَالَ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ الَّذِي فِي السَّمَاءِ. قَالَ : ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ أَوْحَى إِلَى جَبْرَئِيلَ بَعْدَ ذَلِكَ : أَنِ اهْبِطْ إِلَى آدَمَ وَحَوَّاءَ فَنَحِّهِمَا عَنْ مَوَاضِعِ قَوَاعِدِ بَيْتِي فَإِنِّي أُرِيدُ أَنْ أَهْبِطَ فِي ظِلالٍ مِنْ مَلائِكَتِي إِلَى أَرْضِي فَأَرْفَعَ أَرْكَانَ بَيْتِي لِمَلائِكَتِي وَلِخَلْقِي مِنْ وُلْدِ آدَمَ ، قَالَ : فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ عَلَى آدَمَ وَحَوَّاءَ فَأَخْرَجَهُمَا مِنَ الْخَيْمَةِ وَ نَحَّاهُمَا عَنْ تُرْعَةِ

ص: 292

است، نازل کن. خداوند به جبرئیل وحی کرد، آن دو را در سرزمین با برکت مکه پایین ببر. جبرائیل علیه السلام آن ها را پایین آورد و آدم را بر صفا و حوا را بر مروه گذاشت. فرمود: پس از آن که افتادند هر دو بر روی پاهایشان برخاستند و سرهایشان را به سوی آسمان بلند کردند و با صدای بلند، خاضعانه به درگاه خداوند ضجّه و گریه کردند خداوند به آن ها فرمود چه چیزی باعث گریستن شما شد پس از آن که از شما راضی شدم؟ آن دو پاسخ دادند آن خطاهایی که سبب بیرون راندن ما از جوار پروردگارمان شد ما را به گریستن واداشت در حالی که همجواری با ملائکه و دیدن تقدیس فرشتگانت بر ما پوشیده و پنهان گشت و عورات ما نمایان شد و گناهمان ما را به نعمت های دنیا طعام ها و نوشیدنی هایش محتاج کرد و به جهت جدایی از تو ترس شدیدی بر ما رسید. پس در آن وقت، خداوند رحمان و رحیم بر آن دو ترحم کرده و به جبرئیل وحی نمود من خداوند رحمان و رحیم هستم و بر آدم و حوا به خاطر شکوه ای که نزد من کردند رحم می کنم پس با یکی از خیمه های بهشت، به سوی ایشان پایین برو و از جانب من آن دو را که جدایی از بهشت برایشان گران آمده، تسلی خاطر بده و هر دو را در خیمه جمع کن پس به درستی که من به سبب گریه، ترس و تنهاییشان بر آن ها رحم کردم و خیمه را در دره ای که مابین کوه های مکه قرار دارد، برپا کن. امام علیه السلام فرمود: آن دره جای خانه کعبه بود و قبل از هبوط فرشتگان پایه هایش را بالا برده بودند. پس جبرئیل با آن خیمه که به اندازه ی رکن و ستون های کعبه بود به نزد آدم علیه السلام فرود آمد و آن را برپا کرد. جبرئیل علیه السلام، آدم علیه السلام را از صفا و حوا را از مروه پایین آورد و هر دو را در خیمه جمع کرد. در حالی که ستون خیمه، شاخه ای یاقوت سرخ بود و نور و روشنایی آن کوه های مکه و اطرافش را روشن نمود ستون های نور گسترده شد و خداوند آن را محدوده ی حرم قرارداد؛ به این صورت که تمام آن جاهایی که نور ستون بدان رسید مکان های حرم و حدود آن قرار گرفتند. پس خداوند آن را به خاطر حرمت آن خیمه و ستونش حرم قرار داد زیرا که آن دو از بهشت بودند امام علیه السلام فرمود و از آن روی خداوند کارهای نیک و اعمال زشت را در حرم دو برابر [محاسبه] می کند سرانجام طناب های خیمه در اطراف آن گسترده شدند و میخ های آن به اطراف مسجد الحرام منتهی شد. در حالی که میخ های آن از شاخه های درختان بهشت و طناب های آن از ناخنک های شاخه های باریک درخت ارغوان بود. خداوند به جبرئیل وحی نمود هفتاد هزار فرشته را برای حراست خیمه از گزند جنیان سرکش مانوس شدن با آدم و حوا و طواف به دور خیمه برای تعظیم خانه کعبه و خیمه به پایین بفرستد. پس ملائکه کنار خیمه فرود آمدند و آن را از نفوذ شیاطین و سرکشان حفظ می کردند و هر روز و هر شب بر گرد کعبه و خیمه همانند وقتی که در آسمان بر گرد بیت المعمور طواف می کردند، می گشتند. امام علیه السلام فرمود پایه های بیت الله الحرام در زمین روبه روی بیت المعمور در آسمان است. خداوند بعد از آن به جبرئیل وحی کرد به نزد آدم و حوا هبوط کن و آن دو را از مکانی که پایه های خانه ی من است دور گردان. پس همانا من می خواهم در سایه ای از فرشتگان، به سوی زمین فرود آیم و پایه های خانه ام را برای فرشتگان و مخلوقاتم از فرزندان آدم علیه السلام بالا برم جبرئیل علیه السلام نزد آدم علیه السلام وحوا (سلام الله علیها) فرود آمد و آن دو را از خیمه خارج کرد و آن دو و خیمه را از دره ی بیت الله الحرام دور کرد.

ص: 293

الْبَیْتِ الْحَرَامِ وَ نَحَّی الْخَیْمَهَ عَنْ مَوْضِعِ التُّرْعَهِ قَالَ وَ وَضَعَ آدَمَ عَلَی الصَّفَا وَ وَضَعَ حَوَّاءَ عَلَی الْمَرْوَهِ وَ رَفَعَ الْخَیْمَهَ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ یَا جَبْرَئِیلُ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ حَوَّلْتَنَا وَ فَرَّقْتَ بَیْنَنَا أَمْ بِرِضًی تَقْدِیراً مِنَ اللَّهِ عَلَیْنَا فَقَالَ لَهُمَا لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ سَخَطاً مِنَ اللَّهِ عَلَیْکُمَا وَ لَکِنَّ اللَّهَ لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ یَا آدَمُ إِنَّ السَّبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ الَّذِینَ أَنْزَلَهُمُ اللَّهُ إِلَی الْأَرْضِ لِیُؤْنِسُوکَ وَ یَطُوفُونَ حَوْلَ أَرْکَانِ الْبَیْتِ وَ الْخَیْمَهِ سَأَلُوا اللَّهَ أَنْ یَبْنِیَ لَهُمْ مَکَانَ الْخَیْمَهِ بَیْتاً عَلَی مَوْضِعِ التُّرْعَهِ الْمُبَارَکَهِ (3)حِیَالَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ فَیَطُوفُونَ حَوْلَهُ کَمَا کَانُوا یَطُوفُونَ فِی السَّمَاءِ حَوْلَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیَّ أَنْ أُنَحِّیَکَ وَ حَوَّاءَ وَ أَرْفَعَ الْخَیْمَهَ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ آدَمُ رَضِینَا بِتَقْدِیرِ اللَّهِ وَ نَافِذِ أَمْرِهِ فِینَا فَکَانَ آدَمُ عَلَی الصَّفَا وَ حَوَّاءُ عَلَی الْمَرْوَهِ قَالَ فَدَخَلَ آدَمَ لِفِرَاقِ حَوَّاءَ وَحْشَهٌ شَدِیدَهٌ وَ حُزْنٌ قَالَ فَهَبَطَ مِنَ الصَّفَا یُرِیدُ الْمَرْوَهَ شَوْقاً إِلَی حَوَّاءَ وَ لِیُسَلِّمَ عَلَیْهَا وَ کَانَ فِیمَا بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَهِ وَادٍ وَ کَانَ آدَمُ یَرَی الْمَرْوَهَ مِنْ فَوْقِ الصَّفَا فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی مَوْضِعِ الْوَادِی غَابَتْ عَنْهُ الْمَرْوَهُ فَسَعَی فِی الْوَادِی حَذَراً لِمَا لَمْ یَرَ الْمَرْوَهَ مَخَافَهَ أَنْ یَکُونَ قَدْ ضَلَّ عَنْ طَرِیقِهِ فَلَمَّا أَنْ جَازَ الْوَادِیَ وَ ارْتَفَعَ عَنْهُ نَظَرَ إِلَی الْمَرْوَهِ فَمَشَی حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْمَرْوَهِ فَصَعِدَ عَلَیْهَا فَسَلَّمَ عَلَی حَوَّاءَ ثُمَّ أَقْبَلَا بِوَجْهِهِمَا نَحْوَ مَوْضِعِ التُّرْعَهِ یَنْظُرَانِ هَلْ رُفِعَ قَوَاعِدُ الْبَیْتِ وَ یَسْأَلَانِ اللَّهَ أَنْ یَرُدَّهُمَا إِلَی مَکَانِهِمَا حَتَّی هَبَطَ مِنَ الْمَرْوَهِ فَرَجَعَ إِلَی الصَّفَا فَقَامَ عَلَیْهِ وَ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ نَحْوَ مَوْضِعِ التُّرْعَهِ فَدَعَا اللَّهَ ثُمَّ إِنَّهُ اشْتَاقَ إِلَی حَوَّاءَ فَهَبَطَ مِنَ الصَّفَا یُرِیدُ الْمَرْوَهَ فَفَعَلَ مِثْلَ مَا فَعَلَهُ فِی الْمَرَّهِ الْأُولَی ثُمَّ رَجَعَ إِلَی الصَّفَا فَفَعَلَ عَلَیْهِ مِثْلَ مَا فَعَلَ فِی الْمَرَّهِ الْأُولَی ثُمَّ إِنَّهُ هَبَطَ مِنَ الصَّفَا إِلَی الْمَرْوَهِ فَفَعَلَ مِثْلَ مَا فَعَلَ فِی الْمَرَّتَیْنِ الْأُولَیَیْنِ (1)ثُمَّ رَجَعَ إِلَی الصَّفَا فَقَامَ عَلَیْهِ وَ دَعَا اللَّهَ أَنْ یَجْمَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ زَوْجَتِهِ حَوَّاءَ قَالَ فَکَانَ ذَهَابُ آدَمَ مِنَ الصَّفَا إِلَی الْمَرْوَهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ رُجُوعُهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَذَلِکَ سِتَّهُ أَشْوَاطٍ فَلَمَّا أَنْ دَعَیَا اللَّهَ وَ بَکَیَا إِلَیْهِ وَ سَأَلَاهُ أَنْ یَجْمَعَ بَیْنَهُمَا اسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُمَا مِنْ سَاعَتِهِمَا مِنْ یَوْمِهِمَا ذَلِکَ مَعَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ وَ هُوَ عَلَی الصَّفَا وَاقِفٌ یَدْعُو اللَّهَ مُقْبِلًا بِوَجْهِهِ نَحْوَ التُّرْعَهِ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام انْزِلْ یَا آدَمُ مِنَ الصَّفَا فَالْحَقْ بِحَوَّاءَ فَنَزَلَ آدَمُ مِنَ الصَّفَا إِلَی الْمَرْوَهِ فَفَعَلَ مِثْلَ مَا فَعَلَ فِی الثَّلَاثِ الْمَرَّاتِ حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْمَرْوَهِ فَصَعِدَ عَلَیْهَا وَ أَخْبَرَ حَوَّاءَ بِمَا أَخْبَرَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَفَرِحَا بِذَلِکَ فَرَحاً شَدِیداً وَ حَمِدَا اللَّهَ وَ شَکَرَاهُ فَلِذَلِکَ جَرَتِ السُّنَّهُ بِالسَّعْیِ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَهِ وَ لِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَهَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ

ص: 294

جبرئیل علیه السلام آدم علیه السلام را به صفا حوا را به مروه و خیمه را به آسمان منتقل کرد. پس آدم علیه السلام و حوا گفتند: ای جبرئیل به سبب غضب خداوند ما را جابه جا کردی و بین ما جدایی افکندی یا آن که خداوند با رضایت آن را برایمان مقدر کرد؟ پس جبرئیل علیه السلام به آن دو گفت: آن جدایی به علت خشم پروردگار بر شما نبود و لیکن خداوند درباره ی آن چه که انجام می دهد، مورد سؤال قرار نمی گیرد. ای آدم هفتاد هزار ملکی که خداوند به زمین برای انس با تو و طواف اطراف ارکان کعبه و خیمه فرستاد از خداوند درخواست کردند که برایشان به جای خیمه، خانه ای در آن دره ی مبارک و روبه روی بیت المعمور بنا کند تا همان طور که در آسمان برگرد بیت المعمور طواف می کردند بر گرد این خانه طواف کنند پس خداوند به من وحی کرد که تو و حوار خارج کنم و خیمه را به آسمان.برم پس آدم گفت: ما به تقدیر الهی و اجرای فرمانش درباره ی خودمان راضی هستیم. پس آدم در صفا و حوا در مروه بودند. با گذشت مدتی آدم علیه السلام از دوری حوا دچار ترس شدید و غصه شد و از کوه صفا پایین آمد و برای دیدن حوا به سوی مروه حرکت کرد و با وجودی که بین صفا و مروه دره ای بود و آدم بر فراز صفا، مروه را می دید اما وقتی به داخل دره رسید مروه از او پنهان شد. پس ترسان از این که شاید راه را گم کرده است که نتوانسته مروه را پیدا کند در آن دره به راه افتاد وقتی از دره عبور کرد و بر را بالای آن رفت به مروه نگاه کرد پس به راه افتاد تا به مروه رسید از کوه بالا رفت و به حوا سلام کرد سپس هر دو به سوی دره ای که بیت الله الحرام در آن بود رو کردند و نگاه می کردند که آیا ستون های کعبه بالا برده می شود و از خداوند می خواستند که آن دو را به همان جای خودشان بازگرداند تا آن که آدما از مروه پایین آمد و به صفا بازگشت و بر آن ایستاده و به سوی آن تپه (محل بیت الله الحرام) روی کرد و خدا را خواند؛ سپس به دیدار حوا مشتاق شد؛ پس از صفا به قصد مروه پایین آمد و مثل مرتبه ی اول عمل کرد سپس به صفا بازگشت و همان کاری را که بار اول انجام داده بود؛ انجام داد سپس از صفا به قصد مروه پایین آمد و مثل دو مرتبه ی قبل عمل کرد؛ سپس به صفا بازگشته بر آن ایستاده و از خداوند خواست تا او و همسرش حوا را در یک جا جمع کند. امام علیه السلام فرمود: آدم سه بار از صفا به مروه رفت و سه بار بازگشت. این رفت وآمد، شش دور شد. زمانی که آن دو خدا را خواندند- و آن هنگام زوال خورشید در آن روز بود نزد او گریستند و از او تقاضا نمودند که آن دو را کنار هم قرار دهد. خدا خواسته ی ایشان را برآورده نمود. پس جبرئیل در حالی که آدم علیه السلام بر فراز صفا ایستاده بود و رو به سوی مکان کعبه، خدا را می خواند به نزد او آمد و گفت ای آدم علیه السلام از صفا پایین برو و به حوا ملحق شو. پس آدم علیه السلام از صفا به قصد مروه پایین رفت و مانند سه مرتبه ی قبل رفتار کرد تا آن که به مروه رسید از آن بالا رفت و حوا را از آن چه که جبرائیل به او خبر داده بود، مطلع کرد پس از آن جهت بسیار خوشحال شده خدا را حمد کرده و تشکر نمودند. پس از آن، صفا پس از آن سعی صفا و مروه سنت شد و از آن روی خداوند فرمود: ﴿إِنَّ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةَ مِن شَعَائِرِ اللَّهُ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَن يَطَّوَّفَ بِها؛ «صفا» و «مروه» از شعائر [و نشانه های خداست! بنابراین، کسانی که

ص: 295

اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما قَالَ ثُمَّ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَاهُمَا فَأَنْزَلَهُمَا مِنَ الْمَرْوَهِ وَ أَخْبَرَهُمَا أَنَّ الْجَبَّارَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ هَبَطَ إِلَی الْأَرْضِ فَرَفَعَ قَوَاعِدَ الْبَیْتِ الْحَرَامِ بِحَجَرٍ مِنَ الصَّفَا وَ حَجَرٍ مِنَ الْمَرْوَهِ وَ حَجَرٍ مِنْ طُورِ سَیْنَاءَ وَ حَجَرٍ مِنْ جَبَلِ السَّلَامِ وَ هُوَ ظَهْرُ الْکُوفَهِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ أَنِ ابْنِهِ وَ أَتِمَّهُ قَالَ فَاقْتَلَعَ جَبْرَئِیلُ الْأَحْجَارَ الْأَرْبَعَهَ بِأَمْرِ اللَّهِ مِنْ مَوَاضِعِهِنَّ بِجَنَاحَیْهِ فَوَضَعَهُمَا حَیْثُ أَمَرَهُ اللَّهُ فِی أَرْکَانِ الْبَیْتِ عَلَی قَوَاعِدِهِ الَّتِی قَدَّرَهَا الْجَبَّارُ وَ نَصَبَ أَعْلَامَهَا ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ أَنِ ابْنِهِ وَ أَتْمِمْهُ بِحِجَارَهٍ مِنْ أَبِی قُبَیْسٍ وَ اجْعَلْ لَهُ بَابَیْنِ بَابَ شَرْقیٍّ وَ بَابَ غَرْبِیٍّ قَالَ فَأَتَمَّهُ جَبْرَئِیلُ فَلَمَّا انْفَرَغَ مِنْهُ طَافَتِ الْمَلَائِکَهُ حَوْلَهُ فَلَمَّا نَظَرَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ إِلَی الْمَلَائِکَهِ یَطُوفُونَ حَوْلَ الْبَیْتِ انْطَلَقَا فَطَافَا بِالْبَیْتِ سَبْعَهَ أَشْوَاطٍ ثُمَّ خَرَجَا یَطْلُبَانِ مَا یَأْکُلَانِ وَ ذَلِکَ مِنْ یَوْمِهِمَا الَّذِی هَبَطَ بِهِمَا فِیهِ﴾. (1)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ آدَمَ أُنْزِلَ فَنَزَلَ فِی اَلْهِنْدِ﴾. (2)

9-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿سَأَلَهُ عَنْ أَكْرَمَ وَادٍ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ ۚ فَقَالَ لَهُ: وَادٍ يُقَالُ لَهُ سَرَنْدِيبُ سَقَطَ فِيهِ آدَمُ علیه السلام مِنَ السَّمَاء﴾. (3)

10-1- الرّضا علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَ لَمَا أَهْبَطَ آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ أَهْبَطَهُ عَلَى أَبِي قُبَيْسِ فَشَكَا إِلَى رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ الْوَحْشَةَ وَأَنَّهُ لَا يَسْمَعُ مَا كَانَ يَسْمَعُ فِى الْجَنَّةِ فَأَهْبَطَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْهِ يَاقُوتَةً حَمْرَاءَ فَوَضَعَهَا فِي مَوْضِعِ الْبَيْتِ فَكَانَ يَطُوفُ بِهَا آدَمُ وَ كَانَ ضَوْؤُهَا يَبْلُغُ مَوْضِعَ الْأَعْلَامِ فَعْلَمَتِ الْأَعْلَامُ عَلَى صَوْتِهَا فَجَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ حَرَماً﴾. (4)

11-1- الصّادق علیه السلام- ﴿نَخَرَ إِبْلِیسُ نَخْرَتَیْنِ حِینَ أَکَلَ آدَمُ مِنَ اَلشَّجَرَهِ حِینَ أُهْبِطَ بِهِ مِنَ اَلْجَنَّهِ﴾. (5)

12-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿يَا يَهُودِئُ مَا أَوَّلُ حَجَرٍ وُضِعَ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ ۚ فَإِنَّ الْيَهُودَ يَزْعُمُونَ أَنَّهَا صَحْرَةَ بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَكَذَبُوا وَلَكِنَّهُ الْحَجَرُ الأسوَدُ الَّذِي نَزَلَ بِهِ آدَمَ اللهِ مَعَهُ مِنَ الجَنَّةِ وَ

ص: 296

حج خانه ی خدا و یا عمره انجام می دهند مانعی نیست که بر آن دو طواف کنند. (بقره/158) سپس جبرئیل علیه اللسام نزد آدم علیه السلام و حوا علیها السلام رفت و هر دو را از مروه پایین آورد و به ایشان خبرداد که خداوند جبار متعال به زمین فرود آمده و ستون های بیت الحرام را با سنگی از صفا سنگی از مروه، سنگی از طور سینا و سنگی از جبل السلام که پشت کوفه است بالا برد و به جبرئیل علیه السلام وحی نمود که آن را بساز و تکمیل کن پس جبرئیل به امر خداوند با بال هایش این چهار سنگ را از جایشان کند و همان جاهایی که خداوند فرموده بود بر ستونها، روی پایه های کعبه که خداوند جبار مشخص کرده بود قرارداد و ستونهایش را نصب کرد؛ سپس به جبرئیل الله وحی نمود که «آن را با سنگی از ابوقبیس بساز و تکمیل کن و دو در شرقی و غربی برای آن بنا کن» پس زمانی که جبرئیل آن را کامل ،نمود فرشتگان بر گردش طواف کردند و آدم وحواء هم با دیدن می گشتند حرکت کرده و هفت بار بر گرد کعبه طواف نمودند؛ سپس در فرشتگانی که گرد کعبه پی طعامی از آن جا خارج شدند و این ماجرای روزی بود که خدا آن دو را هبوط داد.

8-1- امام صادق علیه السلام- وقتی آدم از عالم بالا به پایین فرو فرستاده شد به سرزمین هند نازل گشت.

9-1- امام علی علیه السلام- مردی از امام درباره ی با کرامت ترین سرزمین روی زمین سؤال نمود، فرمود: سرزمینی به نام «سراندیب» که آدم از آسمان به آن جا فرود آمد.

10-1- امام رضا علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی وقتی آدم علیه السلام را از بهشت فرو فرستاد او را روی کوه ابوقبیس قرارداد وی از وحشتی که در او پیدا شده بود به خدای عزّوجلّ شکایت کرده زیرا آن صدایی را که در بهشت می شنید (صدای تسبیح و تقدیس ملائکه) این جا نمی شنید و چون آن صداهای آرام بخش را نمی شنید به هراس افتاده بود خداوند متعال یاقوت سرخی را از بهشت فرو فرستاد و آن را در مکانی که امروز محل خانه کعبه است قرارداد؛ جناب آدم علیه السلام دور آن طواف می نمود و نور آن به نشانه هایی که امروز به عنوان حدود حرم نصب شده می رسید. و به این وسیله حدود حرم تعیین شد.

11-1- امام صادق علیه السلام- ابلیس دو مرتبه باد در بینی خود انداخته و آواز خوشحالی سرداد، یکی زمانی که آدما از آن درخت خورد و دیگر زمانی که او از بهشت به زمین نزول کرد.

12-1- امام علی علیه السلام- یهودی اولین، سنگی که بر روی زمین قرار گرفت چیست؟ یهودیان می پندارند که آن سنگ صخره ی بیت المقدس می باشد در حالی که دروغ می گویند؛ و اما اولین سنگ حجر الاسود است که آدم به همراه خود از بهشت فرود آورد و نیز یهودیان اولین

ص: 297

أَوَّلُ شَجَرَةٍ نَبَتَتْ عَلَى وَجْهِ الأَرض فَإِنَّ الْيَهُودَ يَزْعُمُونَ أَنَّهَا الزَّيْتُونَةَ وَكَذَّبُوا وَلَكِنَّهَا نَخْلَةٌ مِنْ العجوهِ نَزَلُّ بِهَا آدَمُ علیه السلام مَعَهُ مِنَ الْجَنَّةِ﴾. (1)

باب 2: فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً

2-1- العسكري علیه اللسام- ﴿الفَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدى يَأْتِيكُمْ وَأَوْلَادَكُمْ مِنْ بَعْدِكُمْ مِنِّي هُدَى﴾. (2)

باب 3: فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ

1-3- الباقر علیه السلام- ﴿عن تفسير هَذِهِ الآيَة فِي بَاطِن القُرآنِ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدَى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ قَالَ تَفسِيرُ الهُدَى عَلَى علیه السلام قَالَ اللَّهُ فِيهِ: فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾. (3)

باب 4: فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ حِينَ يَخَافُ الْمُخَالِفُونَ وَلَا يَحْزَنُونَ إِذَا يَحْزَنُونَ ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنا أُولئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُم فيها خالِدُونَ﴾. (39)

باب 1: وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنا

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا الدَّالَاتِ عَلَى صِدْقٍ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله عَلَى مَا جَاءَ بِهِ مِنْ أَخْرُ الْقُرُونِ السَّالِفَة وَ عَلَى مَا أَدَاهُ إِلَى عِبَادِ اللَّهِ مِنْ ذِكْر تَفْضِيلِهِ لِعَلِيَّ علیه السلام وَ آلِهِ الطَّيبين الْفَاضِلِينَ وَ الْفَاضِلَاتِ بَعْدَ مُحَمَّدِ سَيّدِ الْبَريَّاتِ أُولئِكَ الدَّافِعُونَ لِصِدْقٍ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله فِي أَنْبَائِهِ وَ الْمُكَذِّبُونَ لَهُ فِي تَصْدِيقِهِ لِأَوْلِيَائِهِ عَلَى سَيّدِ الْأَوْصِيَاءِ وَ الْمُنْتَجَبينَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرينَ﴾. (5)

ص: 298

درختی را که بر بر روی زمین روییده است زیتون می دانند و حال آن که دروغ می گویند بلکه اولین درخت ،زمین نخل ممتازی است که آدم علیه السلام به همراه خود از بهشت پایین آورد.

بخش 2: ولی هرگاه هدایتی از طرف من برای شما آمد.

1-2- امام عسکری علیه السلام- هرگاه از جانب من برای شما و فرزندان شما هدایتی آمد...

بخش 3: کسانی که از آن پیروی کنند.

3-1- امام باقر علیه السلام- جابر جعفی گوید: «درباره ی تفسیر این آیه ﴿فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ در باطن قرآن پرسیدم ایشان فرمود: تفسیر «هدی»، علی علیه السلام است، خداوند درباره اش فرمود: ﴿فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ».

بخش 4: نه ترسی بر آن هاست و نه اندوهگین می شوند».

1-4- امام عسکری علیه السلام- آن گاه که مخالفان به هراس افتند هیچ بیمی بر آن ها نیست و آن گاه که مخالفان غمگین شوند آنان اندوهی نمی خوردند (منظور روز قیامت است).

و کسانی که کافر شدند و آیات ما را تکذیب کردند اهل دوزخند؛ و جاودانه در آن خواهند بود. (39)

بخش 1: و کسانی که کافر شدند و آیات ما را تکذیب کردند.

11- امام عسکری علیه السلام- منظور از «آیات» در عبارت وَ الَّذینَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنا نشانه های هدایت کننده ای است که بر راستگویی محمّد صلی الله علیه و آله و در خبرهایی که از قرن های پیشین آورده نشان دارد و بر درستی آن چه که درباره ی علی و خاندان پاکش برای بندگان خدا بیان نموده و ایشان را برتری بخشید. دلالت کند. آنان که پس از محمّد صلی الله علیه و آله سرور تمامی آفریدگان بوده و زن و مردشان برترین ارجمندان هستند مصادیق این آیه کسانی هستند که راستگویی محمّد صلی الله علیه و آله صلی الله علیه و اله را در خبرهایی که آورده انکار می کنند و درستی او را در گماشتن اولیاء خود- یعنی علی علیه السلام

سرور همه ی اوصیا و دیگر بزرگ زادگان خاندان پاکش بر مردم نپذیرفته و او را در این باره تکذیب می کنند.

ص: 299

1-2- الباقر علیه السلام- ﴿کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا کُلِّهَا فِی بَطْنِ اَلْقُرْآنِ أَنْ کَذَّبُوا بِالْأَوْصِیَاءِ کُلِّهِمْ﴾. (1)

باب 2: أُولئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

1-2- الكاظم علیه السلام- ﴿لَا يُخَلَّدُ اللهُ فِي النَّارِ إِلَّا أَهْلَ الْكُفْرِ وَالْجُحُودِ وَ أَهْلَ الصَّلَال وَ الشَّرُک﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿يا بني اسرائيل اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَوْفُوا بعَهْدي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَ إِيَّايَ فَارْهَبُونِ﴾. (20)

باب 1: يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هَارُونَ بْن مُحَمَّدٍ الْحَلَبِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ. قَالَ: هُمْ نَحْنُ خَاصَّةً﴾. (3)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٌّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ قَالَ: هِيَ خَاصَّةٌ بآل مُحَمَّد صلی الله علیه و آله﴾. (4) 4

3-1- العسكرى علیه السلام- ﴿يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ وَلدَ يَعْقُوبَ إِسْرَائِيلَ﴾. (5)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ يَعْقُوبُ هُوَ إِسْرَائِيلُ وَ مَعْنَى إِسْرَائِيلَ عَبْدُ اللَّهِ لِأَنَّ إِسْرَا هُوَ عَبْدُ وَإِيلَ هُوَ اللهُ عَزَّوَجَل﴾. (6)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ يَعْقُوبُ وَ عِيصُ تَوْامَيْنِ فَوْلِدَ عِيصُ ثُمَّ وَلِدَ يَعْقُوبُ فَسُمِّيَ يَعْقُوبَ لِأَنَّهُ خرج بعقب أخيه عيص﴾. (7)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّ إِسْرَا هُوَ الْقُوَّةُ وَ إِيلَ هُوَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَمَعْنَى إِسْرَائِيلَ قُوَّةُ اللَّهِ عَزَّوَجَل﴾. (8)

باب 2: اذْكُرُوا

اشاره

1-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَدْ يَحْسُنُ الامْتِنَانُ بِالنِّعْمَة وَذَلِكَ عِنْدَ كُفَرَانِهَا وَلَوْلَا أَنَّ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَفَرُوا النَّعْمَةَ لَمَا قَالَ اللَّهُ لَهُمْ: اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ﴾. (9)

ص: 300

2-1- امام باقر علیه السلام- تمام آیات ما را که درون قرآن ،است تکذیب کردند؛ بدین معنی است که تمام اوصیاء ما را انکار کردند.

بخش 2: آنان اهل دوزخند؛ و جاودانه در آن خواهند بود.

1-2- امام کاظم علیه السلام- خدا کسی را در آتش دوزخ مخلّد و جاوید نمی کند مگر کسانی که اهل کفر، جحود، ضلالت و شرک باشند.

ای بنی اسرائیل نعمتم را که به شما ارزانی داشتم به یاد آورید؛ و به پیمان من وفا کنید تا من نیز به پیمان شما وفا کنم و در این راه تنها از من بترسید.

بخش 1: ای بنی اسرائیل!

1-1- امام صادق علیه السلام- منظور از آن ها فقط ما هستیم.

2-1- امام صادق علیه السلام- آن مختص خاندان محمّد صلی الله علیه و آله است.

3-1- امام عسکری علیه السلام- منظور از بنی اسرائیل فرزندان یعقوب علیه السلام است.

4-1- امام صادق علیه السلام- حضرت یعقوب را «إسرائيل» می گفتند اسرائیل به معنی بنده ی خدا است. چون «إسرا» در زبان عبری به معنی بنده و ئیل» اسم خدای عزّوجلّ است.

5-1- امام صادق علیه السلام- حضرت یعقوب و برادرش عیص (عیسو-عیساد) دو قلو بودند و حضرت یعقوب علیه السلام بعد از عیص متولد گردید. بدان سبب آن حضرت را یعقوب علیه السلام از عقب چیزی آمده نامیدند که پس از برادرش عیص از رحم مادرش] خارج شد.

6-1- امام صادق علیه السلام- «إسرائيل» يعنى قوّت خدا»؛ چون «إسرا» [در زبان عربی] به معنی قوت است وئیل یکی از نام های خداوند است.

بخش 2: به یادآورید.

1-2- امام علی علیه السلام- منّت گذاشتن به نعمت و بخشش زمانی پسندیده است که [کسی که به او نعمت داده ای] آن را کفران کند و اگر بنی اسرائیل به کفران نعمت خدا نمی پرداختند خداوند هیچ گاه به آنان منت نمی گذاشت و نمی فرمود: ﴿اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ.

ص: 301

باب 3: نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿لَمَّا بَعَثْتَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله، وَأَقْرَرْتُهُ بِمَدِينَتِكُمْ وَ مْ أَجَشِّمْكُمُ الْحَطَّ وَ التَّرْحَالَ إِلَيْهِ وَ أَوْضَحْتُ عَلَامَاتِهِ وَ دَلَائِلَ صِدْقِهِ لِئَلَّا يَشْتَبِهَ عَلَيْكُمْ حَالُهُ﴾. (1)

2-3- العسكرى- ﴿اذْكُرُوا إِذْ كَانَ الْبَلَاءُ يُصْرَفُ عَنْ أَسْلَافِكُمْ وَ يَخِفُ بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّد بَرْ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ، أَ فَمَا تَعْلَمُونَ أَنَّكُمْ إِذَا شَاهَدتُمُوهُ وَ آمَنْتُمْ بِهِ كَانَتِ النَّعْمَةُ عَلَيْكُمْ أَعْظَمَ و أفْضَلَ وَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكُمْ [أكثر] وأجْزَل﴾. (2)

باب 4: أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ

اشاره

1-4- الصّادق علیه السلام- ﴿نَحْنُ عَهْدُ اللَّهِ فَمَنْ وَفَى بِعَهْدِنَا فَقَدْ وَفَى بِعَهْدِ اللَّهِ وَ مَنْ خَفَرَهَا فَقَدْ خَفَرَ ذِمَّةَ اللهِ وَعَهْدَهُ﴾. (3)

2-4- الصّادق علیه السلام- ﴿أَوْفُوا بوَلَايَة عَلِيٍّ بن أبي طالب علیه السلام فَرْضاً مِنَ اللَّهِ تَعَالَى أُوفِ لَكُمْ بِالْجَنَّةِ﴾. (4)

3-4- العسكرى علیه السلام- ﴿قال الله عَزَوجِلَ أَوْفُوا بِعَهْدِي الَّذِى أَخَذَتْهُ عَلَى أَسْلَائِكُمْ أَنْبِيَاؤُكُمْ وَ أَمَرُوهُمْ أَنْ يُؤَدُّوهُ إِلَى أَخْلَافِهِمْ لَيُؤْمِنُنَّ بِمُحَمَّدِ لَكَ الْعَرَبِيِّ الْقُرَشِيِّ الْهَاشِمِي الْمُتَأَتَى بِالْآيَاتِ الْمُؤيَّدِ بالْمُعْجِزَاتِ الَّتِي مِنْهَا أَنْ كَلَّمَتُهُ ذِرَاعُ مَسْمُومَةٌ وَ نَاطَقَهُ ذِتْبُ وَ حَنَّ إِلَيْهِ عُودُ الْمِنْبَرَ وَكَثَّرَ اللَّهُ الْقَلِيلَ مِنَ الطَّعَامِ وَ أَلَانَ لَهُ الصُّلْبَ مِنَ الْأَحْجَارِ وَ صَبَّتْ لَهُ الْمِيَاهُ السَّيَّالَةُ وَلَمْ يُؤَيدْ نَبَنَا مِنْ أنْبِيَائِهِ بدَلَالَة إِلَّا جَعَلَ لَهُ مِثْلَهَا أَوْ أَفْضَلَ مِنْهَا وَ الَّذِي جَعَلَ مِنْ آيَاتِهِ عَلَى بْنِ أَبِي طَالِبِ اللهِ شَقِيقُهُ وَ رَفِيقُهُ عَقْلَهُ مِنْ عَقْلِهِ وَ عِلْمُهُ مِنْ عِلْمِهِ وَ حِلْمُهُ مِنْ حِلْمِهِ مُؤَيَّدُ دِينَهُ بِسَيْفِهِ الْبَاتِرِ بَعْدَ أَنْ قَطَعَ مَعَاذِيرَ الْمُعَانِدِينَ بِدَلِيلِهِ الْقَاهِرِ وَ عِلْمِهِ الْفَاضِلَ وَفَضْلِهِ الْكَامِل أُوفِ بِعَهْدِكُمْ الَّذِي أَوْجَبْ قبْتُ بِهِ لَكُمْ نَعِيْمَ الْأَبَدِ فِي دَارِ الْكَرَامَةَ وَ مُسْتَقَرَ الرَّحْمَةِ﴾. (5)

4-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ ذُو [ذَا] الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ لَمَّا خَلَقَ الْخَلْقَ وَ اخْتَارَ خِيَرَةٌ مِنْ خَلْقِهِ وَ اصْطَفَى صَفْوَةٌ مِنْ عِبَادِهِ وَ أَرْسَلَ رَسُولًا مِنْهُمْ وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ كِتَابَهُ وَ شَرَعَ لَهُ دِينَهُ وَ فَرَضَ

ص: 302

بخش 3: نعمتم را که به شما ارزانی داشتم.

1-3- امام عسکری علیه السلام- نعمتم بر شما آن است که محمّد صلی الله علیه و آله را فرستادم و در شهر شما جای دادم و شما را به زحمت نینداختم که رنج سفر بکشید و به سوی او بروید؛ [همچنین] علائم و دلائل صدق نبوّت او را آشکارا بیان داشته و اظهار کردم تا نبوّت او بر شما مشتبه نشود.

2-3- امام عسکری علیه السلام- به یاد آورید آن گاه را که خدا بلا را از نیاکان شما دور می کرد و به واسطه ی صلوات بر محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش آن عذاب را سبک می نمود. آیا نمی دانید که دیدن محمّد صلی الله علیه و آله الهی و ایمان آوردن به وی برترین نعمت برای شما بود و خداوند بزرگترین نعمت را بر شما عطا نمود؟! این جملات را در تفسیر کلمه ی اذْكُرُوا فرموده اند.

بخش 4: و به پیمان من وفا ،کنید تا من نیز به پیمان شما وفا کنم.

1-4- امام صادق علیه السلام لي ما عهد خدا هستیم؛ هر که به عهد ما وفا کند به عهد خدا وفا کرده و هر که با ما پیمان شکنی کند پیمان و عهد خدا را شکسته است.

2-4- امام صادق علیه السلام به ولایت علی که خدا قبول و اطاعت او را بر شما واجب کرده وفا کنید تا من به وعده ی خود در مورد بهشت برای شما وفا کنم.

3-4- امام عسکری خدای تبارک و تعالی فرمود ای یهودیان به عهدی که پیامبر صلی الله علیه و آله شما از پدرانتان گرفتند و فاکنید و پیامبر صلی الله علیه و آله به پدرانتان امر کردند که به فرزندان خود [سینه به سینه] برسانند که به محمّد صلی الله علیه و آله عربی قریشی هاشمی ایمان بیاورند؛ پیامبری که آیات الهی را آورده و معجزاتی را ارائه می نماید که آیاتش را تأیید می کند؛ از قبیل سخن گفتن دست بزغاله ی مسموم (که یهودیان معاند به عنوان غذا و به قصد کشتن پیامبر صلی الله علیه و آله به او پیشکش کرده بودند و آن بزغاله به امر خدا برای نجات پیامبر صلی الله علیه و آله به حرف آمد) سخن گفتن گرگ و ناله سردادن چوب منبر خدا (ستون حنانه)؛ خداوند غذای کم را برای او زیاد می کرد؛ سنگ های سخت برایش نرم شدند؛ چشمه های جوشان و آب روان برایش ایجاد و جاری شد. خداوند هر معجزه ای که به پیامبر صلی الله علیه و آله ان پیشین خود داده معجزه ای مانند آن یا برتر از آن را نیز به او پیامبر صلی الله علیه و آله خاتم عطا کرد. محمّد صلی الله علیه و آله پیامبری است که یکی از نشانه های او علی بن ابی طالب علیه السلام محبوب و دوست اوست که عقل او از عقل پیامبر صلی الله علیه و آله علمش از علم او و حلمش از حلم اوست. علی علیه السلام دین او را با شمشیر بران خود تأیید می کند بعد از آن که بهانه ی دشمنان را با علم بالا و فضائل کامل خود رفع کرده و قطع مین ماید که اگر به این عهد وفا کنید من نیز به عهدی که به واسطه ی آن عهد، بهشت و نعمت های ابدی آن را برای شما واجب کردم وفا خواهم کرد؛ شما تا ابد در آن جا در محل لطف و عنایت و جایگاه رحمت من ساکن می شوید.

4-4- امام علی علیه السلام خدای صاحب عظمت و اکرام مخلوقات را آفریده و بهترین ایشان را برگزید؛ منتخبی از بندگان خود انتخاب نمود و رسولی از آن برگزیدگان و نیکان ارسال و کتاب آسمانی خود را بر او نازل کرد و دین خود را تشریع فرمود و فرایض خود را بر وی [و بر امتش] واجب و لازم گردانید پس همه ی این ها در این قول خداوند وجود دارد که می فرماید: اطاعت

ص: 303

فَرَائِضَهُ، فَکَانَتِ اَلْجُمْلَهُ قَوْلَ اَللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ حَیْثُ أَمَرَ فَقَالَ: «أَطِیعُوا اَللّهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ» فَهُوَ لَنَا أَهْلَ اَلْبَیْتِ خَاصَّهً دُونَ غَیْرِنَا فَانْقَلَبْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمْ وَ اِرْدَدْتُمْ وَ نَقَصْتُمُ اَلْأَمْرَ وَ نَکَثْتُمُ اَلْعَهْدَ وَ لَمْ یَضُرُّوا اَللَّهَ شَیْئاً وَ قَدْ أَمَرَکُمُ اَللَّهُ اَنْ تَرُدُّوا اَلْأَمْرَ إِلَی اَللَّهِ وَ إِلَی اَلرَّسُولِ وَ إِلَی أَوْلَی اَلْأَمْرِ اَلْمُسْتَنِبِطِینَ للعلم فَأَقْرَرْتُمْ ثُمَّ جَحَدُكُمْ وَقَدْ قَالَ اللهُ لَكُمْ أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ﴾. (1)

4-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ قَدْ أَخْبَرَكُمُ اللهُ أَنَّ أُولِى الأمْرِ هُمُ الْمُسْتَقْبِطُو الْعِلْمِ وَأَخْبَرَكُمْ أَنَّ الْأَمْرَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ يُرَدُّ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَى الرّسول وَ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ الْمُسْتَنْبِطِي الْعِلْمِ فَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَجِدِ اللَّهَ مُوفِياً بِعَهْدِهِ يَقُولُ اللَّهُ أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ﴾. (2)

4-6- الرّسول صلی الله علیه و آله - ﴿لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى وَأَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَ اللَّهِ لَقَدْ خَرَجَ آدَمُ مِنَ الدُّنْيَا وَ قَدْ عَاهَدَ عَلَى الْوَفَاءِ لِوَلَدِهِ شَيْتْ فَمَا وُفِيَ لَهُ وَ لَقَدْ خَرَجَ نُوح علیه السلام مِن الدُّنْيَا وَ قَدْ عَاهَدَ قَوْمَهُ عَلَى الْوَفَاءِ لِوَصِيِّهِ سَامِ فَمَا وَفَتْ أُمَّتُهُ وَلَقَدْ خَرَجَ إبراهيم علیه السلام من الدُّنْيَا وَ عَاهَدَ قَوْمَهُ عَلَى الْوَفَاءِ لِوَصِيِّهِ إِسْمَاعِيلَ علیه السلام فَمَا وَفَتْ أُمَّتُهُ وَ لَقَدْ مِنَ الدُّنْيَا وَ عَاهَدَ قَوْمَهُ عَلَى الْوَفَاءِ لِوَصِيِّهِ يُوشَعَ بْن نُونِ اللَّهِ فَمَا وَفَتْ أُمَّتُهُ وَ لَقَدْ رُفِعَ عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ الإِلَى السَّمَاءِ وَ قَدْ عَاهَدَ قَوْمَهُ عَلَى الْوَفَاءِ لِوَصِيِّهِ شَمْعُونَ بْن حَمُونَ الصَّفَا فَمَا وَفَتْ أُمَّتُهُ وَ إِنِّي مُفَارِقُكُمْ عَنْ قَريب وَ خَارِجُ مِنْ بَيْنِ أَظْهُرِكُمْ وَقَدْ عَهِدْتُ إِلَى أُمَّتِي فِي عَهْدِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب اللَّهِ وَ إِنَّهَا لَرَاكِبَةُ سَنَنَ مَنْ قَبْلَهَا مِنَ الْأَمَمِ فِي مُخَالَفَة وَصِنِّي وَعِصْيَانِهِ أَلَا وَإِنِّي مُجَدِّةً عَلَيْكُمْ عَهْدِي فِي عَلِيٌّ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفى بمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً﴾. (3)

4-7- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ فَإِنَّا نَدْعُو فَلَا يُسْتَجَابُ لَنَا قَالَ: لِأَنَّكُمْ لَا تَقُونَ لِلَّهِ بِعَهْدِهِ وَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَاللَّهِ لَوْ وَقَيْتُمْ لِلَّهِ لَوَقَى اللَّهُ لَكُمْ﴾. (4)

ص: 304

کنید خدا را! و اطاعت کنید پیامبر صلی الله علیه و آله خدا و اولو الأمر (اوصیای پیامبر) را این تعبیر اولى الأمر فقط مخصوص ما اهل بیت است نه هیچ کس غیر از ما با این حال ما را واگذاشتید و به وضعیت گذشته خود (دوران جهل و جهالت) بازگشتید و همگی مرتد شده امر ما را نقض کرده و پیمان شکنی کردید از این حرکت بد و سنت قبیحه ی شما اصلاً ضرری به خدا نمی رسد [بلکه شرّ آن به خود شما برمی گردد خدا به شما امر کرد که امر ولایت را به خدا، پیغمبر صلی الله علیه و آله و اولى الأمر خود ارجاع دهید که آن جماعت اهل استنباط علوم هستند اما شما در ابتدا به آن اقرار نموده و پذیرفتید و بعد از آن منکر آن گشتید حال آن که خدا فرموده بود: أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ.

5-4- امام علی علیه السلام- خدا آگاهتان کرده است که اولی الامر همان استنباط کنندگان علم اند و نیز آگاهتان کرده که امر و کاری که در آن اختلاف کرده اید عاقبت به خدا و رسول صلی الله علیه و آله و اولی الامر که استنباط کنندگان علم اند برای موازنه و تعدیل آن ها بازگشت می کند؛ پس هرکس به عهدی که با خدا دارد و فادارتر باشد خدا را وفادار به عهد خود می یابد) به همان میزان که او به عهد خدا وفا می کند خداوند نیز به عهد خود نسبت به ،او وفاداری می نماید که می فرماید: ﴿أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ.

6-4- پیامبر صلی الله علیه و آله- به خدا سوگند حضرت آدم از دار دنیا رفت، در حالی که با قومش پیمان آدم علیه السلام بسته بود تا به فرزندش شیث وفادار بمانند ولی آن ها به آن عهد وفا نکردند. حضرت نوح علیه السلام نیز چشم از جهان پوشید در حالی که با قومش عهد کرد که نسبت به وصی او وفادار باشند اما چنین نکردند. حضرت ابراهیم نیز دار دنیا را وداع گفت و از قومش درباره ی وفادار ماندن به ،وصیش اسماعیل علیه السلام پیمان گرفت اما امتش وفا نکردند. همچنین حضرت موسی علیه السلام از دنیا رفت در حالی که با قومش عهد بسته بود با وصیّش یوشع بن نون الله، وفاداری کنند اما امتش به آن وفا نکردند؛ حضرت عیسی بن مریم علیها السلام نیز به آسمان بالا برده شد در حالی که با قومش بر وفادار ماندن به وصیش شمعون بن حمون صفا الله میثاق ،بست اما قوم او نیز وفا نکردند من نیز به زودی از شما جدا شده و از میانتان خواهم رفت؛ من با امتم درباره ی علی بن ابی طالب علیه السلام عهد کردم که بعد از من از او اطاعت کنند ولی می دانم امّت من نیز بر همان سنت امت پیامبر صلی الله علیه و آله ان پیشین که مخالفت کردن با وصی پیامبر صلی الله علیه و آله ان بود، عمل خواهند کرد. آگاه باشید! عهدم را درباره ی علی بار دیگر به شما ابلاغ می نمایم. هر کس این عهد را بشکند، به خود خیانت کرده و هرکس به این عهد که از جانب خدا می باشد و فادار بماند خداوند به او اجر بزرگی خواهد داد.

7-4- امام صادق علیه السلام- فردی از امام پرسید خداوند می فرماید: ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ حال آن که ما او را می خوانیم ولی او ما را اجابت نمی کند. حضرت فرمود این بدان علت است که شما به پیمان خود با خداوند وفا نکردید. خداوند می فرماید: ﴿أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ﴾ اگر وفا کرده بودید. قطعاً خداوند نیز به عهد شما وفا می کرد.

ص: 305

4-8- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السلام يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا بَالُ الْمُؤْمِن إِذَا دَعَا رُبَّمَا لَمْ يُسْتَجَبْ لَهُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ قَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ؟ فَقَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا دَعَا اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِنِيَّة صَادِقَة وَ قَلْب مُخْلِص اسْتُجِيبَ لَهُ بَعْدَ وَفَائِهِ بِعَهْدِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ و إذا دَعَا الله بغير بية وإخلاص لَمْ يُسْتَجَبْ لَهُ ألَيْسَ اللهُ يَقُولُ وَأَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ فَمَنْ وَفَى وُفِيَ لَهُ﴾. (1)

باب 5: إِيَّايَ فَارْهَبُونِ

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿إِيَّايَ فَارْهَبُونِ فِي مُخَالَفَةِ مُحَمَّدِ فَإِنِّي الْقَادِرُ عَلَى صَرْفِ بَلَاءِ مَنْ ! يُعَادِيكُمْ عَلَى مُوَافَقَتِي وَهُمْ لَا يَقْدِرُونَ عَلَى صَرْفِ انْتِقَامِي عَنْكُمْ إِذَا آثَرْتُمْ مُخَالَفَتِي﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَكُمْ وَ لا تَكُونُوا أَوَّلَ كَافِرِ بِهِ وَ لا تَشْتَرُوا بآياتِي ثَمَناً قَليلاً وَ إِيَّايَ فَاتَّقُونِ﴾. (41)

باب 1: وَ آمِنُوا بِما أَنزَلْتُ

1-1- العسكري علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِلْيَهُودِ وَ آمِنُوا أَيُّهَا الْيَهُودُ بِمَا أَنْزَلْتُ عَلَى مُحَمَّدٍ مِنْ الله ذكر نُبُوَّتِهِ وَ أَنْبَاءِ إِمَامَة أَخِيهِ عَلَى وَعِتْرَتِهِ الطَّاهرين ﴾. (3)

2-1- العسكري علیه السلام- ﴿هَؤُلَاءِ يَهُودُ الْمَدِينَةِ جَحَدُوا نُبُوَّةَ مُحَمَّدِ وَ خَانُوهُ، وَقَالُوا: نَحْنُ نَعْلَمُ أَنَّ مُحَمَّداً نَبِيُّ، وَ أَنَّ عَلِيّاً وَصِيُّهُ، وَلَكِنْ لَسْتَ أَنْتَ ذَاكَ وَ لَا هَذَا وَلَكِن يَأْتِيَان بَعِدَ وَقِتِنَا هَذَا بِخَمْسَمِائَةَ سَنَةٍ﴾. (4)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿كَانَ حَيَى بْنُ أَخْطَبَ وَكَعْبُ بْنُ الْأَشْرَفِ وَآخَرُونَ مِنَ الْيَهُود﴾. (5)

باب 2: مُصَدِّقاً لِما مَعَكُمْ

اشاره

ص: 306

8-4- امام صادق علیه السلام از هشام بن سالم نقل است که گوید به امام صادق علیه السلام گفتم: «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله چگونه است که گاه مؤمن هرچه خدای را می خواند دعایش به اجابت نمی رسد در صورتی که خداوند می فرماید: ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ پس حضرت فرمود: «اگر بنده با نیت پاک و خلوص قلب خدا را بخواند دعایش اجابت می شود البته بعد از این که به عهد خود با خدا وفا کرده باشد؛ و چنان چه خدای را بدون خلوص نیت ،بخواند خواسته اش برآورده نمی شود. آیا خداوند نفرمود: وَأَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ؟! پس هرکه وفا کند، به او وفا می شود».

بخش 5: و [در این راه] تنها از من بترسید!

1-5- امام عسکری علیه السلام [منظور خدا از این تعبیرات آن است که] در مورد مخالفت با محمّد صلی الله علیه و آله از من هراس کنید چرا که من می توانم بلائی که از دشمنان به جانب شما حواله می شود برگردانم ولی وقتی شما راه مخالفت مرا از پیش بگیرید آن ها نمی توانند جلو انتقام مرا از شما بگیرند.

و به آن چه نازل کرده ام ایمان بیاورید؛ که نشانه های آن با آن چه در کتاب شماست مطابقت دارد؛ و نخستین کافر به آن نباشید؛ و آیات مرا به بهای ناچیزی نفروشید؛ و تنها از [مخالفت] من بپرهیزید! (41

بخش 1: و به آن چه نازل کرده ام ایمان بیاورید.

1-1- امام عسکری علیه السلام خدای عزّوجلّ یهود را خطاب قرارداده و فرمود: «ای یهودیان به آن چه بر محمّد صلی الله علیه و آله نازل کردم که ذکر و یادآوری نبوّت او و اخباری از امامت برادرش علی علیه السلام و خاندان علیهم السلام اوست ایمان بیاورید.

2-1- امام عسکری علیه السلام- یهودیان مدینه نبوت محمّد صلی الله علیه و آله را پنهان کرده و به او خیانت نموده و گفتند: «ما می دانیم که محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر و علی علیه السلام جانشین اوست؛ و لیکن تو محمّد صلی الله علیه و آله نیستی و این، علی علیه السلام نیست بلکه محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام پانصد سال بعد از زمان ما می آیند».

3-1- امام باقر علیه السلام- حیّ بن اخطب و کعب بن اشرف و چند نفر دیگر از یهودیان [خطاب آیه هستند].

بخش 2: که نشانه های آن با آن چه در کتاب شماست مطابقت دارد.

ص: 307

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿مُصَدِّقاً لِما مَعَكُمْ فَإِنَّ مَثَلَ هَذَا فِي كِتَابِكُمْ أَنَّ مُحَمَّدَا صلی الله علیه و آله النَّبِيَّ سَيِّدُ الأولِينَ وَالْآخِرِينَ الْمُؤَيَّدُ بِسَيّدِ الْوَصِيِّينَ وَ خَلِيفَة رَسُول رَبِّ الْعَالَمِينَ فَارُوقِ الْأُمَّةِ وَ بَابِ مَدِينَة الْحِكْمَةَ وَ وَصِيَّ رَسُول الرَّحْمَةِ﴾. (1)

باب 3: وَ لا تَكُونُوا أَوَّلَ كَافِرِ بِهِ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ لا تَكُونُوا أَوَّلَ كَافِرٍ بِهِ يَعْنِي عَلِيا ﴾. (2)

باب 4: وَلا تَشْتَرُوا بِآيَانِ ثَمَناً قَلِيلاً

1-4- العسكري علیه السلام- ﴿وَ لا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي الْمُنَزَّلَة بِنُبُوَّةَ مُحَمَّدِ لا وَ إِمَامَة عَلَى علیه السلام وَ الطَّيبِينَ مِنْ عِتْرَتِهِ ثَمَناً قَلِيلًا بِأَنْ تَجْحَدُوا نُبُوَّةَ النَّبِيِّ وَإِمَامَةَ الْإِمَامِ تَعْتَاضُوا مِنْهَا عَرَضَ الدُّنْيَا فَإِنَّ ذَلِكَ وَ إِنْ كَثُرَ فَإِلَى نَفَادِ أَوْ خَسَار وَ بَوَار﴾. (3)

2-4- الباقر علیه السلام- ﴿كانَ حَيَى بْنُ أَخْطَبَ وَكَعْبِ بْنِ الْأَشْرَفِ وَ آخَرُونَ مِنَ الْيَهُودِ لَهُمْ مَا كَلَةٌ عَلَى الْيَهُودِ فِي كُلِّ سَنَة فَكَرِهُوا بُطْلَانَهَا بأَمْرِ النَّبيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَحَرَفُوا لِذَلِكَ آيَاتِ مِنَ التَّوْرَاةِ فِيهَا صِفَتُهُ وَ ذِكْرُهُ فَذَلِكَ الثَّمَنُ الَّذِى أُريدُ فِي الْآيَة﴾. (4)

باب 5: وَإِيَّايَ فَاتَّقُونِ

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ إِيَّايَ فَاتَّقُونِ فِي كِثْمَانِ أَمْر مُحَمَّدِ وَ أَمْر وَصِيِّهِ فَإِنَّكُمْ إِنْ تَتَّقُوا تَقْدَحُوا فِي نُبُوَّةَ النَّبِيِّ وَ لَا فِي وَصِيَّةِ الْوَصِيِّ بَلْ حَجَجَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ قَائِمَةً وَ بَرَاهِينُهُ لِذَلِكَ وَاضِحَةُ وَ قَدْ قَطَعَتْ مَعَاذِيرَكُمْ وَأَبْطَلَتْ تَمْوِيهَكُمْ ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَ لا تَلْبِسُوا الحَقِّ بِالْباطِلِ وَ تَكْتُمُوا الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾. (42)

باب 1: وَلَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ

اشاره

ص: 308

1-2- امام عسکری علیه السلام- مثال آن در کتاب شما (یهودیان) است که محمّد صلی الله علیه و آله سرور جهانیان گذشته و آینده است که او به وسیله علیا مورد حمایت و تأیید قرار می گیرد؛ همان علی علیه السلام که سیدالوصیین، خلیفه ی پیامبر صلی الله علیه و آله خدای جهان آفرین ، جداکننده ی حق از باطل در میان امت، در شهر علم و حکمت و وصی رسول مهربانی ها است.

بخش 3: و نخستین کافر به آن نباشید.

1-3- امام عسکری علیه السلام- از جمله اولین کسانی که به او کفر می ورزند نباشید؛ منظور به علی علیه السلام است.

بخش 4: و آیات مرا به بهای ناچیزی نفروشید.

1-4- امام عسکری علیه السلام- [منظور خدا آن است که] آیات مرا که درباره ی نبوت محمّد صلی الله علیه و آله امامت علی و فرزندان پاک و طاهرش نازل ،کردم به بهای بی ارزش دنیا نفروشید به طوری که منکر نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله و امامت امام شوید تا بوسلیه ی آن دنیای بی ارزش را به دست آورده باشید که هر چقدر زیاد هم باشد فانی زیانبار و نابودشدنی است.

2-4- امام باقر علیه السلام- حی بن اخطب و کعب بن اشرف و چند نفر دیگر از یهود که هر ساله از یهود مقرری دریافت می نمودند نمی خواستند با اعتراف به نبوت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله مقرری خود را از بین ببرند؛ به همین جهت آیاتی که در تورات دربارهی مشخصات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بوده تغییر دادند و این تفسیر آن ثمن و قیمتی است که در آیه به آن اشاره شده است.

بخش 5: و تنها از [مخالفت] من بپرهیزید.

1-5- امام عسکری علیه السلام- ای در مورد کتمان امر محمّد صلی الله علیه و آله و امر وصی او از [عذاب] خداوند بترسید. اگر پرهیزگار می بودید در مورد نبوّت او و امامت وصیّش اشکال تراشی نمی کردید. حجت های خدا بر شما تمام شده و دلائل واضحی در این مورد برای شما فرستاده شده است به طوری که بهانه ای باقی نمانده و دیگر جای باطل شمردن [و شک در باطل بودن پیامبر صلی الله علیه و آله] نیست.

و حق را با باطل نیامیزید؛ و حقیقت را با این که از آن ،آگاهید، کتمان نکنید. (42)

بخش 1: و حق را با باطل نیامیزید.

ص: 309

1-1- العسكري علیه السلام- ﴿خَاطَبَ اللَّهُ بِهَا قَوْماً يَهُوداً لَبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلَ بالبَأَن زَعَمُوا أَنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله نَبِيُّ وَ أَنَّ عَلِيّا الم وَصِيُّ وَلَكِنَّهُمَا يَأْتِيَان بَعْدَ وَقْتِنَا هَذَا بِخَمْسِمِائَة سَنَةٍ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَ تَرْضَوْنَ التَّوْرَاةَ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ حَكَمَا؟ قَالُوا: بَلَى فَجَاءُوا بِهَا وَ جَعَلُوا يَقْرَءُونَ مِنْهَا خِلَافَ مَا فِيهَا فَقَلَّبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الطُّومَارَ الَّذِي مِنْهُ كَانُوا يَقْرَءُونَ وَهُوَ فِي يَدِ قَارِينَ مِنْهُمْ مَعَ أَحَدِهِمَا أَوَّلِهِ وَمَعَ الْآخَرِ آخِرِهِ فَانْقَلَبَ تُعْبَاناً لَهَا رَأسَانِ وَ تَنَاوَلَ كُلُّ رَأْسِ مِنْهُمَا يَمِينَ مَنْ هُوَ فِي يَدِهِ وَ جَعَلَتْ [جَعَلَ] تَرَضَضُهُ وَ تُهَشِّمُهُ وَيَصِيحُ الرَّجُلَانِ وَيَصْرُخَانِ وَ كَانَتْ هُنَاكَ طَوَامِيرُ أَخَرُ فَنَطَقَتْ وَ قَالَتْ: لَا تَزَالَان فِي هَذَا الْعَذَابِ حَتَّى تَقْرَا مَا فِيهَا مِنْ صِفَةً مُحَمَّدٍ وَ نُبُوَّتِهِ وَ صِفَة عَلَى علیه السلام وَ إِمَامَتِهِ عَلَى مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ فَقَرَا صَحِيحاً وَ آمَنَا بِرَسُولِ اللَّهِ وَ اعْتَقَدَا إِمَامَةَ عَلَى الوَلِى اللَّهِ وَ وَصِيَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَلَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ بأن تُقِرُوا بِمُحَمَّدِ وَ عَلَى المِنْ وَجْهِ وَ تَجْحَدُوا مِنْ وَجْهِ﴾. (1)

باب 2: وَلا... تَكْتُمُوا الْحَقَّ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ تَكْتُمُوا الحَقِّ مِنْ نُبُوَّةَ هَذَا وَإِمَامَة هَذَا﴾. (2)

باب 3: وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّكُمْ تَكْتُمُونَهُ وَ تُكَابِرُونَ عُلُومَكُمْ [حْلُومَكُمْ] وَ عقولكم﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَ ارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ﴾. (23)

باب 1: وَأَقِيمُوا الصَّلاةَ

اشاره

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿نَحْنُ الصَّلَاةُ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَل﴾. (4)

2-1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ أَى بِإِثْمَام وُضُوئِهَا وَ تَكْبِيرِهَا وَ قِيَامِهَا وَ قِرَاءَتِهَا وَ رَكُوعِهَا وَ سُجُودِهَا وَ حُدُودِهَا وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: أَيمَا عَبْدِ الْتَفَتَ فِي صَلَاتِهِ، قَالَ اللَّهُ: يَا

ص: 310

1-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند با این آیه یهود را مخاطب قرار داده چرا که آنان حق را با باطل می آمیختند آن ها معتقد بودند که محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر صلی الله علیه و آله است و علی علیه السلام نیز وصی اوست اما گفتند: «آنان پانصد سال دیگر خواهند آمد. پیامبر صلی الله علیه و آله به آنان فرمود آیا شما قبول دارید که تورات حاکم بین ما و شما باشد؟ گفتند «آری» تورات را آوردند و شروع به خواندن آن نمودند. اما بر خلاف مطالبی که در آن وجود داشت می خواندند؛ خداوند طوماری که در دست خواننده بود برگرداند و زیر و رو کرد مقداری از آن طومار در دست یکی و بقیه در دست دیگری بود که به صورت اژدهایی در آمد که دو سر داشت؛ هر سر آن اژدها شروع به خوردن و تکه تکه کردن دست راست آن دو نفر کرد و آنان نیز شروع به آه و ناله و فریاد کردند طومارهای دیگری نیز وجود داشت که به زبان آمده گفتند باید این عذاب را متحمل شوید تا عبرت گرفته و آن چه را که درباره ی امتیازات محمّد صلی الله علیه و آله و وصی او علی بن ابی طالب او جانشینی او در تورات وجود دارد، درست بخوانید. در این هنگام آنان شروع به خواندن تورات به صورت صحیح کردند و به رسالت] پیامبر صلی الله علیه و آله و امامت علی بن ابی طالب الله و جانشینی او ایمان آوردند خداوند فرمود: لا تلبسوا الْحَقِّ بِالْباطِلِ یعنی چنان نباشید که از یک جهت به تصدیق محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام اقرار و تَلْبِسُوا از جهت دیگر کتمان کنید.

بخش 2: و حق را کتمان نکنید.

1-2- امام عسکری حقیقت را درباره ی نبوت محمّد صلی الله علیه و آله و امامت علی علیه السلام کتمان نکنید.

بخش 3: با این که [از آن] آگاهید

1-3- امام عسکری علیه السلام [ امام درباره ی معنای وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ فرمودند: شما خود می دانید که کتمان می کنید و [با این کار خود] با علوم و عقول خود مخالفت می ورزید.

و نماز را بر پا دارید و زکات را بپردازید و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید (43)

بخش 1: و نماز را بر پا دارید.

1-1- امام صادق علیه السلام- منظور از «نماز» در کتاب خدا ما [اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله] هستیم؛ ما در قرآن «نماز» هستیم.

2-1- امام عسکری علیه السلام- وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ ،یعنی وضو ،تکبیر ،قیام قرائت، رکوع، سجود و حدود آن را کامل انجام دهید. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «هر کدام از بندگان که در نمازش به خدا توجه ندارد، خداوند به او می فرماید: ای بنده ی من چه کسی را طلب می کنی؟ آیا پروردگاری غیر من

ص: 311

عَبْدِي إِلَى مَنْ تَقْصِدُ وَ تَطْلُبُ أَ رَبَّاً غَيْرى تُريدُ وَ رَقِيباً سِوَاىَ تَطْلُبُ أَوْ جَوَاداً خَلَايَ تَبْغِي وَأَنَا أَكْرَمُ الْأَكْرَمِينَ وَأَجْوَدُ الْأَجْوَدِينَ وَ أَفْضَلُ الْمُعْطِينَ أُثِيبُكَ ثَوَاباً لَا يُحْصَى قَدْرُهُ أَقْبَلْ عَلَيَّ فَإِنِّي عَلَيْكَ مُقْبِلُ وَ مَلَائِكَتِي عَلَيْكَ مُقْبِلُونَ فَإِنْ أَقْبَلَ زَالَ عَنْهُ إِثْمُ مَا كَانَ مِنْهُ فَإِن الْتَفَتَ ثَانِيَةً أَعَادَ اللَّهُ لَهُ مَقَالَتَهُ فَإِنْ أَقْبَلَ عَلَى صَلَاتِهِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ تَجَاوَزَ عَنْهُ مَا كَانَ مِنْهُ فَإِن الْتَفَتَ ثَالِثَةٌ أَعَادَ اللَّهُ لَهُ مَقَالَتَهُ فَإِنْ أَقْبَلَ عَلَى صَلَاتِهِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ فَإِنِ الْتَفَتَ رَابِعَةً أَعْرَضَ اللَّهُ عَنْهُ وَأَعْرَضَتِ الْمَلَائِكَةُ عَنْهُ وَ يَقُولُ وَلَّيْتُكَ عَبْدِى إِلَى مَا تَوَلَّيْتَ﴾. (1)

3-1- العسكرى علیه السلام- أَقِيمُوا الصَّلاةَ الْمَكْتُوبَاتِ الَّتِي جَاءَ بِهَا مُحَمَّد وَأَقِيمُوا أَيْضاً الصَّلَاةَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيبِينَ الطَّاهِرِينَ طبةِ الَّذِينَ عَلَى سَيَدُهُمْ وَ فَاضِلُهُمْ﴾. (2)

4-1- العسكرى علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ هُوَ إِقَامَةُ الصَّلَاةِ بِتَمَامِ رُكُوعِهَا وَ سُجُودِهَا وَ مَوَاقِیتِهَا وَ أَدَاءِ حُقُوقِهَا الَّتِی إِذَا لَمْ تُؤَدَّ بِحُقُوقِهَا لَمْ یَتَقَبَّلْهَا رَبُّ الْخَلَائِقِ أَ تَدْرُونَ مَا تِلْكَ الْحُقُوقُ فَهُوَ إِتْبَاعُهَا بِالصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا مُنْطَوِیاً عَلَی الِاعْتِقَادِ بِأَنَّهُمْ أَفْضَلُ خِیَرَةِ اللَّهِ وَ الْقَوَّامُونَ بِحُقُوقِ اللَّهِ وَ النُّصَّارُ لِدِینِ اللَّهِ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أصبحت [أَصْبَحَ] أَقْبَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِ وَ مَلَائِكَتُهُ لِیَسْتَقْبِلَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِصَلَاتِهِ فَیُوَجِّهَ إِلَیْهِ رَحْمَتَهُ وَ یُفِیضَ عَلَیْهِ كَرَامَتَهُ فَإِنْ وَفَی بِمَا أَخَذَ عَلَیْهِ فَأَدَّی الصَّلَاةَ عَلَی مَا فُرِضَتْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِلْمَلَائِكَةِ خُزَّانِ جِنَانِهِ وَ حَمَلَةِ عَرْشِهِ قَدْ وَفَی عَبْدِی هَذَا أَوْفُوا لَهُ وَ إِنْ لَمْ يَفِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لَمْ يُوفِ عَبْدِى هَذَا وَ أَنَا الْحَلِيمُ الْكَرِيمُ فَإِنْ تَابَ تُبْتُ عَلَيْهِ وَ إِنْ أَقْبَلَ عَلَى طَاعَتِي أَقْبَلْتُ عَلَيْهِ بِرضْوَانِي وَ رَحْمَتِي ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: وَ إِنْ كَسِلَ عَمَّا يُرِيدُ قُصِّرَتْ فِي قُصُورهِ حُسْناً وَ بَهَاءَ وَ جَلَالًا وَ شُهَرَتْ فِي الْجَنَان بأنَّ صَاحِبَهَا مُقَصِّرُ وَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَمَرَ جَبْرَئِيلَ لَيْلَةَ الْمِعْرَاجِ فَعَرَضَ عَلَى قُصُورَ الْجَنَانِ فَرَأَيْتُهَا مِنَ الذَّهَب وَالْفِضَّة مِلَاطُهَا الْمِسْك وَالْعَنْبَرُ غَيْرَ أَنَّى رَأَيْتُ لِبَعْضِهَا شُرَفَاً عَالِيَةً وَ لَمْ أَرَ لِبَعْضِهَا فَقُلْتُ: يَا جَبْرَئِيلُ مَا بَالُ هَذِهِ بِلَا شُرَفِ كَمَا

ص: 312

و رقیبی جدای من می خواهی؟ یا بخشنده ای را جز من سزاوار می دانی؟ در حالی که من بزرگوارترین گرامیان و بخشنده ترین بخشندگان و برترین کرامت کنندگان هستم؛ تو را جزایی دهم که مقدارش به شماره نمی آید رو به من کن و به سوی من پیش بیا؛ من و ملائکه ام نیز به سوی تو پیش می آییم. پس اگر بنده به سوی خدا روی آورد گناه غفلتی که از او سر زده بود محو می.شود اگر دوباره در نماز غافل شود، خداوند دوباره گفته اش را برای او بازگو می کند اگر مجدداً آن بنده متوجه نماز شود و در آن به خدا توجه نماید، خداوند غفرانش را مشمول او گردانده و از خطایی که قبلاً مرتکب شده (غفلت از خدا) در می گذرد پس چنان چه در نماز برای بار سوم بی توجهی کرد خداوند مجدداً گفته اش را برای او بازگو می کند و اگر مجدداً آن بنده متوجه نماز شود و در آن به خدا توجه نماید خداوند گناهی را که قبلاً مرتکب شده غفلت از خدا می بخشد و چنان چه برای بار چهارم در نماز غافل شود، خداوند و فرشتگانش از او اعراض کرده و [خداوند می فرماید: ای وای برتو ای بنده من من نیز از تو روی برمی گردانم، به سوی چه کسی روی می کنی؟!

3-1- امام عسکری علیه السلام- نمازهای واجبی را که محمّد صلی الله علیه و آله دستور آن را آورده به پا دارید و نیز به درود و صلوات فرستادن بر محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش را که علی علیه السلام سرور و بهترین آن ها است، پایبند باشید.

4-1- امام عسکری منظور از این سخن پروردگار وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ آن است که تمام رکوع و سجود و زمان نماز به طور کامل و به خوبی به جای آورده شود و حقوقی که اگر برپا نشود، پروردگار عالمیان، آن نماز را نمی پذیرد؛ ادا گردد آیا آن حقوق را می شناسید؟ از حقوق نماز آن است که، در پس نماز بر محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و خاندان آن دو درود و صلوات بفرستی؛ همراه با این اعتقاد که آن ها برترین بندگان خدا و برپاکنندگان حقوق الهی و یاوران دین خدا هستند رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «هنگامی که بنده شب را به صبح رساند خداوند متعال و فرشتگان او بر این بنده توجه می کنند که آیا این بنده با نماز به سوی پروردگارش روی می کند؟ پس اگر چنین کند خداوند رحمتش را به سوی او فرستاده و کرامتش را برای او فراوان می گرداند پس اگر بنده به آن چه متعهد شد وفا کرده و نماز را آن چنان که واجب شده ادا نماید خداوند به فرشتگانی که کلیددار بهشت و حاملان عرش الهی هستند می فرماید: «این بنده ی من به عهد خود وفا کرد؛ پس شما نیز به او وفا کنید و چنان چه بنده به عهد خود وفا نکند خداوند متعال می فرماید: «با این که این بنده ی من به عهد خود وفا نکرد اما من بردبار و حکیم هستم؛ پس اگر توبه کند، به او روی کرده و توبه اش را می پذیرم و اگر با عبادت من به سویم ،آید من هم رضوان و رحمت خویش را بر او می فرستم». سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر بندگان در به جای آوردن آن چه خداوند از ایشان خواسته است، که درود فرستادن بر پیامبر صلی الله علیه و آله بعد از نماز است کاهلی کنند، از جمال و جلال و ارزش قصرهایشان در بهشت کاسته می شود زیرا کوتاهی و تقصیر برگردن خود آن افراد است که ارزش قصرهایشان کم شده حضرت ادامه دادند: جبرئیل به امر پروردگار در شب معراج قصرهای طلایی و نقره ای با مصالحی از مشک و عنبر را به من نشان داد و من برخی را دارای بالکن های بلند (قصرهای باشکوه) و برخی را فاقد آن دیدم و چون از جبرئیل علیه السلام پرسیدم که چرا این قصرها به مانند

ص: 313

لِسَائِرِ تِلْکَ اَلْقُصُورِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ قُصُورُ اَلْمُصَلِّینَ فَرَائِضَهُمْ اَلَّذِینَ یَکْسَلُونَ عَنِ اَلصَّلاَهِ عَلَیْکَ وَ عَلَی آلِکَ بَعْدَهَا فَإِنْ بَعَثَ مَادَّهً لِبِنَاءِ اَلشُّرَفِ مِنَ اَلصَّلاَهِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ بُنِیَتْ لَهُ اَلشُّرَفُ وَ إِلاَّ بَقِیَتْ هَکَذَا فَیُقَالُ حَتَّی یَعْرِفَ سُکَّانُ اَلْجِنَانِ أَنَّ اَلْقَصْرَ اَلَّذِی لاَ شُرَفَ لَهُ هُوَ اَلَّذِی کَسِلَ صَاحِبُهُ بَعْدَ صَلاَتِهِ عَنِ اَلصَّلاَهِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ علیهم السلام بُنِیَتْ لَهُ الشُّرَفُ وَ إِلَّا بَقِیَتْ هَكَذَا فَیُقَالُ حَتَّی یُعْرَفَ فِی الْجِنَانِ أَنَّ الْقَصْرَ الَّذِی لَا شُرَفَ لَهُ هُوَ الَّذِی كَسِلَ صَاحِبُهُ بَعْدَ صَلَاتِهِ عَنِ الصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ رَأَیْتُ فِیهَا قُصُوراً وَسِیعَةً مُشْرِفَةً عَجِیبَةَ الْحُسْنِ لَیْسَ لَهَا أَمَامَهَا دِهْلِیزٌ وَ لَا بَیْنَ یَدَیْهَا بُسْتَانٌ وَ لَا خَلْفَهَا فَقُلْتُ مَا بَالُ هَذِهِ الْقُصُورِ لَا دِهْلِیزَ بَیْنَ یَدَیْهَا وَ لَا بُسْتَانَ خَلْفَ قَصْرِهَا فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ قُصُورُ الْمُصَلِّینَ الْخَمْسَ الصَّلَوَاتِ الَّذِينَ يَبْدُلُونَ بَعْضٍ وُسْعِهِمْ فِي قَضَاءِ حُقُوقِ إِخْوَانِهِمُ الْمُؤْمِنِينَ دُونَ جَمِيعِهَا فَلِذَلِكَ قُصُورُهُمْ مُسَتَرَةٌ بِغَيْرِ دِهْلِيز أمَامَها وَ لَا بَسَاتِينَ خَلْفَهَا﴾. (1)

1-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَرَضَ اللَّهُ تَعَالَى الصَّلوةَ تَنزيهاً عَنِ الكِبر﴾. (2)

1-6- الرّضا علیه السلام- ﴿فِي عُيُون الأخبار فِي العِلَلَ الَّتِي ذَكَرَهَا الفَضلُ مِنْ شَادَانِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: فَإِن قَالَ فَلِمَ أُمِرُوا بِالصَّلَاةِ قِيلَ لِأَنَّ فِي الصَّلَاةِ الْإِقْرَارَ بالربوبية وَ هُوَ صَلَاحُ عَامٌ لِأَنَّ فِيهِ خَلْعَ الْأَنْدَادِ وَ الْقِيَامَ بَيْنَ يَدَى الْجَبَّارَ بالذل والاسْتِكَانَةَ وَالْخُضُوع وَالِاعْتِرَافِ وَ طَلَبِ الْإِقَالَةِ مِنْ سَالِفِ الذُّنُوبِ وَ وَضْعَ الْجَبْهَةَ عَلَى الْأَرْضِ كُلَّ يَوْمٍ وَلَيْلَة لِيَكُونَ الْعَبْدُ ذَاكِراً لِلَّهِ تَعَالَى غَيْرَ نَاسِ لَهُ وَيَكُونَ خَاشِعاً وَجلًا مُتَذَلَّلًا طَالِباً رَاغِباً فِي الزَّيَادَةَ لِلدِّين وَالدُّنْيَا مَعَ مَا فِيهِ مِنَ الِانْزِجَارِ عَنِ الْفَسَادِ وَ صَارَ ذَلِكَ عَلَيْهِ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَلَيْلَةٍ لِئَلَّا يَنْسَى الْعَبْدُ مُدَبَّرَهُ وَ خَالِقَهُ فَيَبْطَرَ وَيَطْغَى وَلِيَكُونَ فِي ذِكْرِ خَالِقِهِ وَ الْقِيَامِ بَيْنَ يَدَى رَبِّهِ رَاجِراً لَهُ عَنِ الْمَعَاصِي وَ حَاجِزَاً وَ مَانِعَا عَنْ أَنْوَاعِ الْفَسَادِ﴾. (3)

باب 2: وَآتُوا الزَّكَاةَ

اشاره

2-1- الرّضا علیه السلام- ﴿كتب الرّضا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى علیه السلام إِلَى مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانِ فِيمَا كَتَبَ إِلَيْهِ مِنْ جَوَاب مَسَائِلِهِ أَنَّ عِلَّةَ الزَّكَاة مِنْ أَجْلِ قُوتِ الْفُقَرَاءِ وَ تَحْصِينِ أَمْوَالَ الْأَغْنِيَاءِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ كَلَّفَ أَهْلَ الصِّحَةِ الْقِيَامَ بشأن أهْلِ الزَّمَانَةِ وَالْبَلْوَى كَمَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: لَتُبْلَونَ فِي أَمْوالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ فِي أَمْوَالِكُمْ إخراج الزكاة وَ فِي أَنْفُسِكُمْ تَوْطِين

ص: 314

دیگر قصرها بالکن های بلند ندارد پاسخ داد: ای محمّد صلی الله علیه و آله این قصرها متعلق به نمازگزارانی است که پس از خواندن نماز واجبشان بر تو و خاندانت درود نفرستاده و کاهلی کرده اند پس اگر بنده، مواد مورد نیاز برای ساختن بالکن ها که همان صلوات بر محمّد صلی الله علیه و آله و آل محمّد علیهم السلام است را بفرستد، بالکن ها برای او ساخته می شود و گرنه به همین صورت باقی می ماند این قصرها بدان صورت باقی می ماند تا در بهشت مشخص شود، صاحب قصری که فاقد بالکن است، از درود فرستادن بر محمّد صلی الله علیه و آله و آل محمّد صلی الله علیه و آله بعد از نماز، سستی می کرده است. حضرت فرمود: در بهشت قصرهایی را مشاهده کردم که بالکن های آن ها از وسعت و زیبایی عجیبی برخوردار بودند ولی دالانی نداشته و روبروی آن ها و نیز پشتشان هیچ باغ و بوستانی وجود نداشت پس پرسیدم از چه روی این قصرها دالانی در مقابل و یا بوستانی در پشتشان ندارند؟ جبرئیل علیه السلام فرمود: ای محمّد صلی الله علیه و آله ! این قصرها برای کسانی است که نمازهای پنجگانه را به جای آورده اما از بخشی از توان و بضاعتشان نه از تمام توانشان برای اداء حقوق برادران مؤمنشان استفاده کرده اند پس بدان سبب تمام قصرهایشان پوشیده است و مقابلش دهلیز و پشتش هیچ بوستان و باغی ندارد».

5-1- امام علی خداوند متعال نماز را به جهت پاک کردن نفس از کبر و غرور واجب نمود.

6-1- امام رضا علیه السلام فضل بن شاذان از امام رضا علیه السلام نقل کرده است [اگر کسی] گفت: «چرا به نماز خواندن امر شدند؟ گفته شد چون نماز اقرار به ربوبیت و موجب مصلحت همگان است؛ چرا که در نماز چندین فایده نهفته است که عبارتند از شریک ها در ربوبیت را کنار زدن؛ با ذلت، خواری خضوع و اعتراف به گناهان در برابر خداوند جبار ایستادن؛ چشم پوشی از گناهان گذشتگان را از خدا درخواست نمودن؛ صورت بر زمین نهادن در هر روز و شب؛ یادکردن خدا توسط بنده تا این که خدا را از یاد نبرد و با خشوع و خضوع بیمناک و مشتاقانه از خداوند فزونی دین و دنیا را به دور از فساد در آن تقاضا می کند. نماز هر روز و هر شب بر بنده واجب شده تا ،بنده مدبّر و خالق خود را فراموش نکرده و در نتیجه زیاده روی و طغیان ننماید همچنین یاد کردن خالق و ایستادن در برابر پروردگار بنده را از گناهان بازداشته و از انواع فسادها دور کرده و مانع انجام آن ها می شود».

بخش 2: و زکات را بپردازید.

1-2- امام رضا علیه السلام- علت وجوب زکات و سر آن این است که زکات قوت و روزی فقرا است و اموال اغنیاء را حفظ و نگهداری می کند زیرا حق تعالی افراد صحیح و سالم را مکلف نموده که به افراد زمین گیر و افتاده رسیدگی کنند و برای انجام امور آن ها قیام نمایند چنان چه خدای عزّوجلّ فرموده به یقین [همه ی شما] در اموال و جانهای خود آزمایش می شوید» (آل عمران /186) منظور از این که شما در مال هایتان آزمایش می شوید این است که باید زکات بپردازید و آن را از اموالتان خارج کنید. و نیز منظور از آزمایش شدن شما در نفسهایتان این است که نفس خود را بر صبر نمودن آماده کنید این صبر در امور مختلفی مصداق پیدا می کند. مثلاً ادای شکر نعمت های الهی امید به این که نعمت ها برایتان افزایش پیدا می کند رأفت و مهربانی ورزیدن نسبت به ضعفاء؛ عطوفت نشان دادن به مسکینان و

ص: 315

الْأَنْفُسِ عَلَى الصَّبْرِ مَعَ مَا فِي ذَلِكَ مِنْ أَدَاءِ شُكْرِ نِعَمِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَالطَّمَعِ فِي الزِّيَادَةِ مَعَ مَا فِيهِ مِنَ الرِّيَادَةِ وَالرَّافَة وَالرَّحْمَة لِأهْلِ الضَّعْفِ وَالْعَطْفِ عَلَى أَهْلِ الْمَسْكَنَة وَالْحَتَّ لَهُمْ عَلَى الْمُوَاسَاةِ وَ تَقْوِيَة الْفُقَرَاءِ وَالْمَعُونَة لَهُمْ عَلَى أَمْرِ الدِّينِ وَهُوَعِظَةُ لِأَهْلَ الْغِنَى وَ عِبْرَةً لَهُمْ لِيَسْتَدِلُوا عَلَى فَقَرَاءِ الْآخِرَةِ بِهِمْ وَ مَا لَهُمْ مِنَ الْحَثَّ فِي ذَلِكَ عَلَى الشِّكْرِ لِلَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لِمَا خَوَلَهُمْ وَأَعْطَاهُمْ وَالدُّعَاءِ وَ التَّضَرُعِ وَالْخَوْفِ مِنْ أَنْ يَصِيرُوا مِثْلَهُمْ في أمور كثيرة فِي أَدَاءِ الزَّكَاة وَالصَّدَقَاتِ وَصِلَةِ الْأَرْحَامِ وَاصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ﴾. (1)

2-2- الرّضا علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَمَرَ... بالصَّلَاةِ وَالزَّكَاة فَمَنْ صَلَّى وَلَمْ يُرَكِ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاتُه﴾. (2)

3-2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ الْمُبَارَكِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ علیه السلام عَنْ صَدَقَة الْفِطْرَةَ أَ هِيَ مِمَّا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ فَقَالَ: نَعَمْ وَقَالَ: صَدَقَةُ التَّمْرُ أَحَبُّ إِلَيَّ لِأَنَّ أبي كَانَ يَتَصَدَّقُ بِالتَّمْرِ. قُلْتُ فَيَجْعَلُ قِيمَتَهَا فِضَّةٌ فَيُعْطِيهَا رَجُلًا وَاحِداً أَو اثْنَيْنِ؟ فَقَالَ: يُفَرِّقُهَا أَحَبُّ إِلَيَّ وَ لَا بَأْسَ بِأَنْ يَجْعَلَهَا فِضَّةَ وَالتَّمْرُ أَحَبُّ إِلَيَّ قُلْتُ: فَأَعْطِيهَا غَيْرَ أَهْلِ الْوِلَايَةِ مِنْ هَذَا الجیران. قَالَ: نَعَمْ الْجِيرَانُ أَحَقُّ بِهَا. قُلْتُ: فَأَعْطِي الرَّجُلَ الْوَاحِدَ ثَلَاثَةَ أَصْبُعَ وَ أَرْبَعَةَ أَصْيُع. قَالَ: نَعَمْ﴾. (3)

4-2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْن عَبْدِ الْحَمِيدِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ صَدَقَة الْفِطْرَة وَاجبَةً هِيَ بِمَنْزِلَةِ الزَّكَاةِ؟ فَقَالَ: مِمَّا قَالَ اللَّهُ أَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ هِيَ وَاجِبَةً﴾. (4)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿الزكاة في الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَ زَكَاةُ الصَّوْمِ﴾. (5)

6-2- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ زَكَاةِ الْفِطْرَةِ. قَالَ: هِيَ الزَّكَاةُ الَّتِي فَرَضَهَا اللَّهُ عَلَى جَمِيعِ الْمُؤْمِنِينَ مَعَ الصَّلَاةِ بِقَوْلِهِ تَعَالَى وَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ عَلَى الْغَنِيِّ وَ الْفَقِيرِ وَ الْفُقَرَاء هُم أكْثَرُ النَّاسِ وَالْأَغْنِيَا ، أَقْلُهُمْ فَأَمَرَ كَافَّةَ النَّاسِ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ﴾. (6)

ص: 316

ایشان را بر مساوات و برابری ترغیب کردن؛ تقویت فقرا و [نیز] کمک کردن به آن ها در جهت انجام امور دینی از مواردی است که خداوند نفس انسان را در آن آزمایش می کند. این زکات برای اغنیاء پند و موعظه و عبرت است چرا که می توانند آن چه را موجب برطرف کردن فقر در آخرت است در این دنیا برای خود فراهم کنند؛ و نیز از اسرار دیگر زکات آن است که پرداختن آن باعث می شود اغنیا بر نعمت های الهی شکر کنند زیرا پرداختن زکات به فقرا مستلزم آن است که پرداخت کننده متمکن باشد و این تمکن مالی را خداوند تبارک و تعالی به آن ها داده و از لطف و عنایتش آن ها را مشمول عطاهای خود قرار داده است بنابراین وقتی توجه به این نکته پیدا کند شکر منعم را به جا می آورد و نیز از دیگر اسرار زکات آن است که اغنیاء وقتی موقعیت فقرا و نیاز آن ها را می بینند، به درگاه الهی دعا و تضرع کرده و بیم و هراس خود را از این که همچون آن ها بشوند اعلام می کنند و از خدا می خواهند که به سرنوشت ایشان مبتلا نگردند. بنابراین در اداء زکات دادن صدقات، صله ارحام و انجام کارهای مثبت و پسندیده اهتمام بیشتری می ورزند.

2-2- امام رضا علیه السلام- خدای عزّوجلّ دستور فرموده است.... که بندگان] نماز و زکات را ادا کنند. پس هر کس نماز بخواند ولی زکات نپردازد نماز او پذیرفته نیست.

3-2- امام کاظم علیه السلام- سحاق بن مبارک گوید: از امام کاظم علیه السلام درباره زکات فطره سؤال کردم که «آیا مشمول این سخن خداوند متعال است که فرمود: ﴿ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ﴾؟ جواب داد: «بله من صدقه ی خرما را بیشتر می پسندم چرا که پدرم خرما صدقه می دادند». گفتم «اگر کسی به همان قیمت نقره کنار بگذارد بهتر است که آن را به عنوان صدقه به یک نفر بدهد یا دو نفر؟ امام فرمود من تقسیم کردن آن را بیشتر می پسندم [یعنی اگر به دو نفر داده شود بهتر است] و گرچه دادن نقره مانعی ندارد اما من صدقه ی خرما را بیشتر دوست دارم». گفتم: آیا آن را به غیر اهل ولایت غیر شیعیان (شما از همسایگان برای برخورداری از این صدقه عطا کنم؟ فرمود: «بله همسایگان شایسته تر هستند:گفتم [اگر] به هر فرد به اندازه ی سه یا چهار مَن بپردازم کافی است»؟ فرمود: «بله»!

4-2- امام کاظم علیه السلام- ابراهیم بن عبدالحمید گوید: از امام کاظم علیه السلام علیه السلام پرسیدم: «آیا زکات فطره به عنوان زکات واجب است؟ ایشان فرمود آن از موارد این کلام خداست: ﴿ وَأَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ﴾ و واجب است.

5-2- امام صادق علیه السلام- زکات شامل طلا و نقره می شود و نوعی از زکات نیز زکات روزه (فطریه) می باشد.

6-2- امام باقر علیه السلام- از امام علیه السلام درباره ی زکات فطره سؤال شد؛ در جواب فرمود: «آن زکاتی است که خداوند متعال آن را همراه نماز عید فطر بر تمام مؤمنین واجب نموده است؛ بنابر قول خداوند: ﴿وَ أَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ﴾ پرداخت زکات هم بر فقرا که تعدادشان زیاد و هم بر ثروتمندان که تعدادشان کم است واجب می.باشد پس خداوند همه مردم را به خواندن نماز و پرداخت زکات امر کرد

ص: 317

7-2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام وَلَيْسَ عِنْدَهُ غَيْرُ ابْنِهِ جَعْفَرَ اللَّهِ عَنْ زَكَاة الْفِطْرَةِ. فَقَالَ: يُؤَدِّى الرَّجُلُ عَنْ نَفْسِهِ وَ عِبَالِهِ وَ عَنْ رَقِيقِهِ الذَّكَرِ مِنْهُمْ وَالْأُنْثَى وَالصَّغِيرِ مِنْهُمْ وَ الْكَبِيرِ صَاعاً مِنْ تَمْرِ عَنْ كُلِّ إِنْسَانِ أَوْ نِصْفَ صَاعِ مِنْ حِنْطَة وَ هِيَ الزَّكَاةُ الَّتِي فَرَضَهَا اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ مَعَ الصَّلَاةِ عَلَى الْغَنِيِّ وَالْفَقِيرِ مِنْهُمْ وَ هُمْ جُلَّ النَّاسِ وَأَصْحَابُ الْأَمْوَالِ أَجَلُ النَّاسِ. قَالَ وَ قُلْتُ: عَلَى الْفَقِيرِ الَّذِي يُتَصَدَّقُ عَلَيْهِمْ قَالَ: نَعَمْ يُعْطِي مَا يُتَصَدَّقُ بِهِ عَلَيْهِ﴾. (1)

8-2- الرّضا علیه السلام- ﴿إدْفَعْ زَكَاةَ الْفِطْر عَنْ نَفْسِكَ وَ عَنْ كُلِّ مَنْ تَعُولُ مِنْ صَغِيرِ أَوْ كَبِيرٍ حُرِّ وَ عَبْدِ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فَرَضَهَا زَكَاةً لِلْفِطْرَةِ قَبْلَ أَنْ يَكْثُرَ الْأَمْوَالُ فَقَالَ: أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَ إِخْرَاجُ الْفِطْرَة وَاجِبُ عَلَى الْغَنِيِّ وَالْفَقِيرِ وَالْعَبْدِ وَالْحُرِّ وَ عَلَى الذُّكْرَانِ وَالْإِنَاثِ وَالصَّغِيرِ وَالْكَبير وَالْمُنَافِقِ وَالْمُخَالِفِ﴾. (2)

9-2- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَوَجَلَ قَرَنَ الزَّكَاةَ بالصَّلَاةِ فَقَالَ: أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ فَمَنْ أَقَامَ الصَّلَاةَ وَ لَمْ يُؤْتِ الزَّكَاةَ لَمْ يُقِمِ الصَّلَاةَ﴾. (3)

10-2- الصّادق علیه السلام- ﴿أَعْطِ الْفِطْرَةَ قَبْلَ الصَّلَاةِ وَ هُوَ قَوْلُ اللهِ وَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَ الَّذِي يَأْخُذُ الْفِطْرَةَ عَلَيْهِ أَنْ يُؤَدِّيَ عَنْ نَفْسِهِ وَ عَنْ عِبَالِهِ وَ إِنْ لَمْ يُعْطِهَا حَتَّى يَنْصَرِفَ مِنْ صَلَاتِهِ فَلَا يُعَدُّ لَهُ فِطْرَةٌ﴾. (4)

11-2- العسكرى علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَآتُوا الزَّكَاةَ أَي مِنَ الْمَالِ وَالْجَاءِ وَقُوَّةَ الْبَدَنِ فَمِنَ الْمَالِ مُوَاسَاةُ إِخْوَانِكَ الْمُؤْمِنِينَ وَ مِنَ الْجَاهِ إِيصَالُهُمْ إِلَى مَا يَتَقَاعَسُونَ عَنْهُ لِضَعْفِهِمْ عَنْ حَوَائِجِهِمْ الْمُقَرَّرَةِ فِي صُدُورِهِمْ وَ بِالْقُوَّةَ مَعُونَةُ أَخِ لَكَ قَدْ سَقَطَ حِمَارُهُ أَوْ جَمَلُهُ فِي صَحْرَاءَ أَوْ طَرِيقِ وَ هُوَ يَسْتَغِيثُ فَلَا يُغَاثُ تُعِينُهُ حَتَّى يَحْمِلَ عَلَيْهِ مَتَاعَهُ وَ تُرْكِبُهُ وَ تُنْهَضُهُ حَتَّى يَلْحَقَ الْقَافِلَةَ وَأَنْتَ فِي ذَلِكَ كُلِّهِ مُعْتَقِدُ لِمُوَالَاة مُحَمَّد وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ وَ أَنَّ اللَّهَ يُزَكِّي أَعْمَالَكَ وَ يُضَاعِفُهَا بمُوالاتِک لَهُمْ وَ بَرَاءَتِكَ مِنْ أَعْدَائِهِمْ﴾. (5) 5

ص: 318

7-2- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: از امام علیه السلام درباره ی زکات فطره.«پرسیدم». ایشان فرمود: «بر انسان واجب است که زکات فطره را از سوی خود و خانواده اش و از سوی برده اش(غلامان و کنیزان مرد باشند یا زن، کوچک باشند یا بزرگ به ازای هر نفر یک پیمانه خرما یا نصف پیمانه گندم بپردازد؛ و آن زکاتی است که خداوند همراه با نماز عید فطر، بر مؤمنین چه نیازمند که بیشتر مردم از این دسته هستند و چه توانگر و ثروتمند که بزرگان قومند واجب کرده است عرض کردم بر نیازمندی که خود صدقه می گیرد نیز واجب است صدقه فطره بپردازد»؟ فرمود: «بله از آن صدقه ای که می گیرد بپردازد».

8-2- امام رضا علیه السلام - زکات فطره را از طرف خودت و هر زن و مرد کوچک و بزرگ آزاده و یا برده که تحت تکفل و سرپرستی تو هستند بپرداز و بدان که خداوند متعال زکات فطره را پیش از کثرت اموال واجب نموده است پس فرمود: ﴿أَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ﴾ و پرداخت فطره بر فقیر و غنی، بنده و آزاده زن و مرد خردسال و بزرگسال و نیز منافق و مخالف واجب می باشد.

9-2- امام باقر علیه السلام- خدای بزرگ زکات را با نماز مقارن و هم ردیف کرد و فرمود: ﴿أَقِيمُواً الصَّلاَةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ﴾؛ پس آن کس که نماز عید فطر بخواند و از دادن زکات خودداری ورزد، در واقع نماز نیز نخوانده است.

10-2- امام صادق علیه السلام- زکات فطره را پیش از نماز عید فطر بپردازید و این کلام خداست ﴿أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ﴾ و حتی کسی که زکات فطره می گیرد، باید از سوی خود و خانواده اش آن را بپردازد و اگر نپرداخت و نمازش را به پایان رساند دیگر فطره ای برایش به حساب نمی آید.

11-2- امام عسکری علیه السلام- یعنی از مال و جاه و نیروی بدنی خود زکات بده. زکات مال همراهی با برادران مؤمنت است؛ زکات جاه و اعتبار این است اگر ضعیفان نیازی دارند که به علت ناتوانی از برآوردن آن درمانده شدهاند تو آن ها را به خواسته شان برسانی؛ زکات نیروی بدنی، آن است که اگر الاغ یا شتر برادر دینیات در بیابان یا در راه مُرده و دادرس می خواهد و دادرسی هم نیست تا به او کمک کند بارش را برایش حمل کنی؛ تو او را سوار نموده و برپا کنی تا به کاروان برسد. تو باید در انجام همه ی این موارد به موالات محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش علیهم السلام اعتماد داشته باشی و بدانی که خداوند به واسطه ی موالات و دوستی با آن ها و بیزاری جستن از دشمنانشان، اعمالت را پاک و دوچندان می کند.

ص: 319

12-2- العسكرى علیه السلام- ﴿ وَآتُوا الزَّكَاةَ مِنْ أَمْوَالِكُمْ إِذَا وَجَبَتْ وَ مِنْ أَبْدَائِكُمْ إِذَا لَرَمَتْ وَ مِنْ مَعُونَتِكُمْ إِذَا الْتُمِسَت﴾. (1)

13-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فَرضَ الله تعالى... اَلزَّکَاهَ تَسْبِیباً لِلرِّزْقِ﴾. (2)

14-2- الزهرا علیها السلام- ﴿فَرضَ الله.. الزَّکَاةَ زِیَادَةً فِی الرِّزْقِ﴾. (3)

باب 3: وَ ارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ ارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ تَوَاضَعُوا مَعَ الْمُتَوَاضِعِينَ لِعَظَمَةِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي الانْقِيَادِ لِأَوْلِيَاءِ اللَّهِ مُحَمَّدِ نَبى اللهِ وَ عَلِيٌّ وَلِى اللَّهِ وَ الْأَئِمَّة بَعْدَهُمَا سَادَاتِ أَصْفِيَاءِ اللَّهِ﴾. (4)

2-3- الباقر علیه السلام- ﴿قَوْلِهِ تَعَالَى وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ نَزَلَتْ فِي رَسُولِ اللَّهِ وَ على بن أبي طالب علیه السلام وَ هُمَا أوَّلُ مَنْ صَلَّى و رَكَعَ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ﴾. (44)

كُلّيَاتُها

اشاره

1- العسكرى علیه السلام- ﴿نزلت فِي عُلَمَاءِ الْيَهُودِ وَ رُؤَسَائِهِمُ الْمَرَدَةِ الْمُنَافِقِينَ الْمُحْتَجِنِينَ أَمْوَالَ الْفُقَرَاءِ الْمُسْتَأكِلِينَ لِلْأَغْنِيَاءِ الَّذِينَ كَانُوا يَأْمُرُونَ بِالْخَيْرِ وَ يَتَرَكُونَهُ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الشَّرِّ وَ يَرْتَكِبُونَهُ ﴾. (6)

2- العسكرى علیه السلام- ﴿ثُمَّ قَالَ عَزَّوَجَلَّ لِقَوْمٍ مِنْ مَرَدَةِ الْيَهُودِ وَ مُنَافِقِيهِمْ الْمُحْتَجِنِينَ لِأَمْوَالِ الْفُقَرَاءِ الْمُسْتَأْكِلِينَ لِلْأَغْنِيَاءِ الَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْخَيْرِ وَ يَتْرُكُونَهُ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الشَّرِّ وَ يَرْتَكِبُونَهُ فَقَالَ: يَا مَعَاشِرَ الْيَهُودِ!... وَ كَانَ هَؤُلَاءِ قوم [ قَوْماً] مِنْ رُؤَسَاءِ الْيَهُودِ وَ عُلَمَائِهِمْ احْتَجَنُوا أَمْوَالَ الصَّدَقَاتِ

ص: 320

12-2- امام عسکری علیه السلام- زکات اموال خود را هنگام ،وجوب بدهید و نیز زکات نیروی بدنی خود را در موقع لزوم بپردازید و علاوه بر آن ها هرگاه از شما کمک درخواست شد یاری رسانید. (انجام این امور به منزله ی پرداخت زکات است).

13-2- امام علی علیه السلام- خدا زکات را واجب کرد تا موجب رسیدن روزی شود.

14-2- حضرت زهرا علیها السلام- خداوند زکات را برای فراوانی و افزونی روزی واجب کرد.

بخش 3: و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید.

1-3- امام عسکری علیه السلام- یعنی در جهت بزرگداشت مقام خداوند در راه فرمانبرداری از اولیای او محمّد صلی الله علیه و آله شوند پیامبر خدا و علی علیه السلام ولی خدا و امامان پس از آنان که سرور برگزیدگان هستند. همراه متواضعین و افراد فروتن تواضع کرده و فروتنی به خرج دهید.

2-3- امام باقر علیه السلام- عبارت وَ ارْكَعُوا مَعَ الرّاكِعِينَ در شأن رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السلام در آن هنگام که نخستین نمازگزاران و رکوع کنندگان بودند نازل شد و منظور از راکعین آن دو بزرگوار هستند.

آیا مردم را به نیکی [و ایمان به پیامبر صلی الله علیه و آله ی که صفات او در تورات آمده] دعوت می کنید اما خودتان را فراموش می نمایید؛ با این که شما کتاب آسمانی [تورات] را می خوانید؟ آیا نمی اندیشید؟! (44)

كليات

1- امام عسکری علیه السلام- این آیه درباره ی علما و سردمداران متجاوز و منافق یهود نازل شد؛ آنان که اموال فقرا را به نفع ثروتمندان غصب نمودند؛ همان کسانی که به کار خیر فرمان می دادند در حالی که خودشان آن را ترک می کردند و از کار زشت نهی می نمودند در حالی که خودشان آن را انجام می دادند.

2- امام عسکری علیه السلام- خداوند در این آیه گروهی از یهودیان طغیانگر که غاصبانه اموال فقرا را به نفع ثروتمندان غصب نموده و مصرف می کردند مخاطب قرار داده؛ همانان که امر به معروف کرده ولی خود انجام نمی دادند و دیگران را از کار بد بازداشته ولی خود مرتکب آن می شدند و اینان گروهی از رؤسای یهود و علمای آنان بودند که اموال بیت المال و صدقات را به خود اختصاص داده و به نفع خویش ضبط می کردند آن ها خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیدند در حالی که مردم نادان خود را علیه پیامبر صلی الله علیه و آله به جسارت واداشته بودند و به آن ها می گفتند: محمّد صلی الله علیه و آله از حد خودش پا را فراتر گذاشته و ادعای چیزی می کند که آن را ندارد، او را بکشید؛ هرچند در میان گروهی از اصحاب و یاران خود باشد و اصلاً برای آن ها مهم نبود که روزگار چه بر سر آن ها خواهد آورد. پس هنگامی که این رؤسای یهود خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله اکرمی رسیده و در مقابل ایشان نشستند، شروع به صحبت با پیامبر صلی الله علیه و آله کرده و قرار داشتند هنگامی که حضرت محمّد صلی الله علیه و آله را

ص: 321

وَ اَلْمَبَرَّاتِ فَأَکَلُوهَا وَ اِقْتَطَعُوهَا ثُمَّ حَضَرُوا رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَدْ حَرَّشُوا عَلَیْهِ عَوَامَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّ مُحَمَّداً قَدْ تَعَدَّی طَوْرَهُ وَ اِدَّعَی مَا لَیْسَ لَهُ فَجَاءُوا بِأَجْمَعِهِمْ إِلَی حَضْرَتِهِ وَ قَدِ اِعْتَقَدَ عَامَّتُهُمْ أَنْ یَقَعُوا بِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَیَقْتُلُوهُ وَ لَوْ أَنَّهُ فِی جَمَاهِیرَ مِنْ أَصْحَابِهِ لاَ یُبَالُونَ بِمَا أَتَاهُمْ بِهِ اَلدَّهْرُ فَلَمَّا حَضَرُوهُ وَ کَانُوا بَیْنَ یَدَیْهِ قَالَ لَهُ رُؤَسَاؤُهُمْ وَ قَدْ وَاطَئُوا عَوَامَّهُمْ عَلَی أَنَّهُمْ إِذَا أَفْحَمُوا مُحَمَّداً وَضَعُوا عَلَیْهِ سُیُوفَهُمْ فَقَالَ رُؤَسَاؤُهُمْ جِئْتَ یَا مُحَمَّدُ تَزْعُمُ أَنَّکَ رَسُولُ رَبِّ اَلْعَالَمِینَ نَظِیرُ مُوسَی وَ [سَائِرِ] اَلْأَنْبِیَاءِ اَلْمُتَقَدِّمِینَ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَمَّا قَوْلِی إِنِّی رَسُولُ اَللَّهِ فَنَعَمْ وَ أَمَّا أَنْ أَقُولَ إِنِّی نَظِیرُ مُوسَی وَ اَلْأَنْبِیَاءِ فَمَا أَقُولُ هَذَا وَ مَا کُنْتُ لِأُصَغِّرَ مَا قَدْ عَظَّمَهُ اَللَّهُ تَعَالَی مِنْ قَدْرِی بَلْ قَالَ رَبِّی یَا مُحَمَّدُ إِنَّ فَضْلَکَ عَلَی جَمِیعِ اَلنَّبِیِّینَ وَ اَلْمُرْسَلِینَ وَ اَلْمَلاَئِکَهِ اَلْمُقَرَّبِینَ کَفَضْلِی وَ أَنَا رَبُّ اَلْعِزَّهِ عَلَی سَائِرِ اَلْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ کَذَلِکَ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ لَمَّا ظَنَّ أَنَّهُ قَدْ فُضِّلَ عَلَی جَمِیعِ اَلْعَالَمِینَ فَغَلُظَ ذَلِکَ عَلَی اَلْیَهُودِ وَ هَمُّوا أَنْ یَقْتُلُوهُ فَذَهَبُوا یَسُلُّونَ سُیُوفَهُمْ فَمَا مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلاَّ وَجَدَ یَدَیْهِ إِلَی خَلْفِهِ کَالْمَکْتُوفِ یَابِساً لاَ یَقْدِرُ أَنْ یُحَرِّکَهُمَا وَ تَحَیَّرُوا فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَدْ رَأَی مَا بِهِمْ مِنَ اَلْحَیْرَهِ لاَ تَجْزَعُوا فَخَیْرٌ أَرَادَ اَللَّهُ تَعَالَی بِکُمْ مَنَعَکُمْ مِنَ اَلْوُثُوبِ عَلَی وَلِیِّهِ وَ حَبَسَکُمْ عَلَی اِسْتِمَاعِ حُجَّتِهِ فِی نُبُوَّهِ مُحَمَّدٍ وَ وَصِیَّهِ أَخِیهِ عَلِیٍّ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَا مَعَاشِرَ اَلْیَهُودِ هَؤُلاَءِ رُؤَسَاؤُکُمْ کَافِرُونَ وَ لِأَمْوَالِکُمْ مُحْتَجِنُونَ وَ لِحُقُوقِکُمَ بَاخِسُونَ وَ لَکُمْ فِی قِسْمَهٍ مِنْ بَعْدِ مَا اِقْتَطَعُوهُ ظَالِمُونَ یَخْفِضُونَ وَ یَرْفَعُونَ فَقَالَتْ رُؤَسَاءُ اَلْیَهُودِ حَدَثَ عَنْ مَوَاضِعِ اَلْحُجَّهِ حُجَّهُ نُبُوَّتِکَ وَ وَصِیَّهِ عَلِیٍّ أَخِیکَ هَذَا دَعْوَاکَ اَلْأَبَاطِیلَ وَ إِغْرَاؤُکَ قَوْمَنَا بِنَا فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَکِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَذِنَ لِنَبِیِّهِ أَنْ یَدْعُوَ بِالْأَمْوَالِ اَلَّتِی خُنْتُمُوهَا هَؤُلاَءِ اَلضُّعَفَاءُ وَ مَنْ یَلِیهِمْ فَیُحْضِرَهَا هَاهُنَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَ کَذَلِکَ یَدْعُوَ حُسْبَانَاتِکُمْ فَیُحْضِرَهَا لَدَیْهِ وَ یَدْعُوَ مَنْ وَاطَأْتُمُوهُ عَلَی اِقْتِطَاعِ أَمْوَالِ اَلضُّعَفَاءِ فَتَنْطِقُ بِاقْتِطَاعِهِمْ جَوَارِحُهُمْ وَ کَذَلِکَ تَنْطِقُ بِاقْتِطَاعِکُمْ جَوَارِحُکُمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَا مَلاَئِکَهَ رَبِّی أَحْضِرُونِی أَصْنَافَ اَلْأَمْوَالِ اَلَّتِی اِقْتَطَعَهَا هَؤُلاَءِ اَلظَّالِمُونَ لِعَوَامِّهِمْ فَإِذَا اَلدَّرَاهِمُ فِی اَلْأَکْیَاسِ وَ اَلدَّنَانِیرُ وَ إِذَا اَلثِّیَابُ وَ اَلْحَیَوَانَاتُ وَ أَصْنَافُ اَلْأَمْوَالِ مُنْحَدِرَهٌ عَلَیْهِمْ مِنْ حَالِقٍ حَتَّی اِسْتَقَرَّتْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اِئْتُونِی بِحُسْبَانَاتِ هَؤُلاَءِ اَلظَّالِمِینَ اَلَّذِینَ غَالَطُوا بِهَا هَؤُلاَءِ اَلضُّعَفَاءُ فَإِذَا اَلْأَدْرَاجُ تَنْزِلُ عَلَیْهِمْ فَلَمَّا اِسْتَقَرَّتْ عَلَی اَلْأَرْضِ قَالَ خُذُوهَا فَأَخَذُوهَا وَ قَرَءُوا فِیهَا نَصِیبَ کُلِّ قَوْمٍ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَا مَلاَئِکَهَ رَبِّی اُکْتُبُوا تَحْتَ اِسْمِ کُلِّ

ص: 322

مغلوب نمودند به روی او شمشیر بکشند گفتند ای محمّد صلی الله علیه و آله ! آیا تو مدعی هستی که مانند موسی علیه السلام و سایر انبیای پیشین پیامبر صلی الله علیه و آله هستی؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جواب داد: «ادعای پیامبری درست است اما این که بگویم من نظیر موسی و انبیاء هستم من این را نمی گویم و با این سخن مقام و موقعیتی را که خداوند به من ارزانی داشته کوچک نمی کنم. خداوند عزیز به من می فرماید: «ای محمّد صلی الله علیه و آله برتری تو بر سایر پیامبران، مرسلین، ملائکه و مقربین مانند برتری من- که پروردگار جهانیانم بر تمام جهانیان است». همین سخن را خداوند وقتی موسی گمان کرد بر تمام جهانیان برتری دارد به او فرمود که محمّد صلی الله علیه و آله از تو برتر است. ناگهان یهودیان از این جملات به خشم آمده و تصمیم گرفتند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را بکشند و خواستند شمشیرهای خود را از نیام بکشند که در این لحظه تمام آن ها متوجه شدند که دست هایشان مثل این که از پشت بسته و خشک شده باشد قدرت حرکت ندارد آن ها متحیر ماندند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «ناراحت نباشید؛ خداوند تصمیم خوبی درباره ی شما دارد خداوند نگذاشت که به دوست او حمله کنید و شما را مجبور کرد که استدلال او را درباره ی نبوّت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و ولایت وصی او علی بن ابی طالب گوش دهید. سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به یهودیان روی نموده و فرمود: ای مردم یهود این رؤسای شما کافرند؛ اموال شما را می بلعند؛ حقوق شما را نمی دهند و ستم به شما روا داشته اند؛ در قسمت کردن اموال شما ظالمانه برخورد کرده پرداخت خراج و مقدار آن را کم و زیاد می کنند رؤسای یهودیان گفتند: اینک بر ادعای خود در مورد نبوت خویش و وصایت علی برادرت استدلال بنما؛ این ادعاها بیهوده است تا هم کیشان ما را علیه ما بشورانی» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «امّا خداوند عزیز اجازه داده که من آن اموالی را که شما به این مردم ضعیف خیانت کردهاید حاضر نمایم و همچنین صورت حساب هایی را که ترتیب داده اید و در آن صورت حساب ها حق این مردم را به نفع خود ضبط نموده اید حاضر کنم و اعضای شما و اعضای آن ها به این عمل گواهی دهد در این موقع پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «ای ملائکه ی پروردگارم کلیه اموالی که این ها به نفع خویش ضبط نموده و به مردم عوام ستم روا داشته اند، حاضر کنید. کیسه های زر و سیم لباس ها حیوانات و انواع مختلفی از اموال از بالا سرازیر شدند و در مقابل ایشان صف کشیدند. پیامبر صلی الله علیه و آله اکرم فرمود صورت حساب های آن ها را که این ستمکاران در آن صورت حساب ها مغالطه نموده و حق این بیچارگان را به خویش اختصاص داده اند بیاورید در این موقع طومارهایی آمد و روی زمین قرار گرفت پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «این طومارها را بردارید آنان وقتی طومارها را برداشتند دیدند که در آن ها نوشته شده بود نصیب و حق فلان کس فلان مبلغ است پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ای ملائکه ی خدا! زیر اسم هرک-س مقداری را که از او به سرقت برده و به او ستم روا داشته اند بنویسید آن ها مشاهده کردند که به خط آشکار نوشته شد نصیب و حق فلان کس فلان مبلغ است. مردم متوجه شدند که به آن ها ده برابر خیانت شده و حقشان را نداده اند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ای ملائکه ی خدا! اموالی را که

ص: 323

وَاحِدٍ مِنْ هَؤُلاَءِ مَا سَرَقُوهُ مِنْهُ وَ بَیَّنُوهُ فَظَهَرَتْ کِتَابَهٌ بَیِّنَهٌ لاَ بَلْ نَصِیبُ کُلِّ قَوْمٍ کَذَا وَ کَذَا فَإِذَا أَنَّهُمْ قَدْ خَانُوهُمْ عَشْرَهَ أَضْعَافِ مَا دَفَعُوا إِلَیْهِمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَا مَلاَئِکَهَ رَبِّی مَیِّزُوا بَیْنَ هَذِهِ اَلْأَمْوَالِ اَلْحَاضِرَهِ کُلَّ مَا فَضَلَ عَمَّا بَیَّنَهُ هَؤُلاَءِ اَلظَّالِمُونَ لِنُؤَدِّیَ إِلَی مُسْتَحِقِّهِ فَاضْطَرَبَتْ تِلْکَ اَلْأَمْوَالُ وَ جَعَلَتْ یَنْفَصِلُ بَعْضٌ مِنْ بَعْضٍ حَتَّی تَمَیَّزَتْ أَجْزَاءٌ کَمَا ظَهَرَتْ فِی اَلْکِتَابِ اَلْمَکْتُوبِ وَ بَیَّنَ أَنَّهُمْ سَرَقُوهُ وَ اِقْتَطَعُوهُ فَدَفَعَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی مَنْ حَضَرَ مِنْ عَوَامِّهِمْ نَصِیبَهُ وَ بَعَثَ إِلَی مَنْ غَابَ مِنْهُمْ فَأَعْطَاهُ وَ أَعْطَی وَرَثَهَ مَنْ قَدْ مَاتَ وَ فَضَحَ اَللَّهُ اَلْیَهُودَ اَلرُّؤَسَاءَ وَ غَلَبَ اَلشَّقَاءُ عَلَی بَعْضِهِمْ وَ بَعْضِ اَلْعَوَامِّ وَ وَفَّقَ اَللَّهُ بَعْضَهُمْ فَقَالَ لَهُ اَلرُّؤَسَاءُ اَلَّذِینَ هَمُّوا بِالْإِسْلاَمِ نَشْهَدُ یَا مُحَمَّدُ أَنَّکَ اَلنَّبِیُّ اَلْأَفْضَلُ وَ أَنَّ أَخَاکَ هَذَا وَصِیُّکَ هُوَ اَلْوَصِیُّ اَلْأَجَلُّ اَلْأَکْمَلُ فَقَدْ فَضَحَنَا اَللَّهُ بِذُنُوبِنَا أَ رَأَیْتَ إِنْ تُبْنَا مِمَّا اِقْتَطَعْنَا مَا ذَا یَکُونُ حَالُنَا قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِذَا أَنْتُمْ فِی اَلْجِنَانِ رُفَقَاؤُنَا وَ فِی اَلدُّنْیَا وَ فِی دِینِ اَللَّهِ إِخْوَانُنَا وَ یُوَسِّعُ اَللَّهُ أَرْزَاقَکُمْ وَ تَجِدُونَ فِی مَوَاضِعِ هَذِهِ اَلْأَمْوَالِ اَلَّتِی أُخِذَتْ مِنْکُمْ أَضْعَافَهَا وَ یَنْسَی هَؤُلاَءِ اَلْخَلْقُ فَضِیحَتَکُمْ حَتَّی لاَ یَذْکُرَهَا أَحَدٌ مِنْهُمْ فَقَالُوا فَإِنَّا نَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّکَ یَا مُحَمَّدُ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَفِیُّهُ وَ خَلِیلُهُ وَ أَنَّ عَلِیّاً أَخُوکَ وَ وَزِیرُکَ وَ اَلْقَیِّمُ بِدِینِکَ وَ اَلنَّائِبُ عَنْکَ وَ اَلْمُنَاضِلُ دُونَکَ وَ هُوَ مِنْکَ بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلاَّ أَنَّهُ لاَ نَبِیَّ بَعْدَکَ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَنْتُمُ اَلْمُفْلِحُونَ﴾. (1)

باب 1: أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ

اشاره

1-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَكُونَنَّ مِمَّنْ يَهْدِي النَّاسَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُهُمْ بِالْخَيْرِ وَ هُوَ غَافِلُ عَنْهُ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُم﴾. (2)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لَا تَكُنْ مِمَّنْ يُريدُ الْآخِرَةَ بِعَمَلِ الدُّنْيَا أَوْ بِغَيْرِ عَمَل وَ يُؤَخِّرُ التَّوْبَةَ بطول الْأَمَل يَقُولُ فِي الدُّنْيَا قَوْلَ الزَّاهِدِينَ وَ يَعْمَلُ فِيهَا عَمَلَ الرَّاغِنِينَ إِنْ أَعْطِيَ مِنْهَا لَمْ يَشْبَعْ وَإِنْ مَلَكَ الْكَثِيرَ لَمْ يَقْنَعْ يَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا يَأْتَمِرُ وَ يَنْهَى وَ لَا يَنْتَهَى يُحِبُّ الصَّالِحِينَ وَلَا يَعْمَلُ بِعَمَلِهِمْ وَ يُبْغِضُ الْعَاصِينَ وَ هُوَ أَحَدُهُمْ يَكْرَهُ الْمَوْتَ لِكَثْرَة ذُنُوبِهِ وَ يُقِيمُ عَلَى مَا يَكْرَهُ اللَّهُ مِنْهُ تَعْجِبَهُ نَفْسُهُ إِذَا عُوفِيَ وَيَقْنَطُ إِذَا ابْتُلِيَ إِنْ أَصَابَهُ بَلَاءُ دَعَا مُضْطَرًا وَ إِنْ نَالَهُ رَخَاءُ أَعْرَضَ مُعْتَرًا

ص: 324

حق این مردم است جدا کنید تا به هرکس حق خود او داده شود اموال از هم جدا شد تا به همان مقداری که در صورت حساب ها نوشته شده بود کنار قرار گرفت و معلوم شد آن رؤسای یهود این مقدار مبلغ را به سرقت برده و به خود اختصاص داده اند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حق هر کدام از مردمی را که حضور داشتند، پرداخت و حق کسانی که حاضر نبودند را برایشان فرستاد و نیز حق کسانی را که فوت شده بودند به ورثه ی آن ها برگرداند خداوند رؤسای یهود را بین مردم رسوا نمود ولی شقاوت بر بعضی از آن رؤسا و مردم مستولی گردید و عده ای را نیز توفیق هدایت بخشید. آن هایی که تصمیم گرفتند به پیامبر صلی الله علیه و آله ایمان بیاورند عرض کردند: «ما گواهی می دهیم که شما برترین پیامبر صلی الله علیه و آله ان هستی و وصی شما علی بن ابی طالب برترین اوصیا است اینک خداوند ما را به گناهانمان رسوا نمود اما اگر توبه کنیم و دست از ستم کردن به مردم برداریم آینده ی ما چگونه خواهد بود؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود شما با ما در بهشت رفیق و برادر ما در دین و آئین خدا خواهید شد؛ و خداوند روزیتان را زیاد می کند و به جای این اموالی که الآن از دست شما رفت، چند برابر نصیبتان می گردد. این مردم نیز رسوایی شما را فراموش خواهند کرد؛ به طوری که حتی به یاد یکی از آن ها نخواهد آمد گفتند ما به یکتایی خدا که شریکی ندارد؛ شهادت می دهیم و گواهی می دهیم که تو بنده، رسول، جانشین و دوست خداوند هستی و نیز شهادت می دهیم به این که على علیه السلام. برادر تو، وزیر، نگهبان دین، نائب و جانشین و مدافع و حامی توست و او نسبت به تو همچون هارون علیه السلام نسبت به موسی علیه السلام است و تنها اختلاف این دو مورد آن است که بعد از تو پیامبری نخواهد آمد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اینک رستگار شدید».

بخش 1: آیا مردم را به نیکی [و ایمان به پیامبری که صفات او در تورات آمده] دعوت می کنید اما خودتان را فراموش می نمایید.

1-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود از کسانی که مردم را به نیکی راهنمایی کرده و به نیکی فرمان می دهند ولی خودشان از آن نیکی غافلند مباش چرا که خدای تعالی می فرماید: ﴿أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ﴾

2-1- امام علی علیه السلام از کسانی مباش که با عمل دنیایی و یا حتی بدون عمل جویای آخرتند و توبه را به دلیل آرزوهای دراز به تأخیر می اندازند آنان در دنیا سخن زاهدان و پارسایان را بر زبان دارند ولی در عمل مطابق مشتاقان دنیا عمل می کنند اگر از دنیا بهرهمند شوند سیر نخواهند شد؛ اگر ثروتمند باشند قانع نیستند. امر به معروف می کنند ولی خود آن را به جا نمی آورند. نهی از منکر می نمایند در حالی که خود از انجام منکر خودداری نمی کنند صالحان و مردان پاک را دوست دارند ولی پیرو عمل آن ها نیستند. با گنهکاران دشمنند ولی خود یکی از آنان هستند. از مرگ به واسطه ی گناه زیاد گریزانند با این حال پیوسته به کارهایی که ناپسند خداست اشتغال دارند وقتی سرحال هستند از خودشان خوششان می آید اما وقتی بیمار و گرفتارند ناامید می شوند اگر دچار بلا شوند از روی اضطرار دعا می کنند اما اگر در رضا و فراوانی نعمت قرار بگیرند با غرور پشت به دعا می دارند. نفس سرکش

ص: 325

تَغْلِبُهُ نَفْسُهُ عَلَى مَا يَظُنُّ وَلَا يَغْلِبُهَا عَلَى مَا يَسْتَيْقِنُ إِن اسْتَغْنَى بَطِرَ وَ إِن افْتَقَرَ قَنَطَ يُقَدِّمُ الْمَعْصِيَةَ وَ يُسَوِّفُ التَّوْبَةَ يَصِفُ الْعِبَرَ وَ لَا يَعْتَبِرُ وَ يُبَالِغُ فِي الْمَوْعِظَةِ وَلَا يَتَّعِظُ فَهُوَ مِنَ الْقَوْلُ مُكْثِرُ وَ مِنَ الْعَمَلَ مُقِلٌّ يُنَاقِشُ فِيمَا يَفْنَى وَيُسَامِحَ فِيمَا يَبْقَى يَرَى الْمَعْنَمَ مَغْرَماً وَ الْمَغْرَمَ مَعْنَما يَخْشَى الْمَوْتَ وَ لَا يُبَادِرُ الْفَوْتَ يَسْتَعْظِمُ مِنْ مَعَاصِي غَيْرِهِ مَا يَسْتَقِلُهُ مِنْ مَعَاصِي نَفْسِهِ وَيَسْتَكْثِرُ مِنْ طَاعَتِهِ مَا يَحْتَقِرُهُ مِنْ طَاعَةِ غَيْرِهِ فَهُوَ عَلَى النَّاسِ طَاعِنُ وَلِنَفْسِهِ مُدَاهِنُ اللَّغْرُ مَعَ الْأَغْنِيَاءِ أَحَبُّ إِلَيْهِ مِنَ الذِّكْرِ مَعَ الْفُقَرَاءِ يُرْشَدُ غَيْرَهُ وَ يُغْوِيَ نَفْسَهُ أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلا تَعْقِلُونَ﴾. (1)

1-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿هُوَ قَوْلُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ عَلَى كُلِّ مِنْبَرِ مِنْهُمْ خَطِيبٌ مِصْقَعُ يَكْذِبُ عَلَى علیه السلام وَ عَلَى رَسُولِهِ وَ عَلَى كِتَابِهِ. وَ قَالَ الْكُمَيْتُ فِي ذَلِكَ:

مصِيبُ عَلَى الْأَعْوَادِ يَوْمَ رُكُوبِهَا *** لَمَّا قَالَ فِيهَا مُخْطِئُ حِينَ يَنْزِلُ

وَلِغَيْرِهِ فِي هَذَا الْمَعْنَى:

وَ غَيْرُ تَقِيٌّ يَأْمُرُ النَّاسَ بِالْتَّقَى *** طَبيبُ يُدَاوَى النَّاسَ وَ هُوَ عَلِيلٌ (2)

4-1- الرّسول صلی الله علیه و آله - ﴿خُطَبَاءُ مِنْ أَهْلِ الدُّنْيَا مِمَّنْ كَانُوا يَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَيَنْسَوْنَ أَنْفُسَهُم﴾. (3)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ثُمَّ وَصَفَ مَا أَعَدَّهُ مِنْ كَرَامَتِهِ تَعَالَى لَهُمْ وَ مَا أَعَدَّهُ لِمَنْ أَشْرَكَ بِهِ وَ خَالَفَ أَمْرَهُ وَ عَصَى وَلِيَّهُ مِنَ التَّقِمَة وَالْعَذَابِ فَفَرَّقَ بَيْنَ صِفَاتِ الْمُهْتَدِينَ وَصِفَاتِ الْمُعْتَدِينَ فَجَعَلَ ذَلِكَ مَسْطُوراً فِي كَثِير مِنْ آيَاتِ كِتَابِهِ وَ لِهَذِهِ الْعِلَّة قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: أَ فَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبِ أَقْفَالُها فَتَرَى مَنْ هُوَ الْإِمَامُ الَّذِي يَسْتَحِقَ هَذِهِ الصَّفَةَ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الْمَفْرُوضُ عَلَى الْأُمَّةِ طَاعَتُهُ مَنْ لَمْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ تَعَالَى طَرْفَةَ عَيْنِ وَ لَمْ يَعْصِهِ فِي دَقِيقَةِ وَلَا جَلِيلَةٍ قَطُّ أَمْ مَنْ أَنْفَدَ عُمُرَهُ وَ أَكْثَرَ أَيَّامِهِ فِي عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ ثُمَّ أَظْهَرَ الْإِيمَانَ وَ أَبْطَنَ الْنَّفَاقَ وَ هَلْ مِنْ صِفَةِ الْحَكِيمِ أَنْ يُطَهِّرَ الْخَبِيثَ بِالْخَبِيثِ وَيُقِيمَ الْحُدُودَ عَلَى الْأُمَّةِ مَنْ فِي جَنْبِهِ الْحُدُودُ الْكَثِيرَةُ وَ هُوَ سُبْحَانَهُ يَقُولُ أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنفُسَكُمْ وَأَنتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾. (4)

ص: 326

آن ها زمام اختیار را از دستشان گرفته است نفس آن ها در آن مواردی که نسبت به آن گمان دارند، بر آن ها غلبه می یابد اما در چیزهایی که به آن یقین دارند غلبه نمی یابد. منظور حقانیت آخرت است اگر ثروت داشته باشند متکبّر می شوند و اگر فقیر شوند ناامید می گردند معصیت را پیش ولی توبه را به تاخیر می اندازند عبرت گویی می کنند اما خود عبرت نمی گیرند؛ در پند و اندرز مبالغه می کنند ولی پند نمی گیرند؛ فراوان حرف می زنند ولی کم عمل می کنند. در امور فانی سخت گیر اما در مسائل دینی سهل انگارند؛ زیان واقعی را سود و سود را زیان می انگارند؛ از مرگ می ترسند ولی در فکر از دست رفتن فرصت نیستند؛ گناه دیگری را بزرگ می شمارند در حالی که همان گناه را از خود کوچک می دانند اطاعت و فرمانبرداری خود را زیاد می انگارند در حالی که همان اطاعت را از دیگری حقیر و بی ارزش می دانند همیشه بر مردم خورده می گیرند ولی در عین حال خویشتن را می ستایند؛ شب نشینی و عیش و عشرت را با ثروتمندان بیشتر از مجلس ذکر و یاد خدا با فقیران دوست دارند راهنمای دیگران ولی خود گمراه هستند. أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتابَ أَفَلا تَعْقِلُونَ.

3-1- امام علی علیه السلام- «بر هر منبری [از منابر منافقین] خطیبی سخنور است که بر خدا و بر رسول او و بر کتاب او دروغ می بندد. کمیت بن زید اسدی در توضیح این سخن حضرت علی علیه السلام می گوید: یعنی به هنگامی که خطیب بر فراز منبر ،است سخن از حق میراند و چون پایین می آید به راه خطا می رود.

4-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- منظور، خطیبانی از اهل دنیا هستند که مردم را به کار نیک فرمان می دادند ولی خود را فراموش می کردند.

5-1- امام علی علیه السلام- بعد از آیات پیشین و ذکر کرامت هایی که برای مؤمنین فراهم کرده و همچنین عذاب هایی که برای مشرکان و کسانی که با امر او و ولیش مخالفت کردند مهیا ساخته توصیفاتی می آورد و بین صفات هدایت شدگان و تجاوزکاران تفاوت قائل می شود؛ و این روشی است که در بیشتر آیات قرآن مشاهده می.شود به همین خاطر خداوند فرموده است آیا آن ها در قرآن تدبر نمی کنند یا بر دل هایشان قفل نهاده شده است؟ (محمّد/ 24) پس به دقت نظر کن که ببینی آن امامی که شایستگی این صفت را از سوی خداوند دارد و اطاعت از او بر امت واجب شده کیست؟ امامی که هرگز به خداوند شرک نیاورده و لحظه ای او را معصیت نکرده و طاعتش از طرف خداوند واجب گردیده باید مورد اطاعت قرار گیرد؛ یا آن امامی که عمر خود را در بت پرستی گذرانیده و بعد در ظاهر ایمان آورده و در باطن نفاق داشته است؟! آیا حکیم می تواند پلیدی را با پلیدی معالجه کند و آیا کسی که خود حدود زیادی به خاطر معاصی در گردن دارد می تواند حدود خدا را اجرا کند؟! خداوند متعال در این باره می فرماید: ﴿أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الكِتابَ أَفَلا تَعْقِلُونَ﴾.

ص: 327

6-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ مَوْلَایَ الرِّضَا علیه السلام بِخُرَاسَانَ وَ كَانَ الْمَأْمُونُ یُقْعِدُهُ عَلَی یَمِینِهِ إِذَا قَعَدَ لِلنَّاسِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ یَوْمَ الْخَمِیسِ فَرُفِعَ إِلَی الْمَأْمُونِ أَنَّ رَجُلًا مِنَ الصُّوفِیَّةِ سَرَقَ فَأَمَرَ بِإِحْضَارِهِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ وَجَدَهُ مُتَقَشِّفاً بَیْنَ عَیْنَیْهِ أَثَرُ السُّجُودِ فَقَالَ سَوْأَةً لِهَذِهِ الْآثَارِ الْجَمِیلَةِ وَ لِهَذَا الْفِعْلِ الْقَبِیحِ أَ تُنْسَبُ إِلَی السَّرِقَةِ مَعَ مَا أَرَی مِنْ جَمِیلِ آثَارِكَ وَ ظَاهِرِكَ قَالَ فَعَلْتُ ذَلِكَ اضْطِرَاراً لَا اخْتِیَاراً حِینَ مَنَعْتَنِی حَقِّی مِنَ الْخُمُسِ وَ الْفَیْ ءِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ وَ أَیُّ حَقٍّ لَكَ فِی الْخُمُسِ وَ الْفَیْ ءِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَسَمَ الْخُمُسَ سِتَّةَ أَقْسَامٍ وَ قَالَ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساكِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ وَ قَسَمَ الْفَیْ ءَ عَلَی سِتَّةِ أَقْسَامٍ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساكِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ كَیْ لا یَكُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْكُمْ قَالَ بِمَا مَنَعْتَنِی وَ أَنَا ابْنُ السَّبِیلِ مُنْقَطَعٌ بِی وَ مِسْكِینٌ لَا أَرْجِعُ إِلَی شَیْ ءٍ وَ مِنْ حَمَلَةِ الْقُرْآنِ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ أُعَطِّلُ حَدّاً مِنْ حُدُودِ اللَّهِ وَ حُكْماً مِنْ أَحْكَامِهِ فِی السَّارِقِ مِنْ أَسَاطِیرِكَ هَذِهِ فَقَالَ الصُّوفِیُّ ابْدَأْ بِنَفْسِكَ فَطَهِّرْهَا ثُمَّ طَهِّرْ غَیْرَكَ وَ أَقِمْ حَدَّ اللَّهِ عَلَیْهَا ثُمَّ عَلَی غَیْرِكَ فَالْتَفَتَ الْمَأْمُونُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ مَا تَقُولُ فَقَالَ إِنَّهُ یَقُولُ سَرَقْتَ فَسَرَقَ فَغَضِبَ الْمَأْمُونُ غَضَباً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ لِلصُّوفِیِّ وَ اللَّهِ لَأَقْطَعَنَّكَ فَقَالَ الصُّوفِیُّ أَ تَقْطَعُنِی وَ أَنْتَ عَبْدٌ لِی فَقَالَ الْمَأْمُونُ وَیْلَكَ وَ مِنْ أَیْنَ صِرْتُ عَبْداً لَكَ قَالَ لِأَنَّ أُمَّكَ اشْتُرِیَتْ مِنْ مَالِ الْمُسْلِمِینَ فَأَنْتَ عَبْدٌ لِمَنْ فِی الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ حَتَّی یُعْتِقُوكَ وَ أَنَا لَمْ أُعْتِقْكَ ثُمَّ بَلَعْتَ الْخُمُسَ بَعْدَ ذَلِكَ فَلَا أَعْطَیْتَ آلَ الرَّسُولِ حَقّاً وَ لَا أَعْطَیْتَنِی وَ نُظَرَائِی حَقَّنَا وَ الْأُخْرَی أَنَّ الْخَبِیثَ لَا یُطَهِّرُ خَبِیثاً مِثْلَهُ إِنَّمَا یُطَهِّرُهُ طَاهِرٌ وَ مَنْ فِی جَنْبِهِ الْحَدُّ لَا یُقِیمُ الْحُدُودَ عَلَی غَیْرِهِ حَتَّی یَبْدَأَ بِنَفْسِهِ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ فَالْتَفَتَ الْمَأْمُونُ إِلَی الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ مَا تَرَی فِی أَمْرِهِ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ قَالَ لِمُحَمَّدٍ ص فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ وَ هِیَ الَّتِی تَبْلُغُ الْجَاهِلَ فَیَعْلَمُهَا بِجَهْلِهِ كَمَا یَعْلَمُهَا الْعَالِمُ بِعِلْمِهِ وَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةُ قَائِمَتَانِ بِالْحُجَّةِ وَ قَدِ احْتَجَّ﴾ (1)

ص: 328

6-1- امام رضا علیه السلام- محمّدبن سنان گفته است در خراسان نزد مولایم حضرت رضا بودم. مأمون روزهای دوشنبه و پنجشنبه که بار عام می داد حضرت علیه السلام را سمت راست خود می نشاند. به مأمون خبر رسید که مردی صوفی سرقت کرده است پس او دستور داد وی را بیاورند مأمون هنگامی که به صورت او نگاه کرد و پوست پیشانیاش را دید که بر اثر سجده خشن و چرکین گشته به او گفت: «چه ناپسند است کسی این اثر زیبا را بر پیشانی داشته باشد و این کار زشت را انجام داده باشد آیا با وجود این اثر زیبایی که من در ظاهرت می بینم نسبت سرقت به تو درست است؟ مرد گفت: «من آن عمل را به دلیل آن که تو حق مرا از خمس و خراج نمی دهی به اجبار و نه از روی اختیار مرتکب شده ام». مأمون گفت: «تو را چه حقی از خمس و خراج است؟ مرد پاسخ داد: «خداوند خمس را بر شش قسم نمود و فرمود: بدانید هرگونه غنیمتی به دست آورید خمس آن از آن خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان است. (انفال/41) و مالیات را بر شش قسم نمود و فرمود: آن غنیمتی که خدا از مردم قریه ها نصیب پیامبر ش کرده است از آن خداست و پیامبر صلی الله علیه و آله و خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و مسافران در راه مانده (حشر /7) پس تو حق مرا در حالی که من در راه مانده ای که مالش را دزدیده اند هستم، از من منع کردی و با وجود این که من نیازمندی می باشم که راه به جایی ندارد و از جمله حاملان قرآن هستم، آن را از من قطع نمودی پس مأمون به او گفت گمان می کنی به خاطر این قصه و افسانه پراکنی هایی که کردی، احکام و حدودی را که خداوند برای سارقان مشخص کرده درباره ی تو اجرا نمی کنم؟ مرد صوفی گفت: «از خودت شروع کن و نفست را پاکیزه گردان؛ سپس به تزکیه نفس دیگران بپرداز؛ اول حدود الهی را بر خودت جاری کن سپس بر دیگران حد جاری نما مأمون به اباالحسن روی کرده و گفت: «شما چه می گویید؟ حضرت فرمود: او می گوید تو سرقت کردی لذا او هم مرتکب دزدی شد». مأمون به شدت عصبانی شد و به مرد صوفی گفت: به خدا سوگند که دستت را قطع می کنم مرد گفت: «آیا تو که بنده ی من هستی می خواهی دست مرا قطع کنی؟ مأمون گفت وای بر تو من از چه زمانی بنده ی تو شده ام»؟! او پاسخ داد چرا که مادر تو از مال ،مسلمانان خریداری شده است؛ پس تو تا زمانی که آزادت نکنند، بنده ی تمام کسانی هستی که در شرق و غرب عالم زندگی می کنند و من تو را آزاد نمی کنم و گذشته از آن تو خمس را بلعیدی و حق خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و حق من و هم کیشانم را نپرداختی و دیگر این که شخص ناپاک شخص ناپاک دیگری را که مثل خودش است تطهیر نمی کند و این تنها بر فرد پاک و مطهر جایز است؛ کسی که مستحق حد الهی است تا زمانی که اول حد بر خویش نزده باشد نمی تواند بر دیگری حد جاری کند. آیا نشنیده ای که خداوند عزّوجلّ می فرماید: ﴿أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتابَ أَفَلا تَعْقِلُونَ﴾ مأمون به امام رضا علیه السلام روی کرد و گفت: «در این باره،

چه نظری دارید؟ امام رضا علیه السلام فرمود: خداوند بلندمرتبه به محمّد صلی الله علیه و آله فرمود دلیل رسا و قاطع برای خداست. (انعام/149) و حجتی که به جاهل می رسد و او با وجود نادانی اش به آن احتجاج می کند- مانند عالمی که با دانشش محاجه می کند- تنها از آن خداست و دنیا و آخرت همه به وجود حجت برپا هستند و این مرد هم حجت آورد (یعنی) خداوند حجت را برای همه در نظر گرفته؛ به طوری که حتی جاهل با جهلش و عالم با علمش به آن می رسند).

باب 2: البر

ص: 329

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ بالصَّدَقَاتِ وَأَدَاءِ الْأَمَانَاتِ﴾. (1)

باب 3: تَنْسَوْنَ أَنفُسَكُمْ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ فَلَا تَفْعَلُونَ مَا بِهِ تَأْمُرُونَ﴾. (2)

2-3- العسكري علیه السلام- ﴿تركونها﴾. (3)

3-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿هُوَ غَافِلُ عَنْهُ﴾. (4)

باب 4: أَنْفُسَكُمْ

1-4- الصّادق علیه السلام- ﴿تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ قَالَ: فَوَضَعَ يَدَهُ عَلَى حَلْقِهِ قَالَ: كَالذَّابِحَ نَفْسَهُ﴾. (5)

باب 5: وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ

اشاره

1-5- العسكرى علیه السلام - ﴿وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتابَ التَّوْرَاةَ الْآمِرَةَ بِالْخَيْرَاتِ النَّاهِيَةَ عَنِ الْمُنْكَرَاتِ المُخْبرَةَ عَنْ عِقَابِ الْمُتَمَرِّدِينَ وَ عَنْ عَظِيمِ الشَّرَفِ الَّذِي يَتَطَوَّلُ اللَّهُ بِهِ عَلَى الطَّائِعِينَ الْمُجْتَهَدِينَ﴾. (6)

2-5- أمير المؤمنين علیه السلام - ﴿عَنْ أبى الْبَخْتَرى قَالَ: رَأَيْتُ عَلِيّاً صَعِدَ الْمِنْبَرَ بِالْكُوفَة وَعَلَيْهِ مِدْرَعَةُ كَانَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ مُتَقَلَّداً بسَيْفِ رَسُول اللَّهِ مُتَعَمِّماً بِعِمَامَةِ رَسُولِ اللَّهِ فِي إِصْبَعِهِ خَاتَمُ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَعَدَ عَلَى الْمِنْبَرِ وَ كَشَفَ عَنْ بَطْنِهِ فَقَالَ: سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي فَإِنَّمَا بَيْنَ الْجَوَانِحِ مِنِّى عِلْمُ جَمَّ هَذَا سَقَطُ الْعِلْمِ هَذَا لُعَابُ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم هَذَا مَا زَقَنِي رَسُولُ اللَّهِ رَقاً مِنْ غَيْرِ وَحْى أُوحِيَ إِلَيَّ فَوَ اللَّهِ لَوْ تُنِيَتْ لِي وسَادَةً فَجَلَسْتُ عَلَيْهَا لَأَفْتَيْتُ لِأَهْ-ل

ص: 330

بخش 2: نیکی؛

1-2- امام عسکری علیه السلام آیا مردم را به پرداخت صدقات و ادای امانات امر می کنید؟! [و خود را فراموش می کنید].

بخش 3: خودتان را فراموش می نمایید.

1-3- امام عسکری علیه السلام- تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ یعنی خودتان درباره ی آن چه به آن امر شده اید، تعقل نمی کنید. [حال آن که دیگران را به آن امر کرده اید].

2-3- امام عسکری علیه السلام- تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ یعنی خودتان آن را ترک می کنید.

3-3- پیامبر صلی الله علیه و آله- تَنْسَوْنَ أَنفُسَكُمْ یعنی خودتان از آن غافل هستید.

بخش 4: خودتان؛

4-1- امام صادق علیه السلام- امام علیه السلام دستش را بر دور گردنش قرار داده و فرمود: [کسی که خود را فراموش کند همانند کسی است که خود را می کُشد.

بخش 5: با این که شما کتاب آسمانی(تورات) را می خوانید.

1-5- امام عسکری علیه السلام- وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتابَ همان کتاب توراتی که به کارهای نیک امر می کند و از زشتی ها باز می دارد و کیفر متمردین را بیان می نماید و نیز عظمت، شرافت و شخصیت اطاعت کنندگان را که خداوند به آنان عطا کرده، بازگو می کند.

2-5- امام علی علیه السلام- أبو البختری گوید: «علی علیه السلام را دیدم در حالی که لباس پشمین رسول اکرم را بر تن کرده شمشیر ایشان را حمایل نموده عمامه ی حضرت را بر سر نهاده و انگشتری ایشان را در انگشت داشت از منبر کوفه بالا رفته و بر منبر نشست؛ لباس از روی بدن خود کنار زد و به سینه اش اشاره فرمود پس فرمود: قبل از این که مرا از دست بدهید در هر بابی که می خواهید از من سؤال کنید؛ چرا که علم زیادی در سینه ی من نهفته است که این علم از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی من سرازیر شده است. این اثر آب دهان پیامبر صلی الله علیه و آله است. پیامبر صلی الله علیه و آله خودش این علوم را بدون این که به من وحی شود، در دهان من گذاشت. پس به خدا قسم اگر تکیه گاهی برای من فراهم باشد بر آن نشسته و برای اهل تورات از توراتشان و برای اهل انجیل

ص: 331

التَّوْرَاةِ بِتَوْرَاتِهِمْ وَ لِأَهْل الإنجيل بإنجيلِهِمْ حَتَّى يُنْطِقَ اللَّهُ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِيلَ فَيَقُولَ صَدَقَ عَلَى القِيهِ قَدْ أَفْتَاكُمْ بمَا أُنزِلَ فِي وَأَنتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلا تَعْقِلُونَ﴾. (1)

باب 6: أَفَلا تَعْقِلُونَ

1-6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ بَعْض أَصْحَابَنَا رَفَعَهُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا الْعَقْلُ؟ قَالَ: مَا عُبدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَاكْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ قَالَ قُلَتْ: فَالَّذِي كَانَ فِي مُعَاوِيَةَ؟ فَقَالَ: تِلْكَ النَّكْرَاء تِلْكَ الشَّيْطَنَةُ وَهِيَ شَبيهَةُ بِالْعَقْلَ وَلَيْسَتْ بِالْعَقْل﴾. (2)

2-6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَلِيٍّ بن أبي طالب علیه السلام أَنَّ النَّبِى سُئِلَ مِمَّا خَلَقَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ الْعَقْلَ؟ قَالَ: خَلْقُهُ مَلَكُ لَهُ رُءُوسُ بِعَدَدِ الْخَلَائِقِ مَنْ خُلِقَ وَ مَنْ يُخْلَقُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَلِكُلِّ رَأْس وَجْهُ وَلِكُلِّ آدَمِيٌّ رَأْسُ مِنْ رُءُوسَ الْعَقْلِ وَ اسْمُ ذَلِكَ الْإِنْسَانِ عَلَى وَجْهِ ذَلِكَ الرَّأْسِ مَكْتُوبُ وَ عَلَى كُلِّ وَجْهِ سِتْرُ مُلْقَى لَا يُكْشَفَ ذَلِكَ السِّتْرُ مِنْ ذَلِكَ الْوَجْهِ حَتَّى يُولَدَ هَذَا الْمَوْلُودُ وَيَبْلُغَ حَدَّ الرِّجَالِ أَوْ حَدَّ النِّسَاءِ فَإِذَا بَلَغَ كُشِفَ ذَلِكَ السِّتْرُ فَيَقَعُ فِي قَلْب هَذَا الْإِنْسَانِ نُورُ فَيَفْهَمُ الْفَرِيضَةَ وَالسُّنَّةَ وَالْجَيْدَ وَ الرَّدِئَ أَلَا وَمَثَلُ الْعَقْلِ فِي الْقَلْب كَمَثَلِ السِّرَاج فِي وَسَطِ الْبَيْت﴾. (3)

3-6- الصّادق علیه السلام- ﴿مَوْضِعُ الْعَقْل الدِّمَاءِ، أَلَا تَرَى أَنَّ الرَّجُلَ إِذَا كَانَ قَلِيلَ الْعَقْلِ قِيلَ لَهُ: ما أخَفَّ دِماغَکَ﴾. (4)

4-6- العسكرى علیه السلام- ﴿أَفَلا تَعْقِلُونَ مَا عَلَيْكُمْ مِنْ عِقَابِ اللَّهِ تَعَالَى فِي أَمْرِكُمْ بِمَا بِهِ لَا تَأْخُذُونَ وَ فِي نَهْيكُمْ عَمَّا أَنْتُمْ فِيهِ مُنْهَمِكُونَ﴾. (5)

5-6- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ لَمْ يَنْسَلِخْ عَنْ هَوَاجِسِهِ وَ لَمْ يَتَخَلَصْ مِنْ آفَاتِ نَفْسِهِ وَ شَهَوَاتِهَا وَلَمْ يَهْزِمِ الشَّيْطَانَ وَ لَمْ يَدْخُلْ فِي كَتَفِ اللَّهِ وَ أَمَانِ عِصْمَتِهِ لَا يَصْلُحُ لَهُ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْرُ عَن الْمُنْكَرِ لِأَنَّهُ إِذَا لَمْ يَكُنْ بِهَذِهِ الصِّفَة فَكَلَّمَا أَظْهَرَ أَمْراً كَانَ حُجَّةً عَلَيْهِ وَلَا يَنْتَفِعُ النَّاسُ بِهِ قَالَ

ص: 332

اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَيُقَالُ لَهُ يَا خَائِنُ أَ تُطَالِبُ خَلْقِي بِمَا خُنْتَ بِهِ نَفْسَكَ وَ أَرْخَيْتَ عَنْهُ عِنَانَكَ﴾. (1)

6-6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَرَرْتُ لَيْلَةَ أَسْرى بى عَلَى أَنَاس تُقْرَضَ شِفَاهُهُمْ بِمَقَارِيضَ مِنْ نَارٍ فَقُلْتُ: مَنْ هَؤُلَاءِ يَا جَبْرَئِيلُ؟ فَقَالَ: هَؤُلَاءِ خَطَبَاَءُ مِنْ أَهْلِ الدُّنْيَا مِمَّنْ كَانُوا يَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ يَنْسَوْنَ أَنْفُسَهُمْ﴾. (2)

7-6- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَّ أَعْظَمَ النَّاسِ حَسْرَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا ثُمَّ خَالَفَهُ إِلَى غَيْرِهِ﴾. (3)

8-6- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ مِنْ أَشَدَّ النَّاسِ عَذَاباً يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلًا وَ عَمِلَ بِغَيْرِهِ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ وَ إِنَّهَا لَكَبِيرَةُ إِلا عَلَى الْخَاشِعِينَ﴾. (45)

باب 1: إِسْتَعينُوا

اشاره

1-1- العسكري علیه السلام- ﴿عَلَى قُرْبِ الْوُصُولِ إِلَى جَنَّاتِ النَّعِيمِ﴾. (5)

2-1- الأئمّة علیهم السلام- ﴿كَانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و سلم إِذَا حَزَنَهُ أَمْرُ اسْتَعَانَ بِالصَّلاةِ وَ الصَّوْمِ﴾. (6)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ كَانَ عَلى إِذَا هَالَهُ شَيْءٌ فَزِعَ إِلَى الصَّلَاةِ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة﴾. (7)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ مَا يَمْنَعُ أَحَدَكُمْ إِذَا دَخَلَ عَلَيْهِ غَمُ مِنْ غُمُومِ الدُّنْيَا أَنْ يَتَوَضَّأَ ثُمَّ يَدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَيَرْكَعَ رَكْعَتَيْنِ يَدْعُو اللَّهَ فِيهِمَا أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ يَقُولُ وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ﴾. (8)

5-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿أنه (النبي صلی الله علیه و آله) نُعِي إِلَيْهِ أَخُوهُ قُتَم وَ هُوَ فِي سَفَرٍ فَاسْتَرْجَعَ ثُمَّ تَنَحَّى عَن الطَّرِيقِ فَأَنَاخَ فَصَلَّى رَكْعَتَيْنِ أَطَالَ فِيهِمَا الْجُلُوسَ ثُمَّ قَامَ يَمْشِي إِلَى رَاحِلَتِهِ وَ هُوَ يَقُولُ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةُ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ﴾. (9)

ص: 333

وسیله ی آن به نفست خیانت کرده و از انجام آن کوتاهی کرده ای را از بندگان من مطالبه می کنی؟! (آیا توقع داری کار نیکی را که خودت انجام نداده ای، دیگران انجام دهند)»؟

6-6- پیامبر صلی الله علیه و آله- شبی که مرا به معراج بردند مرا از کنار مردمانی عبور دادند که لب هایشان را با قیچی های آتشین می بریدند. از جبرئیل علیه السلام پرسیدم: «این ها چه کسانی هستند؟ فرمود: «این ها خطیبانی از اهل دنیا هستند که مردم را به کار نیک فرمان می دادند ولی خود را فراموش می کردند و به آن کارهای نیک، عمل نمی کردند]».

7-6- امام باقر علیه السلام روز قیامت کسی که بیش از دیگران حسرت می خورد کسی است که عدل و داد (حقّ و درستی) را توصیف کرده باشد [ولی در عمل] با آن توصیفات خود درباره ی عدالت، مخالفت و ناسازگاری نموده باشد (در عمل خلاف عدالت را انجام داده باشد).

8-6- امام صادق علیه السلام- شدیدترین عذاب در روز قیامت از آن کسی است که در این دنیا به توصیف عدل می پردازد و لیکن خودش به شیوه ای غیر از آن رفتار می کند.

از صبر و نماز یاری جویید؛ و با شکیبایی و مهار هوس های درونی و توجه به پروردگار، نیرو بگیرید؛ و این کار جز برای خاشعان دشوار و سنگین است. (45)

بخش 1: یاری جویید؛

1-1- امام عسکری علیه السلام- برای رسیدن به بهشت های برین [از نماز کمک بطلبید].

2-1- ائمه علیهم السلام- هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله از چیزی محزون می شد از نماز و روزه کمک می گرفت.

3-1- امام صادق علیه السلام- هرگاه چیزی امیرالمؤمنین علیه السلام را حیران زده می کرد به نماز پناه می برد. اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ..

4-1- امام صادق علیه السلام- وقتی غمی از دنیا به کسی میرسد چه چیزی مانع او می شود که وضو گرفته و وارد مسجد شود و سپس دو رکعت نماز بگذارد و در آن دو ،رکعت خدا را بخواند تا از آن غم خلاص شود؟ آیا این آیه را نشنیده ای و اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ.

5-1- ابن عباس رحمه الله علیه- به پیامبر صلی الله علیه و آله در حین سفری خبر فوت برادرش را دادند [ایشان] استرجاع نموده و إِنَّا الله وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُون گفت و از ادامه دادن راه دست نگاه داشت، در همانجا دو رکعت نماز خواند و در هر رکعت بسیار طولانی می نشست؛ سپس برخاسته و در حالی که می فرمود: ﴿اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِینَ﴾ به سوی وسایلش حرکت کرد.

ص: 334

از انجیلشان آن چنان فتوا می دهم که خداوند انجیل و تورات را به سخن درآورد تا بگویند: «على علیه السلام درست می گوید و بر اساس آن چه در من نازل شده، فتوا می دهد».

بخش 6: آیا نمی اندیشید؟

1-6- امام صادق علیه السلام- از محمّد صلی الله علیه و آله بن عبدالجبار از امام صادق علیه السلام نقل شده است: به امام علیه السلام عرض کردم: «عقل چیست»؟ حضرت علیه السلام فرمود: «چیزی (قوّه یا نیرویی) است که خدای مهربان به وسیله ی آن پرستش می شود و بهشت به وسیله ی آن به دست می آید. گفتم: «پس آن چه در معاویه بود چیست؟ آیا نیروی اندیشه و زیرکی هم عقل نامیده می شود؟ حضرت علیه السلام فرمود: آن زیرکی به کار بردن اندیشه در مسیر نادرست و در واقع شیطنت است؛ آن [نیرویی] شبیه به عقل است ولی عقل نیست».

2-6- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده که از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیده شد: «خداوند عقل را از چه آفریده است؟ فرمود: خداوند عقل را مانند فرشته ای خلق کرده است و به تعداد همه ی مخلوقات از اولین مخلوق تا آخرین آن ها تا روز قیامت خلق شده است. سر بر بدنش دارد و هر سری هم چهره ای دارد که متعلق به هر انسان است که نام هر انسان بر روی آن چهره، نوشته شده است و بر روی هر کدام از آن چهره ها پوششی قرار داده شده و تا روزی که آن انسان به دنیا نیاید و به حد بلوغ مردان یا زنان نرسد آن پوشش از روی او برداشته نمی شود. و زمانی که این انسان به سن بلوغ برسد آن پوشش کنار رفته؛ نوری در قلب او پدید می آید که پس از آن، [امر] واجب و مستحب و خوبی و بدی به وسیله ی آن نور تشخیص داده می شود. مثل عقل در قلب انسان مانند چراغ در میان خانه است روشنایی بخش است.

3-6- امام صادق علیه السلام- معنی جایگاه عقل، مغز سر است. آیا نمی بینی به مرد کم عقل گفته می شود: تو چقدر سبک مغزی!»

4-6- امام عسکری علیه السلام- آیا شما تعقل نمی کنید که چه عذابی در انتظار کسانی است که به چیزی امر می کنند که خود آن را انجام نمی دهند و دیگران را از چیزی باز می دارند که خود مرتکب آن عمل می شوند؟!

5-6- امام صادق علیه السلام- کسی که افکار بد و هوس آلود را از خود قطع نکند، از آسیب ها و خواسته های نفسانی اش خلاصی نجوید شیطان را شکست نداده و در کنف حمایت و امان عصمت پروردگار وارد نشود امر به معروف و نهی از منکر او اصلاح کننده نخواهد بود؛ چرا که اگر این صفات در او نباشد هرگاه امر به کاری کند همان کار نیک حجتی بر علیه او به حساب آمده (چون خود عامل نبوده) و مردم نیز از آن نفعی نمی برند چنان که خداوند عزّوجلّ می فرماید: ﴿أَ تَأْمُرُونَ النّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَونَ أَنْفُسَكُم﴾ و به او گفته می شود ای خیانتکار! آیا چیزی که خودت به

ص: 335

باب 2: بِالصَّبْرِ

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿الصَّبْرُ الصِّيَامُ وَ قَالَ إِذَا نَزَلَتْ بالرَّجُلِ النَّازِلَةُ وَالشَّدِيدَةُ فَلْيَصُمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ يَعْنِي الصَّيَامَ﴾. (1)

2-2- الكاظم علیه السلام- ﴿اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ وَالصَّبْرُ الصَّوْمِ﴾. (2)

3-2- الكاظم علیه السلام- ﴿إِذَا نَزَلَ بالرَّجُلِ الشِدَّةُ وَالنَّازِلَةُ فَلْيَصُمْ فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَاةِ وَالصَّبْرُ الصَّوْمُ وَ قَالَ: دَعْوَةُ الصَّائِمِ يُسْتَجَابَ عِنْدَ إِفْطَارِهِ﴾. (3)

4-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَالصَّبْرُ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله﴾. (4)

5-2- العسكرى علیه السلام- ﴿اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ بِالصَّبْرِ عَنِ الْحَرَامِ عَلَى تَأْدِيَةِ الْأَمَانَاتِ وَ بالصَّبْرِ عَنِ الرِّئَاسَاتِ الْبَاطِلَة عَلَى الِاعْتِرَافِ لِمُحَمَّد صلی الله علیه و آله بِنُبُوتِهِ وَ لِعَلِى علیه السلام بوَصِيَّتِهِ﴾. (5)

6-2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ عَلَى خِدْمَتِهِمَا وَ خِدْمَةِ مَنْ يَأْمُرَانِكُمْ بِخِدْمَتِهِ عَلَى اسْتِحْقَاقِ الرِّضْوَانِ وَالْغُفْرَانِ وَ دَائِم نَعِيمِ الْجِنَانِ فِي جَوَارِ الرَّحْمَنِ وَ مُرَافَقَةِ خِيَارِ الْمُؤْمِنِينَ وَ التَّمَتُّع بالنظر إلَى عِتْرَة مُحَمَّد شَدِ الْأَوَّلِينَ وَالْآخِرِينَ وَعَلَى سَيِّدِ الْوَصِيِّينَ وَالسَّادَة الْأَخْيَارِ الْمُنتَجَبِينَ فَإِنَّ ذَلِكَ أَقَرُّ لِعُيُونَكُمْ وَأَتَمَّ لِسُرُورَكُم وَأَكْمَلُ لِهَدَايَتِكُمْ مِنْ سَائِرِ نَعِيمٍ الجنان﴾. (6)

باب 3: والصَّلاةِ

اشاره

1-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ سَلْمَانَ: قُلْتُ: يَا أَخَا رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ أَقَامَ الصَّلَاةَ أَقَامَ وَلَايَتَكَ قَالَ: نَعَمْ يَا سَلْمَانُ تَصْدِيقُ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى فِي الْكِتَاب الْعَزيزِ وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ فَالصَّبْرُ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ الصَّلَاةَ إِقَامَةُ وَلَايَتِي فَمِنْهَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ وَلَمْ يَقُلْ وَإِنَّهُمَا لَكَبِيرَةُ لِأَنَّ الْوَلَايَةَ كَبِيرَةُ حَمْلُهَا إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ﴾. (7)

ص: 336

بخش 2: با صبر؛

1-2- امام صادق علیه السلام- [منظور از صبر همان روزه است] هرگاه انسان به پیشامدی ناگوار و شدید دچار شود، باید روزه بگیرد. همانا خداوند عزّوجلّ می فرماید: ﴿وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ﴾. یعنی به وسیله ی روزه گرفتن [یاری] طلبید.

2-2- امام کاظم علیه السلام- صبر همان روزه است.

3-2- امام کاظم علیه السلام- هنگامی که به فردی سختی و مصیبتی برسد پس باید روزه بگیرد چرا که خداوند می فرماید: ﴿اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ﴾. و منظور از صبر در این جا، روزه است. امام علیه السلام در حدیثی دیگر فرمودند خواسته و دعای روزه دار در زمان افطار برآورده می شود.

4-2- امام علی علیه السلام- مراد از الصبر، پیامبر صلی الله علیه و آله است.

5-2- امام عسکری علیه السلام- از صبر کمک بگیرید تا در هنگام ادای امانت ها به حرام نیفتید و از صبر مدد جویید تا ریاست ها و مقام های باطل مانع اعتراف شما به نبوت محمّد صلی الله علیه و آله و جانشینی علی علیه السلام نشود.

6-2 امام عسکری علیه السلام از صبر برای خدمت کردن به پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام و کسانی که این دو، دستور خدمت به آن ها را می دهند کمک بگیرید تا شایسته بهشت، آمرزش، نعمت های جاوید در کنار خدای مهربان و رفاقت با مؤمنین برگزیده شوید و از نگاه کردن و همراهی به خاندان محمّد صلی الله علیه و آله اساله- سرور جهانیان و علی علیه السلام- سرور اوصیاء و سرور انسان های منتخب و برگزیده بهره مند شوید چرا که انجام این کار نسبت به دیگر نعمت های بهشت موجب افزایش نور چشم هایتان تمام تر شدن شادمانیتان و کامل تر شدن هدایتتان خواهد شد.

بخش 3: و نماز؛

3-1- امام علی علیه السلام از سلمان نقل است که به حضرت علی علیه السلام عرض کرد: «ای برادر پیامبر صلی الله علیه و آله! هر کس که نماز به پا دارد ولایت تو را به پا داشته؟ فرمود: «آری! دلیل این مطلب این آیه ی قرآن است: ﴿وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ وَ إِنَّهَا لَكَبِيرَةُ إِلَّا عَلَى الْخاشِعِينَ﴾ پس [منظور از] صبر، پیامبر صلی الله علیه و آله است و منظور از ،نماز اقامه ی ولایت من است پس به همین خاطر خداوند فرموده: إِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ چراکه حمل ولایت کاری بزرگ و سنگین است؛ مگر برای خاشعین (فروتنان در برابر حق)».

ص: 337

2-3- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ اسْتَعِينُوا أَيْضاً بِالصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ وَ بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطيبين﴾. (1)

باب 4: إِنَّهَا

1-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ الصَّلَاةُ إِقَامَةُ وَلَايَتِي فَمِنْهَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ وَلَمْ یقُلْ وَ إِنَّهُمَا لَكَبِیرَةٌ، لِأَنَّ الْوَلَایةَ كَبِیرَةٌ﴾. (2)

2-4- العسكري علیه السلام- ﴿إِنَّهَا أَوْ هَذِهِ الْفَعْلَةُ مِنَ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ وَالصَّلَاةُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطَّيبِينَ علیهم السلام مَعَ الِانْقِيَادِ لِأَوَامِرِهِمْ وَ الْإِيمَانِ بِسِرِّهِمْ وَ عَلَانِيَتِهِمْ وَتَرْكِ مُعَارَضَتِهِمْ بِلِمَ وَ كَيْفَ﴾. (3)

باب 5: لَكَبيرة

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿عظيمة﴾. (4)

2-5- العسكرى علیه السلام- ﴿قِيلَ ثَقِيلَةُ شَاقَةُ كَقَولِهِ عَزَّوَجَلَّ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ﴾. (5)

باب 6: الْخاشِعِينَ

اشاره

1-6- ابن عباس رحمه الله علیه- الخَاشِعُ الدَّلِيلُ فِي صَلَاتِهِ الْمُقْبلُ عَلَيْهَا رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (6)

2-6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ الْخَاشِعُونَ هُمُ الشَّيعَةُ الْمُسْتَبْصِرُونَ وَ ذَلِكَ لِأَنَّ أَهْلَ الْأَقَاوِيل مِنَ الْمُرْجِيَّةِ وَالْقَدَرِيَّةِ وَ الْخَوَارِجِ وَ غَيْرِهِمْ مِنَ النَّاصِيَّةِ يُقِرُونَ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله لَيْسَ بَيْنَهُمْ خِلَافُ وَهُمْ مُخْتَلِفُونَ فِي وَلَايَتِى مُنْكِرُونَ لِذَلِكَ جَاحِدُونَ بِهَا إِلَّا الْقَلِيلُ وَ هُمُ الَّذِينَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ الْعَزِيزِ فَقَالَ إِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ﴾. (7)

ص: 338

2-3- امام عسکری علیه السلام- از نمازهای پنجگانه و نیز صلوات بر محمّد صلی الله علیه و آله و آل پاکش علیهم السلام یاری کنید.

بخش 4: به درستی که آن؛

1-4- امام علی علیه السلام- [در این آیه منظور از] نماز اقامه ی ولایت من است؛ به همین جهت خداوند متعال فرموده است انجام آن (نماز) سنگین و دشوار است و نفرموده انجام آن دو (صبر و نماز) سنگین و دشوار است؛ چون پذیرش و حمل ولایت سنگین تر از [صبر] است.

2-4- امام عسکری علیه السلام- نمازهای پنجگانه و صلوات بر محمّد صلی الله علیه و آله و خاندانش همراه با اطاعت از دستورات آن ها ایمان به آشکار و پنهان ایشان و ترک اعتراض و بهانه جوئی- با کلماتی مثل چرا و چگونه سنگین و دشوار است مگر برای متواضعان.

بخش 5: دشوار و سنگین [است].

1-5- امام عسکری علیه السلام [منظور از کبیرةٌ در این آیه] عظیم و بزرگ است.

2-5- امام عسکری علیه السلام- گفته شده است [معنای کبیرةٌ در این آیه] سنگین و سخت است، مانند آن چه که خداوند در آیه و بر مشرکان گران است آن چه شما آنان را به سویش دعوت می کنید. (شوری/13) بیان فرموده است. (که در این آیه نیز «کبر» به معنای سخت و سنگین بودن به کار رفته است).

بخش 6: خاشعان؛

1-6- ابن عباس رحمه الله علیه- [منظور از] خاشع کسی است که به نماز روی آورده و در آن خاکساری می کند؛ یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرمؤمنین علی علیه السلام که این چنین هستند].

2-6- امام على علیه السلام- خاشِعِین شیعیان با بصیرت هستند زیرا صاحب عقاید باطل از قبیل مرجئه، قدریه، خوارج و گروهی از ناصبی ها به نبوت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله اقرار دارند و در این مورد اختلافی ندارند؛ در حالی که ایشان دربارهی ولایت من اختلاف دارند و جز تعداد کمی از آن ها، بقیه شان ولایت مرا انکار می کنند. آن ها کسانی هستند که خداوند در قرآن ایشان را چنین توصیف نموده است: إِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ.

ص: 339

3-6- العسكرى علیه السلام- ﴿الخَائِفِينَ عَنِ اللَّهِ فِي مُخَالَفَتِهِ فِي أَعْظَم فَرَائِضِهِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾. (46)

كُلياتُها

1- الباقر علیه السلام- ﴿نزلت فِي عَلى وَ عُثْمَانَ بْنِ مَطْعُونِ وَ عَمَّارٍ وَأَصْحَابِ لَهُم﴾. (2)

باب 1: الَّذِينَ يَظُنُّونَ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿الذِينَ يُقَدِّرُونَ... إِنَّمَا قَالَ يَظُنُّونَ لِأَنَّهُمْ لَا يَرَوْنَ بِمَا ذَا يُخْتَمُ لَهُمْ وَالْعَاقِبَةُ مَسْئُورَةٌ عَنْهُمْ.. لَا يَعْلَمُونَ ذَلِكَ يَقِيناً لِأَنَّهُمْ لَا يَأْمَنُونَ أنْ يُغَيرُوا وَيُبدلُوا قَالَ رَسُولُ صلی الله علیه و آله ا لَا يَزَالُ الْمُؤْمِنُ خَائِفاً مِنْ سُوءِ الْعَاقِبَةِ وَ لَا يَتَيَقَّنُ الْوُصُولَ إِلَى رِضْوَانِ اللَّهِ حَتَّى يَكُونَ وَقْتُ نَزْعِ رُوحِهِ وَ ظُهُور مَلَكِ الْمَوْتِ لَهُ﴾. (3)

2-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿الظَّنَّ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَلَى وَجْهَيْنِ فَمِنْهُ ظَنُّ يَقِينِ وَ مِنْهُ ظَنُّ شَكٍّ فَفِي هَذَا الْمَوْضِعِ الظَّن يَقِين﴾. (4)

1-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ يَعْنِي يُوقِنُونَ أَنَّهُمْ يُبْعَثُونَ وَ يُحْشَرُونَ وَ يُحَاسَبُونَ وَ يُجْزَوْنَ﴾. (5)

باب 2: مُلاقُوا ربهم

1-2- العسكري علیه السلام- ﴿يَلْقَوْنَ رَبَّهُمْ اللَّقَاءَ الَّذِي هُوَ أَعْظَمُ كَرَامَاتِهِ﴾. (6)

2-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ يَعْنِي الْبَعْثَ فَسَمَّاهُ اللَّهُ لِقَاء﴾. (7)

ص: 340

3-6- امام عسکری علیه السلام- خاشِعِینَ کسانی هستند که در مخالفت با خداوند در انجام برترین واجبات او واهمه دارند.

[همان] کسانی که می دانند پروردگارشان را ملاقات خواهند کرد، و به سوی او باز می گردند. (46)

کلیات

اشاره

1- امام باقر علیه السلام- این آیه درباره ی علی عثمان بن مظعون عمّار و برخی از یاران ایشان نازل شده است.

بخش 1: کسانی که می دانند.

اشاره

1-1- امام عسکری علیه السلام- منظور از يَظُنُّونَ «يقدرون» است؛ یعنی کسانی که در نظر دارند... به این جهت در آیه تعبیر يَظُنُّونَ ،آمده که آن ها نمی دانند عاقبت کارشان چه خواهد شد و عاقبت کار از آن ها پنهان است... آن ها از روی یقین این را نمی دانند یعنی نمی دانند وضع آن ها چه خواهد شد به همین خاطر از این که دچار تغییرات شده و یا عوض شوند احساس ناامنی کرده و خود را مصون و در امان نمی دانند رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «مؤمن» همواره از پایان کار خود ترسان است و تا زمان جان کندن و ظاهر شدن فرشته مرگ عزرائیل در نزد ،او نسبت به رسیدن به رضوان الهی یقین ندارد».

2-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- «ظن» در کتاب خدا بر دو وجه است یکی ظن به معنای یقین و دیگری ظن به معنای شک؛ منظور از «ظن در این آیه، ظن یقین است.

3-1- امام علی علیه السلام- کسانی که به برانگیخته شدن محشور شدن حسابرسی، جزا و عقاب شدن خویش یقین دارند.

بخش 2: پروردگارشان را ملاقات خواهند کرد؛

1-2- امام عسکری علیه السلام- آن ها افرادی هستند که توقع آن را دارند که خداوند خود را ملاقات کنند که ملاقات خدا بزرگترین کرامت خداوند به بندگان است.

2-2- امام على علیه السلام- أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبَّهِمْ یعنی «برانگیخته شدن»؛ که خداوند آن را ملاقات نامید.

باب 3: وَ أَنَّهُمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ

ص: 341

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿الى كَرامَاتِهِ وَ نَعِيمٍ جِنَانِهِ لِإِيمَانِهِمْ وَ خُشُوعِهِمْ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿يا بني اسرائيل اذْكُرُوا نِعْمَتِي الَّتي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَني فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعالَمينَ﴾. (27)

باب 1: بني اسرائيل

1-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي دَاوُدَ عَمَّنْ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ: أَنَا عَبْدُ اللَّهِ اسْمِي أَحْمَدُ وَأَنَا عَبْدُ اللَّهِ اسْمِي إِسْرَائِيلُ فَمَا أَمَرَهُ فَقَدْ أَمَرَنِي وَ مَا عَنَاهُ فَقَدْ عَنَانِي﴾. (2)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هَارُونَ بْن مُحَمَّدِ الْحَلَبِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلَ اللَّهِ يَا بَنِي إسْرَائِيلَ قَالَ هُمْ نَحْنُ خَاصَّةً﴾. (3)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٌّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ: يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ قَالَ هِيَ خَاصَّةٌ بِآلِ مُحَمَّد صلی الله علیه و اله﴾. (4)

باب 2: نِعْمَتِي الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿أَنْ بَعَثْتُ مُوسَى وَهَارُونَ إِلَى أَسْلَائِكُمْ بِالنُّبُوَّةَ فَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى نُبُوَّةَ مُحَمَّدِ وَ وَصِيَّة عَلَى علیه السلام وَ إِمَامَةِ عِتْرَتِهِ الطَّيِّبِينَ وَ أَخَذْنَا عَلَيْكُمْ بِذَلِكَ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِيقَ الَّتِي إِنْ وَفَيْتُمْ بِهَا كُنتُمْ مُلُوكاً فِي جَنَانِهِ مُسْتَحِقِّينَ لِكَرَامَاتِهِ وَرِضْوَانِهِ﴾. (5)

باب 3: فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعالَمينَ

اشاره

3-1- العسكرى علیه السلام- ﴿أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ هُنَاكَ أَيْ فَعَلْتُهُ بِأَسْلَائِكُمْ فَضَلْتُهُمْ دِينَا وَدُنْيَا أَمَّا تَفْضِيلُهُمْ فِي الدِّينِ فَلِقَبُولِهِمْ وَلَايَةَ مُحَمَّدِ وَ عَلِيٍّ علیه السلام وَ آلِهِمَا الطَّيبِينَ علیهم السلام وَأَمَّا فِي الدُّنْيَا

ص: 342

بخش 3: و به سوی او باز می گردند.

1-3- امام عسکری علیه السلام- این بندگان به پاداش ایمان و فروتنیشان به سوی کرامت های خداوند و نعمت های بهشت او باز می گردند.

ای بنی اسرائیل! نعمتم را که به شما ارزانی داشتم به خاطر بیاورید؛ و نیز به یادآورید که من شما را بر جهانیان برتری بخشیدم. (47)

بخش 1: ای بنی اسرائیل

اشاره

1-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- من «عبدالله» و «نامم «احمد» است و نیز من «عبدالله» و نامم [مانند حضرت يعقوب علیه السلام] اسرائیل» است خداوند هرچه به او حضرت یعقوب علیه اللسام امر کرده به من نیز امر کرده و او را به هر کاری (نبوّت و هدایت امّت) که مشغول کرده مرا نیز به آن مشغول داشته است.

2-1 امام صادق علیه السلام- هارون بن محمّد صلی الله علیه و آله حلبی گوید: از حضرت صادق الله درباره ی تعبیر يا بني إسرائيل پرسیدم؛ فرمود: «[منظور از آن] فقط ما هستیم».

3-1- امام صادق علیه السلام ه از امام درباره ی کلام خداوند متعال يَا بَنِي إِسْرَائِيل پرسیدم؛ پاسخ داد: آن، مخصوص خاندان محمّد صلی الله علیه و آله است.

بخش 2: نعمتم را که به شما ارزانی داشتم.

1-2- امام عسکری علیه السلام- [ای یهودیان به یادآورید] که موسی و هارون ما را به سوی اجداد شما به نبوت مبعوث کردیم؛ پس شما را به نبوت محمّد صلی الله علیه و آله و وصايت على علیه السلام و امامت عترت پاکش هدایت نموده و در این مورد از شما پیمان ها و عهدهایی گرفتیم که اگر به آن ها وفا کنید در بهشت برین فرمان فرما و شایسته دریافت کرامات و رضوان الهی خواهید شد.

بخش 3: من شما را بر جهانیان برتری بخشیدم

1-3- امام عسکری علیه السلام معنى أني فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعالَمينَ این جا آن است که اجداد شما را هم از نظر دین و هم از نظر دنیا برتری بخشیدم اما برتری دینی آن ها به واسطه ی آن بود که ولایت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام او خاندان پاک آن ها علیهم السلام را پذیرفتند و برتری آن ها در دنیا نعمت ها و

ص: 343

فَبِأَنْ ظَلَّلْتُ عَلَيْهِمُ الْغَمَامَ وَ أَنْزَلْتُ عَلَيْهِمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوَى وَسَقَيْتُهُمْ مِنْ حَجَرٍ مَاءً عَذْباً وَ فَلَقْتُ لَهُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَيْتُهُمْ وَ أَغْرَقْتُ أَعْدَاءَهُمْ فِرْعَوْنَ وَ قَوْمَهُ وَ فَضَّلْتُهُمْ بِذَلِكَ عَلَى عَالَمِي زَمَانِهِمْ الَّذِينَ خَالَفُوا طَرَائِقَهُمْ وَ حَادُّوا عَنْ سَبِيلِهِمْ ثُمَّ قَالَ عَزَّوَجَلَّ لَهُمْ فَإِذَا كُنْتُ قَدْ فَعَلْتُ هَذَا بِأَسْلَائِكُمْ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ لِقَبُولِهِمْ وَلَايَةَ مُحَمَّدٍ فَبِالْأَحْرَى أَنْ أَزِيدَكُمْ فَضْلًا فِي هَذَا الزَّمَانِ إِذَا أَنْتُمْ وَفَيْتُمْ بِمَا أَخَذَ مِنَ الْعَهْدِ وَ الْمِيثَاقِ عَلَيْكُم﴾. (1)

2-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿سألوه (أمير المؤمنين علیه السلام) عَن الْخَاصَّ وَ الْعَامُ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ: إِنْ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى آيَاتِ لَفْظُهَا الْخُصُوصُ وَالْعُمُومُ وَ مِنْهُ آيَاتٌ لَفْظُهَا لَفْظُ الْخَاصٌ وَ مَعْنَاهُ عَامٌ وَ مِنْ ذَلِكَ لَفْظُ عَامُّ يُرِيدُ بِهِ اللَّهُ تَعَالَى الْعُمُومَ وَ كَذَلِكَ الْخَاصِ أَيْضًا فَأَمَّا مَا ظَاهِرُهُ الْعُمُومُ وَ مَعْنَاهُ الْخُصُوصُ فَقَوْلُهُ عَزَّوَجَلَ يا بني اسرائيل اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ فَهَذَا اللَّفْظُ يَحْتَمِلُ الْعُمُومَ وَ مَعْنَاهُ الْخُصُوصِ لِأَنَّهُ تَعَالَى إِنَّمَا فَضَّلَهُمْ عَلَى عَالَمِ أَزْمَانِهِمْ بِأَشْيَاءَ خَصَّهُمْ بِهَا مِثْلُ الْمَنِّ وَ السَّلْوَى وَالْعُيُونِ الَّتِي فَجَّرَهَا لَهُمْ مِنَ الْحَجَرِ وَأَشْبَاءِ ذلك﴾. (2)

3-3- علی بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَوْلُهُ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ قَالَ لَفْظُ الْعَالَمِينَ عَامُ وَ مَعْنَاهُ خَاصٌ وَ إِنَّمَا فَضَّلَهُمْ عَلَى عَالَمِي زَمَانِهِمْ بِأَشْيَاءَ خَصَّهُمْ بهَا مِثْلُ الْمَنَّ وَ السَّلْوَى وَ الْحَجَرُ الَّذِي انْفَجَرَ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْناً﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَاتَّقُوا يَوْماً لا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئًا وَ لا يُقْبَلُ مِنْهَا شَفاعَةٌ وَلا يُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَلا هُمْ يُنْصَرُونَ﴾. (28)

باب 1: يَوماً

1- 1- الصّادق علیه السلام- ﴿هَذَا يَوْمُ الْمَوْتِ﴾. (4)

باب 2: لا تجري نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً

اشاره

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا يُغْنِي عَنْهُ﴾. (5)

ص: 344

معجزات ویژه بود مانند این که ابر را سایبان آن ها قرار دادم؛ برای آن ها مرغ بریان و ترنجبین از آسمان نازل نمودم از یک سنگ آبی خوشگوار به آن ها نوشاندم؛ دریا را برای آن ها شکافته، نجاتشان دادم و دشمنانشان- فرعون و قوم او را غرق کردم و آن ها را بدین وسیله بر مردم زمانشان برتری بخشیدم؛ همان کسانی که مخالف روش و عقیدهی ایشان بوده و انحراف داشتند. سپس خداوند به آن ها فرمود: وقتی من در آن زمان به خاطر این که ولایت محمّد صلی الله علیه و آله را پذیرفتند، چنین کاری را در حقشان انجام داده ام پس شایسته است که اگر به عهد و میثاقی که از شما گرفته شده وفادار باشید در این زمان به شما فضل و برتری بیشتری عطا کنم».

2-3- امام علی علیه السلام- از امیرالمؤمنین در مورد «خاص» و «عام» در کتاب خدا پرسیدند. امام علیه السلام فرمود: بعضی آیات خدا لفظ های مخصوص دارند و بعضی دیگر لفظ های عمومی؛ اما گاهی بعضی آیات هستند که لفظ خاص ولی معنای عامی دارند و گاهی لفظ عام و معنای خاص دارند. اما نمونه ای از آیاتی که لفظ و ظاهر آن عمومی ولی معنای آن خصوصی است آن فرمایش خداست که فرمود: ﴿يا بَني إِسْرائيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعالَمينَ﴾ اين لفظ، گرچه عموم را در برمیگیرد اما معنای آن خاص است زیرا خداوند آن ها را فقط بر اهل زمان خودشان با چیزهایی که به آن ها اختصاص داد نظیر مرغ بریان ترنجبین، چشمه هایی که از سنگ جاری کرد و چیزهایی نظیر این ها برتری داده است.

3-3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- در آیه ى ﴿يا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعالَمينَ﴾ لفظ عالمينَ [این لفظ] عام ولی معنای آن خاص است پس [به این ترتیب] خداوند متعال بنی اسرائیل را با چیزهایی که مختص آنان بود مثل ترنجبین، مرغ بریان و سنگی که دوازده چشمه از آن می جوشید بر مردم هم عصرشان برتری بخشید.

و از روزی بترسید که کسی مجازات دیگری را نمی پذیرد و شفاعتی از کسی پذیرفته نمی شود؛ و غرامتی از او قبول نخواهد شد؛ و [به هیچ صورت] یاری نخواهند شد. (48)

بخش 1: روزی؛

1-1- امام صادق علیه السلام- [منظور از یوماً در این آیه] روز مرگ است.

بخش 2: کسی مجازات دیگری را نمی پذیرد.

1-2- امام صادق علیه السلام در آن روز هیچ کس فرد دیگر را بی نیاز نمی کند.

ص: 345

2-2- العسكرى علیه السلام- ﴿لَا تَدْفَعُ عَنْهُ عَذَاباً قَدِ اسْتَحَقَّهُ عِنْدَ النَّزْعِ﴾. (1)

باب 3: وَلا يُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ

1-3- العسكري علیه السلام- ﴿لَا تَشْفَعُ لَهَا بِتَأْخِيرِ الْمَوْتِ عَنْهَا﴾. (2)

2-3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ لَوْ أَنَّ الْمَلَائِكَةَ الْمُقَرَّبِينَ وَ الْأَنْبِيَاءَ الْمُرْسَلِينَ وَاللَّهِ لَو أَنَّ كُلَّ مَلَكِ مُقَرَّب وَ كُلَّ نَبِيٍّ مُرسَل شَفَعُوا فِي نَاصِبٍ مَا شُفَعُوا﴾. (3)

باب 4: شَفاعَةٌ

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿هَذَا يَوْمُ الْمَوْتِ فَإِنَّ الشَّفَاعَةَ وَالْفِدَاءَ لَا يُغْنِي عَنْهُ وَأَمَّا فِي الْقِيَامَة فَإِنَّا وَ أهلنا نَجْزِى عَنْ شيعَتِنَا كُلَّ جزا﴾. (4)

2-4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَأَمَّا شَفَاعَتِي فَفِي أَصْحَاب الْكَبَائِرِ مَا خَلَا أَهْلَ الشِّرْكِ وَالظُّلْم﴾. (5)

باب 5: وَلا يُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ

اشاره

1-5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قِيلَ: مَا الْعَدْلُ يَا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ: الْفِدْيَة﴾. (6)

2-5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْعَدْلُ فِي قَوْلِ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام الْفِدَا﴾. (7)

3-5- الصّادق علیه السلام- ﴿الْعَدْلُ الْفَرِيضَة﴾. (8)

4-5- العسكرى علیه السلام- ﴿لَا يُقْبَلُ فِدَاءُ مَكَانَهُ يُمَاتُ وَ يُتْرَكَ﴾. (9)

قوله تعالى: ﴿وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أبناءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَ فِي ذلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ﴾. (29)

ص: 346

2-2- امام عسکری علیه السلام- در هنگام مرگ هیچ کس نمی تواند عذاب را از کسی که شایسته ی دریافت آن است دفع کند.

بخش 3: و شفاعتی از کسی پذیرفته نمی شود.

1-3- امام عسکری علیه السلام- شفاعتی برای به تأخیر انداختن مرگ پذیرفته نمی شود.

2-3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- به خدا سوگند اگر تمام فرشتگان مقرب و پیامبران مرسل علیهم السلام در حق ناصب دشمن اهل بیت شفاعت کنند، شفاعت آنان پذیرفته نمی شود.

بخش 4: شفاعت؛

1-4- امام عسکری علیه السلام- این آیه از هنگام مرگ [حکایت می کند که شفاعت و فدیه ی مورد قبول واقع نشده و فرد نزدیک به مرگ را بی نیاز نمی کند؛ اما در قیامت ما و خاندانمان تمام گرفتاری های شیعیانمان را برطرف می کنیم.

2-4- پیامبر صلی الله علیه و آله- من کسانی را که گناهان کبیره ای غیر از شرک و ظلم مرتکب شده اند، شفاعت خواهم کرد.

بخش 5: و غرامتی از او قبول نخواهد شد.

1-5- پیامبر صلی الله علیه و آله- به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض شد: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله عدل چیست»؟ فرمود: اسرائیل «فدیه دادن» (پرداخت معادل و همطراز چیزی).

2-5- امام صادق علیه السلام- منظور از عدل در سخن امام صادق علیه السلام همان فدیه (پرداخت معادل و هم طراز چیزی) است.

3-5- امام صادق علیه السلام- عدل همان فریضه ی واجب است.

4-5- امام عسکری علیه السلام- اگر کسی بخواهد به جای دیگری بمیرد و [در عوض] شخص مورد نظر از مرگ رها شود مورد پذیرش واقع نمی شود.

و [نیز به یاد آورید] آن زمان که شما را از چنگال فرعونیان رهایی بخشیدیم؛ که همواره شما را به بدترین صورت آزار می دادند پسران شما را سرمی بریدند؛ و زنان شما را [برای کنیزی] زنده نگه می داشتند و در ،این ها آزمایش بزرگی از طرف پروردگارتان بود. (49)

باب 1: إِذْ

ص: 347

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا إِذَا كَانَ الْبَلَاءُ يُصْرَفُ عَنْ أَسْلَائِكُمْ وَ يَخِفُ بالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ آلِهِ الطَّيبِينَ علیهم السلام أ فَمَا تَعْلَمُونَ أَنَّكُمْ إِذَا شَاهَدْتُمُوهُ وَ آمَنْتُمْ بِهِ كَانَتِ النَّعْمَةُ عَلَيْكُمْ أَفْضَلَ وَفَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ أَجْزَلَ﴾. (1)

2-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَمَّا كَثَرُوا بِمِصْرَ اسْتَطَالُوا عَلَى النَّاسِ وَ عَمِلُوا بِالْمَعَاصِي وَ وَافَقَ خِيَارُهِمْ شِرَارَهِمْ وَ لَمْ يَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ يَنْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ الْقِبْطَ فَاسْتَضْعَفُوهُمْ وَسَامُوهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ وَذَبَحُوا أَبْنَاتَهُمْ﴾. (2)

3-1- أميرالمؤمنين علیه السلام- ﴿يَا أَهْلَ الْكُوفَةِ قَدْ دَعَوْتُكُمْ إِلَى جِهَادِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ لَيْلًا وَنَهَاراً، وَسِرًا وَإِعْلَانَا، وَ قُلْتُ لَكُمُ اغْرُوهُمْ قَبْلَ أَنْ يَغْزُوكُمْ فَإِنَّهُ مَا غَزِيَ قَوْمٌ فِي عُقْرِ دَارِهِمْ إِنَّا ذُلُوا فَتَوَاكَلْتُمْ وَ تَخَاذَلْتُمْ، وَثَقُلَ عَلَيْكُمْ قَوْلِي، وَ اسْتَصْعَبَ عَلَيْكُمْ أَمْرِى وَاتَّخَذْتُمُوهُ وَرَاءَكُمْ ظَهْريًا حَتَّى شُنَّتْ عَلَيْكُمُ الْغَارَاتُ، وَ ظَهَرَتْ فِيكُمُ الْفَوَاحِشَ وَ الْمُنْكَرَاتِ، تُمْسِيكُمْ وَتُصْبِحُكُمْ كَمَا فَعَلَ بِأَهْلِ الْمَثْلَاتِ مِنْ قَبْلِكُمْ، حَيْثُ أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ عَنِ الْجَبَابِرَة الْعُتَاةِ الطَّغَاةِ، وَالْمُسْتَضْعَفِينَ الْغُوَاةَ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى يُذَبِّحُونَ أَبْناءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَ فِي ذلِكُمْ بَلاءُ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ﴾. (3)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ يُوسُفَ بْنَ يَعْقُوب حين حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ جَمَعَ آلَ يَعْقُوبَ وَ هُمْ ثَمَانُونَ رَجُلًا فَقَالَ: إِنَّ هَؤُلَاءِ الْقِبْطَ سَيَظْهَرُونَ عَلَيْكُمْ وَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ﴾. (4)

باب 2: نَجَّيْناكُمْ

اشاره

1-2- العسكري علیه السلام- ﴿إِذَا كَانَ الْبَلَاءُ يُصْرَفُ عَنْ أَسْلَائِكُمْ وَ يَخِفُ﴾. (5)

2- 2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّمَا يُنَجِّيكُمُ اللهُ مِنْ أَيْدِيهِمْ برَجُل مِنْ وَلْدِ لَاوَى بْن يَعْقُوبَ اسْمُهُ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ غُلَامُ طَوِيلُ جَعْدُ آدَمَ فَجَعَلَ الرَّجُلُ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ يُسَمَّى ابْنَهُ عِمْرَانَ وَ يُسَمِّى عِمْرَانُ ابْنَهُ مُوسَى علیه السلام ﴾. (6)

ص: 348

بخش 1: آن زمان که؛

1-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند عزّوجلّ فرمود: ای بنی اسرائیل آن گاه که بلا از پیشینیان شما دور شد و با درود فرستادن بر محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش علیهم السلام، آن بلا بر شما سبک گشت را به یاد آورید؛ آیا نمی دانید که اگر شما محمّد را دیده و به او ایمان ،آورید نعمت خدا برایتان بسی برتر و فضل او در حق شما فزون تر از نیاکانتان خواهد شد.

2-1- ابن عباس رحمه الله علیه- وقتی نسل بنی اسرائیل در مصر رو به کثرت نهاد به مردم ستم و تجاوز کرده و مرتکب گناه و معصیت شدند؛ نیکان آن ها نیز با افراد بدکار همراه شده و امربه معروف و نهی از منکر نکردند. لذا خداوند قبطیان را بر آن ها مسلط نمود تا آن ها را به ضعف و ناتوانی کشانده به عذاب سخت گرفتار کرده و پسرانشان را به قتل برسانند.

3-1- امام علی علیه السلام- ای اهل کوفه من شما را شب و روز و آشکار و نهان به جهاد در مقابل این گروه منافق دعوت کرده و به شما گفتم با این ،جماعت قبل از آن که آنان با شما به جنگ برخیزند، بجنگید؛ چرا که هر قومی که در کنار خانه ی خود با دشمن بجنگد حتماً شکست خورده و ذلیل می شود». اما شما پای در دامن خود کشیده و در خانه های خویش به فراغت و عیش مشغول گشتید و به وسیله ی آن ذلیل شدید؛سخن من بر شما گران و حکم و امرم در نظرتان سخت آمد. بنابراین سخنان مرا پشت سر انداختید تا این که دشمن بر شما یورش آورد و به واسطه ی طغیان و فساد آنان کارهای زشت، فساد و منکر در میان شما رخ داد و بر اثر این کارها روزگار شما مانند روزگار سخت پیشینیان [بلادیده] شد همان پیشینیانی که ستمکاری و سرکشی کردند و افراد ضعیفی که بر اثر پذیرش حرف حاکمان ظالم ] گمراه شدند و بر اثر این کارها روزگار سختی پیدا کردند که خداوند آن روزگار را چنین توصیف می کند كه: يُذَبِّحُونَ أَبْناءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَ في ذلِكُم بَلاءُ مِنْ رَبِّكُمْ عَظيمٌ

4-1- امام صادق علیه السلام- هنگامی که وفات ،یوسف پسر یعقوب علیه السلام فرارسید خاندان یعقوب علیه السلام را که بالغ بر هشتاد نفر بودند گردآورد و گفت این قبطیان به زودی بر شما پیروز شده و بدترین عذاب را به شما خواهند چشاند.

بخش 2: شما را از چنگال فرعونیان رهایی بخشیدیم

1-2- امام عسکری علیه السلام- زمانی که بلا از پیشینیان شما [بنی اسرائیل] دور شده و [شدّت عذابشان کاسته گردید.

2-2- امام صادق علیه السلام- خداوند نجات شما را به دست مردی از فرزندان لاوي بن يعقوب علیه السلام نام موسی بن عمران علیه السلام قرار داده است او جوانی بلندقامت با گیسوانی مجعد و گندم گون است. پس بنی اسرائیل شروع کردند به این که در هنگام تولد فرزندشان نام او را عمران بنهند و عمران نیز نام فرزندش را موسی می گذاشت.

ص: 349

باب 3: آل فِرْعَوْنَ

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿القبط﴾. (1)

باب 4: سُوءَ الْعَذَابِ

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿وَكَانَ مِنْ عَذَابِهِمُ الشَّدِيدِ أَنَّهُ كَانَ فِرْعَوْنُ يُكَلِّفُهُمْ عَمَلَ الْبَنَاءِ عَلَى الطَّينِ وَيَخَافُ أَنْ يَهْرَبُوا عَنِ الْعَمَلِ فَأَمَرَ بِتَقْيِيدِهِمْ وَكَانُوا يَنْقُلُونَ ذَلِكَ الطِّينَ عَلَى السَّلَالِيمِ إِلَى السُّطُوحِ فَرُبَّمَا سَقَطَ الْوَاحِدُ مِنْهُمْ فَمَاتَ أَوْ زَمِنَ لَا يَحْفِلُونَ بِهِمْ إِلَى أَنْ أَوْحَى اللَّهُ إِلَى مُوسَى الله قُلْ لَهُمْ لَا يَبْتَدِثُونَ عَمَلًا إِلَّا بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطَّيِّبين طيلة لِيَخِفَّ عَلَيْهِمْ فَكَانُوا يَفْعَلُونَ ذَلِكَ فَيَخِفُ عَلَيْهِمْ وَأَمَرَ كُلَّ مَنْ سَقَطَ فَزَمِنَ مِمَّنْ نَسِيَ الصَّلَاةَ عَلَى مُحَمَّدِ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ الله أَنْ يَقُولَهَا عَلَى نَفْسِهِ إِنْ أَمْكَنَهُ أَى الصَّلَاةَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَوْ يُقَالَ عَلَيْهِ إِنْ لَمْ يُمْكِنُهُ فَإِنَّهُ يَقُومُ وَ لَا تَقْلِبُهُ يَدُ فَفَعَلُوهَا فَسَلِمُوا قال علیه السلام﴾. (2)

باب 5: يُذَبِّحُونَ أَبْناءَكُمْ

اشاره

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿يُذَبِّحُونَ أَبْناءَكُمْ وَ ذَلِكَ لَمَّا قِيلَ لِفِرْعَوْنَ إِنَّهُ يُولَدُ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ مَوْلُودٌ يَكُونُ عَلَى يَدِهِ هَلَاكُكَ فَأَمَرَ بِذَبْحِ أَبْنَائِهِمْ فَكَانَتِ الْوَاحِدَةُ مِنْهُنَّ تُصَانِعُ [الْقَوَابِلَ] عَنْ نَفْسِهَا كَيْلَا تَنِمَ عَلَيْهَا وَ يَتِمَّ حَمْلُهَا ثُمَّ تُلْقِي وَلَدَهَا فِي صَحْرَاءَ أَوْ غَارِ جَبَل أَوْ مَكَانٍ غَامِضِ وَ تَقُولُ عَلَيْهِ عَشْرَ مَرَاتِ الصَّلَاةُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فَيُقيضُ اللَّهُ لَهُ مَلَكاً يُرَبِّيهِ وَ يُدِرُّ مِنْ إِصْبَعِ لَبَنَا يَمُصُّهُ وَ مِنْ إِصْبَعِ طَعَامًا لَيْنَا يَتَعَذَاهُ إِلَى أَنْ نَشَأَ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَ كَانَ مَنْ سَلِمَ مِنْهُمْ وَ نَشَأ أكْثَرَ مِمَّنْ قُتِل﴾. (3)

2-5- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ فِرْعَوْنَ لَمَّا بَلَغَهُ أَنَّ بَنِي إِسْرَائِيلَ يَقُولُونَ يُولَدُ فِينَا رَجُلُ يَكُونُ هَلَاكَ فِرْعَوْنَ وَ أَصْحَابِهِ عَلَى يَدِهِ كَانَ يُقَتَّلُ أَوْلَادَهُمُ الذُكُورَ وَ يَدَعْ الْإِنَاثِ﴾. (4)

ص: 350

بخش 3: فرعونیان؛

1-3- امام صادق علیه السلام- [منظور از آلِ فِرْعَوْنَ] قبطیان هستند.

بخش 4: عذاب بد؛

1-4- امام عسکری علیه السلام- از جمله عذاب های سخت بنی اسرائیل این بود که فرعون آنان را به ساخت و ساز با گل مجبور می کرده و چون فرعون می ترسید که آن ها از کارکردن بگریزند، فرمان داده بود تا آنان را غل و زنجیر کنند؛ آن ها در چنین حالتی خشت ها را از پله ها به طبقات بالا می بردند؛ گاه می شد یکی از آن ها سقوط می کرد و جان می سپرد و یا زمین گیر می شد؛ اما فرعونیان به وضعیت بد آنان اعتنا نمی کردند. تا این که خداوند متعال به موسی وحی کرد: به آن ها بگو هر کاری را با درود فرستادن بر محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش آغاز کنند تا آن کار بر ایشان سبک گردد پس ایشان از آن به بعد چنین می کردند و آن عذاب برایشان تخفیف پیدا می کرد. و نیز موسی به هرکسی که فراموش کرده بود بر محمّد صلی الله علیه و آله و آل او درود بفرستد و در نتیجه افتاده و زمین گیر شده بود امر کرد که اگر خودش می تواند سخن بگوید، بر محمّد صلی الله علیه و آله و آل او درود بفرستد و اگر توانایی آن را ندارد فرد دیگری به نیابت او صلوات فرستد و او با ایستادن یا حرکت دست آن درود بر محمّد صلی الله علیه و آله و آلش را تأیید کند؛ آن ها چنین کردند و سپس سالم شدند.

بخش 5: پسران شما را سر می بریدند.

1-5- امام عسکری علیه السلام- هنگامی که به فرعون گفتند که در بنی اسرائیل پسری زاده خواهدشد که مرگ تو و فروپاشی پادشاهی ات به دست اوست او فرمان داد تا پسران بنی اسرائیل را سر ببرند. زنی از زنان بنی اسرائیل به قابله ها رشوه داد تا داستان بارداری او را فاش نکنند تا زمانی که دوران بارداریش به پایان رسد آن گاه فرزند خود را در صحرا یا غاری در دل کوه و یا در مکانی مخفی به دنیا آورد و بر بالای سر نوزادش ده مرتبه درود بر محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش یه فرستاد. پس خداوند فرشته ای فرستاد تا نوزاد را پرورش دهد و از یک انگشتش شیر برای او جاری ساخت تا بیاشامد و از انگشتی دیگر غذایی نرم تا تناول کند. این شیوه ادامه داشت تا آن که قوم بنی اسرائیل رشد یافت و از بنی اسرائیل [ تعداد کسانی که سالم مانده و بزرگ شدند، بیش از کسانی بود که به قتل رسیدند.

2-5- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- زمانی که به فرعون خبر رسید قوم بنی اسرائیل معتقد است «در بین آن ها مردی متولد خواهد شد که فرعون و یارانش به دست او نابود می شوند»، نوزادان پسر بنی اسرائیل را می کشت و نوزادان دختر را رها می کرد.

ص: 351

3-5- الصّادق علیه السلام- ﴿أَمَّا مَوْلِدُ مُوسَى علیه السلام فَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَمَّا وَقَفَ عَلَى أَنَّ زَوَالَ مُلْكِهِ عَلَى يَدِهِ أَمَرَ بإحْضَارِ الْكَهَنَة فَدلُوهُ عَلَى نَسَببِهِ وَ أَنَّهُ يَكُونُ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ لَمْ يَزَلْ يَأْمُرُ أَصْحَابَهُ بِشَقَ بُطُونَ الْحَوَامِلَ مِنْ نِسَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ حَتَّى قَتَلَ فِي طَلَبِهِ نَيْفاً وَ عِشْرِينَ أَلْفَ مَوْلُودٍ وَ تَعَذَّرَ عَلَيْهِ الْوُصُولُ إِلَى قَتْل مُوسَى علیه السلام لِحِفْظِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِيَّاه﴾. (1)

4-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿في كِتاب الخِصَالِ عَن أبي عبد الله علیه السلام قَالَ: قَامَ رَجُلُ إِلَى أَمِير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي الْجَامِعِ بِالْكُوفَةِ فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أَخْبِرْنِي عَنْ يَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ وَالتَّطير مِنْهُ وَتَقْلِهِ وَأَيُّ أَرْبَعَاءَ هُوَ؟ فَقَالَ آخِرُ أَرْبَعَاءَ فِي الشَّهْرِ... وَ يَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَمَرَ فِرْعَوْنُ بِذَبْحِ الْغِلْمَانِ﴾. (2)

باب 6: يَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ فِي ذلِكُمْ

1-6- العسكرى علیه السلام- ﴿يَبْغُونَهُنَّ وَيَتَّخِذُونَهُنَّ إِمَاءَ فَضَجُوا إِلَى مُوسَى علیه السلام وَ قَالُوا يَفْتَرِعُونَ بَنَاتِنَا وَ أَخَوَاتِنَا فَأَمَرَ اللَّهُ تِلْكَ الْبَنَاتِ كُلَّمَا رَابَهُنَّ مِنْ ذَلِكَ رَيْب صَلَّيْنَ عَلَى مُحَمَّد وَآلِهِ الطَّيبِينَ لا فَكَانَ اللَّهُ يَرُدُّ عَنْهُنَّ أُولَئِكَ الرِّجَالَ إِمَّا بِشُغل أَوْ مَرَض أَوْ زَمَانَة أَوْ لُطْفَ مِنْ الْطَافِهِ فَلَمْ يَفْتَرِشُ مِنْهُنَّ امْرَأَةٌ بَلْ دَفَعَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ ذَلِكَ عَنْهُنَّ بِصَلَاتِهِنَّ عَلَى مُحَمَّدِ وَ آلِهِ الطيبين علیهم السلام﴾. (3)

باب 7: في ذلِكُمْ

7-1- العسكرى علیه السلام- ﴿ثُمَّ قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ فِي ذلِكُمْ فِي ذَلِكَ الْإِنْجَاءِ الَّذِي أَنْجَاكُمْ مِنْهُمْ رَبُّكُمْ﴾. (4)

باب 8: بلاءٌ

1-8- العسكري علیه السلام- ﴿بَلاءُ نِعْمَةُ﴾. (5)

باب 9: عظيمٌ

اشاره

ص: 352

3-5- امام صادق علیه السلام- ولادت موسی علیه السلام بدین گونه بود که چون فرعون دانست زوال ملکش به دست او انجام می پذیرد کاهنان را احضار کرد آن ها به او گفتند این مرد از تیره ی بنی اسرائیل خواهد بود». سپس فرعون به مأمورین خود دستور داد که دائماً شکم زنان آبستن بنی اسرائیل را بشکافند و برای رسیدن به این منظور بیش از بیست هزار طفل را به قتل رساندند. با این حال خداوند موسی علیه السلام را از کشته شدن و دستیابی به او حفظ کرد.

4-5- امام علی امام صادق علیه السلام- فرمود مردی در مسجد کوفه نزد امام علی رفت و گفت: ای امیرالمؤمنین علیه السلام درباره ی چهارشنبه و نحسی و فال بدزدن به آن، به من خبر بدهید و بفرمایید کدام چهارشنبه نحس و سنگین است؟ حضرت فرمود: آخرین چهارشنبه ماه است»؛ و بقیه ی سخنان خود را ادامه داد تا این که فرمود روز چهارشنبه فرعون فرمان کشتن پسران بنی اسرائیل را صادر کرد.

بخش 6: و زنان شما را [برای کنیزی] زنده نگه می داشتند.

1-6- امام عسکری علیه السلام- [ فرعونیان، زنان بنی اسرائیل را نمی کشتند] آن ها را زنده گذاشته و به کنیزی می گرفتند. پس بنی اسرائیل نزد موسی علیه السلام فریاد شکایت برآورده و گفتند: «فرعونیان با دختران و خواهران ما همبستر می شوند. خداوند به آن دختران فرمان داد تا هنگامی که گمان کردند ممکن است چنین اتفاقی برایشان بیفتد بر محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاک او درود فرستند؛ و این گونه خداوند آن مردان را به کاری یا دردی یا مرضی مزمن و یا لطفی از لطف های خود مشغول می کرد؛ لذا آنان را از دختران دور می نمود [به این ترتیب این بلا از آن ها دور شده و] هیچ زنی با آنان همبستر نمی شد خداوند به برکت درودی که زنان بنی اسرائیل بر محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاک او می فرستادند شر آن مردان را از سر ایشان کم می کرد.

بخش 7: در این ها؛

1-7- امام عسکری علیه السلام- خداوند فرمود: وَفِي ذَلِكُم یعنی در این نجات دادنی که پروردگارتان شما را از دست آنان (قبطیان) خلاصی بخشید

بخش 8: آزمایش؛

1-8- امام عسکری علیه السلام- [ منظور از بلاءٌ در این آیه] نعمت است.

بخش 9: بزرگ

ص: 353

19- العسكرى علیه السلام- ﴿مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ کَبِیرٌ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَإِذْ فَرَقْنا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنجَيْنَاكُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنتُمْ تَنْظُرُونَ﴾ (50)

كلياتها

1- العسكرى علیه السلام- ﴿ذَلِكَ أَنَّ مُوسَى علیه السلام لَمَّا انْتَهَى إِلَى الْبَحْرِ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ قُلْ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ جَدِّدُوا تَوْحِيدِي وَ أَمِرُوا بِقُلُوبِكُمْ ذِكْرَ مُحَمَّدٍ سَيِّدِ عَبِيدِي وَإِمَائِي وَ أَعِيدُوا عَلَى أَنْفُسِكُمُ الْوَلَايَةَ لِعَلِى أَخِي مُحَمَّدِ وَ آلِهِ الطَّيبِينَ وَ قُولُوا: اللَّهُمَّ بِجَاهِهِمْ جَوَزْنَا عَلَى مَتْن هَذَا الْمَاءِ فَإِنَّ الْمَاءَ يَتَحَوَّلُ لَكُمْ أَرْضاً فَقَالَ لَهُمْ مُوسَى ذَلِكَ فَقَالُوا تُورِدُ عَلَيْنَا مَا نَكْرَهُ وَ هَلَ فَرَرْنَا مِنْ فِرْعَوْنَ إِلَّا مِنْ خَوْفِ الْمَوْتِ وَ أَنْتَ تَقْتَحِمُ بِنَا هَذَا الْمَاءَ الْغَمْرَ بِهَذِهِ الْكَلِمَاتِ وَ مَا يرينا [ يُدرينا] مَا يَحْدُثُ مِنْ هَذِهِ عَلَيْنَا فَقَالَ لِمُوسَى كَالِبُ بْنُ يُوحَنَّا وَ هُوَ عَلَى دَابَّةٍ لَهُ وَكَانَ ذَلِكَ الْخَلِيجُ أَرْبَعَةَ فَرَاسِخَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ أَمَرَكَ اللَّهُ بِهَذَا أَنْ نَقُولَهُ وَ نَدْخُلَ الْمَاءَ فَقَالَ: نَعَمْ فَقَالَ: وَ أَنْتَ تَأمُرَنِي بِهِ. قَالَ: نَعَمْ قَالَ: فَوَقَفَ وَ جَدَدَ عَلَى نَفْسِهِ مِنْ تَوْحِيدِ اللَّهِ وَ نُبُوَّةَ مُحَمَّدِ وَ ولَايَة عَلَى علیه السلام وَ الطَّيِّبِينَ مِنْ آلِهِمَا كَمَا أَمِرَ بِهِ ثُمَّ قَالَ: اللَّهُم بِجَاهِهِمْ جَوِّرْنِي عَلَى مَتْنِ هَذَا الْمَاءِ ثُمَّ أَقْحَمَ فَرَسَهُ فَرَكَسَ عَلَى مَثْنِ الْمَاءِ وَإِذَا الْمَاء تَحْتَهُ كَأَرْضِ لَيْنَة حَتَّى بَلَغَ آخِرَ الْخَلِيج ثُمَّ عَادَ راكِضاً ثُمَّ قَالَ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ: يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ: أَطِيعُوا مُوسَى فَمَا هَذَا الدُّعَاءُ إِنَّا مِفْتَاحُ أَبْوَابَ الْجِنَانِ وَ مَغَالِيقُ أَبْوَابِ النَّيْرَانِ وَ مُسْتَنْزَلُ الْأَرْزَاقِ وَ جَالِبُ عَلَى عَبِيدِ اللَّهِ وَ إِمَائِهِ رضًا الْمُهَيْمِنِ الْخَلَّاق فَأَبَوْا وَ قَالُوا: نَحْنُ لَا نَسِيرُ إِلَّا عَلَى الْأَرْضِ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلى مُوسى أَنِ اضْرِبُ بِعَصَاكَ الْبَحْرَ وَ قُل اللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدِ وَ آلِهِ الطَّيبينَ لَمَّا فَلَقْتَهُ فَفَعَلَ فَانْفَلَقَ وَ ظَهَرَتِ الْأَرْضِ إِلَى آخِرِ الْخَلِيجَ فَقَالَ مُوسَى: ادْخُلُوهَا قَالُوا الْأَرْضَ وَحِلَةُ نَخَافُ أَنْ نَرْسُبَ فِيهَا. فَقَالَ اللَّهُ: يَا مُوسَى: قُلْ اللَّهُم بجَاهِ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ آلِهِ الطَّيبِينَ علیهم السلام جَفِّفْهَا فَقَالَهَا فَأَرْسَلَ اللهُ عَلَيْهَا رِيحَ الصَّبَا فَجَفَّتْ وَ قَالَ مُوسَى: ادْخُلُوهَا. قَالُوا: يَا نَبِيَّ اللَّهِ نَحْنُ اثْنَتَا عَشْرَةَ قَبِيلَةَ بَنُو اثْنَىٰ عَشَرَ آبَاءٍ وَ إِنْ دَخَلْنَا رَامَ كُلُّ فَرِيق مِنَّا تَقَدُّمَ صَاحِبِهِ فَلَا نَأْمَنُ وَقُوعَ الشَّرِّ بَيْنَنَا فَلَوْ كَانَ لِكُلِّ فَرِيقٌ مِنَّا طَرِيقُ عَلَى حِدَة لَأَمِنَّا مَا نَخَافُهُ فَأَمَرَ اللَّهُ مُوسَى أَنْ يَضْرِبَ الْبَحْرَ بِعَدَدِهِمُ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ ضَرْبَةً فِي اثْنَيْ عَشَرَ مَوْضِعاً

ص: 354

1-9- امام عسکری- [منظور از عظیمٌ در این آیه] بزرگ است.

و [یاد کنید] هنگامی که دریا را برایتان شکافتیم؛ و شما را نجات دادیم؛ و فرعونیان را غرق ساختیم؛ در حالی که شما تماشا می کردید (50)

کلیات

1- امام عسکری رحمه الله علیه- قصه چنین است که هنگامی که موسی علیه السلام در پی گریز از فرعون به دریا رسید، خداوند عزّوجلّ به او وحی کرد: به بنی اسرائیل بگو دوباره مرا به یگانگی یادکنید و در قلب هایتان، یاد محمّد صلی الله علیه و آله ، سرور تمامی بندگان زن و مرد مرا بگذرانید و مجدداً در دل هایتان ولایت علی علیه السلام، برادر محمّد صلی الله علیه و آله ، و ولایت خاندانش را تکرار کرده و بگویید: «خداوند به حق شکوه ایشان، ما را از روی این آب بگذران تا این گونه آب برایتان به خشکی تبدیل شود و بتوانید از آن عبور کنید] پس موسی علیه السلام این سخن خدا را به بنی اسرائیل.گفت آنان گفتند آیا ما را به کاری و امیداری که آن را ناپسند می داریم؟! مگر نه این است که ما به خاطر ترس از مرگ از دست فرعونیان در گریزیم؟ حال تو می خواهی با گفتن این کلمات ما را به میان این دریای خروشان بفرستی؟ در حالی که نمی دانیم با انجام این کار، چه بر سر ما خواهد آمد؟ کالب بن يوحنا سوار بر اسب و رو به روی آن خلیج چهار فرسخی به موسی علیه السلام گفت: «ای پیامبر خدا آیا خداوند تو را فرمان داده که ما این کلمات را بر زبان آوریم و به آب داخل شویم؟ موسی فرمود «بله» کالب گفت: و تو امر می کنی که چنین کنیم؟ فرمود: «بله»! پس، کالب ایستاد و همان طور که موسی فرمان داده بود خدا را به یگانگی محمّد صلی الله علیه و آله را به پیامبری و علی و پاکان خاندان ایشان را به ولایت یاد کرد سپس گفت: «خدایا به حق شکوه ایشان مرا از روی این آب بگذران» و سپس با اسب به آب زد و بر روی آن تاخت. ناگهان آب دریا به زیر پای اسب او چون زمینی نرم شد؛ تا این که به آن سوی خلیج رسید و باز اسب را تاخت و برگشت و رو به بنی اسرائیل گفت: «ای بنی اسرائیل از خداوند و از موسی علیه السلام فرمان برید که این دعا کلید گشودن درهای بهشت و بستن درهای دوزخ سبب نزول روزی و خشنودی آفریدگار قادر متعال از بندگان زن و مرد خود می شود. اما آنان سرپیچی کرده و گفتند: «ما فقط روی زمین حرکت می کنیم.» آن گاه خداوند متعال به موسی وحی کرد که عصایت را به دریا رود نیل بزن و بگو خداوند به شکوه محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاک او، این دریا را بشکاف». چون چنین گفت دریا شکافته شد و زمین تا آن سوی خلیج نمایان گشت موسی گفت: «داخل شوید». گفتند: «زمین گل آلود است و می ترسیم در آن فرو رویم». خداوند عزّوجلّ فرمود: «ای بگو خداوند به حق شکوه محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش زمین را خشک فرما» [چون موسی] موسی چنین گفت خداوند باد صبا را فرستاد و آن زمین خشک شد موسی گفت: «داخل شوید». گفتند: ای پیامبر صلی الله علیه و آله خدا ما دوازده قبیله از دوازده پدر هستیم؛ اگر از یک راه داخل شویم هر قبیله ای می خواهد از همراهان خود پیشی گیرد و این گونه از در گرفتن نزاع بین قبیله ها در امان نخواهیم بود؛ پس اگر برای هر گروه از ما راهی جداگانه ،باشد از آن چه که بر آن بیم داریم (نزاع در امان خواهیم بود.

ص: 355

إِلَى جَانِبِ ذَلِكَ الْمَوْضِعِ وَ يَقُولُ: اللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ بَيِّنِ الْأَرْضِ لَنَا وَأَمِطِ اَلْمَاءَ عَنَّا فَصَارَ فِيهِ تَمَامُ اثْنَى عَشَرَ طَرِيقاً وَ جَفَّ قَرَارُ الْأَرْضِ بِرِيحِ الصَّبَا فَقَالَ: ادْخُلُوهَا قَالُوا كُلٌّ فَرِيق مِنَّا يَدْخُلُ سِكَةٌ مِنْ هَذِهِ السَّكَكِ لَا يَدْرِى مَا يَحْدَثُ عَلَى الْآخَرِينَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَاضْرِبَ كُلَّ طَوْدٍ مِنَ الْمَاءِ بَيْنَ هَذِهِ السَّكَرِ فَضَرَبَ وَ قَالَ: اللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ لَمَّا جَعَلْتَ هَذَا الْمَاءَ طَبَقَاتِ وَاسِعَةً يَرَى بَعْضُهُمْ بَعْضاً مِنْهَا فَحَدَثَتْ طَبَقَاتُ وَاسِعَةُ يَرَى بَعْضُهُمْ بَعْضاً مِنْهَا ثُمَّ دَخَلُوهَا﴾. (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿في قِصَّةِ حُنَينَ ثُمَّ رَفَعَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَدَهُ فَقَالَ: اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ وَ إِلَيْكَ الْمُشْتَكَى وَ أَنْتَ الْمُسْتَعَانُ فَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ. فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم دَعَوْتَ بِمَا دَعَا بِهِ مُوسَى علیه السلام حيث قلق لَهُ الْبَحْرُ ونَجَّاهُ مِنْ فِرْعَوْنَ﴾. (2)

باب 1: وَإِذْ فَرَقْنا بِكُمُ الْبَحْرَ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَاذْكُرُوا إِذْ جَعَلْنَا مَا الْبَحْرِ فِرقَا يَنْقَطِعُ بَعْضُهُ مِنْ بَعْضٍ﴾. (3)

1-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَنَا الَّذِي جَاوَزَتْ بِمُوسَى بْنِ عِمْر أَنَا الْبَحْرَ بأَمْرِ رَبِّى﴾. (4)

باب 2: فَأَنجَيْنَاكُمْ

1-2- العسكرى علیه السلام- فَأَنْجَيْنَاكُمْ هُنَاكَ﴾. (5)

باب 3: وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿جَاءَ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ فَدَخَلَ بَعْضُهُمْ فَلَمَّا دَخَلَ آخِرُهُمْ وَ هَمُوا بِالْخُرُوج أولهُمْ أَمَرَ اللهُ تَعَالَى الْبَحْرِ فَالطبق عَلَيْهِمْ فَغَرقُوا﴾. (6)

باب 4: وَأَنتُمْ تَنْظُرُونَ

اشاره

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿أَنتُمْ تَنظُرُونَ إِلَيْهِمْ وَهُمْ يَغْرَقُونَ... فَعْرقُوا وَأَصْحَابُ مُوسَى علیه السلام يَنْظُرُونَ إلَيْهِمْ فَذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ إِلَيْهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ

ص: 356

خداوند به موسی علیه السلام فرمان داد تا با عصای خود به تعداد قبایل آن ها به دوازده نقطه دریا دوازده ضربه بزند و بگوید: «خداوند به حق شکوه محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش زمین را به ما بنما و آب را از ما دور گردان ،پس دوازده راه در میان دریا گشوده شد و زمین کف دریا با وزش باد صبا خشکید موسی گفت: داخل شوید» گفتند اگر هر گروه از ما پا در یکی از این راه ها بگذارد نخواهد دانست چه بر دیگران می آید. خداوند عزّوجلّ فرمود: با عصای خود به هر یک از این موج های بلند که راه های دوازده گانه را از هم تفکیک می کند ضربه بزن تا باز شود و هرگروه گروه دیگر را ببیند موسی چنین کرد و گفت: «خداوندا! به حق شکوه محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش در این دریا راه های فراخی بگشا؛ به گونه ای که اینان یکدیگر را ببینند» پس چنین شد و آن ها به دریا داخل شدند.

2- علیّ بن ابراهیم رحمه الله علیه- در ماجرای جنگ حنین رسول خدا صلی الله علیه و آله دستش را بالا برده و فرمود: «خداوندا! حمد فقط برای توست و تنها شکوه به درگاه] تو [روا] است و تو یاری دهنده هستی! پس جبرئیل بر ایشان نازل شده و فرمود: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله همان دعای موسی را خواندی که به وسیله ی آن خداوند دریا را برایش شکافت و او را از چنگال فرعون نجات داد».

بخش 1: و هنگامی که دریا را برایتان شکافتیم.

اشاره

1-1- امام عسکری علیه السلام- آن زمان را به یاد بیاورید که آب دریا را شکافتیم؛ طوری که برخی از آن، برخی دیگر را جدا نمود.

2-1- پیامبر صلی الله علیه و آله من کسی هستم که با امر پروردگارم موسی بن عمران را از دریا گذراندم.

بخش 2: و شما را نجات دادیم

1-2- امام عسکری علیه السلام- شما (بنی اسرائیل) را در آن میان نجات دادیم.

بخش 3: و فرعونیان را غرق ساختیم

1-3- امام عسکری علیه السلام- [هنگامی که بنی اسرائیل از آب خارج شدند فرعون و قومش سر رسیدند و برخی داخل آب [شکافته شده] شدند؛ هنگامی که آخرین نفرات آن ها پا در دریا گذاشته و اولین آن ها خواستند تا از آن طرف آب بیرون روند دریا به امر خداوند متعال آنان را در میان گرفت، و غرق شدند.

بخش 4: در حالی که شما تماشا می کردید.

1-4- امام عسکری علیه السلام- شما آنان را در حالی که غرق می شدند نظاره می کردید... آنان پیش چشم یاران موسی غرق شدند این همان کلام خداوند عزّوجلّ است که فرمود: ﴿وَ أَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ﴾ خداوند عزّوجلّ در زمان محمّد صلی الله علیه و آله به بنی اسرائیل فرمود: «با وجود این که

ص: 357

فِي عَهْدِ مُحَمَّدِ فَإِذَا كَانَ اللهُ تَعَالَى فَعَلَ هَذَا كُلَّهُ بِأَسْلَافِكُمْ لِكَرَامَةِ مُحَمَّدٍ وَ دُعَاءِ مُوسَى علیه السلام دُعَاء تَقَرَبَ بِهِمْ إِلَى اللَّهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ أَنَّ عَلَيْكُمُ الْإِيمَانَ بِمُحَمَّدِ وَ آلِهِ إِذْ قَدْ شَاهَدتُمُوهُ الْآنَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذْ َواعَدْنا مُوسى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظَالِمُونَ﴾. (51)

باب 1: إِذْ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿كان مُوسَى علیه السلام يَقُولُ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ إِذَا فَرَّجَ اللهُ عَنْكُمْ وَ أَهْلَكَ أَعْدًا كُمْ أَعْدَاءَكُمْ آتِيكُمْ بِكِتَابِ مِنْ عِنْدِ رَبِّكُمْ يَشْتَمِلُ عَلَى أَوَامِرِهِ وَ نَوَاهِيهِ وَ مَوَاعِظِهِ وَ عِبَرِهِ وَ أَمْثَالِهِ فَلَمَّا فَرَجَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَمَرَهُ اللَّهُ عَزَوَجَلَ أَنْ يَأْتِيَ لِلْمِيعَادِ وَيَصُومَ ثَلَاثِينَ يَوْمًا عِنْدَ أَصْلِ الْجَبَلِ﴾. (2)

باب 2: واعَدْنا مُوسى

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿أَمَرَهُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يَأْتِى لِلْمِيعَادِ﴾. (3)

باب 3: أَرْبَعِينَ لَيْلَةً

اشاره

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿أَمَرَهُ اللهُ أَنْ... يَصُومَ ثَلَاثِينَ يَوْماً عِنْدَ أَصْلِ الْجَبَل فَظَنَّ مُوسَى علیه السلام أَنَّهُ بَعْدَ ذَلِكَ يُعْطِيهِ الْكِتَابَ فَصَامَ ثَلَاثِينَ يَوْماً فَلَمَّا كَانَ آخِرُ الْيَوْمِ اسْتَاكَ قَبْلَ الْفِطْرِ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَوَجَلَّ إِلَيْهِ يَا مُوسَى أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ خَلُوفَ فَم الصَّائِمِ أَطْيَبُ عِنْدِي مِنْ رِيحَ الْمِسْكِ صُمْ القَلِيهِ عَشْراً آخَرَ وَ لَا تَسْتَك عِنْدَ الْإِفْطَار فَفَعَلَ ذَلِكَ مُوسَى الوَكَانَ وَعَدَهُ اللَّهُ أَنْ يَعْطِيَهُ الْكِتَابَ بَعْدَ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً فَأَعْطَاهُ إِيَّاهُ﴾. (4)

2-3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿تم مِيقَاتُ مُوسَى علیه السلام أَرْبَعِينَ لَيْلَةً، فَلَمَّا كَانَ يَوْمُ عَشَرَةَ مِنْ ذِي الْحِجَّةِ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْأَلْوَاحَ فِيهَا التَّوْرَاةُ وَ مَا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ مِنْ أَحْكَام السِّيَرِ وَ الْقِصَص﴾. (5)

ص: 358

خداوند متعال به خاطر بزرگواری محمّد صلی الله علیه و آله، دعای موسی علیه السلام و توسل او به خاندان محمّد صلی الله علیه و آله برای نزدیکی به خداوند از این طریق چنین نعمتی را بر پیشینیان شما تمام نمود، آیا اکنون که شما محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان علیهم السلام او را می بینید در نمی یابید که باید به او ایمان آورید؟

و به یادآورید هنگامی را که با موسی چهل شب وعده گذاردیم؛ و او برای گرفتن فرمان های الهی، به میعادگاه آمد]؛ سپس شما گوساله را بعد از او برای پرستش انتخاب نمودید؛ در حالی که ستمکار بودید. (51)

بخش 1: هنگامی که؛

1-1- امام عسکری علیه السلام- موسی به بنی اسرائیل می فرمود: وقتی خداوند فرج شما را رسانده و دشمنان شما را هلاک کند کتابی از جانب پروردگارتان به نزدتان نازل می شود که مشتمل بر اوامر، نواهی مواعظ و عبرت ها می باشد.

بخش 2: با موسی وعده گذاردیم.

1-2- امام عسکری علیه السلام- خداوند عزّوجلّ به موسی علیه السلام فرمان داد که در میعاد او حاضر شود.

بخش 3: [به مدت] چهل شب؛

1-3- امام عسکری علیه السلام- خداوند عزّوجلّ به موسی علیه السلام فرمان داد... در پایه ی کوه سی روز روزه بگیرد موسی علیه السلام گمان کرد بعد از این سی روز کتاب الهی بر او نازل می شود. پس سی روز روزه گرفت؛ در آخرین روز و قبل از افطار مشغول مسواک زدن دندان خود شد که در این هنگام خداوند به او وحی کرد ای موسی آیا تو می دانی که بوی بد دهان روزه دار (در اثر روزه نزد من از بوی خوش مسواک خوشبوتر است؟ پس ده روز دیگر نیز روزه بگیر و هنگام افطار مسواک مزن موسی علیه السلام نیز چنین کرد. خداوند هم به او وعده داد که کتاب تورات را بعد از چهل شب بر او نازل کند و چنین نیز شد.

2-3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- منظور از عبارت [فَتَمَّ ميقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعينَ لَیل] این است که روز دهم ذی الحجه الواح، تورات بر موسی نازل گشت که در میان آن الواح تمامی احکام و دستورات زندگی و نیز داستان های پیشینیان که مورد نیاز بنی اسرائیل بود وجود داشت.

ص: 359

3-3- الباقر علیه السلام- ﴿كَانَ فِي الْعِلْمِ وَ التَّقْدِيرِ ثَلَاثِينَ لَيْلَةً ثُمَّ بَدَا لِلَّهِ فَزَادَ عَشْراً فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ لِلْأَوَّلِ وَ الْآخِر أَرْبَعِينَ لَيْلَةً﴾. (1)

4-3- الباقر علیه السلام- ﴿عَن الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَار عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لِهَذَا الْأَمْرِ وَقْتُ؟ فَقَالَ: كَذَبَ الْوَقَاتُونَ كَذَبَ الْوَقَاتُونَ كَذَبَ الْوَقَاتُونَ إِنَّ مُوسَى لَمَّا خَرَجَ وَافِداً إِلَى رَبِّهِ وَاعَدَهُمْ ثَلَاثِينَ يَوْماً فَلَمَّا زَادَهُ اللَّهُ عَلَى الثَّلَاثِينَ عَشْراً قَالَ قَوْمُهُ: قَدْ أَخْلَفَنَا مُوسَى اللهِ فَصَنَعُوا مَا صَنَعُوا فَإِذَا حَدَّثْنَاكُمُ الْحَدِيثَ فَجَاءَ عَلَى مَا حَدَّثْنَاكُمْ بِهِ فَقُولُوا صَدَقَ اللَّهُ وَإِذَا حَدَّثْنَاكُمُ الْحَدِيثَ فَجَاءَ عَلَى خِلَافِ مَا حَدَّثْنَاكُمْ بِهِ فَقُولُوا صَدَقَ اللَّهُ تُؤْجَرُوا مَرَّتَيْن﴾. (2)

باب 4: اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ

اشاره

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿فَجَاءَ السَّامِرِئُ فَشَبَّهَ عَلَى مُسْتَضْعَفِي بَنِي إِسْرَائِيلَ فَقَالَ: وَعَدَكُمْ مُوسَى أَنْ يَرْجِعَ إِلَيْكُمْ بَعْدَ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً وَ هَذِهِ عِشْرُونَ لَيْلَةً وَ عِشْرُونَ يَوْمَا تَمَّتْ أَرْبَعُونَ أَخْطَأ مُوسَى علیه السلام رَبَّهُ وَ قَدْ أَتَاكُمْ رَبُّكُمْ أَرَادَ أَنْ يُرِيَكُمْ أَنَّهُ قَادِرُ عَلَى أَنْ يَدْعُوكُمْ إِلَى نَفْسِهِ بِنَفْسِهِ وَأَنَّهُ لَمْ يَبْعَثْ مُوسَى اللهِ لِحَاجَةِ مِنْهُ إِلَيْهِ فَأَظْهَرَ لَهُمُ الْعِجْلَ الَّذِى كَانَ عَمِلَهُ فَقَالُوا: كَيْفَ يَكُونُ الْعِجْلُ إِلَهَنَا؟ قَالَ: إِنَّمَا هَذَا الْعِجْل يُكَلِّمُكُمْ مِنْهُ رَبُّكُمْ كَمَا كَلَّمَ مُوسَى علیه السلام مِنَ الشَّجَرَةِ فَلَمَّا سَمِعُوا مِنْهُ كَلَاماً قَالُوا لَهُ: إِنَّهُ فِي الْعِجْل كَمَا فِي الشَّجَرَةِ فَضَلُّوا بذلِكَ وَأَضَلُّوا فَلَمَّا رَجَعَ مُوسَى علیه السلام إِلَى قَوْمِهِ. قَالَ: يَا أَيُّهَا الْعِجْلُ أكَانَ فِيكَ رَبُّنَا كَمَا يَزْعُمُ هَوْلَاءِ فَنَطَقَ الْعِجْلُ وَ قَالَ: عَزَّ رَبُّنَا مِنَ أَنْ يَكُونَ الْعِجْلُ حَاوِياً لَهُ أَوْ شَيْءٌ مِنَ الشَّجَرَةِ وَالْأَمْكِنَة عَلَيْهِ مُشْتَمِلا لَا وَاللَّهِ يَا مُوسَى علیه السلام وَلَكِنَّ السَّامِرِئَ نَصَبَ عِجْلًا مُؤَخَرُهُ إِلَى حَائِط وحَفَرَ فِي الْجَانِبِ الْآخَرَ فِي الْأَرْضِ وَأَجْلَسَ فِيهِ بَعْضَ مَرَدَتِهِ فَهُوَ الَّذِي وَضَعَ فَاهُ عَلَى دُبُرِهِ وَ تَكَلَّمَ مَا تَكَلَّمَ لَمَّا قَالَ: هذا إِلهُكُمْ وَإِلهُ مُوسَى يَا مُوسَى بْنَ عِمْرَانَا اللي مَا خَذَلَ هَوْلَاءِ بِعِبَادَتِي وَ اتِّخَاذِى إِلَهَا إِنَّا لِتَهَاوِنِهِمْ بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيبِينَ وَجُحُودِهِمْ بِمُوَالَاتِهِمْ وَ بِنُبُوَّةِ النَّبِيِّ وَ وَصِيَّةِ الْوَصِيِّ حَتَّى أَذَاهُمْ إِلَى أَنِ اتَّخَذُونِي إِلَهَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَإِذَا كَانَ اللَّهُ تَعَالَى إِنَّمَا خَذَلَ عَبَدَةَ الْعِجْلِ لِتَهَاوِنِهِمْ بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ وَصِيِّهِ

ص: 360

3-3- امام باقر علیه السلام- میزان به طول انجامیدن میقات موسی با پروردگارش در علم و تقدیر الهی، سی شب رقم خورده بود؛ سپس خداوند صواب دید حکم خود را تغییر دهد و ده شب بر آن بیفزاید. پس دوره ی ملاقات از اول تا آخر چهل شب شد.

4-3- امام باقر علیه السلام- به امام علیه السلام عرض کردند آیا این امر (امر ظهور قائم علیه السلام) وقت معینی دارد؟ فرمود: «کسانی که برای این امر وقت معین می کنند دروغ می گویند؛ و این کلام را سه بار تکرار فرمود» پس فرمود: «هنگامی که موسی به دعوت پروردگار خود بیرون شد به قومش سی روز وعده داد که پس از آن سیروز برایشان کتاب الهی نازل شده بیاورد و هنگامی که خداوند ده روز بر آن سی روز افزود، قوم او گفتند موسی با ما خلف وعده کرد. سپس کردند آن چه کردند (منظور کارهایی است که بنی اسرائیل پس از تأخیر موسی مرتکب شدند و در تاریخ و روایات درباره ی آن ها سخن گفته شده است. مثلاً دست از پرستش خدا برداشته و گوساله ی سامری را پرستیدند). پس هرگاه ما حدیثی را برای شما بازگو کردیم و طبق آن چه برای شما گفته ایم پیش آمد شما بگوئید خداوند راست فرموده است و هرگاه حدیثی را برای شما بازگو کردیم اما خلاف آن چه گفته ایم پیش آمد باز شما بگوئید «خداوند راست فرموده است که در این صورت دوبار پاداش داده خواهید شد».

بخش 4: سپس شما گوساله را بعد از او [برای پرستش] انتخاب نمودید.

1-4- امام عسکری علیه السلام- سامری به نزد نادانان و مستضعفین بنی اسرائیل رفت و به آن ها گفت: «موسی علیه السلام به شما وعده داده که بعد از چهل روز باز گردد؛ بیست شب و بیست روز گذشته و چهل روز تمام شده و موسی علیه السلام باز نگشته است حتماً موسی از امر پروردگار نافرمانی کرده و پروردگارتان اراده کرده تا به شما نشان دهد که می تواند خودش به تنهایی و بدون واسطه ی او شما را دعوت کند و احتیاجی به فرستادن موسی ندارد در آن وقت گوساله ای را که خودش ساخته بود به آن ها نشان داد. آن ها گفتند: چگونه این گوساله می تواند معبود ما باشد؟ سامری گفت پروردگارتان به واسطه ی این گوساله با شما سخن می گوید؛ همان طور که با موسی از ورای درخت سخن می گفت آن ها با شنیدن صدای گوساله که بر اثر وزش باد در آن ایجاد می شد گفتند: پروردگار ما در گوساله است؛ همان طور که در درخت بود و به این ترتیب هم خود گمراه شدند و هم دیگران را گمراه کردند زمانی که موسی علیه السلام به سوی قومش بازگشت متوجه گوساله شد و در حضور مردم به آن خطاب کرد ای گوساله آیا همان طور که این مردم گمان کرده اند پروردگار ما در تو حلول کرده؟ گوساله پاسخ داد: ای موسی علیه السلام به خدا قسم پروردگار ما از این که گوساله یا چیزی مثل درخت یا هر مکان دیگری او را در بر بگیرد و بر او مشتمل شود منزه است اما سامری گوساله را در کنار دیوار قرارداد و از جانب دیگر از زیر زمین بعضی از پیروان مرتد خود را مخفی کرد و آن ها دهانشان را بر سوراخ پشت گوساله گذاشته و خود به جای او چنین سخن گفتند این معبود شما و معبود موسی است اما گوساله به سخن آمد و گفت: «ای موسی این بندگان خدا بدبخت و مبتلا نشدند مگر به جهت این که در درود فرستادن بر

ص: 361

عَلَى علیه السلام فَمَا تَخَافُونَ مِنَ الْخِدْنَانِ الْأَكْبَر فِي مُعَانَدَتِكُمْ لِمُحَمَّدِ وَ عَلَى علیه السلام وَ قَدْ شَاهَدْتُمُوهُمَا وَ تَبَيَّتُمْ آيَاتِهِمَا وَدَلَائِلَهُمَا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ عَفَونَا عَنْكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾. (52)

باب 1: ثُمَّ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿إِنَّ اللهَ عَزَوَجَلَّ أَوحَى إِلَى مُوسَى علیه السلام: يَا مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام مَا خَذَلَ هَؤُلَاءِ بِعِبَادَتِي وَ اتِّخَاذِي إِلَهَا إِلَّا لِتَهَاوُنِهِمْ بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيبِينَ طَةِ وَجُحُودِهِمْ بمُوالاتِهِمْ وَ بِنُبُوَّةَ النَّبِيِّ وَ وَصِيَّةِ الْوَصِيِّ حَتَّى أَذَاهُمْ إِلَى أَنِ اتَّخَذُونِي إِلَهَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَإِذَا كَانَ اللَّهُ تَعَالَى إِنَّمَا خَذَلَ عَبَدَةَ الْعِجْل لِتَهَاوِنِهِمْ بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ وَصِيِّهِ عَلَى اللَّهِ ۖ فَمَا تَخَافُونَ مِنَ الْخِذْنَانِ الْأَكْبَرِ فِي مُعَانَدَتِكُمْ لِمُحَمَّدِ وَ عَلى هِ وَقَدْ شَاهَدْتُمُوهُمَا وَ تَبَيَّنْتُمْ آيَاتِهِمَا وَ دَلَائِلَهُمَا ثم قال عزّوجلّ ثُمَّ عَفَوْنَا عَنْكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾. (2)

باب 2: عَفَوْنَا عَنْكُمْ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿أي عَفَوْنَا عَنْ أَوَائِلِكُمْ عِبَادَتَهُمُ الْعِجْلَ لَعَلَّكُمْ يَا أَيُّهَا الْكَائِنُونَ فِي عَصْرِ مُحَمَّدِ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ تَشْكُرُونَ تِلْكَ النَّعْمَةَ عَلَى أَسْلَائِكُمْ وَعَلَيْكُمْ بَعْدَهُمْ ثُمَّ قَالَ اللهِ وَإِنَّمَا عَفَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْهُمْ لِأَنَّهُمْ دَعَوُا اللَّهَ بِمُحَمَّدِ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ وَ جَدَّدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ الْوَلَايَةَ لِمُحَمَّد وَ عَلَى علیه السلام وَ آلِهِمَا الطَّاهِرِينَ فَعِنْدَ ذَلِكَ رَحِمَهُمُ اللَّهُ وَعَفَا عَنْهُم﴾. (3)

باب 3: لَعَلَّكُمْ

1-3- العسكري علیه السلام- ﴿لَعَلَّكُمْ يَا أَيُّهَا الْكَائِنُونَ فِي عَصْرِ مُحَمَّدِ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾. (4)

باب 4: تَشْكُرُونَ

اشاره

ص: 362

محمّد صلی الله علیه و آله و آل محمّد علیهم السلام سستی کردند و در دوستی او و وصی او انکار ورزیدند تا این که کارشان به جایی کشیده شد که مرا به خدایی برگزیدند امام در این هنگام فرمود حال که خداوند به واسطه ی سستی در صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام و اهل بیت پاکش آن ها را به گوساله پرستی مبتلا نمود، چگونه شما از بدبختی بزرگ تر و دشمنی با محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام نمی ترسید؛ در حالی که آیات و دلائل آشکار حقانیت آن ها را مشاهده کرده اید؟!

سپس شما را بعد از آن گناه بزرگ بخشیدیم؛ شاید شکرگزاری کنید. (52)

بخش 1: سپس؛

1-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند عزّوجلّ به موسی وحی کرد ای موسی بن عمران علیه السلام! آن ها خود را در پرستش من و قراردادن من به عنوان خدای خود وا ندادند، مگر بدان سبب که در درود فرستادن بر محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش کی سستی ورزیدند و ولایت ایشان و پیامبری محمّد صلی الله علیه و آله و وصایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام را منکر شدند و این سبب شد تا در نهایت گوساله را به خدایی خویش برگزینند پس در جایی که خداوند آنان را به خاطر سستی در درود فرستادن به محمد صلی الله علیه و اله و وصی او، على علیه السلام آن ها را به جایی رساند که در برابر گوساله خوار شده و آن را پرستیدند، پس شما چرا نمی هراسید از آن که اگر با محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام دشمنی بورزید، خذلانی بزرگتر از آن چه نصیب بنی اسرائیل شد نصیب شما گردد. حال آن که شما محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام را دیدید و نشانه ها و دلایل ایشان بر شما آشکار گشته است سپس خداوند عزّوجلّ فرمود: ﴿ثُمَّ عَفَوْنَا عَنكُم مِّن بَعْدِ ذَلِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾

بخش 2: شما را بعد از آن [گناه بزرگ] بخشیدیم.

1-2- امام عسکری علیه السلام- خداوند در این آیه می فرماید: «ما از گوساله پرستی اجداد شما در گذشتیم تا شاید شما ای قوم بنی اسرائیل که در عصر محمّد صلی الله علیه و آله به سر می برید شکرگزار نعمتی باشید که به پیشینیان شما و پس از آن ها به شما داده ایم. سپس امام فرمود: «خداوند عزّوجلّ از آن رو از خطای ایشان درگذشت که آنان خداوند را به نام محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاک اولیه خواندند و به این ترتیب ولایت محمّد صلی الله علیه و آله علی و خاندان پاک ایشان را نزد خود تازه کردند؛ در این هنگام بود که خداوند متعال بر آنان رحم آورد و ایشان را عفو کرد».

بخش 3: لَعَلَّكُمْ؛ شاید شما؛

1-3- امام عسکری علیه السلام- شما ای قوم بنی اسرائیل که در عصر محمّد صلی الله علیه و آله به سر می برید.

بخش 4: شکرگزاری کنید؛

ص: 363

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿تَشْكُرُونَ تلك النعمة عَلَى أَسْلَائِكُمْ وَعَلَيْكُمْ بَعْدَهُمْ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتابَ وَ الْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾. (53)

باب 1: وإِذْ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَاذْكُرُوا إِذَا آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ... وَ ذَلِكَ أَنَّهُ لَمَّا أَكْرَمَهُمُ اللَّهُ بِالْكِتَابِ وَ الْإِيمَانِ بِهِ وَ الِانْقِيَادِ لَهُ أَوْحَى اللَّهُ بَعْدَ ذَلِكَ إِلَى مُوسَى يَا مُوسَى علیه السلام هَذَا الْكِتَابُ قَدْ أَقَرُّوا بِهِ وَ قَدْ بَقِيَ الْفُرْقَانُ فَرَقَ مَا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْكَافِرِينَ وَالْمُحِقِّينَ وَالْمُبْطِلِينَ فَجَدَّدَ عَلَيْهِمُ الْعَهْدَ بِهِ فَإِنِّي آلَيْتُ عَلَى نَفْسِي قَسَماً حَقًّا لَا أَتَقَبَّلُ مِنْ أَحَدٍ إِيمَاناً وَ لَا عَمَلًا إِلَّا مَعَ الْإِيمَانَ بِهِ قَالَ مُوسَى علیه السلام مَا هُوَ يَا رَبِّ قَالَ اللَّهُ عَزَوَجَلَ يَا مُوسَى تَأْخُذُ عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّ مُحَمَّدَ الله خَيْرُ الْبَشَرِ وَ سَيِّدُ الْمُرْسَلِينَ وَ أَنَّ أَخَاهُ وَ وَصِيَّهُ عَلِيّا خَيْرُ الْوَصِيِّينَ وَ أَنَّ أَوْلِيَاءَهُ الَّذِينَ يُقِيمُهُمْ سَادَةُ الْخَلْقِ وَ أَنَّ شِيعَتَهُ الْمُنْقَادِينَ لَهُ الْمُسْلِمِينَ لَهُ أَوَامِرَهُ وَ نَوَاهِيَهُ وَ لِخُلَفَائِهِ نُجُومِ الْفِرْدَوْسِ الْأَعْلَى وَمُلُوكِ جَنَّاتِ عَدْنٍ﴾. (2)

باب 2: الكِتابَ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿الكِتَابَ وَ هُوَ التَّوْرَاةُ الَّذِي أَخَذَ عَلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ اَلْإِیمَانَ بِهِ وَ اَلاِنْقِیَادَ لِمَا یُوجِبُهُ﴾. (3)

باب 3: الْفُرْقان

اشاره

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ الْفُرْقَانَ آتَيْنَاهُ أَيْضاً فَرَقَ مَا بَيْنَ الْحَقِّ وَالْبَاطِل وَ فَرَّقَ مَا بَيْنَ الْمُحِقِّينَ وَ الْمُبْطِلِينَ... قَالَ فَأَخَذَ مُوسَى عَلَيْهِمْ ذَلِكَ فَمِنهُمْ مَنِ اعْتَقَدَهُ حَقَّاً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَعْطَاهُ بِلِسَانِهِ دُونَ قَلْبِهِ وَ كَانَ الْمُعْتَقَدُ مِنْهُمْ حَقًّا يَلُوحَ عَلَى جَبينِهِ نُورُ مُبِينُ وَ مَنْ أَعْطَى بِلِسَانِهِ دُونَ قَلْبِهِ لَيْسَ لَهُ ذَلِكَ النُّورُ فَذَلِكَ الْفُرْقَانُ الَّذِي أَعْطَاهُ اللهُ عَزَّوَجَلَ مُوسَى علیه السلام وَ هو فَرْقُ مَا بَیْنَ اَلْمُحِقِّینَ وَ اَلْمُبْطِلِینَ﴾. (4)

ص: 364

1-4- امام عسکری علیه السلام- شاید شما به خاطر این نعمت مغفرت که نصیب نیاکان شما و خود شما شده، شکرگزاری کنید.

و [نیز به یادآورید] هنگامی را که به موسی کتاب و وسیله ی تشخیص [حق از باطل] دادیم؛ شاید هدایت شوید. (53)

بخش 1: هنگامی که؛

1-1- امام عسکری علیه السلام- [خداوند فرمود:] به یاد آورید زمانی را که به موسی، تورات را عطا کردیم... هنگامی که خداوند بنی اسرائیل را به واسطه ی دریافت کتاب تورات و ایمان آوردن به آن و اطاعت از دستورات آن کرامت بخشید؛ سپس به موسی وحی فرستاد که ای» موسی این کتابی که به آن اقرار کرده اید همان کتابی است که وعده دادم اما هنوز از وعده هایی که دادم فرقان باقی مانده است که همان است که بین مؤمن و کافر و افراد برحق و باطل تمایز ایجاد می کند. [ای موسی علیه السلام] برو و مجدداً از بنی اسرائیل در مورد ،آن، عهد و پیمان بگیر که من بر خودم فرض کرده ام و قسم خورده ام که عمل و ایمان کسی را که به آن ایمان نیاورده نپذیرم». موسی علیه السلام فرمود: «پروردگار من آن چیست»؟ خداوند عزّوجلّ فرمود: «ای موسی علیه السلام از موسی بنی اسرائیل عهد بگیر که اقرار کنند محمّد صلی الله علیه و آله بهترین بشر و سرور رسولان است و برادر و جانشینش علی علیه السلام بهترین جانشینان است و اولیائی که پس از خود می گمارد سرور خلائق اند و پیروانی از آنان که فرمان آنان را اطاعت کنند و در برابر اوامر و نواهی آنان و جانشینان آنان، فرمانبردار باشند، ستارگان بهشت برین و صاحبان باغ های جاویدان فردوس هستند».

بخش 2: کتاب

1-2- امام عسکری علیه السلام- کتاب همان تورات است که از بنی اسرائیل درباره ی آن عهد گرفته شد که به آن ایمان آورده و مطیع دستورات او باشند.

بخش 3: وسیله ی تشخیص [حق از باطل]؛

1-3- امام عسکری علیه السلام- فرقان را نیز به موسی علیه السلام عطا کردیم که حق را از باطل و افراد برحق را از افراد باطل تمیز می داد... موسی نیز از بنی اسرائیل در مورد آن عهد و پیمان گرفت؛ ولی فقط بعضی از آنان بودند که حقیقتاً به آن ایمان آوردند و باقی ایشان فقط با زبان به آن اظهار اعتقاد کردند. آنان که حقیقتاً ایمان آورده بودند بر پیشانیشان صفحه ای از نور آشکار، نمایان شد و آنان که فقط به زبان اظهار اعتقاد کردند فاقد آن نور بودند و این همان فرقانی است که خداوند عزّوجلّ به موسی علیه السلام عطا کرد و آن بود که بین افراد برحق و افراد باطل تمایز ایجاد می کرد.

ص: 365

باب 4: لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿أَنْ لَعَلَّكُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ الَّذِي بِهِ يُشَرَفَ الْعَبْدُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ هُوَ اعْتِقَادُ الْوَلَايَة كَمَا شُرفَ بِهِ أَسْلَافُكُم﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذْ قالَ مُوسَى علیه السلام لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلى بارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بارِئِكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾. (52)

باب: إذ

اشاره

1-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنَّ مُوسَى علیه السلام لَمَّا خَرَجَ إِلَی اَلْمِیقَاتِ رَجَعَ إِلَی قَوْمِهِ وَ قَدْ عَبَدُوا اَلْعِجْلَ﴾. (2)

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ اذْكُرُوا يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ... وَ ذَلِکَ أَنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ لَمَّا أَبْطَلَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی یَدَیْهِ أَمْرَ اَلْعِجْلِ، فَأَنْطَقَهُ بِالْخَبَرِ عَنْ تَمْوِیهِ اَلسَّامِرِیِّ ، فَأَمَرَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنْ یَقْتُلَ مَنْ لَمْ یَعْبُدْهُ مَنْ عَبَدَهُ، تَبَرَّأَ أَکْثَرُهُمْ وَ قَالُوا: لَمْ نَعْبُدْهُ. فَقَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ : اُبْرُدْ هَذَا اَلْعِجْلَ اَلذَّهَبَ بِالْحَدِیدِ بَرْداً، ثُمَّ ذُرَّهُ فِی اَلْبَحْرِ، فَمَنْ شَرِبَ مِنْ مَائِهِ اِسْوَدَّتْ شَفَتَاهُ وَ أَنْفُهُ، وَ بَانَ ذَنْبُهُ. فَفَعَلَ فَبَانَ اَلْعَابِدُونَ لِلْعِجْلِ. فَأَمَرَ اَللَّهُ اِثْنَیْ عَشَرَ أَلْفاً أَنْ یَخْرُجُوا عَلَی اَلْبَاقِینَ شَاهِرِینَ اَلسُّیُوفَ یَقْتُلُونَهُمْ وَ نَادَى مُنَادٍ أَلَا لَعَنَ اللَّهُ أَحَداً اتَّقَاهُمْ بِيَدِ أَوْ رِجْلٍ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ تَأَمَّلَ الْمَقْتُولَ لَعَلَّهُ يَنْسُبُهُ حَمِيماً قَريباً فَيَتَعَدَاهُ إِلَى الْأَجْنَبِيٍّ فَاسْتَسْلَمَ الْمَقْتُولُونَ فَقَالَ الْقَاتِلُونَ نَحْنُ أَعْظَمُ مُصِيبَةٌ مِنْهُمْ نَقْتُلُ بِأَيْدِينَا آبَاءَنَا وَ أَمَهَاتِنَا وَأَبْنَاءَنَا وَإِخْوَانَنَا وَ قَرَابَاتِنَا وَ نَحْنُ لَمْ نَعْبُدْ فَقَدْ سَاوَى بَيْنَنَا وبَيْنَهُمْ فِي الْمُصِيبَة فَأَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَى مُوسَى علیه السلام: أَنَّى إِنَّمَا امْتَحَنْتُهُمْ بِذَلِكَ لِأَنَّهُمْ مَا اعْتَزَلُوهُمْ لَمَّا عَبَدُوا الْعِجْلَ وَ لَمْ يَهْجُرُوهُمْ وَلَمْ يُعَادُوهُمْ ذَلِكَ قُلْ لَهُمْ مَنْ دَعَا اللَّهَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبين علیهم السلام أَنْ يُسَهِّلَ عَلَيْهِمْ قَتْلَ الْمُسْتَحِقِّينَ لِلْقَتْلِ بذُنُوبِهِمْ نَفْعَلُ فَقَالُوهَا فَسَهَّلَ عَلَيْهِمْ وَ لَمْ يَجِدُوا لِقَتْلِهِمْ لَهُمْ أَلَمَا فَلَمَّا اسْتَمَرَ الْقَتْلُ فِيهِمْ وَهُمْ سِتْمِائَةِ أَلْفِ إِلَّا اثْنَى عَشَرَ أَلْفَاَ الَّذِينَ لَمْ يَعْبُدُوا الْعِجْلَ وَفَّقَ اللَّهُ

ص: 366

بخش 4: شاید هدایت شوید.

1-4- امام عسکری علیه السلام- یعنی شاید بفهمید [ای یهودیان عصر پیامبر صلی الله علیه و آله] که آن چه موجب شرافت یافتن بنده نزد خداوند عزّوجلّ می شود اعتقاد به امر ولایت است؛ همان طور که پیشینیان شما به این خاطر بود که شرافت یافتند.

و زمانی را که موسی به قوم خود گفت: «ای قوم من! شما با انتخاب گوساله (برای پرستش) به خود ستم کردید؛ توبه کنید؛ و به سوی آفریننده ی خود بازگردید؛ و خود را (یکدیگر را) به قتل برسانید؛ این کار برای شما در پیشگاه آفریدگارتان بهتر است». سپس خداوند توبه ی شما را پذیرفت؛ زیرا اوست توبه پذیر مهربان. 54

بخش 1: زمانی که؛

1-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- هنگامی که موسی علیه السلام از میعادگاه خود خارج شد و به سوی قومش بازگشت و دید آن گوساله را پرستیده اند.

2-1- امام عسکری علیه السلام- ای قوم بنی اسرائیل به یاد آورید... و این قصه چنان بود که چون خداوند توسط موسی ناحق بودن ماجرای گوساله را آشکار نمود و گوساله را به سخن درآورد تا از حیله ی سامری خبر دهد به موسی امر فرمود کسانی که گوساله را نپرستیده اند کسانی را که آن را پرستیده اند، به قتل برسانند بسیاری از آنان ادعای بیگناهی کرده و گفتند ما آن را نپرستیده ایم. خداوند هرکس از آب عزّوجلّ به موسی فرمود: این گوساله را با سوهانی آهنین ریزریز کن و به دریا بریز هرکه آن بنوشد و گوساله را پرستیده باشد لب ها و بینی او سیاه و گناهش آشکار می شود. موسی علیه السلام چنین کرد و این گونه آنان که گوساله را پرستیده بودند مشخص شدند خداوند متعال به دوازده هزار نفر که بی گناه بودند فرمان داد تا شمشیر برکشند و بر دیگران هجوم برند و آنان را بکشند در این هنگام منادی خداوند نیز ندا سر داد لعنت خداوند بر آن کسی است که دست و پایی تکان دهد تا مانع از کشته شدن به دست ایشان شود و از آن سو نیز لعنت خداوند بر آن کسی است که به مقتول بنگرد تا اگر دوست یا خویشاوند وی بود او را واگذارد و از او به سوی فرد دیگری که آشنای او نیست درگذرد پس گناهکاران تسلیم شدند و بی گناهان گفتند: این مصیبت بر ما دشوارتر است تا بر اینان چرا که باید به دست خود پدران فرزندان برادران و خویشان خود را بکشیم و این گونه ما که گوساله را نپرستیده ایم و اینان که پرستیده اند به مصیبتی یکسان دچار می شویم خداوند متعال به موسی وحی کرد: ای موسی علیه السلام من این بی گناهان را به چنین بلایی دچار ساختم؛ چون از کسانی که گوساله را پرستیدند دوری نجسته و آن ها را ترک نگفتند و در این کار با آنان دشمنی نکردند پس به آن بیگناهان بگو هرکس خدا را به حق محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاک او علیهم السلام بخواند کشتن کسی که به خاطر آن گناه مستحق مرگ شده بر او آسان می شود. آنان چنین دعا کردند و خداوند نیز آن کار را برایشان آسان نمود و از کشتن گناهکاران، هیچ دردی احساس نکردند کشتار در میان آنان بالا گرفت؛ حال آن که به جز دوازده هزار نفری که گوساله را

ص: 367

بَعْضُهُمْ. فَقَالَ لِبَعْضِهِمْ: وَالْقَتْلُ لَمْ يُفْضِ بَعْدُ إِلَيْهِمْ فَقَالَ: أ وَ لَيْسَ اللَّهُ قَدْ جَعَلَ التَّوَسُلَ بمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيبِينَ أَمْراً لَا يَخِيبَ مَعَهُ طَلَبَةُ وَلَا يُرَدُّ بِهِ مَسْأَلَةُ وَ هَكَذَا تَوَسَلَتْ بِهِمُ اَلْأَنْبِيَاءُ وَالرُّسُلُ فَمَا لَنَا لَا نَتَوَسَّلُ بِهِمْ قَالَ: فَاجْتَمَعُوا وَضَحُوا يَا رَبَّنَا بِجَاهِ مُحَمَّدِ الْأَكْرَمِ وَ بِجَاهِ عَلَى علیه السلام الْأَفْضَلِ الْأَعْظَمِ وَ بِجَاهِ فَاطِمَةَ ذِي الْفَضْلِ وَالْعِصْمَةِ وَ بِجَاهِ الْحَسَنَ وَالْحُسَيْنِ نَا سِبْطَى سَيِّدِ الْمُرْسَلِينَ وَ سَيِّدَى شَبَاب أَهْلِ الْجِنَانِ أَجْمَعِينَ وَ بَجَاهِ الذُرِّيَّةَ الطَّيِّبَة الطَّاهِرَة مِنْ آل طَهَ وَيسَ لَمَّا غَفَرْتَ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ غَفَرَّتَ لَنَا هَفْوَتَنَا وَ أَزَلْتَ هَذَا الْقَتْلَ عَنَّا فَذَلِكَ حِينَ نُودِيَ مُوسَى علیه السلام مِنَ السَّمَاءِ أَنْ كُفَّ الْقَتْلَ فَقَدْ سَألَنِي بَعْضُهُمْ مَسْأَلَةً وَأَقْسَمَ عَلَيَّ قَسَمَا لَوْ أَقْسَمَ بِهِ هَؤُلَاءِ الْعَابِدُونَ لِلْعِجْل وَ سَأَلَنِي بَعْضُهُمْ الْعِصْمَةَ حَتَّى لَا يَعْبُدُوهُ لَوَفَّقْتُهُمْ وَ عَصَمْتُهُمْ وَ لَوْ أَقْسَمَ عَلَيَّ بِهَا إِبْلِيسَ لَهَدَيْتُهُ وَ لَوْ أَقْسَمَ عَلَيَّ بِهَا نُمْرُودُ أَوْ فِرْعَوْنُ لَنَجَّيْتُهُمْ فَرَفَعَ عَنْهُمُ الْقَتْلَ فَجَعَلُوا يَقُولُونَ يَا حَسْرَتَنَا أَيْنَ كُنَّا عَنْ هَذَا الدُّعَاءِ بِمُحَمَّدِ وَ آلِهِ الطَّيِّبين علیهم السلام حَتَّى كَانَ اللَّهُ يَقِينَا شَرَ الْفِتْنَةِ وَيَعْصِمُنَا بِأَفْضَل الْعِصْمَةَ﴾. (1)

باب 2: قالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿لِقَوْمِهِ عَبَدَة الْعِجْل﴾. (2)

باب 3: إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ

1-3- العسكري علیه السلام- ﴿أَضْرَرْتُمْ بِهَا﴾. (3)

باب 4: بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ

اشاره

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿الهاً﴾. (4)

2-4- الرّضا علیه السلام- ﴿إِنَّ الَّذِينَ أَمَرُوا قَوْمَ مُوسَى البعِبَادَة الْعِجْل كَانُوا خَمْسَةَ أَنْفُسِ وَكَانُوا أَهْلَ بَيْتِ يَأْكُلُونَ عَلَى خِوَانِ وَاحِدٍ وَ هُمْ أدينوية وَأَخُوهُ مبذوية وَ ابْنُ أَخِيهِ وَ ابْنَتَهُ وَ امْرَأَتُهُ هُمْ الَّذِينَ أَمَرُوا بِعِبَادَة الْعِجِّل﴾. (5)

ص: 368

نپرستیده بودند شش هزار تن دیگر نیز در آن جمع حضور داشتند در آن هنگام برخی از کسانی که هنوز کشته نشده بودند از توفیق الهی بهره مند شده و به یکدیگر گفتند آیا چنین است که خداوند توسل به محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش را امری می شمرد که با آن هیچ امیدی ناامید نمی شود و هیچ درخواستی بی پاسخ نمی ماند؟ افزون بر این پیامبران نیز به آن ها چنگ زده اند پس چرا ما به ایشان توسل نجوییم؟ سپس همگی جمع شده و فریاد برآوردند: «پروردگارا! به حق شکوه محمّد صلی الله علیه و آله داد که گرامی ترین آفریدگان است و به حق شکوه علی ای که برترین و والاترین آن هاست و به حق شکوه فاطمه علیها السلام، آن زن بافضیلت و عصمت و به حق شکوه حسن و حسین نوادگان سرور پیغمبران و سرور تمامی جوانان اهل خانه بهشت و به حق شکوه خاندان پاک و پاکدامن آل طه و یاسین تو را قسم می دهیم گناهان ما را بیامرز و از کیفر ما در گذر و این کشتار را از ما دور گردان در آن هنگام از آسمان به موسی اندا رسید: «این کشتار را به پایان رسان؛ چون برخی از آن ها از من چنین خواستند و مرا قسمی دادند که اگر آن گوساله پرستان مرا چنین قسمی داده و از من خواسته بودند تا آن ها را از گناه به دور دارم، حتماً چنین چنین می کردم تا آن گوساله را نپرستند؛ حتی اگر شیطان مرا این چنین قسم می داد حتماً هدایتش می کردم و اگر نمرود و فرعون مرا چنان قسمی می دادند حتماً آن ها را نجات می دادم سپس خداوند کشتار را از میان بنی اسرائیل برچید آن ها گفتند: «افسوس» که پیشتر به محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش توسل نجستیم تا خداوند ما را از شر این فتنه دور کند و ما را از گناه به دور دارد».

بخش 2: موسی به قوم خود گفت؛

1-2- امام عسکری علیه السلام- افرادی از قومش که گوساله را پرستیدند.

بخش 3: شما به خود ستم کردید.

1-3- امام عسکری علیه السلام- خودتان بودید که به خاطر گوساله پرستی به خودتان ضرر زدید.

بخش 4: با انتخاب گوساله؛

1-4- امام عسکری علیه السلام- شما گوساله را به خدایی گرفتید.

2-4- امام رضا علیه السلام- از میان قوم موسی علیه السلام پنج نفر که اهل یک خانه بوده و بر سر یک سفره غذا می خوردند مردم را به پرستش گوساله فرمان دادند؛ آن پنج نفر اذینونه»، برادرش «میدونه» و نیز پسر برادر دختر و همسر او بودند که مردم را به گوساله پرستی امر کردند.

ص: 369

باب 5: بارِئِكُم

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿الذِي بَرَاكُمْ وَصَوَّرَكُمْ﴾. (1)

باب 6: فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ

1-6- العسكرى علیه السلام- ﴿يَقْتُلُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً يَقْتُلُ مَنْ لَمْ يَعْبُدِ الْعِجْلَ مَنْ عَبَدَهُ﴾. (2)

2-6- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ فَقَالُوا: فَكَيْفَ نَقْتُلُ أَنْفُسَنَاءٍ فَقَالَ لَهُمْ مُوسَى علیه السلام اغْدُوا كُلُّ وَاحِدٍ مِنْكُمْ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَ مَعَهُ سِكِّينُ أَوْ حَدِيدَةُ أَوْ سَيْفَ فَإِذَا صَعِدْتُ أَنَا مِنْبَرَ بَنِي إِسْرَائِيلَ فَكُونُوا أَنْتُمْ مُتَلَثْمِينَ لَا يَعْرِفُ أَحَدُ صَاحِبَهُ فَاقْتُلُوا بَعْضُكُمْ بَعْضًا فَاجْتَمَعُوا سَبْعِينَ أَلْفَ رَجُلٍ مِمَّنْ كَانُوا عَبَدُوا الْعِجْلَ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ فَلَمَّا صَلَّى بهم مُوسَى اللهِ وَصَعِدَ الْمِنْبَرَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ يَقْتُلُ بَعْضاً حَتَّى نَزَلَ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ: قُلْ لَهُمْ يَا مُوسَى اللَّهِ ارْفَعُوا الْقَتْلَ فَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَقُتِلَ مِنْهُمْ عَشَرَةُ آلَافٍ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾. (3)

باب 1: ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ

1-7- العسكرى علیه السلام - ﴿ذَلِكَ الْقَتْلُ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ مِنْ أَنْ تَعِيشُوا فِي الدُّنْيَا وَهُوَ لَا يَغْفِرُ لَكُمْ فَيَتمُّ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَيْرَاتُكُمْ وَ يَكُونُ إِلَى النَّارِ مَصِيرُكُمْ وَإِذَا قُتِلْتُمْ وَأَنْتُمْ تَائِبُونَ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْقَتْلَ كَفَّارَتَكُمْ وَجَعَلَ الْجَنَّةَ مَنْزِلَكُمْ وَ مَقِيلَكُمْ﴾. (4)

باب 8: فَتابَ عَلَيْكُمْ

اشاره

1-8- امام عسکری علیه السلام- ﴿قَبلَ تَوْبَتَكُمْ قَبْلَ اسْتِيفَاءِ الْقَتْلِ لِجَمَاعَتِكُمْ وَ قَبْلَ إِثْيَانِهِ عَلَى مُكَافَاتِكُمْ وَ أَمْهَلَكُمْ لِلتَّوْبَةِ وَاسْتَبْقَاكُمْ لِلطَّاعَة﴾. (5)

بخش 5: آفریننده ی تان؛

ص: 370

1-5- امام عسکری علیه السلام- کسی که شما را آفرید و صورت بخشید.

بخش 6: و خود را یکدیگر را به قتل برسانید.

1-6- امام عسکری علیه السلام- آن هایی که گوساله را نپرستیده اند کسانی را که به پرستش آن پرداختنه اند به قتل رسانند.

2-6- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- بنی اسرائیل گفتند: چگونه یکدیگر را بکشیم؟ موسی علیه السلام گفت: «فردا همه ی شما در کنار بیت المقدس اجتماع کنید و هر کدامتان یک شمشیر یا کارد یا چیز آهنی با خود بیاورید؛ وقتی من از منبر بنی اسرائیل بالا رفتم هر یک صورت خود را بپوشانید تا هیچ کس از شما آن دیگری را نشناسد؛ سپس با یکدیگر نزاع و مقاتله کنید». روز بعد هفتادهزار نفر از مردانی که گوساله پرستی کرده بودند در کنار بیت المقدس اجتماع نمودند. موسی علیه السلام بر آن ها وارد شد و با آنان نماز خواند و سپس از منبر بالا.رفت آن گاه آن ها با یکدیگر درگیر شدند. در همان لحظه جبرئیل نازل شد و گفت ای موسی قلیه به آنان بگو حکم قتل از میان شما برداشته شد و خداوند شما را آمرزید در اثر این نزاع ده هزار نفر کشته شدند تا آن که آیه ی پذیرش توبه نازل شد: ﴿ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بارِئِكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيم﴾.

بخش 7: این کار برای شما در پیشگاه آفریدگارتان بهتر است.

1-7- امام عسکری علیه السلام- این که به این صورت یکدیگر را بکشید بهتر از این است که در دنیا زنده بمانید ولی خداوند شما را نیامرزد و در این حالت نابخشودگی به سر برید تا این که عمرتان در دنیا به سر رسد و فرجام شما به سوی آتش دوزخ باشد اما آن گاه که در حالت توبه کشته شوید، خداوند این کشته شدن را کفاره ی گناه شما قرار داده و بهشت را منزل و سرای بازگشتتان می گرداند.

بخش 8: سپس خداوند توبه شما را پذیرفت.

1-8- امام عسکری علیه السلام- [خداوند توبه ی شما را پیش از آن که همه کشته و مجازات شوید، پذیرفت و شما را مهلت داد تا توبه کنید و بر جای گذاشت تا از او اطاعت نمائید.

ص: 371

قوله تعالى: ﴿وَإِذْ قُلْتُمْ يا مُوسى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ﴾ (55)

باب 1: إذ

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ ذَلِكَ أَنَّ مُوسَى اللهِ لَمَّا أَرَادَ أَنْ يَأْخُذَ عَلَيْهِمْ عَهْدَ الْفُرْقَانِ فَرَّقَ مَا بَيْنَ الْمُحِقِّينَ وَالْمُبْطِلِينَ لِمُحَمَّدِ الله بِنُبُوتِهِ وَلِعَلِيَّ الله بإمَامَتِهِ وَلِلْأئِمَّة الطَّاهِرينَ بإمَامَتِهِمْ﴾. (1)

2-1- الرّضا علیه السلام- ﴿لَمَّا كَلَّمَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ قَرَبَهُ نَجِيَّا رَجَعَ إِلَى قَوْمِهِ فَأَخْبَرَهُمْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ كَلَّمَهُ وَ قَرَبَهُ وَ نَاجَاهُ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَسْمَعَ- وَ كَلَامَهُ كَمَا سَمِعْتَ وَكَانَ الْقَوْمُ سَبْعَمِائَةِ أَلْفِ رَجُل فَاخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعِينَ أَلْفاً ثُمَّ اخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعَةَ آلَافٍ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعَمِائَةِ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعِينَ رَجُلًا لِمِيقَاتِ رَبِّهِ فَخَرَجَ بِهِمْ إِلَى طُورِ سَيْنَاءَ فَأَقَامَهُمْ فِي سَفْحِ الْجَبَلِ وَصَعِدَ إِلَى الطُّور وَ سَأَلَ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَنْ يُكَلَّمَهُ وَيُسْمِعَهُمْ كَلَامَهُ فَكَلَّمَهُ اللَّهُ تَعَالَى ذِكْرُهُ وَ سَمِعُوا كَلَامَهُ مِنْ فَوْقُ وَ أَسْفَلُ وَ يَمِينُ وَ شِمَالُ وَ وَرَاءُ وَ أَمَامُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَحْدَثَهُ فِي الشَّجَرَةَ ثُمَّ جَعَلَهُ مُنْبَعِثاً مِنْهَا حَتَّى سَمِعُوهُ مِنْ جَمِيعِ الْوُجُوهِ فَقَالُوا....﴾. (2)

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَالَ فِي كِتَابِهِ وَ اخْتارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلًا لميقاتِنا فَانْطَلَقَ بهِمْ مَعَهُ لِيَشْهَدُوا لَهُ إِذَا رَجَعُوا عِنْدَ الْمَلَا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ إِنَّ رَبِّي قَدْ كَلَّمَنِي فَلَوْ أَنَّهُمْ سَلَّمُوا ذَلِكَ لَهُ وَ صَدَّقُوا بِهِ لَكَانَ خَيْراً لَهُمْ وَلَكِنَّهُمْ قَالُوا لِمُوسَى علیه السلام لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللهَ جَهْرَةً﴾. (3)

4-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنَّ مُوسَى لَمَّا قَالَ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ إِنَّ اللَّهَ يُكَلِّمُنِي وَيُنَاجِينِي لَمْ يُصَدِّقُوهُ فَقَالَ لَهُمُ اخْتَارُوا مِنْكُمْ مَنْ يَجِيءُ مَعِي حَتَّى يَسْمَعَ كَلَامَهُ فَاخْتَارُوا سَبْعِينَ رَجُلًا مِنْ خِيَارِهِمْ وَ ذَهَبُوا مَعَ مُوسَى إِلَى الْمِيقَاتِ فَدَنَا مُوسَى علیه السلام وَ نَاجَى رَبَّهُ وَ كَلَّمَهُ

ص: 372

و [نیز به یادآورید] هنگامی را که گفتید ای موسی ما هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد؛ مگر این که خدا را آشکارا با چشم خود ببینیم؛ پس صاعقه شما را گرفت؛ در حالی که تماشا می کردید. (55)

بخش 1: هنگامی که؛

1-1- امام عسکری علیه السلام- این آیه زمانی نازل شد که موسی علیه السلام تصمیم گرفت از بنی اسرائیل در رابطه با فرقان پیمان بگیرد که فرقان چیزی است که بین کسانی که نبوت محمّدی و امامت علی علیه السلام و ائمه علیهم السلام پاک پس از او را حقیقت می دانسته و کسانی که آن را منکر شده و مبطل می دانستند، جدایی قرار می دهد.

2-1- امام رضا علیه السلام- پس از آن که خدای عزّوجلّ با موسی علیه السلام سخن گفت و او را همانند یک هم صحبت و هم راز مقرب و نزدیک خود گردانید موسی به سوی قوم خود بازگشت و ایشان را خبر داد که خدای عزّوجلّ با او سخن گفته و او را با راز و نجوا مقرب خود ساخته است قوم موسی علیه السلام به او گفتند: «ما هرگز به این حرف تو ایمان نیاورده و تو را تصدیق نمی کنیم مگر آن که سخن خدا را چنان که تو شنیده ای ما هم بشنویم آن قوم هفتصد هزار مرد بودند و موسی علیه السلام از میان جمله ی ایشان هفتاد هزار نفر را برگزید؛ بعد از آن از مجموع هفتاد هزار نفر، هفت هزار نفر و سپس از آن هفت هزار نفر، هفتصد نفر و سپس از آن هفتصد نفر هفتاد نفر را برگزید؛ تا آن ها را زمان ملاقات با پروردگارش با خود همراه سازد. در آن هنگام موسی ایشان را به سوی طور سینا بیرون برد؛ آن ها را در پایین آن کوه متوقف کرده و خود به سوی کوه طور بالا رفت و از خدا خواست تا با او سخن بگوید و سخنش را به ایشان برساند. پس خدای عز ذکره با او سخن گفت و ایشان سخن خدا را از بالا، زیر، راست، چپ، پشت سر و پیش رو شنیدند؛ زیرا خدای عزّوجلّ آن صوت و سخنان را توسط درخت پدید آورده بود و سپس آن صوت را از همان درخت منبعث و برانگیخته کرد و چنان شد که آن ها آن سخنان را از همه ی وجوه و اطراف و جوانب شنیدند.

3-1- امام علی علیه السلام- خداوند عزّوجلّ در کتاب خود فرمود: ﴿وَاخْتَارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلًا لِّيَقَاتِنَا﴾ [یعنی] موسی ، هفتاد نفر از میان افراد قوم خود را هنگامی که به محل میقات ما می آمد، برگزید و با خود آورد و آنان را با خود راهی کرد تا وقتی به سوی جمع بنی اسرائیل بازگشتند آن ها گواهی دهند که پروردگار موسی با او سخن گفته است زیرا آنان کلام موسی را نپذیرفته بودند. اگر آن ها کلام موسى علیه السلام را قبول و او را تأیید کرده بودند بدون شک برایشان بهتر بود؛ اما چنین نکرده و به او گفتند: ما هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد مگر این که خدا را آشکارا با چشم خود ببینیم

4-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- زمانی که موسی به بنی اسرائیل گفت: «خداوند با من سخن گفته و نجوا می کند» آن ها او را تصدیق نکردند پس موسی علیه السلام به آن ها گفت: «از میان خود [کسی] را برگزینید تا با من به طور بیاید و کلام پروردگار را بشنود سپس آن ها هفتاد مرد را برگزیدند تا به همراه موسی به سوی میقات بروند هنگامی که آن ها به کوه طور رسیدند موسی علیه السلام

ص: 373

اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَقَالَ مُوسَى لِأَصْحَابِهِ اسْمَعُوا وَاشْهَدُوا عِنْدَ بَنِي إِسْرَائِيلَ بِذَلِكَ فَقَالُوا لَهُ لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللهَ جَهْرَةً﴾. (1)

باب 2: قُلْتُم

1-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَهُمُ السَّبْعُونَ الَّذِينَ اخْتَارَهُمْ مُوسَى علیه السلام لِيَسْمَعُوا كَلَامَ اللَّهِ﴾. (2)

2-2- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالَ أَسْلَافُكُمْ﴾. (3)

3-2- الرّضا علیه السلام- ﴿مُوسَى بْنُ عِمْرَانَا وَ أَصْحَابُهُ السَّبْعُونَ الَّذِينَ اخْتَارَهُمْ صَارُوا مَعَهُ إِلَى الْجَبَلِ فَقَالُوا لَهُ﴾. (4)

4-2- العسكرى علیه السلام- ﴿هذا مُوسَى كَلِيمُ اللَّهِ مَعَ وُفُور عَقْلِهِ وَ كَمَالِ عِلْمِهِ وَ نُزُولِ الْوَحْيِ عَلَيْهِ اخْتَارَ مِنْ أَعْيَانِ قَوْمِهِ وَ وُجُوهِ عَسْكَرِهِ لِمِيقَاتِ رَبِّهِ سَبْعِينَ رَجُلًا مِمَّنْ لَا يَشْكُ فِي إِيمَانِهِمْ وَإِخْلَاصِهِمْ فَوَقَعَتْ خِيَرَتُهُ عَلَى الْمُنَافِقِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَاخْتارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلًا لِمِيقَاتِنا إِلَى قَوْلِهِ لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً﴾. (5)

5-2- الهادى علیه السلام- ﴿أَمْ تُريدُونَ بَلْ تُريدُونَ يَا كُفَّارَ قُرَيْشِ وَ الْيَهُودِ أَنْ تَسْتَلُوا رَسُولَكُمْ مَا تَقْتَرِحُونَهُ مِنَ الْآيَاتِ الَّتِي لَا تَعْلَمُونَ هَلْ فِيهَا صَلَاحُكُمْ أَوْ فَسَادُكُمْ كَمَا سُئِلَ مُوسَى علیه السلام مِنْ قَبْلُ وَ اقْتُرَحَ عَلَيْهِ لِمَا قِيلَ لَهُ لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً﴾. (6)

باب 3: لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ

اشاره

1-3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿الإيمَانُ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَلَى أَرْبَعَة أَوْجُهِ فَمِنْهُ... وَأَمَّا الْإِيمَانُ الَّذِي هُوَ التَّصْدِيقُ قَوْلُهُ لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ أَيْ لَا نُصَدِّقُك﴾. (7)

2-3- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ أَنَّ هَذَا أَمْرُ رَبِّكَ﴾. (8)

3-3- الرّضا علیه السلام- ﴿فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ بِأَنَّ هَذَا الَّذِي سَمِعْنَاهُ كَلَامُ اللَّهِ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً﴾. (9)

ص: 374

نزدیک شده و با پروردگارش مناجات کرد؛ خداوند نیز با او سخن گفت موسی به همراهانش گفت: بشنوید و نزد بنی اسرائیل به آن شهادت دهید اما با این وجود آن ها گفتند: لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً.

بخش 2: گفتید؛

1-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- آن ها همان هفتاد نفری بودند که موسی علیه السلام آنان را برگزید تا سخن خداوند را بشنوند.

2-2- امام عسکری علیه السلام- [ای یهودیان!] پیشینیان شما بودند. [که این سخنان را گفتند].

3-2- امام رضا علیه السلام- موسی بن عمران و هفتاد نفر همراهش که از بین بنی اسرائیل انتخاب کرده بود و با او به کوه رفتند و آن ها بودند که این کلام را گفتند.....

4-2- امام عسکری علیه السلام- این موسی علیه السلام کلیم خداست که با همه وفور عقل، علم کامل و نزول وحی بر او هفتاد نفر از میان بزرگان قوم و سران و فرماندهان لشکرش را انتخاب کرد تا آن ها را با خود به میقات پروردگارش ببرد این افراد کسانی بودند که شکی در ایمان و اخلاص آن ها ها نداشت؛ با این حال منتخبین او منافق از کار در آمدند خداوند درباره ی آن ها فرمود: ﴿وَ اخْتارَ مُوسى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً لِمِيقاتِنا﴾ تا آن جا که به این سخن می رسد که این افراد برگزیده گفتند: ﴿لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً﴾.

5-2- امام هادی علیه السلام- ای کفّار قریش و یهود آیا می خواهید- بلکه حتماً می خواهید معجزه ای را که نمی دانید به صلاح شماست یا به ضررتان از خدا درخواست کنید؟ چنان چه پیش از این نیز اجداد شما از حضرت موسی درخواست کرده و به او گفتند: ﴿ لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهرةً﴾

بخش 3: هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد.

1-3- علیّ بن ابراهیم رحمه الله علیه- ایمان در کتاب خداوند بر چهار قسم است... که تصدیق کردن یکی از اقسام آن است چنان چه در این سخن خداوند آمده: ﴿لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى الله﴾ [به توایمان نمی آوریم] یعنی تو را تصدیق نمی کنیم.

2-3- امام عسکری علیه السلام- گفتند: ما به این سخن تو ایمان نداریم که این دستور پروردگارت باشد.

3-3- امام رضا علیه السلام- گفتند: ای موسی ما ایمان نداریم که این سخنی که شنیده ایم، کلام خداوند باشد؛ مگر این که آشکارا خدا را ببینیم.

ص: 375

باب 4: نَرَى اللَّهَ جَهْرَةٌ

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿عِيَاناً يُخْبرُنَا بِذَلِكَ﴾. (1)

2-4- الرّضا علیه السلام- ﴿فَقَالُوا لَهُ إِنَّكَ قَدْ رَأَيْتَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَأَرِنَاهُ كَمَا رَأَيْتَهُ فَقَالَ لَهُمْ: إِنِّى لَمْ أَرَهُ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً﴾. (2)

3-4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَقَالُوا لمُوسَى علیه السلام: فَاسْأَلْهُ أَنْ يَظْهَرَ لَنَا﴾. (3)

باب 5: فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ

1-5- العسكري علیه السلام- ﴿مُعَايَنَةٌ﴾. (4)

2-5- الرّضا علیه السلام- ﴿فَلَمَّا قَالُوا هَذَا الْقَوْلَ الْعَظِيمَ وَ اسْتَكْبَرُوا وَ عَتَوْا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْهِمْ صَاعِقَةٌ فَأَخَذَتْهُمْ بِظُلْمِهِمْ فَمَاتُوا﴾. (5)

3-5- الرّضا علیه السلام- ﴿فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ فَاحْتَرَقُوا عَنْ آخِرِهِمْ وَ بَقِيَ مُوسَى علیه السلام وَحِيداً﴾. (6)

4-5- العسكرى علیه السلام- ﴿أَخَذَتْ أَسْلَافَكُمْ﴾. (7)

5-5- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿مِنَ الْجِبَالَ الَّتِي تَطَايَرَتْ يَوْمَ مُوسَى سَبْعَةُ أَجْبُل فَلَحِقَتْ بِالْحِجَاز وَ الْيَمَنِ مِنْهَا بِالْمَدِينَة أحدُ وَ وَرَقَانُ وَ بِمَكَّةَ ثَوْرُ وَ تُوْرُ وَ ثَبِيرُ وَ حِرَاءُ وَ بِالْيَمَنِ بالْيَمَنِ صَبَرُ وَ حَضُور﴾. (8)

باب 6: وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ

اشاره

1-6- العسكرى علیه السلام- ﴿وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ إِلَيْهِمْ... وَ هُمْ يَنْظُرُونَ إِلَى الصَّاعِقَة تَنْزِلُ عَلَيْهِم﴾. (9)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ بَعَثْناكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾. (56)

ص: 376

بخش 4: خدا را آشکارا [با چشم خود] ببینیم.

1-4- امام عسکری علیه السلام- خود خدا در حالی که عیان و مشهود است این سخن را به ما بگوید.

2-4- امام رضا علیه السلام- گفتند: ای موسی علیه السلام! تو خدا را دیده ای؛ پس او را آن چنان که خود دیده ای، به ما نیز نشان بده» موسی گفت: من خدا را ندیده ام گفتند: لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جهرةً

3-4- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه - بنی اسرائیل به موسی علیه السلام گفتند از خدا تقاضا کن که خود را برای ما ظاهر و آشکار سازد.

بخش 5: پس صاعقه شما را گرفت

1-5- امام عسکری علیه السلام- آن صاعقه ای هویدا بود.

2-5- امام رضا علیه السلام- هنگامی که بنی اسرائیل این کلام سنگین را گفته [خواستند خدا را آشکارا ببینند]، تکبر نموده و از حد خود تجاوز کردند خداوند صاعقه ای برایشان فرستاد و صاعقه آن ها را به سبب ظلمی که بر نفس خود کرده بودند در برگرفت و تمامی آن ها مردند.

3-5- امام رضا علیه السلام- صاعقه ای آن ها را گرفت و همه ی آنان سوختند و موسی علیه السلام تنها ماند.

4-5- امام عسکری علیه السلام- [ای یهود!] صاعقه بر اسلاف و پیشینیان شما فرود آمد.

5-5- ابن عباس رحمه الله علیه- از کوه هایی که در ماجرای آن روز موسی علیه السلام و جریان صاعقه متلاشی شدند هفت کوه بودند که متلاشی شده و به سرزمین حجاز و یمن پیوستند. در مدینه کوه «احد» و کوه «رقان» در مکه کوه های «ثور»، «ثبیر» و «حرا» و در یمن کوه «صبر» و کوه «حصون» از آن جمله هستند.

بخش 6: در حالی که تماشا می کردید؛

1-6- امام عسکری علیه السلام- یعنی این اتّفاق [گرفتار شدن بنی اسرائیل به عذاب صاعقه] در حالی افتاد که شما آن ها را نظاره می کردید وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ إِلَيْهِمْ... و آن ها صاعقه ای که به طرفشان فرود می آمد را نگاه می کردند.

سپس شما را پس از مرگتان حیات بخشیدیم؛ شاید شکرگذاری کنید (56)

ص: 377

باب 1: بَعَثْناكُمْ

1-1- الرّضا علیه السلام- ﴿بَعَثَ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ عَلَيْهِمْ صَاعِقَةٌ فَأَخَذَتْهُمْ بِظُلْمِهِمْ فَمَاتُوا فَقَالَ مُوسَى علیه السلام يَا رَبِّ مَا أَقُولُ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ إِذَا رَجَعْتُ إِلَيْهِمْ وَ قَالُوا: إِنَّكَ ذَهَبْتَ بِهِمْ فَقَتَلْتَهُمْ لِأَنَّكَ لَمْ تَكُنْ صَادِقاً فِيمَا ادَّعَيْتَ مِنْ مُنَاجَاةِ اللَّهِ إِيَّاكَ فَأَحْيَاهُمُ اللَّهُ وَ بَعَثَهُمْ مَعَهُ﴾. (1)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ هَؤُلَاءِ قَدْ رَجَعُوا إِلَى مَنَازِلِهِمْ بَعْدَ مَا مَاتُوا فَقَالَ ابْنُ الْكَوَاءِ: وَ مَا ذَاكَ ثُمَّ أَمَاتَهُمْ فَكَأَنَّهُمْ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ: لَا وَيْلَكَ أَ وَ لَيْسَ قَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ حَيْثُ يَقُولُ وَ ظَلَّلْنا عَلَيْكُمُ الْغَامَ وَ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمُ المَنَّ وَ السَّلْوى فَهَذَا بَعْدَ الْمَوْتِ إِذْ بَعَثَهُمْ ﴾. (2)

3-1- العسكرى علیه السلام- ﴿بَعَثْنَا أَسْلَافَكُمْ﴾. (3)

باب 2: مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمُ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿أَيْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِ أَسْلَائِكُمْ﴾. (4)

2-2- الرّضا علیه السلام- ﴿فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ فَاحْتَرَقُوا عَنْ آخِرِهِمْ وَبَقِيَ مُوسَى علیه السلام وَحِيداً فَقَالَ: يَا رَبِّ إِنِّي اخْتَرْتُ سَبْعِينَ رَجُلًا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ فَجِئْتُ بهِمْ وَأَرْجِعُ وَحْدِى فَكَيْفَ يُصَدِّقُنِي قَوْمِي بِمَا أَخْبِرُهُمْ بِهِ فَلَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِيَّايَ أَ تُهْلِكُنا بما فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا فَأَحْيَاهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِمْ﴾. (5)

باب 3: لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

اشاره

1-3- العسكري علیه السلام- ﴿أى لَعَلَّ أَسْلَافَكُمْ يَشْكُرُونَ الْحَيَاةَ الَّتِي فِيهَا يَتُوبُونَ وَيَقْلَعُونَ وَ إِلَى رَبِّهِمْ يُنِيبُونَ لَمْ يُدِمْ عَلَيْهِمْ ذَلِكَ الْمَوْتَ فَيَكُونَ إِلَى النَّارِ مَصِيرُهُمْ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾. (6)

ص: 378

بخش 1: به شما حیات بخشیدیم؛

1-1- امام رضا علیه السلام- پس از آن که خداوند عزّوجلّ صاعقه ای بر آنان فرستاد آن گروه از بنی اسرائیل که همراه موسی به طور آمده بودند و صاعقه آنان را به خاطر ظلمشان از بین برد حضرت موسی علیه السلام به خداوند عرضه داشت: «خداوندا! وقتی نزد بقیه ی بنی اسرائیل برگردم و ایشان بگویند تو آنان را بردی و به کشتن دادی؛ چون دروغ گفته بودی که خدا به نجوا با تو سخن گفته است من چه جوابی به آنان بدهم؟ در این هنگام خداوند آنان را زنده کرده و به همراه موسی علیه السلام [به سوی شهر] فرستاد.

2-1- امام علی علیه السلام- [در پاسخ به ابن کواء] فرمودند ای ابن کواد! آیا این کلام را دروغ می پنداری که آن ها آن دسته از بنی اسرائیل که با موسی به طور رفتند پس از آن که مرده بودند زنده شده و به خانه های خود بازگشتند؟ ابن کواء به امیرالمؤمنین علیه السلام عرض کرد: معنای این که سپس آن ها را در همان جا که زنده کرده بود می راند چیست؟ حضرت القلم فرمود «وای بر تو! آیا کتاب خدا در این مورد به تو آگاهی نداده است؟ آن جا که می فرماید: ﴿وَظَلَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ وَأَنزَلْنَا عَلَيْكُمُ المَنَّ وَالسَّلْوَي﴾ و این اتفاق مربوط به زمانی است که خداوند آن ها را پس از آن که میراند دوباره زنده کرد یعنی پس از آن که بالای کوه طور مردند و سپس زنده شدند، طبق این آیه از نعمت های الهی بهره مند شدند بنابراین امکان نداشته که پس از زنده شدن مجددا همانجا مرده باشند.

3-1- امام عسکری علیه السلام- [ای یهودیان!] ما گذشتگان شما را [پس از آن که می راندیم مجدداً در همین دنیا] برانگیختیم و زنده کردیم

بخش 2: پس از مرگتان؛

1-2- امام عسکری علیه السلام- پس از مرگ پیشینیانتان مجدداً آن ها را برانگیختم.

2-2- امام رضا علیه السلام- صاعقه ای آن ها را گرفته و همگی سوختند موسی علیه السلام تنها ماند. فرمود: «خدایا من هفتاد نفر از بنی اسرائیل را انتخاب کرده و آوردم و حال تنها برگردم!؟ چگونه قوم من حرف مرا قبول کنند؟ خداوندا تو حکیمی و اگر اراده می کردی پیش از این نیز می توانستی من و آن ها را هلاک کنی [امّا] آیا تو ما را به خاطر عملکرد سفیهان و بیخردان ما (آن ها که از روی بی خردی طلب دیدن خدا کردند) هلاک می کنی؟ خداوند نیز پس از مرگ، آن ها را زنده کرد.

بخش 3: شاید شما شکرگزاری کنید؛

1-3- امام عسکری علیه السلام- شاید گذشتگان شما شکرگزار زندگی [دوباره ای که به آن ها داده شد] باشند که بتوانند در آن توبه کرده [و وابستگی به] دنیا را ترک گویند و به سوی پروردگارشان بازگردند و توبه کنند؛ که اگر آن مرگ ادامه داشت و خدا زنده شان نمی کرد، به سبب گناهشان حتماً کارشان به جهنم ختم می شد و تا ابد در آن جا می ماندند.

ص: 379

قوله تعالى: ﴿وَظَلَّلْنا عَلَيْكُمُ الْغَامَ وَ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمُ النَّ وَ السَّلْوى كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ وَ ما ظَلَمُونَا وَلكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾ (57)

باب 1: وَ ظَلَّلْنا عَلَيْكُمُ الْغَمامَ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ وَاذْكُرُوا يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِذْ ظَلَّلْنا عَلَيْكُمُ الْغَامَ لَمَّا كُنتُمْ فِي النيه [التيهِ] يَقِيكُمْ حَرَّ الشَّمْسِ وَ بَرْدَ الْقَمَرِ﴾. (1)

2-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِن بَنِي إِسْرَائِيلَ لَمَّا عَبَرَ بِهِمْ مُوسَى الْبَحْرَ نَزَلُوا فِي مَفَازَة فَقَالُوا يَا مُوسَى علیه السلام أَهْلَكتنا وقتلتنا وأَخْرَجْتَنَا مِنَ الْعُمْرَانِ إِلَى مَفَازَة لَا ظِلَّ وَلَا شَجَرَ وَلَا مَاءَ كَانَتْ تجى: بِالنَّهَارِ غَمَامَهُ تُظِلُّهُمْ مِنَ الشَّمْس﴾. (2)

باب 2: أَنزَلْنَا عَلَيْكُمُ

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ الْمَنُّ وَالسَّلْوَى يَنْزِلُ عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ مَا بَيْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ فَمَنْ نَامَ تِلْكَ السَّاعَةَ لَمْ يَنْزِلْ نَصِيبُهُ وَ کَانَ إِذَا اِنْتَبَهَ فَلاَ یَرَی نَصِیبَهُ اِحْتَاجَ إِلَی اَلسُّؤَالِ وَ اَلطَّلَبِ﴾. (3)

2-2- علی بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ یَنْزِلُ عَلَیْهِمْ بِاللَّیْلِ اَلْمَنُّ فَیَقَعُ عَلَی اَلنَّبَاتِ وَ اَلشَّجَرِ وَ اَلْحَجَرِ فَیَأْکُلُونَهُ﴾. (4)

باب 3: المنَّ

اشاره

1-3- العسكري علیه السلام- ﴿المَنَّ التَّرنْجَبِينُ كَانَ يَسْقُطُ عَلَى شَجَرِهِمْ فَيَتَنَاوَلُونَهُ﴾. (5)

2-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿الْكَمْأَةُ مِنَ الْمَنِّ الَّذِي أَنْزَلَهُ اللَّهُ عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ وَهِيَ شِفَاءُ لِلْعَيْن﴾. (6)

ص: 380

و ابر را بر شما سایبان قرار دادیم؛ و «من» (نوعی صمغ شیرین گیاهان) و «سلوی» (پرنده ای مانند بلدرچین) را برای شما فرستادیم؛ [و گفتیم:] «از نعمت های پاکیزه ای که به شما روزی داده ایم بخورید»؛ و [آن ها کفران کردند، ولی با این کار]؛ آن ها به ما ستم نکردند؛ بلکه به خود ستم می نمودند. (57)

بخش 1: و ابر را بر شما سایبان قرار دادیم.

1-1- امام عسکری علیه السلام- ای بنی اسرائیل زمانی را که در بیابان سرگردان بودید، به یادآورید (یکی از عذاب های بنی اسرائیل سرگردانی آن ها در بیابان بود) ابرها را سایبان شما قراردادیم تا شما را از گرمای خورشید و سرمای ماه حفظ کند.

2-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- بنی اسرائیل وقتی که موسی علیه السلام آن ها را از دریا عبور داد، به بیابانی رسیدند و به موسی گفتند: «تو ما را به هلاکت افکنده و کشتی؛ چون ما را از شهر و آبادی به بیابانی آورده ای که نه سایه ای دارد نه درختی و نه آبی پس از آن بود که به امر خدا به هنگام روز ابری می آمد و در برابر خورشید بر آن ها سایه می افکند.

بخش 2: برای شما فرستادیم؛

1-2- امام صادق علیه السلام- مرغ بریان و ترنجبین در بین الطلوعین (بین طلوع فجر تا طلوع خورشید) بر بنی اسرائیل نازل می شد و هر کس در آن ساعت می خوابید از آن بی نصیب می ماند و وقتی بیدار می شد چاره ای جز گدایی و درخواست از دیگران نداشت.

2-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- شب نیز بر آن ها ترنجبین فرو می ریخت که بر روی گیاهان، درختان و سنگ ها می افتاد سپس مردم آن را برداشته و می خوردند.

بخش 3: نوعی صمغ شیرین گیاهان=

1-3- امام عسکری علیه السلام- منظور از المنَّ ترنجبین است که از آسمان روی درختان می ریخت و مردم از آن می خوردند.

2-3- پیامبر صلی الله علیه و آله - المنَّ ، نوعی ترنجبین است که بر بنی اسرائیل نازل می شد و آن شفادهنده ی چشم است.

ص: 381

باب 4: السَّلوي

1-4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ بِالْعَشِيِّ يَجِي، طَائِرُ مَشْوِيٌّ فَيَقَعُ عَلَى مَوَائِدِهِمْ وَ إِذَا أَكَلُوا وَ شَبِعُوا طَارَ وَ مَر﴾. (1)

2-4- العسكري علیه السلام- ﴿السَّلْوَى السَّمَانَى أَطْيَبُ طَيْر لَحْماً يَسْتَرْسِلُ لَهُمْ فَيَصْطَادُونَهُ﴾. (2)

3-4- الحسين علیه السلام- ﴿ إِنَّ يَهُودِيَا مِنْ يَهُودِ الشَّامِ وَ أَحْبَارِهِمْ قَالَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ فِي أَثْنَاءِ كَلَامِ طويل: فَإِنَّ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ قَدْ أَعْطِرَ الْمَنَّ وَ السَّلْوَى فَهَلْ فُعِلَ بِمُحَمَّدٍ نَظِيرُ هَذَا؟ قَالَ لَهُ على علیه السلام: لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ مُحَمَّدُ علیه السلام َأعْطِيَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ أَحَلَّ لَهُ الْغَنَائِمَ وَلِأُمَّتِهِ وَلَمْ تَحِلَّ لَأَحَدٍ غَيْرِهِ قَبْلَهُ؟ فَهَذَا أَفْضَلُ مِنَ الْمَنِّ وَ السَّلْوَى. قَالَ لَهُ الْيَهُودِيُّ: فَإِنَّ مُوسَى اللهِ قَدْ ظُللَ عَلَيْهِ الْعَمَامُ؟ قَالَ لَهُ عَلَى: لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ قَدْ فُعِلَ ذَلِكَ بِمُوسَى علیه السلام فِي التيهِ وَأَعْطِيَ مُحَمَّدٌ أَفْضَلَ مِنْ هَذَا إِنَّ الْغَمَامَةَ كَانَتْ تُظِلُّهُ مِنْ يَوْمَ وُلِدَ إِلَى يَوْمَ قُبِضَ فِي حَضَرِهِ وَأَسْفَارِهِ فَهَذَا أَفْضَلُ مِمَّا أَعْطِيَ مُوسَى علیه السلام﴾. (3)

باب 5: مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْناكُمْ

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ ما رَزَقْناكُمْ وَاشْكُرُوا نِعْمَتِي وَعَظْمُوا مَنْ عَظَمهُ وَ وَقُرُوا مَنْ وَقَرْتُهُ مِمَّنْ أَخَذْتُ عَلَيْكُمُ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِيقَ لَهُمْ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ علیهم السلام﴾. (4)

باب 6: وَ ما ظَلَمُونا

اشاره

1-6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَة إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ قَالَ: لَوْلَا مَا فِي الْقُرْآنِ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَ التَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِي دِينِكُمْ فَقَالَ لَهُ عَلَى: وَمَا هُوَ قَالَ أَجِدُهُ يَقُولُ: وَمَا ظَلَمُونَا وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ وَكَيْفَ يَظْلِمُ اللَّهُ وَ مَنْ هَؤُلَاءِ الظُّلَمَة... فَقَالَ لَهُ عَلَى القيم: وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ ما ظَلَمُونَا وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ فَهُوَ تَبَارَكَ اسْمُهُ أَجَلُ وَأَعْظَمُ مِنْ أَنْ يَظْلَمَ وَ

ص: 382

بخش 4: پرنده ای مانند بلدرچین؛

1-4- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- شامگاه مرغ بریان بر سفره های آن ها فرو می افتاد و پس از این که بنی اسرائیل از آن می خوردند و سیر می شدند بال می گشود و می رفت.

2-4- امام عسکری علیه السلام- همان بلدرچین است که از میان پرندگان، بهترین گوشت را دارد و خداوند آن را بر بنی اسرائیل نازل می فرمود و آنان این پرنده را صید می کردند.

3-4- امام حسين علیه السلام- یکی از عالمان یهودی از سرزمین شام در خلال سخنانی طولانی به حضرت علی این چنین گفت: این حضرت موسی است که مرغ بریان و ترنجبین به او عطا شد آیا به محمّد صلی الله علیه و آله نیز نظیر چنین چیزی داده شده است؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: همین طور بوده و بلکه به محمّد صلی الله علیه و آله برتر از این عطا شده است خداوند چهارپایانی نظیر گاو گوسفند و شتر را برای محمّد صلی الله علیه و آله و امتش حلال کرد که برای هیچ فردی قبل از او حلال قرار نداده بود؛ پس این برتر از مرغ بریان و ترنجبین است» عالم یهودی گفت: ابرها بر موسی علیه السلام قوم سایه انداخت آیا چنین چیزی برای محمّد صلی الله علیه و آله نیز اتفاق افتاده است؟ حضرت علیه السلام فرمود: همین طور است؛ زمانی که در بیابان ها سرگردان بود چنین شد ولی به حضرت موسی علیه السلام فرمود: محمّد صلی الله علیه و آله برتر از آن عطا شد خداوند ابری را مقرر فرمود که پیوسته از ابتدای تولد تا دم مرگ در سفر و حضر بر سر مبارک او سایه انداخت پس این افضل و برتر از آن چیزی است که به موسی علیه السلام عطا شده است.

بخش 5: از نعمت های پاکیزه ای که به شما روزی داده ایم.

1-5- امام عسکری علیه السلام- از این روزی های پاک و پاکیزه تناول کنید و نعمت مرا قدر بدانید و کسی را که من بزرگ داشتم بزرگ بدانید و آنکس را که من احترام نمودم، شما نیز احترام کنید. اینان محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش هستند که از شما درباره ی ایشان عهد و پیمان گرفته بودم.

بخش 6: آن ها به ما ستم نکردند.

1-6- امام علی علیه السلام- زندیقی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمده و گفت: «چنان چه در قرآن، اختلاف و تناقض نمی بود من حتماً به دین شما ایمان می آوردم حضرت فرمود: «تو در قرآن چه اختلاف و تناقضی یافته ای»؟ گفت: «این عبارت را یافته ام ﴿ وَ ما ظَلَمُونَا وَ لكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾ چگونه به خداوند ظلم می شود»؟ و این ظالمان چه کسانی اند؟... علی علیه السلام به او پاسخ داد: اما در باب این سخن خداوند ﴿ و ما ظَلَمُونا وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾ همانا خداى تعالى بزرگ تر از آن است که کسی به او ظلم کند ولیکن منظور آن است که او افراد امین خود را نزد مخلوقاتش قرارداد و به مخلوقات بزرگی و قدر و شأن والای این افراد امین نزد خود را شناساند و همچنین خدا به مردم فهماند که ظلم به افراد امین او در واقع ظلم به خود اوست. چنان چه

ص: 383

لَكِنَّهُ قَرْنَ أَمَنَاءَهُ عَلَى خَلْقِهِ بِنَفْسِهِ وَ عَرَفَ الْخَلِيقَةَ جَلَالَةَ قَدْرِهِمْ عِنْدَهُ وَ أَنَّ ظُلْمَهُمْ ظُلْمُهُ بِقَوْلِهِ وَ ما ظَلَمُونَا بِبُغْضِهِمْ أَوْلِيَاءَنَا وَ مَعُونَةِ أَعْدَائِهِمْ عَلَيْهِمْ﴾. (1)

2-6- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَمَا ظَلَمُونَا وَ لكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ. قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَعْظَمُ وَأَعَزُّ وَ أَجَلُ وَأَمْنَعُ مِنْ أَنْ يُظْلَمَ وَلَكِنَّهُ خَلَطَنَا بِنَفْسِهِ فَجَعَلَ ظُلْمَنَا ظُلْمَهُ وَ وَلَايَتَنَا وَلَايَتَه﴾. (2)

3-6- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ ما ظَلَمُونا لَمَّا بَدَّلُوا وَ قَالُوا غَيْرَ مَا بِهِ أَمِرُوا وَلَمْ يَفُوا بِمَا عَلَيْهِ عُوهِدُوا لِأَنَّ كُفْرَ الْكَافِرِ لَا يَقْدَحُ فِي سُلْطَانِنَا وَ مَمَالِكِنَا كَمَا أَنَّ إِيمَانَ الْمُؤْمِن لَا يَزِيدُ فِي سُلْطَانِنَا﴾. (3)

باب 1: وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ

1-7- العسكرى علیه السلام- ﴿عَلَيْهِمْ وَلَكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ إِذْ حَرَمُوهَا الْجَنَّةَ وَأَوْجَبُوا عَلَيْهَا خُلُودَ النَّارِ﴾. (4)

2-7- العسكرى علیه السلام- ﴿يَضُرُّونَ بِهَا لِكُفْرِهِمْ وَ تَبْدِيلِهِمْ﴾. (5)

3-7- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿خَمْسَةٌ فِي كِتَابِ اللهِ تَعَالَى مَنْ كُنَ فِيهِ كُنَ عَلَيْهِ قِيلَ وَ مَا هِيَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: النَّكْثُ وَالْمَكْرُ وَالْبَغْضُ وَالْخِدَاعُ وَالظُّلْمُ... وَأَمَّا الظُّلْمُ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَمَا ظَلَمُونَا وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُون﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿وَ إذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَداً وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ﴾. (58)

باب: وَإِذْ

اشاره

ص: 384

فرمود: وَ ما ظَلَمُونا یعنی آن ها با بغض و کینه نسبت به اولیاء علیهم السلام من و یاری دشمنان آن ها برعلیه آنان به من ظلم نکردند. [بلکه خودشان برخویشتن ظلم کرده اند]».

2-6- امام باقر علیه السلام- زراره عرض کرد از امام باقر علیه السلام درباره ی قول خدای عزّوجلّ ﴿وَ ما ظَلَمُونا وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾. پرسیدم ایشان پاسخ داد: «خدای تعالی بزرگ تر، عزیزتر، جلیل تر و منیع تر از آن است که به او ستم شود بلکه او ما را به خود وابسته کرده و ستم به ما را ستم به خود انگاشته و ولایت ما را ولایت خود شناخته است.

3-6- امام عسکری علیه السلام- هنگامی که آن ها حکم خدا را جابجا نموده و کلامی غیر آن چه ما به ایشان فرمان داده بودیم گفتند و به عهدی که بسته بودند وفا ننمودند در حقیقت به ما ظلم نکردند چرا که کفر کافر از سلطنت و مالکیت ما نمی کاهد؛ همان طور که ایمان مؤمن بر سلطنت ما نمی افزاید.

بخش 7: بلکه به خود ستم می نمودند.

1-7- امام عسکری علیه السلام- آن ها در واقع به نفس های خود ستم می کنند چرا که [با نافرمانی] بهشت را برخود حرام کرده و خلود در آتش جهنّم را برخود واجب نموده اند.

2-7- امام عسکری علیه السلام- ایشان به خاطر کفر و تحریفشان [به نفس خویش] ضرر رسانده اند.

3-7- پیامبر صلی الله علیه و آله- و پنج خصلت است که در کتاب خدا ذکر شده؛ هر کس دارای آن ها باشد ضرر آن ها به صاحبانش برمی گردد. گفتند: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله آن پنج چیز کدام است؟ فرمود: عهد شکستن مکر کردن ستمکاری فریبکاری و ظلم نمودن.... و امّا درباره ی ظلم، خداوند در قرآن فرموده است ﴿و ما ظَلَمُونا وَ لكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ».

و [یاد کنید] زمانی را که گفتیم در این شهر (بیت المقدّس) وارد شوید؛ و از نعمت های فراوان آن از هرجا می خواهید بخورید؛ و از در [معبد بیت المقدس] با خضوع وارد گردید و بگویید خداوندا! گناهان ما را بریز تا خطاهای شما را ببخشیم؛ و به نیکوکاران پاداش بیشتری خواهیم داد». (58)

بخش 1: هنگامی که

ص: 385

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ ذَلِكَ حِينَ فَصَلَ مُوسَى مِنْ أَرْضِ الَّتِيهِ فَدَخَلُوا الْعُمْرَانَ وَكَانَ بَنُو إِسْرَائِيلَ أَخْطَنُوا خَطِيئَةً فَأَحَبَّ اللَّهُ أَنْ يُنْقِذَهُمْ مِنْهَا إِنْ تَابُوا﴾. (1)

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ ذَلِكَ حِينَ خَرَجُوا مِنَ التَيهِ﴾. (2)

باب 2: قُلْنَا

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ اذْكُرُوا يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِذْ قُلْنَا لِأَسْلَائِكُمْ﴾. (3)

باب 3: هذِهِ الْقَرْيَةَ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ هِيَ أَرِيحَا مِنْ بِلَادِ الشَّامِ﴾. (4)

باب 4: فَكُلُوا مِنْها

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿فَكُلُوا مِنْها مِنَ الْقَرْيَة﴾. (5)

باب 5: رَغَداً

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿رَغَداً واسعاً بلَا تَعَب﴾. (6)

باب 6: الباب

اشاره

1-6- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿مَعَاشِرَ النَّاسِ اعْلَمُوا أَنَّ لِلَّهِ بَابَا مَنْ دَخَلَهُ أَمِنَ مِنَ النَّارِ فَقَامَ إِلَيْهِ أَبُو سَعِيدِ الْخُدْرِيُّ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله: اهْدِنَا إِلَى هَذَا الْبَابِ حَتَّى نَعْرِفَهُ قَالَ: هُوَ عَلَى بْن أَبِي طَالِب علیه السلام سَيِّدُ الْوَصِيِّينَ... مَعَاشِرَ النَّاسِ مَنْ سَرَهُ أَنْ يَتَوَلَّى وَلَايَةَ اللَّهِ فَلْيَقْتَدِ بِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ ذُرِّيَّتِي فَإِنَّهُمْ خُزَانُ عِلْمِي﴾. (7)

2-6- العسكري علیه السلام- ﴿مَثَلَ اللَّهُ تَعَالَى عَلَى الْبَابِ مِثَالَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله طَعَةِ وَ عَلَى علیه السلام وَ أَمَرَهُمْ أَنْ يَسْجُدُوا تَعْظِيماً لِذَلِكَ الْمِثَالَ وَ أَنْ يُجَدِّدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ بَيْعَتَهُمَا وَ ذِكْرَ مُوَالَاتِهِمَا وَلِيَذْكُرُوا الْعَهْدَ وَالْمِيثَاقَ الْمَأْخُوذَيْنِ عَلَيْهِمْ لَهُمَا﴾. (8)

ص: 386

1-1- امام باقر علیه السلام- این آیه به زمانی اشاره دارد که موسی از آن سرگردانی در بیابان خشک خارج شده و به [همراه بنی اسرائیل] به سرزمین آبادی وارد شدند؛ در حالی که بنی اسرائیل خطایی مرتکب شده بودند و خداوند دوست داشت چنان چه آن ها توبه ،کنند ایشان را از آن معاصی نجات دهد.

2-1- امام عسکری علیه السلام- زمانی که آن ها از آن سرگردانی در بیابان خشک تپه خارج شدند.

بخش 2: گفتیم؛

1-2- امام عسکری علیه السلام- ای بنی اسرائیل! آن هنگام که ما با پیشینیانتان این سخنان را گفتیم به یادآورید.

بخش 3: این شهر (بیت المقدّس)؛

1-3- امام عسکری علیه السلام- آن قریه شهر «اریحا» در سرزمین شام است.

بخش 4: از [نعمت های] آن بخورید.

1-4- امام عسکری علیه السلام- از [نعمت های] این سرزمین و روستا بخورید.

بخش 5: به فراوانی؛

1-5- امام عسکری علیه السلام- [آن نعمت ها] فراوان و بدون زحمت و رنج است.

بخش 6: در؛

1-6- ابن عباس رحمه الله علیه- ای مردم بدانید که خداوند دری دارد که هر که از آن در وارد شود از آتش دوزخ در امان خواهد بود ابوسعید خدری در مقابل پیامبر صلی الله علیه و آله ایستاد و گفت ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ما را به این در راهنمایی کن تا آن را بشناسیم. حضرت پاسخ داد: «آن [در]، سيد وصتين، علی بن ابی طالب است.... ای مردم هر کسی که پذیرش ولایت پروردگار، خوشحالش می کند باید به علی بن ابی طالب و امامانی از ذریه ی او اقتدا کند؛ زیرا ایشان ذخائر علم من هستند.

2-6- امام عسکری علیه السلام- خداوند چهره ی مثالی محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام را هنگام ورود بنی اسرائیل به شهر بر دروازه ی شهر مجسم نمود و به آنان امر کرد که به نشانه ی احترام و تعظیم در مقابل آن چهره ها سجده کنند و در نزد خود بیعت و ولایت آن ها را تجدید کنند و همچنین عهد و میثاقی که قبلاً از آنان در مورد محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام گرفته شده بود را به یادآورند».

ص: 387

3-6- امام باقر علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِمْ بَابُ اللَّهِ مَعْنَاهُ أَنَّ اللَّهَ احْتَجَبَ عَنْ خَلْقِهِ بِنَبِيِّهِ وَ الْأَوْصِيَاءِ مِنْ بَعْدِهِ وَ فَوَّضَ إِلَيْهِمْ مِنَ الْعِلْمِ مَا عَلِمَ احْتِيَاجَ الْخَلْقِ إِلَيْهِ وَ لَمَّا اسْتَوْفَى النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم عَلَى علیه السلام الْعُلُومَ وَالْحِكْمَةَ قَالَ أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلَى امْ بَابُهَا وَقَدْ أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَى خَلْقِهِ الاسْتِكَانَةَ لِعَلِى العَلَيهِ بقَوْلِهِ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ أَي الَّذِينَ لَا يَرْتَابُونَ فِي فَضْلُ الْبَابِ وَعُلُو قَدْرِهِ﴾. (1)

4-6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام... فَإِنِّى سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ لِي: مَثَلُكَ فِي أُمَّتِي مَثَلُ بَابٍ حِطَّةٍ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ فَمَنْ دَخَلَ فِي وَلَايَتِكَ فَقَدْ دَخَلَ الْبَابَ كَمَا أَمَرَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَل﴾. (2)

5-6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿بَابُ حَطَّتِهِ﴾. (3)

6-6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿لِكُل أُمَّة صِدِّيقُ وَ فَارُوقُ وَصِدِّيقُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ فَارُوقُهَا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام إنَّ عَلِيّاً علیه السلام سَفِينَةٌ نَجَاتِهَا وَ بَابُ حِطَّتِهَا﴾. (4)

7-6- أميرالمؤمنين علیه السلام- ﴿أَلَا وَإِنِّي فِيكُمْ أَيُّهَا النَّاسُ كَهَارُونَ فِي آلِ فِرْعَوْنَ وَ كَبَابٍ حِطَّةٍ فِي بني إسرائيل﴾. (5)

8-6- اميرالمؤمنين و الباقر علیهما السلام- ﴿عن الباقر و أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ الْآيَةَ وَ قَوْلِهِ تَعَالَى وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هَذِهِ الْقَرْيَةَ نَحْنِ الْبُيُوتُ الَّتِي أَمَرَ اللَّهُ أَنْ تُؤْتَى مِنْ أَبْوَابِهَا نَحْنُ بَابُ اللَّهِ وَ بُيُوتُهُ الَّتِي يُؤْتَى مِنْهُ فَمَنْ تَابَعَنَا وَأَقَرَّ بِوَلَايَتِنَا فَقَدْ أَتَى الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَ مَنْ خَالَفَنَا وَ فَضَّلَ عَلَيْنَا غَيْرَنَا فَقَدْ أَتَى الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورهَا﴾. (6)

9-6- الباقر علیه السلام- ﴿نَحْنُ بَابُ حِطَّتِكُمْ﴾. (7)

باب 7: سُجَّداً

اشاره

1-7- الباقر علیه السلام- ﴿فَقَالَ لَهُمْ: إِذَا انْتَهَيْتُمْ إِلَى بَابِ الْقَرْيَةِ فَاسْجُدُوا﴾. (8)

ص: 388

3-6- امام باقر علیه السلام- معنای باب الله این است که خداوند به واسطه ی [حضور] پیامبرش و امامان پس از او از بندگان خویش پوشیده ماند و تمام علومی که می دانست بندگان به آن نیاز دارند را به ایشان پیامبران و امامان یه ارائه نمود. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله آن علوم و حکمت را به علی سپرد فرمود من شهر علم و علی علیه السلام در آن است و خداوند بر بندگانش واجب کرده که در برابر علی علیه السلام خاضع و خاشع باشند؛ چرا که در قرآن می فرماید: ﴿ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِینَ﴾ یعنی کسانی که در فضیلت و برتری این در (امام على علیه السلام) و والامقامی آن شک نمی کنند

4-6- امام علی علیه السلام- از پیامبر صلی الله علیه و آله خدا شنیدم که می فرمود: ای علی! مثل تو در میان امت من همچون دروازه حطه آمرزش و غفران الهی بنی اسرائیل است؛ پس هرکس وارد ولایه ایت تو شود در واقع طبق امر خداوند وارد آن دروازه شده است».

5-6- پیامبر صلی الله علیه و آله- من باب (دروازه ی ورود) توبه ی پروردگار هستم.

6-6- پیامبر صلی الله علیه و آله - هر امتی، صدیق و فاروقی (جدا کننده حق از باطل) دارد و صدیق و فاروق این امت، علی بن ابی طالب علیه السلام است؛ همانا علی کشتی نجات و دروازه ی حطه (دروازه ی آمرزش و غفران) این امت است.

7-6- امام علی علیه السلام- مردم بدانید من در میان شما مانند هارون در میان فرعونیان و چون دروازه ی «حطه» در میان بنی اسرائیل هستم.

8-6- امام علی علیه السلام- در توضیح عبارات﴿ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ﴾ (بقره /189) و ﴿إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هَذِهِ الْقَرْيَة﴾ فرمود: آن خانه هایی که خداوند امر فرمود از درشان به آن ها وارد شوید، ما هستیم ما در وصول به] پروردگار و خانه های او هستیم که باید از آن داخل شد پس هر که از ما پیروی کرده و به ولایت ما اقرار نماید او حقیقتاً از درهای حقیقی خانه ها وارد شده است و اما آن که با ما مخالفت کند و دیگری را بر ما برتری دهد او یقیناً از پشت خانه ها داخل شده است. به بیراهه رفته است.

9-6- امام باقر علیه السلام- ما باب حطه ی شما (موجب غفران و آمرزش الهی) هستیم.

بخش 7: سجده کنان؛

1-7- باقر علیه السلام- موسی علیه السلام به بنی اسرائیل فرمود: «آن گاه که به در ورود به آن سرزمین و روستا رسیدید سجده کنید».

ص: 389

2-7- العسكرى علیه السلام- ﴿مَثَلَ اللَّهُ تَعَالَى عَلَى الْبَابِ مِثَالَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَى علیه السلام وَأَمَرَهُمْ أَنْ يَسْجُدُوا تَعْظِيماً لِذَلِكَ الْمِثَالِ وَ أَنْ يُجَدِّدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ بَيْعَتَهُمَا وَذِكْرَ مُوَالَاتِهِمَا وَلِيَذْكُرُوا الْعَهْدَ وَالْمِيثَاقَ الْمَأْخُوذَيْنِ عَلَيْهِمْ لَهُمَا﴾. (1)

باب 8: قُولُوا

1-8- العسكرى علیه السلام- ﴿أى قُولُوا إِنَّ سُجُودَنَا لِلَّهِ تَعْظِيماً لِمِثَالَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلَى علیه السلام وَاعْتِقَادُنَا لِوَلَايَتِهِمَا لِوَلَايَتِهُمَا حِطَّةٌ لِذُنُوبَنَا وَ مَحْوُ لِسَّيِّئَاتِنَا﴾. (2)

باب 9: حِطَّةٌ

1-9- العسكرى علیه السلام- ﴿حِطَّةٌ لِذُنُوبِنَا وَ مَحْوُ لِسَّيِّئَاتِنَا﴾. (3)

2-9- على بن إبراهيم رحمه الله السلام- ﴿قُولُوا حِطَّةٌ أَي حُطَ عَنَّا ذُنُوبَنَا﴾. (4)

3-9- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قُولُوا حِعَةٌ قَالَ ابْن عَبَّاس أَمِرُوا أَنْ يَقُولُوا هَذَا الأَمر حَقٌّ﴾. (5)

باب 10- نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ

اشاره

1-10- العسكرى علیه السلام- ﴿نَغْفِرْ لَكُمْ أَى بِهَذَا الْفِعْلِ خَطاياكُمُ السَّالِفَةَ وَ نُزِيلُ عَنْكُمْ آثَامَكُمْ الْمَاضِةَ﴾. (6)

2-10- الباقر علیه السلام- ﴿قُولُوا حِطَّةٌ تَنْحَطَ عَنْكُمْ خَطَايَاكُمْ﴾. (7)

3-10- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَاوِيَةَ بْن عَمَّارٍ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي غَزْوَةِ الْحُدَيْبِيَّةِ خَرَجَ فِي ذِي الْقَعْدَةِ فَلَمَّا انْتَهَى إِلَى الْمَكَانِ الَّذِي أَحْرَمَ فِيهِ أَحْرَمُوا وَلَبِسُوا السَّلَاحَ فَلَمَّا بَلَغَهُ أَنَّ الْمُشْرِكِينَ قَدْ أَرْسَلُوا إِلَيْهِ خَالِدَبْنَ الْوَلِيدِ لِيَرَدَهُ قَالَ ابْغُونِي رَجُلًا يَأْخُذُنِي عَلَى غَيْرِ هَذَا الطَّرِيقِ فَأْتِيَ بِرَجُلٍ مِنْ مُزَيْنَةَ أَوْ مِنْ جُهَيْنَةَ فَسَأَلَهُ فَلَمْ يُوَافِقُهُ. فَقَالَ: ابْغُونِي رَجُلًا غَيْرَهُ فَأْتِيَ برَجُل آخَرَ إِمَّا مِنْ مُزَيَّنَةَ وَإِمَّا مِنْ جُهَيْنَة قَالَ: فَذَكَرَ لَهُ فَأَخَذَهُ مَعَهُ حَتَّى انْتَهَى إِلَى الْعَقَبَةِ،

ص: 390

2-7- امام عسکری علیه السلام- خداوند چهره ی مثالی محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را هنگام ورود بنی اسرائیل به ،شهر بر دروازه ی شهر مجسم نمود و به آنان امر کرد که به نشانه ی احترام و تعظیم در مقابل آن چهره ها سجده کنند و در نزد خود بیعت و ولایت آن ها را تجدید کرده و عهد و میثاقی که قبلاً از آنان در مورد محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام گرفته شده بود را به یاد آورند.

بخش 8: بگویید.

1-8- امام عسکری علیه السلام- سجده ی ما برای خداوند و به جهت بزرگداشت مقام محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام است و اعتقاد ما به ولایت ،آن ها مایهی مغفرت و آمرزش گناهان و محو بدی هایمان است.

بخش 9: خداوندا! گناهان ما را بریز!

1-9- امام عسکری علیه السلام- [اعتقاد ما به ولایت و سرپرستی محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام] مایه ی مغفرت و آمرزش گناهان و محو بدی هایمان است.

2-9- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- قُولُوا حِطَّة یعنی بگویید خدایا گناهان ما را از ما بزدای!

3-9- ابن عباس رحمه الله علیه- به بنی اسرائیل امر شد که بگویند این دستوری که ما به آن مأمور شدیم پذیرش ولایت محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام و داخل شدن به شهر در حال سجده] مطابق حق است. که این دستور همان طوری بود که به شما بنی اسرائیل گفته شده بود.

بخش 10: تا خطاهای شما را ببخشیم.

1-10- امام عسكرى علیه السلام- نَغْفِرْ لَكُمْ یعنی با این کار خطاهای گذشته و گناهان قبلی شما را از بین می برم.

2-10- امام باقر علیه السلام- از خداوند طلب آمرزش کنید تا خطاهای شما زدوده شود.

3-10- امام صادق علیه السلام- [معاویه بن عمار از امام صادق علیه السلام نقل کرده است:] هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله [و مسلمانان همراه ایشان] در غزوهی حدیبیّه به سوی مکه حرکت کردند، ماه ذی القعده بود؛ وقتی که به میقات که حاجیان در آن محرم می شوند، رسیدند احرام بسته و سلاح حمل کردند و چون به پیامبر صلی الله علیه و آله خبر رسید که مشرکان خالدبن ولید را به سمت او فرستاده اند تا او را برگرداند، حضرت فرمود: مردی را بیابید که مرا از بیراهه ببرد». مسلمانان مردی را از قبیله ی مزینه یا جهینه نزد حضرت آوردند. حضرت از او پرسش کرد و او را سازگار خویش نیافت و از این رو فرمود مرد دیگری بیابید آن ها مرد دیگری را که او نیز از قبیله مزینه یا جهینه بود نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آوردند و چون حضرت علیه السلام با او سخن گفت، او را به همراه خود

ص: 391

فَقَالَ: مَنْ يَصْعَدْهَا حَطَّ اللَّهُ عَنْهُ كَمَا حَطَّ اللَّهُ عَنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ فَقَالَ لَهُمُ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً... نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ قَالَ: فَابْتَدَرَهَا خَيْلُ الْأَنْصَارِ الْأَوْسِ وَالْخَزْرَج﴾. (1)

باب 11: سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ

1-11- العسكري علیه السلام- ﴿سَتَزيدُ الْمُحْسِنِينَ مَنْ كَانَ فِيكُمْ لَمْ يُقَارِفِ الذُّنُوبَ الَّتِي فَارفَهَا مَنْ خَالَفَ الْوَلَايَةَ وَ ثَبَتَ عَلَى مَا أَعْطَى اللَّهُ مِنْ نَفْسِهِ مِنْ عَهْدِ الْوَلَايَة فَإِنَّا نَزِيدُهُمْ بِهَذَا الْفِعْلِ زِيَادَةَ دَرَجَاتِ وَ مَشُوبَاتٍ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ﴾. (2)

2-11- الباقر علیه السلام- ﴿فَأمَّا الْمُحْسِنُونَ فَفَعَلُوا مَا أُمِرُوا به﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿فَبَدَّلَ الَّذينَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ هُمْ فَأَنْزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجزاً مِنَ السَّماءِ بِما كانُوا يَفْسُقُونَ﴾. (59)

باب 1: فَبَدَّل

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿بَدَلَ قَوْلِهِمْ حِطَّةُ الَّذِى أَمِرُوا بِهِ: هطا سمقانا يَعْنُونَ حِنْطَةً حَمْرَاءَ، فَذَلِكَ تَبْدِيلُهُمْ﴾. (4)

2-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَبَدَّلُوا ذَلِكَ وَقَالُوا حِنْطَةٌ ﴾. (5)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿و أمَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا فَزَعَمُوا حِنْطَةً حَمْرَاءَ فَبَدَّلُوا﴾. (6)

4-1- العسكرى علیه السلام- ﴿أَنْ لَمْ يَسْجُدُوا كَمَا أُمِرُوا وَ لَا قَالُوا مَا أُمِرُوا وَلَكِنْ دَخَلُوهَا مِنْ مُسْتَقْبِلِيهَا بِأَسْنَاهِهِمْ وَقَالُوا هنطا سمقانا أَي حِنْطَةٌ حَمْراً ، يُتَّقُونَهَا أَحَبُّ إِلَيْنَا مِنْ هَذَا الْفِعْلِ وَ هَذَا الْقَوْل﴾. (7)

ص: 392

برد تا به گردنه ای رسیدند حضرت فرمود: «هر که از این گردنه بالا رود، خداوند گناهش را می ریزد چنان که گناه بنی اسرائیل را ریخت و به آن ها فرمود: ﴿ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً... نَغْفِرْ لَكُمْ خطایاكُمْ﴾ گروه انصار یعنی اوس و خزرج پیشی گرفته و از آن گردنه بالا رفتند.

بخش 11: نیکوکاران

1-11- امام عسکری علیه السلام- سَنَزِيدُ المُحْسِنِينَ هر کدام از شما که گناهان مخالفان ولایت را مرتکب نشود و بر پیمان ولایت که خداوند آن را از وجود خویش عطا کرده، پایداری نماید، به سبب این کار ما بر درجات و پاداش او می افزاییم و این همان سخن پروردگار است که فرمود: ﴿وَ سَتَزِيدُ المُحْسِنِينَ﴾

2-11- امام باقر علیه السلام- نیکوکاران به آن چه امر می شوند، عمل می کنند. اما افراد ستمکار این سخن را به غیر آن چه به آن ها گفته شده بود به صورتی استهزا آمیز] تغییر دادند؛ لذا بر ستمکاران در برابر این نافرمانی، عذابی از آسمان فرستادیم. (59)

بخش 1: تغییر داد [ند]

1-1- امام عسکری علیه السلام- بنی اسرائیل کلام خود را عوض کرده و «حطه» را که به [گفتن آن امر شده بودند، به «هطا سمقنا تبدیل کردند و منظور آن ها گندم» «سرخ بود و این همان تغییری است که ایشان داده بودند.

2-1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله علیه- بنی اسرائیل آن [حطّه] (آمرزش و مغفرت) را عوض کرده و به جای آن گفتند: «حنظَةٌ» (به معنای گندم).

3-1- امام باقر علیه السلام- ظالمان [به جای «حطه»، کلمه ی] «حنطه» [گندم] سرخ را در خیال داشتند و لذا [حطّه را به حنطه] تبدیل کردند.

4-1- امام عسکری علیه السلام- یعنی آن گونه که به ایشان (بنی اسرائیل) دستور داده شده بود، سجده نکرده و آن چه را که به آنان امر شده بود نگفتند بلکه از روی بی احترامی به صورت پشت کرده وارد آن شهر شدند و گفتند: «هنطا سمقانا» یعنی گندم سرخ که مصرف می کنیم، از این کار و این گفته بهتر است. هدفشان تبدیل و تمسخر بود.

ص: 393

باب 2: الَّذِينَ ظَلَمُوا

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿ثُمَّ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَلَى الْيَهُودِ فَقَالَ: احْذَرُوا أَنْ يَنَالَكُمْ بِخِلَافِ أَمْرِ اللَّهِ وَ بِخِلَافِ كِتَابِهِ مَا أَصَابَ أَوَائِلَكُمُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِيهِمْ: فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ﴾. (1)

2-2- امام عسکری علیه السلام- ﴿غَيَّرُوا وَ بَدَّلُوا مَا قِيلَ لَهُمْ وَ لَمْ يَنْقَادُوا لِوَلَايَة مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَى علیه السلام وَ آلِهِمَا الطَّيِّبِينَ﴾. (2)

باب 3: عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا

1-3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَأَنْزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله حَقَّهُمْ رِجْزَاً مِنَ السَّماءِ﴾. (3)

باب 4: رِجْزاً مِنَ السَّماءِ

اشاره

1-4- الحسن علیه السلام- ﴿عَذَاباً مِنَ السَّمَاءِ طَاعُونَا نَزَلَ بِهِمْ، فَمَاتَ مِنْهُمْ مِائَةً وَ عِشْرُونَ أَلفاً، ثُمَّ أَخَذَهُمْ بَعْدُ قِبَاعُ فَمَاتَ مِنْهُمْ مِائَةً وَ عِشْرُونَ أَلْفاً أَيْضاً، وَكَانَ خِلَافُهُمْ أَنَّهُمْ لَمَّا بَلَغُوا الْبَابَ رَأَوْا بَاباً مُرْتَفِعاً فَقَالُوا: مَا بَالُنَا نَحْتَاجُ إلَى أَنْ نَركَعَ عِنْدَ الدُّخُول هَاهُنَا، ظَنَنَّا أَنَّهُ بَابُ مُتَطَامِنُ لَا بُدَّ مِنَ الركوعِ فِيهِ، وَ هَذَا بَابُ مُرْتَفِعُ وَإِلَى مَتَى يَسْخَرُ بِنَا هَوْلَاءِ يَعْنُونَ مُوسَى علیه السلام ثُمَ يوشع بن نون الي ويُسْجدُونَنَا فِي الْأَبَاطِيلِ، وَجَعَلُوا أَسْتَاهَهُمْ نَحْوَ الْبَابِ﴾. (4)

2-4- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ الرّجزُ الَّذِي أَصَابَهُمْ أَنَّهُ مَاتَ مِنْهُمْ بالطَّاعُونِ فِي بَعْضٍ يَوْمِ مِائَةً وَ عِشْرُونَ أَلفاً﴾. (5)

3-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿سَيَقْتُلُونَ وَلَدَيَّ هَذَيْنِ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ علیهما السلام ثُمَّ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ سَيُصِيبُ الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجزاً فِي الدُّنْيَا بِسُيُوفَ بَعْضٍ مَنْ يُسَلِّطُ اللَّهُ تَعَالَى عَلَيْهِمْ لِلانْتِقَام بما كانُوا يَفْسُقُونَ كَمَا أَصَابَ بَنِي إِسْرَائِيلَ الرِّجْزُ قِيلَ: وَ مَنْ هُوَ؟ قَالَ: غُلَامُ مِنْ ثَقِيفِ يُقَالُ لَهُ الْمُخْتَارُ بْنُ أَبِي عُبَيْد﴾. (6)

ص: 394

بخش 2: افراد ستمکار؛

1-2- امام عسکری علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد یهود رفته و فرمود: «بترسید از این که به سبب مخالفت با امر پروردگار و ،کتابش شما نیز به چیزی دچار شوید که به گذشتگانتان وارد شد. خداوند درباره ی ایشان فرمود: ﴿فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَيْرَ الَّذِي قِيلَ هُمْ﴾.

2-2- امام عسکری علیه السلام- آن چه که به ایشان گفته شد را تغییر داده و عوض نمودند و به ولایت محمّد صلی الله علیه و آله علی علیه السلام و خاندان پاکشان گردن ننهادند.

بخش 3: بر ستمکاران؛

1-3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- ما بر کسانی که در حق آل محمّد صلی الله علیه و آله و ظلم کردند، عذابی از آسمان نازل کردیم.

بخش 4: عذابی از آسمان؛

1-4- امام حسن علیه السلام- عذابی که از آسمان بر ستمکاران فرستاده شد طاعون است که بر آن ها نازل شد. پس صد و بیست هزار نفر آن ها.مردند باز برای مرتبه دوم دچار طاعون شدند و صد و بیست هزار نفر دیگر هم هلاک گردیدند تخلف آن ها این بود که وقتی به در رسیدند، دری بلند را مشاهده کرده و گفتند «ما احتیاجی به رکوع کردن و خم شدن نداریم؛ قبل از این که به این در برسیم گمان می کردیم این در کوتاهی است که برای ورود به ناچار باید خم شد ولی [می بینیم] این در بلند و مرتفع است. «موسی علیه السلام و یوشع بن نون» تا کی می خواهند ما را مسخره کنند و برای چیزهای بیهوده ما را به سجده وادارند؟ پس پشت کرده و به طرف در رفتند. (بی حرمتی کردند).

2-4- امام عسکری علیه السلام- عذابی که نصیب آنان (بنی اسرائیل) شد این بود که در ظرف چند روز، صدو بیست هزار نفر از آن ها در اثر بیماری طاعون مردند.

3-4- امام علی علیه السلام- دو فرزندم حسن علیه السلام و حسین علیه السلام را خواهند کشت قاتلان آن ها در دنیا به وسیله ی شمشیرهای اشخاصی که خدا آنان را بر قاتلان مسلّط کرده است، دچار عذاب دردناکی خواهند شد تا انتقام فسق و فجورهائی را که انجام دادند بگیرد؛ همچنان که بنی اسرائیل دچار چنین عذاب دردناکی شدند به امام عرض شد: یا امیرالمؤمنین علیه السلام! [انتقام گیرنده] کیست؟ فرمود: جوانی از قبیلهی ثقیف است که او را مختار بن ابی عبیده می گویند.

ص: 395

باب 5: بِما كانُوا يَفْسُقُونَ

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿يَخْرُجُونَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ.. وَهُمْ مِنْ عِلْمِ اللَّهِ تَعَالَى مِنْهُمْ أَنَّهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ وَلَا يَتُوبُونَ وَ لَمْ يَنْزِلْ هَذَا الرِّجْزُ عَلَى مَنْ عَلِمَ أَنَّهُ يَتُوبُ أَوْ يَخْرُجُ مِنْ صُلْبِهِ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً يُوحدُ اللهَ وَ يُؤْمِنُ بِمُحَمَّد صلی الله علیه و آله و یَعْرِفُ الْوَلَایَهَ لِعَلِیٍّ علیه السلام وَصِیِّهِ وَ أَخِیهِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَإِذِ اسْتَسْقى مُوسَى لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرب بعصاكَ الحَجَر فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشَرَةَ عَيْناً قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُناسٍ مَشْرَبَهُمْ كُلُوا وَاشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ الله وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ﴾. (60)

باب 1: اسْتَسْقَى مُوسَى لِقَوْمِهِ

اشاره

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِن قَوْمَ مُوسَى علیه السلام لَمَّا شَكَوْا إِلَيْهِ الْجَدْبَ وَالْعَطَشَ اسْتَسْقَوْا مُوسَى علیه السلام فَاسْتَسْقَى لَهُمْ﴾. (2)

2-1- العسكرى علیه السلام- ﴿طَلَبَ لَهُمُ السَّقْرَ لَمَّا لَحِقَهُمُ الْعَطَش فِي الَّتِيهِ وَضَجُوا بِالْبُكَاءِ إِلَى مُوسَى وَ قَالُوا: هَلَكْنَا بِالْعَطَش. فَقَالَ مُوسَى: إلهى ! بحَقِّ مُحَمَّدِ سَيْدِ الْأَنْبِيَاءِ وَ بِحَقِّ على علیه السلام سَيّدِ الْأَوْصِيَاءِ وَ بِحَقِّ فَاطِمَةَ سَيْدَة النِّسَاءِ وَ بَحَقِّ الْحَسَن علیه السلام سَيِّدِ الْأَوْلِيَاءِ وَبِحَقِّ الْحُسَيْنِ علیه السلام سَيِّدِ الشُّهَدَاءِ وَ بِحَقِّ عِتْرَتِهِمْ وَ خُلَفَائِهِمْ سَادَةَ الْأَرْكِيَاءِ لَمَّا سَقَيْتَ عِبَادَكَ هَؤُلَاءِ... قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: مَنْ أَقَامَ عَلَى مُوَالَاتِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ ةِ سَقَاهُ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ مَحَيَّتِهِ كَأْسًا لَا يَبْغُونَ بهِ بَدَلًا وَ لَا يُرِيدُونَ سِوَاهُ كَافِياً وَ لَا كَالِياً وَ لَا نَاصِراً وَ مَنْ وَطَنَ نَفْسَهُ عَلَى احْتِمَالَ الْمَكَارِهِ فِي مُوَالَاتِنَا جَعَلَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَة فِي عَرَصَاتِهَا بِحَيْثُ يَقْصُرُ كُلُّ مَنْ تَضَمَّنْهُ تِلْكَ الْعَرَصَاتُ أَبْصَارُهُمْ عَمَّا يُشَاهِدُونَ مِنْ دَرَجَاتِهِمْ وَ إِنَّ كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ لَيُحِيطُ بِمَا لَهُ مِنْ دَرَجَاتِهِ كَإِحَاطَتِهِ في الدُّنْيَا لِمَا يَلْقَاهُ بَيْنَ يَدَيْهِ﴾. (3)

ص: 396

بخش 5: در برابر این نافرمانی که کردند.

1-5- امام عسکری علیه السلام- از فرمان الهی و اطاعت او خارج شدند... و ایشان کسانی هستند که خداوند می دانست که ایمان نیاورده و توبه نمی کنند خداوند کسانی را که می داند توبه می کنند و یا از صلبشان ذریّه ی پاک و خداپرست و مؤمن به محمّد صلی الله علیه و آله و آشنا به ولایت وصی و برادرش- على علیه السلام- بوجود می آید گرفتار این عذاب نمی کند.

و [به یاد آورید] زمانی را که موسی برای قوم ،خویش آب طلبید؛ به او گفتیم: عصای خود را بر آن سنگ مخصوص بزن ناگاه دوازده چشمه ی آب از آن جوشید؛ آن گونه که هر طایفه از طوایف دوازده گانه بنی اسرائیل چشمه خود را می شناختند [و گفتیم] از روزی خداوند بخورید و بیاشامید؛ و در زمین به فساد نکوشید». (60)

بخش 1: موسی برای قوم خویش، آب طلبید.

1-1- امام باقر علیه السلام- زمانی که قوم موسی علیه السلام از خشکی و تشنگی شکایت کرده و از موسی علیه السلام آب درخواست نمودند او از خداوند برای آن ها آب خواست.

2-1- امام عسکری علیه السلام- زمانی که [بنی اسرائیل] در آن بیابان خشک به تشنگی دچار شده و گریه کنان نزد موسی علیه السلام ناله کردند و گفتند که ما از عطش هلاک شدیم موسی بر ایشان طلب آب کرد و گفت خدایا به حق محمّد صلی الله علیه و آله سرور پیامبران و به حق على علیه السلام، سرور اوصیاء و به حقّ فاطمه علیها السلام، سرور زنان و به حق حسن علیه السلام سید اولیاء و به حق حسين علیه السلام سرور شهیدان و به حق خاندان و جانشینان آن ها سرور ،پاکیزگان تو را سوگند می دهم که بر این بندگانت، آب بفرست...» پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که بر دوستی و ولایت ما اهل بیته ایستادگی کند، خداوند متعال او را از جام محبت خویش سیراب می کند؛ به گونه ای که چیزی به جای آن نمی خواهد و حمایت کننده کفایت کننده و یاری دهنده ای غیر او نمی طلبد و هر که سختی های پیش آمده در راه ولایت ما را به جان خریده و تحمّل کند، خداوند روز قیامت او را در عرصات محشر در جایی قرار می دهد که چشمان تمام کسانی که در عرصه ی محشر هستند از دیدن درجاتش زایل می شود. به درستی که هر کدام از آن ها بر درجاتش احاطه دارد؛ همان طور که در دنیا بر چیزهایی که پیش رویش می دید مسلّط بود.

ص: 397

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿وَ مِثْلُ ذَلِكَ جَاءَ الْمُؤْمِنُونَ إِلَى جَدَّى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ تُعَرِّفُنَا مَنِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَكَ﴾. (1)

4-1- الحسين علیه السلام- ﴿قَالَ عَلَى علیه السلام لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ مُحَمَّدٌ لَمَّا نَزَلَ الْحُدَيْنِيَةَ وَ حَاصَرَهُ أَهْلُ مَكَّةَ قَدْ أَعْطِيَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِكَ وَ ذَلِكَ أَنَّ أَصْحَابَهُ شَكَوْا إِلَيْهِ الظَّمَا وَأَصَابَهُمْ ذَلِكَ حَتَّى الْتَقَتْ خَوَاصِرُ الْخَيْلِ فَذَكَرُوا لَهُ فَدَعَا بِرَكْوَة يَمَانِيَّة ثُمَّ نَصَبَ يَدَهُ الْمُبَارَكَةَ فِيهَا فَتَفَجَّرَتْ مِنْ بَيْنِ أَصَابِعِهِ غَيُونُ الْمَاءِ فَصَدَرْنَا وَصَدَرَتِ الْخَيْلُ رَوَاءٌ وَمَلَانَا كُلَّ مَزَادَة وَ سِقَا﴾. (2)

باب 2: فَقُلْنَا

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿فَأَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى يَا مُوسَى علیه السلام﴾. (3)

2-2- الباقر علیه السلام- ﴿فَسَمِعْتَ مَا قَالَ اللَّهُ لَهُ﴾. (4)

باب 3: الحَجَر

1-3- الباقر علیه السلام- ﴿نَزَلَتْ ثَلاَثَهُ أَحْجَارٍ مِنَ اَلْجَنَّهِ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ وَ حَجَرُ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ اَلْحَجَرُ اَلْأَسْوَدُ﴾. (5)

باب 4: فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ

اشاره

1-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿[إن يَهُودِيَاً مِنْ يَهُودِ الشَّامِ وَ أَحْبَارِهِم قَالَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي أَثْنَاءِ كَلَام طَوِيل فَإِنَّ مُوسَى هِ قَدْ أَعْطِيَ الْحَجَرَ فَأَنْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنَا قَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام]... لَقَدْ كُنَّا مَعَهُ بِالْحَدَيْنِيَةِ وَ إِذَا ثَمَ قَلِيبُ جَافَّةً فَأَخْرَجَ سَهْماً مِنْ كِنَانَتِهِ فَنَاوَلَهُ الْبَرَاءَ بْنِ عَازِبٍ فَقَالَ لَهُ: اذْهَبَ بِهَذَا السَّهُم إِلَى تِلْكَ الْقَلِيبِ الْجَافَّةِ فَاغْرِسْهُ فِيهَا فَفَعَلَ ذَلِكَ فَتَفَجَّرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْناً مِنْ تَحْتِ السَّهُم وَ لَقَدْ كَانَ يَوْمُ الْمِيضَاةِ عِبْرَةً وَ عَلَامَةَ لِلْمُنْكِرِينَ لِنُبُوَّتِهِ كَحَجَر مُو حَيْثُ دَعَا بِالْمِيضَاةِ فَنَصَبَ يَدَهُ فِيهَا فَفَاضَتْ بِالْمَاءِ وَارْتَفَعَ حَتَّى تَوَضَاً مِنْهُ ثَمَانِيَةُ آلَافٍ رَجُل وَ شَرِبُوا حَاجَتَهُمْ وَسَقَوْا دَوَابَّهُمْ وَحَمَلُوا مَا أَرَادُوا﴾. (6)

ص: 398

3-1- امام باقر علیه السلام- و همانند آن (همان طور که قوم موسی علیه السلام به نزد او آمده و از او آب طلب کردند) مؤمنینی نزد جد من رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده و عرضه داشتند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! امامان پس از خویش را برای ما معرفی کن و به ما بشناسان».

4-1- امام حسین علیه السلام- (در میان مناظره ی امیرالمؤمنین علیه السلام با یهود در برتری پیامبر صلی الله علیه و آله) وقتی حضرت محمّد صلی الله علیه و آله به حدیبیه رسید و اهل مکه او را در محاصره قرار دادند، خداوند به او چیزی بهتر از این بخشید، آن گاه که اصحاب اظهار تشنگی کردند و چنان تشنه شدند که پهلوی اسب ها چسبید. اصحاب این قضیه را خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عرض کردند؛ آن جناب یک قمقمه ی یمانی خواست؛ دست خود را در آن فروبرد و از درون انگشتانش چشمه های آب جاری شد. پس همه ی ما و چهارپایان سیراب شدیم و تمام ظرف ها نیز پر از آب شدند.

بخش 2: [به موسی] گفتیم

1-2- امام عسکری علیه السلام- ای خدای تعالی و حی نمود: «ای موسی علیه السلام!»

2-2- امام باقر علیه السلام- آن چه که خداوند به او گفت را شنیدی.

بخش 3: سنگ مخصوص؛

1-3- امام باقر علیه السلام- سه سنگ از بهشت نازل شد مقام ابراهیم، سنگ بنی اسرائیل و حجر الأسود.

بخش 4: ناگهان از آن جوشید.

1-4- امام علی علیه السلام- نقل شده است [امام علی علیه السلام خطاب به یهودی اهل شام فرمود:] «در حدیبیه همراه ایشان (پیامبر صلی الله علیه و آله) بودیم. پس آن جا چاه قدیمی خشکی بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تیری از تیردان خود خارج نموده و به براء بن عازب داد و فرمود به سمت چاه برو و این تیر را در آن فرو کن» براء به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله عمل کرد پس از زیر تیر دوازده چشمه جاری شد. و معجزه و داستان يوم الميضاة ظرف آب برای وضو و علامتی برای منکرین نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله آمد به وجود درست همانند سنگ حضرت موسی زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله آفتاب های خواست و دست در آن فروبرد؛ پس آفتابه پر از آب شد و آب بالا آمد آن چنان آب از اطراف شروع به ریختن نمود که هشت هزار نفر از آن آب وضو گرفتند و هرچه آب خواستند آشامیدند و به چهارپایان خود نیز نوشاندند و آن مقدار که لازم بود برداشتند.

ص: 399

2-4- الباقر علیه السلام- ﴿إِذَا خَرَجَ الْقَائِمُ علیه السلام مِنْ مَكَةَ يُنَادِي مُنَادِيهِ أَنَا لَا يَحْمِلَنَ أَحَدٌ طَعَامَا وَلَا الله شَرَاباً وَ يَحْمِلُ مَعَهُ حَجَرَ مُوسَى بْن عِمْرَانَ الله وَ هُوَ وَقْرُ بَعِير فَلَا يَنْزِلُ مَنْزَنَا إِنَّا نَبَعَتْ مِنْهُ عُيُونُ فَمَنْ كَانَ جَائِعاً شَبِعَ وَ مَنْ كَانَ ظَمْآنَ رَوِيَ وَ رَوِيَتَ دَوَابُّهُمْ حَتَّى يَنْزِلُوا النَّجَفَ مِنْ ظَهْرِ الْكُوفَة﴾. (1)

باب 5: اثْنَتَا عَشْرَةَ

اشاره

1-5- الباقر علیه السلام- ﴿فَإِنَّكَ إِذَا زَوَّجْتَ عَلِيّاً مِنْ فَاطِمَة خَلَقْتُ مِنْهَا أَحَدَ عَشَرَ إِمَامَا مِنْ صُلْبِ عَلَى اللهِ يَكُونُونَ مَعَ عَلَى اثْنَيْ عَشَرَ إِمَاماً طَةِ كُلُّهُمْ هُدَاهُ لِأُمَّتِكَ يَهْتَدُونَ بِهَا كُلُّ أُمَّةٍ بِإِمَامٍ مِنْهَا وَ يَعْلَمُونَ كَمَا عَلِمَ قَوْمُ مُوسَى مَشْرَبَهُمْ﴾. (2)

2-5- الرّسول صلی الله علیه و آله - ﴿يَا رَسُولَ اللهِ وَ مَا عِدَّةُ الْأَئِمَّة طنا ؟ فَقَالَ: يَا جَابِرًا سَأَلْتَنِي رَحِمَكَ اللهُ عَنِ الْإِسْلَامِ بِأَجْمَعِهِ... وَ عِدَّتُهُمْ عِدَّةُ الْعُيُونِ الَّتِي انْفَجَرَتْ لِمُوسَى بْنِ عِمْرَانَ اللي حِينَ ضَرَبَ بِعَصَاهُ الحجر فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ التَنا عَشْرَةَ عَيْناً، فَالْأَئِمَّةُ يا جابر أولهُمْ على بن أبي طالب علیه السلام وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ علیهم السلام﴾. (3)

3-5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ آبَائِهِ عنه قَالَ: كَانَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ یَزِیدُ بْنُ قَعْنَبٍ جَالِسَیْنِ مَا بَیْنَ فَرِیقِ بَنِی هَاشِمٍ إِلَی فَرِیقِ عَبْدِ الْعُزَّی بِإِزَاءِ بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ إِذْ أَتَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدِ بْنِ هَاشِمٍ أُمُّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ كَانَتْ حَامِلَةً بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام... [قال أَسَدِيْنِ الْعَبَّاسِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِب:] رَأَینَا الْبَیتَ قَدِ انْفَتَحَ مِنْ ظَهْرِهِ، وَ دَخَلَتْ فَاطِمَةُ فِیهِ، وَ غَابَتْ عَنْ أَبْصَارِنَا، ثُمَّ عَادَتِ الْفَتْحَةُ وَ الْتَزَقَتْ بِإِذْنِ اللَّهِ (تَعَالَى)، فَرُمْنَا أَنْ نَفْتَحَ الْبَابَ لِیصِلَ إِلَیهَا بَعْضُ نِسَائِنَا، فَلَمْ ینْفَتِحِ الْبَابُ، فَعَلِمْنَا أَنَّ ذَلِک أَمْرٌ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَى، وَ بَقِیتْ فَاطِمَةُ فِی الْبَیتِ ثَلَاثَةَ أَیامٍ... فَلَمَّا كَانَ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ انْفَتَحَ الْبَيْتُ مِنَ الْمَوْضِعِ الَّذِي كَانَتْ دَخَلَتْ فِيهِ، فَخَرَجَتْ فَاطِمَةُ عَلِيٌّ يَدَيْهَا... ثُمَّ قَالَ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَلَمَّا دَخَلَ اهْتَزَّ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ ضَحِک فِی وَجْهِهِ، وَ قَالَ: السَّلَامُ عَلَیک یا رَسُولَ اللَّهِ،... فَقَالَ رَسُولُ اللهِ: أَنْتَ وَ اللَّهِ أَمِيرُهُمْ أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام تميرهُمْ مِنْ عُلُومِهِمْ فَيَمْتَارُونَ وَأَنتَ وَاللَّهِ دَلِيلُهُمْ وَ بكَ يَهْتَدُونَ ثُمَّ قَالَ

ص: 400

2-4- امام باقر علیه السلام- هنگامی که قائم علیه السلام از مکّه خروج کند منادی او ندا در می دهد که: «هیچ کس غذا و آشامیدنی بر ندارد او با خود سنگ موسی بن عمران علیه السلام را به همراه می برد که بار شتری است. پس در هیچ منزلی فرود نمی آید مگر این که چشمه ها از آن جاری می گردد. پس هر که گرسنه باشد سیر می شود هر که تشنه باشد سیراب می گردد و چهارپایانشان نیز سیراب می شوند؛ تا این که به نجف در پشت کوفه فرود می آیند».

بخش 5: دوازده؛

1-5- امام باقر علیه السلام- [خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:] زمانی که علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام را به ازدواج یکدیگر در آوردی من از صلب علی و وجود فاطمه علیها السلام یازده امام را آفریدم که به همراه علی علیه السلام دوازده امام می باشند همگی آن ها راهنمایان امت تو هستند و هر امتی به وسیله ی یکی از آن ،امامان هدایت شده و علم پیدا می کند؛ همان گونه که هر گروه از قوم موسی علیه السلام، آبشخور مخصوص خود را شناخت. چند نفر است؟

2-5- پیامبر صلی الله علیه و آله- [جابر از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید:] «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! تعداد ائمّه علیهم السلام چند نفر- حضرت فرمود: «ای جابر خداوند تو را بیامرزد که درباره ی تمام اسلام از من سؤال نمودی عدد ایشان به تعداد چشمه هایی است که برای موسی بن عمران جوشید؛ آن گاه که با عصایش بر سنگ زد و دوازده چشمه از آن.جوشید ای جابر! اولین امام، علی بن ابی طالب علیه السلام، و آخرین ایشان قائم علیه السلام می باشد».

3-5- امام صادق علیه السلام- از پدرانش نقل کرده است عباس بن عبدالمطلب و یزید بن قعنب میان دو گروه از مردان بنی هاشم و بنی العزی در مقابل بیت الله الحرام نشسته بودند که زمانی که فاطمه بنت اسد بن هاشم در حالی که امیرالمومنین را باردار بود به سمت خانه ی خدا پیش آمد... عباس بن عبدالمطلب گفت: ما خانه کعبه را دیدیم که پشتش شکافته شد و فاطمه بنت اسد داخل آن شد و از نظرها پنهان گشت. سپس آن شکاف به جای خود بازگشت و به اذن پروردگار به هم پیوست. پس از آن ما هرچه تلاش کردیم که در را باز کنیم تا عده ای از زنانمان به نزد فاطمه روند موفق نشدیم و در باز نشد؛ پس فهمیدیم که آن امر به فرمان پروردگار انجام شده است. فاطمه بنت اسد به مدت سه روز داخل کعبه ماند... پس از گذشت سه روز خانه ی کعبه از همان جایی که فاطمه داخل شده بود شکافته و فاطمه در حالی که علی را بر روی دستش داشت، از کعبه بیرون آمد... رسول خدا صلی الله علیه و آله داخل [مسجد الحرام] شد؛ هنگامی که علی علیه السلام پیامبر صلی الله علیه و آله را دید تبسمی بر چهره ی او نقش بست و در این حالت [علی علیه السلام] به رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ الله... » رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به خدا سوگند که تو امیر ایشان امّت اسلام و امیرالمؤمنین هستی که به آن ها علم می آموزی و آن ها از تو می آموزند و سوگند به خدا که تو راهنمای ایشان هستی و به واسطه ی تو هدایت می شوند سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله به فاطمه فرمود: «نزد عمویش حمزه برو و تولد علی را به او بشارت بده». فاطمه گفت: «اگر من

ص: 401

رَسُولُ اللَّهِ لِفَاطِمَة: اذْهَبى إِلَى عَمِّهِ حَمْزَةَ فَبَشِّريهِ بهِ فَقَالَتْ: وَإِذَا خَرَجْتُ أَنَا فَمَنْ يُرَوِّيهِ؟ قَالَ: أَنَا أَرَوِّيهِ. فَقَالَتْ فَاطِمَةُ: أَنْتَ تُروّيهِ؟ قَالَ: نَعَمْ فَوَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِسَانَهُ فِي فِيهِ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْناً قَالَ: فَسُمِّيَ ذَلِكَ الْيَوْمُ يَوْمَ التّروِيَة﴾. (1)

باب 6: كُلُّ أناس

1-6- العسكري علیه السلام- ﴿كل قبيلَة مِنْ بَنِي أَبِ مِنْ أَوْلَادِ يَعْقُوبَ﴾. (2)

باب 7: مَشْرَبَهِم

1-7- العسكرى علیه السلام- ﴿فَلَا يُزَاحِمُ الْآخَرِينَ فِي مَشْرَبَهِم﴾. (3)

باب 8: مِنْ رِزْقِ الله

8-1- العسكري علیه السلام: ﴿مِنْ رِزْقِ اللَّهِ الَّذِي آتَاكُمُوهُ﴾. (4)

باب 9: وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ

1-9- العسكرى علیه السلام- ﴿وَلَا تَسْعَوْا فِيهَا﴾. (5)

باب 10: مُفْسِدِينَ

اشاره

1-10- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ أَنْتُمْ مُفْسِدُونَ عَاصُونَ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذْ قُلْتُمْ يا مُوسى لَنْ نَصْبِرَ عَلى طَعامٍ واحِدٍ فَادْعُ لَنا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِها وَ قِثَّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها قالَ أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنى بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَكُمْ ما سَأَلْتُمْ وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْكَنَةُ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانُوا يَكْفُرُونَ بِآياتِ اللَّهِ وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ذلِكَ بِما عَصَوْا وَ كانُوا يَعْتَدُونَ﴾ (1)

ص: 402

بروم، چه کسی به علی علیه السلام آب و شیر دهد؟ حضرت فرمود من به او آب می دهم». فاطمه گفت: «شما او را سیراب می کنید»؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «بله» پس رسول خدا صلی الله علیه و آله زبان خود را در دهان او قرار داد و دوازده چشمه از آن جوشید. [پس امام علیه السلام فرمود:] «به این خاطر آن روز، روز ترویه (سیراب کردن) نامیده شده است».

بخش 6: هر طایفه؛

1-6- امام عسکری علیه السلام- تمام قبایل [دوازده گانه که پسران [و وابستگان] یک پدر هستند [که آن پدرها] پسران [دوازده گانه ی] یعقوب علیه السلام هستند. [آبشخور خود را یافتند].

بخش 7: چشمه؛

1-7- امام عسکری علیه السلام- هر یک از آبشخورها مخصوص یک قبیله از بنی اسرائیل بود به طوری که هنگام استفاده از آن ها مزاحم یکدیگر نمی شدند.

بخش 8: از روزی خداوند؛

1-8- امام عسکری علیه السلام- رزق خداوند که به شما عطا کرده است.

بخش 9: و در زمین به فساد نکوشید.

1-9- امام عسکری علیه السلام- در زمین برای فساد در آن تلاش و بدخواهی نکنید.

بخش 10: فساد کنندگان؛

1-10- امام عسکری علیه السلام- در حالی که شما فساد کننده و عصیانگر باشید.

و [نیز به یادآورید] زمانی را که گفتید: ای موسی هرگز حاضر نیستیم به یک نوع غذا اکتفا کنیم از پروردگارت بخواه که از آن چه زمین می رویاند، از سبزیجات و خیار و سیر و عدس و پیازش برای ما فراهم سازد» موسی گفت: آیا غذای پست تر را به جای غذای بهتر انتخاب می کنید؟ [اکنون که چنین می خواهید] در شهری فرودآیید؛ زیرا هرچه خواستید [در آن جا] برای شما هست و مُهر ذلّت و نیاز، بر آن ها زده شد؛ و به خشم خداوند گرفتار شدند؛ چرا که آنان نسبت به آیات خداوند، کفر می ورزیدند؛ و پیامبران را به ناحق می کشتند. این به خاطر آن بود که نافرمانی کرده و تجاوز می نموده اند. (61)

ص: 403

باب 1: إِذْ

1-1- العسكري علیه السلام- ﴿اذْكُرُوا إِذْ قَالَ أَسْلَاؤُكُمْ﴾. (1)

2-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه - ﴿أنَّهُ لَمَّا أَخْرَجَ مُوسَى علیه السلام بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ مِصْرَ وَأَنْزَلَهُمُ الْبَادِيَةَ أَنْزَلَ الله عَلَيْهِمُ الْمَن والسلوى وانْفَجَرَ لَهُمْ مِنَ الْحَجَرِ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْناً بَطِرُوا وَ قَالُوا لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ ﴾. (2)

باب 2: لَنْ نَصْبِرَ عَلى طَعَامٍ واحدٍ

اشاره

1-2-العسكرى علیه السلام- ﴿المَن وَالسَّلْوَى وَ لَا بُدَّ لَنَا مِنْ خِلْطٍ مَعَهُ﴾. (3)

2-2- السجّاد علیه السلام- ﴿لَقَدْ كَانَ مِنَ الْمُنَافِقِينَ وَالضُّعَفَاءِ مِنْ أَشْبَاءِ الْمُنَافِقِينَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ أَيْضاً قَصْدُ [قَصَدُوا] إِلَی تَخْرِیبِ الْمَسَاجِدِ بِالْمَدِینَةِ وَ إِلَی تَخْرِیبِ مَسَاجِدِ الدُّنْیَا كُلِّهَا بِمَا هَمُّوا بِهِ مِنْ قَتْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِالْمَدِینَةِ وَ مِنْ قَتْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله فِی طَرِیقِهِمْ إِلَی الْعَقَبَةِ وَ لَقَدْ زَادَ اللَّهُ فِی ذَلِكَ السَّیْرِ إِلَی تَبُوكَ فِی بَصَائِرِ الْمُسْتَبْصِرِینَ وَ فِی قَطْعِ مَعَاذِیرِ مُتَمَرِّدِیهِمْ زِیَادَاتٍ تَلِیقُ بِجَلَالِ اللَّهِ وَ طَوْلِهِ عَلَی عِبَادِهِ مِنْهَا لَمَّا كَانُوا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله فِی مَسِیرِهِ إِلَی تَبُوكَ قَالُوا لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ كَمَا قَالَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ لِمُوسَی علیه السلام وَ كَانَتْ آیَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله الظَّاهِرَةُ لَهُمْ فِی ذَلِكَ أَعْظَمَ مِنَ الْآیَةِ الظَّاهِرَةِ لِقَوْمِ مُوسَی وَ ذَلِكَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله لَمَّا أُمِرَ بِالْمَسِیرِ إِلَی تَبُوكَ أُمِرَ بِأَنْ یُخَلِّفَ عَلِیّاً علیه السلام بِالْمَدِینَةِ... وَ کَانَ تَعَالَی یَرْفَعُ الْبِقَاعَ الَّتِی کَانَ عَلَیْهَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ یَسِیرُ فِیهَا لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام حَتَّی یُشَاهِدَهُمْ عَلَی أَحْوَالِهِمْ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ کَانَ کُلَّمَا أَرَادَ غَزْوَهً وَرَّی بِغَیْرِهَا إِلَّا غَزَاهَ تَبُوکَ فَإِنَّهُ عَرَّفَهُمْ أَنَّهُ یُرِیدُهَا وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَتَزَوَّدُوا لَهَا فَتَزَوَّدُوا لَهَا دَقِیقاً کَثِیراً یَخْتَبِزُونَهُ فِی طَرِیقِهِمْ وَ لَحْماً مَالِحاً وَ عَسَلًا وَ تَمْراً وَ کَانَ زَادُهُمْ کَثِیراً لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ کَانَ حَثَّهُمْ عَلَی التَّزَوُّدِ لِبُعْدِ الشُّقَّهِ وَ صُعُوبَهِ الْمَفَاوِزِ وَ قِلَّهِ مَا بِهَا مِنَ الْخَیْرَاتِ فَسَارُوا أَیَّاماً وَ عَتَقَ طَعَامُهُمْ وَ ضَاقَتْ مِنْ بَقَایَاهُ صُدُورُهُمْ فَأَحَبُّوا طَعَاماً طَرِیّاً فَقَالَ قَوْمٌ مِنْهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ بَشِمْنَا هَذَا الَّذِی مَعَنَا مِنَ الطَّعَامِ فَقَدْ عَتَقَ وَ صَارَ یَابِساً وَ کَادَ یُرِیحُ وَ لَا صَبْرَ لَنَا عَلَیْهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مَعَکُمْ قَالُوا خُبْزٌ وَ لَحْمٌ قَدِیدٌ مَالِحٌ وَ عَسَلٌ وَ تَمْرٌ

ص: 404

بخش 1: هنگامی که؛

1-1- امام عسکری علیه السلام- به یادآورید آن زمانی را که پیشیینیان شما [ای قوم یهود!] این کلمات را گفتند...

2-1- علی بن ابراهیم علیه السلام- وقتی موسی علیه السلام، بنی اسرائیل را از مصر بیرون برده و ایشان را در بیابان ساکن نمود خداوند ترنجبین و مرغ بریان را برای آن ها فرستاد و از میان سنگ دوازده چشمه برایشان خارج کرد آن ها زیاده روی کرده و گفتند: «ما بریک نوع غذا،صبر نخواهیم کرد [و غذاهای متنوع می خواهیم]»

بخش 2: هرگز حاضر نیستیم به یک نوع غذا اکتفا کنیم.

1-2- امام عسکری علیه السلام- منظورشان از طَعامِ وَاحِدٍ، المنَّ وَ السَّلْوَی است و گفتند ما باید چیزی را با آن غذا مخلوط کنیم.

2-2- امام سجّاد علیه السلام- گروهی از منافقین و افراد سست ایمانی که شبیه منافقین بوده ولی به ظاهر با رسول خدا صلی الله علیه و آله همراه بودند جهت تخریب مساجد مدینه و تمام مساجد دنيا، مصمّم شدند؛ همان طور که برای کشتن علی در مدینه و قتل رسول خدا صلی الله علیه و آله در راه عقبه کوشش کردند. خداوند در مسیر تبوک نشانه های بسیاری که نشانگر عظمت خود و توانگری او بر بندگانش باشد را برای آگاه شدن بصیرت طلبان و جهت پایان بخشیدن به بهانه های سرکشان ارائه نمود؛ همان هنگامی که منافقان در مسیر تبوک همراهان رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند و به پیامبر صلی الله علیه و آله همان سخنی را گفتند که بنی اسرائیل به موسی علیه السلام گفته بودند لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعام واحِدٍ و معجزه و نشانه ای که در آن زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله برای آن ها ظاهر نمود بس عظیم تر از معجزه ی موسی علیه السلام برای قومش بود و آن این که چون رسول خدا صلی الله علیه و آله عازم حرکت به سوی تبوک گشت، على علیه السلام را در مدینه جانشین خود قرارداد.... خداوند متعال در هنگام حرکت کاروان تبوک زمینه ایی که محمّد صلی الله علیه و آله آن جا بوده و بر روی آن حرکت می کرد را برای علی علیه السلام بالا می برد تا حضرت علی علیه السلام آن ها را ببیند و از احوالاتشان باخبر شود. علی ای می فرماید: هرگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله اراده جنگ می کرد تظاهر می نمود که به جایی دیگر می رود، مگر در جنگ تبوک که آن ها را مطلع کرد به کجا می روند به آن ها فرمان داد که زاد و توشه بردارند. و آن ها توشه ی دقیق و فراوانی متشکل از نانی که در راه می پختند گوشت نمک سود که فاسد نشود، عسل و خرما برای جنگ فراهم کردند زاد و توشه آن ها فراوان بود چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله به سبب دوری از مشقت و سختی های بیابان و نیز کم بودن نعمت در آن بیابان ایشان را به ذخیره کردن توشه تشویق می نمود. پس چند روزی طی طریق کردند و غذاهایشان تکراری شد و از مابقی آن دل زده و خسته شدند و غذای تر و تازه هوس کردند پس عده ای از آنان به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتند:

ص: 405

فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَنْتُمُ اَلْآنَ کَقَوْمِ مُوسَی لَمَّا قَالُوا لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ فَمَا اَلَّذِی تُرِیدُونَ قَالُوا نُرِیدُ لَحْماً طَرِیّاً قَدِیداً وَ لَحْماً مَشْوِیّاً مِنْ لَحْمِ اَلطُّیُورِ وَ مِنَ اَلْحَلْوَاءِ اَلْمَعْمُولِ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لَکِنَّکُمْ تُخَالِفُونَ فِی هَذِهِ اَلْوَاحِدَهِ بَنِی إِسْرَائِیلَ لِأَنَّهُمْ أَرَادُوا اَلْبَقْلَ وَ اَلْقِثَّاءَ وَ اَلْفُومَ وَ اَلْعَدَسَ وَ اَلْبَصَلَ فَاسْتَبْدَلُوا اَلَّذِی هُوَ أَدْنی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ وَ أَنْتُمْ تَسْتَبْدِلُونَ اَلَّذِی هُوَ أَفْضَلُ بِالَّذِی هُوَ دُونَهُ وَ سَوْفَ أَسْأَلُهُ لَکُمْ رَبِّی قَالُوا یَا رَسُولَ اَللَّهِ فَإِنَّ فِینَا مَنْ یَطْلُبُ مِثْلَ مَا طَلَبُوا مِنْ بَقْلِها وَ قِثّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سَوْفَ یُعْطِیکُمُ اَللَّهُ ذَلِکَ بِدُعَاءِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَا عِبَادَ اَللَّهِ إِنَّ قَوْمَ عِیسَی لَمَّا سَأَلُوا عِیسَی أَنْ یُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ مَائِدَهً مِنَ اَلسَّمَاءِ قَالَ اَللَّهُ إِنِّی مُنَزِّلُها عَلَیْکُمْ فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَإِنِّی أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ اَلْعالَمِینَ فَأَنْزَلَهَا عَلَیْهِمْ فَمَنْ کَفَرَ بَعْدُ مِنْهُمْ مَسَخَهُ اَللَّهُ إِمَّا خِنْزِیراً وَ إِمَّا قِرْداً وَ إِمَّا دُبّاً وَ إِمَّا هِرّاً وَ إِمَّا عَلَی صُورَهِ بَعْضِ اَلطُّیُورِ وَ اَلدَّوَابِّ اَلَّتِی فِی اَلْبَرِّ وَ اَلْبَحْرِ حَتَّی مُسِخُوا عَلَی أَرْبَعِمِائَهِ نَوْعٍ مِنَ اَلْمَسْخِ وَ إِنَّ مُحَمَّداً رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لاَ یَسْتَنْزِلُ لَکُمْ مَا سَأَلْتُمُوهُ مِنَ اَلسَّمَاءِ حَتَّی یَحِلَّ بِکَافِرِکُمْ مَا حَلَّ بِکُفَّارِ قَوْمِ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ إِنَّ مُحَمَّداً أَرْأَفُ بِکُمْ مِنْ أَنْ یُعَرِّضَکُمْ لِذَلِکَ ثُمَّ نَظَرَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی طَائِرٍ فِی اَلْهَوَاءِ فَقَالَ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ قُلْ لِهَذَا اَلطَّائِرِ إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ یَأْمُرُکَ أَنْ تَقَعَ عَلَی اَلْأَرْضِ فَقَالَهَا فَوَقَعَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَا أَیُّهَا اَلطَّائِرُ إِنَّ اَللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَکْبُرَ فَازْدَادَ عِظَماً حَتَّی صَارَ کَالتَّلِّ اَلْعَظِیمِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِأَصْحَابِهِ أَحِیطُوا بِهِ فَأَحَاطُوا بِهِ وَ کَانَ عِظَمُ ذَلِکَ اَلطَّیْرِ أَنَّ أَصْحَابَ رَسُولِ اَللَّهِ وَ هُمْ فَوْقَ عَشَرَهِ آلاَفٍ اِصْطَفُّوا حَوْلَهُ فَاسْتَدَارَ صَفُّهُمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَا أَیُّهَا اَلطَّائِرُ إِنَّ اَللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تُفَارِقَکَ أَجْنِحَتُکَ وَ زَغَبُکَ وَ رِیشُکَ فَفَارَقَهُ ذَلِکَ أَجْمَعُ وَ بَقِیَ اَلطَّائِرُ لَحْماً عَلَی عَظْمٍ وَ جِلْدُهُ فَوْقَهُ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِنَّ اَللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تُفَارِقَ عِظَامُ بَدَنِکَ وَ رِجْلَیْکَ وَ مِنْقَارُکَ فَفَارَقَهُ ذَلِکَ أَجْمَعُ وَ صَارَ حَوْلَ اَلطَّائِرِ وَ اَلْقَوْمُ حَوْلَ ذَلِکَ أَجْمَعَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی یَأْمُرُ هَذِهِ اَلْعِظَامَ أَنْ تَعُودَ قثّا [قِثَّاءً] فَعَادَتْ کَمَا قَالَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اَللَّهَ یَأْمُرُ هَذِهِ اَلْأَجْنِحَهَ وَ اَلزَّغَبَ وَ اَلرِّیشَ أَنْ یَعُودَ بَقْلاً وَ بَصَلاً وَ فُوماً وَ أَنْوَاعَ اَلْبُقُولِ فَعَادَتْ کَمَا قَالَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَا عِبَادَ اَللَّهِ ضَعُوا اَلْآنَ أَیْدِیَکُمْ عَلَیْهَا فَمَزِّقُوا مِنْهَا بِأَیْدِیکُمْ وَ قَطِّعُوا مِنْهَا بِسَکَاکِینِکُمْ فَکُلُوهُ فَفَعَلُوا فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله!

ص: 406

ما از این غذایی که به همراه داریم زده شده ایم و به حق که کهنه و خشک گشته و به زودی گندیده و بدبو خواهد شد و ما دیگر نمی توانیم آن را تحمل کنیم پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید: چه چیزهایی همراه شماست؟ پاسخ دادند: «نان، گوشت تک تکه شده ی نمک ،سود عسل و خرما» حضرت فرمود: «شما الآن مثل قوم موسی علیه السلام شده اید؛ آن گاه که گفتند: لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامِ واحِدٍ پس اکنون شما چه می خواهید؟ گفتند: «گوشت تکه تکه شده ی تازه کبابی از گوشت پرندگان و شیرینی آماده پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ولی شما در این مورد خلاف آن چه که بنی اسرائیل خواستند را تقاضا می کنید؛ زیرا آنان سبزیجات، خیار، سیر، عدس و پیاز طلب کردند؛ آنان خواستند غذای پست تر را جایگزین غذای بهتر کنند ولی شما می خواهید [غذای] بهتر را جانشین غذای پست تر کنید پس به زودی از خداوند آن را برایتان درخواست می کنم.» [منافقین گفتند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله برخی در بین ما هستند که همان ،سبزیجات خیار، سیر، عدس و پیاز را می خواهند پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای بندگان خدا به زودی پروردگار به دعای رسولش، آن چه را که خواستید به شما می دهد بدانید آن گاه که قوم عیسی از خداوند تقاضا کردند مائده آسمانی برایشان نازل کند فرمود: «همانا من آن را برای شما می فرستم و لیکن چنان چه کسی از شما پس از نزول آن کافر شود، او را به عذابی معذب می کنم که نظیر آن را به احدی از عالمیان نچشانده ام». پس خداوند آن را برایشان فرو فرستاد و کسانی که پس از آن کافر شدند را به صورت خوک، میمون، خرس، گربه و یا به شکل برخی پرندگان و موجوداتی که در دریا و خشکی زندگی می کنند مسخ نمود تا جایی که ایشان را بر چهارصد نوع مسخ کرد و همانا محمّد صلی الله علیه و آله رسول خدا صلی الله علیه و آله آن چه را که خواستید برایتان نازل نخواهد کرد مگر آن که آن چه بر کفار قوم عیسی الله حلال ،شد بر کفار شما نیز حلال شود و حقیقتاً محمّد صلی الله علیه و آله رئوف تر از آن است که شما را مورد بلا قرار دهد. اجازه دهد شما نیز مثل قوم عیسی مسخ شوید. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله به پرنده ای که در آسمان پرواز می کرد نگاه کرده و به یکی از یاران خود فرمود: «به این پرنده بگو که رسول خدا صلی الله علیه و آله به تو فرمان می دهد که بر زمین بنشینی. او گفت و پرنده به زمین فرود آمد؛ پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: ای پرنده خداوند به تو امر می کند که بزرگ شوی پس چنان گوشت آورد که مانند تپه ای بزرگ گشت. سپس حضرت به یارانش فرمود دور» او را بگیرید. و آن ها پرنده را احاطه نمودند اندازه ی پرنده به قدری بزرگ بود که برای احاطه ی آن یاران پیامبر صلی الله علیه و آله که بالغ بر ده هزار نفر بودند به دورش صف بسته و صفی تشکیل دادند که به گرد آن چرخید سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود ای پرنده همانا خداوند به تو فرمان می دهد که دو بال پر و کرک های بدنت را جداسازی. پس پرنده تمام آن ها را از بدنش جدا کرد و بدنش به صورت گوشتی بر استخوان به همراه یک لایه ی پوست بر روی آن در آمد. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «استخوان های بدن پاها و منقارت را نیز به فرمان خدا جدا کن! پرنده در حالی که قوم پیرامونش جمع ،بودند همه ی آن ها را جداساخت و استخوان ها در اطراف پرنده افتادند. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «پرورگار به این استخوان ها فرمان می دهد که به خیار تبدیل شوند؛ پس آن ها (استخوان ها)، همان طور که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود عوض شدند سپس فرمود: «خداوند به بال ها پر و کرک ها امر می کند که به شکل سبزی، سیر، پیاز و انواع سبزیجات در آیند و آن ها نیز همان طور که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود عوض شدند. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای بندگان خدا اکنون به سوی آن دست دراز

ص: 407

شَبِعْنَا وَ نَحْتَاجُ إِلَی مَاءٍ نَشْرَبُهُ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَ وَ لاَ تُرِیدُونَ اَللَّبَنَ أَ وَ لاَ تُرِیدُونَ سَائِرَ اَلْأَشْرِبَهِ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اَللَّهِ فِینَا مَنْ یُرِیدُ ذَلِکَ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِیَأْخُذْ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ لُقْمَهً مِنْهَا فَیَضَعُ فِی فِیهِ وَ لْیَقُلْ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ وَ صَلَّی اَللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ فَإِنَّهُ یَسْتَحِیلُ فِی فِیهِ مَا یُرِیدُ إِنْ أَرَادَ لَبَناً وَ إِنْ أَرَادَ شَرَاباً آخَرَ مِنَ اَلْأَشْرِبَهِ فَفَعَلُوا فَوَجَدُوا اَلْأَمْرَ عَلَی مَا قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ﴾. (1)

باب 3: أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنى بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ يُريدُ أَ تَسْتَدْعُونَ الْأَدْنَى لِيَكُونَ لَكُمْ بَدَنَا مِنَ الْأَفْضَل﴾. (2)

3-2- الحسن علیه السلام- ﴿فَكَتَبَ إِلَيْهِ الْحَسَنُ بْنُ عَلَى علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّا أَهْلِ بَيْتِ مَا كَمَا ذَكَرْتَ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ أَوْلِيَائِهِ فَأَمَّا عِنْدَكَ وَ عِنْدَ أَصْحَابِكَ فَلَوْ كُنَّا كَمَا ذَكَرْتَ مَا تَقَدَّمْتُمُونَا وَ لَا اسْتَبْدَلْتُمْ بِنَا غَيْرَنَا وَ لَعَمْرِي لَقَدْ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلَكُمْ فِي كِتَابِهِ حَيْثُ يَقُولُ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنى بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ هَذَا لِأَوْلِيَائِكَ فِيمَا سَأَلُوا وَلَكُمْ فِيمَا اسْتَبْدَلْتُمْ وَ لَوْلَا مَا أُرِيدُ مِنَ الِاحْتِجَاجِ عَلَيْكَ وَ عَلَى أَصْحَابِكَ مَا كَتَبْتُ إِلَيْكَ بِشَيْءٍ مِمَّا نَحْنُ عَلَيْهِ وَ لَئِنْ وُصِلَ كِتَابِي إِلَيْكَ لَتَجِدَنَّ الْحُجَّةَ عَلَيْكَ وَ عَلَى أَصْحَابِكَ مُؤكَّدَة﴾. (3)

باب 4: اهْبِطُوا مِصْراً

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿اهْبِطُوا مِصْراً مِنَ الْأَمْصَارِ مِنْ هَذِهِ التيهِ﴾. (4)

باب 5: فَإِنَّ لَكُمْ ما سَأَلْتُم

اشاره

1-5- العسكرى علیه السلام - ﴿فَإِنَّ لَكُمْ ما سَأَلْتُمْ فِي الْمِصْر﴾. (5)

2-5- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَقَالُوا كَمَا حَكَى اللَّهُ إِنَّ فِيها قَوْماً جَبَّارِينَ وَ إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها حَتَّى يَخْرُجُوا مِنْهَا ثُمَّ قَالُوا لِمُوسَى علیه السلام فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّكَ فَقَاتِلا إِنَّا هَاهُنا قاعِدُونَ﴾. (6)

ص: 408

کرده و با دست ها و چاقوهایتان از آن ببرید و بکنید و بخورید پس [آن ها] چنان کردند. سپس گفتند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله سیر شدیم ولی تشنه ایم و به نوشیدن آب احتیاج داریم حضرت فرمود: «آیا شیر و یا نوشیدنی های دیگر می خواهید؟ گفتند ای رسول خدا صلی الله علیه و آله هر کدام ما به یک نوشیدنی علاقمند است». پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «پس هر یک از شما، لقمه ای از پرنده بردارد و در دهان خود گذارد و بگوید: بسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَصَلَّى اللهُ عَلَى محمّد وَ آلِهِ الطَّيِّبِینَ؛ پس آن لقمه در دهان او، به شیر و یا هر نوشیدنی مطلوب دیگر تبدیل می شود پس چنان کردند و امر را مطابق فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله یافتند.

بخش 3: آیا غذای پست تر را به جای غذای بهتر انتخاب می کنید؟

1-3- امام عسکری علیه السلام- آیا آن چه که پست تر است را تقاضا کرده و می خواهید آن، جایگزین چیزهای بهتر شود؟!

2-3- امام حسن علیه السلام- امام حسن در جوابش (حسن بصری) نوشت: «همان طوری که ذکر کردی ما خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله در نزد خدا و اولیای او جایگاهی داریم اما اگر ما در نزد تو و یارانت چنان که نوشته ای می بودیم افراد دیگری را بر ما مقدم نمی کردید و دیگران را جایگزین ما قرار نمی دادید. خداوند مثال شما را در قرآن آورده است؛ آن جا که می فرماید: أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذي هُوَ أَدْنى بِالَّذِي هُوَ خَيْر اين سخن در پاسخ به دوستانت در خصوص سؤالی است که پرسیدند و نیز درباره ی شما نیز صدق می کند که دیگرانی را به جای ما جایگزین کردید اگر نمی خواستم این احتجاج و استدلال را با تو و اصحابت بنمایم هرگز در جواب تو از جایگاهی که در آن هستیم خبر نمی دادم. وقتی نامه ی مرا دریافت کنی حجت بر تو و یارانت مؤکد خواهد شد. (منظور امام علیه السلام این است که شما ما اهل بیت علیهم السلام را که برترین و شایسته ی امامتیم کنار گذاشته و افرادی را به عنوان سرپرست انتخاب کرده اید که از ما بسیار فروتر هستند).

بخش 4: در شهری فرود آیید.

1-4- امام عسکری علیه السلام- به شهری از شهرهای این بیابان خشک بروید.

بخش 5: هرچه خواستید در آن جا برای شما هست.

1-5- امام عسکری علیه السلام- آن چه شما تقاضا می کنید در آن شهر است.

2-5- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- همان طور که خداوند حکایت ،کرده آن ها (بنی اسرائیل) گفتند: «در این شهر قوم ستمگری ساکن هستند و تا زمانی که آن ها از آن جا بیرون نروند، ما وارد آن شهر نمی شویم. سپس به موسی گفتند تو به همراه پروردگارت بروید و آن ها را بکشید و ما همین جا نشسته ایم».

ص: 409

باب 6: الظُّلَّةُ

1-6- العسكرى علیه السلام- ﴿أى الجزية أخْزُوا بها عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عِنْدَ مُؤْمِنِى عِبَادِهِ﴾. (1)

باب 7: المُسْكَنَةُ

1-7- العسكرى علیه السلام- ﴿هِيَ الْفَقْرُ وَ الذَّلَّةُ﴾. (2)

باب 8: باؤ بِغَضَبٍ مِنَ الله

1-8- العسكرى علیه السلام- ﴿احْتَمَلُوا الْغَضَبَ وَاللَّعْنَةَ مِنَ اللَّهِ﴾. (3)

باب 9: ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ

1-9- العسكرى علیه السلام- ﴿ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا ذَلِكَ الَّذِي لَحِقَهُمْ مِنَ الذَّلَّةِ وَالْمَسْكَنَة وَ احْتَمَلُوا مِنْ غَضَبِ اللَّهِ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللهِ قَبْلَ أَنْ ضُرِبَ عَلَيْهِمْ هَذِهِ الذَّلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ﴾. (4)

باب 10: يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ

1-10- العسکری علیه السلام- ﴿وَكَانُوا يَقْتُلُونَهُمْ بِغَيْرِ حَقٍّ بِلَا جُرْمٍ كَانَ مِنْهُمْ إِلَيْهِمْ وَ لَا إِلَى غَيْرِهِمْ ﴾. (5)

باب 11: ذلِكَ بِما عَصَوا

1-11- العسكري علیه السلام- ﴿الي ذلكَ بِمَا عَصَوْا ذَلِكَ الْخِذْنَانُ الَّذِي اسْتَوْلَىٰ عَلَيْهِمْ حَتَّى فَعَلُوا الْأَثَامَ الَّتِي مِنْ أَجْلِهَا ضُرَبَتْ عَلَيْهِمُ الذَّلَّةُ وَ الْمَسْكَنَةُ وَ بَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ بِمَا عَصَوا﴾. (6)

باب 12: كَانُوا يَعْتَدُونَ

اشاره

1-12- العسكرى علیه السلام- ﴿يَتَجَاوَرُونَ أَمْرَ اللَّهِ إِلَى أَمْرٍ إِبْلِيسَ﴾. (7)

ص: 410

بخش 6: ذلت؛

1-6- امام عسکری علیه السلام- معنای ذَّلَّةُ در این جا جزیه است که آن ها (بنی اسرائیل و یهود) با پرداخت آن نزد پروردگار و بندگان مؤمنش بی ارزش و مقهور ایشان می شوند.

بخش 7: نیاز؛

1-7- امام عسکری علیه السلام- فقر و خواری است.

بخش 8: به خشم خداوند گرفتار شدند.

1-8- امام عسکری علیه السلام- غضب و لعنت خداوند را شامل حال خود کردند.

بخش 9: چرا که آنان نسبت به آیات خداوند، کفر می ورزیدند.

1-9- امام عسکری علیه السلام- ذلت و خواری ای که به ایشان رسیده و نیز خشم پروردگار که آن را بر دوش می کشند به خاطر آن است که پیش از آن که این خواری و مذلت بر ایشان مقدر گردد آیات الهی را انکار کردند.

بخش 10: و پیامبران را به ناحق می کشتند.

1-10- امام عسکری علیه السلام- آن ها (بنی اسرائیل) انبیاء علیهم السلام را به ناحق کشتند؛ بدون این که [پیامبران] در حقّ ایشان و دیگران جرمی مرتکب شده باشند.

بخش 11: این به خاطر آن بود که نافرمانی کرده اند.

1-11- امام عسکری علیه السلام- آن ها به خاطر گناهانی که مرتکب شدند دچار خواری، مذلّت و غضب پروردگار شدند همان خواری و خذلانی که آن ها را در بر گرفت؛ چرا که عصیان و نافرمانی کرده بودند.

بخش 12: تجاوز می نموده اند.

1-12- امام عسکری علیه السلام- از اجرای فرمان پروردگار به انجام دستور ابلیس عدول می کردند.

ص: 411

قوله تعالى: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هَادُوا وَ النَّصارى وَ الصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بالله وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صَالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ (2)

باب 1: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ بِمَا فَرَضَ الْإِيمَانَ بِهِ مِنْ نُبُوَّةَ نَبِيِّ صلی الله علیه و اله وَ وَلَايَة عَلِيِّ بن أبي طَالِب وَالطَّيِّبِينَ مِنْ آلِهِ علیهم السلام﴾. (1)

2-1- العسكرى علیه السلام- ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا نَزَلَتْ فِي عَلِيٍّ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا نَزَلَتْ فِي عَلِيٍّ علیه السلام صَدَّقَ وَ هُوَ أَوَّلُ النَّاسِ بِرَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله﴾. (2)

باب 2: الَّذِينَ هَادُوا

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿يَعْنِي الْيَهُودَ﴾. (3)

2-2- الكاظم علیه السلام- ﴿يَهُودُ الَّذِي هَوَّدَ الْيَهُود﴾. (4)

باب 3: النَّصارى

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿الذِينَ زَعَمُوا أَنَّهُمْ فِي دِينِ اللهِ مُتَنَاصِرُونَ﴾. (5)

2-3- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بن فَضَّال عَنْ أَبِيهِ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام فَلِمَ سُمِّيَ النَّصَارَى نَصَارَى؟ قَالَ: لِأَنَّهُمْ مِنْ قَرْيَةِ اسْمُهَا نَاصِرَةً مِنْ بِلَادِ الشَّامِ نَزَلَتْهَا مَرْيَمُ عيسى علیه السلام بَعْدَ رُجُوعِهما مِنْ مِصْر﴾. (6)

باب 4: الصَّابِئِينَ

اشاره

1-4- العسكرى- ﴿الذِينَ زَعَمُوا أَنَّهُمْ صَبَوْا إِلَى دِينِ اللَّهِ وَهُمْ بِقَوْلِهِمْ كَاذِبُونَ﴾. (7)

2-4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿الصَّابِئُونَ قَوْمُ لَا مَجُوسُ لَا يَهُودُ وَلَا نَصَارَى وَلَا مُسْلِمِينَ وَهُمْ يَعْبُدُونَ الْكَوَاكِبَ والنجوم﴾. (8)

ص: 412

کسانی که [به پیامبر اسلام] ایمان آوردند و کسانی که به آیین یهود گرویدند و نصاری و صابئان (پیروان یحیی) هر کدام که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و کاری شایسته انجام دهند پاداششان نزد پروردگارشان مسلّم است و نه ترسی بر آن هاست و نه اندوهگین می شوند (62)

بخش 1: کسانی که به پیامبر اسلام] ایمان آوردند.

1-1- امام عسکری علیه السلام- مؤمنین کسانی هستند که به خداوند و آن چه که ایمان به آن ها واجب شده از قبیل نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله خدا و ولایت علی بن ابی طالب او آل پاک او ایمان آورده اند.

2-1- امام عسکری علیه السلام- إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا درباره ی علی علیه السلام نازل شد که او اولین نفری است که رسول خدا صلی الله علیه و آله را تصدیق کرد.

بخش 2: کسانی که به آیین یهود گرویدند.

1-2- امام عسکری علیه السلام- الَّذِينَ هَادُوا یعنی یهودیان.

2-2- امام کاظم علیه السلام- یهودی کسی است که به آیین یهودیت بگرود.

بخش 3: نصاری؛

1-3- امام عسکری علیه السلام- منظور از نصاری کسانی هستند که گمان می کنند به دین خدا یاری می رسانند.

2-3- امام رضا علیه السلام- [به امام علیه السلام عرض شد:] چرا نصاری را نصاری نامیده اند؟ حضرت علیه السلام فرمود: از این جهت که نصاری از قریه ای از بلاد شام به نام «ناصره» بوده اند که مریم علیها السلام و عیسی علیه السلام بعد از آن که از شهر مراجعت کردند، در آن جا فرودآمدند».

بخش 4: صابئان پیروان (یحیی)

1-4- امام عسکری علیه السلام- منظور از صابئین کسانی هستند گمان کرده اند دین خدا را پذیرفته اند در حالی که دروغ می گویند.

2-4- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- صابئی ها قومی هستند که نه مجوسی نه یهودی، نه نصرانی و نه مسلمان می باشند؛ بلکه آن ها اختران و ستارگان را می پرستند.

ص: 413

باب 5: مَنْ آمَنَ بِالله

1-5- العسكري علیه السلام- ﴿مِنْ هَؤُلَاءِ الْكُفَّارِ وَ نَزَعَ عَنْ كُفْرِهِ وَ مَنْ آمَنَ مِنْ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنِينَ فِي مُسْتَقْبَلِ أَعْمَارِهِمْ وَأَخْلَصَ وَ وَفَى بِالْعَهْدِ وَالْمِيثَاقِ الْمَأْخُوذَيْنِ عَلَيْهِ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَى علیه السلام وَ خُلَفَائِهما الطاهرين﴾. (1)

باب 6: فَلَهُم

1-6- العسكري علیه السلام- ﴿هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنِينَ فَلَهُمْ﴾. (2)

باب: أَجْرُهُمْ

1-7- العسكرى علیه السلام- ﴿ثَوَابُهُمْ﴾. (3)

باب 8: لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ

اشاره

1-8- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ هُنَاكَ حِينَ يَخَافُ الْفَاسِقُونَ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ إِذَا حَزِنَ الظَّالِمُونَ لِأَنَّهُمْ لَمْ يَعْمَلُوا مِنْ مَخَافَة اللَّهِ مَا يُخَافُ مِنْ فِعْلِهِ وَلَا يَحْزَنُ لَهُ﴾. (4)

2-8- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أنا صراط اللَّهِ الْمُسْتَقِيمُ الَّذِي أَمَرَكُمْ بِالْبَاعِهِ ثُمَّ عَلَى علیه السلام مِنْ بَعْدِي ثُمَّ وَالَّذِي مِنْ صُلْبِهِ أَئِمَّةُ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ ثُمَّ قَرَأَ الحَمْدُ لله رَبِّ الْعَالَمِينَ إِلَى آخِرِهَا وَ قَالَ فِى نَزَلَتْ وَ فِيهِمْ نَزَلَتْ وَ لَهُمْ عَمَّتْ وَ إِيَّاهُمْ خَصَّتْ أُولَئِكَ أَوْلِيَا: اللهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾. (5)

3-8- العسكرى علیه السلام- ﴿نَظَرَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى إِلَى رَجُل أَثَرَ الْخَوْفُ عَلَيْهِ فَقَالَ: مَا بَالُكَ؟ قَالَ: إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ فَقَالَ: يَا عَبْدَ اللَّهِ خَفْ ذُنُوبَكَ وَ خَفْ عَدَّلَ اللَّهِ عَلَيْكَ فِي مَظَالِمٍ عِبَادِهِ وَ أَطِعْهُ فِيمَا كَلَّفَكَ وَلَا تَعْصِهِ فِيمَا يُصْلِحُكَ ثُمَّ لَا تَخَفْ اللَّهَ بَعْدَ ذَلِكَ فَإِنَّهُ لَا يَظْلِمُ أَحَداً وَ لَا يُعَذِّبُهُ فَوْقَ اسْتِحْقَاقِهِ أَبَداً إِلَّا أَنْ تَخَافَ سُوءَ الْعَاقِبَة بأنْ تَغَيَّرَ أَوْ تَبَدَّلَ فَإِنْ أَرَدْتَ أَنْ يُؤْمِنَكَ

ص: 414

بخش 5: هر کدام که به خدا ایمان آورده اند.

1-5- امام عسکری علیه السلام- منظور کفاری هستند که از کفر خود دست برداشته اند و در باقی عمرشان مؤمن شده و اخلاص می ورزند و به عهد و میثاقی که با محمّد صلی الله علیه و آله علی علیه السلام و آل پاک آن ها بسته اند وفادار می مانند.

بخش 6: برای آن ها مسلم است.

1-6- امام عسکری علیه السلام- برای این مؤمنین [ثواب است].

بخش 7: پاداششان؛

1-7- امام عسکری علیه السلام- اجر همان پاداش و ثواب است

بخش 8: نه ترسی بر آن هاست و نه اندوهگین می شوند.

1-8- امام عسکری علیه السلام- آن جا در آن هنگام که فاسقان بترسند آن ها (مؤمنین) هراسان نمی شوند و در آن وقت که فاسقان اندوهگین شوند؛ آن ها محزون نمی گردند زیرا آن ها (فاسقان) در دنیا از خداوند نترسیده و محزون نشدند.

2-8- پیامبر صلی الله علیه و آله- من همان صراط مستقیم و راه راستی هستم که خداوند به شما امر فرموده ای از آن پیروی کنید؛ بعد از من علی ای سپس فرزندان من از صلب او صراط مستقیم اند؛ همان پیشوایانی که مردم را به راه حق هدایت می نمایند و بدان وسیله دادگری می کنند». سپس پیامبر صلی الله علیه و آله آیات مبارکه ی سوره حمد را تا آخر را تلاوت کرده و فرمود این آیات شریفه در حق من و درباره ی آنان نازل شده است؛ این آیات شامل همه ی آن ها می شود؛ و فقط مخصوص آنان است و شامل افراد دیگر نمی شود آنان اولیای الهی هستند که لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ

3-8- امام عسکری علیه السلام- علی علیه السلام به مردی نظر کرد که آثار خوف در چهره ی او دیده می شد؛ پرسید چرا این چنین شده ای؟ گفت از خداوند میت رسم امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «ای بنده ی خدا از گناهانت و از این که خداوند بخواهد به عدالت ،خود دادِ بندگانش را از تو بستاند ترس داشته باش؛ از خداوند در آن چه به تو تکلیف کرده اطاعت کن و او را در مواردی که به مصلحت خودت تو را از انجام آن بازداشته نافرمانی و معصیت نکن؛ با انجام این کارها دیگر از خداوند نترس؛ زیرا او به کسی ظلم نکرده و هرگز کسی را فراتر از مقدار استحقاق، عذاب نمی.کند مگر آن که از عاقبت خود بترسی که ممکن است تغییر و تبدیلی در آن پیش آید. اگر

ص: 415

اللَّهُ سُوءَ الْعَاقِبَةِ فَاعْلَمْ أَنَّ مَا تَأْتِيهِ مِنْ خَيْر فَبِفَضْلِ اللَّهِ وَ تَوْفِيقِهِ وَ مَا تَأْتِيهِ مِنْ سُوءٍ فَبِإِمْهَال اللَّهِ وَ إِنْظَارِهِ إِيَّاكَ وَ حِلْمِهِ وَ عَفْوهِ عَنْكَ﴾. (1)

4-8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الذينَ نَظَرُوا إِلَى بَاطِن الدُّنْيَا حِينَ نَظَرَ النَّاسُ إِلَى ظَاهِرِهَا فَاهْتَمُّوا بآجِلِهَا حِينَ اهْتَمَ النَّاسُ بِعَاجِلِهَا فَأَمَاتُوا مِنْهَا مَا خَشُوا أَنْ يُمِيتَهُمْ وَ تَرَكُوا مِنْهَا مَا عَلِمُوا أَنْ سَيَتْرُكَهُمْ فَمَا عَرَضَ لَهُمْ مِنْهَا عَارِضُ إِلَّا رَفَضُوهُ وَلَا خَادَعَهُمْ مِنْ رِفْعَتِهَا خَادِعُ إِلَّا وَضَعُوهُ خُلِقَتِ الدُّنْيَا عِنْدَهُمْ فَمَا يُجَدِّدُونَهَا وَ خَرِبَتْ بَيْنَهُمْ فَمَا يَعْمُرُونَهَا وَ مَاتَتْ فِي صُدُورِهِمْ فَمَا يُحِبُّونَهَا بَلْ يَهْدِمُونَهَا فَيَبْنُونَ بِهَا آخِرَتَهُمْ وَيَبيعُونَهَا فَيَشْتَرُونَ بِهَا مَا يَبْقَى لَهُمْ نَظَرُوا إِلَى أَهْلِهَا صَرْعَى قَدْ حَلَّتْ بِهِمُ الْمَثْلَاثُ فَمَا يَرَوْنَ أَمَانَا دُونَ مَا يَرْجُونَ وَ لَا خَوْفاً دُونَ مَا يَحْذَرُونَ﴾. (2)

5-8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ سُلَيْمَ وَ سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبِ علیه السلام يَقُول:... قُلْتُ فَمَنْ لَقِيَ اللَّهَ مِنْهُمْ عَلَى الْكَبَائِرِ؟ قَالَ: هُوَ فِي مَشِيَّتِهِ إِنْ عَذَّبَهُ فَبِذَنْبِهِ وَإِنْ تَجَاوَزَ عَنْهُ فَبِرَحْمَتِهِ قُلْتُ: فَيُدْخِلُهُ النَّارَ وَ هُوَ مُؤْمِنُ؟ قَالَ: نَعَمْ بِذَنْبِهِ، لِأَنَّهُ لَيْسَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ عَلَى أَنَّهُ لَهُمْ وَلِيُّ وَ أَنَّهُ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾. (3)

6-8- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿كَأَنَّى أَنْظُرُ إِلَى عَلَى وَ شِيعَتِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَرْقُونَ عَلَى نُوقِ مِنْ رياض الْجَنَّةِ شَبَابٌ مُتَوَّجُونَ مُكَحَلُونَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾. (4)

7-8- الصّادق علیه السلام- ﴿فلا تَخْرُجُ شِيعَتْنا يَوْمَ الْقِيَامَة مِنْ قُبُورِهِمْ مُشْرِقَة أَلْوَانُهُمْ وَ وُجُوهُهُمْ قَدْ أَعْطُوا الْأَمَانَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾. (5)

8-8- الصّادق علیه السلام- ﴿طُوبَى لِشِيعَة قَائِمِنَا الْمُنتَظِرِينَ لِظُهُورِهِ فِي غَيْبَتِهِ وَ الْمُطِيعِينَ لَهُ فِي ظُهُورِهِ أُولَئِكَ أَوْلِيَاءُ اللَّهِ الَّذِينَ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾. (6)

ص: 416

می خواهی خداوند تو را از سوء عاقبت نگهدارد بدان هر کار خیری که انجام می دهی به عنایت و توفیق خدا می باشد و اگر کار بدی از تو سر می زند در واقع در این حالت خداوند به تو فرصت و مهلت داده و با حلم و عفوش از تو در می گذرد.

4-8- امام علی علیه السلام- کسانی که وقتی مردم به ظاهر دنیا نظر می کنند آن ها به باطن آن توجه می کنند؛ و هنگامی که مردم برای رسیدن به دنیای زودگذر اهتمام می ورزند، آنان همت خود را متوجه آخرت می سازند؛ کسانی که چیزهای دنیایی را که می ترسند باعث مرگشان [و دنیاپرستی] شود در خود می میرانند و آن متاع دنیوی را که می دانند به زودی آن ها را ترک می کند خودشان پیش از رسیدن آن ترک می گویند. پس هر چه از دنیا بر آنان عارض می شود، دور می افکندند آنان کسانی هستند که هر عامل فریبنده ای که دنیا بخواهد آنان را به وسیله ی آن فریب دهد، به کناری می افکند. آن ها دنیایی را که قبلاً خلق شده برای خود تازه نمی کنند و آن چه که از دنیا ویران شده را آباد نمی گردانند. دنیا در نظر و قلب هایشان مرده است؛ آنان نیز دنیا را دوست نداشته بلکه نابودش می سازند و به وسیله ی آن آخرتشان را بنا می کنند. دنیا را در قبال چیزی (آخرت) می فروشند که برای آن ها باقی می ماند به اهل دنیا نگاه می کنند در حالی که اهل [دنیا] به زمین افتاده و بلاها آنان را فراگرفته است پس [از این بلا و هلاکت] امانی جز آن چه که به آن امید دارند و ترسی جز آن چه که از آن می ترسند، وجود ندارد.

5-8- امام علی علیه السلام- گفتم کسی (مؤمن] که با گناهان کبیره خدای را ملاقات نماید [عاقبتش] چگونه است؟ فرمود این به اراده الهی بستگی دارد؛ اگر عذابش کند به خاطر گناهش خواهد بود و اگر از او در گذرد از روی رحمتش خواهد بود گفتم آیا مؤمن وارد آتش جهنم می شود؟ فرمود: آری به خاطر گناهش؛ زیرا وی از آن مؤمنینی نیست که خداوند ولی او باشد؛ زیرا آنان که تحت ولایت خدا قرار دارند کسانی هستند که لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ».

6-8- پیامبر صلی الله علیه و آله- گویا من علی و پیروانش را در روز قیامت می بینم؛ در حالی که سوار بر شتری از باغ های بهشت هستند. آنان در سیمای جوانانی زیبا هستند که تاج بر سر نهاده و سرمه کشیده اند که هیچ ترس و حزنی به آن ها راه ندارد و شتابان پیش می روند: لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ.

7-8- امام صادق علیه السلام- شیعیان ما روز قیامت از قبرهای خویش بیرون آیند در حالی که رنگ ها و چهره های آن ها نور پخش می کند به آن ها امان داده شده است هیچ گونه ترس و وحشتی بر آن ها نیست لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ.

8-8- امام صادق علیه السلام- خوش به حال شیعیان قائم ما که در غیبت او منتظر ظهور او بوده و در زمان ظهورش اطاعت او را گردن می نهند. آن ها دوستان خدایند و کسانی هستند که از چیزی ترس ندارند و غمگین نمی باشند لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ.

ص: 417

9-8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿شِيعَتُنَا الْمُتَبَادِلُونَ فِي وَلَايَتِنَا الْمُتَحَابُونَ فِي مَوَدَّتِنَا الْمُتَوَازِرُونَ فِي أَمْرِنَا الَّذِينَ إِنْ غَضِبُوا لَمْ يَظْلِمُوا وَ إِنْ رَضُوا لَمْ يُسْرِفُوا بَرَكَةُ عَلَى مَنْ جَاوَرَهُ سِلْمٌ لِمَنْ خَالَطُوهُ أُولَئِكَ هُمُ السَّائِحُونَ النَّاحِلُونَ الزَّابِلُونَ ذَابِلَةُ شِفَاهُهُمْ خَمِيصَةُ بُطُونُهُمْ مُتَغَيِّرَةُ الوَانُهُمْ مُصْفَرَّةً وُجُوهُهُمْ كَثِيرُ بُكَاؤُهُمْ جَارِيَةٌ دُمُوعُهُمْ يَفْرَحُ النَّاسُ وَ يَحْزَنُونَ وَ يَنَامُ النَّاسُ وَيَسْهَرُونَ إِذَا شَهِدُوا لَمْ يُعْرَفُوا وَإِذَا غَابُوا لَمْ يُفْتَقَدُوا وَإِذَا خَطَبُوا الْأَبْكَارَ لَمْ يُزَوِّجُوا قُلُوبُهُمْ مَحْزُونَةً وَ شُرُورُهُمْ مَأْمُونَةٌ وَأَنْفُسُهُمْ عَقِيفَةُ وَ حَوَائِجُهُمْ خَفِيفَةُ ذُبُلُ الشَّفَاءِ مِنَ الْعَطَشِ خُمُصُ الْبُطُونِ مِنَ الْجُوعِ عُمْشُ الْعُيُونِ مِنَ السَّهَرِ الرَّهْبَانِيَّةُ عَلَيْهِمْ لَائِحَةُ وَالْخَشْيَةٌ لَهُمْ لَازِمَةُ كُلَّمَا ذَهَبَ مِنْهُمْ سَلَفٌ خَلَفَ فِي مَوْضِعِهِ خَلَفَ أُولَئِكَ الَّذِينَ يَردُونَ الْقِيَامَةَ وُجُوهُهُمْ كَالْقَمَرِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ تَغْبِطُهُم الأولُونَ وَالْآخِرُونَ وَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾. (1)

10-8- العسكرى علیه السلام- ﴿اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدِ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ وَ عَلَى علیه السلام سَيّدِ الْوَصِيِّينَ وَ آلِهِ الطَّاهِرِينَ وَاجْعَلْنَا بِهِمْ مُتَمَسِّكِينَ وَ بوَلَايَتِهِمْ مِنَ الْفَائِزِينَ الْآمِنِينَ الَّذِينَ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾. (2)

11-8- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أُمَّتِي فِي الدُّنْيَا عَلَى ثَلَاثَة أطباق؛ أما الطَّبَقُ الْأَوَّلُ فَلَا يُحِبُّونَ جَمْعَ الْمَالَ وَ ادْخَارَهُ وَ لَا يَسْعَوْنَ فِي اقْتِنَائِهِ وَ احْتِكَارِهِ وَإِنَّمَا رِضَاهُمْ مِنَ الدُّنْيَا سَدُّ جَوْعَة وَسَتْرُ عَوْرَةً وَ غِنَاهُمْ فِيهَا مَا بَلَغَ بِهِمُ الْآخِرَةُ فَأُولَئِكَ الْآمِنُونَ الَّذِينَ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾. (3)

12-8- العسكري علیه السلام- ﴿فَتِلْكَ نَتَائِجُ أَفْعَالِهِمُ الْحَسَنَة... فَهُمْ فِي الْجَنَّةِ خَالِدُونَ وَ لَا يَشِيبُونَ فِيهَا وَ لَا يَهْرَمُونَ وَ لَا يُحَوَلُونَ عَنْهَا وَ لَا يَخْرُجُونَ وَلَا يَخْلَقُونَ فِيهَا وَ لَا يَعْتَمُونَ بَلْ هُمْ فِيهَا سَارُونَ مُبْتَهجُونَ آمِنُونَ مُطْمَئِنُّونَ وَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذْ أَخَذْنا ميثاقَكُمْ وَ رَفَعنا فَوقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَيْناكُمْ بقُوَّةِ وَاذْكُرُوا ما فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾. (3)

ص: 418

9-8- امام علی علیه السلام- شیعیان ما کسانی هستند که در راه ولایت ما به یکدیگر کمک کرده و در راه مودت ما به یکدیگر محبت می ورزند؛ در امر ما با یکدیگر همکاری می نمایند؛ کسانی هستند که اگر خشم بگیرند ستم و اگر خشنود شوند اسراف نمی کنند؛ برای همسایگان برکت و برای ،دوستان مایه ی سلامتی هستند؛ آن ها سیاحت گران ضعیف و لاغراندام اند که لبهایشان خشک، شکم هایشان لاغر و گرسنه و رنگهایشان تغییر یافته است چهره های زرد دارند؛ زیاد گریه می کنند؛ اشکهایشان جاری است؛ در حالی که مردم شادند آن ها غمگین و درحالی که مردم در خوابند آن ها شب زنده دارند؛ وقتی حاضرند شناخته نمی شوند و وقتی غایبند غیبت آن ها حس نمی شود کسی به آن ها توجهی ندارد؛ اگر به خواستگاری دختران بروند کسی به آن ها زن نمی دهد؛ دل های محزون دارند؛ دیگران از شر آن ها در امانند؛ دارای نفس های عفیف و نیازهای سبک هستند؛ از تشنگی لبانی ،خشک از گرسنگی شکم هایی خالی و از شب بیداری [و اشک و آه] دیده هایی ضعیف دارند؛ کناره گیری از دنیا در آن ها آشکار و بیمناکی همیشه همراهشان است؛ هر کدام از ایشان که بمیرند فرد دیگری همچون او جایش را می گیرد؛ آن هایند که در قیامت چهره شان چون ماه تابان می درخشد و مورد حسرت گذشتگان و آیندگان واقع می شوند؛ نه بیمی بر آن هاست و نه محزون می شوند لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ.

10-8- امام عسکری علیه السلام- پروردگارا! بر محمّد صلی الله علیه و آله و آل محمّد علیهم السلام خاتم پیامبران علیهم السلام و بر على علیه السلام سید وصیین و برخاندان پاکشان و درود فرست و ما را به وسیله ی تمسک به ایشان و ولایتشان از رستگاران و در امان ماندگان قرار بده؛ همان ها که هیچ ترس و غمی ندارند لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ.

11-8- پیامبر صلی الله علیه و آله- امت من در دنیا سه طبقه هستند دسته ی اول جمع آوری مال و ذخیره کردن آن را دوست ندارند و در جهت کسب و احتکار آن تلاش نمی کنند؛ از دنیا به اندازه ی جلوگیری از گرسنگی و پوشیدن بدن راضی شده اند؛ از مال دنیا آن چه که پس ایشان را به آخرت برساند برای آن ها است؛ ایشان در آخرت در امانند؛ کسانی هستند که ترس و اندوهی بر ایشان نیست. لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ. 12-8- امام عسکری علیه السلام ،آن نتیجه ی کارهای نیک آن هاست... و ایشان در بهشت، بدون این که پیر و ضعیف ،شوند جاودانه زندگی کرده از آن جا جابجا نشده و بیرون نمی روند؛ در بهشت مضطرب و غمگین نمی شوند بلکه در آن جا ،خرسند ،شادمان در امنیت و با اطمینان بدون هیچ ترس و غمی زندگی می کنند؛ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ. و به یادآورید زمانی را که از شما پیمان گرفتیم؛ و کوه طور را به فرازتان برافراشتیم و گفتیم] آن چه را [ از آیات و فرمانها به شما داده ایم با قدرت بگیرید؛ و آن چه را در آن است به یاد داشته باشید و به آن عمل کنید تا پرهیزگار شوید.

ص: 419

باب 1: إِذْ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿بَعْدَ بَيَان أَمْرِ اللهِ فِي الْكِتَابِ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ أَنْ يُقِرُّوا بِمُحَمَّد صلی الله علیه و اله وَ عَدَمَ قَبُولِهِمْ وَ رَفْعِ الْجَبَلِ فَوْقَهُمْ ثُمَّ إِقْرَارِ بَعْضِهِمْ بِاللَّسَانِ دُونَ الْقَلْبِ﴾. (1)

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمَّا أَنْزَلَ اللهُ التَّوْرَاةَ عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ لَمْ يَقْبَلُوه﴾. (2)

باب 2: ميثاقكُم

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿أى فَاذْكُرُوا إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَعُهُودَكُمْ أَنْ تَعْمَلُوا بِمَا فِي التَّوْرَاةِ وَ بِمَا أَيْ فِي الْفُرْقَانِ الَّذِي أَعْطَيْتُهُ مُوسَى المَعَ الْكِتَابِ الْمَخْصُوص بذِكْرِ مُحَمَّدٍ وَ عَلَى علیه السلام وَالطَّيِّبِينَ مِنْ آلِهِمَا بأَنَّهُمْ سَادَةُ الْخَلْقِ وَالْقَوَامُونَ بِالْحَقِّ وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ أَنْ تُفِرُوا بِهِ وَ أَنْ تُؤَدُّوهُ إِلَى أَخْلَافِكُمْ وَ تَأْمُرُوهُمْ أَنْ يُؤَدُّوهُ إِلَى أَخْلَافِهِمْ إِلَى آخِرِ مُقَدَّرَاتِي فِي الدُّنْيَا لَيُؤْمِنُنَّ بِمُحَمَّدِ اللَّهِ لا وَلَيُسْلِمُنَّ لَهُ مَا يَأْمُرُهُمْ فِي عَلى وَلَى اللَّهِ اللهِ عَنِ اللَّهِ وَ مَا يُخْبِرُهُمْ بِهِ مِنْ أَحْوَالِ خُلَفَائِهِ بَعْدَهُ الْقَوَّامِينَ بِحَقِّ اللَّهِ فَأَبَيْتُمْ قَبُولَ ذَلِكَ وَاسْتَكْبَر تُمُوهُ﴾. (3)

باب 3: رَفَعنا فَوْقَكُمُ الطُّور

اشاره

1-3- العسكرى علیه السلام- الجَبَلَ أَمَرْنَا جَبْرَئِيلَ أَنْ يَقْطَعَ مِنْ جَبَلٍ فَلَسْطِينَ قِطْعَةٌ عَلَى قَدْر مُعَسْكَر أَسْلَائِكُمْ فَرْسَحَاً فِي فَرْسَحْ فَقَطَعَهَا وَجَاءَ بِهَا فَرَفَعَهَا فَوْقَ رُءُوسِهِمْ﴾. (4)

2-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّمَا سُمِّيَ الْجَبَلُ الَّذِي كَانَ عَلَيْهِ مُوسَى الي طُورَ سَيْنَاءَ لِأَنَّهُ جَبَلُ كَانَ عَلَيْهِ شَجَرَةُ الزَّيْتُونِ وَكُلٌّ جَبَل يَكُونُ عَلَيْهِ مَا يُنْتَفَعُ بِهِ مِنَ النَّبَاتِ وَ الْأَشْجَارِ مِنَ الْجِبَالِ سُمِّيَ طُورَ سَيْنَاءَ وَطُورَ سِينِينَ وَ مَا لَمْ يَكُنْ عَلَيْهِ مَا يُنْتَفَعُ بِهِ مِنَ النَّبَاتِ وَالْأَشْجَارِ مِنَ الْجِبَالِ سُمِّيَ طُورَ وَ لَا يُقَالُ طُورُ سَيْنَا، وَ لَا طُورُ سِينِين﴾. (5)

3-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَنَظَرَ الْقَوْمُ إِلَى الْجَبَل وَ قَدْ صَارَ قِطْعَتَيْنِ قِطْعَةً مِنْهُ صَارَتْ لُؤْلُوَةَ بَيْضَاءَ فَجَعَلَتْ تَصْعَدُ وَ تَرْقَى حَتَّى خَرَقَتِ السَّمَاوَاتِ وَ هُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْهَا إِلَى أَنْ صَارَتْ إِلَى

ص: 420

بخش 1: و [به یادآورید] زمانی را که گرفتیم؛

1-1- امام عسکری علیه السلام- [این آیه از زمانی سخن می گوید که خداوند به بنی اسرائیل در کتاب [تورات] فرمان داد که به نبوت محمّد صلی الله علیه و آله و خاندانش اقرار کنند و آن ها نپذیرفتند؛ پس خداوند کوه طور را بر فراز سرشان قرارداد آن گاه برخی از آن ها به زبان و نه با اعتقاد قلبی، اقرار کردند.

2-1- امام صادق علیه السلام- [این آیه اشاره به زمانی دارد که] خداوند تورات را بر بنی اسرائیل نازل کرد و آن را نپذیرفتند.

بخش 2: از شما پیمان؛

1-2- امام عسکری علیه السلام- یادآورید زمانی را که پیمان و عهدهایی از شما گرفتیم که به آن چه در تورات و آن چه در فرقان است عمل کنید؛ همان فرقانی که به موسی همراه با کتاب تورات عطا کرده ام که به ذکر محمّد صلی الله علیه و آله علی او خاندان پاک آن دوه مخصوص است؛ آن ها سرور جهانیان و به پادارنده ی حق هستند. [همان] زمانی که از شما پیمان گرفتیم که اقرار آورید و این مطلب را به آیندگان خود برسانید و به آنان نیز دستور دهید که به آیندگان خود برسانند، تا این که این ابلاغ تا پایان آن چه در دنیا مقدر نموده ام صورت گیرد و از شما خواستم که به محمّد صلی الله علیه و آله نبی خدا ایمان آورید و به فرمانی پذیرش ولایت که درباره ی علی ولی الله از جانب خدا و اخباری که دربارهی جانشینان پس از او می دهد تسلیم شوید؛ آن ها به پادارنده ی حق خدا هستند؛ اما شما از قبول این مطلب امتناع ورزیده و تکبر نمودید.

بخش 3: و کوه طور را به فرازتان برافراشتیم.

1-3- امام عسکری علیه السلام- کوهی که به جبرئیل دستور دادیم آن را از کوه فلسطین جدا کند به اندازه ی جایگاه سپاه نیاکانتان یک فرسخ در یک فرسخ بود جبرئیل آن را جدا کرده و آورد و بالای سرشان بلند کرد.

2-3- ابن عباس رحمه الله علیه- آن کوهی که روی آن بود «طور سینا» نامیده می شد؛ چون بر موسی فراز آن کوه درخت زیتون قرار داشت و هر کوهی که گیاه سودمندی از قبیل گیاهان یا درخت روی آن باشد، «طور سینا» و «طور» «سینین نامیده می شود و اگر گیاه سودمندی از قبیل گیاهان یا درخت روی کوه نباشد به آن فقط «طور» گفته می شود و «طور سینا» یا «طور سینین» به آن گفته نمی شود.

3-3- امام علی علیه السلام- قوم بنی اسرائیل به کوه نگریستند در حالی که کوه به دو نیمه گشت؛ تکه ای از آن چون مروارید سفید شده و شروع به بالارفتن نمود و بالا رفت تا این که در برابر دیدگان ایشان آسمان ها را شکافت در این حالت آن ها به این کوه نگاه می کردند و کوه تا جایی که

ص: 421

حَيْثُ لَا تُلْحِقُهَا أَبْصَارُهُمْ وَقِطْعَةً صَارَتْ نَاراً وَ وَقَعَتْ عَلَى الْأَرْضِ بِحَضْرَتِهِمْ فَخَرَقَتْهَا وَ دَخَلَتْهَا وَ غَابَتْ عَنْ عُيُونِهِمْ فَقَالُوا: مَا هَذَانِ الْمُفْتَرقَانِ مِنَ الْجَبَلِ فِرْقُ صَعِدَ لُؤْلُوْا وَفِرْقُ انْحَطَ نَاراً؟ قَالَ لَهُمْ مُوسَى: أَمَّا الْقِطْعَةُ الَّتِي صَعِدَتْ فِي الْهَوَاءِ فَإِنَّهَا وَصَلَتْ إِلَى السَّمَاءِ فَخَرَقَتْهَا إِلَى أَنْ لَحِقَتْ بِالْجَنَّةِ فَأَضْعِفَتْ أَضْعَافاً كَثِيرَةً لَا يَعْلَمُ عَدَدَهَا إِلَّا اللَّهُ وَأَمَرَ اللَّهُ أَنْ يُبْنَى مِنْهَا لِلْمُؤْمِنِينَ بمَا فِي هَذَا الْكِتَابِ قُصُورُ وَ دُورُ وَ مَنَازِلُ وَ مَسَاكِينُ [مَسَاكِنُ] مُشْتَمِلَةُ عَلَى أَنْوَاعِ النِّعَمِ الَّتِي وَعَدَهَا الْمُتَّقِينَ مِنْ عِبَادِهِ مِنَ الْأَشْجَارِ وَالْبَسَاتِينِ وَ الثَّمَارِ وَالْحُورِ الْحِسَانِ وَالْمُخَلَّدِينَ مِنَ الْوِلْدَانِ كَاللَّتَالِي الْمَنْثُورَةِ وَ سَائِرِ نَعِيمِ الْجَنَّةِ وَ خَيْرَاتِهَا وَأَمَّا الْقِطْعَةُ الَّتِي انْحَطَّتْ إِلَى الْأَرْضِ فَخَرَقَتْهَا ثُمَّ الَّتِي تَلِيهَا إِلَى أَنْ لَحِقَتْ بِجَهَنَّمَ فَأَضْعِفَتْ أَضْعَافًا كَثِيرَةً وَأَمَرَ اللَّهُ تَعَالَى أَنْ يُبْنَى مِنْهَا لِلْكَافِرِينَ بِمَا فِي هَذَا الْكِتَابِ قُصُورُ وَ دُورٌ وَ مَسَاكِنُ وَ مَنَازِلُ مُشْتَمِلَةٌ عَلَى أَنْوَاعِ الْعَذَابِ الَّتِي وَعَدَهَا اللَّهُ الْكَافِرِينَ مِنْ عِبَادِهِ مِنْ بحَار نِيرَانِهَا وَ حِيَاض غِسْلِينِهَا وَ غَسَّاقِهَا وَأَوْدِيَة قَيْحِهَا وَ دِمَائِهَا وَصَدِيدِهَا وَ زَبَانِيَتِهَا بمِرزباتِهَا وَأَشْجَارِ زَقَومِهَا وَضَريعِهَا وَحَيَّاتِهَا وَعَقَارِبَهَا وَ أَفَاعِيهَا وَ قُيُودِهَا وَأَغْلَالِهَا وَسَلَاسِلِهَا وَ أَنْكَالِهَا وَ سَائِرِ أَنْوَاعِ الْبَلَايَا وَالْعَذَابِ الْمُعَدَّ فِيهَا﴾. (1)

4-3- الصّادق علیه السلام- ﴿فَرَفَعَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ جَبَلَ طُورِ سَيْنَا، فَقَالَ لَهُمْ مُوسَى علیه السلام إِنْ لَمْ تَقْبَلُوهُ وَقَعَ عَلَيْكُمُ الْجَبَلُ، فَقَبلُوهُ وَطَأطَئُوا رُءُوسَهُمْ﴾. (2)

باب 4: خُذُوا ما آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّة

اشاره

1-4- الباقر علیه السلام- ﴿أمَرَ كُلَّ نَبي بالأخذ بالسَّبِيلِ وَالسُّنَّة وَكَانَ مِنَ السُّنَّة﴾. (3)

2-4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مِنْ هَذِهِ الْأَوَامِرِ وَالنَّوَاهِي عَنْ هَذَا الْأَمْرِ الْجَلِيلِ مِنْ ذِكْرٍ مُحَمَّد وَ على علیه السلام وَ آلِهِمَا اَلطَّیِّبِینَ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ﴾. (4)

3-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْحَاق بْن عَمَّارٍ وَ يُونُسَ قَالا؟ سَأَلْنَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ العَلَيْهِ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ خُذُوا ما آتَيْناكُمْ بِقُوَّةٍ أ قُوَّةً فِي الْأَبْدَانِ أَو قُوَّةُ فِي الْقَلْبِ؛ قَالَ: فِيهِمَا جَمِيعاً﴾. (5)

ص: 422

دیگر چشمانشان قادر به دیدنش نبود بالارفت و تکه ی دیگری از آن ،کوه آتش شده و جلوی پای آن ها بر زمین افتاد؛ زمین را شکافت و در آن فرو رفت و از دیدگانشان پنهان گشت آن ها گفتند: «وصف این دو تکه ی جدا شده از این کوه چگونه است که قسمتی درخشان، به بالا صعود و قسمتی آتشین به پایین سقوط کرده است؟ موسی فرمود: قطعه ای که صعود کرد و به آسمان رفت و آن را شکافت تا به بهشت رسید به قدری زیاد می شود که کسی جز خداوند، از مقدار آن آگاه نیست؛ خداوند امر کرد که از این تکه ی کوه برای آنان که به این کتاب ایمان دارند قصرها منازل و خانه هایی بسازند که تمام نعمت هایی را که به بندگان پرهیزکار وعده داده، در آن فراهم باشد؛ مانند ،درخت باغ میوه حوریان و غلامان زیبا که حسن و زیباییشان جاودانه است و چون لؤلؤ منثور می درخشند و دیگر نعمت ها و خیرات بهشت. و امّا آن تکه ی دیگر که به زمین سقوط کرده و آن را شکافته و آنقدر در زمین فرورفت تا به جهنم رسید نیز بسیار زیاد می شود و خداوند متعال فرمان می دهد که از آن ها برای کسانی که به این کتاب کافر شده اند قصرها، خانه ها و منازلی بسازند که در آن انواع عذاب هایی که خداوند در این کتاب به بندگان کافرش وعده نموده، فراهم باشد؛ نظیر دریاهای آتشین، حوض هایی از چرک و خونابه ی دوزخیان، دره هایی از عفونت خون و آبی از چرک و ،زخم نگهبانان دوزخ، درختان تلخ زقوم و گیاه ضریع جانوران عقرب ها و افعی ها، قید و بندها غل و زنجیرها و انواع عذاب ها و بلاهای دیگر که در آن آماده شده است».

4-3- امام صادق علیه السلام- خداوند کوه طور را بر فراز سرشان بنی اسرائیل قرارداد پس موسی علیه السلام به ایشان گفت: «اگر آن را نپذیرید کوه بر سرتان واقع می شود؛ پس قبول کرده و سرهایشان را پایین آوردند.

بخش 4: آن چه را از آیات و فرمانها به شما داده ایم با قدرت بگیرید.

1-4- امام باقر علیه السلام- [خداوند] هر پیغمبری را به أخذ راه و روشی مأمور فرمود و قراردادن قانون تحریم شکار در روز شنبه از جمله ی راه و روش هایی بود که خداوند عزّوجلّ به موسی علیه السلام امر کرده بود.

2-4- پیامبر صلی الله علیه و آله- یکی از موارد امر و نهی هایی که در آن هنگام قرار گرفتن کوه طور، روی سر بنی اسرائیل به بنی اسرائیل ،شد ذکر و قبول ولایت محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و خاندان پاک آن ها ه بود.

3-4- امام صادق علیه السلام- [اسحاق بن عمار و یونس نقل کرده اند:[ از امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خداوند متعال خُذُواْ مَا آتَيْنَاكُم بِقُوَّةٍ پرسیدیم که «آیا منظور از قوت، نیروی بدنی است یا نیروی قلبی»؟ فرمود: هر دو نیرو [منظور است]».

ص: 423

4-4- فقه الرّضا علیه السلام- ﴿أروى عَن الْعَالِم لم أَنَّهُ قَالَ عَنْ قَوْلَ اللَّهِ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ قُوَّةُ الْأَبْدَانِ أَمْ قُوَّةُ الْقُلُوبِ؛ فَقَالَ: جَمِيعاً وَ قَالَ: لَا قَوْلَ إِلَّا بِعَمَل وَ لَا عَمَلَ إِلَّا بِنِيَّة وَ لَا نِيَّةَ إِلَّا بِإِصَابَةِ السُّنَّةِ وَ نَروى حُسْنُ الْخُلُقِ سَجيَّةُ وَنِيَّهُ وَصَاحِبُ النية أفصلُ وَ تَرُوى مَا ضَعُفَتْ نِيَّةٌ عَنْ نَيَّة﴾. (1)

باب 5: اذْكُرُوا ما فيه

1-5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فيمَا آتَيْنَاكُمْ اذْكُرُوا جَزِيلَ ثَوَابِنَا عَلَى قِيَامِكُمْ بِهِ وَ شَدِيدُ عِقَابِنَا عَلَى إِبَائِكُمْ له﴾. (2)

2-5- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ اذْكُرُوا مَا فِى تَركِهِ مِنَ الْعُقُوبَة﴾. (3)

باب 6: تَتَّقُونَ

1-6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿لِتَتَّقُوا الْمُخَالَفَةَ الْمُوجِبَةَ لِلْعَذَابِ فَتَسْتَحِقُوا بِذَلِكَ جَزِيلَ الثَّوَابِ﴾. (4)

2-6- العسكرى علیه السلام- ﴿إمَّا أَنْ تَأْخُذُوا بِمَا أُمِرْتُمْ بِهِ فِيهِ وَإِمَّا أَنْ أُلْقِيَ عَلَيْكُمْ هَذَا الْجَبَلَ فَالْجِثُوا إِلَى قَبُولِهِ كَارِهِينَ إِلَّا مَنْ عَصَمَهُ اللَّهُ مِنَ الْعِنَادِ فَإِنَّهُ قَبْلَهُ طَائِعاً مُخْتَاراً ثُمَّ لَمَّا قَبِلُوهُ سَجَدُوا وَ عَفَرُوا وَ كَثِيرُ مِنْهُمْ عَفَرَ خَدَّيْهِ لَا لِإِرَادَةِ الْخُضُوعِ لِلَّهِ وَلَكِنْ نَظَرَ إِلَى الْجَبَلِ هَلْ يَقَعُ أَمْ لَا وَ آخَرُونَ سَجَدُوا مُخْتَارِينَ طَائِعِينَ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَلَوْ لا فَضْلُ الله عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَكُنتُمْ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾. (64)

باب 1: ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ

اشاره

1-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَعْنِي تَوَلَّى أَسْلَافُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ عَنِ الْقِيَامِ بِهِ وَ الْوَفَاءِ بِمَا عُوهِدُوا عَلَيْهِ﴾. (6)

ص: 424

4-4- فقه امام رضا علیه السلام- از امام درباره ی خُذُوا ما آتيناكُمْ بِقُوَّةٍ پرسیدم «آیا منظور از قوت نیروی بدنی است یا نیروی قلبی»؟ امام فرمود: هر دو؛ گفتار بدون کردار و کردار بدون نیت و نیت بدون مطابقت با سنت ارزش و اعتباری ندارد.

بخش 5: آن چه را در آن است به یاد داشته باشید [و به آن عمل کنید].

1-5- پیامبر صلی الله علیه و آله - آن چه را به شما عطا کرده ام یادآور شوید متوجه ثواب بسیار زیادی باشید که به پاداش عمل به آن برایتان مقرر نموده ام و نیز کیفر شدیدی را که به خاطر امتناع از آن نصیبتان خواهم کرد را در نظر داشته باشید.

2-5- امام صادق علیه السلام- متوجه کیفر و عقوبتی باشید که ترک آن در پیش دارد.

بخش 6: پرهیزگار شوید.

1-6- پیامبر صلی الله علیه و آله- از مخالفتی که موجب عذاب می شود بپرهیزید می شود بپرهیزید تا پس از آن پرهیز از آن ها مستحق ثواب بسیار زیاد شوید.

2-6- امام عسکری علیه السلام- [خداوند به بنی اسرائیل فرمود:] یا آن چه را که به انجام آن فرمان داده شدید را گرفته و به آن عمل می نمایید و یا در غیر این صورت این کوه را بر سر شما فرود می آورم؛ پس آن ها از روی کراهت مجبور به قبول شدند؛ مگر کسی که خداوند او را از کینه و دشمنی نگه داشت. چنین شخصی با علاقه و اختیار.پذیرفت پس از آن که [بنی اسرائیل] قبول کردند به سجده افتاده و صورت به خاک مالیدند البته بسیاری از آن ها که صورت به خاک گذاشته بودند هر دو طرف صورت خود را به نشانه ی کوچکی در پیشگاه خداوند به خاک نمالیدند بلکه در آن حالت به کوه نگاه می کردند و در نظرشان این بود که آیا کوه بر سرشان ] می افتد یا نه؛ بقیه با اختیار و از روی اطاعت به سجده رفتند.

سپس شما پس از این رویگردان شدید؛ و اگر فضل و رحمت خداوند بر شما نبود، از زیانکاران بودید (64)

بخش 1: سپس شما پس از این رویگردان شدید.

1-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیشینیان شما پس از آن (گرفتن عهد) از انجام این پیمان و وفا به عهدی که با آن ها بسته شده بود، امتناع ورزیدند.

ص: 425

باب 2: فَلَوْ لا فَضْلُ الله عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ

1-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَعْنِي عَلَى أَسْلَائِكُمْ لَوْ لَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ بِإِمْهَالِهِ إِيَّاهُمْ لِلتَّوْبَةِ وَإِنْظَارِهِمْ لِمَحْوِ الْخَطِيئَةِ بِالْإِنَابَة... وَ لَكُنَّا أَمْهَلْنَاكُمْ لِلتَّوْبَةِ وَ أَنْظَرْنَاكُمْ لِلْإِنَابَة أَى فَعَلْنَا ذَلِكَ بِأَسْلَائِكُمْ فَتَابَ مَنْ تَابَ مِنْهُمْ فَسَعِدَ وَ خَرَجَ مِنْ صُلْبِهِ مَنْ قَدَّرَ أَنْ يَخْرُجَ مِنْهُ الذُرِّيَّةُ الطَّيِّبَةُ الَّتِي تَطَيَّبَ فِی الدُّنْيَا بِاللَّهِ تَعَالَى مَعِيشَتُهَا وَتَشَرَفَ فِى الْآخِرَة بِطَاعَةِ اللَّهِ مَرْتَبَتُهَا﴾. (1)

2-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فَضْلُ اللَّهِ الْعِلْمُ بِتَأْوِيلِهِ وَ تَوْفِيقُهُ لِمُوَالَاةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينِ علیهم السلام وَ مُعَادَاةُ أَعْدَائِهِمْ وَكَيْفَ لَا يَكُونُ ذَلِكَ خَيْراً مِمَّا يَجْمَعُونَ وَهُوَ ثَمَنُ الْجَنَّةِ وَيَسْتَحِقُّ بِهِ الْكَوْنُ بحضرة مُحَمَّد وَآلِهِ الطَّيبين علیهم السلام﴾. (2)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَضْلُ اللَّهِ رَسُولُهُ وَ رَحْمَتُهُ وَلَايَةُ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام﴾. (3)

4-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿بفضل اللهِ الْإقْرَار بِرَسُولِ اللهِ وَ بِرَحْمَتِهِ الْإِقْرَارِ بِوَلَايَة عَلَى علیه السلام وَقِيلَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَى علیه السلام وَرَحْمَتُهُ فَاطِمَة علیها السلام﴾. (4)

5-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فَضْلُ اللَّهِ يَعْنِي النَّبِيُّ وَرَحْمَتُهُ عَلى علیه السلام﴾. (5)

باب 3: لَكُنتُمْ مِنَ الْخَاسِرِينَ

1-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿المَغْبُونِينَ قَدْ خَسِرْتُمُ الْآخِرَةَ وَ الدُّنْيَا لِأَنَّ الْآخِرَةَ فَسَدَتْ عَلَيْكُمْ بِكُفْرِكُمْ وَ الدُّنْيَا كَانَ لَا يَحْضُلُ لَكُمْ نَعِيمُهَا لِاخْتِرَامِنَا لَكُمْ وَ تَبْقَى عَلَيْكُمْ حَسَرَاتٌ نُفُوسِكُمْ وَأَمَانَيكُمُ الَّتِي قَدِ اقْتَطَعْتُمْ دُونَهَا﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ﴾. (65)

باب 1: وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ

اشاره

ص: 426

بخش 2: و اگر فضل و رحمت خداوند بر شما نبود.

1-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- یعنی [ای یهودیان] اگر فضل خدا نسبت به گذشتگان شما نبود از ضرر دیدگان می شدند که فضل خدا به آن ها این بود که به آن ها مهلت داد تا توبه کنند و به آن وسیله گناهان خویش را محو نمایند... و ما (خداوند) این کار را کردیم و به آن ها- یعنی گذشتگان شما مهلت توبه دادیم و توبه ی هر کس را که توبه کرد پذیرفتیم و سعادتمند شد و از صلب او آن چه مقدر شده است- ذریه ی پاکی که زندگی دنیای آن ها به لطف خدا خوش می گذرد و در آخرت نیز به خاطر اطاعت از خدا به مقام بلندی می رسند خارج شد [و به دنیا آمد].

2-2- پیامبر صلی الله علیه و آله - منظور از فضل خداوند به آن ها علم یافتن به تأویل [فرمان های خدا] بود و توفیق یافتنشان به اظهار موالات و محبّت نسبت به محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش و اظهار دشمنی با دشمنان آنان همان فضل خداست؛ و چطور این [فضل] بهتر از تمام کارهای خیری که آنان انجام داده اند نباشد؟ در حالی که این فضل معادل بهای بهشت و بهشتی شدن و موجبات کسب لیاقت برای همجواری با پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش [در بهشت] است.

3-2- امام صادق علیه السلام- فضل خدا پیامبر صلی الله علیه و آله است و رحمت او ولایت ائمّه علیهم السلام می باشد.

4-2- ابن عباس رحمه الله علیه- فضل الله اقرار به رسالت محمّد صلی الله علیه و آله اوی و رحمت او اقرار به ولایت علی علیه السلام است و همچنین گفته شده است که فضل خدا علی و رحمت او فاطمه است.

5-2- ابن عباس رحمه الله علیه- فضل خدا پیامبر صلی الله علیه و آله و رحمت او علی علیه السلام می باشد.

بخش 3: از زیانکاران بودید

1-3- پیامبر صلی الله علیه و آله- شما از زیانکارانی می شوید که آخرت و دنیایتان مورد خسارت قرار گرفته است. آخرت شما به واسطه ی کفرتان از بین رفته و نعمت های دنیا نیز نصیبتان نمی گردد زیرا به سبب گناهانتان ما شما را در آن جا مستأصل و بیچاره می کنیم و حسرت و اندوه درونی و آرزوهایی که از آن ها بریده شده و دیگر به آن ها دست نمی یابید برای شما باقی می ماند. به طور قطع از حال کسانی از شما که در روز شنبه نافرمانی و گناه کردند، آگاه شده اید؛ ما به آن ها گفتیم به صورت بوزینه هایی طرد شده درآیید» (65)

بخش 1: به طور قطع از حال کسانی از شما که در روز شنبه نافرمانی و گناه کردند، آگاه شده اید.

ص: 427

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿الْأُمَّةُ الَّتِي مَسَخَتْ وَ هُمْ َأهْلُ أَيْلَةَ قَرْيَةٍ إِلَى شَاطِئِ الْبَحْرِ﴾. (1)

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿أَمَرَ كُلَّ نَبِيٍّ بِالْأَخْذِ بِالسَّبِيلِ وَ السُّنَّةِ وَكَانَ مِنَ السُّنَّةِ وَالسَّبِيلِ الَّتِي أَمَرَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ بِهَا مُوسَى علیه السلام أَنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ السَّبْتَ وَكَانَ مِنْ أَعْظَمِ السَّبْتِ وَ لَمْ يَسْتَحِلَّ أَنْ يَفْعَلَ ذَلِكَ مِنْ خَشْيَة اللَّهِ أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ مَنِ اسْتَخَفَّ بِحَقِّهِ وَاسْتَحَلَّ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ مِنَ الْعَمَلِ الَّذِي نَهَاهُ اللَّهُ عَنْهُ فِيهِ أَدْخَلَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ النَّارَ وَ ذَلِكَ حَيْثُ اسْتَحَلُوا الْحِيتَانَ وَاحْتَبَسُوهَا وَ أَكَلُوهَا يَوْمَ السَّبْتِ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَكُونُوا أَشْرَكُوا بِالرَّحْمَنِ وَلَا شَكُوا فِي شَيْءٍ مِمَّا جَاءَ بِهِ مُوسَى علیه السلام﴾. (2)

3-1- السجّاد علیه السلام- ﴿كَانُوا يَسْكُنُونَ عَلَى شَاطِئِ بَحْرٍ فَنَهَاهُمُ اللَّهُ وَ أَنْبِيَاؤُهُ عَنْ اصْطِيَادِ السَّمَكِ فِي يَوْمِ السَّبْتِ فَتَوَصَلُوا إِلَى حِيلَة يُحِلُّوا بِهَا مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ فَأَخَذُوا أَخَادِيدَ وَ عَمِلُوا طُرُقا تُؤَدِّى إِلَى حِيَاضِ يَتَهَيَّا لِلْحِيتَانِ الدُّخُولُ فِيهَا مِنْ تِلْكَ الطَّرُقَ وَ لَا يَتَهَيَّا لَهَا الْخُرُوجُ إِذَا هَمَّتْ بالرجوع فَجَاءَتِ الْحِيتَانِ يَوْمَ السَّبْتِ جَارِيَةً عَلَى أَمَانِ اللَّهُ لَهَا فَدَخَلَتْ فِي أَخَادِيدَ وَ حَصَلْتَ فِي الْحِيَاضِ وَ الْغُدْرَانِ فَلَمَّا كَانَتْ عَشِيَّةُ الْيَوْمِ هَمَّتْ بالرَّجُوعِ مِنْهَا إِلَى الْحَجِّ لِتَأْمَنَ صَائِدَهَا فَلَمَّا هَمَّتِ بِالرَّجُوعِ فَلَمْ تَقْدِرُ وَ بَقِيَتْ لَيْلَهَا فِي مَكَان يَتَهَيَّأ أخْذَهَا بِلَا اصْطِيَادِ لِاسْتِرْسَالِهَا فِيهِ وَ عَجْزِهَا عَنِ الِامْتِنَاعِ وَكَانُوا يَأْخُذُونَها يَوْمَ الْأَحَدِ وَ يَقُولُونَ مَا اصْطَدْنَا يَوْمَ السَّبْتِ حَتَّى كَثُرَ مِنْ ذَلِكَ مَالُهُمْ وَ تَنَعَمُوا بِالنِّسَاءِ فَكَانُوا فِي الْمَدِينَةِ نَيْفاً وَ ثَمَانِينَ أَلْفَا فَعَلَ هَذَا مِنْهُمْ سَبْعُونَ أَلْفَا وَ أَنْكَرَ عَلَيْهِمْ الْبَاقُونَ وَ ذَلِكَ أَنَّ طَائِفَةً مِنْهُمْ وَعَظُوهُمْ فَأَبَوْا فَاعْتَزِلُوهُمْ إِلَى قَرْيَةِ أُخْرَى﴾. (3)

4-1- العسكرى علیه السلام- ﴿لَمَّا اصْطَادُوا السَّمَكَ فِيه﴾. (4)

5-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ مُوسَى جَاءَ بتَحْرِيم صَيْدِ الْحِيتَانِ يَوْمَ السَّبْتِ﴾. (5)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الْيَهُودَ أَمِرُوا بِالْإِمْسَاكِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ فَتَرَكُوا يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ أَمْسَكُوا يَوْمَ السَّبْتِ فَحُرِّمَ عَلَيْهِمُ الصَّيْدُ يَوْمَ السَّبْت﴾. (6)

ص: 428

1-1- امام باقر علیه السلام- [ منظور از اصحاب سَبتِ در آیه] امتی است که مسخ شدند که آن ها ساکنان روستایی به نام ایله بودند که تا کنار دریا بود.

2-1- امام باقر علیه السلام- [خداوند] هر پیغمبری را به شروع و اجرای راه و روشی مأمور کرد. از جمله راه و روشی که خدای عزّوجلّ به موسی علیه السلام امر فرمود این بود که روز شنبه را برای آن ها مقرر داشت از این قرار که هر کس روز شنبه را بزرگ شمرد و از ترس خدا جسارت بر این روز را حلال نشمارد صید ماهی نکند خدا او را داخل بهشت می کند و هر که نسبت به حق این روز توهین روا داشته و کاری را که خدا در آن روز نهی فرموده صید ماهی حلال شمرد، خدای عزّوجلّ او را وارد دوزخ می.کند اما آن ها مرتکب گناه شدند] زمانی که ماهی ها را در روز شنبه در چاله هایی که کنار دریا می کندند حبس نموده و سپس می خوردند خدا هم بر آن ها غضب فرمود؛ بدون این که آنان به خدای رحمان مشرک شوند یا نسبت به آن چه موسی علیه السلام آورده شک نمایند [بلکه فقط به خاطر این گناه].

3-1- امام سجّاد علیه السلام- آنان (اصحاب سبت) در ساحل دریا اقامت کردند و خداوند آن ها و پیامبر صلی الله علیه و آله انشان را از صید ماهی در روز شنبه نهی نمود پس ایشان به حیله ای متوسل شدند تا به وسیله ی آن حرام خدا را حلال کنند. شکاف ها و راه هایی ایجاد کردند که به آبگیرهایی منتهی می شد که آن ها را برای ورود ماهی ها بدان تهیه کرده بودند و راهی برای خروج ماهی ها به هنگام بازگشت، فراهم نکردند به صورتی که ماهی ها در آن آبگیر محبوس می شدند پس ماهی ها روز شنبه که به حکم خداوند از صید در امان بودند می آمدند و در شکاف ها وارد شده و به آبگیرها و رکه ها می رسیدند و عصر آن روز چون قصد بازگشت می کردند تا از صید صیادان در امان بمانند نمی توانستند خارج شوند و به ناچار شب را در آن جایی می ماندند که [بنی اسرائیل] مهیا کرده بودند تا بدون صید کردن و به نرمی ماهی ها در آن وارد شده و دیگر نتوانند بازگردند. پس بنی اسرائیل در روز یکشنبه ماهی ها را می گرفتند و می گفتند ما روز شنبه صید نکرده ایم» [این کار ادامه پیدا کرد] تا آن که اموالشان از آن راه زیاد گشت و از زنان متنعم شدند با زنان زیادی ازدواج کردند جمعیت آن روستا بیشتر از هشتا هزار نفر بود که هفتاد هزار نفر آن ها مرتکب چنان عملی می شدند و بقیه ی افراد آن را ناپسند داشته و ایشان را نصیحت می کردند که آن کار را کنار گذارند ولی گناهکاران از پذیرش نصیحت امتناع می ورزیدند لذا آن صیادان ایشان نصیحت کنندگان را به روستای دیگری تبعید کردند.

4-1- امام عسکری علیه السلام- زمانی که ماهی را در آن روز شنبه صید کردند آن ها را مسخ کردیم.

5-1- پیامبر صلی الله علیه و آله - موسی علیه السلام صید ماهی ها را در روز شنبه تحریم کرد.

6-1- امام صادق علیه السلام- به یهودیان امر شد که روز جمعه از صید ماهی خودداری ورزند اما آن ها روز جمعه را [بر خلاف أمر خدا] ماهی صید می کردند و روز شنبه از صید آن خودداری می نمودند؛ از این جهت خداوند بر ایشان حرام فرمود که روز شنبه صید ماهی بنمایند.

ص: 429

7-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالُوا: إِن السَّبْتَ لَنَا حَلَالُ وَ إِنَّمَا كَانَ حُرِّمَ عَلَى أَوَّلِينَا وَكَانُوا يُعَاقَبُونَ عَلَى اسْتِحْلَالِهمُ السَّبْت﴾. (1)

باب 2: قِرَدَةً

اشاره

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَأَمَّا الْقِرَدَةُ فَكَانُوا قَوْماً مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَانُوا يَنْزِلُونَ عَلَى شَاطِئ الْبَحْرِ اعْتَدَوْا فِي السَّبْتِ فَصَادُوا الْحِيتَانَ فَمَسَخَهُمُ اللَّهُ قِرَدَةً﴾. (2)

2-2- الكاظم علیه السلام- ﴿كَانَتِ الْقِرَدَةُ هُمُ الْيَهُودُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا فِي السَّبْتِ فَمَسَخَهُمُ اللَّهُ قُرُوداً﴾. (3)

3-2- السجّاد علیه السلام- ﴿فَمَسَخَ اللَّهُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا قِرَدَةً فَجَاءُوا إِلَيْهِمْ يَعْرِفُ هَؤُلَاءِ النَّاظِرُونَ مَعَارِفَهُمْ يَقُولُ الْمُطَّلِعُ لِبَعْضِهِمْ: أَنْتَ فَلَانُ فَتَدْمَعُ عَيْنَاهُ وَ يُومِنُ بِرَأْسِهِ أَنْ نَعَمْ، فَمَا زَالُوا كَذَلِكَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ ثُمَّ بَعَثَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مَطَراً وَ رِيحاً فَجَرَفَتْهُمْ إِلَى الْبَحْرِ وَ مَا بَقِيَ مَسْخُ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ وَ أَمَّا الَّذِينَ تَرَوْنَ مِنْ هَذِهِ الْمُصَوَّرَاتِ بِصُورِهَا فَإِنَّمَا هِيَ أَشْبَاهُهَا لَا هِيَ بِأَعْيَانِهَا وَ لَا مِنْ نَسْلِهَا ثُمَّ قَالَ عَلَيْهِ ۖ إِنَّ اللَّهَ مَسَخَ هَؤُلَاءِ لِاصْطِيَادِهِمُ ) م السَّمَكَ فَكَيْفَ تَرَى عِنْدَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ حَالَ مَنْ قَتَلَ أَوْلَادَ رَسُول اللَّهِ وَ هَتَكَ حُرْمَتَهُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَم يَمْسَخْهُمْ فِي الدُّنْيَا فَإِنَّ الْمُعَدَّ لَهُمْ مِنْ عَذَابِ الْآخِرَة أَضْعَافُ أَضْعَافُ عَذَابِ الْمَسْخِ ثُمَّ قَالَ أَمَا إِنَّ هَوْلَاءِ الَّذِينَ اعْتَدَوْا فِي السَّبْتِ لَوْ كَانُوا حِينَ هَمُوا بِقَبيحِ فِعَالِهِمْ سَألُوا رَبَّهُمْ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ أَنْ يَعْصِمَهُمْ مِنْ ذَلِكَ لَعَصَمَهُمْ وَ كَذَلِكَ النَّاهُونَ لَهُمْ لَوْ سَأَلُوا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يَعْصِمَهُمْ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيبِينَ لَعَصَمَهُمْ وَ لَكِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ يُلْهِمْهُمْ ذَلِكَ وَ لَمْ يُوَفِّقْهُمْ لَهُ فَجَرَتْ مَعْلُومَاتِ اللَّهِ فِيهِمْ عَلَى مَا كَانَ سُطِرَ فِي التَّوْحِ الْمَحْفُوظ﴾. (4)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ أُولَئِكَ مُسِخُوا ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ ثُمَّ مَاتُوا وَلَمْ يَتَنَاسَلُوا وَإِنَّ الْقِرَدَةَ أُولَئِكَ وَ كَذَلِكَ الْخَنْزِيرُ وَ سَائِرُ الْمُسُوحَ مَا وُجِدَ مِنْهَا الْيَوْمَ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ مِثْلُهُ لَا يَحِلُّ أَنْ يُؤكَلَ لَحْمُه﴾. (5)

ص: 430

7-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- [بنابراین] گفتند: شنبه [صید ماهی] بر ما حلال و بر فرزندانمان حرام است و آن ها به خاطر حلال کردن صید در روز شنبه همواره مورد عقوبت و گرفتاری قرار گرفتند.

بخش 2: بوزینه هایی؛

1-2- امام صادق علیه السلام- آن بوزینه ها گروهی [از بنی اسرائیل] بودند که در کنار دریا منزل داشتند و در روز شنبه به حکم خدا تعدّی کرده و ماهیان را صید می کردند. لذا خداوند آنان را به صورت بوزینه مسخ نمود.

2-2- امام کاظم علیه السلام- آن بوزینه ها همان یهودیانی بودند که در روز شنبه از فرمان خدا سرپیچی کردند لذا خداوند آن ها را به بوزینه تبدیل کرد.

3-2- امام سجّاد علیه السلام- در پی نافرمانی اصحاب سبت (شنبه) خداوند آن ها را به شکل بوزینه مسخ کرد. کسانی که آن ها را می شناختند هنگامی که به میانشان می آمدند به آن ها می گفتند: «آیا تو فلان کس هستی؟ او نیز در حالی که اشک در چشمانش حلقه زده بود با سر اشاره می کرد که بله خودم هستم سه روز به همین صورت گذشت؛ سپس خداوند باد و بارانی [سخت] فرستاد که همه ی آن ها را به درون دریا ریخت و بقیه ی آن ها بعد از سه روز [دوباره] مسخ شدند. و [اگر امروزه] حیواناتی شبیه ظاهر آنان می بینی فقط شبیه آن ها هستند نه این که خود آن ها [یا اولاد آن ها] باشند. اگر حال کسانی که تنها به خاطر صید در روز شنبه دچار مسخ و تغییر شکل شدند این گونه باشد پس فکر می کنید حال کسانی که فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله را به شهادت رسانده و حریم آن ها را مورد تجاوز قرار داده اند در نزد خدا چگونه باشد؟ درست است که خداوند این گروه را در دنیا مسخ نفرمود ولی عذابی در آخرت برای آن ها آماده کرده که به مراتب سخت تر از دگرگونی شکل (مسخ) است. اگر حرمت شکنان روز شنبه خدا را به مقام محمّد صلی الله علیه و آله و آل محمّد علیهم السلام قسم می دادند حتماً پروردگار آن ها را در پناه خویش می گرفت و همین طور کسانی که آن ها را نهی می کردند اگر خدا را به مقام محمّد صلی الله علیه و آله و آل او قسم می دادند حتماً خدا آن ها (مرتکبان گناه] را از آن گناه حفظ می کرد لکن باری تعالی به آن ها مهلت نداد و نخواست آنان به چنین توفیقی دست یابند؛ چرا که در لوح محفوظ الهی سرنوشتی دیگر برای آن ها رقم زده شده بود.

4-2- امام صادق علیه السلام- آن ها سه روز مسخ شدند و سپس مردند و نژادی از خود باقی نگذاشتند و میمون های امروزی و خوک و مسخ شدگان دیگر که امروزه یافت می شوند مانند آن ها هستند [نه اولاد آن ها] و خوردن گوشتشان حلال نیست.

ص: 431

5-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّهُ سَيَكُونُ قَوْمُ يَبيتُونَ وَ هُمْ عَلَى شُرْبِ الْخَمْرِ وَاللَّهْوِ وَالْغِنَاء فَبَيْنَمَا هُمْ كَذَلِكَ إِذْ مُسِحُوا مِنْ لَيْلَتِهِمْ وَ أَصْبَحُوا قِرَدَةً وَخَنَازِيرَ وَ هُوَ قَوْلُهُ: وَاحْذَرُوا أَنْ تَعْتَدُوا كَمَا اعْتَدَى أَصْحَابُ السَّبْتِ، فَقَدْ كَانَ أَمْلَى لَهُمْ حَتَّى آثَرُوا... أَخَذَهُمُ اللَّهُ لَيْلًا وَهُمْ غَافِلُونَ فَهُوَ قَولُهُ: وَاحْذَرُوا أَنْ يَحِلَّ بِكُمْ مِثْلُ مَا حَلَّ بِمَنْ تَعَدَّى وَ عَصَى﴾. (1)

6-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فَمَسَحَهُمُ اللَّهُ عُقُوبَةً لَهُمْ وَكَانُوا يَتَعَاوَوْنَ وَ بَقُوا ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ لَمْ يَأْكُلُوا وَ لَمْ يَشْرَبُوا وَلَمْ يَتَنَاسَلُوا ثُمَّ أَهْلَكَهُمُ اللَّهُ تَعَالَى وَ جَاءَتْ رِيحٌ فَهَبَّتْ بِهِمْ فَأَلْقَتْهُمْ فِي الْمَاءِ وَ مَا مَسَخَ اللَّهِ أُمَّةَ إِلَّا أَهْلَكَهَا فَهَذِهِ الْقِرَدَةُ وَالْخَنَازِيرُ لَيْسَتْ مِنْ نَسلِ أُولَئِكَ وَ لَكِنْ مَسْخُ أُولَئِكَ عَلَى صُورَة هَؤُلَاءِ يَدُلُّ عَلَيْهِ إِجْمَاعُ الْمُسْلِمِينَ عَلَى أَنَّهُ لَيْسَ فِي الْقِرَدَةِ وَالْخَنَازِيرِ مَنْ هُوَ مِنْ أَوْلَادِ آدَمَ علیه السلام وَ لَوْ كَانَتْ مِنْ أَوْلَادِ الْمَمْسُوخِينَ لَكَانَتْ مِنْ بَنِي آدَمَ﴾. (2)

7-2- الرّضا علیه السلام- ﴿حَرَّمَ الْقِرْدَ لِأَنَّهُ مُسحَ مِثْلَ الْخِنْزِير جَعَلَ عِظَةً وَعِبْرَةٌ لِلْخَلْقِ وَ دَلِيلًا عَلَى مَا مُسِخَ عَلَى خِلْقَتِهِ وَصُورَتِهِ وَجُعِلَ فِيهِ شَبَهُ مِنَ الْإِنْسَانِ لِيَدَلَ عَلَى أَنَّهُ مِنَ الْخَلْقِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِم﴾. (3)

باب 3: خاسئين

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿مُبْعَدِينَ عَنْ كُلِّ خَيْر﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿فَجَعَلْناها نكالاً لِما بَيْنَ يَدَيْها وَمَا خَلْفَها وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ﴾. (66)

باب 1: فَجَعَلْناها

1-1- العسكري علیه السلام- ﴿فَجَعَلْناها تِلْكَ الْمَسْخَةَ الَّتِي أَخْزَيْنَاهُمْ وَلَعَنَّاهُمْ بِهَا نَكَالًا﴾. (5)

باب 2: نكالاً

اشاره

ص: 432

5-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- آن قوم شب را به لهو و لعب شرب خمر آواز و غنا به صبح رساندند اما شب هنگام ناگهان مسخ شده و به شکل میمون و خوک درآمدند و این سخن پروردگار است که فرمود: بر حذر باشید که مانند اصحاب سبت سرکشی و تعدی نکنید [که آن ها تعدی کردند] و من نیز به آن ها مهلت دادم که توبه کنند اما آن ها بیشتر شرارت کردند.... خداوند در شب هنگام و در حالی که آن ها در غفلت بودند آن ها را عذاب کرد و این سخن پروردگار است که می فرماید: بر حذر باشید که آن چه به واسطه ی تعدی و گناه بر آنان حلال شد سخط و خشم خدا بر شما نیز حلال شود.

6-2- ابن عباس رحمه الله علیه- خداوند در پی عقوبت اعمالشان اصحاب سبت آن ها را مسخ نمود؛ و آنان مانند حیوانات صدا می کردند و سه روز بدون این که آب و غذا بخورند و زاد و ولد کنند، باقی ماندند. سپس خداوند آن ها را نابود کرد و بادی وزید و آن ها را درون آب پرتاب کرد. خداوند هیچ امتی را مسخ نکرد مگر این که آن ها را هلاک کرد پس این میمون ها و خوک های امروز از نسل آن ها نیستند؛ بلکه آن ها به شکل این حیوانات مسخ شدهاند و تمام مسلمانان بر این که در میان میمون ها و خوک ها کسی از نسل آدم نیست اجماع دارند و چنان چه از فرزندان مسخ شدگان بودند، از بنی آدم به شمار می آمدند که چنین نیست.

7-2- امام رضا علیه السلام- [خداوند] میمون را حرام کرده؛ چرا که مانند خوک مسخ شده است. [خداوند آن را مایه ی] پند و عبرت قرار داده است و نشانه ای برای مردم است که بدانند، گروهی از انسان ها قبلاً به صورت او مسخ شدهاند خداوند شباهتی از آدمی در میمون نهاده تا نشانه ای باشد که آن از آفریدههای مورد خشم خداست.

بخش 3: طرد شده؛

1-3- امام عسکری علیه السلام- آن ها از تمام خیرها، دور می باشند. ما این مجازات را درس عبرتی برای مردم آن زمان و نسل های بعد از آنان، و اندرزی برای پرهیزگاران قرار دادیم (66)

بخش 1: قرار دادیم.

1-1- امام عسکری علیه السلام- [خداوند می فرماید آن [مسخ شدن که به وسیله ی آن [اصحاب سبت] را خوار و لعنت ،کردیم کیفری برای ایشان بود.

بخش 2: درس عبرتی؛

ص: 433

1-2- العسكري علیه السلام- ﴿عِقاباً وَ رَدْعاً﴾. (1)

باب: لِما بَيْنَ يَدَيْها

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿بَيْنَ يَدَى الْمَسْخَة مِنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُوبِقَاتِ الَّتِي اسْتَحَقُوا بِهَا الْعُقُوبَاتِ﴾. (2)

2-3- الباقر علیه السلام- ﴿لِمَا مَعَهَا يَنْظُرُ إِلَيْهَا مِنْ أَهْلِ الْقُرَى﴾. (3)

باب 4: وَمَا خَلْفَها

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿لِلْقَوْمِ الَّذِينَ شَاهَدُوهُمْ بَعْدَ مَسْخِهِمْ﴾. (4)

2-4- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَ مَا خَلْفَهَا مِمَّنْ بَعْدَهَا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾. (5)

باب 5: مَوْعِظَةٌ

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿يَرْتَدِعُونَ عَنْ مِثْلِ أَفْعَالِهِمْ لَمَّا شَاهَدُوا مَا حَلَ بِهِمْ مِنْ عِقَابَنَا﴾. (6)

باب 6: لِلْمُتَّقِينَ

1-6- العسكرى علیه السلام- ﴿الذِينَ يَتَّعِظُونَ بهَا فَيُفَارِقُونَ الْمُخْزِيَاتِ وَ يَعِظُونَ بِهَا النَّاسَ وَ يُحَذِّرُونَهُمْ الْمُرْدِيَاتِ﴾. (7)

2-6- الصّادق علیه السلام- ﴿نَحْنُ وَ لَنَا فِيهَا مَوْعِظَةٌ﴾. (8)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذْ قالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً قَالُوا أَ تَتَّخِذُنا هُزُواً قالَ أَعُوذُ بالله أَنْ أَكُونَ مِنَ الجَاهِلينَ﴾. (7)

کلیات

اشاره

ص: 434

1-2- امام عسکری علیه السلام- [منظور از نکالاً]، عقوبت و طرد کردن است.

بخش 3: برای مردم آن زمان؛

1-3- امام عسکری علیه السلام- [دلیل مسخ شدن آن ها این بود که] آن ها گناهانی مرتکب شده بودند که مستحق مسخ شده بودند.

2-3- امام باقر علیه السلام- برای هر یک از آن ها که به هنگام آن عقوبت حضور داشت و به آن می نگریست.

بخش 4: و نسل های بعد از آنان

1-4- امام عسکری علیه السلام- برای قومی است که ایشان را پس از آن که مسخ شدند، می نگریستند.

2-4- ابن عباس رحمه الله علیه- منظور از آن افرادی که پس از آن ها می آیند، نوادگان و فرزندان بنی اسرائیل [و یهودیان] است.

بخش 5: اندرزی؛

1-5- امام عسکری علیه السلام- [افراد هم عصر با مسخ شدگان و کسانی که پس از آن ها آمدند]، پس از مشاهده ی عذابی که ما در حق ایشان روا دانستیم از انجام اعمالی همانند اعمال آن ها، امتناع ورزیدند.

بخش 6: برای پرهیزگاران؛

1-6- امام عسکری علیه السلام- کسانی که از آن پند گرفته و از آن چه که خوار کننده است، فاصله می گیرند و مردم را نصیحت می کنند و ایشان را از آن چه که مردود است، برحذر می دارند.

2-6- امام صادق علیه السلام- منظور ماییم و برای ما نیز در آن پندی هست.

و [به یادآورید] هنگامی را که موسی به قوم خود گفت «خداوند به شما دستور می دهد گاوی را ذبح کنید و قطعه ای از آن را به بدن مقتول ،بزنید تا زنده شود و قاتل را معرفی کند گفتند آیا ما را مسخره می کنی؟ گفت به خدا پناه می برم از این که از جاهلان باشم» (67)

کلیات

ص: 435

1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ رَجُلًا مِنْ خِيَارِ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ عُلَمَائِهِمْ خَطَبَ امْرَأَةٌ مِنْهُمْ فَأَنْعَمَتْ لَهُ وَ خَطَبَهَا ابْنُ عَمَّ لِذَلِكَ الرَّجُلِ وَكَانَ فَاسِقاً رَدِيناً فَلَمْ يُنْعِمُوا لَهُ فَحَسَدَ ابْنُ عَمِّهِ الَّذِي أَنْعَمُوا لَهُ فَقَعَدَ لَهُ فَقَتَلَهُ غِيلَةً ثُمَّ حَمَلَهُ إِلَى مُوسَى الله فَقَالَ: يَا نَبِيَّ اللَّهِ! هَذَا ابْنُ عَمِّى فَقَدْ قُتِلَ. فَقَالَ مُوسَى: مَنْ قَتَلَهُ؟ قَالَ: لَا أَدْرِى وَكَانَ الْقَتْلُ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ عَظِيماً جداً فَعَظُمَ ذَلِكَ عَلَى مُوسَى فَاجْتَمَعَ إِلَيْهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ فَقَالُوا: مَا تَرَى يَا نَبِيَّ اللَّهِ﴾. (1)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿كَانَ فِي مَدِينَةِ اثْنَا عَشَرَ سِبْطَاً أُمَّةُ أَبْرَارُ وَ كَانَ فِيهِمْ شَيْخُ لَهُ ابْنَةٌ وَلَهُ ابْنُ أَحْ خَطَبَهَا إِلَيْهِ فَأَبَى أَنْ يُزَوِّجَهَا فَزَوَّجَهَا مِنْ غَيْرِهِ فَقَعَدَ لَهُ فِي الطَّرِيقِ إِلَى الْمَسْجِدِ فَقَتَلَهُ وَ طَرَحَهُ عَلَى طَرِيقِ أَفْضَلِ سِبْطِ لَهُمْ ثُمَّ غَدًا يُخَاصِمُهُمْ فِيهِ فَانْتَهَوْا إِلَى مُوسَى علیه السلام فَأَخْبَرُوهُ﴾. (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿ فَذَلِكَ أَنَّ رَجُلَيْنِ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ هُمَا أَخَوَانِ وَ كَانَ لَهُمَا ابْنُ عَمَّ أَخِ أبيهمَا وَكَانَ غَنِيّاً مُكْثِراً وَكَانَتْ لَهُمَا ابْنَةُ عَمَّ حَسْنَاءُ شَابَّةُ كَانَتْ مَثَلًا فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ بحُسْنِهَا وَ جَمَالِهَا خَافَا أَنْ يَنْكِحَهَا ابْنُ عَمِّهَا ذَلِكَ الْغَنِيُّ فَعَمَدَا فَقَتَلَاهُ فَاحْتَمَلَاهُ فَأَلْقَيَاهُ إِلَى جَنْبِ قَرْيَةٍ لِيَبْرَءُوا مِنْهُ وَ أَصْبَحَ الْقَتِيلُ بَيْنَ ظَهْرَانَيْهِمْ فَلَمَّا غَمَّ عَلَيْهِمْ شَأْنُهُ وَ مَنْ قَتَلَهُ قَالَ أَصْحَابُ الْقَرْيَةِ الَّذِينَ وُجِدَ عِنْدَهُمْ: يَا مُوسَى ادْعُ اللَّهَ لَنَا أَنْ يُطْلِعَ عَلَى قَاتِل هَذَا الرَّجُلِ. فَفَعَلَ مُوسَى ثُمَّ ذَكَرَ مَا ذَكَرَهُ اللهُ جَلَّ جَلَالُهُ فِي كِتَابِهِ وَ قَالَ مَا مَعْنَاهُ أَنَّهُمْ شَدَّدُوا فَشَدَّدَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَلَوْ ذَبَحُوا فِي الْأَوَّلِ أَيَّ بَقَرَة كَانَتْ كَافِيَةً فَوَجَدُوا الْبَقَرَةَ لِامْرَأَةِ فَلَمْ تَبِعْهَا لَهُمْ إِنَّا بِمِلْ ، جِلْدِهَا ذَهَبَاً وَ ضَرَبُوا الْمَقْتُولَ بِبَعْضِهَا فَعَاشَ فَأَخْبَرَهُمْ بِقَاتِلِهِ فَأخِذَا فَقُتِلَا فَأَهْلِكَا فِي الدُّنْيَا وَهَكَذَا يَقْتُلُهُمَا رَبُّنَا فِي الْآخِرَةِ﴾. (3)

4- العسكري علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِيَهُودِ الْمَدِينَة وَاذْكُرُوا... أَنَّ امْرَأَةٌ حَسْنَاءَ ذَاتَ جَمَالِ وَ خُلْقِ كَامِلٍ وَ فَضْلٍ بَارِعٍ وَ نَسَبٍ شَرِيفِ وَ سِتْرِ تَخِينٍ كَثُرَ خُطَّابُهَا وَ كَانَ لَهَا بَنُو أَعْمَامِ ثَلَاثَةِ فَرَضِيَتْ بِأَفْضَلِهِمْ عِلْماً وَأَنْخَنِهِمْ سِتْراً وَ أَرَادَتِ التَّزْوِيجَ بِهِ فَاشْتَدَّ حَسَدُ ابْنَيْ

ص: 436

1- امام صادق علیه السلام- مردی از نیکان و عالمان بنی اسرائیل زنی از آن ها را خواستگاری کرد و او پذیرفت. آن مرد پسر عمویی داشت که او نیز از او خواستگاری کرده بود؛ ولی چون بدکردار و تبهکار بود [زن] او را نپذیرفته بود این بدکار بر پسر عموی خود که پذیرفته شده بود حسد ورزید؛ پس در کمینش نشست و ناجوانمردانه او را کشت و جسد را نزد موسی علیه السلام برد و گفت: «ای پیغمبر خدا! پسر عموی من به قتل رسیده است موسی فرمود: چه کسی او را کشته است؟ گفت نمی دانم» از آن جا که قتل در میان قوم بنی اسرائیل گناهی بسیار بزرگ بود، این خبر بر موسی علیه السلام گران آمد بنی اسرائیل نزد او گرد آمده و گفتند ای پیغمبر خدا! نظرت چیست؟

2- ابن عباس رحمه الله علیه- دوازده قبیله که مردمان خوبی هم بودند در شهری زندگی می کردند. در میان ایشان شیخی صاحب دختری بود که پسر برادر آن مرد او را از وی خواستگاری نموده بود ولی شیخ موافقت نکرده و دختر را به ازدواج شخص دیگری در آورد. پس پسر، سر راهی که او از آن جا به مسجد می رفت نشست و چون او آمد وی را کشت و او را در راه بهترین قبیله ی شان انداخت. سپس فردا برای خونخواهی او با آن قبیله به مخاصمه پرداخت آن ها [برای قضاوت] سوی موسی علیه السلام رفته و او را از ماجرا با خبر نمودند.

3- امام باقر علیه السلام- قضیه آن است که دو برادر از بنی اسرائیل پسر عمویی داشتند؛ مال و ثروت پسرعموی آنان بسیار بود همچنین آن ها یک دختر عموی جوان و زیبا داشتند که حسن و زیبایی او در بین بنی اسرائیل زبانزد خاص و عام شده بود آن دو برادر می ترسیدند که پسر عموی ثروتمند آن دختر با وی ازدواج کند پس در نتیجه قصد جان او کردند و او را کشتند. سپس او را تا کنار روستا برده و همانجا انداختند تا از شر او نجات یابند. مقتول پشت [شهر] آن ها بود. وقتی دیگران از آن باخبر شدند این قضیه و مرگ مقتول و نامشخص بودن قاتلانش، مردم را غمگین کرد. اهالی روستایی که جنازه در آن جا پیدا شده بود از موسی علیه السلام خواستند که ای موسی علیه السلام از پروردگارت بخواه که قاتل این مرد را مشخص کند؟ پس او چنان کرد. سپس امام علیه السلام آن چه را که خداوند عزّوجلّ در کتابش ذکر کرده بیان نمود و چنین معنا کرد که چون ایشان سخت گیری می کردند خداوند هم بر ایشان سخت گرفت و اگر همان ابتدا هر گاوی را ذبح می کردند، کفایت می کرد. اما آن ها آن گاو خاص را که صاحبش یک زن بود یافتند و قرار شد زن در ازای گاو، پوست آن را که از طلا پر شده. دریافت کند. پس قسمتی از بدن گاو را به مقتول زدند، او زنده شده و از قاتلانش خبر داد بنی اسرائیل آن ها را گرفته و کشتند؛ و بدین ترتیب در دنیا هلاک شدند و به همین صورت پروردگار ما در آخرت نیز نابودشان می کند شده،

4- امام عسکری علیه السلام- قضیه چنین بود که زنی زیبا در نهایت خوشرویی، خوش اندامی، نیکی و والا نسبی در پوششی متین با خواستگارهای بسیار در قوم بنی اسرائیل می زیست. او سه پسرعمو داشت که به یکی از ایشان که عالمتر و پرهیز کارتر بود راضی شد و خواست به عقد او درآید آن دو پسر عموی دیگر به پسرعموی برگزیده شان حسد ورزیدند و چون آن دختر عمو او را

ص: 437

عَمِّهِ الْآخَرَيْنِ لَهُ وَغَبَطَاهُ عَلَيْهَا لِإِيثَارِهَا إِيَّاهُ فَعَمَدَا إِلَى ابْنِ عَمِّهَا الْمَرْضِيِّ فَأَخَذَاهُ إِلَى دَعْوَتِهِمَا ثُمَّ قَتَلَاهُ وَ حَمَلَاهُ إِلَى مَحَلَّة تَشْتَمِلُ عَلَى أَكْثَر قَبِيلَة فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ فَأَلْقَيَاهُ بَيْنَ أَظْهُرِهِمْ لَيْنَا فَلَمَّا أصْبَحُوا وَجَدُوا الْقَتِيلَ هُنَاكَ فَعُرِفَ حَالُهُ فَجَاءَ ابْنَا عَمِّهِ الْقَاتِلَان لَهُ فَمَزَّقًا عَلَى أَنْفُسِهِمَا وَحَشَيَا التُّرَابَ عَلَى رُءُوسِهِمَا وَ اسْتَعْدَيَا عَلَيْهِمْ فَأَحْضَرَهُمْ مُوسَى علیه السلام وَ سَأَلَهُمْ فَأَنْكَرُوا أَنْ يَكُونُوا قَتَلُوهُ أَوْ عَلِمُوا قَاتِلَهُ. قَالَ: فَحَكَمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى مَنْ فَعَلَ هَذِهِ الْحَادِثَةَ مَا عَرَفْتُمُوهُ فَقَالُوا: يَا مُوسَى: أَيُّ نَفْعِ فِي أَيْمَانِنَا لَنَا إِذَا لَمْ تَدْراً عَنَّا الْغَرَامَةَ الثَّقِيلَةَ أَمْ أَيُّ نَفْعِ فِي غَرَامَتِنَا لَنَا إِذَا لَمْ تَدْرَأَ عَنَّا الْأَيْمَانَ فَقَالَ مُوسَى علیه السلام: كُلُّ النَّفْعِ فِي طَاعَةِ اللَّهِ تَعَالَى وَالِاسْتِمَارِ لِأَمْرِهِ وَالِانْتِهَاءِ عَمَّا نَهَى عَنْهُ فَقَالُوا: يَا نَبِيَّ اللَّهِ غُرْمُ ثَقِيلُ وَ لَا جَنَايَةَ لَنَا وَ أَيْمَانُ غَلِيظَةُ وَ لَا حَقٌّ فِي رِقَابِنَا لَوْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ عَرَفَنَا قَاتِلَهُ بِعَيْنِهِ وَ كَفَانَا مَتُونَتَهُ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ أَنْ يُبَيِّنَ لَنَا هَذَا الْقَاتِلَ لِيَنْزِلَ بِهِ مَا يَسْتَحِقُهُ مِنَ الْعِقَابِ وَ يَنْكَشِفَ أَمْرُهُ لِذَوِي الْأَلْبَابِ فَقَالَ مُوسَى: إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَدْ بَيَّنَ مَا أَحْكُمُ بِهِ فِي هَذَا فَلَيْسَ لِي أَنْ أَقْتَرِحَ عَلَيْهِ غَيْرَ مَا حَكَمَ وَ لَا أَعْتَرَضَ عَلَيْهِ فِيمَا أَمَرَ أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّهُ لَمَّا حَرَّمَ الْعَمَلَ فِي السَّبْتِ وَ حَرَّمَ لَحْمَ الْجَمَلِ لَمْ يَكُنْ لَنَا أَنْ نَقْتَرِحَ عَلَيْهِ أَنْ يُغَيِّرَ مَا حَكَمَ بِهِ عَلَيْنَا مِنْ ذَلِكَ بَلْ عَلَيْنَا أَنْ نُسَلَّمَ لَهُ حُكْمَهُ وَ نَلْتَزِمَ مَا أَلْزَمَنَاهُ وَهَمَّ بِأَنْ يَحْكُمَ عَلَيْهِمْ بِالَّذِي كَانَ يَحْكُمْ بِهِ عَلَى غَيْرِهِمْ فِي مِثْلِ حَادِثَتِهِمْ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ: يَا مُوسَى علیه السلام أَجِبْهُمْ إِلَى مَا اقْتَرَحُوا وَ سَلْنِي أَنْ أَبَينَ لَهُمُ الْقَاتِلَ لِيُقْتَلَ وَ يَسْلَمَ غَيْرُهُ مِنَ التَّهَمَة وَ الْغَرَامَة فَإِنِّى إِنَّمَا أُريدُ بِإِجَابَتِهِمْ إِلَى مَا اقْتَرَحُوا تَوْسِعَةَ الرِّزْقِ عَلَى رَجُلٍ مِنْ خِيَارِ أُمَّتِكَ دِينُهُ الصَّلَاةُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيبين الينا وَ التَّفْضِيلُ لِمُحَمَّدِ وَ عَلَى البَعْدَهُ عَلَى سَائِرِ الْبَرَايَا أَغْنِيهِ فِى هَذِهِ الدُّنْيَا فِي هَذِهِ الْقَضِيَّة لِيَكُونَ بَعْضُ ثَوَابِهِ عَنْ تَعْظِيمِهِ لِمُحَمَّدِ وَ آلِهِ فَقَالَ مُوسَى: يَا رَبِّ بَين لَنَا قَاتِلَهُ﴾. (1)

ص: 438

برتر دانسته بود بر او رشک برده و قصد جان او را کردند؛ پس او را به ضیافتی دعوت کرده و به قتل رساندند و جسدش را به محل سکونت بزرگترین قبیله بنی اسرائیل برده و شبانه در میان آن جا انداختند. چون صبح شد بنی اسرائیل او را در آن جا یافتند و دریافتند که جان باخته است. دو پسر عموی قاتل سر رسیدند؛ جامه بر تن دریدند؛ خاک بر سر ریختند و از آن قبیله دادخواهی کردند موسی علیه السلام آن قبیله را فراخواند و بازخواست کرد آن ها از این که او را کشته باشند یا بدانند چه کسی او را کشته است خود را مبرا و برکنار دانستند موسی فرمود: «خداوند حکم کرده که اگر قاتل را نمی شناسید قسم یاد کنید که او را نمی شناسید» آن ها گفتند: «ای موسی! این سوگند چه سودی دارد اگر ما را از پرداختن این دیه ی سنگین بی نیاز نکند و این دیه، چه سودی دارد اگر ما را از سوگند خوردن بی نیاز نسازد؟ موسی فرمود: «همه ی سودها در اطاعت از خدا و سرنهادن به فرمان او و دست کشیدن از حرام اوست. [بنی اسرائیل] گفتند: ای پیغمبر !خدا این تاوان گرانی است؛ حال آن که ما هیچ جنایتی نکرده ایم و سوگند سخت است؛ حال آن که هیچ حقی بر گردن ما نیست ای کاش خداوند عزّوجلّ قاتل را به ما می شناساند و ما را از این دشواری نجات می داد از پروردگارت بخواه که قاتل را بر ما نمایان سازد تا به سزای کارش برسد و داستانش نزد خردمندان آشکار..شود موسی علیه السلام فرمود: «خداوند عزّوجلّ حکم خود را در این کار بیان فرموده است و من نمی توانم چیزی جز حکم او به او پیشنهاد دهم و یا بر آن چه که فرموده اعتراض کنم؛ آیا ندیدید وقتی کارکردن در روز شنبه و یا گوشت شتر را بر ما حرام کرد نمی توانستیم به او پیشنهاد دهیم تا حکم خود را تغییر دهد؟ ما باید در حکم او، تسلیم او شویم و بر آن چه واجب فرموده پایبند بمانیم موسی خواست تا حکمی را که بر دیگران نیز در چنین حادثه ای واجب می شد بر آن ها واجب گرداند قصاص و دیه اما خداوند عزّوجلّ به او وحی کرد: ای موسی علیه السلامل آن چه را پیشنهاد کردند بپذیر و از من بخواه قاتل را برایشان بنمایانم تا او کشته شود و دیگران از این تهمت و تاوان در امان مانند؛ چرا که می خواهم با اجابت کردن پیشنهادشان روزی خود را بر مردی که از نیکان امّت توست فراخ گردانم؛ کسی که آئین او درود فرستادن بر محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش است و محمّد صلی الله علیه و آله و پس از وی علی علیه السلام را از

اله همه ی آفریدگان برتر می داند می خواهم در پی این ماجرا به پاداش گوشه ای از کردارش در راه بزرگ داشتن محمّد صلی الله علیه و آله و خاندانش او را در دنیا بی نیاز گردانم موسی گفت: «پروردگارا! قاتل این مرد را بر ما نمایان فرما»

ص: 439

5- الرّضا علیه السلام- ﴿إِنَّ رَجُلًا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ قَتَلَ قَرَابَةً لَهُ ثُمَّ أَخَذَهُ فَطَرَحَهُ عَلَى طَرِيقِ أَفْضَلَ سِبْطِ مِنْ أَسْبَاطِ بَنِي إِسْرَائِيلَ ثُمَّ جَاءَ يَطْلُبُ بِدَمِهِ فَقَالُوا لِمُوسَى: إِنَّ سِبْط آل فلان قَتَلُوا فُلاناً فَأَخْبِرْنَا مَنْ قَتَلَهُ﴾. (1)

باب 1: قالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿فَأَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَيْهِ قُلْ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ إِنَّ اللَّهَ يُبَيِّنُ يُبَيِّنُ لَكُمْ ذَلِكَ﴾. (2)

باب 2: إنَّ اللهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَلْبَحُوا بَقَرَةً

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿تضربُونَ بِبَعْضِهَا هَذَا الْمَقْتُولَ بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ لِيَقُومَ حَيَا سَويَا بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى وَ يُخْبِرُكُمْ بِقَاتِلِهِ وَ ذَلِكَ حِينَ الْقِى الْقَتِيلُ بَيْنَ أَظْهُرِهِمْ فَأَلْزَمَ مُوسَى أَهْلَ الْقَبِيلَةَ بِأَمْرِ اللَّهِ أَنْ يَحْلِفَ خَمْسُونَ مِنْ أَمَاثِلِهِمْ بِاللَّهِ الْقَوَى الشَّدِيدِ إِلَهِ بَنِي إِسْرَائِيلَ مُفَضّل مُحَمَّد وَآلِهِ الطَّيبينَ عَلَى الْبَرَايَا أَجْمَعِينَ مَا قَتَلْنَاهُ وَلَا عَلِمْنَا لَهُ قَاتِلَا فَإِنْ حَلَفُوا بِذَلِكَ غَرَمُوا دِيَةَ الْمَقْتُول و إِنْ نَكَلُوا نَضُوا عَلَى الْقَاتِلِ أَوْ أَقَرَ الْقَاتِلُ فَيُقَادُ مِنْهُ فَإِنْ لَمْ يَفْعَلُوا حُبَسُوا فِي مَجْلِسٍ ضَنْكَ إِلَى أَنْ يَحْلِفُوا أَوْ يُقِرُوا أَوْ يَشْهَدُوا عَلَى الْقَاتِل فَقَالُوا: يَا نَبِيَّ اللَّهِ أَمَا وَقَتَ أَيْمَانُنَا أَمْوَالَنَا وَلَا أَمْوَالُنَا أَيْمَانَنَا قَالَ لَا هَكَذَا حَكَمَ اللهُ.. يَأْمُرِكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَة فَتَضْرِبُوا بِبَعْضِهَا الْمَقْتُولَ فَيَحْيَا فَتُسْلِمُونَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ ذَلِكَ وَ إِلَّا فَكُفُّوا عَنِ الْمَسْأَلَة وَالْتَزِمُوا ظَاهِرَ خَكْمِي فَذَلِكَ مَا حَكَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ إِذْ قَالَ مُوسى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللهَ يَأْمُرُكُمْ أَى سَيَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً إِنْ أَرَدْتُمْ الْوُقُوفَ عَلَى الْقَاتِل وَ تَضْرِبُوا الْمَقْتُولَ بِبَعْضِهَا لِيَحْيَا وَ يُخْبرَ بِالْقَاتِل﴾. (3)

2-2- الرّضا علیه السلام- ﴿قَالَ: آتُونى ببقرة﴾. (4)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ لَهُمْ مُوسَى: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً﴾. (5)

4-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فَأَمَرَهُمْ أَنْ يَذْبَحُوا بَقَرَةً﴾. (6)

باب 3: قالُوا أَتَتَّخِذُنا هُزُواً

اشاره

ص: 440

5- امام رضا علیه السلام- مردی از بنی اسرائیل خویشاوند خود را کشت و او را بر سر راه بهترین فرزند از نوادگان بنی اسرائیل انداخت سپس خود قاتل به خونخواهی از مقتول برخاست و به موسی گفت: «فرزندی از خاندان فلان فلانی را کشته؛ به ما بگو چه کسی او را کشته است»؟

بخش 1: هنگامی که موسی به قوم خود گفت.

1-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند متعال به موسی وحی کرد: به بنی اسرائیل بگو خداوند قاتل را بر شما نمایان می سازد»

بخش 2: خداوند به شما دستور می دهد گاوی را ذبح کنید.

1-2- امام عسکری علیه السلام- و تکه ای از آن را بر این شخصی که در میان شما کشته شده بزنید تا به اذن خدا زنده و برپا شود و شما را از قاتل خود باخبر سازد. این در زمانی بود که آن کشته در میان آن ها افتاده بود و موسی علیه السلام به امر ،خدا آن ها را واداشت تا پنجاه نفر از بزرگانشان به خداوند نیرومند پرتوان همان خدای قوم بنی اسرائیل که محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش را بر تمامی آفریدگان برتری داد سوگند یاد کنند و بگویند ما او را نکشته ایم و نمی دانیم چه کسی او را کشته است». اگر سوگند یاد کردند باید دیه ی کشته شده را بپردازند و اگر سوگند یاد نکردند یا باید قاتل را معرفی کنند و یا خود قاتل به قتل اقرار کند تا قصاص شود پس اگر هیچ کدام را انجام ندهند در زندانی جانکاه حبس می شوند تا این که یا سوگند بخورند یا قاتل را معرفی کنند یا خود قاتل اقرار کند آن ها گفتند ای پیغمبر خدا آیا نمی شود به جای سوگند پول بدهیم یا به جای پول سوگند بخوریم؟ موسی علیه السلام فرمود: «نه خدا چنین حکم کرده است... يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً تکه ای از آن را بر مرد کشته شده بزنید تا زنده گردد. پس فرمان خداوند را بپذیرید وگرنه بایست درخواست خود را رها کنید و به ظاهر حکم من پایبند بمانید این همان حکایتی است که خداوند عزّوجلّ فرمود: وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً اگر می خواهید قاتل را بشناسید تکه ای از آن را بر مرد کشته شده بزنید تا زنده شود و شما را از قاتل خود باخبر کند.

2-2- امام رضا علیه السلام- گاوی برای من بیاورید.

3-2- امام صادق علیه السلام- موسی فرمود: خداوند امر کرده که گاوی را ذبح کنید.

4-2- ابن عباس علیه السلام- به ایشان امر کرد که گاوی بکشند.

بخش 3: گفتند: آیا ما را مسخره می کنی؟

ص: 441

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَتَعَجَّبُوا وَ قَالُوا: أَتَتَّخِذُنا هُرُوا نَأْتِيكَ بِقَتِيل. فَتَقُولُ: اذْبَحُوا بَقَرَةً﴾. (1)

2-3- العسكرى علیه السلام- ﴿فَقَالُوا يَا مُوسَى أَتَتَّخِذُنا هُزُوا وَسُخَريَّةً تَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ أَنْ نَدْبَحَ بَقَرَةً وَ نَأْخُذَ قِطْعَةٌ مِنْ مَيِّتٍ وَ نَضْرِبَ بِهَا مَيْتاً فَيَحْيَا أَحَدُ الْمَيِّتَيْنِ بِمُلَاقَاةِ بَعْضِ الْمَيِّتِ الْآخَرِ لَهُ كَيْفَ يَكُونُ هَذَا﴾. (2)

3-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قالُوا أَتَتَّخِذُنا هُزُوا نَسْأَلُكَ مَنْ قَتَلَ هَذَا تَقُولُ اذْبَحُوا بَقَرَةٍ... وَلَوِ انْطَلَقُوا إِلَى بَقَرَة لَأجِيرَتْ وَلَكِنْ شَدَّدُوا فَشَدَّدَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ﴾. (3)

4-3- الرّضا علیه السلام- ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ عَمَدُوا إِلَى بَقَرَة أَجْزَأَتْهُمْ وَلَكِنْ شَدَّدُوا فَشَدَّدَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ﴾. (4)

باب 4: أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿أعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الجَاهِلِينَ أَنْسُبُ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا لَمْ يَقُلْ لِي وَ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ أَعَارِضَ أَمْرَ اللَّهِ بِقِيَاسِي عَلَى مَا شَاهَدْتُ دَافِعَا لِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى وَ أَمْرِهِ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنا ما هِيَ قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لا فارِضٌ وَ لا بِكْرُ عَوانُ بَيْنَ ذلِكَ فَافْعَلُوا ما تُؤْمَرُونَ﴾. (48)

باب 1: قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّكَ يُبَيَّنُ لَنَا مَا هِيَ

1-1- العسكري علیه السلام- ﴿أى مَا صِفَتُهَا لِنَقِفَ عَلَيْهَا فَسَأَلَ مُوسَى علیه السلام رَبَّهُ عَزَّوَجَلَّ﴾. (6)

باب 2: قالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لا فَارِضُ وَ لا بِكْرٌ عَوَانٌ بَيْنَ ذلِك

اشاره

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿لا فارِضُ كَبِيرَةً وَ لا بِكْرٌ صَغِيرَةُ عَوانٌ وَسَطُ بَیْنَ ذلِكَ بَیْنَ الْفَارِضِ وَ الْبِكْرِ﴾. (7)

ص: 442

1-3- امام صادق علیه السلام- آن ها تعجب کرده و گفتند: آیا ما را مسخره کرده ای؟ ما جنازه ای آورده ایم و از تو می خواهیم قاتل او را بیابی؛ حال آن که تو می گویی باید گاوی را ذبح کنید»؟!

2-3- امام عسکری علیه السلام- گفتند: ای موسی علیه السلام آیا ما را به مسخره گرفته ای؟ می پنداری خداوند علیه السلام به ما فرمان می دهد گاوی را سر ببریم و تکه ای از آن را برداریم و بر مرد کشته شده بزنیم تا این گونه یک مرده با برخورد به تکه ای از بدن مردهای دیگر زنده شود؟ چگونه این ممکن است؟!

3-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ما از تو می پرسیم چه کسی این شخص را کشته است و تو می گویی گاوی ذبح کنیم؟ آیا ما را تمسخر می کنی؟.... و اگر به سوی هر گاوی می رفتند کفایت می کرد؛ ولی آن ها سختگیری و بهانه تراشی کردند و خداوند هم بر آن ها سخت گرفت.

4-3- امام رضا علیه السلام- اگر به دلخواه خود هر ماده گاوی را می آوردند کفایتشان می کرد ولی آن ها سخت گرفتند و خدا هم بر آن ها سخت گرفت.

بخش 4: به خدا پناه می برم از این که از جاهلان باشم.

1-4- امام عسکری علیه السلام- أَعُوذُ بِالله أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ [یعنی] از این که از جاهلان باشم به خدا پناه می برم و نیز به خدا پناه می برم از این که سخنی را به خداوند نسبت دهم که به من نگفته است و همچون نادانان با امر خداوند متعال مخالفت ورزیده و آن را با آن چه دیده ام قیاس کنم و نیز از کلام و فرمان او سرباز زنم گفتند: «از پروردگارت بخواه که برای ما روشن کند این گاو چگونه گاوی باید باشد؟:گفت او می:فرماید گاوی که نه پیر و از کارافتاده باشد و نه بکر و جوان؛ بلکه میان این دو باشد. آن چه به شما دستور داده شده [ هرچه زودتر انجام دهید». (68)

بخش 1: گفتند: از پروردگارت بخواه که برای ما روشن کند این گاو چگونه گاوی باید باشد»؟

1-1- امام عسکری علیه السلام- یعنی پرسیدند اوصاف آن گاو چیست تا آن را پیدا کنیم؟ موسی علیه السلام نیز از پروردگارش پرسید.

بخش 2: گفت: او می فرماید: «گاوی که نه پیر و از کارافتاده باشد و نه بکر و جوان؛ بلکه میان این دو باشد.

1-2- امام عسکری علیه السلام- لَا فَارِضٌ [یعنی] پیر نیست؛ وَلاَ بِكُرٌ [یعنی] کم سال و نابالغ نیست؛ عَوَانٌ [یعنی] میانه حال است؛ بَيْنَ ذَلِكَ [یعنی] بین پیری و جوانی.

ص: 443

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ الْفَارِضُ الَّتِي قَدْ ضَرَبَهَا الْفَحْلُ وَ لَمْ تَحْمِلْ وَ الْبَكْرُ الَّتِي لَمْ يَضْرِبُهَا الْفَحْلُ﴾. (1)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿أى لَا مُسِنَةٌ وَلَا فِتيَةٌ﴾. (2)

باب 3: فَافْعَلُوا مَا تُؤْمَرُونَ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿فَافْعَلُوا مَا تُؤْمَرُونَ إِذَا أُمِرْتُمْ بِهِ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّكَ يُبَيَّنَ لَنا ما لَوْنُها قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْراءُ فَاقِعُ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرِينَ﴾. (69)

باب 1: قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنا مَا لَوْنُها

1-1- العسكري علیه السلام- ﴿أَى لَوْنُ هَذِهِ الْبَقَرَة الَّتِي تُرِيدُ أَنْ تَأمُرَنَا بِذَبْحِهَا﴾. (4)

باب 2: قالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْراءُ فَاقِعٌ

اشاره

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿قال موسى علیه السلام عَنِ اللَّهِ تَعَالَى بَعْدَ السُّؤَالِ وَ الْجَوَابِ إِنَّهَا بَقَرَهُ صَفْراءُ فَاقِعٌ حَسَنَةٌ لَوْنُ الصُّفْرَةَ لَيْسَ بِنَاقِصَ تَضْرِبُ إِلَى بَيَاضِ وَلَا بِمُشْبِع تَضْرَبُ إِلَى السَّوَادِ لَوْتُهَا هَكَذَا فَاقِعُ﴾. (5)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَأَقِعٌ لَوْنُها أَي شَدِيدَةُ الصُّفْرَة﴾. (6)

3-2- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ لَبسَ نَعْلًا صَفْرَاءَ لَمْ يَزَلْ يَنْظُرُ فِي سُرُورٍ مَا دَامَتْ عَلَيْهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يقُولُ صَفْراء فاقع لونها تَشرُّ النَّاظِرِينَ﴾. (7)

4-2- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ لَبسَ نَعْنَا صَفْرَاءَ لَمْ يُبْلِهَا حَتَّى يَسْتَفِيدَ مَالًا ثُمَّ تَلَى هَذِهِ الْآيَةَ صَفْراءُ فَاقِعٌ مَنْ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرِين﴾. (8)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ لَبسَ نَعْلَا صَفْراً، لَمْ يَزَلْ مَسْرُوراً حَتَّى يُبْلِيَهَا كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَل صَفْراهُ فَاقِعٌ لَوْتُها تَسُرُّ النَّاظِرِينَ﴾. (9)

ص: 444

2-2- امام صادق علیه السلام- فارض نام گاو ماده ای است که جفت گیری کرده ولی باردار نشده و بِكْرٌ نام گاو ماده ای است که جفت گیری نکرده است.

3-2- امام صادق علیه السلام- نه مسن است و نه خیلی جوان.

بخش 3: آن چه به شما دستور داده شده [ هرچه زودتر] انجام دهید.

1-3- امام عسکری علیه السلام- چون به آن فرمان داده شوید، آن را انجام دهید.

گفتند: «از پروردگار خود بخواه که برای ما روشن سازد رنگ آن چگونه باشد»؟ گفت: او می فرماید: «گاوی باشد زرد یکدست که بینندگان را شاد و مسرور سازد. (6)

بخش 1: گفتند: «از پروردگار خود بخواه که برای ما روشن سازد رنگ آن چگونه باشد»؟

اشاره

1-1- امام عسکری علیه السلام- یعنی رنگ این گاوی که می خواهی ما را به ذبح آن فرماندهی.

بخش 2: گفت او می فرماید: «گاوی باشد زرد یکدست».

1-2- امام عسکری علیه السلام- موسی علیه السلام پس از این پرسش از قول خداوند عزّوجلّ گفت: إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْراء فاقع زرد خوش رنگ [باشد که کمرنگ نباشد به طوری که به سفیدی گراید و پررنگ نیز نباشد که به تیرگی گراید رنگ آن این گونه روشن باشد.

2-2- امام صادق علیه السلام- رنگ آن زرد بسیار روشن است.

3-2- امام باقر علیه السلام- هرکس کفش زردرنگ بپوشد تا وقتی آن را به پا دارد احساس شادمانی و سرور می کند؛ چون خداوند عزّوجلّ می فرماید: ﴿صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرینَ﴾ رنگ آن، بینندگان را شاد و مسرور می سازد.

4-2- امام باقر علیه السلام- هرکس کفش زرد بپوشد آن را کهنه نمی کند (زیاد از آن استفاده نمی کند) مگر آن که مالی به دست آورد و بعد این آیه را خواند ﴿صَفْراءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِينَ﴾.

5-2- امام صادق علیه السلام- کسی که کفش زرد به پا کند مادامی که آن کفش پوسیده و خراب نشود، او شادمان و مسرور می باشد؛ همان طور که خداوند فرمود: ﴿صَفْراءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِينَ﴾.

ص: 445

باب 3: لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرِينَ

1-2- العسكرى علیه اللسام- ﴿تَسُرُّ الْبَقَرَةُ النَّاظِرِينَ إِلَيْهَا لِبَهْجَتِهَا وَحُسْنِهَا وَ بَرِيقِهَا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّكَ يُبَيَّنُ لَنا ما هِيَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشابَهَ عَلَيْنَا وَ إِنَّا إِنْ شاءَ اللهُ مُهْتَدُونَ﴾. (70)

باب 1: يُبَيِّنُ لَنا ما هِيَ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿يُبَيِّنُ لَنَا مَا هِيَ مَا يَزِيدُ فِي صِفَتِهَا﴾. (2)

باب 2: إِنَّ الْبَقَرَ تَشابَة علينا

1-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَنَّهُمْ أَمِرُوا بأدْنَى بَقَرَة وَلَكِنَّهُمْ لَمَّا شَدَّدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ شَدَّدَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ﴾. (3)

باب 3: وَإِنَّا إِنْ شَاءَ اللهُ مُهْتَدُونَ

1-3- الرّسول صلی الله علیه و اله - ﴿وَايْمُ اللَّهِ لَوْ لَمْ يَسْتَثْنُوا مَا بَيِّنَتْ لَهُمْ إِلَى آخِرِ الْأَبَدِ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿قالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةً لا ذَلُول تُثِيرُ الْأَرْضَ وَلا تَسْقِي الحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لا شِيَةَ فيها قالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوهَا وَ ما كَادُوا يَفْعَلُونَ﴾. (71)

باب 1: إِنَّهَا بَقَرَةٌ لا ذَلُولُ تُثيرُ الْأَرْضَ

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَى لَمْ تَذَلَلْ﴾. (5)

2-1- العسكرى علیه السلام- ﴿لم تذلل لإثارَة الْأَرْضِ وَ لَمْ تَرْضَ بها﴾. (6)

باب 2: وَلَا تَسْقِي الْحَرْثَ

اشاره

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ لَا هِيَ مِمَّنْ تَجُرُّ الدَّوَالِيَ وَ لَا تُدِيرُ النَّوَاعِيرَ قَدْ أُعْفِيَتْ مِنْ ذَلِكَ أَجْمَعَ﴾. (7)

ص: 446

بخش 3: رنگش بینندگان را شاد و مسرور سازد.

1-3- امام عسکری علیه السلام- خوش منظری زیبایی و درخششش آن گاو بینندگانش را شادمان کرد.

گفتند: «از پروردگارت بخواه برای ما روشن کند که چگونه [گاوی] باید باشد؟ زیرا این گاو برای ما مبهم شده و اگر خدا بخواهد ما هدایت خواهیم شد». (70)

بخش 1: برای ما روشن کند که چگونه [گاوی] باید باشد؟

1-1- امام عسکری علیه السلام- اوصافش را بیشتر بیان کند.

بخش 2: زیرا این گاو برای ما مبهم شده است.

1-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ایشان امر شدند که نزدیکترین گاو که پیدا می کنند را ذبح نمایند اما چون [بهانه تراشی و] سخت گیری نمودند خداوند هم برآن ها سخت گرفت.

بخش 3: و اگر خدا بخواهد ما هدایت خواهیم شد.

1-3- پیامبر صلی الله علیه و آله- به خدا سوگند اگر به دنبال استثنا کردن و تعیین شرایط خاص برای آن گاو نبودند، من هرگز برایشان شرایط دیگری بیان نمی کردم.

گفت: او می فرماید: گاوی باشد که نه برای شخم زدن رام شده؛ و نه برای زراعت آبکشی کند؛ از هر عیبی برکنار بوده و رنگ دیگری در آن نباشد». گفتند: «الآن حق مطلب را آوردی سپس چنان گاوی را با زحمت پیدا کردند و آن را سر بریدند؛ ولی مایل نبودند این کار را انجام دهند (71)

بخش 1: گاوی باشد که برای شخم زدن رام نشده باشد.

1-1- امام صادق علیه السلام- یعنی رام نشود.

2-1- امام عسکری علیه السلام- برای شخم زدن زمین رام نگردد و بدان کار راضی نشود.

بخش 2: و برای زراعت آبکشی نکند.

1-2- امام عسکری علیه السلام- او کارش بالاکشیدن دلو آب یا گرداندن دولاب نباشد و از همه ی این کارها برکنار بوده باشد.

ص: 447

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿أي لَا تَسْقِي الزَّرْعَ﴾. (1)

باب 3: مُسَلَّمَةٌ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿مُسَلَّمَةٌ مِنَ الْعُيُوبِ كُلَّهَا لَا عَيْبَ فِيهَا﴾. (2)

باب 4: لا شِيَةَ فيها

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿لا شِيَةَ فِيهَا لَا لَوْنَ فِيهَا مِنْ غَيْرِهَا﴾. (3)

2-4- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنْ لَا نُقْطَةَ فِيهَا إِلَّا الصُّفْرَةُ﴾. (4)

باب 5: قالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ

اشاره

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿فَلَمَّا سَمِعُوا هَذِهِ الصَّفَاتِ قَالُوا: يَا مُوسَى: أَ فَقَدْ أَمَرَنَا رَبُّنَا بِذَبْحِ بَقَرَة هَذِهِ صِفَتُهَا؟ قَالَ: بَلَى وَ لَمْ يَقُلْ مُوسَى علیه السلام فِي الابْتِدَاءِ بذَلِكَ لِأَنَّهُ لَوْ قَالَ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ لَكَانُوا إِذَا قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا هِيَ وَمَا لَوْنُها وَ مَا هِيَ كَانَ لَا يَحْتَاجُ أَنْ يَسْأَلَهُ ذَلِكَ عَزَّوَجَلَّ وَ لَكِنْ كَانَ يُجِيبُهُمْ هُوَ بِأَنْ يَقُولَ أَمَرَكُمْ بِبَقَرَةٍ فَأَيُّ شَيْءٍ وَقَعَ عَلَيْهِ اسْمُ الْبَقَرِ فَقَدْ خَرَجْتُمْ مِنْ أَمْرِهِ إِذَا ذَبَحْتُمُوهَا قَالَ: فَلَمَّا اسْتَقَرَ الْأَمْرُ عَلَيْهِمْ طَلَبُوا هَذِهِ الْبَقَرَة فَلَمْ يَجِدُوهَا إِلَّا عِنْدَ شَابٌ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ أَرَاهُ اللهُ فِي مَنَامِهِ مُحَمَّداً وَ عَلِيّاً هم وطيبي ذُرِّيَّتِهِمَا فَقَالَا لَهُ: أَمَا إِنَّكَ كُنْتَ لَنَا مُحِبّاً مُفَضّلًا وَ نَحْنُ نُرِيدُ أَنْ نَسُوقَ إِلَيْكَ بَعْضَ جَزَائِكَ فِي الدُّنْيَا فَإِذَا رَامُوا شِرَاءَ بَقَرَتِكَ فَلَا تبعْهَا إِلَّا بِأَمْرِ أَمِّكَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يُلَقْتُهَا مَا يُغْنِيكَ بِهِ وَ عَقِبَكَ فَفَرحَ الْغُلَامُ وَ جَاءَهُ الْقَوْمُ يَطْلُبُونَ بَقَرَتَهُ. فَقَالُوا: بِكُمْ تَبيعُ بَقَرَتكَ؟ قَالَ: بِدِينَارَيْنِ وَ الْخِيَارُ لِأُمِّي. قَالُوا: قَدْ رَضِينَا بِدِينَارٍ فَسَأَلَهَا فَقَالَتْ: بَلْ بِأَرْبَعَةِ. فَأَخْبَرَهُمْ فَقَالُوا: نُعْطِيكَ دِينارين. فَأَخْبَرَ أُمَّهُ: فَقَالَتْ: بِثَمَانِيَةً، فَمَا زَالُوا يَطلُبُونَ عَلَى النَّصْفَ مِمَّا تَقُولُ أُمه ويَرْجِعُ إلى أمه فتضعف الشَّمَن حَتَّى بَلَغَ تَمَنْهَا مِلْ مَسْك ثَوْر البَيع أَكْبَرَ مَا يَكُونُ مَلَثُوهُ دَنَانِيرَ فَأَوْجَبَ لَهُمْ البیع﴾. (5)

ص: 448

2-2- امام صادق علیه السلام- یعنی زراعت را آبیاری نمی کند.

بخش 3: از هر عیبی برکنار بوده باشد.

1-3- امام عسکری علیه السلام- مُسَلَّمَةٌ [یعنی] از همه ی عیب ها سالم باشد و هیچ عیبی در آن نباشد.

بخش 4: رنگ دیگری در آن نباشد.

1-4- امام عسکری علیه السلام- لا شِيَةَ فِيهَا [یعنی] به جز رنگ خود، رنگ دیگری بر آن نباشد.

2-4- امام صادق علیه السلام- در پوست بدنش به جز رنگ زرد الوان دیگری وجود ندارد.

بخش 5: گفتند: «الآن حق مطلب را آوردی.

1-5- امام عسکری علیه السلام- وقتی این اوصاف را شنیدند گفتند: «ای موسی علیه السلام! آیا پروردگارمان به ما فرمان داده گاوی با چنین اوصافی سر ببریم؟ گفت «آری»! البته موسی علیه السلام در ابتدا به آن ها چنین نگفت؛ چرا که اوّل بار وقتی می گفتند از پروردگارت بخواه تا برای ما بیان کند آن چگونه گاوی است و چه رنگی دارد به آن ها فرمان خداوند را رسانده بود و دیگر نیاز نبود موسى درباره ی خصوصیات گاو از خداوند سؤال کند؛ بلکه به آن ها پاسخ داد که خداوند شما را به کشتن یک گاو فرمان داده است و آن ها با کشتن هر حیوانی که «گاو» نام داشته باشد به فرمان خداوند عمل کرده بودند اما چون امر بر چنین گاوی قرار گرفت آن ها به جستجو پرداختند و چنین گاوی را تنها نزد جوانی از قوم بنی اسرائیل یافتند خدای عزّوجلّ محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام و پاکان خاندان ایشان را به خواب آن جوان.آورد ایشان به او گفتند تو دوستدار ما هستی و ما را از دیگران برتر دانسته ای؛ پس ما می خواهیم گوشه ای از پاداشت را در دنیا به تو عطا کنیم به این صورت که وقتی آن ها خواستند گاوت را بخرند آن را فقط به فرمان مادرت به آن ها بفروش؛ زیرا خداوند عزّوجلّ به مادرت الهام می کند چیزی از آن ها بخواهد که تو و فرزندانت را بی نیاز کند جوان خوشحال شد و آن قوم آمدند تا گاوش را بخرند به او گفتند: «گاو خود را چند می فروشی»؟ گفت: «دو دینار اما اختیار آن با مادرم است. گفتند ما به یک دینار راضی هستیم». جوان از مادرش پرسید؛ مادرش گفت چهار دینار جوان به آن ها خبر داد. گفتند: «دو دینار به تو می دهیم». او به مادرش خبر داد؛ مادر گفت: هشت دینار جوان به آن ها خبر داد آن ها و همچنان می خواستند نصف چیزی که مادرش می گفت به او بدهند و مادرش نیز قیمت را دو برابر می کرد تا این که قیمت را به آن جا رساند که آن ها باید پوست گاوی بزرگتر را از دینار انباشته کنند و این قیمت را برای فروش گاو تعیین کرد.

ص: 449

2-5- الصّادق علیه السلام- ﴿قالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ هِيَ بَقَرَةُ فَلَان فَذَهَبُوا لِيَشْتَرُوهَا فَقَالَ: لَا أَبِيعُهَا إِلَّا بِمِلْ جِلْدِهَا ذَهَبَاً فَرَجَعُوا إِلَى مُوسَى فَأَخْبَرُوهُ فَقَالَ لَهُمْ مُوسَى علیه السلام: لَا بُدَّ لَكُمْ مِنْ ذَبْحِهَا بعَيْنِهَا فَاشْتَرَوْهَا بِمِلْ، جِلْدِهَا ذَهَبَاً﴾. (1)

3-5- الرّضا علیه السلام- ﴿فَطَلَبُوهَا فَوَجَدُوهَا عِنْدَ فَتَى مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ فَقَالَ: لَا أَبِيعُهَا إِنَّا مِلْءَ مَسْكِهَا ذَهَباً فَجَاءُوا إِلَى مُوسَى الفَقَالُوا لَهُ ذَلِكَ فَقَالَ: اشْتَرُوهَا فَاشْتَرَوْهَا وَ جَاءُوا بِهَا﴾. (2)

4-5- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فَرَجَعُوا إِلَى مُوسَى وَ قَالُوا: لَمْ نَجِدْ هَذَا النَّعْتَ إِلَّا عِنْدَ غُلَامٍ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ قَدْ أَبَى أَنْ يَبيعَهَا إِلَّا بِمِلْءٍ مَسْكِهَا دَنَانِيرَ. قَالَ فَاشْتَرُوهَا فَابْتَاعُوهَا﴾. (3)

باب 6: فَذَبَحُوهَا وَمَا كَادُوا يَفْعَلُونَ

اشاره

1-6- العسکری علیه السلام- ﴿ثُمَّ ذَبَحُوهَا فَأَخَذُوا قِطْعَةَ وَ هِيَ عَجْبُ الذَّنَبِ الَّذِي مِنْهُ خُلِقَ ابْنُ آدَمَ اللَّهِ وَ عَلَيْهِ يُرْكَبُ إِذَا أَعِيدَ خَلْقاً جَدِيداً فَضَرَبُوهُ بهَا وَ قَالُوا: اللَّهُم بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيبِينَ الطَّاهِرِينَ لَمَّا أَحْيَيْتَ هَذَا الْمَيِّتَ وَ أَنْطَقْتَهُ لِيُخْبرَ عَنْ قَاتِلِهِ فَقَامَ سَالِماً سَويّاً وَ قَالَ: يَا نَبِيَّ اللَّهِ قتَلَنِي هَذَان ابْنَا عَمَّى حَسَدَانِي عَلَى ابْنَة عَمِّى فَقَتَلَانِي وَالْقَيَانِي فِي مَحَلَّة هَؤُلَاءِ لِيَأْخُذُوا دِيَتِي فَأَخَذَ مُوسَى الرَّجُلَيْنِ فَقَتَلَهُمَا وَكَانَ قَبْلَ أَنْ يَقُومَ الْمَيتُ ضَرَبَ بِقِطْعَة مِنَ الْبَقَرَةِ فَلَمْ يَحْيَ. فَقَالُوا: يَا نَبِيَّ اللَّهِ أَيْنَ مَا وَعَدْتَنَا عَنِ اللَّهِ؟ قَالَ مُوسَى: قَدْ صَدَقْتَ وَ ذَلِكَ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَأَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَيْهِ: يَا مُوسَى إِنِّي لَا أَخْلِفُ وَعْدِى وَلَكِنْ لِيُقَدِّمُوا لِلْفَتَى مِنْ ثَمَن بَقَرَتِهِ فَيَمْلَثُوا مَسْكَهَا دَنَانِيرَ ثُمَّ أَحْيِي هَذَا فَجَمَعُوا أَمْوَالَهُمْ وَوَسَّعَ اللَّهُ جِلْدَ التَّوْرِ حَتَّى وُزِنَ مَا مُلِئَ بِهِ جِلْدُهُ فَبَلَغَ خَمْسَةَ آلَافٍ أَلْفِ دِينَارٍ. فَقَالَ بَعْضُ بَنِي إِسْرَائِيلَ لِمُوسَى وَ ذَلِكَ بِحَضْرَةَ الْمَقْتُول الْمَنْشُورِ الْمَضْرُوب ببَعْض الْبَقَرَةَ: لَا نَدْرِي أَيُّهُمَا أَعْجَبُ إِحْيَاءُ اللَّهِ هَذَا وَ إِنْطَاقُهُ بِمَا نَطَقَ أَوْ إِغْنَاؤُهُ لِهَذَا الْفَتَى بِهَذَا الْمَالَ الْعَظِيمِ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ: يَا مُوسَى: قُلْ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ مَنْ أَحَبَّ مِنْكُمْ أَنْ أَطَيبَ فِي الدُّنْيَا عَيْشَهُ وَأَعَلِّمَ فِي جَنَانِي مَحَلَّهُ وَ أَجْعَلَ بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ فِيهَا مُنَادَمَتَهُ لِيَفْعَلْ كَمَا فَعَلَ هَذَا الْفَتَى إِنَّهُ كَانَ قَدْ سَمِعَ مِنْ مُوسَى بْن عِمْرَانَ علیه السلام ذِكْرَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و اله وَ !

ص: 450

2-5- امام صادق علیه السلام- [بنی اسرائیل] گفتند: حالا حق مطلب را بیان کردی این گاو مال فلان کسی است که می شناسیم پس نزد آن پسر رفتند تا گاو را از او بخرند. پسر گفت: «آن را نمی فروشم مگر این که پوستش را پر از طلا کنید و به من باز گردانید». آن ها نزد موسی علیه السلام بازگشتند و ماجرا را برای او تعریف کردند موسی علیه السلام فرمود: شما چاره ای ندارید و باید همان گاو را ذبح کنید پس بنی اسرائیل رفتند در ازای طلایی که پوست گاو را پر کند، آن را خریدند.

3-5- امام رضا علیه السلام- دنبال آن گاو گشتند و آن را نزد جوانی از بنی اسرائیل یافتند. آن جوان گفت من این گاو را نمی فروشم مگر آن که پوست آن را پر از طلای سرخ کنید. آن ها نزد موسی علیه السلام آمده و حکایت را باز گفتند موسی فرمود: «آن گاو را بخرید»! پس آن گاو را خریدند و نزد موسی علیه السلام آوردند.

4-5- ابن عباس رحمه الله علیه- به نزد موسی بازگشتند و گفتند گاوی با این صفات را تنها نزد جوانی از بنی اسرائیل یافتیم که فقط در ازای پرکردن پوست گاو با دینار آن را می فروشد». [موسی علیه السلام] گفت: آن را بخرید؛ پس آن را خریدند بگیرند».

بخش 6: سپس آن را سر بریدند ولی مایل نبودند این کار را انجام دهند.

1-6- امام حسن عسکری علیه السلام- آن ها گاو را سر بریدند و تکّه ای از آن را برداشتند. آن تکّه بیخ دم (آخرین مهره ی ستون فقرات است) بود که فرزندان آدم نیز از آن آفریده می شوند و به هنگام آفرینش دوباره در قیامت بدن هر فرد بر آن تشکیل می شود. آن ها آن را به جسد مرد کشته شده زده و گفتند: «خداوندا! به حق شکوه محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش علیهم السلام این مرده را زنده کن و به سخن درآور تا از قاتل خود خبر دهد». او صحیح و سالم به پاخواست و گفت: ای پیغمبر خدا این دو پسر عموی من به خاطر دختر عمویم به من حسودی کرده و مرا کشتند و در محل سکونت این قبیله انداختند تا دیه ام را از آن ها بگیرند». آن گاه موسی علیه السلام آن دو مرد را گرفت و کشت پیش از آن که مرده به پاخیزد آن ها تکه ای از گاو را به او زدند اما زنده نشد. گفتند: ای پیغمبر خدا پس وعده ای که از جانب خدای عزّوجلّ به ما دادی چه شد»؟ موسى علیه السلام گفت: راست گفتم؛ [اما این که چرا با این حال زنده نشد] به خداوند و خواسته ی او مربوط است خداوند به او وحی فرمود: ای موسی! من خلف وعده نمی کنم؛ اما اینان باید پوست گاوی را از دینار پر کنند و بهای گاو آن جوان را بپردازند؛ آن گاه این جوان زنده می شود. آن ها دارایی خود را گرد آوردند و در این حال] خداوند پوست آن گاو را چنان گشاده گرداند که با پنج هزار [پنج میلیون دینار پر شد. کسانی از قوم بنی اسرائیل در حضور آن جوان جان باخته که با برخورد تکه ای از گاو، جان دوباره یافته بود، گفتند: نمی دانیم کدام یک عجیب تر است؛ این که خداوند این مرده را زنده می کند و به سخن در می آورد یا این که آن جوان را به چنین مال هنگفتی ثروتمند می کند»! خداوند به موسی علیه السلام وحی فرمود: ای موسی به بنی اسرائیل بگو هرکس می خواهد روزی او را در دنیا نیک سازم و در بهشت خود جایگاهش را والا گردانم و محمّد صلی الله علیه و آله را در آن جا با او هم صحبت کنم باید کرداری همچون این جوان داشته باشد. او از موسی بن عمران ذکر محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و خاندان پاک ایشان علیهم السلام را شنیده و بر

ص: 451

عَلَى علیه السلام آلِهِمَا اَلطَّیِّبِینَ، فَکَانَ عَلَیْهِمْ مُصَلِّیاً، وَ لَهُمْ عَلَی جَمِیعِ اَلْخَلاَئِقِ مِنَ اَلْجِنِّ وَ اَلْإِنْسِ وَ اَلْمَلاَئِکَهِ مُفَضِّلاً، فَلِذَلِکَ صَرَفْتُ إِلَیْهِ هَذَا اَلْمَالَ اَلْعَظِیمَ لِیَتَنَعَّمَ بِالطَّیِّبَاتِ وَ یَتَکَرَّمَ بِالْهِبَاتِ وَ اَلصِّلاَتِ، وَ یَتَحَبَّبَ بِمَعْرُوفِهِ إِلَی ذَوِی اَلْمَوَدَّاتِ، وَ یَکْبِتَ بِنَفِقَاتِهِ ذَوِی اَلْعَدَاوَاتِ. قَالَ اَلْفَتَی: یَا نَبِیَّ اَللَّهِ کَیْفَ أَحْفَظُ هَذِهِ اَلْأَمْوَالَ أَمْ کَیْفَ أَحْذَرُ مِنْ عَدَاوَهِ مَنْ یُعَادِینِی فِیهَا، وَ حَسَدِ مَنْ یَحْسُدُنِی لِأَجْلِهَا قَالَ: قُلْ عَلَیْهَا مِنَ اَلصَّلاَهِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ مَا کُنْتَ تَقُولُهُ قَبْلَ أَنْ تَنَالَهَا، فَإِنَّ اَلَّذِی رَزَقَکَهَا بِذَلِکَ اَلْقَوْلِ مَعَ صِحَّهِ اَلاِعْتِقَادِ یَحْفَظُهَا عَلَیْکَ أَیْضاً (بِهَذَا اَلْقَوْلِ مَعَ صِحَّهِ اَلاِعْتِقَادِ) . فَقَالَهَا اَلْفَتَی فَمَا رَامَهَا حَاسِدٌ [لَهُ] لِیُفْسِدَهَا، أَوْ لِصُّ لِیَسْرِقَهَا، أَوْ غَاصِبٌ لِیَغْصِبَهَا، إِلاَّ دَفَعَهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهَا بِلُطْفٍ مِنْ أَلْطَافِهِ حَتَّی یَمْتَنِعَ مِنْ ظُلْمِهِ اِخْتِیَاراً أَوْ مَنَعَهُ مِنْهُ بِآفَهٍ أَوْ دَاهِیَهٍ حَتَّی یَکُفَّهُ عَنْهُ، فَیَکُفُّ اِضْطِرَاراً. [قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ:] فَلَمَّا قَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ لِلْفَتَی ذَلِکَ وَ صَارَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ لِمَقَالَتِهِ حَافِظاً، قَالَ هَذَا اَلْمَنْشُورُ: اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِمَا سَأَلَکَ بِهِ هَذَا اَلْفَتَی مِنَ اَلصَّلاَهِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ وَ اَلتَّوَسُّلِ بِهِمْ أَنْ تُبْقِیَنِی فِی اَلدُّنْیَا مُتَمَتِّعاً بِابْنَهِ عَمِّی وَ تَجْزِیَ عَنِّی أَعْدَائِی وَ حُسَّادِی، وَ تَرْزُقَنِی فِیهَا [خَیْراً] کَثِیراً طَیِّباً. فَأَوْحَی اَللَّهُ إِلَیْهِ: یَا مُوسَی إِنَّهُ کَانَ لِهَذَا اَلْفَتَی اَلْمَنْشُورِ بَعْدَ اَلْقَتْلِ سِتُّونَ سَنَهً، وَ قَدْ وَهَبْتُ لَهُ بِمَسْأَلَتِهِ وَ تَوَسُّلِهِ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ سَبْعِینَ سَنَهً تَمَامَ مِائَهٍ وَ ثَلاَثِینَ سَنَهً صَحِیحَهٌ حَوَاسُّهُ، ثَابِتٌ فِیهَا جَنَانُهُ، قَوِیَّهٌ فِیهَا شَهَوَاتُهُ، یَتَمَتَّعُ بِحَلاَلِ هَذِهِ اَلدُّنْیَا وَ یَعِیشُ وَ لاَ یُفَارِقُهَا وَ لاَ تُفَارِقُهُ، فَإِذَا حَانَ حِینُهُ [حَانَ حِینُهَا] وَ مَاتَا جَمِیعاً [مَعاً] فَصَارَا إِلَی جِنَانِی، وَ کَانَا زَوْجَیْنِ فِیهَا نَاعِمَیْنِ. وَ لَوْ سَأَلَنِی یَا مُوسَی هَذَا اَلشَّقِیُّ اَلْقَاتِلُ بِمِثْلِ مَا تَوَسَّلَ بِهِ هَذَا اَلْفَتَی عَلَی صِحَّهِ اِعْتِقَادِهِ أَنْ أَعْصِمَهُ مِنَ اَلْحَسَدِ وَ أُقْنِعَهُ بِمَا رَزَقْتُهُ وَ ذَلِکَ هُوَ اَلْمُلْکُ اَلْعَظِیمُ لَفَعَلْتُ. وَ لَوْ سَأَلَنِی بِذَلِکَ مَعَ اَلتَّوْبَهِ مِنْ صُنْعِهِ أَنْ لاَ أُفْضِحَهُ لَمَا فَضَحْتُهُ، وَ لَصَرَفْتُ هَؤُلاَءِ عَنِ اِقْتِرَاحِ إِبَانَهِ اَلْقَاتِلِ، وَ لَأَغْنَیْتُ هَذَا اَلْفَتَی مِنْ غَیْرِ [هَذَا اَلْوَجْهِ بِقَدْرِ] هَذَا اَلْمَالِ أُوجِدُهُ وَ لَوْ سَأَلَنِی بَعْدَ مَا اِفْتَضَحَ، وَ تَابَ إِلَیَّ، وَ تَوَسَّلَ بِمِثْلِ وَسِیلَهِ هَذَا اَلْفَتَی أَنْ أُنْسِیَ اَلنَّاسَ فِعْلَهُ بَعْدَ مَا أَلْطُفُ لِأَوْلِیَائِهِ فَیَعْفُونَهُ عَنِ اَلْقِصَاصِ لَفَعَلْتُ، فَکَانَ لاَ یُعَیِّرُهُ بِفِعْلِهِ أَحَدٌ وَ لاَ یَذْکُرُهُ فِیهِمْ ذَاکِرٌ، وَ لَکِنْ ذَلِکَ فَضْلٌ أُوتِیهِ مَنْ أَشَاءُ، وَ أَنَا ذُو اَلْفَضْلِ اَلْعَظِیمِ وَ أَعْدَلُ بِالْمَنْعِ عَلَی مَنْ أَشَاءُ، وَ أَنَا اَلْعَزِیزُ اَلْحَکِیمُ. فَلَمَّا ذَبَحُوهَا قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی: « فَذَبَحُوها وَ ما کادُوا یَفْعَلُونَ » فَأَرَادُوا أَنْ لاَ یَفْعَلُوا ذَلِکَ مِنْ عِظَمِ ثَمَنِ اَلْبَقَرَهِ، وَ لَکِنَّ اَللَّجَاجَ حَمَلَهُمْ عَلَی ذَلِکَ، وَ

ص: 452

آن ها درود می فرستد و ایشان را از همه ی آفریدگان از جنیان و انسان ها گرفته تا فرشتگان برتر می داند ؛ به همین دلیل من چنین مال هنگفتی را به او رساندم تا از نعمت های نیک برخوردار شود و با هدایا و بخشش ها ارجمند گردد و از آن مال به نیکی به دوستان خود ببخشد و با دارایی خود دشمنانش را سرکوب کند آن جوان گفت: ای پیغمبر خدا! چگونه این مال را حفظ کنم و چگونه از کسانی که به خاطر آن با من دشمنی می کنند و بر من رشک می ورزند در امان بمانم؟ موسی علیه السلام گفت: «بر این مال به محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش درود فرست؛ همان طور که پیش از به دست آوردنش به ایشان درود می فرستادی؛ زیرا همان کسی که این مال را به پاداش گفتن این سخن با باوری درست نصیب تو گرداند، آن را برایت حفظ کرده و بدی ها را از تو دور می گرداند». آن جوان بر ایشان درود فرستاد و از آن پس، هرکس به خاطر آن مال بر او رشک می برد و قصد تباهی آن می کرد و هر دزدی که می خواست آن را برباید و هر متجاوزی که نیت آن را در سر می گذراند خداوند عزّوجلّ به لطفی از لطف های خود [حسود دزد یا متجاوز او را از آن مال دور می کرد تا خودش از ستم کردن به آن جوان صرف نظر کند و یا او را به امری ناخوشایند از آن دور می گردانید و با دردسری او را از آن مال باز می داشت تا از سر اجبار، چشم از آن مال بپوشاند وقتی موسی به آن جوان چنین گفت و در پی این سخن خداوند عزّوجلّ نگاهبان او شد، آن جوان [مقتول] که جان دوباره یافته بود گفت خداوند همان طور که این جوان با صلوات بر محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش و با توسل جستن به ایشان از تو درخواست کرد من نیز به حق این صلوات از تو می خواهم که مرا در دنیا برجا بگذاری تا از دختر عموی خود برخوردار شوم و دشمنان و حسودانم را خوارگردانی و در کنار او همسرم روزی نیک و پاک و بسیار به من عطا فرمایی» آن گاه خداوند به وحی فرمود: ای موسی برای این جوان که پس از کشته شدن دوباره جان یافت شصت سال عمر رقم خورده بود اما من به خاطر درخواست و توسلش به محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش هفتاد سال دیگر به او بخشیدم او در این صدوسی سال تندرست و استوار باشد و تنی قوی و غریزه ای پایدار خواهد داشت؛ از حلال دنیا بهره مند می شود و بدون دوری از دختر عمویش زندگی می کند و چون اجل او و همسرش فرا رسد هر دو را با هم می میرانم و در بهشت خود جای می دهم تا آن جا نیز در ناز و نعمت، همسر هم باشند. ای موسی علیه السلام! اگر این قاتل سیه بخت نیز همچون این جوان با باوری درست به محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش توسل می جست و از من می خواست تا او را از حسادت به دور دارم و به روزی خود قانع گردانم من که پادشاه والایم حتماً در حقش چنین می کردم و یا [حتی اگر بعد از این کار توبه می کرد] و از من می خواست تا او را رسوا ،ننمایم بدون شک او را رسوا نمی کردم و آن جماعت را از درخواست پیدا شدن قاتل منصرف می نمودم و از راهی دیگر به آن جوان چنین مالی را می رساندم و یا اگر پس از رسوایی توبه می کرد و همچون این جوان به محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش توسل می جست و از من می خواست اولیای آن جوان جان باخته را آرام کنم تا از قصاص او درگذرند و سپس کار او را از خاطر مردم پاک کنم حتماً چنین می کردم و دیگر هیچ کس نبود که او را به خاطر کارش سرزنش کند یا کار او را به خاطر داشته باشد و از آن سخنی به میان آورد؛ اما توسل جستن به ایشان فضیلتی است که من به هر کس بخواهم می دهم؛ بخشنده ام و مطابق عدلم از هرکس بخواهم منع می کنم که من خداوند

ص: 453

اِتِّهَامَهُمْ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ حَدَأَهُمْ عَلَیْهِ. [قَالَ:] فَضَجُّوا إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ قَالُوا: اِفْتَقَرَتِ اَلْقَبِیلَهُ وَ دُفِعَتْ إِلَی اَلتَّکَفُّفِ وَ اِنْسَلَخْنَا بِلَجَاجِنَا عَنْ قَلِیلِنَا وَ کَثِیرِنَا فَادْعُ اَللَّهَ لَنَا بِسَعَهِ اَلرِّزْقِ. فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ : وَیْحَکُمْ مَا أَعْمَی قُلُوبَکُمْ أَ مَا سَمِعْتُمْ دُعَاءَ اَلْفَتَی صَاحِبِ اَلْبَقَرَهِ وَ مَا أَوْرَثَهُ اَللَّهُ تَعَالَی مِنَ اَلْغِنَی أَ وَ مَا سَمِعْتُمْ دُعَاءَ [اَلْفَتَی] اَلْمَقْتُولِ اَلْمَنْشُورِ، وَ مَا أَثْمَرَ لَهُ مِنَ اَلْعُمُرِ اَلطَّوِیلِ وَ اَلسَّعَادَهِ وَ اَلتَّنَعُّمِ وَ اَلتَّمَتُّعِ بِحَوَاسِّهِ وَ سَائِرِ بَدَنِهِ وَ عَقْلِهِ لِمَ لاَ تَدْعُونَ اَللَّهَ تَعَالَی بِمِثْلِ دُعَائِهِمَا، وَ تَتَوَسَّلُونَ إِلَی اَللَّهِ بِمِثْلِ تَوَسُّلِهِمَا لِیَسُدَّ فَاقَتَکُمْ، وَ یَجْبُرَ کَسْرَکُمْ، وَ یَسُدَّ خَلَّتَکُمْ فَقَالُوا: اَللَّهُمَّ إِلَیْکَ اِلْتَجَأْنَا، وَ عَلَی فَضْلِکَ اِعْتَمَدْنَا، فَأَزِلْ فَقْرَنَا وَ سُدَّ خَلَّتَنَا بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَهَ وَ اَلْحَسَنِ وَ اَلْحُسَیْنِ وَ اَلطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِمْ. فَأَوْحَی اَللَّهُ إِلَیْهِ: یَا مُوسَی قُلْ لَهُمْ: لِیَذْهَبَ رُؤَسَاؤُهُمْ إِلَی خَرِبَهِ بَنِی فُلاَنٍ، وَ یَکْشِفُوا فِی مَوْضِعِ کَذَا - لِمَوْضِعٍ عَیَّنَهُ - وَجْهَ أَرْضِهَا قَلِیلاً، ثُمَّ یَسْتَخْرِجُوا مَا هُنَاکَ، فَإِنَّهُ عَشَرَهُ آلاَفِ أَلْفِ دِینَارٍ، لِیَرُدُّوا عَلَی کُلِّ مَنْ دَفَعَ فِی ثَمَنِ هَذِهِ اَلْبَقَرَهِ مَا دَفَعَ، لِتَعُودَ أَحْوَالُهُمْ إِلَی مَا کَانَتْ [عَلَیْهِ] ثُمَّ لْیَتَقَاسَمُوا بَعْدَ ذَلِکَ مَا یَفْضُلُ وَ هُوَ خَمْسَهُ آلاَفِ أَلْفِ دِینَارٍ عَلَی قَدْرِ مَا دَفَعَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فِی هَذِهِ اَلْمِحْنَهِ لِتَتَضَاعَفَ أَمْوَالُهُمْ جَزَاءً عَلَی تَوَسُّلِهِمْ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ، وَ اِعْتِقَادِهِمْ لِتَفْضِیلِهِمْ. فَذَلِکَ مَا قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: « وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادّارَأْتُمْ فِیها » اِخْتَلَفْتُمْ فِیهَا وَ تَدَارَأْتُمْ، أَلْقَی بَعْضُکُمُ اَلذَّنْبَ فِی قَتْلِ اَلْمَقْتُولِ عَلَی بَعْضٍ، وَ دَرَأَهُ عَنْ نَفْسِهِ وَ ذَوِیهِ « وَ اَللّهُ مُخْرِجٌ » مُظْهِرٌ « ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ » مَا کَانَ مِنْ خَبَرِ اَلْقَاتِلِ، وَ مَا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ مِنْ إِرَادَهِ تَکْذِیبِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ بِاقْتِرَاحِکُمْ عَلَیْهِ مَا قَدَرْتُمْ أَنَّ رَبَّهُ لاَ یُجِیبُهُ إِلَیْهِ. « فَقُلْنا اِضْرِبُوهُ بِبَعْضِها » بِبَعْضِ اَلْبَقَرَهِ « کَذلِکَ یُحْیِ اَللّهُ اَلْمَوْتی » فِی اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ کَمَا أَحْیَا اَلْمَیِّتَ بِمُلاَقَاهِ مَیِّتٍ آخَرَ لَهُ. أَمَّا فِی اَلدُّنْیَا فَیُلاَقِی مَاءُ اَلرَّجُلِ مَاءَ اَلْمَرْأَهِ فَیُحْیِی اَللَّهُ اَلَّذِی کَانَ فِی اَلْأَصْلاَبِ وَ اَلْأَرْحَامِ حَیّاً. وَ أَمَّا فِی اَلْآخِرَهِ فَإِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی یُنْزِلُ بَیْنَ نَفْخَتَیِ اَلصُّورِ بَعْدَ مَا یُنْفَخَ اَلنَّفْخَهُ اَلْأُولَی مِنْ دُوَیْنِ اَلسَّمَاءِ اَلدُّنْیَا مِنَ اَلْبَحْرِ اَلْمَسْجُورِ اَلَّذِی قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی [فِیهِ]« وَ اَلْبَحْرِ اَلْمَسْجُورِ » وَ هِیَ مَنِیٌّ کَمَنِیِّ اَلرِّجَالِ، فَیَمْطُرُ ذَلِکَ عَلَی اَلْأَرْضِ فَیَلْقَی اَلْمَاءُ اَلْمَنِیُّ مَعَ اَلْأَمْوَاتِ اَلْبَالِیَهِ فَیَنْبُتُونَ مِنَ اَلْأَرْضِ وَ یُحْیَوْنَ. ثُمَّ قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: « وَ یُرِیکُمْ آیاتِهِ » سَائِرَ آیَاتِهِ سِوَی هَذِهِ اَلدَّلاَلاَتِ عَلَی تَوْحِیدِهِ وَ نُبُوَّهِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ نَبِیِّهِ، وَ فَضْلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی اَلْخَلاَئِقِ سَیِّدِ إِمَائِهِ وَ عَبِیدِهِ، وَ تَبْیِینِهِ فَضْلَهُ وَ فَضْلَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ عَلَی سَائِرِ خَلْقِ اَللَّهِ أَجْمَعِینَ. « لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ » [تَعْتَبِرُونَ وَ تَتَفَکَّرُونَ] أَنَّ

ص: 454

دادگر و حکیم هستم». وقتی آن ها آن گاو را سر بریدند خداوند متعال فرمود: فَذَبَحُوهَا وَمَا كَادُوا يَفْعَلُونَ آن ها به خاطر گران بها بودن گاو می خواستند این کار را نکنند اما لجاجت ،آنان آن ها را به انجام این کار واداشت و شوق متهم کردن موسی علیه السلامل آن ها را به انجام این کار برانگیخت آن ها نزد موسی علیه السلام به فریاد آمده و گفتند: «قبیله ی ما را تهیدست کردی و ما را به دریوزگی انداختی و ما از روی خیره سری کم و بیش مال خود را از دست دادیم؛ پس دعا کن تا حق تعالی روزی ما را فراخ گرداند». موسی علیه السلام فرمود: چه بسیار دل هایتان کور است آیا دعای آن جوان صاحب گاو را نشنیدید که خداوند متعال به خاطر آن دعا او را ثروتمند کرد؟ یا دعای آن جوان جان باخته را که جان دوباره یافت نشنیدید که خداوند او را از عمر دراز کامیابی و برخورداری پایدار از حواس و جسم و عقل بهره مندش ساخت؟ چرا با دعایی همچون دعای آن ها خداوند را نمی خوانید و به سوی او توسلی همچون توسل آن ها نمی جویید تا نیازتان را برطرف سازد و کمبودتان را جبران نماید و نداری شما را پوشش دهد؟ گفتند: خداوندا! به سوی تو پناه آوردیم و بر نیکی تو تکیه زدیم پس به حق شکوه محمّد صلی الله علیه و آله علی علیه السلام، فاطمه حسن علیه السلام و حسین و خاندان پاکش علیهم السلام بینوایی ما را برطرف ساز و کمبودمان را جبران فرما» خداوند به موسی علیه السلامل وحی فرمود: «ای موسى به آن ها بگو بزرگانشان به خرابهی فلان قوم روند و خاک بخشی از فلان جای چشمه ی شان را کنار زنند و ده هزار هزار دیناری را که آن جاست بردارند تا به هر کس آن مقداری که در ازای بهای گاو پرداخته بازگردانند و اوضاعشان همچون قبل شود و هرچه را زیاد آمد بین خود قسمت کنند؛ چرا که پنج هزار هزار دینار افزون بر آن چه در این کار پرداخته اند بر جای می ماند تا به پاداش توسل آن ها به و خاندان پاکش و به پاداش باورشان به برتری آن ها دارایی آن ها دوچندان شود. و این همان کلام خداوند متعال است که فرمود: وَإِذْ قَتَلْتُمْ نَفْسًا فَادَّارَ أَتُمْ فِيهَا [یعنی] و در این باره میانتان اختلاف افتاد و با هم به ستیزه برخاستید و گناه قتل آن مرد را به گردن یکدیگر انداخته و هر یک خود و فرزندانتان را از آن به کنار دانستید وَاللهُ مُخْرِجٌ [یعنی] خداوند آشکار می سازد مَّا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ [یعنی] آن چه را درباره ی خبر آن قتل در دل پنهان کر دید و می خواستید با درخواست هایتان موسی علیه السلام را به دروغگویی متهم کنید و می پنداشتید پروردگارش خواسته ی او را برآورده نمی سازد. فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا [یعنی] ما گفتیم تکه ای از آن گاو را به بدن آن مقتول بزنيد كَذَلِكَ يُحْيِي الله الموتي [یعنی] خداوند این چنین مردگان را زنده می کند؛ همان گونه که مردهای تکهی گوشت آن گاو را به دیدار مرده ای دیگر (جوان مقتول) در دنیا و آخرت زنده می گرداند. توضیح آن که در دنیا چون آب مرد و آب زن به هم رسد، خداوند آن چه را در کمرها و رحمها بیجان است زنده می گرداند و اما در آخرت خداوند متعال پس از دم نخست در صور و پیش از دم دوم از دریای پرآبی که در جایی بسیار پایین تر از آسمان دنیا قرار دارد- که خداوند درباره ی آن فرموده: وَالْبَحْرِ الْمَسْجُورِ و آبی همچون منی مرد دارد بارانی بر زمین فرومی فرستد. آن آب منی به جسدهای پوسیده میرسد و آن جسدها از زیر زمین بیرون آمده و زنده می شوند. خدای عزّوجلّ فرمود: وَيُرِيكُمْ آیاتِهِ دیگر نشانه های خود را به جز این نشانه ها که دلیلی است بر یگانگی او و پیامبری موسی علیه السلام پیامبر صلی الله علیه و آله او و برتری محمّد صلی الله علیه و آله سرور بندگان مرد و زن او بر تمامی آفریدگان و نیز آشکار بودن برتری او و برتری خاندان پاکش بر همه ی مخلوقات خداوند، به شما نشان می دهد لَعَلَّكُمْ

ص: 455

الَّذِي فَعَلَ هَذِهِ الْعَجَائِبَ لَا يَأْمُرُ الْخَلْقَ إِلَّا بِالْحِكْمَةِ وَ لَا يَخْتَارُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ آلَهُ إِلَّا لِأَنَّهُمْ أَفْضَلُ ذَوى الْأَلْبَابِ﴾. (1)

2-6- الصّادق علیه السلام- ﴿فَذَبَحُوهَا ثُمَّ قَالُوا: يَا نَبِيَّ اللَّهِ مَا تَأْمُرُنَا فَأَوْحَى اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى إِلَيْهِ: قُلْ لَهُمُ اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا وَ قُولُوا مَنْ قَتَلَكَ فَأَخَذُوا الذَّنَبَ فَضَرَبُوهُ بِهِ وَ قَالُوا: مَنْ قَتَلَكَ يَا فَكَانُ فَقَالَ: فَلَانُ بْنُ فُلَانِ ابْنُ عَمِّيَ الَّذِي جَاءَ بِهِ﴾. (2)

3-6- الرّضا علیه السلام- ﴿فَأَمَرَ بذَبْحِهَا ثُمَّ أَمَرَ أَنْ يَضْرِبُوا الْمَيِّتَ بذَنَبهَا فَلَمَّا فَعَلُوا ذَلِكَ حَيِيَ الْمَقْتُولُ وَ قَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنَّ ابْنَ عَمِّى قَتَلَنِي دُونَ مَنْ يُدَعَى عَلَيْهِ قَتْلِى فَقَالَ لِرَسُولَ اللَّهِ مُوسَى القيم بَعْضُ أَصْحَابِهِ إِنَّ هَذِهِ الْبَقَرَةَ لَهَا نَبَأَ فَقَالَ: وَمَا هُوَ؟ قَالَ: إِنَّ فَتَى مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَانَ بَاراً بِأَبِيهِ وَ إِنَّهُ اشْتَرَى بَيْعاً فَجَاءَ إِلَى أَبِيهِ فَرَأَى الْأَقَالِيدَ تَحْتَ رَأْسِهِ فَكَرِهَ أَنْ يُوقِظَهُ فَتَرَكَ ذَلِكَ الْبَيْعَ فَاسْتَيْقَظَ أَبُوهُ فَأَخْبَرَهُ فَقَالَ أَحْسَنْتَ خُذْ هَذِهِ الْبَقَرَةَ فَهيَ لَكَ عِوَضاً لِمَا فَاتَكَ قَالَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ مُوسَى انْظُرُوا إِلَى الْبِرِّ مَا بَلَغَ بِأَهْلِهِ﴾. (3)

4-6- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فَذبحتَ قَالَ: فَأَخَذَ جَدْوَةً مِنْ لَحْمِهَا فَضَرَبَهُ فَجَلَسَ فَقَالَ مُوسَى علیه السلام: مَنْ قتلَكَ؟ فَقَالَ: قَتَلَنِي ابْنُ أَخِي الَّذِي يُخَاصِمُ فِي قَتْلِي، قَالَ فَقُتِلَ فَقَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لِهَذِهِ الْبَقَرَة لَنَبَا فَقَالَ: وَ مَا هُوَ؟ قَالُوا: إِنَّهَا كَانَتْ لِشَيْخ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ لَهُ ابْنُ بَارُّ بِهِ فَاشْتَرَى الِابْنُ بَيْعاً فَجَاءَ لِيَنْقُدَهُمُ الثَّمَنَ فَوَجَدَ أَبَاهُ نَائِماً فَكَرةَ أَنْ يُوقِطَهُ وَ الْمِفْتَاحُ تَحْتَ رَأْسِهِ فَأَخَذَ الْقَوْمُ مَتَاعَهُمْ فَانْطَلَقُوا فَلَمَّا اسْتَيْقَظَ قَالَ لَهُ: يَا أَبَتِ إِنِّى اشْتَرَيْتُ بَيْعاً كَانَ لِى فِيهِ مِنَ الْفَضْلِ كَذَا وَكَذَا وَإِنِّي جِئْتُ لِأَنْقُدَهُمُ الثَّمَنَ فَوَجَدْتُكَ نَائِماً وَ إِذَا الْمِفْتَاحُ تَحْتَ رَأْسِكَ فَكَرِهْتَ أَنْ أُوقِظَكَ وَإِنَّ الْقَوْمَ أَخَذُوا مَتَاعَهُمْ وَ رَجَعُوا فَقَالَ الشَّيْخَ أَحْسَنْتَ يَا بُنَيَّ فَهَذِهِ الْبَقَرَةُ لَكَ بِمَا صَنَعْتَ وَ كَانَتْ بَقِيَّةُ كَانَتْ لَهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ انْظُرُوا مَا ذَا صَنَعَ بِهِ البر﴾. (4)

ص: 456

تَعْقِلُونَ [یعنی] شاید بیاندیشید درباره ی خدایی که کارهایش چنین شگفت انگیز است؛ به آفریدگان خود تنها از سر حکمت فرمان می دهد و محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان او را تنها از آن رو برمی گزیند که ایشان برترین خردمندان می باشند.

2-6- امام صادق علیه السلام- [بنی اسرائیل] پس از سربریدن گاو گفتند: ای پیامبر صلی الله علیه و آله خدا به ما چه دستور می دهید؟ پس خداوند متعال به او وحی کرد به آن ها بگو پاره ای از بدن گاو را به مقتول بزنید و از او بپرسید چه کسی تو را کشته است؟ پس آن ها نیز دم او را به بدن مقتول زده و گفتند: «ای فلانی چه کسی تو را به قتل رسانده است؟:گفت فلان بن فلان؛ پسرعمویم؛ همان کسی که جنازه ی او را برای دادخواهی آورد».

3-6- امام رضا علیه السلام- [موسی به بنی اسرائیل] فرمود سر گاو را ببرند و آن گاه فرمود دمش را بدان مرده زنند و چون این کار را کردند مقتول زنده شد و گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله پسر عمویم مرا کشته نه آن که او را متهم به کشتن من کردند و یکی از اصحاب موسی علیه السلام به وی گفت: «این ماده گاو داستانی دارد. موسی فرمود: چه داستانی مرد:گفت جوانی از بنی اسرائیل با پدرش خوش رفتار بود؛ چیزی را خریده و برای پرداخت [بها] نزد پدرش آمد؛ متوجه شد کلیدها ی صندوق پول زیر سر پدر است و او در خواب است؛ دلش نیامد او را بیدار کند و چون پدرش بیدار شد ماجرا را به او گفت پدر گفت: آفرین بر تو این ماده گاو را به عوض آن چیزی از دستت رفته بگیر» موسی علیه السلام [خطاب به بنی اسرائیل گفت]: بنگرید که خوشرفتاری آن مرد با اهلش، او را تا کجا رساند»!!

4-6- ابن عباس رحمه الله علیه- گاو ذبح شد. قسمتی از گوشتش را برداشتند و بر بدن مقتول زدند. [مقتول] زنده شده و نشست موسی از او پرسید قاتل تو کیست؟ گفت پسر عمویم؛ هم او که اکنون به خونخواهی من آمده است [موسی علیه السلام] دستور کشتن او را داد. پس [بنی اسرائیل] گفتند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله همانا این گاو داستانی دارد. حضرت فرمودند آن چیست؟ پاسخ دادند: «این گاو برای پیرمردی از بنی اسرائیل است و او پسر خوبی دارد (که به او رسیدگی می کند.) پسر چیزی را معامله کرد و آمد تا بهایش را نقد بپردازد که دید پدرش در حالی که کلید [صندوقچه ی پول] را زیر سر دارد خوابیده است پسر از بیدار کردن او کراهت داشت؛ بنابراین آن قوم کالایشان را پس گرفته و.رفتند چون پدر بیدار شد پسر ماجرا را برایش تعریف کرد و گفت معامله ای کردم که برایم بسیار سودمند بود اما وقتی آمدم تا بهایش را بپردازم، دیدم شما در حالی که سر بر روی کلید گذاشته اید خوابیده بودید؛ درست ندانستم که شما را بیدار کنم. پس آن قوم کالایشان را پس گرفته و بازگشتند پیرمرد گفت آفرین بر تو ای فرزندم! این گاو پاداش کار نیک تو باشد و مابقی [اموالم] برای دیگر فرزندانم باشد. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «ببینید که کار خیر برای او چه نتیجه ای داشت!!

ص: 457

5-6- الكاظم علیه السلام- ﴿إِنَّ الَّذِينَ أَمَرُوا قَوْمَ مُوسَى علیه السلام بعِبَادَة الْعِجْل كَانُوا خَمْسَةَ أَنْفُسٍ وَكَانُوا أَهْلَ بَيْتِ يَأْكُلُونَ عَلَى خِوَان وَاحِدٍ وَ هُمْ أذينوه وَ أَخُوهُ ميذويهَ وَ ابْنُ أَخِيهِ وَ ابْنَتُهُ وَ امْرَأَتُهُ وَ همُ الَّذِينَ ذَبَحُوا البقرة التي أمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِذَبحها﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَإِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادَارَ أَتُم فيها وَ اللَّهُ مُخْرِجُ مَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ﴾. (73)

باب 1: فَادَّارَأْتُمْ فِيها

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿فَادَّارَ أَتُمْ فِيهَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهَا وَتَدَارَاتُمْ ، أَلْقَى بَعْضُكُمُ الذَّنْبَ فِي قَتْلِ الْمَقْتُول عَلَى بَعْضٍ وَ دَرَأَهُ عَنْ نَفْسِهِ وَ ذَويهِ﴾. (2)

باب 2: وَ اللهُ مُخْرِجٌ

2-1- العسكري علیه السلام- ﴿مظهر﴾. (3)

باب 3: ما كُنتُمْ تَكْتُمُونَ

1-3- العسكري علیه السلام- ﴿مَا كَانَ مِنْ خَبَر الْقَاتِلِ وَ مَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ مِنْ إِرَادَةِ تَكْذِيب مُوسَى علیه السلام باقْتِراحِكُمْ عَلَيْهِ مَا قَدَرتُمْ أَنَّ رَبَّهُ لَا يُجيبُهُ إِلَيْه﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها كَذلِكَ يُحْيِ اللَّهُ الموتى وَ يُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾. (73)

باب 1: اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها ببعض الْبَقَرَة﴾. (5)

ص: 458

5-6- امام کاظم علیه السلام- آنان که قوم موسی علیه السلام را به گوساله پرستی واداشتند پنج نفر بودند که همگی از یک خانواده بودند و بر سر یک سفره می نشستند آنان اذینونه»، برادرش «میدونه»، پسر برادرش دخترش و همسرش بودند و هم اینان بودند که گاوی را که خداوند دستور کشتن آن را داده بود، کشتند.

و [به یادآورید] هنگامی را که فردی را به قتل رساندید؛ سپس درباره ی [قاتل] او به نزاع پرداختید؛ و خداوند آن چه را پنهان می کردید آشکار می سازد. (72)

بخش 1: سپس دربارهی [قاتل] او به نزاع پرداختید؛

1-1- امام عسکری علیه السلام- درباره ی آن جرم اختلاف نمودید و یکدیگر را متهم کردید و برخی از شما گناه کشتن مقتول را به دیگران نسبت داده و این اتهام را از خود و نزدیکانش دفع می کردید.

بخش 2: و خداوند آشکار می سازد.

1-2- امام عسکری علیه السلام خداوند آشکار می کند.

بخش 3: آن چه را پنهان می کردید

1-3- امام عسکری علیه السلام- [آن چه در دل مخفی می کردید] اطلاعاتی بود که در مورد قاتل داشتید و دیگر چیزی که مخفی کرده بودید آن تصمیمتان بود که می خواستید با این پیشنهاد [و اشکال تراشی ها] کار به جایی برسد که خداوند دیگر جواب موسی را ندهد و به این ترتیب او را تکذیب کنید.

سپس گفتیم: «قسمتی از گاو را به مقتول بزنید [تا زنده شود و قاتل را معرفی کند] خداوند این گونه مردگان را زنده می کند و آیات خود را به شما نشان می دهد؛ شاید اندیشه کنید». (73)

بخش 1: قسمتی از گاو را به مقتول بزنید تا زنده شود و قاتل را معرفی کند.

1-1- امام عسکری علیه السلام- پس ما گفتیم پاره ای از بدن گاو را به بدن مقتول بزنید.

ص: 459

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَذَبَحُوهَا ثُمَّ قَالُوا: يَا نَبِيَّ اللَّهِ مَا تَأْمُرُنَا؟ فَأَوْحَى اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى إِلَيْهِ: قُلْ لَهُمُ اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا وَ قُولُوا مَنْ قَتَلَكَ فَأَخَذُوا الذَّنَبَ فَضَرَبُوهُ بِهِ وَ قَالُوا: مَنْ قَتَلَكَ يَا فَلَانُ فَقَالَ: فَلان بن فلان ابْنُ عَلَى الَّذِي جَاءَ بِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةٌ وَ إِنَّ مِنَ الحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَمَا يَشَقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاءُ وَ إِنَّ مِنْهَا لَما يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ الله وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾. (74)

کلیات

1- العسكري علیه السلام- ﴿قَالَ اللهُ تَعَالَى وَ قَالُوا: يَعْنِي الْيَهُودَ الَّذِينَ أَرَاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ الْمُعْجِزَاتِ الْمَذْكُورَاتِ عِنْدَ قَوْلِهِ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ الْآيَةَ قُلُوبُنا غُلْفٌ﴾. (2)

2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ هَذَا الَّذِي وَصَفَ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ قُلُوبَهُمْ هَاهُنَا نَحْوُ مَا قَالَ فِي سُورَةِ النِّسَاءِ أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنَ الْمُلْكِ فَإِذا لا يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيراً وَ مَا وَصَفَ بِهِ الْأَحْجَارَ هَاهُنَا نَحْوُ مَا وَصَفَ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى لَوْ أَنْزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خَاشِعاً مُتَصَدِّعَاً مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَ هَذَا التَّقْرِيعُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى لِلْيَهُودِ وَ النَّاصِب وَالْيَهُودُ جَمَعُوا الْأَمْرَيْنِ وَ اقْتَرَفُوا الْخَطِيئَتَيْنِ فَعَلَّطَ عَلَى الْيَهُودِ مَا وَبَّخَهُمْ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ جَمَاعَةٌ مِنْ رُؤَسَاتِهِمْ وَ ذَوى الْأَلْسُن وَ الْبَيَانِ مِنْهُمْ: يَا مُحَمَّدُ إِنَّكَ تَهْجُونَا وَ تَدَّعِي عَلَى قُلُوبِنَا مَا اللَّهُ يَعْلَمُ مِنْهَا خِلَافَهُ إِنَّ فِيهَا خَيْرًا كَثِيرًا نَصُومُ وَ نَتَصَدَّقُ وَ نُوَاسِي الْفُقَرَاءَ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ: إِنَّمَا الْخَيْرُ مَا أُريدَ بهِ وَجْهُ اللَّهِ تَعَالَى وَ عُمِلَ عَلَى مَا أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَى بهِ وَ أَمَّا مَا أَرِيدَ بِهِ الرِّيَاءُ وَا سُّمْعَةُ وَ مُعَانَدَةُ رَسُولِ اللَّهِ وَإِظْهَارُ الْعِنَادِ لَهُ وَالثَّمَالُكِ وَ الشَّرَفِ عَلَيْهِ فَلَيْسَ بِخَيْر بَلْ هُوَ الشَّرَ الْخَالِصُ وَبَالُ عَلَى صَاحِبِهِ يُعَذِّبُهُ اللَّهُ بِهِ أَشَدَّ الْعَذَابِ فَقَالُوا لَهُ: يَا مُحَمَّدٌ أَنْتَ تَقُولُ هَذَا وَ نَحْنُ نَقُولُ بَلْ مَا تُنْفِقُهُ إِلَّا لِإِبْطَالِ أَمْرِكَ وَ دَفْعِ رِئَاسَتِكَ وَ لِتَفْرِيقِ أَصْحَابَكَ عَنْكَ وَ هُوَ الْجِهَادُ الْأَعْظَمُ نُؤَمَلُ بِهِ مِنَ اللَّهِ الثَّوَابَ الْأَجَلَ الْأَجْسَمَ وَأَقَلُّ أحْوَالِنَا أَنَّا تَسَاوَيْنَا فِي الدَّعْوَى مَعَكَ فَأَيُّ فَضْلُ لَكَ عَلَيْنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: يَا إِخْوَةَ الْيَهُودِ! إِنَّ الدَّعَاوِيَ يَتَساوَى فِيهَا الْمُحِقُونَ وَالْمُبْطِلُونَ وَلَكِنْ حُجَجُ اللَّهِ وَ دَلَائِلُهُ تُفَرِّقُ بَيْنَهُمْ فَتَكْشِف

ص: 460

2-1- امام صادق علیه السلام- گاو را ذبح کردند؛ و گفتند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله چه دستوری به ما می دهید؟ خداوند به نبی خود وحی کرد پاره ای از بدن گاو را به بدن مقتول بزنید و بگویید چه کسی تو را کشت؟ آن ها دم گاو را به بدن او زدند و گفتند: ای فلانی چه کسی تو را کشت؟ گفت پسر عمویم فلان بن فلان که جسد مرا برای خونخواهی آورد و این معنای سخن الهی است که فرمود: فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها.

سپس دل های شما بعد از این همه کفران سخت شد؛ همچون سنگ، یا سخت تر! چرا که پاره ای از سنگ ها می شکافد و از آن نهرها جاری می شود؛ و پاره ای از آن ها شکاف برمیدارد و آب از آن تراوش می کند؛ و پاره ای از خوف خدا [ از فراز کوه] به زیر می افتد؛ [اما دل های شما نه از خوف خدا می تپد و نه سرچشمه ی دانش و عواطف انسانی است و خداوند از آن چه انجام می دهید غافل نیست. (74)

کلیات

1- امام عسکری علیه السلام- یهودیانی که معجزات ذکر شده در قرآن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله دیدند، وقتی آیه ی فَهيَ كَالحِجارَة... را شنیدند در جواب گفتند قُلُوبُنا غُلْفٌ قلبهای ما در غلاف است).

2- امام عسکری علیه السلام- آن چه در این آیه خداوند درباره ی دل های آن ها می فرماید شبیه مطلبی است که در سوره ی نساء می فرماید: أَمْ هَم نَصِيبٌ مِنَ المُلْكِ فَإِذا لا يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيراً [یعنی] اگر قدرت در دست آن ها بود به مردم به اندازه ی ذره ای هم نمی دادند و توضیحی که در این آیه در مورد سنگ ها داده شده، شبیه توصیفی است که در این آیه می فرماید: ﴿لَوْ أَنْزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَل لَرَأَيْتَهُ خَاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ الله﴾ این سرزنش در ارتباط با یهودیان و ناصبی ها است. یهودیان جامع هر دو کار و فاعل هر دو خطا بودند به همین جهت بر آن ها سخت گرفته شد؛ به صورتی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ایشان را مورد سرزنش قرار داد؛ چه آن که گروهی از رؤسا و زبان آوران ایشان گفتند: ای) محمّد صلی الله علیه و آله تو ما را ملامت می کنی و نسبت به دل های ما خبر می دهی در حالی که خدا می داند آن گونه نیست بلکه دل های ما موجب خیر کثیری است. ما روزه می گیریم؛ صدقه می دهیم و با فقرا مواسات داریم. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «خیر و خوبی در صورتی درست است که در راه خدا باشد و به دستور او انجام شده باشد اما وقتی منظور، ریا و سمعه و دشمنی با پیامبر خدا و خودنمایی به وسیله ی ثروت علیه رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد چنین کاری خیر نیست بلکه شر خالص است و چنان گردنگیر فاعل آن می شود که به عذاب شدید مبتلا خواهد شد». گفتند: ای محمّد صلی الله علیه و آله تو چنین ادعایی می کنی ولی ما می گوییم آن چه انفاق می کنیم در راه سرکوب نمودن تو و پراکنده کردن یاران تو است که برای ما جهاد بزرگی است و از خداوند آرزوی ثواب عظیمی در مقابل این اعمال داریم. و در کمترین حال چنین است که ما با شما در ادعا برابر هستیم. دیگر چه فضیلتی برای تو نسبت به ما می ماند؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: برادران یهود! در ابتدای بیان ادعا، دو طرف در صحیح بودن و مقبول بودن ادعایشان مساویاند [یعنی] کسی که به حق ادعا می کند

ص: 461

عَنْ تَمْوِيهِ الْمُبْطِلِينَ وَ تَبِينُ عَنْ حَقَائِقِ الْمُحِقِّينَ وَ رَسُولُ اللهِ محمّد صلی الله علیه و آله لَا يَغْتَنِمُ جَهْلَكُمْ جَهْلَكُمْ وَلَا يُكَلِّفُكُمُ التَسْلِيمَ لَهُ بِغَيْر حُجَّة وَلَكِن يُقِيمُ عَلَيْكُمْ حُجَّةَ اللهِ الَّتِي لَا يُمْكِنُكُمْ دِفَاعْهَا وَلَا تُطِيقُونَ الِامْتِنَاعَ مِنْ مُوجِهَا وَ لَوْ ذَهَبَ مُحَمَّدٌ يُرِيكُمْ آيَةً مِنْ عِنْدِهِ لَشَكَكْتُمْ وَ قُلْتُمْ إِنَّهُ مُتَكَلِّفُ مَصْنُوعُ مُحْتَالُ فِيهِ مَعْمُولُ أَوْ مُتَوَاطَأَ عَلَيْهِ وَإِذَا اقْتَرَحْتُمْ أَنْتُمْ فَأَرَاكُمْ مَا تَفْتَرِ حُونَ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ أَنْ تَقُولُوا مَعْمُولُ أَوْ مُتَوَاطَأَ عَلَيْهِ أَوْ مُتَأَنِّي بِحِيلَة وَ مُقَدِّمَاتِ فَمَا الَّذِي تَقْتَرِحُونَ فَهَذَا رَبُّ الْعَالَمِينَ قَدْ وَعَدَنِي أَنْ يُظْهِرَ لَكُمْ مَا تَقْتَرِحُونَ لِيَقْطَعَ مَعَاذِيرَ الْكَافِرِينَ مِنْكُمْ وَيَزِيدَ فِي بَصَائِرِ الْمُؤْمِنِينَ مِنْكُمْ قَالُوا قَدْ أَنْصَفْتَنَا يَا مُحَمَّدَ فَإِنْ وَفَيْتَ بِمَا وَعَدْتَ مِنْ نَفْسِكَ مِنَ الْإِنْصَافِ وَ إِلَّا فَأَنْتَ أَوَّلُ رَاجِع مِنْ دَعْوَاكَ النُّبُوَّةَ وَدَاخِلُ فِي غُمَارَ الْأُمَّةِ وَ مُسَلِّمُ لِحُكْمُ التَّوْرَاةَ لِعَجْزِكَ عَمَّا نَقْتَرِحُهُ عَلَيْكَ وَ ظُهُورٍ بَاطِل دَعْوَاكَ فِيمَا تَرُومُهُ مِنْ جِهَتِكَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ لَيْهِ الصَّدْقُ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ لَا الْوَعِيدُ اقْتَرِحُوا مَا أَنْتُمْ مُقْتَرِحُونَ لِيُقْطَعَ مَعَاذِيرُكُمْ فِيمَا تَسْأَلُونَ...﴾. (1)

باب 1: قَسَتْ قُلُوبُكُمْ

اشاره

1-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ لاَ تُکْثِرُوا اَلْکَلاَمَ بِغَیْرِ ذِکْرِ اَللَّهِ فَإِنَّ کَثْرَهَ اَلْکَلاَمِ بِغَیْرِ ذِکْرِ اَللَّهِ یُقْسِی اَلْقَلْبَ وَ إِنَّ أَبْعَدَ اَلنَّاسِ مِنَ اَللَّهِ اَلْقَاسِی اَلْقَلْبِ﴾. (2)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إن تَرَكَ ذِكْرى يُقْسِي الْقُلُوب﴾. (3)

3-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا عَلَى علیه السلام ثَلَاثُ يُقْسِينَ الْقَلْبَ اسْتِمَاعُ اللَّهُو وَ طَلَبُ الصَّيْدِ وَإِثْيَانُ بَابِ السُّلْطَان﴾. (4)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لَا يَطُولُ عَلَيْكُمُ الْأَمَلُ فَتَقْسُوَ قُلُوبُكُمْ﴾. (5)

5-1- العسكرى علیه السلام- ﴿قَسَتْ قُلُوبُكُمْ عَسَتْ وَ جَفَّتْ وَ يَبسَتْ مِنَ الْخَيْرِ وَالرَّحْمَةِ قُلُوبُكُمْ مَعَاشِرَ الْيَهُود﴾. (6)

6-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَا جَنَّتِ الدُّمُوعُ إِلَّا لِقَسْوَة الْقُلُوبِ وَ مَا قَسَتِ الْقُلُوبُ إِلَّا لِكَثْرَة الذُّنوب﴾. (7)

ص: 462

و کسی که به باطل مدعی است هر دو در ادعا مساویند ولی حجّت ها و براهین خدا، بین این دو فرق می گذارد و پرده از ادعای باطل بر می دارد و و حقانیت اهل حق را آشکار می کند. محمّد رسول خدا صلی الله علیه و آله نادانی شما را مغتنم نمی شمرد که بدون دلیل سخن او را بپذیرید ولی چنان برای شما استدلال می کند که امکان نپذیرفتن آن را نداشته باشید و نتوانید فرار کنید اگر محمّد صلی الله علیه و آله صلى الله عليه وآله وسلم یک معجزه به انتخاب خود انجام دهد، خواهید گفت این ساختگی و حیله بازی است یا قبلاً آموخته است اما اگر خودتان تقاضا کنید و انتخاب نمائید دیگر نمی توانید ادعا کنید که این معجزه ای که ،آورد یک کار از قبل تمرین شده و ساختگی یا حیله گری و استفاده از ابزارها است اینک چه معجزه ای می خواهید؟ خداوند به من خبر داده که هرچه شما انتخاب کنید انجام خواهد داد تا بهانه کفرتان را قطع نماید و موجب افزایش بصیرت مؤمنين شما گردد گفتند. با ما به انصاف رفتار کردی اگر همین وعده ای که دادی در مورد خود به انجام رسانی به انصاف برخورد کرده ای و گرنه باید خودت اولین کسی باشی که از ادعای خود در مورد نبوت دست بر می داری و مانند مردم عادی باشی و تابع حکم تورات گردی؛ زیرا نتوانسته ای آن چه ما خواسته ایم انجام دهی و ادعایت باطل گردیده است پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «واقعیت و حقیقت بین ما و شما حکم می کند؛ نه تهدید. حال هر معجزه ای که مایلید انتخاب کنید تا بهانه ی شما از میان برود... ».

بخش 1: دل های شما سخت شد.

1-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- سخن بسیار که ذکر خدا در آن نیست نگوئید زیرا فراوانی سخن که بدون ذکر خدا ،باشد دل را سخت می کند و دورترین مردم از خدا کسی است که سخت دل باشد.

2-1- امام صادق علیه السلام- [خداوند می فرماید:] خودداری از یاد من دل ها را قساوت می دهد.

3-1- پیامبر صلی الله علیه و آله - ای علی علیه السلام! سه چیز قساوت قلب می آورد گوش کردن به لهو، شکار کردن و به دربار سلطان رفتن.

4-1- امام علی علیه السلام- آرزوهای طولانی نکنید که قلب هایتان را سخت می کند.

5-1- امام عسکری علیه السلام- یعنی ای جماعت یهودیان دل های شما غلیظ و خشک گردیده و خیر و رحمت از آن ها رخت بربسته است.

6-1- امام علی علیه السلام- اشک چشم ها خشک نمی شوند مگر از اثر قساوت قلب و دل ها نیز سخت او دچار قساوت نمی شوند مگر در اثر گناهان زیاد.

ص: 463

7-1- العسكرى علیه السلام- ﴿ثُمَ وَجَّهَ اللَّهُ الْعَدْلَ نَحْوَ الْيَهُودِ الْمَذْكُورينَ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ أَفَكُلَّما جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِما لا تهوى أَنْفُسُكُمُ فَأَخَذَ عُهُودَكُمْ وَ مَوَاثِيقَكُمْ بِمَا لَا تُحِبُّونَ مِنْ بَذل الطَّاعَةِ لِأَوْلِيَاءِ اللَّهِ الْأَفْضَلِينَ وَ عِبَادِهِ الْمُنتَجَبِينَ مُحَمَّدِ وَ آلِهِ الطَّاهِرِينَ شَيْهِ لَمَّا قَالُوا لَكُمْ كَمَا أَدَاهُ إِلَيْكُمْ أَسْلَافُكُمُ الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ: إِنَّ وَلَايَةَ مُحَمَّدِ [ وَ آلِ مُحَمَّدِ ] هِيَ الْغَرَضُ الْأَقْصَى وَالْمُرَادُ الْأَفْضَلُ مَا خَلَقَ اللَّهُ أَحَداً مِنْ خَلْقِهِ وَ لَا بَعَثَ أَحَدًا مِنْ رُسُلِهِ إِنَّا لِيَدْعُوهُمْ إِلَى ولَايَة مُحَمَّدِ وَ عَلَى علیه السلام وَ خُلَفَائِهِ شَة وَيَأْخُذَ بِهِ عَلَيْهِمُ الْعَهْدَ لِيُقِيمُوا عَلَيْهِ وَلِيَعْمَلَ بِهِ سَائِرُ عوام الأمم﴾. (1)

باب 2: مِنْ بَعْدِ ذلِكَ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿مِنْ بَعْدِ ذلِكَ مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنْتُ مِنَ الْآيَاتِ الْبَاهِرَاتِ فِي زَمَانِ مُوسَى علیه السلام القَلِيهِ وَ مِنَ الْآيَاتِ الْمُعْجِزَاتِ الَّتِى شَاهَدْتُمُوهَا مِنْ مُحَمَّدِصلی الله علیه و آله﴾. (2)

باب 3: فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿فَهِيَ كَالْحِجَارَةَ الْيَابِسَة لَا تَرْشَحُ برُطُوبَة وَلَا يَنْتَفِضُ مِنْهَا مَا يُنْتَفَعُ بِهِ أَيْ إِنَّكُمْ لَا حَقَّ اللَّهِ تُؤَدُّونَ وَ لَا مِنْ أَمْوَالِكُمْ وَ لَا مِنْ حَوَاشِيهَا تَتَصَدَّقُونَ وَ لَا بِالْمَعْرُوفِ تَتَكَرَمُونَ وَ تَجُودُونَ وَلَا الضَّيْفَ تُقِرُونَ وَ لَا مَكْرُوباً تَغِيثُونَ وَلَا بِشَيْءٍ مِنَ الْإِنْسَانِيَّة تُعَاشِرُونَ وَ تُعَامِلُونَ﴾. (3)

باب 4: أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً

اشاره

1-4- العسكري علیه السلام- ﴿إِنَّمَا هِيَ فِي قَسَاوَة الْأَحْجَارِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهُ أَبْهَمَ عَلَى السَّامِعِينَ وَلَمْ يُبَيِّن لَهُمْ كَمَا يَقُولُ الْقَائِلُ أكَلْتُ خَيْراً أَوْ لَحْماً وَهُوَ لَا يُرِيدُ بِهِ أَنِّي لَا أَدْرِي مَا أَكَلْتُ بَلْ يُريدُ أَنْ يُبْهِمَ عَلَى السَّامِعِ حَتَّى لَا يَعْلَمَ مَا ذَا أَكَلَ وَ إِنْ كَانَ يَعْلَمُ أَنَّهُ مَا قَدْ أَكَلَ وَلَيْسَ مَعْنَاهُ بَلْ أَشَدُّ

ص: 464

7-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند در این بخش از آیه سرزنش را متوجه یهود، که در این سخن الهی ذکرشان آمده است أَ فَكُلَّما جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِما لا تهوى أَنْفُسُكُمُ کرده و خداوند از شما (یهودیان) عهد و پیمان هایتان را به آن چه دوست ندارید گرفت که آن اطاعت کردن از اولیاء خدا- همان برترین و برگزیده ترین بندگانش یعنی محمّدی و خاندان پاکش علیهم السلام- است (منظور آن که آن چیزی که پیامبر صلی الله علیه و آله برای شما می آورد و در نظر شما ناخوشایند است اخذ عهد و پیمان از شما برای اطاعت از اولیای الهی است. و به شما همان چیزی را که پیشینیانتان به شما رسانده بودند گفته شد؛ همان پدرانتان که به ایشان گفته شد: ولایت و سرپرستی محمّد صلی الله علیه و آله و آل او علیهم السلام همان هدف نهایی و خواسته ی برتر است خداوند آفریده ای را خلق نکرد و رسولی را برنگزید مگر این که ایشان را به ولایت محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و جانشینانش خواند و از ایشان عهد گرفت که بر آن ایستادگی کنند و دیگر عوام امت ها به آن عمل کنند.

بخش 2: بعد از این [همه کفران]؛

1-2- امام عسکری علیه السلام- بعد از اظهار آیات و معجزات عالی که در زمان حضرت موسی مشاهده کردید و آیات و معجزاتی که از حضرت محمّد صلی الله علیه و آله دیدید.

بخش 3: همچون سنگ؛

1-3- امام عسکری علیه السلام- مانند سنگ خشک که هیچ ترشح و رطوبتی نداشت که موجب سود و منفعتی باشد؛ یعنی نه حق خدا را پرداختید و نه از اموال و قدرتهای مالی خود انفاق نمودید و نه نسبت به کار ،خیری کوشش و بخششی داشتید و نه مهمان نوازی نمودید و نه به داد کسی رسیدید و اصلاً به آداب انسانیت عمل نکردید.

بخش 4: یا سخت تر؛

1-4- امام عسکری علیه السلام- دل های شما در قساوت مانند سنگ های سخت یا سخت تر از سنگ شد. [خداوند این جمله را] به صورت ابهام بیان می کند و توضیح نمی دهد مانند کسی که به دیگری می گوید نان یا گوشت خورده ام منظورش این نیست که من نمی دانم کدام را خورده ام؛ بلکه می خواهد بر شنونده مبهم باشد تا نفهمد که چه خورده است؛ گرچه می خواهد به او بفهماند ک-ه بالأخره چیزی خورده است معنی آیه این نیست که بلکه سخت تر از سنگ است. زیرا استدراک مطلبی را اول به صورتی غلط بگویند و بعد آن را تصحیح کنند یک نوع غلط است و این محال است به خدا نسبت دهیم که مطلبی را به غلط بگوید بعد آن را تصحیح نماید؛ زیرا او عالم به گذشته و حال و آینده است؛ [می داند] که اگر چیزی در آینده به وجود آید چگونه خواهد بود. این استدراک، مخصوص مخلوق ناقص است منظورش این هم نیست که دل های شما چون سنگ و سخت تر از سنگ است؛ زیرا اگر بگوید دل های شما چون سنگ سخت است سپس بگوید از سنگ نیز سخت تر است در این صورت جملهی ،دوم جمله ی اوّل را تکذیب کرده به این دلیل که جمله ی اول

ص: 465

قَسْوَهً لِأَنَّ هَذَا اسْتِدْرَاکٌ غَلَطٌ وَ هُوَ عَزَّ وَ جَلَّ یَرْتَفِعُ أَنْ یَغْلَطَ فِی خَبَرٍ ثُمَّ یَسْتَدْرِکَ عَلَی نَفْسِهِ الْغَلَطَ لِأَنَّهُ الْعَالِمُ بِمَا کَانَ وَ بِمَا یَکُونُ وَ مَا لَا یَکُونُ أَنْ لَوْ کَانَ کَیْفَ کَانَ یَکُونُ وَ إِنَّمَا یَسْتَدْرِکُ الْغَلَطَ عَلَی نَفْسِهِ الْمَخْلُوقُ الْمَنْقُوصُ وَ لَا یُرِیدُ بِهِ أَیْضاً فَهِیَ کَالْحِجَارَهِ أَوْ أَشَدُّ أَیْ وَ أَشَدُّ قَسْوَهً لِأَنَّ هَذَا تَکْذِیبُ الْأَوَّلِ بِالثَّانِی لِأَنَّهُ قَالَ فَهِیَ کَالْحِجارَهِ فِی الشِّدَّهِ لَا أَشَدَّ مِنْهَا وَ لَا أَلْیَنَ فَإِذَا قَالَ بَعْدَ ذَلِکَ أَوْ أَشَدُّ فَقَدْ رَجَعَ عَنْ قَوْلِهِ الْأَوَّلِ أَنَّهَا لَیْسَ بِأَشَدَّ وَ هَذَا مَثَلٌ لِمَنْ یَقُولُ لَا یَجِی ءُ مِنْ قُلُوبِکُمْ خَیْرٌ لَا قَلِیلٌ وَ لَا کَثِیرٌ فَأَبْهَمَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْأَوَّلِ حَیْثُ قَالَ أَوْ أَشَدُّ وَ بَیَّنَ فِی الثَّانِی أَنَّ قُلُوبَهُمْ أَشَدُّ أَشَدُّ قَسْوَةً مِنَ الْحِجَارَةِ لَا بِقَوْلِهِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً بَلْ بِقَوْلِهِ تَعَالَی...فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ زَعَمْتَ أَنَّهُ مَا فِی قُلُوبِنَا شَیْ ءٌ مِنْ مُوَاسَاهِ الْفُقَرَاءِ وَ مُعَاوَنَهِ الضُّعَفَاءِ وَ النَّفَقَهِ فِی إِبْطَالِ الْبَاطِلِ وَ إِحْقَاقِ المحق (الْحَقِ) وَ أَنَّ الْأَحْجَارَ أَلْیَنُ مِنْ قُلُوبِنَا وَ أَطْوَعُ لِلَّهِ مِنَّا وَ هَذِهِ الْجِبَالُ بِحَضْرَتِنَا فَهَلُمَّ بِنَا إِلَی بَعْضِهَا فَاسْتَشْهِدْهُ عَلَی تَصْدِیقِکَ وَ تَکْذِیبِنَا فَإِنْ نَطَقَ بِتَصْدِیقِکَ فَأَنْتَ الْمُحِقُّ یَلْزَمُنَا اتِّبَاعُکَ وَ إِنْ نَطَقَ بِتَکْذِیبِکَ أَوْ صَمَتَ فَلَمْ یَرُدَّ جَوَابَکَ فَاعْلَمْ أَنَّکَ الْمُبْطِلُ فِی دَعْوَاکَ الْمُعَانِدُ لِهَوَاکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَعَمْ هَلُمُّوا بِنَا إِلَی أَیِّهَا شِئْتُمْ فَأَسْتَشْهِدَهُ لِیَشْهَدَ لِی عَلَیْکُمْ فَخَرَجُوا إِلَی أَوْعَرِ جَبَلٍ رَأَوْهُ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْجَبَلَ فَاسْتَشْهِدْهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْجَبَلِ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الَّذِینَ بِذِکْرِ أَسْمَائِهِمْ خَفَّفَ اللَّهُ الْعَرْشَ عَلَی کَوَاهِلِ ثَمَانِیَهٍ مِنَ الْمَلَائِکَهِ بَعْدَ أَنْ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَی تَحْرِیکِهِ وَ هُمْ خَلْقٌ کَثِیرٌ لَا یَعْرِفُ عَدَدَهُمْ غَیْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الَّذِینَ بِذِکْرِ أَسْمَائِهِمْ تَابَ اللَّهُ عَلَی آدَمَ وَ غَفَرَ خَطِیئَتَهُ وَ أَعَادَهُ إِلَی مَرْتَبَتِهِ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الَّذِینَ بِذِکْرِ أَسْمَائِهِمْ وَ سُؤَالِ اللَّهِ بِهِمْ رَفَعَ إِدْرِیسَ فِی الْجَنَّهِ مَکَاناً عَلِیّاً لَمَّا شَهِدْتَ لِمُحَمَّدٍ بِمَا أَوْدَعَکَ اللَّهُ بِتَصْدِیقِهِ عَلَی هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ فِی ذِکْرِ قَسَاوَهِ قُلُوبِهِمْ وَ تَکْذِیبِهِمْ فِی جَحْدِهِمْ لِقَوْلِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَحَرَّکَ الْجَبَلُ وَ تَزَلْزَلَ وَ فَاضَ عَنْهُ الْمَاءُ وَ نَادَی یَا مُحَمَّدُ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ سَیِّدُ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ قُلُوبَ هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ کَمَا وَصَفْتَ أَقْسَی مِنَ الْحِجَارَهِ لَا یَخْرُجُ مِنْهَا خَیْرٌ کَمَا قَدْ یَخْرُجُ مِنَ الْحِجَارَهِ الْمَاءُ سَیْلًا أَوْ تَفَجُّراً وَ أَشْهَدُ أَنَّ هَؤُلَاءِ کَاذِبُونَ عَلَیْکَ فِیمَا بِهِ یَقْذِفُونَکَ مِنَ الْفِرْیَهِ عَلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ﴾. (1)

2-4- العسكرى علیه السلام- ﴿ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ قَالَتِ الْيَهُودُ زَعَمْتَ أَنَّ الْأَحْجَارَ أَلْيَنُ مِنْ قُلُوبَنَا وَأَطْوَعُ لِلَّهِ مِنَّا فَاسْتَشْهِدْ هَذِهِ الْجِبَالَ عَلَى تَصْدِيقِكَ فَأَمَرَا فَتَحَرَكَ الْجَبَلُ وَ تَزَلْزَلَ وَ فَاضَ مِنْهُ الْمَاءُ وَ نَادَى أَشْهَدُ أَنَّكَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ وَ سَيِّدُ الْخَلْقِ أَجْمَعِينَ ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ يَنْقَطِعَ نِصْفَيْنِ وَ تَرْتَفِعَ

ص: 466

می گوید، دل های آنان در سختی مثل سنگ است و نه از آن سخت تر است و نه از آن ملایم تر. و در این حالت اگر در جمله ی بعدی بگوید بلکه از سنگ سخت تر است [جمله ی قبلی را نقض کرده و] از جمله ی اول خود بازگشته. زیرا جمله ی اوّل می گوید دل هایشان از سنگ سخت تر نیست. این مَثَل می باشد برای کسی که منظورش این است که بفهماند «دل های شما منبع و منشأ خیری نیست؛ نه کم و نه زیاد». در جمله ی اوّل مبهم آورده چون می فرماید: أَو أَشَدُّ ولی در جمله ی دوّم توضیح داده که از سنگ، سخت تر است. این توضیح نه به وسیله ی لفظ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَة است؛ بلکه به وسیله ی این آیه است. آنان می گفتند: «ای محمّد صلی الله علیه و آله تو پنداشته ای که در دل ما تمایلی به دستگیری از مستمندان و کمک بیچارگان و اقدامات مالی در راه جلوگیری باطل و از بین بردن آن و یاری حق و زنده کردن آن نیست. خلاصه در این دل ها از صفات انسانی خبری نیست و این سنگ های سخت، به مراتب از این دل ها نرمتر و در برابر فرمان خدا تسلیمتر هستند؟ بفرمایید اینک کوه ها در مقابل ماست؛ با هم نزدیک آن ها می رویم و از آن ها می خواهیم که به صدق و حقانیت تو و کذب و دروغ ما گواهی دهند. اگر به نطق آمدند و با زبان فصیح تو را تصدیق نمودند البته تو بر حقی و ما هم لزوماً از تو متابعت نموده و تسلیم می شویم؛ ولی اگر تو را تکذیب کرده و یا اصلاً سکوت نموده و پاسخی ندادند، باید بدانی که تو در ادعای خود خطا رفته ای و از طریق هوی و هوس مسیر لجاجت و عناد را در پیش داری». پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: اشکالی ندارد؛ به طرف هر یک از این کوه ها که می خواهید برویم تا استشهاد نمایم و او هم به نفع من و زیان شما گواهی خواهد داد آن ها حرکت کردند و سخت ترین صخره را انتخاب نمودند و به پیامبر صلی الله علیه و آله گفتند «اینک کوه! استشهاد کن رسول خدا صلی الله علیه و آله متوجه آن کوه شده و فرمود: «ای کوه من تو را به عظمت مقام محمّد صلی الله علیه و آله و پاکان از خاندانش که به احترام ذکر نام آن ها خداوند توبه آدم ها را پذیرفت... ادریس علیه السلام را در بهشت خداوند به مقام ارجمندی رساند- سوگند می دهم برای این یهودیان به آن شهادتی که خداوند در تو به امانت گذارده، در مورد قساوت دل های ایشان و تکذیب آن ها نسبت به گفتار محمّد صلی الله علیه و آله رسول خدا صلی الله علیه و آله گواهی بده کوه حرکتی کرد و آب از آن جاری شد و فریاد زد: ای محمّد صلی الله علیه و آله گواهی می دهم تو رسول پروردگار جهان و بهترین مردم هستی و گواهی می دهم که دل این یهودیان چنان چه توصیف نموده ای از سنگ سخت تر است و چیزی از آن بر نمی آید؛ چنان که از دل سنگ، آب سیل آسا می تراود یا بیرون می آید اما دل این افراد انعطافی نشان نمی دهد و گواهی می دهم که آن ها در مورد نسبت کذبی که در رابطه با خدای جهان به تو می دهند، دروغ می گویند.

2-4- امام عسکری علیه السلام- سپس قلب هایتان سخت شد یهود:گفت [ای محمّد صلی الله علیه و آله] پنداشتی که سنگ ها از قلب های ما نرمتر است و نسبت به اوامر الهی از ما مطیع تر است؟ پس از این کوه بخواه بر صداقت تو شهادت دهد. پس پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد؛ کوه تکان خورد، لرزید و آب از آن جاری شد و ندا سرداد من شهادت می دهم که تو فرستاده ی پروردگار دو جهان هستی و بر تمام

ص: 467

السُّفْلَى وَ تَنْخَفِضَ الْعُلْيَا وَ تَبَاعَدَ إِلَى فَضَاءِ وَاسِع ثُمَّ نَادَى أَيُّهَا الْجَبَلُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطَّيِّبِينَ فِي كَلَامِ لَهُ فَتَزَلْزَلَ الْجَبَلُ وَ سَارَ كَالْقَارِحِ الْهَمْلَاحِ حَتَّى وَقَفَ بَيْنَ يَدَيْهِ فَقَالُوا رَجُلٌ مَبْخُوت﴾. (1)

3-4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ حَجَراً كَانَ يُسَلّمْ عَلَى فِي الْجَاهِلِيَّةِ وَإِنِّي لَأَعْرِفُهُ الآن﴾. (2)

باب 5: وَ إِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿قال الإمام علیه السلام في تأويل ذَلِكَ وَقُلُوبُهُمْ لَا تَتَفَجَّرُ مِنْهَا الْخَيْرَاتُ وَ لَا تتشقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهَا قَليل من الْخَيْرَاتِ وَإِنْ لَمْ يَكُن كَثِيرا﴾. (3) 3

2-5- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ إِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ أَوْ فَهِيَ فِي الْقَسَاوَةِ بِحَيْثُ لَا يَجِيءُ مِنْهَا الْخَيْرُ وَ فِى الْحِجَارَة مَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ فَيَجِيءُ بِالْخَيْرِ وَالْغِيَاتِ لِبَنِي آدَمَ﴾. (4)

باب 6: وَ إِنَّ مِنْها لَما يَشقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الماء

1-6- العسكرى علیه السلام - ﴿إِنَّ مِنْها مِنَ الْحِجَارَة لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ المَاءُ وَهُوَ مَا يَقْطُرُ مِنْهَا الْمَاء فَهُوَ خَيْرٌ مِنْهَا دُونَ الْأَنْهَارِ الَّتِي يَتَفَجَّرُ مِنْ بَعْضِهَا وَقُلُوبُهُمْ لَا يَتَفَجَّرُ مِنْهَا الْخَيْرَاتِ وَلَا يَشَقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهَا قَلِيلُ مِنَ الْخَيْرَاتِ وَ إِنْ لَمْ يَكُن كَثِيراً﴾. (5)

باب 7: وَ إِنَّ مِنْهَا لَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ الله

1-7- العسكرى علیه السلام- ﴿وَإِنَّ مِنْهَا يَعْنِي مِنَ الْحِجَارَةِ لَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ إِذَا أَقْسَمَ عَلَيْهَا بِاسْمِ اللَّهِ وَ بِأَسْمَاءِ أَوْلِيَائِهِ مُحَمَّدِ وَ علی وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْن وَالطَّيبينَ مِنْ آلِهم وَلَيْسَ فِي قُلُوبِكُمْ شَيْءٌ مِنْ هَذِهِ الْخَيْرَاتِ﴾. (6)

باب 8: و ما الله بغافل

اشاره

1-8- العسكرى علیه السلام- ﴿بَلْ عَالِمُ بِهِ يُجَازِيكُمْ عَنْهُ بِمَا هُوَ بِهِ عَادِلُ عَلَيْكُمْ وَ لَيْسَ بِظَالِمٍ لَكُمْ يُشَدِّدُ حِسَابَكُمْ وَيُؤْلِم عِقَابَكُم﴾. (7)

ص: 468

خلق سروری» سپس [پیامبر صلی الله علیه و آله] به [کوه] امر کرد که از وسط به دو نیم شود. قسمت زیرین بالا رود و تکه ی فوقانی پایین بیاید و از یکدیگر به سوی فضای پهناور دور شوند. آن گاه ندا داد: «ای کوه تو را به حق محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش یه قسم می دهم کوه لرزید و همچون جوانی خوش خرام حرکت کرد تا این که در مقابل او ایستاد پس گفتند او مرد خوش اقبالی است».

3-4- پیامبر صلی الله علیه و آله- سنگی در دوران جاهلیت همواره بر من سلام می کرد و من اکنون آن را می شناسم.

بخش 5: چرا که پاره ای از سنگ ها می شکافد و از آن نهرها جاری می شود.

1-5- امام عسکری علیه السلام- قلب های ایشان چنان نیست که خیرات و برکات از آن فوران کرده و خارج شود و حتی چنان نیست که ذره ای باز شود و اندکی از خیرات- و نه خیرات خیلی زیاد از آن صادر شود.

2-5- امام عسکری علیه السلام- بعضی از سنگ ها می شکافد و از آن ها آب می تراود اما دل های آن ها (یهودیان) از شدت قساوت هیچ خیری از آن نمی تراود اما سنگ هایی هستند که می شکافند و آب و خیرات از آنان جاری شده و به داد انسان [تشنه] می رسد.

بخش 6: و پاره ای از آن ها شکاف بر می دارد و آب از آن تراوشن می کند.

1-6- امام عسکری علیه السلام- بعضی از سنگ ها جدای از آن نهرها که از دل کوه ها جاری است می شکافند و از آن ها آب می تراود که منبع خیری است. اما قلب های ایشان چنان نیست که خیرات و برکات از آن فوران کند و خارج شود و حتی چنان نیست که ذره ای باز شود و اندکی از خیرات- و نه خیرات خیلی زیاد از آن صادر شود.

بخش 7: و پاره ای از خوف خدا از فراز کوه] به زیر می افتد.

1-7- امام عسکری علیه السلام- از خشیت خدا وقتی بعضی از این سنگ ها را به خدا و به اسماء اولیاء خدا محمّد صلی الله علیه و آله على علیه السلام، فاطمه علیها السلام، حسن علیه السلام، حسين علیه السلام و اولاد پاکش قسم بدهند فرود می آید؛ ولی در دل های شما چنین اثری وجود ندارد.

بخش 8: و خداوند از آن چه انجام می دهید غافل نیست.

1-8- امام عسکری علیه السلام- [ خداوند] غافل نیست بلکه به آن عالم است و طبق استحقاق، به شما جزا و کیفر می دهد او هرگز به شما ظلم نخواهد نمود؛ حسابی سخت می گیرد و عقابی سخت می نماید.

ص: 469

قوله تعالى: ﴿أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَقَدْ كانَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلامَ الله ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾ (75)

کلیات:

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِي الْيَهُودِ قَدْ كَانُوا أَظْهَرُوا الْإِسْلَامِ وَكَانُوا مُنَافِقِينَ وَكَانُوا إِذَا رَأَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ وَإِذَا لَقُوا الْيَهُودَ قَالُوا نَحْنُ مَعَكُمْ﴾. (1)

2- العسكرى علیه السلام- ﴿فَلَمَّا بَهَرَ رَسُولُ اللَّهِ لَا هَؤُلَاءِ الْيَهُودَ بِمُعْجِزَتِهِ وَ قَطَعَ مَعَاذِيرَهُمْ بِوَاضِحِ دَلَالَتِهِ لَمْ يُمْكِنْهُمْ مُرَاجَعَتُهُ فِى حُجَّتِهِ وَ لَا إِدْخَالُ التَّلْبِيسِ عَلَيْهِ فِى مُعْجِزَاتِهِ قَالُوا: يَا مُحَمَّد وَلَ قَدْ آمَنَّا بِأَنَّكَ أَلرَسُولِ الْهَادِي الْمَهْدِيُّ وَ أَنَّ عَلِيّاً أخوك [أخَاكَ] هُوَ الْوَصِيُّ وَالْوَلِيُّ وَ كَانُوا إِذَا خَلَوْا بِالْيَهُودِ الْآخَرِينَ يَقُولُونَ لَهُمْ إِنَّ إِظْهَارَنَا لَهُ الْإِيمَانَ بِهِ أَمْكَنُ لَنَا مِنْ مَكْرُوهِهِ وَ أَعْوَنُ لَنَا عَلَى اصْطِلَامِهِ وَاصْطَلَام أَصْحَابِهِ لِأَنَّهُمْ عِنْدَ اعْتِقَادِهِمْ أَنَّنَا مَعَهُمْ يَقِفُونَنَا عَلَى أَسْرَارِهِمْ وَ لَا يَكْتُمُونَنَا شَيْئاً فَنُطْلِعُ عَلَيْهِمْ أَعْدَاءَهُمْ فَيَقْصِدُونَ أَذَاهُمْ بِمُعَاوَنَتِنَا وَ مُظَاهَرَتِنَا فِي أَوْقَاتِ اشْتِغَالِهِمْ وَاضْطِرَابِهِمْ وَ أَحْوَالِ تَعَذُرِ الْمُدَافَعَةِ وَالِامْتِنَاعِ مِنَ الْأَعْدَاءِ عَلَيْهِمْ وَكَانُوا مَعَ ذَلِكَ يُنْكِرُونَ عَلَى سَائِرَ الْيَهُودِ الْإِخْبَارَ لِلنَّاسِ عَمَّا كَانُوا يُشَاهِدُونَهُ مِنْ آيَاتِهِ وَ يُعَايِنُونَهُ مِنْ مُعْجِزَاتِهِ فَأَظْهَرَ اللَّهُ مُحَمَّدَا رَسُولَهُ عَلَى قُبْحٍ اعْتِقَادِهِمْ وَ سُوءِ دَخِيلَاتِهِمْ وَعَلَى إِنْكَارِهِمْ عَلَى مَنِ اعْتَرَفَ بِمُشَاهَدِهِ [بمَا شَاهَدَهُ مِنْ آيَاتِ مُحَمَّدِ و واضح بَيِّنَاتِهِ وَ بَاهِرٍ مُعْجِزَاتِهِ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ أَ فَتَطْمَعُونَ..... ﴾. (2)

باب 1: أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ الله

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْتَ وَ أَصْحَابُكَ مِنْ عَلَى وَ آلِهِ الطَّيبين علیهم السلام أَنْ يُؤْمِنُوا عَلِيٍّ لَكُمْ هَؤُلَاءِ الْيَهُودِ الَّذِينَ هُمْ بِحُجَج اللهِ قَدْ بَهَرْتُمُوهُمْ وَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَ دَلَائِلِهِ الْوَاضِحَة قَدْ قَهَرْتُمُوهُمْ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَ يُصَدِّقُوكُمْ بِقُلُوبِهِمْ وَ يُبْدُوا فِي الْخَلَوَاتِ لِشَيَاطِينِهِمْ شَرِيفَ أحْوَالِكُمْ﴾. (3)

ص: 470

آیا [شما مسلمانان] انتظار دارید آن ها به آیینتان ایمان بیاورند؛ با این که عده ای از ،آنان سخنان خدا را می شنیدند و پس از ،فهمیدن آن را تحریف می کردند؛ در حالی که آگاه بودند؟! (75)

کلیات

اشاره

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- این آیه در مورد یهودیانی نازل شده که در حال نفاق، اظهار اسلام کرده بودند. وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله را می دیدند می گفتند ما با شما هستیم و وقتی یهودیان را مشاهده می کردند به آن ها نیز می گفتند: «ما با شما هستیم».

2- امام عسکری علیه السلام- وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با معجزات خود یهودیان را مغلوب نموده و با دلایل آشکار خود بهانه ی آن ها را قطع کرد- به طوری که امکان مقابله نداشته و نتوانستند مبارزه نمایند و پوشاندن حقانیت معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله ممکن نبود در مقابل معجزات آن جناب ] گفتند: «ای محمّد صلی الله علیه و آله ه ما ایمان آورده ایم به رسالت شما و به این که شما هدایت کننده و به این که شما هدایت کننده و هدایت شده ی توسط خداوند هستی و علی برادرت وصی و ولی خدا است. اما وقتی با سایر یهودیان به خلوت می نشستند به آن ها می گفتند این ایمانی که ما به ظاهر آورده ایم ما را از ناراحتی هایی که از جانب ایشان میرسد مصون نگه می دارد و به ما در نابود کردن او محمّد صلی الله علیه و آله و اصحابش کمک می نماید؛ زیرا وقتی آن ها خیال می کنند از ایشان هستیم به ما اعتماد نموده اسرار خود را در اختیار ما می گذارند و چیزی از ما پنهان نمی کنند و ما بدین وسیله اطلاعات آن ها را در اختیار دشمنان آن ها می گذاریم؛ به این ترتیب دشمنان آن ها به کمک ما می توانند در هنگام اشتغال و گرفتاری آنان که امکان دفاع و دور کردن دشمن ندارند قصد آزار و اذیت آنان را کنند [و بر ایشان حمله نمایند]». این یهودیان در عین حال به دیگر یهودیان می گفتند «معجزاتی که از پیامبر صلی الله علیه و آله دیدید را از باقی مردم مخفی دارید تا به او ایمان نیاورند اما خداوند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را بر این اعتقاد زشت و مداخلات بی جایشان و این که در مورد معجزات و دلائل واضح آن جناب منکر مشاهدات خود هستند آگاه نمود و فرمود: أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا...

بخش 1: آیا [شما مسلمانان] انتظار دارید آن ها به آیینتان ایمان بیاورند؟

1-1- امام عسکری علیه السلام- [ای پیامبر صلی الله علیه و آله] آیا تو و اصحابت از قبیل علی علیه السلام و آل پاکش علیهم السلام طمع دارید که این یهودیانی که به وسیله ی دلائل و معجزات آن ها را مغلوب کرده اید به شما ایمان بیاورند و [ آیا طمع دارید که آنان را که با دلائل واضح مقهور نمودید شما را تصدیق کنند و برای دوستان شیطان صفت ،خود مقام عالی و احوال شریف شما را بیان کنند؟

ص: 471

باب 2: وَقَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ

2-1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَقَدْ كانَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَعْنِي مِنْ هَؤُلَاءِ الْيَهُودِ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾. (1)

باب 3: يَسْمَعُونَ كَلامَ الله

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿يَسْمَعُونَ كَلامَ الله فِي أَصل جَبَل طُورِ سَيْنَاءَ وَ أَوَامِرِهِ وَ نَوَاهِيهِ﴾. (2)

باب 4: ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿يُخرفُونَهُ عَمَّا سَمِعُوهُ إذَا أدَوْهُ إلَى مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنْ سَائِرِ بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾. (3)

باب 5: مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ عَلِمُوا أَنَّهُمْ فِيمَا يَقُولُونَهُ كَاذِبُونَ﴾. (4)

باب 6: وَهُمْ يَعْلَمُونَ

1-6- العسكرى علیه السلام - ﴿وَ هُمْ يَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ فِي قِيلِهِمْ كَاذِبُونَ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وإذا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾. (76)

کلیات

اشاره

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِي الْيَهُودِ قَدْ كَانُوا أَظْهَرُوا الْإِسْلَامِ وَكَانُوا مُنَافِقِينَ وَكَانُوا إِذَا رَأَوْا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ وَإِذَا لَقُوا الْيَهُودَ قَالُوا نَحْنُ مَعَكُم﴾. (6)

2- العسكرى علیه السلام- ﴿ثُمَّ أَظْهَرَ اللَّهُ نِفَاقَهُمْ عَلَى الْآخَرِينَ مَعَ جَهْلِهِمْ﴾. (7)

ص: 472

بخش 2: با این که عده ای از آنان [بودند].

1-2- امام عسکری علیه السلام- عدّه ای از آنان یعنی بعضی از این یهودیان بنی اسرائیل.

بخش 3: سخنان خدا را می شنیدند

1-3- امام عسکری علیه السلام- [یهودیانی که در زمان حضرت موسی علیه السلام] کلام خدا و دستورات و نواهی او را در کنار کوه طور سینا می شنیدند.

بخش 4: آن را تحریف می کردند.

1-4- امام عسکری علیه السلام- وقتی [علما و بزرگان بنی اسرائیل می خواستند آیات و احکام و دستوراتی] را که [از دستورات الهی و تورات] شنیده بودند به دیگر مردم بنی اسرائیل بگویند، آن را تحریف و تغییر می دادند.

بخش 5: پس از فهمیدن آن؛

1-5- امام عسکری علیه السلام- کاملاً متوجه بودند که آن چه می گویند دروغ است.

بخش 6: در حالی که آگاه بودند.

1-6- امام عسکری علیه السلام- [تحریف کنندگان] می دانستند که خود دروغ می گویند.

و هنگامی که مؤمنین را ملاقات کنند می گویند ایمان آورده ایم. ولی هنگامی که با یکدیگر خلوت می کنند بعضی به بعضی دیگر اعتراض کرده] می گویند: «چرا مطالبی را که [درباره ی صفات پیامبراسلام] خداوند برای شما بیان کرده، به مسلمانان بازگو می کنید تا [روز رستاخیز] در پیشگاه پروردگارتان بر ضد شما به آن استدلال کنند؟ آیا نمی فهمید»؟! (76)

کلیات

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- این آیه در مورد یهود نازل شد [که] در حالت نفاق، اظهار اسلام کرده بودند وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله را می دیدند می گفتند: إِنَّا مَعَكُمْ و وقتی یهودیان را مشاهده می کردند به آن ها نیز می گفتند: «ما با شما هستیم».

2- امام عسکری علیه السلام- خداوند نفاق و دورویی آن ها را بر دیگران آشکار کرد؛ با وجودی که دیگران نمی دانستند که آنان منافقند.

ص: 473

باب 1: وَإِذا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ إِذَا لَقُوا سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادَ وَ أَبَا ذَرٍّ وَ عَمَّاراً قَالُوا آمَنَّا كَإِیْمَانِكُمْ إِیمَاناً بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ مَقْرُوناً بِالْإِیمَانِ بِإِمَامَةِ أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ بِأَنَّهُ أَخُوهُ الْهَادِی وَ وَزِیرُهُ الْمُوَافِی وَ خَلِیفَتُهُ عَلَی أُمَّتِهِ وَ مُنْجِزُ عِدَتِهِ وَ الْوَافِی بِذِمَّتِهِ وَ النَّاهِضُ بِأَعْبَاءِ سِیَاسَتِهِ وَ قَیِّمُ الْخَلْقِ الذَّائِدُ لَهُمْ عَنْ سَخَطِ الرَّحْمَنِ الْمُوجِبُ لَهُمْ إِنْ أَطَاعُوهُ رِضَى الرَّحْمَنِ وَ أَنَّ خَلَفَاءَهُ مِنْ بَعْدِهِ هُمُ النُّجُومُ الزَّاهِرَةُ وَالْأَقْمَارُ الْمُنِيرَةُ وَالشَّمُوسُ الْمُضِينَةُ الْبَاهِرَةُ وَأَنَّ أَوْلِيَاءَهُمْ أَوْلِيَا: الله وَ أَنَّ أَعْدَا وَهُمْ أَعْدَا الله﴾. (1)

2-1- العسكرى علیه السلام- ﴿لَمَّا بَهَرَ رَسُولُ اللَّهِ الله هَؤُلَاءِ الْيَهُودَ بِمُعْجِزَتِهِ وَ قَطَعَ مَعَاذِيرَهُمْ بوَاضح دَلَالَتِهِ لَمْ يُمْكِنْهُمْ مُرَاجَعَتُهُ فِي حُجَتِهِ وَ لَا إِدْخَالُ التَّلْبِيسَ عَلَيْهِ فِي مُعْجِزَتِهِ قَالُوا: مُحَمَّد قَدْ آمَنَّا بِأَنَّكَ الرّسولِ الْهَادِي الْمَهْدِيُّ وَ أَنَّ عَلِيًّا علیه السلام أَخَاكَ هُوَ الْوَصِيُّ وَ الولى﴾. (2)

باب 2: قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ

اشاره

1-2- الباقر علیه السلام- ﴿أنهُ قَالَ: كَانَ قَوْمُ مِنَ الْيَهُودِ لَيْسُوا مِنَ الْمُعَانِدِينَ الْمُتَوَاطِئِينَ إِذَا لَقُوا الْمُسْلِمِينَ حَدَّثُوهُمْ بِمَا فِي التَّوْرَاةِ مِنْ صِفَةِ مُحَمَّدِ فَنَهَاهُمْ كُبَرَاؤُهُمْ عَنْ ذَلِكَ وَقَالُوا: أ تُخْبِرُونَهُمْ بِمَا فِي التَّوْرَاةِ مِنْ صِفَةِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله فَيُحَاجُوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ فَنَزَلَتِ الْآيَةِ﴾. (3)

2-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿كَانُوا يُخْبِرُونَ الْمُسْلِمِينَ بمَا فِي التَّوْرَاةِ مِنْ صِفَة مُحَمَّدٍ رَسُول الله صلی الله علیه و آله وَأَصْحَابِهِ فَقَالَ لَهُمْ كُبَرَاؤُهُمْ وَ عَلَمَاؤُهُمْ أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ اللهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ﴾. (4)

3-2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَكَانُوا إِذَا خَلَوْا بِالْيَهُودِ الْآخَرِينَ يَقُولُونَ لَهُمْ إِنَّ إِظْهَارَنَا لَهُ الْإِيمَانَ بِهِ أَمْكَنُ لَنَا مِنْ مَكْرُوهِهِ وَ أَعْوَنُ لَنَا عَلَى اصْطِلَامِهِ وَ اصْطَلَامٍ أَصْحَابِهِ لِأَنَّهُمْ عِنْدَ اعْتِقَادِهِمْ أَنَّنَا

ص: 474

بخش 1: و هنگامی که مؤمنین را ملاقات کنند، می گویند: «ایمان آورده ایم».

1-1- امام عسکری علیه السلام- هنگامی که یهودیان با مؤمنین برخورد می کردند و با سلمان، مقداد، ابوذر و عمّار به گفتگو می نشستند اظهار می کردند که ما هم مؤمن هستیم و به نبوت محمّد صلی الله علیه و آله و امامت علی اعتقاد داریم؛ معتقدیم که علیا برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله است که هدایتگر مردم وزیر و خلیفه ی رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان جامعه است و وعده های او را محقق می کند و کارهای رسول خدا صلی الله علیه و آله را انجام می دهد و اجراکننده و مدافع سیاست ها و برنامه های سنگین پیامبر صلی الله علیه و آله است و نگهدارنده ی مردم است و بندگانی را که مستحق خشم خدا شده اند [ گنهکار] از غضب خدا با شفاعت حفظ می کند؛ اگر او را اطاعت کنند خداوند از آن ها راضی می گردد. جانشینان بعد از او نیز ستارگان درخشان و ماه های تابان می باشند آن ها مانند آفتاب می درخشند و نورافشانی می کنند دوستان ،آن ها دوستان خدا و دشمنان آن ها دشمنان خداوند به حساب می آیند».

2-1- امام عسکری علیه السلام- وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با معجزات خود یهودیان را مغلوب نمود و بهانه ی آن ها را قطع کرد به طوری که امکان مقابله نداشته و نتوانستند مبارزه نمایند در مقابل معجزات آن جناب گفتند: ای محمّد صلی الله علیه و آله ما به رسالت شما و به این که شما هادی و مهدی هستی و على علیه السلام، برادرت وصی و ولی خداست ایمان آورده ایم.

بخش 2: می گویند چرا» مطالبی را که [درباره ی صفات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خداوند برای شما بیان کرده، به مسلمانان بازگو می کنید تا [روز رستاخیز] در پیشگاه پروردگارتان بر ضد شما به آن استدلال کنند؟!

1-2- امام باقر علیه السلام- گروهی از یهودیان دشمن سرسخت و مخالف جدی اسلام نبودند که با یکدیگر تبانی داشته باشند؛ این گروه وقتی با مسلمانان برخورد می کردند مشخصات حضرت محمّد صلی الله علیه و آله را که در تورات می یافتند برای آن ها بازگو می کردند علماء و رهبران یهود، آن ها را از این عمل نهی کرده و به ایشان می گفتند: «شما مشخصات محمّد صلی الله علیه و آله را از روی تورات برای مسلمانان نقل می کنید تا بر علیه شما در نزد پروردگارتان به مبارزه برخیزند و استدلال نمایند؟ این آیه به همین جهت نازل شد.

2-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- [گروهی از یهودیان غیر متعصب] صفات پیامبر صلی الله علیه و آله و اصحابش را که در تورات بود به مسلمانان اطلاع می دادند سران و دانشمندان یهود به آن ها گفتند: «به آن ها (مسلمانان مطالبی را می گوئید که علیه شما پیش پروردگارتان استدلال نمایند؛ [شما] عقل ندارید».

3-2- امام عسکری علیه السلام- اما وقتی با سایر یهودیان به خلوت می نشستند به آن ها می گفتند: این ایمانی که ما به ظاهر آوردیم ما را از ناراحتی هایی که از جانب ایشان (مسلمانان) میرسد مصون نگه می دارد و به ما در نابودی او (پیامبر صلی الله علیه و آله ) و اصحابش کمک می نماید؛ زیرا وقتی آن ها

ص: 475

مَعَهُمْ يَقِفُونَنَا عَلَى أَسْرَارِهِمْ وَلَا يَكْتُمُونَنَا شَيْئاً فَتُطَّلِعُ عَلَيْهِمْ أَعْدَا وَهُمْ فَيَقْصِدُونَ أَذَاهُمْ بِمُعَاوَتِنَا وَ مُظَاهَرَتِنَا فِي أَوْقَاتِ اشْتِعَالِهِمْ وَاضْطِرَابِهِمْ وَ أَحْوَالِ تَعَذَرِ الْمُدَافَعَةِ وَالِامْتِنَاعِ مِنَ الْأَعْدَاءِ عَلَيْهِمْ وَكَانُوا مَعَ ذَلِكَ يُنْكِرُونَ عَلَى سَائِرَ الْيَهُودِ الْإِخْبَارَ لِلنَّاسِ عَمَّا كَانُوا يُشَاهِدُونَهُ مِنْ آيَاتِهِ وَيُعَايِنُونَ مِنْ مُعْجِزَاتِهِ فَأَظْهَرَ مُحَمَّد الله عَلَى سُوءِ اعْتِقَادِهِمْ وَ قُبْحِ دَخِيلَاتِهِمْ وَ عَلَى إِنْكَارِهِمْ عَلَى مَنِ اعْتَرَفَ بِمَا شَاهَدَهُ مِنْ آيَاتِ مُحَمَّد وَ وَاضِحَاتِ بَيِّنَاتِهِ وَ بَاهِرَاتِ مُعْجِزَاتِهِ﴾. (1)

4-2- العسكري علیه السلام- ﴿فَلَمَّا أَفْضَى بَعْضُ هَوْلَاءِ الْيَهُودِ إِلَى بَعْضٍ قَالُوا: أَيَّ شَيْءٍ صَنَعْتُمْ أَخْبَرْتُمُوهُمْ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ مِنَ الدَّلَالَاتِ عَلَى صِدْقٍ نُبُوَّةِ مُحَمَّدِ وَإِمَامَةِ أَخِيهِ على علیه السلام لِيُحَاجُوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ بأنكُمْ كُنتُمْ قَدْ عَلِمْتُمْ هَذَا وَشَاهَدتُمُوهُ فَلَمْ تُؤْمِنُوا بِهِ وَ لَمْ تُطِيعُوهُ وَقَدَرُوا بِجَهْلِهِمْ أَنَّهُمْ إِنْ لَمْ يُخْبِرُوهُمْ بِتِلْكَ الْآيَاتِ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ عَلَيْهِمْ حُجَّةً فِي غَيْرِهَا﴾. (2)

باب 3: أَفَلا تَعْقِلُونَ

اشاره

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿ثُمَّ قَالَ عَزَوَجَلَّ أَفَلا تَعْقِلُونَ أَنَّ هَذَا الَّذِي تُخْبِرُونَهُمْ بِهِ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ مِنْ دَلَائِلِ نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ حَجَّةً عَلَيْكُمْ عِنْدَ رَبِّكُمْ. قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: أَوَ لَا يَعْلَمُونَ يَعْنِي أَ وَ لَا يَعْلَمُ هَوْلَاءِ الْقَاتِلُونَ لِإِخْوَانِهِمْ أَتُحَدِّثُونَهُم بِما فَتَحَ اللهُ عَلَيْكُمْ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُونَ مِنْ عَدَاوَة مُحَمَّدِ وَ يُضْمِرُونَهُ مِنْ أَنَّ إظْهَارَهُمُ الْإِيمَانَ بِهِ أَمْكَنَ لَهُمْ مِنْ اصْطِلَامِهِ وَ إِبَارَةِ أَصْحَابِهِ وَمَا يُعْلِنُونَ مِنَ الْإِيمَانِ ظَاهِراً لِيُؤْنِسُوهُمْ وَ يَقِفُوا بِهِ عَلَى أَسْرَارِهِمْ فَيُذِيعُونَهَا بِحَضْرَةَ مَنْ يَضُرُّهُمْ وَأَنَّ اللَّهَ لَمَّا عَلِمَ ذَلِكَ دَبَّرَ لِمُحَمَّدِ تَمَامَ أَمْرِهِ وَ بُلُوغَ غَايَةٍ مَا أَرَادَ اللَّهُ بِبَعْتِهِ وَأَنَّهُ يُتِمُّ أَمْرَهُ وَأَنَّ نِفَاقَهُمْ وَكِيَادَهُمْ لَا يَضُرُّهُ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿أَ وَ لا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللهَ يَعْلَمُ ما يُسِرُونَ وَ ما يُعْلِنُونَ﴾ (7)

ص: 476

خیال می کنند که ما از ایشان هستیم به ما اعتماد نموده و اسرار خود را در اختیار ما می گذارند و چیزی از ما پنهان نمی کنند و ما بدین وسیله اطلاعات خود را در اختیار دشمنان آن ها می گذاریم. دشمنان آن ها نیز به کمک ما می توانند در هنگام اشتغال و گرفتاری آن ها که امکان دفاع ندارند بر ایشان حمله نمایند این در حالی بود که مشاهدات و معجزاتی که [از مسلمانان] دیده بودند را به آن ها همدستان یهودی خود اظهار می کردند.

4-2- امام عسکری علیه السلام- هنگامی که این یهودیان منافق با دیگر یهودیان [غیر متعصب] و غیر مخالف با اسلام ملاقات می نمودند معترضانه سؤال می کردند که چه کردید؟ رفتید و طبق مطالب مذکور [در تورات] از حقایقی که خدا علمش را در اختیار شما قرار داده و از دلایل و شواهدی که بر صدق نبوت محمّد صلی الله علیه و آله ی و امامت برادرش علی بن ابی طالب الق، که بهترین گواه است، به مسلمانان خبر دادید تا مسلمانان شما را بر حسب برهان و منطق و واقعیت مغلوب و محکوم و استیضاح نموده و در پیشگاه خداوند بگویند شما این مطالب حقانیت محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را فهمیده و دیده اید ولی ایمان نیاورده و تسلیم این حقائق نمی شوید و آن یهودیان خیال می کردند که اگر این مطالب را در اختیار مسلمین نگذارند دیگر مسلمانان دلیلی بر حقانیت خود و محکوم کردن آنان ندارند.

بخش 3: آیا نمی فهمید»؟!

1-3- امام عسکری علیه السلام- خداوند متعال فرمود: آیا نمی فهمید؟ این دلائل و مطالبی که به مسلمانان خبر می دهید که حجتی بر علیه خودتان می شود که حقانیت و نبوت محمّد صلی الله علیه و آله را اثبات می نماید ]این حقائق را خود مسلمانان می دانند؛ اگرچه آن ها را اظهار نمی کنند]. آن گروه از یهود که به گروه دیگر از خودشان اعتراض می کنند که چرا مسلمانان را از این مطالب مندرج در تورات آگاه می نمائید این مقدار از درک و شعور برخوردار نیستند که خدا کینه و دشمنی نهفته ی آنان و نقشه ی نفاق آمیز سر آنان را می داند ؛ می داند که تظاهر به ایمان می می کنند که به خیال خودشان از این راه پیامبر صلی الله علیه و آله را مستأصل و یارانش را ریشه کن کنند و صدمه ی بیشتری به پیغمبر صلی الله علیه و آله و یارانش بزنند و با اظهار اسلام با مسلمین رابطه بیشتری پیدا کرده و بر اسرار داخلی مسلمانان آگاهی پیدا نموده و آن ها را در اختیار دشمنان دین قرار دهند خدای محمّد صلی الله علیه و آله از تمام این دسیسه ها کاملاً آگاه است خداوند هم در مقابل نقشه ی شوم ،آنان خود متکفل اتمام و تکمیل کار پیامبر صلی الله علیه و آله خود و رساندن او به هدف مقدسش شد و با نصرت و حمایت خویش نسبت به رسول گرامی نقشه ی نفاق آنان را نقش برآب نمود و نبی اکرم را از زیان و ضرر آن ها مصون و محفوظ داشت.

آیا این ها نمی دانند خداوند آن چه را پنهان می دارند یا آشکار می کنند می داند؟! (77)

ص: 477

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَإِذَا لَقُوا الْيَهُودَ قَالُوا نَحْنُ مَعَكُمْ وَكَانُوا يُخْبِرُونَ الْمُسْلِمِينَ بِمَا فِي التَّوْرَاةِ مِنْ صِفَة مُحَمَّدٍ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه و سلم وَ أَصْحَابِهِ فَقَالَ لَهُمْ كُبَرَاؤُهُمْ وَ عَلَمَاؤُهُمْ أَتُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ فَرَدَّ اللهُ عَلَيْهِمْ فَقَالَ: أَ وَ لَا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ يعْلَمُ ما يُسِرُونَ وَما يُعْلِنُونَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لا يَعْلَمُونَ الْكِتابَ إِلا أَمانِيَّ وَإِنْ هُمْ إِلا يَظُنُّونَ﴾. (78)

کلیات

1- العسكرى علیه السلام- ﴿و في قَوْلِهِ وَمِنْهُمْ أُميُّونَ لا يَعْلَمُونَ الْكِتابَ الْآيَةَ فِي مَقام بَيَانِ الْفَرْقِ بَيْنَ عَوَامْنَا وَعَوَامُ الْيَهُودِ﴾. (2)

باب 1: وَمِنْهُمْ

1-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه - ﴿وَمِنْهُمْ أَى مِنَ الْيَهُودِ﴾. (3)

باب 2: أمّيّون

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿لَا يَقْرَءُونَ الْكِتَابَ وَلَا يَكْتُبُونَ كَالْأُمِّيِّ مَنْسُوبُ إِلَى أُمِّهِ أَنْ هُوَ كَمَا خرج مِنْ بَطْن أمهِ لَا يَقْراً وَ لَا يَكْتُبُ﴾. (4)

2-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ أَنَّهُمْ يَكْتُبُوهُ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ سَمَّاهُمْ أُمِّيِّينَ لِجُحُودِهِمْ لِكُتُبِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ﴾. (5)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ رَجُلُ لِلصَّادِقِ: فَإِذَا كَانَ هَوْلَاءِ الْقَوْمُ مِنَ الْيَهُودِ لَا يَعْرِفُونَ الْكِتَابَ إِلَّا بِمَا يَسْمَعُونَهُ مِنْ عُلَمَائِهِمْ لَا سَبِيلَ لَهُمْ إِلَى غَيْرِهِ فَكَيْفَ ذَمَّهُمْ بِتَقْلِيدِهِمْ وَالْقَبُولِ مِنْ عُلَمَائِهِمْ وَ

ص: 478

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- [برخی از یهودیان غیر متعصّب] وقتی یهودیان را مشاهده می کردند به آن ها می گفتند: «ما با شما هستیم». آنان در مواجهه با مسلمانان] صفات پیامبر صلی الله علیه و آله و اصحابش را که در تورات بود، به مسلمانان اطلاع می دادند سران و دانشمندان متعصب و منحرف] یهود به آن ها می گفتند به آن ها (مسلمانان) مطالبی را می گویید که علیه شما پیش پروردگارتان استدلال نمایند و مسلمانان بگویند این یهودیان با این که محمّد صلی الله علیه و آله را می شناسند و خود اعتراف کرده اند اما ایمان نمی آورند؟ شما عقل ندارید؟ خداوند در جواب آن ها می فرماید: أَوَ لا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ.

و پاره ای از آنان عوامانی هستند که کتاب خدا را جز [یک مشت خیالات و] آرزوها نمی دانند و تنها به پندارهایشان دل بسته اند. (78)

کلیات

اشاره

1- امام عسکری علیه السلام- [این آیه] می خواهد تفاوت مردم عوام ما (امّت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله) را با عوام یهودیان بیان کند

بخش 1: و پاره ای از آنان؛

1-1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- مِنْهُم یعنی بعضی از یهود.

بخش 2: عوام؛

1-2- امام عسکری علیه السلام- منظور از أُمِّيُّونَ، کسانی هستند که نه کتابی می خوانند و نه می نویسند و این کلمه مثل کلمه ی امّی یعنی کسی که منسوب به مادر است می باشد؛ یعنی [کسی که] خواندن و نوشتن را نمی داند.

2-2- ابن عباس رحمه الله علیه- خداوند در آیات دیگر خبر داده که ایشان کتاب را با دست های خود می نوشتند؛ اما در این جا ایشان را «امّی» نامید؛ کسی که نه می خواند و نه می نویسد دلیل این نام گذاری و تناقض این است که آن ها کتاب ها و رسولان الهی را انکار می کردند.

3-2- امام صادق علیه السلام- مردی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: «اگر مردم یهودی از تورات، فقط همان چیزی را می دانند که از علمای خود می شنوند بنابراین [راهی جز تبعیت] همان برایشان باقی نمی ماند؛ پس چطور خداوند ایشان را به تقلید کردن و قبول از علمای خود سرزنش نموده؟ و مگر نه این است که عوام یهود همچون عوام ما از علمای خود تقلید می کنند؟ و اگر تبعیت و تقلید عوام آن ها از عالمانشان برای ایشان مجاز نیست حکم آن برای تقلید عوام ما از عالمان نیز همین است. حضرت فرمود: «میان عوام و علمای ما و عوام و علمای یهود از یک جهت تفاوت و از جهتی دیگر برابری است. اما آن جهتی که آن دو با هم برابرند این است که خداوند عوام ما را از تقلید کورکورانه نسبت به علمای خود همان طور مذمت کرده که عوام و علمای یهود را سرزنش نموده است و آن جهت که با هم فرق دارند،

ص: 479

هَلْ عَوَامُّ الْیَهُودِ إِلَّا کَعَوَامِّنَا یُقَلِّدُونَ عُلَمَاءَهُمْ فَإِنْ لَمْ یَجُزْ لِأُولَئِکَ الْقَبُولُ مِنْ عُلَمَائِهِمْ لَمْ یَجُزْ لِهَؤُلَاءِ الْقَبُولُ مِنْ عُلَمَائِهِمْ فَقَالَ علیه السلام بَیْنَ عَوَامِّنَا وَ عُلَمَائِنَا وَ بَیْنَ عَوَامِّ الْیَهُودِ وَ عُلَمَائِهِمْ فَرْقٌ مِنْ جِهَهٍ وَ تَسْوِیَهٌ مِنْ جِهَهٍ أَمَّا مِنْ حَیْثُ اسْتَوَوْا فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ ذَمَّ عَوَامَّنَا بِتَقْلِیدِهِمْ عُلَمَاءَهُمْ کَمَا ذَمَّ عَوَامَّهُمْ وَ أَمَّا مِنْ حَیْثُ افْتَرَقُوا فَلَا قَالَ بَیِّنْ لِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ علیه السلام إِنَّ عَوَامَّ الْیَهُودِ کَانُوا قَدْ عَرَفُوا عُلَمَاءَهُمْ بِالْکَذِبِ الصَّرِیحِ وَ بِأَکْلِ الْحَرَامِ وَ الرِّشَاءِ وَ بِتَغْیِیرِ الْأَحْکَامِ عَنْ وَاجِبِهَا بِالشَّفَاعَاتِ وَ الْعِنَایَاتِ وَ الْمُصَانَعَاتِ وَ عَرَفُوهُمْ بِالتَّعَصُّبِ الشَّدِیدِ الَّذِی یُفَارِقُونَ بِهِ أَدْیَانَهُمْ وَ أَنَّهُمْ إِذَا تَعَصَّبُوا أَزَالُوا حُقُوقَ مَنْ تَعَصَّبُوا عَلَیْهِ وَ أَعْطَوْا مَا لَا یَسْتَحِقُّهُ مَنْ تَعَصَبُّوا لَهُ مِنْ أَمْوَالِ غَیْرِهِمْ وَ ظَلَمُوهُمْ مِنْ أَجْلِهِمْ وَ عَرَفُوهُمْ یُقَارِفُونَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ اضْطُرُّوا بِمَعَارِفِ قُلُوبِهِمْ إِلَی أَنَّ مَنْ فَعَلَ مَا یَفْعَلُونَهُ فَهُوَ فَاسِقٌ لَا یَجُوزُ أَنْ یُصَدَّقَ عَلَی اللَّهِ وَ لَا عَلَی الْوَسَائِطِ بَیْنَ الْخَلْقِ وَ بَیْنَ اللَّهِ فَلِذَلِکَ ذَمَّهُمْ لِمَا قَلَّدُوا مَنْ قَدْ عَرَفُوا وَ مَنْ قَدْ عَلِمُوا أَنَّهُ لَا یَجُوزُ قَبُولُ خَبَرِهِ وَ لَا تَصْدِیقُهُ فِی حِکَایَاتِهِ وَ لَا الْعَمَلُ بِمَا یُؤَدِّیهِ إِلَیْهِمْ عَمَّنْ لَمْ یُشَاهِدُوهُ وَ وَجَبَ عَلَیْهِمُ النَّظَرُ بِأَنْفُسِهِمْ فِی أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ کَانَتْ دَلَائِلُهُ أَوْضَحَ مِنْ أَنْ تَخْفَی وَ أَشْهَرَ مِنْ أَنْ لَا تَظْهَرَ لَهُمْ وَ کَذَلِکَ عَوَامُّ أُمَّتِنَا إِذَا عَرَفُوا مِنْ فُقَهَائِهِمُ الْفِسْقَ الظَّاهِرَ وَ الْعَصَبِیَّهَ الشَّدِیدَهَ وَ التَّکَالُبَ عَلَی حُطَامِ الدُّنْیَا وَ حَرَامِهَا وَ إِهْلَاکِ مَنْ یَتَعَصَّبُونَ عَلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ لِإِصْلَاحِ أَمْرِهِ مُسْتَحِقّاً وَ التَّرَفْرُفِ بِالْبِرِّ وَ الْإِحْسَانِ عَلَی مَنْ تَعَصَّبُوا لَهُ وَ إِنْ کَانَ لِلْإِذَلَالِ وَ الْإِهَانَهِ مُسْتَحِقّاً فَمَنْ قَلَّدَ مِنْ عَوَامِّنَا مِثْلَ هَؤُلَاءِ الْفُقَهَاءِ فَهُمْ مِثْلُ الْیَهُودِ الَّذِینَ ذَمَّهُمُ اللَّهُ تَعَالَی بِالتَّقْلِیدِ لِفَسَقَهِ فُقَهَائِهِمْ- فَأَمَّا مَنْ کَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِینِهِ مُخَالِفاً عَلَی هَوَاهُ مُطِیعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ یُقَلِّدُوهُ وَ ذَلِکَ لَا یَکُونُ إِلَّا بَعْضَ فُقَهَاءِ الشِّیعَهِ لَا جَمِیعَهُمْ فَأَمَّا مَنْ رَکِبَ مِنَ الْقَبَائِحِ وَ الْفَوَاحِشِ مَرَاکِبَ فَسَقَهِ فُقَهَاءِ الْعَامَّهِ فَلَا تَقْبَلُوا مِنْهُمْ عَنَّا شَیْئاً وَ لَا کَرَامَهَ وَ إِنَّمَا کَثُرَ التَّخْلِیطُ فِیمَا یُتَحَمَّلُ عَنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ لِذَلِکَ لِأَنَّ الْفَسَقَهَ یَتَحَمَّلُونَ عَنَّا فَیُحَرِّفُونَهُ بِأَسْرِهِ لِجَهْلِهِمْ وَ یَضَعُونَ الْأَشْیَاءَ عَلَی غَیْرِ وُجُوهِهَا لِقِلَّهِ مَعْرِفَتِهِمْ وَ آخَرِینَ یَتَعَمَّدُونَ الْکَذِبَ عَلَیْنَا لِیَجُرُّوا مِنْ عَرَضِ الدُّنْیَا مَا هُوَ زَادُهُمْ إِلَی نَارِ جَهَنَّمَ وَ مِنْهُمْ قَوْمٌ نُصَّابٌ لَا یَقْدِرُونَ عَلَی الْقَدَحِ فِینَا فَیَتَعَلَّمُونَ بَعْضَ عُلُومِنَا الصَّحِیحَهِ فَیَتَوَجَّهُونَ بِهِ عِنْدَ شِیعَتِنَا وَ یَنْتَقِصُونَ بِنَا عِنْدَ نُصَّابِنَا ثُمَّ یُضِیفُونَ إِلَیْهِ أَضْعَافَهُ وَ أَضْعَافَ أَضْعَافِهِ مِنَ الْأَکَاذِیبِ عَلَیْنَا الَّتِی نَحْنُ بُرَآءُ مِنْهَا فَیَقْبَلُهُ الْمُسْتَسْلِمُونَ مِنْ شِیعَتِنَا عَلَی أَنَّهُ مِنْ عُلُومِنَا فَضَلُّوا وَ أَضَلُّوا وَ هُمْ أَضَرُّ عَلَی ضُعَفَاءِ شِیعَتِنَا مِنْ جَیْشِ یَزِیدَ عَلَیْهِ اللَّعْنَهُ عَلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ

ص: 480

[این است که عوام ما] مورد سرزنش واقع نشده اند. آن مرد گفت ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله این مطلب را برایم بیشتر تبیین کن حضرت فرمود: عوام یهود آلودگی عالمانشان را به کذب صریح، حرام خواری، رشوه گری تبدیل و تغییر احکام خدا و استفاده از رانت و پارتی بازی کاملاً می دانستند و آنان را به تعصبات نابه جا می شناختند؛ تعصبی که آن ها را از حق جدا می کرد و باعث می شد که دین خدا و حقوق مظلومان را پایمال کنند و به ناحق اموال دیگران را بخشیده و به کسانی دهند که به سود آنان تعصب می ورزیدند. عوام یهود، به خوبی می دانستند که عالمانشان به محرمات چنگ می زنند و- طبق معیارهای دینی یقین داشتند که هر کس چنین رفتاری داشته باشد به طور مسلّم فاسق است و لیاقت واسطه بودن بین خلق و خالق و نمایندگی دین الهی را ندارند خدا هم به همین جهت عوام یهود را سرزنش کرد زیرا با آگاهی و با چشم باز خود را در دام عالمان فاسق انداخته و از کسی تقلید می کردند که می فهمیدند نباید از او تقلید کرد و نباید فتوا و خبرش را پذیرفت و نباید به گفته های آن ها از طرف پیامبری (حضرت موسی علیه السلام) که او را ندیده اند اعتماد کرد آنان می دانستند که در چنین وضعیتی موظفند خود درباره ی احکام دین دقت کرده و پیام پیامبرشان را بشناسند زیرا دلائل و نشانه های دین رسول خدا صلی الله علیه و آله روشن تر از آن بود که مخفی مانده و مشهورتر از آن بود که برایشان هویدا نشود همین معیار درباره ی عوام امت ما نیز هست؛ یعنی وقتی دانشمندان خویش را به فسق روشن و تعصب شدید چون سگان [گرسنه] پارس کردن به روی هم به خاطر حکام و حرام دنیا نابود کردن کسی که با او دشمنی و علیه او تعصب دارند- هرچند استحقاق دارد که کارش اصلاح شود و دلسوزی بر کسی که به سود او تعصب می ورزند- هرچند استحقاق خواری و اهانت داشته باشد بشناسند در یک چنین اوضاعی هر کدام از عوام ما که از چنان فقهایی تقلید کند درست همانند یهودیای خواهد بود که به واسطه ی تقلید از فقیهان فاسق خود مشمول دم خداوند شدند پس هر فقیهی که مراقب نفس خویش و حافظ دین خود باشد و با نفس خود مخالفت ورزیده و از امر مولی اطاعت کند بر عوام واجب است که از او تقلید کنند و این شرایط تنها مشمول برخی از فقهای شیعی می گردد نه تمام آن ها؛ اما هر فرد عالمی که مرتکب عملی قبیح و گناه- همچون فقهای فاسق عامه گردد مطلبی که از ما می گویند را قبول نکرده و حرمتشان را نگاه ندار علت وفور اختلاط احادیث صحیح و جعلی از قول ما اهل بیت همین است؛ زیرا فاسقان گوش به کلام ما می دهند و از سر جهل تمام آن را تحریف می کنند و در نتیجهی کمبود معرفت، مطالب را بر غیر آن می نهند؛ جماعت دیگری نیز از سر عمد بر ما دروغ می بندند تا از حطام ناچیز دنیا وسیله ای به دست آورند چیزی که آنان را به جهنم می کشاند و گروهی از آنان از دشمنان (مذهب حیله گر] هستند که قادر نیستند ایرادی به کلام ما وارد کنند لذا [آنان] برخی از علوم صحیح ما را آموخته و آن را به شیعیان ما می رسانند و از ما نزد دشمنان عیب جویی می کنند و چندین برابر آن دروغ و اکاذیب بر کلام ما می افزایند که ما از همه ی آن ها پاک و مبرا هستیم؛ ولی متأسفانه شیعیان ما می پذیرند که آن از علوم و دانش ماست. پس گمراه شده و دیگران را نیز به بیراهه می.کشند زیان و ضرر این افراد بر شیعیان ضعیف ما از لشکر یزید بر حسین بن علی علیه السلام و أصحاب آن حضرت بیشتر است؛ زیرا آنان هم روح را به تاراج می برند و هم اموال

ص: 481

أَصْحَابِهِ فَإِنَّهُمْ یَسْلُبُونَهُمُ الْأَرْوَاحَ وَ الْأَمْوَالَ وَ هَؤُلَاءِ عُلَمَاءُ السَّوْءِ النَّاصِبُونَ الْمُتَشَبِّهُونَ بِأَنَّهُمْ لَنَا مُوَالُونَ وَ لِأَعْدَائِنَا مُعَادُونَ یُدْخِلُونَ الشَّکَّ وَ الشُّبْهَهَ عَلَی ضُعَفَاءِ شِیعَتِنَا فَیُضِلُّونَهُمْ وَ یَمْنَعُونَهُمْ عَنْ قَصْدِ الْحَقِّ الْمُصِیبِ لَا جَرَمَ أَنَّ مَنْ عَلِمَ اللَّهُ مِنْ قَلْبِهِ مِنْ هَؤُلَاءِ الْعَوَامِّ أَنَّهُ لَا یُرِیدُ إِلَّا صِیَانَهَ دِینِهِ وَ تَعْظِیمَ وَلِیِّهِ لَمْ یَتْرُکْهُ فِی یَدِ هَذَا الْمُتَلَبِّسِ الْکَافِرِ وَ لَکِنَّهُ یُقَیِّضُ لَهُ مُؤْمِناً یَقِفُ بِهِ عَلَی الصَّوَابِ ثُمَّ یُوَفِّقُهُ اللَّهُ لِلْقَبُولِ مِنْهُ فَیَجْمَعُ اللَّهُ لَهُ بِذَلِکَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ وَ یَجْمَعُ عَلَی مَنْ أَضَلَّهُ لَعْنَ الدُّنْیَا وَ عَذَابَ الْآخِرَهِ ثُمَّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شِرَارُ عُلَمَاءِ أُمَّتِنَا الْمُضِلُّونَ عَنَّا الْقَاطِعُونَ لِلطُّرُقِ إِلَیْنَا الْمُسَمُّونَ أَضْدَادَنَا بِأَسْمَائِنَا الْمُلَقِّبُونَ أَنْدَادَنَا بِأَلْقَابِنَا یُصَلُّونَ عَلَیْهِمْ وَ هُمْ لِلَّعْنِ مُسْتَحِقُّونَ وَ یَلْعَنُونَّا وَ نَحْنُ بِکَرَامَاتِ اللَّهِ مَغْمُورُونَ وَ بِصَلَوَاتِ اللَّهِ وَ صَلَوَاتِ مَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ عَلَیْنَا عَنْ صَلَوَاتِهِمْ عَلَیْنَا مُسْتَغْنُونَ﴾. (1)

باب 3: لا يَعْلَمُونَ الْكِتاب إلا أماني

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿لَا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ الْمُنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ وَلَا الْمُتَكَذَبَ بِهِ وَلَا يُمَيِّرُونَ بَيْنَهُمَا إِلَّا أَمَانِيَّ أَوْ إِلَّا أَنْ يُقْراً عَلَيْهِمْ وَ يُقَالَ هَذَا كِتَابُ اللَّهِ وَ كَلَامُهُ لَا يَعْرِفُونَ إِنْ قُرِئَ مِنَ الْكِتَابِ خِلَافُ مَا فِيهِ﴾. (2)

باب 4: وَإِنْ هُمْ إِلا يَظُنُّونَ

1-4- العسكري علیه السلام- ﴿وَ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ أَي مَا يَقْرَأْ عَلَيْهِمْ رُؤَسَاؤُهُمْ مِنْ تَكْذِيبٍ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله في نُبُوتِهِ وَ إمَامَة عَلى سَيدِ عِتْرَتِهِ وَ هُمْ یُقَلِّدُونَهُمْ مَعَ أَنَّهُ مُحَرَّمٌ عَلَیْهِمْ تَقْلِیدُهُمْ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ الله لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَليلاً فَوَيْلٌ لَهُمْ بِمَا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ هُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ﴾. (79)

کلیات

اشاره

العسكري علیه السلام- ﴿هَذِهِ لِقَوْمٍ مِنَ الْيَهُودِ﴾. (4)

ص: 482

را به غارت و این گروه از علمای بدکردار دشمنان دیناند که خود را به ظاهر از دوستداران و مطیعان ما و دشمن دشمنان ما می شمارند و شک و شبهه را بر شیعیان ضعیف ما وارد نموده و گمراهشان می سازند و مانع رسیدن ایشان به مقصد حق می.گردند البته خدای تعالی از قلب هر کدام از این عوام در می یابد که او هیچ قصدی جز نگهداری دین و تعظیم ولی خود ندارد خداوند این چنین فردی را هرگز در دست افراد ظاهر فریب کافر رها نمی سازد؛ بلکه مؤمنی را برایش بر می انگیزد تا او را به راه صواب آگاه سازد و به این ترتیب ،خداوند آن ها افراد عوام با نیت درست را توفیق می دهد که حرف آن مؤمن را بپذیرند.- خداوند با این کار خیر دنیا و آخرت را برای او جمع کرده و برای کسی که او را گمراه نموده لعن دنیا و عذاب آخرت را گرد می آورد». رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است اشرار علمای امتم همه [ی گمراهان] را از راه ما گمراه می سازند دزدان راه ها ی منتهی به ما می باشند؛ افرادی که جایگاه ها و نام های ما را بر مخالفانمان می نهند و همتایان ما را به لقب ما ملقب می سازند بر ایشان صلوات فرستند هرچند [آنان] به لعن شایسته ترند و ما را لعن می کنند در حالی که ما لبریز و غرقه کرامات خداوندی هستیم و با صلوات خداوند و فرشتگان مقرب بر ما از صلوات ایشان بر خود بی نیاز و مستغنی هستیم».

بخش 3: کتاب خدا را جز [یک مشت خیالات و] آرزوها نمی دانند.

1-3- امام عسکری علیه السلام- آن ها (یهود) بین کتاب آسمانی نازل شده (تورات) و آن کتاب جعلی که به دروغ به خدا نسبت دادند فرق قائل نیستند برداشتشان از کتاب خدا طبق میل و آرزوی خودشان است؛ به این نحو که کتاب بر آنان خوانده شده و گفته می شود که این کتاب و کلام خداست و همین مقدار برای آنان کافی است که بپذیرند و حتی اگر خلاف آن چه در کتاب خداست به این شکل برای آنان خوانده شود نمی فهمند که آن کلام خدا نیست به این ترتیب با عدم توجه و تدبّر در کلام خدا راه را بر سودجویی عالمانشان فراهم می کنند.

بخش 4: و تنها به پندارهایشان دل بسته اند.

1-4- امام عسکری علیه السلام- و اینان پایبند پندار هستند و بس؛ یعنی از هرچه بزرگانشان در باب تکذیب نبوت محمّد صلی الله علیه و آله و ولایت سرور خاندانش علی به اسم تورات بر آنان می خواندند تقلید و پیروی می کردند؛ در حالی که می دانستند تقلید کردن از آنان برایشان حرام است.

پس وای بر آن ها که نوشته ای با دست خود می نویسند سپس می گویند: «این از طرف خداست تا آن را به بهای اندکی بفروشند. پس وای بر آن ها از آن چه با دست خود نوشتند؛ و وای بر آنان از آن چه [از این راه] به دست می آورند. (79)

کلیات

1- امام عسکری علیه السلام- این آیه در حق قومی از یهود نازل شده است.

ص: 483

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿كَانَ قَوْمُ مِنْهُمْ يُحَرِّفُونَ التَّوْرَاةَ وَأَحْكَامَهُ ثُمَّ يَدَعُونَ أَنَّهُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ﴾. (1)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ قَدْ بَيَّنَ اللهُ تَعَالَى قِصَصَ الْمُغَيرِينَ بِقَوْلِهِ فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهُ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً وَ بِقَوْلِهِ وَإِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِيقاً يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْكِتَابِ وَ بِقَوْلِهِ إِذْ يُبَيِّتُونَ مَا لا يَرْضى مِنَ الْقَوْلِ بَعْدَ فَقْدِ الرَسُولِ مِمَّا يُقِيمُونَ بِهِ أَوَدَ بَاطِلِهِمْ حَسَ مَا فَعَلَتْهُ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى بَعْدَ فَقْدِ مُوسَى علیه السلام وَ عِيسَى علیه السلام مِنْ تَغيير التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ تَحْرِيفِ الْكَلِمِ عَنْ مَوَاضِعِهِ﴾. (2)

باب 1: فَوَيْلٌ

1-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ مَا وَيْلُ؟ قَالَ: وَادٍ فِي جَهَنَّمَ أَكْثَرُ أَهْلِهِ مُعَادُوكَ وَ الْقَاتِلُونَ لِذُرِّيَّتِكَ وَالنَّاكِنُونَ لِبَيْعَتِكَ﴾. (3)

باب 2: ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ الله

اشاره

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿كَتَبُوا صِفَةً زَعَمُوا أَنَّهَا صِفَةٌ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَهِيَ خِلَافَ صِفَتِهِ وَقَالُوا لِلْمُسْتَضْعَفِينَ مِنْهُمْ هَذِهِ صِفَةُ النَّبِيِّ الْمَبْعُوثُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ أَنَّهُ طَوِيلُ عَظِيمُ الْبَدَنِ وَالْبَطْنِ أَصْهَبُ الشَّعْرِ وَ مُحَمَّدَانَ بِخِلَافِهِ وَ هُوَ يَجِيءُ بَعْدَ هَذَا الزَّمَانِ بِخَمْسِمِائَة سَنَةٍ وَإِنَّمَا أَرَادُوا بِذَلِكَ لِتَبْقَى لَهُمْ عَلَى ضُعَفَاتِهِمْ رِئَاسَتُهُمْ وَتَدُومَ لَهُمْ إِصَابَاتُهُمْ وَ يَكْفُوا أَنْفُسَهُمْ مَنُونَةَ خِدْمَة رسُول اللهِ صلی الله علیه و آله وَ خِدْمَة عَلَى علیه السلام وَأَهْل خَاصَّتِهِ﴾. (4)

2-2- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَّهُمْ عَمَدُوا إِلَى التَّوْرَاةِ وَحَرَّفُوا صِفَةَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم لِيُوقِعُوا الشَّكَ بِذَلِكَ عَلَى الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الْيَهُودِ... كَانَ صِفَتُهُ فِي التَّوْرَاةِ أَسْمَرَ رَبْعَةً فَجَعَلُوهُ آدَمَ علیه السلام طِوَالًا﴾. (5)

3-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ أَحْبَارَ الْيَهُودِ وَجَدُوا صِفَةَ النَّبِيِّ مَكْتُوبَةٌ فِي التَّوْرَاةِ أَكْحَلَ أَعْيَنَ رَبْعَةً حَسَنَ الْوَجْهِ فَمَحَوْهُ مِنْ التَّوْرَاة حَسَداً وَ بَغْياً﴾. (6)

ص: 484

2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- قومی از یهود تورات و احکام آن را تحریف می کرده و می گفتند این جملات از جانب خدا آمده است.

3- امام علی علیه السلام- خداوند داستان تحریف کنندگان را در عبارات متعدد بیان می کند. آن جا که می فرماید: ﴿فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهُ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَليلاً﴾ و در این سخن الهی و همانا گروهی از آنان کلام خود را به آهنگ کلام خدا قرائت می کنند [تا کسی به تحریفشان پی نبرد و نیز این سخن شبانه به بیان سخنانی می پردازند که خدا راضی نیست بعد از فقدان رسول خدا صلی الله علیه و آله در صدد تغییر چیزهایی برآمدند که بطلانش را می پسندیدند؛ مانند آن چه یهود و نصاری عمل کردند و پس از فقدان موسی علیه السلام و عیسی علیه السلام کتاب های تورات و انجیل را تغییر داده و به تحریف کلام الهی پرداختند.

بخش 1: وای؛

1-1- امام علی علیه السلام- گفتم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله منظور از ویلٌ چیست؟ فرمودند: «سرزمینی در جهنم است که بیشتر اهل آن از دشمنان و قاتلان ذریه ی تو و از بیعت شکنانت می باشند».

بخش 2: سپس می گویند: «این، از طرف خداست».

1-2- امام عسکری علیه السلام- از خودشان صفتی را که پنداشته بودند مربوط به محمّد صلی الله علیه و آله است نوشتند؛ در حالی که آن خلاف ویژگی های آن حضرت بود و به مردم مستضعف (عوام و نادانان) خود گفتند: این خصوصیت پیغمبر آخرالزّمان است؛ او فردی قد بلند تنومند با شکمی بزرگ و موهای قرمز است».- در حالی که مشخصات آن حضرت خلاف آن ها بود- و این که [می گفتند]: «او پانصد سال پس از این زمان خواهد آمد». و از گفتن این بافته ها تنها قصد ابقای ریاست خود بر آن ضعفا و تداوم نفوذ بر آنان را داشتند و خود را از زحمت خدمت به رسول خدا صلی الله علیه و آله و خدمت به على علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام و خاصان او باز می داشتند.

2-2- امام باقر علیه السلام- علماء يهود قصد تغییر تورات را کردند و صفات پیامبر صلی الله علیه و آله را در آن تحریف کردند تا مستضعفان (عوام و نادانان) یهودی به شک بیفتند [و به پیامبر صلی الله علیه و آله ایمان نیاورند]. مشخصات قیافه ی پیامبر صلی الله علیه و آله در تورات «سبزه» و «معتدل القامة» بود؛ آن ها علمای یهود آن را به پیامبری «گندمگون» و «بلندقامت» تغییر دادند.

3-2- ابن عباس رحمه الله علیه- دانشمندان یهود مشخصات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را در تورات چنین مشاهده کردند که او «مژگان سیاه»، «چشمان درشت»، «قامت معتدل» و «چهره ی زیبا» دارد. [آنان] از روی حسادت و ستمگری آن را تغییر دادند.

ص: 485

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿خَرَجَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ مِنْ عِنْدِ عُثْمَانَ فَلَقِيَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام، فَقَالَ لَهُ يَا عَلَى علیه السلام بتْنَا اللَّيْلَةَ فِي أَمْرِ نَرْجُو أَنْ يُثَبِّتَ اللَّهُ هَذِهِ الْأُمَّةَ، فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ: لَنْ يَخْفَى عَلَيَّ مَا بَيْتُمْ فِيهِ، حَرَّفْتُمْ وَ غَيَّرْتُمْ وَ بَدَلْتُمْ تِسْعَمِائَةِ حَرْفٍ، ثَلَاثَمِائَةِ حَرَّقْتُمْ، وَثَلَاثَمِائَة غَيَّرْتُمْ، وَ ثَلَاثَمِائَةِ بَدَلْتُمْ فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ﴾. (1)

باب 3: فَوَيْلٌ لَهُمْ بِمَا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿فَوَيْلُ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ مِنْ هَذِهِ الصِّفَاتِ الْمُحَرَّفَاتِ الْمُخَالِفَاتِ لِصِفَة مُحَمَّدِ وَ عَلَى علیه السلام الشَّدَةُ لَهُمْ مِنَ الْعَذَابِ فِي أَسْوَءِ بِقَاعِ جَهَنَّمَ﴾. (2)

باب 4: وَوَيْلٌ هُم بِما يَكْسِبُونَ مِمَّا

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿وَيْلٌ هُمُ الشَّدَةُ مِنَ الْعَذَابِ ثَانِيَةَ مُضَافَةً إِلَى الْأُولَى مِمَّا يَكْسِبُونَهُ مِنَ القلبي. الْأَمْوَالِ الَّتِي يَأْخُذُونَهَا إِذَا ثَبَثُوا أَعْوَامَهُمْ [أَثْبَثُوا عَوَامَهُمْ عَلَى الْكُفْرِ بِمُحَمَّدِ رَسُولِ اللَّهِ وَ وَ الْجَحْدِ لِوَصِيِّهِ أَخِيهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَلِيِّ اللَّهِ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلا أَيَّاماً مَعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ الله عَهْداً فَلَنْ يُخْلِفَ اللهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَى علیه السلام ما لا تَعْلَمُونَ﴾. (80)

باب 1: وَ قالُوا

اشاره

1-1- العسكري علیه السلام - ﴿يُعْنَى الْيَهُودُ الْمُصِرُّونَ الْمُظْهَرُونَ لِلْإِيمَانِ الْمُسِرُّونَ لِلنَّفَاقِ الْمُدْبِرُونَ عَلَى رَسُولِ اللهِ وَ ذَويهِ بِمَا يَظُنُّونَ أَنَّ فِيهِ عَطَبُهُمْ﴾. (4)

2-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَالَ بَنُو إسرائيل﴾. (5)

ص: 486

4-2- امام صادق علیه السلام - عبدالله پسر عمرو بن عاص از نزد عثمان خارج شد. امیرالمومنین علیه السلام را دید و به ایشان گفت: ای علی شب را در امری و در سخن گفتن درباره ی موضوعی به صبح رساندیم که امیدواریم با آن تصمیمات خداوند این امت را ثابت قدم و ماندگار بدارد. امیرالمومنین فرمود: «آن چه که شما شبانه درباره ی آن سخن گفتید و پیرامون آن شب را به صبح رساندید بر من پوشیده نیست؛ شما نهصد حرف را تحریف کرده و تغییر داده و جابجا کردید؛ سیصد حرف را تحریف کردید و سیصد سخن را تغییر داده و سیصد کلام را جابجا کردید. پس وای بر کسانی که به دست خود کتاب می نویسند سپس می گویند این سخن از جانب پروردگار است».

بخش 3: پس وای بر آن ها از آن چه با دست خود نوشتند.

1-3- امام عسکری علیه السلام- قلب وای بر آنان به خاطر این اوصاف ساختگی که بر خلاف اوصاف واقعی و على علیه السلام، تحریف کرده و در کتاب تورات نوشتند. آن ها به سخت ترین عذاب در محمّد صلی الله علیه و آله دردناک ترین جاهای دوزخ گرفتار می شوند.

بخش 4: و وای بر آنان از آن چه [از این راه] به دست می آورند!

1-4- امام عسکری علیه السلام- وای بر آنان و عذاب دو چندان نصیب آنان می شود؛ عذابی که ناشی از کسب اموال [حرام] است که از عوام خود می گرفتند؛ عوام آن ها که با شنیدن کلمات [آنان] بر کفرشان نسبت به محمّد رسول خدا صلی الله علیه و آله و دشمنی با برادرش علی بن ابی طالب علیه السلام، ولی خدا ثابت قدم شده بودند. و گفتند: «هرگز آتش دوزخ جز چند روزی به ما نخواهد رسید». بگو: «آیا پیمانی از خدا گرفته اید؟- که خداوند هرگز از پیمانش تخلف نمی ورزد- یا چیزی را که نمی دانید به خدا نسبت می دهید؟ 80

بخش 1: و گفتند

1-1- امام عسکری علیه السلام- یعنی یهودیانی که در گنهکاری ثابت قدم و در ایمان ظاهرساز و از دورویی شادمان بودند و به گمان خود برای نابودی رسول خدا صلی الله علیه و آله و خاندانش دسیسه می کردند.

2-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- بنی اسرائیل [این سخنان را] گفتند.

ص: 487

3-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿يَهُود﴾. (1)

باب 2: لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلا أَيَّاماً مَعْدُودَةً

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ ذَلِكَ أَنَّهُ كَانَ لَهُمْ أَصْهَارُ وَإِخْوَةُ رَضَاعَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ يُسِرُّونَ كُفْرَهُمْ بِمُحَمَّدٍ وَ صَحْبِهِ وَ إِنْ كَانُوا بِهِ عَارِفِينَ صِيَانَةٌ لَهُمْ لِأَرْحَامِهِمْ وَأَصْهَارِهِمْ لَمَّا قَالَ لَهُمْ هَوْنَاءِ لِمَ تَفْعَلُونَ هَذَا النَّفَاقَ الَّذِي تَعْلَمُونَ أَنَّكُمْ بِهِ عِنْدَ اللَّهِ مَسْخُوطُ عَلَيْكُمْ مُعَذِّبُونَ أَجَابَهُمْ هَوْنَاءِ الْيَهُودُ بِأَنَّ مُدَّةَ ذَلِكَ الْعَذَابِ الَّذِي نُعَذِّبَ بِهِ لِهَذِهِ الذُنُوبِ أَيَّامُ مَعْدُودَةُ تَنْقَضِي ثُمَّ نَصِيرُ بَعْدَهُ فِي النِّعْمَة فِي الْجِنَانِ وَ لَا نَسْتَعْجِلُ الْمَكْرُوهَ فِي الدُّنْيَا لِلْعَذَابِ الَّذِي هُوَ بِقَدْرِ أَيَّامٍ ذُنُوبَنَا فَإِنَّهَا تَفْنَى و تَنْقَضِي وَ يَكُونُ قَدْ حَصَلْنَا لَذَّاتِ الْحُرِّيَّةِ مِنَ الْخِدْمَةِ وَ لَذَاتِ نِعْمَةَ الدُّنْيَا ثُمَّ لَا تُبَالِي بِمَا يُصِيبُنَا بَعْدُ فَإِنَّهُ إِذَا لَمْ يَكُنْ دَائِماً فَكَأَنَّهُ قَدْ فَنِيَ﴾. (2)

2-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿لَنْ نُعَذَبَ إِلَّا الْأَيَّامَ الْمَعْدُودَاتِ الَّتِي عَبَدنَا فِيهَا الْعِجْلَ﴾. (3)

باب 3: قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللهُ عَهْدا

1-3- العسكري علیه السلام- ﴿قُلْ يَا مُحَمَّد أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ الله عَهْداً أَنَّ عَذَابَكُمْ عَلَى كُفْرِكُمْ بِمُحَمَّد وَ عَلَى علیه السلام وَ دَفْعِكُمْ لِآيَاتِهِ فِي نَفْسِهِ وَ فِي عَلى وَ سَائِرِ خُلَفَائِهِ وَ أَوْلِيَائِهِ مُنْقَطِعُ غَيْرُ دَائِم بَلْ الها مَا هُوَ إِنَّا عَذَابُ دَائِمُ لَا نَفَادَ لَهُ فَلَا تَجْتَرُوا عَلَى الْآثَامِ وَ الْقَبَائِحِ مِنَ الْكُفْرِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ بِوَلِيهِ الْمَنْصُوبَ بَعْدَهُ عَلَى أُمَّتِهِ لِيَسُوسُهُمْ وَيَرْعَاهُمْ سِيَاسَةَ الْوَالِدِ الشَّفِيقِ الرَّحِيمِ الْكَرِيمَ لِوَلَدِهِ وَ رَعَايَةَ الْحَدِبِ الْمُشْفِقِ عَلَى خَاصَّتِهِ﴾. (4)

2-3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَقَالَ اللهُ تَعَالَى قُلْ يَا مُحَمَّدُ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهُ عَهْداً﴾. (5)

باب 4: أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ

اشاره

ص: 488

3-1- ابن عباس رحمه الله علیه- قوم یهود [این سخنان را گفتند].

بخش 2: «هرگز آتش دوزخ جز چند روزی به ما نخواهد رسید».

1-2- امام عسکری علیه السلام- زیرا آن ها دامادها و برادران رضاعی در میان مسلمانان دارند و کفرشان را از محمّد صلی الله علیه و آله له و یاران او پنهان می کنند. خویشاوندان آن ها هم می دانند که آن ها منافق هستند ولی به خاطر خویشاوندی آن را اظهار نمی کنند؛ اما در نهان به ایشان می گویند: «چرا در نفاق زندگی می کنید و خود را در معرض خشم و غضب خداوند قرار داده اید و خویشتن را مستحق عذاب ساخته اید؟ آن ها می گویند مدت آن عذاب خیلی کم است و چند روزی بیش نیست. آن ایام اندک خواهد گذشت و ما بعد از آن وارد بهشت خواهیم شد و از نعمت های آن جا برخوردار خواهیم گردید؛ ما خود را در دنیا گرفتار مشکلات نمی کنیم؛ تا چند روزی در آن جهان دچار عذاب نشویم آن عذابها پایان خواهند گرفت و ما هم به لذت آزادی و کامجوئی در دنیا و سودبردن از نعمت های آن مشغول می گردیم. پس از آن هم هرچه می خواهد پیش آید. ما باکی و ترسی از آن ها نخواهیم داشت؛ زیرا آن عذابها دائمی نیستند».

2-2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ما عذاب نخواهیم شد؛ مگر به قدر همان چند روزی که گوساله پرست بودیم.

بخش 3: بگو آیا پیمانی از خدا گرفته اید؟ [که خداوند هرگز از پیمانش تخلف نمی ورزد].

1-3- امام عسکری علیه السلام- ای محمّد صلی الله علیه و آله [به یهود] بگو: آیا از خدا پیمان گرفته اید؟ بر این که عذاب شما به خاطر کفر به محمّد صلی الله علیه و آله و وصی او و جانشینانش کم و معدود است نه [چنین نیست]؛ بلکه عذابی دائم و جاوید در ازای انجام گناهان و افعال زشت و کفر به خدا و رسولش و ولی خدا [در انتظار شماست] همان ولی خدا که بعد از پیامبرش منصوب شد تا رهبری و هدایت امت پیامبر صلی الله علیه و آله را برعهده بگیرد؛ [رهبری کردنی] همانند هدایت کردن یک پدر دلسوز، مهربان و بزرگوار نسبت به فرزندش و مانند راهنمایی مرد دلسوز و مهربان بر افراد خانواده ی خود.

2-3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- خداوند فرمود: ای محمّد صلی الله علیه و آله! بگو از خدا پیمان گرفته اید که شما را عذاب نکند ای یهودیان]؟!

بخش 4: یا چیزی را که نمی دانید به خدا نسبت می دهید؟!

ص: 489

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿فَكَذَلِكَ أَنتُمْ بِمَا تَدَّعُونَ مِنْ فَنَاءِ عَذَابِ ذُنُوبَكُمْ هَذِهِ فِي حِرْز أَمْ تَقُولُونَ على علیه السلام ما لا تَعْلَمُونَ اتَّخَذْتُمْ عَهْداً أمْ تَقُولُونَ جَهْلًا بَلْ أَنْتُمْ فِي أَيْهِمَا ادَّعَيْتُمْ كَاذِبُونَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿بلى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةٌ وَ أَحاطَتْ بهِ خَطيتَهُ فَأُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُم فيها خالِدُونَ﴾. (81)

باب 1: مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَ أَحَاطَتْ بِهِ خَطيئَتُهُ

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام - ﴿السَّيِّئَةُ الْمُحِيطَةُ بِهِ أَنْ تُخْرِجَهُ عَنْ جُمْلَة دِينِ اللَّهِ وَتَنْزِعَهُ عَنْ وَلَايَةِ اللَّهِ الَّتِي يُؤْمِنُهُ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ وَهِيَ الشِّرْكَ بِاللَّهِ وَالْكُفْرُ بِهِ وَالْكَفَرُ بِنُبُوَّة مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله رَسُول اللَّهِ وَ الْكُفْرُ بوَلَايَة عَلِيٍّ بن أبي طَالِب علیه السلام وَ خُلَفَائِهِ كُلَّ وَاحِدٍ مِنْ هَذِهِ سَيِّئَةَ تُحِيطُ بِهِ أَنْ تُحِيطُ بِأَعْمَالِهِ فَتُبْطِلُهَا وَ تَمْحَقُهَا... إِنَّ وَلَايَةَ أَصْدَادِ عَلَى امْ وَ مُخَالَفَةَ عَلَى الله سَيِّئَةُ لَا يَنْفَعُ مَعَهَا شَيْءٌ إِلَّا مَا يَنْفَعُهُمْ بِطَاعَاتِهِمْ فِي الدُّنْيَا بِالنَّعَمِ وَالصَّحَةِ وَالسَّعَةِ فَيَرُدُّوا الْآخِرَةَ وَ لَا يَكُونَ لَهُمْ إِنَّا دَائِمُ الْعَذَابِ﴾. (2)

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿إذا جَحَدَ إمَامَةَ أَمِير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (3)

3-1- الكاظم علیه السلام- ﴿في قوله تَعَالَى بَلَى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَهُ قَالَ: بُعْضُنَا وَ أَحَاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ قَالَ: مَن شرك فِي دِمَائِنَا﴾. (4)

4-1- الكاظم علیه السلام- ﴿أَحاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ قَالَ: الْإِذَاعَةُ عَلَيْنَا حَدِيثَنَا... السَّيِّئَةُ بُغْضُنَا أَهْلَ البیت علیهم السلام﴾. (5)

5-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَ غَيرَهُ السَّيِّئَةُ هنَا الشَّرك﴾. (6)

6-1- الهادي علیه السلام- ﴿مَنْ زَعَمَ أَن اللَّهَ يَدْفَعُ عَنْ أَهْلِ الْمَعَاصِى الْعَذَابَ فَقَدْ كَذَّبَ اللَّهَ فِي وَعِيدِهِ حَيْثُ يَقُولُ بَلَى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَهُ وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِيئَتَهُ فَأُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾. (7)

ص: 490

1-4- امام عسکری علیه السلام- شما یا به گفته ی خود از این عذاب در امان هستید و عذابتان ناپایدار خواهد بود و یا آن چه که نمی دانید به خدا نسبت داده اید؛ شما و یا از خدا در این مورد، عهدی گرفته اید یا از روی نادانی این حرف ها را می زنید به هر حال هر کدام از این حرف ها را که بگویید دروغ گو هستید.

آری، کسانی که مرتکب گناه شوند و آثار گناه سراسر وجودشان را بپوشاند، آن ها اهل آتشند؛ و جاودانه درآن خواهند بود. (81)

بخش 1: آری، کسانی که مرتکب گناه شوند و آثار گناه سراسر وجودشان را بپوشاند.

1-1- امام عسکری علیه السلام- گناهی که گناهکار را در میان گرفته و احاطه می کند همان گناهی است که او را از بوته ی دین خدا خارج می کند و از ولایت او که موجب در امان بودن از خشم خداست بی بهره می سازد آن گناه شرک و کفر به خدا و کفر به پیامبری محمّد صلی الله علیه و آله رسول خدا و کفر به ولایت علی بن ابی طالب او جانشینان اوست که گناهکار هر کدام از این گناهان را مرتکب شود عذاب او را در میان گرفته و احاطه می کند؛ یعنی کردارش را فرامی گیرد و همه را باطل کرده و از بین می برد... دوست داشتن دشمنان علیا و مخالفت با او گناهی است که با وجودش هیچ چیز بهره ای به انسان نمی رساند جز این که این دشمنان حضرت علی علیه السلام که طاعاتی انجام داده اند در دنیا به خاطر طاعاتشان از نعمت تندرستی و آسودگی بهره مند گردند و چون به آخرت درآیند تنها عذاب پایدار است که نصیبشان می شود.

2-1- امام باقر علیه السلام- وقتی امامت امیرالمؤمنین علیه السلام را انکار کنند [گناه آن ها را در برمی گیرد].

3-1- امام کاظم علیه السلام- [در این آیه فاعل سیئه] یعنی کسی که با ما کینه داشته باشد و منظور از احاطه شدن در گناهان کسی است که در خون ما (قتل) شرکت کند.

4-1- امام کاظم علیه السلام- گناه آن ها را به سبب افشای اسرار احاطه می کند و سیئه همان بغض و کینه ی اهل بیت است.

5-1- ابن عباس رحمه الله علیه- منظور از سیئه در این جا شرک است.

6-1- امام هادی علیه السلام- هر که پندارد خدا کیفر را از گنهکاران باز می دارد تهدید خداوند را دروغ شمرده است؛ چرا که او می فرماید: ﴿بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ﴾

ص: 491

باب 2: فَأُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ

1-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا رَسُولَ اللهِ: مَنْ أَصْحَابُ النَّارِ؟ قَالَ: مَنْ قَاتَلَ عَلِيَا بَعْدِي فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ مَعَ الْكُفَّار فَقَدْ كَفَرُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُم﴾. (1)

باب 3: هُم فيها خالِدُونَ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿فَأُولئِكَ عَامِلُو هَذِهِ السَّيِّئَةِ الْمُحِيطَة أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾. (2)

2-3- الصّادق علیه السلام- ﴿فَلَمَّا أَنْ تَوَلَّوْا كُلَّ إِمَامٍ جَائِرٍ لَيْسَ مِنَ اللَّهِ خَرَجُوا بِوَلَايَتِهِمْ إِيَّاهُ مِنْ نُورِ الْإِسْلَامِ إِلَى ظُلُمَاتِ الْكُفْرِ فَأَوْجَبَ اللهُ لَهُمُ النَّارَ مَعَ الْكُفَّارِ فَأُولئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ﴾. (3)

3-3- الكاظم علیه السلام- ﴿لَا يُخَلَّدُ اللهُ فِي النَّارِ إِلَّا أَهْلَ الْكُفْرِ وَالْجُحُودِ وَ أَهْلَ الضَّلَالَ وَالشِّرْك﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيها خالِدُونَ﴾. (82)

کلیات

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام خَاصَّهً وَ هُوَ أَوَّلُ مُؤْمِنٍ وَ أَوَّلُ مُصَلٍّ مَعَ اَلنَّبِیِّ﴾. (5)

2- العسكري علیه السلام- ﴿إِنَّمَا شِیعَهُ عَلِیٍّ الَّذِينَ قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فِيهِمْ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾. (6)

باب 1: وَ الَّذِينَ آمَنُوا

اشاره

ص: 492

بخش 2: آن ها اهل آتشند.

1-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- به ایشان عرض کردند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله اهل آتش چه کسانی هستند»؟ فرمود:: آنان که پس از من به ستیز با علی برخیزند به همراه کافران، اهل آتش هستند؛ چرا که وقتی حق نزدشان آمده به آن کفر ورزیده اند».

بخش 3: آن ها جاودانه در آن خواهند بود.

1-3- امام عسکری علیه السلام- کسانی که این گناه را که آن ها را در بر می گیرد انجام داده اند، اهل آتش بوده و در آن عذاب دائمی اند.

2-3- امام صادق علیه السلام- چون از هر پیشوای ستمگری که از جانب خدا نبود پیروی کردند به واسطه ی پیروی از آن پیشوای ستمگر از نور اسلام به ظلمات کفر گراییدند؛ سپس خدا برای ایشان همراه بودن با کفار را در دوزخ واجب ساخت آن ها دوزخیانند و در آن جاودان باشند».

3-3- امام کاظم علیه السلام- خدا کسی را در آتش دوزخ مخلد و جاوید نمی کند؛ مگر اهل کفر، جحود، ضلالت و شرک را. و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند آنان اهل بهشتند؛ و جاودانه در آن خواهند بود. (82)

کلیات

اشاره

1- ابن عباس رحمه الله علیه- این آیه در خصوص علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده و او نخستین کسی بود که ایمان آورد و نخستین کس پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود که نماز خواند.

2- امام عسکری علیه السلام- ای بنده ی خدا! تو از شیعیان حضرت علی علیه السلام نیستی، بلکه تو محب آن حضرت هستی؛ زیرا شیعیان علی کسانی هستند که خداوند عزّوجلّ درباره ی آن ها فرموده است و کسانی که ایمان آورده و کارهای نیک و شایسته انجام دهند آنان اهل بهشت هستند و پیوسته در بهشت جاوید و متنعم خواهند بود.

بخش 1: و کسانی که ایمان آورده اند

ص: 493

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿الذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ وَصَفُوهُ بِصِفَاتِهِ وَ نَزَهُوهُ عَنْ خِلَافِ صِفَاتِهِ وَ صَدَقُوا مُحَمَّداً فِي أَقْوَالِهِ وَ صَوَّبُوهُ فِي أَفْعَالِهِ وَ رَأَوْا عَلِيّاً علیه السلام بَعْدَهُ سَيِّداً إمَاماً وَ قَرَماً هُمَاماً لَا يَعْدِلُهُ مِنْ أُمَّةٍ مُحَمَّدِ أَحَدُ وَ لَا كُلُّهُمْ لَوْ جَمَعُوا فِي كِفَّة يُوزَنُونَ بِوَزْنِهِ بَلْ يَرْجَحُ عَلَيْهِمْ كَمَا يَرْجَعُ السَّمَاءِ عَلَى الْأَرْضِ وَالْأَرْضُ عَلَى الذَّرَّةَ وَ شِيعَةُ عَلَى هُمُ الَّذِينَ لَا يُبَالُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَ وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَيْهِمْ أَوْ وَقَعُوا عَلَى الْمَوْتِ﴾. (1)

باب 2: عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قَضَوْا الْفَرَائِضَ كُلَّهَا بَعْدَ التَّوْحِيدِ وَاعْتِقَادِ النُّبُوَّةَ وَ الْإِمَامَة وَأَعْظَمُهَا قَضَاءُ حُقُوقِ الْإخْوَان فِى اللَّهِ وَ اسْتِعْمَالُ التَّقِيَّةِ مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ﴾. (2)

باب 3: هُم فيها خالِدُونَ

1-3- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةَ يُحْيَوْنَ فَلَا يَمُوتُونَ أَبَداً وَيَسْتَيْقِظُونَ فَلَا يَنَامُونَ أَبَداً وَيَسْتَعْنُونَ فَلَا يَفْتَقِرُونَ أَبَداً وَيَفْرَحُونَ فَلَا يَحْزَنُونَ أبَداً وَ يَضْحَكُونَ فَلَا يَبْكُونَ أَبَداً وَيُكْرَمُونَ فَلَا يُهَانُونَ أَبَداً وَيَفْكَهُونَ وَلَا يُقَطِّبُونَ أَبَداً وَ يُحْبَرُونَ وَيُسَرُّونَ أَبَداً وَيَأْكُلُونَ فَلَا يَجُوعُونَ أَبَداً وَيَرْوُونَ فَلَا يَظْمَتُونَ أَبَداً وَ يَكْسُونَ فَلَا يَعْرُونَ أَبَداً وَ يَرْكَبُونَ وَيَتَزَاوَرُونَ أَبَداً يُسَلِّمُ عَلَيْهِمُ الْوِلْدَانُ الْمُخَلَّدُونَ أَبَداً بأَيْدِيهِمْ أَبَارِيقُ الْفِضَّةِ وَ آنِيَةُ الذَّهَبِ أَبَدا﴾. (3)

2-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَهْلُ الْجَنَّةِ عِشْرُونَ وَ مِائَةُ صَفَ هَذِهِ الْأُمَّةُ مِنْهَا ثَمَانُونَ صَفَاً﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذْ أَخَذْنا ميثاق بني اسرائيل لا تَعْبُدُونَ إِلا اللَّهَ وَبِالْوالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَ ذِي الْقُرْبِي وَ الْيَتَامَى وَالْمُسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسَناً وَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلا قليلاً مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾. (83)

باب 1: وَإِذْ أَخَذْنا ميثاق بني اسرائيل

اشاره

ص: 494

1-1- امام عسکری علیه السلام- افرادی هستند که خداوند را باور داشته و او را به صفات خویش می ستایند و از غیر صفاتش دور می دانند و محمّد صلی الله علیه و آله را در گفتارش تصدیق کرده و کردار ایشان را تأیید کرده و صحیح می دانند و علی را بعد از آن حضرت سرور، پیشوا، بزرگوار، شجاع و بخشنده می دانند هیچ کس از امت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله را با آن حضرت برابر نمی دانند؛ حتی اگر تمام افراد امت را در کفه ای از ترازو با او مقایسه کنند او را برتر می دانند؛ چنان چه آسمان برتر از زمین و زمین نیز با ذره برابری نمی کند. شیعه ی علی علیه السلام آن هایی هستند که در راه خدا باکی ندارند از این که مرگ بر آنان چیره شود بمیرند و یا آنان بر مرگ چیره شوند زنده بمانند. در راه خدا مرگ و زندگی برایشان اهمیتی ندارد

بخش 2: و کارهای شایسته انجام داده اند.

1-2- امام عسکری علیه السلام- همه ی واجبات را بعد از قبول توحید و اعتقاد به پیامبری و امامت انجام می دهند و بزرگترین واجبات اداء حقوق برادران دینی و به کاربستن تقیّه در برابر دشمنان خداوند عزّوجلّ است.

بخش 3: آن ها جاودانه در آن خواهند بود.

1-3- امام باقر علیه السلام- بهشتیان زنده اند و هرگز نمی میرند؛ بیدارند و هرگز نمی خوابند؛ بی نیازند و هرگز محتاج نمی شوند؛ خوشحالند و هرگز غمگین نمی شوند؛ خندانند و هیچ گاه نمی گریند؛ بزرگوارانی هستند که هرگز به ایشان اهانت نمی شود؛ خوشرویند و اخم نمی کنند؛ تا ابد شادمان و مسرور می گردند؛ می خورند و هرگز احساس گرسنگی نمی کنند؛ سیرابند و هرگز تشنه نمی شوند؛ لباس می پوشند و هرگز عریان نمی شوند؛ همیشه بر مرکب هایی سوارند و با آنان همه جا را زیارت و ملاقات می کنند؛ جوانانی با حسن و زیبایی ابدی با ابریق های نقره ای و جام های طلایی تا ابد به ایشان سلام می کنند و تسلیم امر آنان اند؛ همیشه تا ابد بر تخت های [ عزت] تکیه زده به پشتی تکیه داده و نظاره می کنند؛ از سوی خداوند تا ابد درود و سلام به ایشان می رسد.

2-3- پیامبر صلی الله علیه و آله- بهشتیان صد و بیست صف هستند که این امت امت اسلام هشتاد صف از آن ها را تشکیل می دهند.

و [به یادآورید] زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید؛ و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و مستمندان نیکی کنید؛ و به مردم سخن نیک بگویید؛ و نماز را برپا دارید؛ و زکات بپردازید سپس با این که پیمان بسته بودید همه ی شما- جز عده ی کمی- سرپیچی کردید و [ از وفای به پیمان خود روی گردان شدید (83)

بخش 1: و [ به یادآورید] زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم.

ص: 495

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لِبَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا وَإِذْ أَخَذْنا ميثاق بني اسرائيل عَهْدَهُمُ الْمُؤَكَّدَ عَلَيْهِمْ﴾. (1)

2-1- العسكرى علیه السلام- ﴿مَا خَلَقَ اللَّهُ أَحَداً مِنْ خَلْقِهِ وَلَا بَعَثَ أَحَداً مِنْ رُسُلِهِ إِلَّا لِيَدْعُوهُمْ إِلَى وَلَايَة مُحَمَّدِ وَ عَلَى علیه السلام وَ خُلَفَائِهِ وَ يَأْخُذَ بِهِ عَلَيْهِمُ الْعَهْدَ لِيُقِيمُوا عَلَيْهِ وَلِيَعْمَلَ بِهِ سَائِرُ عوام الأمم﴾. (2)

باب 2: لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿أَيْ لَا تُشَبَهُوهُ بِخَلْقِهِ وَ لَا تُجَوِّرُوهُ فِي حُكْمِهِ وَلَا تَعْمَلُوا مَا يُرَادُ بِهِ وَجْهُهُ تُريدُونَ بِهِ وَجْهَ غَيْرِهِ﴾. (3)

2-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ شَغَلَتْهُ عِبَادَةُ اللَّهِ عَنْ مَسْأَلَتِهِ أَعْطَاهُ اللَّهُ أَفْضَلَ مَا يُعْطِي السَّائِلِينَ﴾. (4)

باب 3: بالوالدين إحساناً

اشاره

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ أَخَذْنَا مِيثَاقَهُمْ بِأَنْ يَعْمَلُوا بِوَالِدَيْهِمْ إِحْسَانًاً مُكَافَاةَ عَنْ إِنْعَامِهِمَا عَلَيْهِمْ وَإِحْسَانِهِمَا إِلَيْهِمْ وَاحْتِمَالَ الْمَكْرُوهِ الْغَلِيظَ لِتَرْفِيهِهُمَا وَ تَوْدِيعِهِمَا﴾. (5)

2-3- الصّادق علیه السلام- ﴿رَوَى الْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوبِ عَنْ أَبِي وَلَادِ الْحَنَّاطِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْسَاناً مَا هَذَا الْإِحْسَانُ؟ فَقَالَ: الْإِحْسَانُ أَنْ تُحْسِنَ صُحْبَتَهُمَا وَ أَنْ لَا تُكَلِّفَهُمَا أَنْ يَسْأَلَاكَ شَيْئًا مِمَّا يَحْتَاجَانِ إِلَيْهِ وَ إِنْ كَانَا مُسْتَغْنِيَيْن أَ لَيْسَ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّون﴾. (6)

3-3- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَحَدُ الْوَالِدَيْنِ وَ عَلَى الْآخَرُ ﴾. (7)

4-3- الزهرا علیها السلام- ﴿قَالَتْ فَاطِمَةَ لِبَعْضِ النِّسَاءِ أَرْضِي أَبَوَى دِينِكَ مُحَمَّداً وَ عَلِيا اعلیه السلام بِسَخَطِ أَبَوَىٰ نَسَبكَ وَ لَا تُرْضِي أَبَوَىٰ نَسَبكَ بِسَخَطِ أَبَوَىٰ دِينِكَ فَإِنَّ أَبَوَىٰ نَسَبكَ إِنْ سَخِطَا

ص: 496

1-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند عزّوجلّ به بنی اسرائیل فرمود: به يادآوريد، وَإِذْ أَخَذْنا ميثاق بني إسرائيل پیمان استواری که خداوند از آن ها گرفته بود.

2-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند هیچ آفریده ای را نیافرید و هیچ پیامبری را مبعوث ننمود، مگر برای این که مخلوقات را به ولایت محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و جانشینان او دعوت نماید و بر تبعیت و محبت از آن ها عهد بگیرد که بر این عهد پایدار باشند و باقی افراد عوام امتهایشان نیز به آن عهد عمل نمایند.

بخش 2: جز خداوند یگانه را پرستش نکنید.

1-2- امام عسکری علیه السلام- یعنی خداوند را به مخلوقات او تشبیه نکنید و او را به ظالمانه حکم کردن محکوم ننمائید و در کارهای خود فقط متوجه خداوند باشید و دیگری را در نظر نیاورید.

2-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرکس عبادت ،خداوند او را از خواسته ها و درخواست های دیگرش به خود مشغول کند، خداوند بهترین چیزی را که به درخواست کنندگان می دهد، به او عطا می کند».

بخش3: به پدر و مادر نیکی کنید.

1-3- امام عسکری علیه السلام- ما از آن ها پیمان گرفتیم که به پدر و مادر خود نیکی کنند [تا شاید به این طریق] پاداش احسان آن ها و روزی دادن به فرزند و برطرف کردن و دور کردن بلاها و مشکلات سخت از فرزند را به والدین بدهند؛ تا به این ترتیب آن دو را حفظ کرده و در رفاه آن ها بکوشند.

2-3- امام صادق علیه السلام- از أبى ولاد حناط نقل شده است از امام صادق علیه السلام علی در مورد این کلام خداوند عزّوجلّ که می فرماید: ﴿وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً﴾ پرسیدم و گفتم: «این احسان چیست؟ فرمود: «احسان به آن ها خوشرفتاری با آن هاست و این که آنان را به این سختی نیندازی که آن چه را بدان نیاز دارند از تو بخواهند؛ اگرچه ثروتمند باشند (یعنی) پیش از تقاضای آنان، خواسته ی شان را برآورده سازی آیا چنین نیست که خدای عزّوجلّ می فرماید هرگز به [حقیقت ] نیکوکاری نمی رسید مگر این که از آن چه دوست می دارید [در راه خدا] انفاق کنید.

3-3- امام باقر علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله یکی از والدین [برای مؤمنین] و علی علیه السلام آن دیگری است.

4-3- زهرا علیها السلام- حضرت فاطمه به یکی از زنان فرمود پدر و مادر دینی خود، محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را خشنود کن؛ گرچه با خشم پدر و مادر نسبیت همراه باشد مبادا پدر و مادر نسبی را با خشم پدر و مادر دینی خشنود گردانی زیرا اگر پدر و مادر نسبیت خشمگین شوند محمّد صلی الله علیه و آله و

ص: 497

أَرْضَاهُمَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ عَلَى علیه السلام الثَوَابِ جُزْءٍ مِنْ أَلْفِ أَلْفِ جُزْءٍ مِنْ سَاعَة مِنْ طَاعَاتِهِمَا وَإِنَّ أَبَوَى دِينِكَ إِنْ سَخِطَا لَمْ يَقْدِرُ أَبَوَا نَسَبِكَ أَنْ يُرْضِيَاهُمَا لِأَنَّ ثَوَابَ طَاعَاتِ أَهْلِ الدُّنْيَا كُلِّهِمْ لَا تَفِي بِسَخَطِهِمَا﴾. (1)

5-3- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْسَاناً قَالَ: الْوَالِدَانُ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِى علیه السلام﴾. (2)

6-3- العسكرى علیه السلام- ﴿أَفْضَلُ وَالِدَيْكُمْ وَأَحَتُهُمَا بِشَكْرِكُمْ مُحَمَّدٌ وَ عَلِى علیه السلام﴾. (3)

7-3- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالَ عَلى بن أبي طَالِب سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ: أَنَا وَ على بن أبي طالب علیه السلام أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَحَقْنَا عَلَيْهِمْ أَعْظَمُ مِنْ حَقِّ وَالِدَيْهِمْ فَإِنَّا نُنْقِدُهُمْ إِنْ أَطَاعُونَا مِنَ النَّارِ إِلَى دَارِ الْقَرَار وَ نُلْحِقُهُمْ مِنَ الْعُبُودِيَّة بخيار الأَحْرَار﴾. (4)

8-3- العسكري علیه السلام- ﴿أبوا هَذِهِ الْأُمَّةِ مُحَمَّدَ وَ عَلَى اللهِ يُقِيمَانِ أَوَدَهُمْ وَ يُنْقِذَانِهِمْ مِنَ الْعَذَابِ الدَّائِمِ إِنْ أَطَاعُوهُمَا وَ يُبيحَانِهِمُ النَّعِيمَ الدَّائِمَ إِنْ وَافَقُوهُمَا﴾. (5)

9-3- العسكرى علیه السلام- ﴿مُحَمَّد وَ عَلى أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّة فَطُوبَى لِمَنْ كَانَ بِحَقِّهُمَا عَارِفاً وَ لَهُمَا فِي كُلِّ أَحْوَالِهِ مُطِيعاً يَجْعَلُهُ اللَّهُ مِنْ أَفْضَل سُكّان جنانِهِ وَ يُسْعِدُهُ بِكَرَامَاتِهِ وَ رِضْوَانِهِ﴾. (6)

10-3- العسكرى علیه السلام- ﴿مَنْ عَرَفَ حَقَّ أَبَوَيْهِ الْأَفْضَلَيْن مُحَمَّدِ وَ عَلَى اللهِ وَأَطَاعَهُمَا حَقَّ الطَّاعَةِ قِيلَ لَهُ تَبَحْبَحْ فِي أَى الْجِنَانِ شِئت﴾. (7)

11-3- السجّاد علیه السلام- ﴿إِنْ كَانَ الْأَبَوَانِ إِنَّمَا عَظُمَ حَقُهُمَا عَلَى أَوْلَادِهِمَا لِإِحْسَانِهِمَا إِلَيْهِمْ فَإِحْسَانُ مُحَمَّدِ وَ عَلَى إِلَى هَذِهِ الْأُمَّة أَجَلَ وَأَعْظَمُ فَهُمَا بِأَنْ يَكُونَا أَبَوَيْهِمْ أَحَق﴾. (8)

12-3- الهادى علیه السلام- ﴿مَنْ أَرَادَ أَنْ يَعْلَمَ كَيْفَ قَدْرُهُ عِنْدَ اللَّهِ فَلْيَنْظُرْ كَيْفَ قَدْرُ أَبَوَيْهِ الْأَفْضَلَيْنِ عِنْدَهُ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ عَلَى علیه السلام﴾. (9)

ص: 498

علی علیه السلام، به ثواب یک میلیونیم از یک ساعت اطاعت کردن تو از محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام، پدر و مادرت را راضی می کنند و امّا اگر پدر و مادر دینیات خشمگین شوند، پدر و مادر نسبیت نمی توانند آن ها را خشنود کنند زیرا تمام ثواب اطاعت کردن اهل دنیا با خشم محمّد صلی الله علیه و آله علی علیه السلام برابر نمی شود.

5-3- امام صادق علیه السلام- والدین محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام می باشند.

6-3- امام عسکری علیه السلام - برترین والدین شما و سزاوارترین ایشان به سپاسگزاری کردن محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام هستند.

7-3- امام عسکری- شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود من و علی بن ابی طالب علیه السلام، پدران این امت هستیم و حق ما بر ایشان برتر از حق والدین آن ها می باشد به درستی که اگر از ما اطاعت کنند آن ها را از [عذاب] آتش نجات می دهیم و به دار قرار (بهشت) راهنمایی می کنیم؛ ما ایشان را از عبودیت رها کرده و به آزادگان برگزیده ملحق می سازیم.

8-3- امام عسکری علیه السلام- دو پدر این امت محمّد صلی الله علیه و آله و علی ای هستند که آن ها را اگر مطیع محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام باشند از مشکلات و سختی ها باز می دارند و از عذاب دائم رهائی می دهند و اگر همراه و موافق آن دو باشند به نعمت جاوید می رسند.

9-3- امام عسکری علیه السلام- محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام دو پدر این امّت هستند. پس خوشا به حال کسی که حق آن ها را بشناسد و در همه ی احوال از آن ها اطاعت کند. خداوند او را در بهترین جاهای بهشت ساکن کرده و با بخشش ها و رضوان خود به نیک بختی می رساند.

10-3- امام عسکری علیه السلام- ای کسی که حق دو پدر گرانقدر خود یعنی محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را بشناسد و آن چنان که شایسته است از ایشان اطاعت کند به او گفته می شود: «در هر کدام از باغ های بهشت که می خواهی اقامت کن».

11-3- امام سجّاد علیه السلام- گر به واسطه ی نیکی و احسان پدر و مادر به فرزند حق آن ها بر فرزند زیاد است احسان و نیکی محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام به امت بیشتر از آن هاست. آن دو شایسته ترند که دو پدر امت باشند.

12-3- امام هادی علیه السلام- هرکس می خواهد بداند چقدر در نزد خدا مقام دارد، نظر کند که دو پدر شایسته ی خود محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام در نزد او و در دیدگاه او چه جایگاهی دارند.

ص: 499

13-3- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ رَعَى حَقَّ أَبَوَيْهِ الْأَفْضَلَيْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلَى اللَّهِ لَمْ يَضُرَّهُ مَا ضَاعَ مِنْ حَقِّ أَبَوَىٰ نَفْسِهِ وَ سَائِرِ عِبَادِ اللَّهِ فَإِنَّهُمَا يُرْضِيَانِهِمَا بِسَعْيِهِمَا﴾. (1)

14-3- الكاظم علیه السلام- ﴿يُعَظَّمُ ثَوَابَ الصَّلَاةِ عَلَى قَدْرِ تَعْظِيمِ الْمُصَلَّى عَلَى أَبَوَيْهِ الْأَفْضَلَيْنِ مُحَمَّدِ وَ على علیه السلام﴾. (2)

15-3- الرّضا علیه السلام- ﴿قَالَ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا علیه السلام أَ مَا يَكْرَهُ أَحَدِكُمْ أَنْ يُنْفَى عَنْ أَبِيهِ وَأُمِّهِ الَّذِيْن وَلَدَاهُ؟ قَالُوا: بَلَى قَالَ: فَلْيَجْتَهِدْ أَنْ لَا يُنْفَى عَنْ أَبِيهِ وَ أُمِّهِ اللَّذَيْنِ هُمَا أَبَوَاهُ أَفْضَلَ مِنْ أَبَوَيْ نفسه﴾. (3)

16-3- الهادى علیه السلام- ﴿قَالَ رَجُلُ بحَضْرَتِهِ إِنِّى لَأحِبُّ مُحَمَّداً وَ عَلِيّا علیه السلام حَتَّى لَوْ قُطَّعْتُ إِرْبَا إِرْباً أَوْ قُرَضْتُ لَمْ أَزَلْ عَنْهُ قَالَ مُحَمَّدُ بْنَ عَلِيٍّ: لَا جَرَمَ أَنَّ مُحَمَّدًا وَ عَلِيا يُعْطِيَائِكَ مِنْ أَنْفُسِهِمَا مَا تُعْطِيهِمَا أَنْتَ مِنْ نَفْسِكَ إِنَّهُمَا لَيَسْتَدْعِيَانِ لَكَ فِي يَوْمٍ فَصْلِ الْقَضَاءِ مَا لَا يَفِي مَا بَذَلْتَهُ لَهُمَا بِجُزْءٍ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ أَلْفِ جُزْءٍ مِنْ ذَلِكَ﴾. (4)

17-3- الهادى علیه السلام- ﴿مَنْ لَمْ يَكُنْ وَالِدَا دِينِهِ مُحَمَّد وَ عَلَى أَكْرَمَ عَلَيْهِ مِنْ وَالِدَى نَسَبهِ وَ عَلَى السليم فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي حِلٌّ وَ لَا حَرَامِ وَ لَا قَلِيلِ وَ لَا كَثِيرِ﴾. (5)

18-1- الحسن علیه السلام- ﴿مَنْ آثَرَ طَاعَةَ أَبَوَى دِينِهِ مُحَمَّدِ وَ عَلَى علیه السلام عَلَى طَاعَةِ أَبَوَىٰ نَسَبِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَأ وثِرَنَّكَ كَمَا آثَرْتَنِي وَ لَأَشَرِّفَنَّكَ بحَضْرَة أَبَوَىٰ دِينِكَ كَمَا شَرَفْتَ نَفْسَكَ بِإِيثَارِ حبِّهِمَا عَلَى حُبِّ أَبَوَىٰ نَفْسِكَ﴾. (6)

19-1- الباقر علیه السلام- ﴿قَالَ مُوسَى بْنُ عِمْران علیه السلام: يَا رَبِّ أَوْصِنِي. قَالَ: أَوصِيكَ بي. فَقَالَ: يَا رَبِّ! أوْصِنِي. قَالَ: أَوصِيكَ بي ثَلَاثَاً فَقَالَ يَا رَبِّ أَوْصِنِي. قَالَ: أَوصِيكَ بِأَمِّكَ. قَالَ: يَا رَبِّ أَوْصِنِي. قَالَ: أوصيك بأمك. قَالَ: أَوْصِنِي. قَالَ: أوصيك بأبيك. قَالَ: فَكَانَ يُقَالُ لِأَجْلِ ذَلِكَ إِنَّ لِلْأَمَ ثلثا [ ثُلُثَى] اَلْبِرِّ وَ لِلْأَبِ اَلثُّلُثَ﴾. (7)

ص: 500

13-3- امام صادق علیه السلام- کسی که حق دو پدر بزرگوار خود، محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را به جای آورد، به خاطر حقوقی که از پدر و مادر نسبی] خود و دیگر بندگان خدا در این راه ضایع کرده، ضرری نمی بیند؛ چراکه آن دو بزرگوار با سعی و کوششان آن ها را راضی می کنند.

14-3- امام کاظم علیه السلام- ثواب نماز همان میزان بیشتر می شود که نمازگزار نسبت به دو پدر گرامی تر خود محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام احترام گزارد.

15-3- امام رضا علیه السلام- آیا احدی از شما کراهت ندارد از این که از پدر و مادری که او را به دنیا آورده اند نفی و دور شود؟ یعنی نسبت فرزندی او از والدینش انکار شود] گفتند: «بله!» گفت: او به همین ترتیب باید تلاش کند تا از پدر و مادری که آن دو برتر از پدر و مادر خودش هستند دور نشود».

16-3- امام هادی علیه السلام- مردی در حضور حضرت علیه السلام گفت: من محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام را دوست دارم؛ حتی اگر بدنم تکه تکه یا قطعه قطعه گردد از [محبّت آن ها دست نمی کشم. امام هادی علیه السلام فرمود: «بدون شک محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام هر آن چه تو از وجودت به آن ها عطا کردی، آن ها از وجودشان به تو می بخشند یقیناً در روز قیامت که روز حکم کردن نهایی درباره ی چیزهاست، ایشان برای تو به ازای هر قسمتی- که تو به آن ها بخشیده بودی هزارهزار جزء به تو عطا می کنند».

17-3- امام هادی علیه السلام- آن کس که پدر و مادر دینی او گرامیتر از پدر و مادر نسبیش نباشند از دین خدا بهره ای نبرده است؛ نه حلال و حرام؛ نه کم و زیاد.

18-3- امام حسن علیه السلام- هرکس اطاعت از پدر و مادر دینی خود را بر اطاعت از پدر و مادر نسبی خود مقدّم بدارد خدا به او می گوید همچنان که تو مرا مقدم کردی من نیز تو را مقدم می کنم و به تو نزد پدر و مادر دینی ات شرافت و شخصیت می دهم چنان که برای آن ها در مقابل پدر و مادر نسبیت، ارزش قائل شدی».

19-3- امام باقر علیه السلام- موسی علیه السلام گفت: «پروردگارا به من سفارشی کن [خدا] فرمود: «تو را به خودم سفارش می کنم بار دیگر موسی درخواست کرد [خدا] فرمود: «تو را به خودم سفارش می کنم و این سؤال و جواب سه بار تکرار شد سپس موسی گفت: به من سفارش کن». [خدا] فرمود تو را به مادرت سفارش می کنم در مرتبه چهارم خدا فرمود: «تو را به مادرت سفارش می کنم و در بار دیگر فرمود تو را به پدرت سفارش می کنم امام علیه السلام فرمود: «این سؤال و جواب ادامه داشت تا بیان دارد که مادر دو سوم حق احسان دارد و پدر، یک سوم».

ص: 501

20-3- الحسن علیه السلام- ﴿عَلَيْكَ بِالْإِحْسَانِ إِلَى قَرَابَاتِ أَبَوَى دِينِكَ مُحَمَّدِ وَ عَلَى علیه السلام وَإِنْ أَضَعْتَ قَرَابَاتِ أَبَوَى نَسَبكَ وَإِيَّاكَ وَإِضَاعَةَ قَرَابَاتِ أَبَوَىٰ دِينِكَ بِتَلَافِي قَرَابَاتِ أَبَوَيْ نَسَبَكَ فَإِنَّ شُكْرَ هَؤُلَاءِ إِلَى أَبَوَىٰ دِينِكَ مُحَمَّدِ وَ عَلَى امْ أَثْمَرُ لَكَ مِنْ شُكْرِ هَوْنَاءِ إِلَى أَبَوَيْ نَسَبكَ إِنَّ قَرَابَاتِ أَبَوَىٰ دِينِكَ إِذَا شَكَرُوكَ عِنْدَهُمَا بِأَقَلَّ قَلِيل نَظَرِهِمَا لَكَ يَحْطُ ذُنُوبُكَ وَ لَوْ كَانَتْ مِلْءَ مَا بَيْنَ الثَّرَى إِلَى الْعَرْشِ وَ إِنَّ قَرَابَاتِ أَبَوَىٰ نَسَبكَ إِنَّ شَكَرُوكَ عِنْدَهُمَا وَقَدْ ضَيِّعْتَ قَرَابَاتِ أَبَوَىٰ دِينِكَ لَمْ يُغْنِيَا عَنْكَ فَتِيلا﴾. (1)

21-3- السجّاد علیه السلام- ﴿حَقٌّ قَرَابَاتِ أَبَوَىٰ دِينِنَا مُحَمَّد وَ عَلَى علیه السلام أَحَقُّ مِنْ قَرَابَاتِ نَسَبَنَا إِنَّ أَبَوَىٰ دِينِنَا يُرْضِيَان عَنَّا أَبَوَىٰ نَسَبَنَا وَأَبَوَى نَسَبَنَا لَا يَقْدِرَانِ أَنْ يُرْضِيَا عَنَّا أَبَوَىٰ دِينِنَا مُحَمَّداً وَ عَلِيّاً وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِي: مَنْ كَانَ أَبَوْا دِينِهِ مُحَمَّد وَ عَلَى علیه السلام وَ قَرَابَاتُهُمَا آثَرَ لَدَيْهِ وَ أكْرَمَ [عَلَيْهِ] مِنْ أَبَوَى نَسَبِهِ وَ قَرَابَاتِهِمَا قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فَضَّلْتَ الْأَفْضَلَ وَآثَرْتَ الْأَوْلَى بِالْإِيثَارِ لَأجْعَلَنَك بدار قرارى وَ مُنَادَمَةُ أَوْلِيَائِي أَوْلَى﴾. (2)

22-3- الجواد علیه السلام- ﴿مَن اخْتَارَ قَرَابَاتِ أَبَوَى دِينِهِ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله و عَلَى علیه السلام عَلَى قَرَابَاتِ أَبَوَىٰ نَسَبهِ اخْتَارَهُ اللَّهُ تَعَالَى عَلَى رُءُوسِ الْأَشْهَادِ يَوْمَ التَنَادِ وَ شَهَرَهُ بِخِلَع كَرَامَاتِهِ، وَ شَرَفَهُ بِهَا عَلَى الْعِبَادِ إِلَّا مَنْ سَاوَاهُ فِى فَضَائِلِهِ أَوْ فَضْلِه﴾. (3)

باب 4: ذِي الْقُرْبِي

اشاره

1-4- العسکری علیه السلام- ﴿قرآبَاتِ الْوَالِدَيْن بأَنْ يُحْسِنُوا إِلَيْهِمْ لِكَرَامَة الْوَالِدَيْن﴾. (4)

2-4- الحسن علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا قَوْلُهُ تَعَالَى وَذِي الْقُرْبَى فَهُمْ مِنْ قَرَابَاتِكَ مِنْ أَبِيكَ وَ أَمْكَ قِيلَ لَكَ اعْرِفْ حَقَّهُمْ كَمَا أُخِذَ الْعَهْدُ بِهِ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ ذِي الْقُرْبِي فَهُمْ مِنْ قَرَابَاتِكَ مِنْ أَبِيكَ وَ أَمَكَ قِيلَ لَكَ اعْرِفْ حَقَهُمْ كَمَا أَخَذَ بِهِ الْعَهْدَ عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ أَخَذَ عَلَيْكُمْ مَعَاشِرَ أُمَّةٍ مُحَمَّدِ بِمَعْرِفَةِ حَقَّ قَرابَاتِ مُحَمَّدٍ الَّذِينَ هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام بَعْدَهُ وَمَنْ يَلِيهِمْ بَعْدُ مِنْ خِيَارٍ أَهْلِ دِينِهِمْ﴾. (5)

ص: 502

20-3- امام حسن علیه السلام- نیکی به خویشاوندان دو پدر دینیات محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام بر تو لازم است؛ اگرچه حق خویشاوندان پدر و مادرت (نَسَبی) را به این خاطر ضایع کرده باشی. مبادا رعایت حق خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله را به تلافی خویشاوندان نسبی خود واگذاری [و ضایع کنی]؛ زیرا سپاس خویشاوندان پدران دینیات محمّد صلی الله علیه و آله و علی برای تو نسبت به سپاس خویشاوندان پدر و مادر نسبیات سودمندتر است؛ اگر پدر و مادر دینی ات [از تو راضی باشند و] از تو تشکر کنند با کمترین عنایت آنان به تو همه گناهانت می ریزد؛ هرچند به اندازه ی فاصله ی زمین تا عرش خدا باشد ولی با از دست دادن رضایت پدر و مادر دینی ات رضایت و تشکر پدر و مادر نسبی ات حتی به اندازه ی نخی هیچ سودی برایت ندارد.

21-3- امام سجّاد علیه السلام- حق خویشاوندان دو پدر دینی ما محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و دوستان آن دو، بیشتر از حق خویشان پدر و مادر نسبی است؛ زیرا پدران دینی می توانند پدر و مادر نسبی ما را راضی کنند؛ اما پدر و مادر نسبی نمی توانند پدران دینی محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را از ما خشنود نمایند حضرت محمّد صلی الله علیه و آله علی علیه السلام فرمود: «کسی که پدران دینی خود محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام و خویشاوندانش را بر پدر و مادر نسبی و خویشاوندان آن ها مقدم بدارد خداوند به او می فرماید: آن کس که مقدم و برتر بود را برتری دادی؛ من نیز تو را برتری می دهم؛ آن کس که شایسته ی برتری بود را مقدم ،داشتی پس من تو را ساکن بهشت جاوید و همنشین با دوستان خود می کنم.

22-3- امام جواد علیه السلام- کسانی که خویشان و نزدیکان دو پدر دینی خود محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را بر خویشان پدران نسبیشان ترجیح بدهند خداوند بلندمرتبه ایشان را در روزی که همه یکدیگر را برای کمک می خوانند سرور گواهان قرار می دهد و او را به جهت بزرگواری اش مشهور کرده و به همان سبب بر همه بندگان به جز بندگانی که در این فضیلت یا فضائل دیگر با او برابرند برتری می دهد.

بخش 4: و خویشاوندان؛

1-4- امام عسکری علیه السلام- با خویشان پدر و مادر نیز نیکی شود؛ که به این طریق پدر و مادر خود را گرامی داشته اند.

2-4- امام حسن علیه السلام- منظور از وَ ذِي الْقُرْبی خویشان پدر و مادری تو می باشند. به تو گفته شده است که حقشان را بشناس؛ چنان که از بنی اسرائیل بدان پیمان گرفته شده است و از شما امت محمّد صلی الله علیه و آله ی نیز نسبت به معرفت خویشاوندان محمّد صلی الله علیه و آله که آن ها ائمه و پیشوایان بعد از او هستند و جانشینان ایشان از برجستگان دینی تعهد گرفته شده است».

ص: 503

3-4- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿ مَنْ رَعَی حَقَّ قَرَابَاتِ أَبَوَیْهِ أُعْطِیَ فِی اَلْجَنَّهِ أَلْفَ أَلْفِ دَرَجَهٍ بُعْدُ مَا بَیْنَ کُلِّ دَرَجَتَیْنِ حُضْرُ اَلْفَرَسِ اَلْمُضَمَّرِ مِائَهَ سَنَهٍ إِحْدَی اَلدَّرَجَاتِ مِنْ فِضَّهٍ وَ اَلْأُخْرَی مِنْ ذَهَبٍ وَ أُخْرَی مِنْ لُؤْلُؤٍ وَ أُخْرَی مِنْ زُمُرُّدٍ وَ أُخْرَی مِنْ زَبَرْجَدٍ وَ أُخْرَی مِنْ مِسْکٍ وَ أُخْرَی مِنْ عَنْبَرٍ وَ أُخْرَی مِنْ کَافُورٍ فَتِلْکَ اَلدَّرَجَاتُ مِنْ هَذِهِ اَلْأَصْنَافِ وَ مَنْ رَعَی حَقَّ قُرْبَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و على علیه السلام أوتیَ مِنْ فَضَائِلُ الدَّرَجَاتِ وَ ِزيَادَة الْمَثُوبَاتِ عَلَى قَدْر زيَادَة فَضْل مُحَمَّدِ وَ عَلى أَبَوَيْهِ نسة﴾. (1)

4-4- الصّادق علیه السلام- ﴿قَدْ عَظَمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَمْرَ الْغِيبَة وَسُوءِ الظَّنِّ بِإِخْوَانِكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَكَيْفَ بِالْجُرْأَة عَلَى إِطْلَاقِ قَوْل وَ اعْتِقَادِ رُور و بُهْتَان فِى أَصْحَابِ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَ تَلَقَّوْنَهُ بِالْسِنَتِكُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُمْ مَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّناً وَ هُوَ عِنْدَ الله عَظِيمٌ وَ مَا دُمْتَ تَجِدُ إِلَى تَحْسِين الْقَوْل وَالْفِعْلِ فِي غَيْبَتِكَ وَ حَضْرَتِكَ سَبِيلًا فَلَا تَتَّخِذْ غَيْرَةَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنَا﴾. (2)

باب 5: اليتامى

اشاره

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ أنْ يُحْسِنُوا إِلَى الْيَتَامَى الَّذِينَ فَقَدُوا أَبَا هُمُ الْكَافِلِينَ لَهُمْ أُمُورَهُمْ السَّائِقِينَ لَهُمْ غِذَا ءَهُمْ وَ قُوتَهُمُ الْمُصْلِحِينَ لَهُمْ مَعَاشَهُمْ﴾. (3)

2-5- العسكرى علیه السلام- ﴿أَشَدُّ مِنْ يُتُم هَذَا الْيَتِيمِ، يَتِيمُ [ يَنْقَطِعُ] عَنْ إِمَامِهِ لَا يَقْدِرُ عَلَى الْوُصُول العلي إِلَيْهِ، وَلَا يَدْرِى كَيْفَ حُكْمُهُ فِيمَا يُبْتَلَى بِهِ مِنْ شَرَائِعِ دِينِهِ أَلَا فَمَنْ كَانَ مِنْ شِيعَتِنَا عَالِمًا بِعْلُومِنَا، هَذَا الْجَاهِلُ بِشَرِيعَتِنَا الْمُنْقَطِعُ عَنْ مُشَاهَدَتِنَا يَتِيمُ فِي حِجْرِهِ، أَلَا فَمَنْ هَدَاهُ وَأَرْشَدَهُ وَ عَلَّمَهُ شَرِيعَتَنَا كَانَ مَعَنَا فِي الرَّفِيقِ الْأَعْلَى﴾. (4)

3-5- الهادي علیه السلام- ﴿إِنَّ مَنْ تكفل بأيتام آل مُحَمَّدِ الْمُنْقَطِعِينَ عَنْ إِمَامِهِمْ الْمُتَخَيرِينَ فِي جَهْلِهِمْ، الْأَسَرَاءِ فِي أَيْدِي شَيَاطِينِهِمْ، وَ فِي أَيْدِي النَّوَاصِبِ مِنْ أَعْدَائِنَا، فَاسْتَنْقَذَهُمْ مِنْهُمْ، وَ أَخْرَجَهُمْ مِنْ حَيْرَتِهِمْ، وَ قَهَرَ الشَّيَاطِينَ برَةٌ وَسَاوِسِهِمْ وَ قَهَرَ النَّاصِبِينَ بِحُجَجَ رَبِّهِمْ، وَ دَلِيلِ أئِمَّتِهِمْ، لَيُفَضَّلُونَ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَى عَلَى الْعَابِدِ بِأَفْضَلَ الْمَوَاقِعِ بِأَكْثَرَ مِنْ فَضْلِ السَّمَاءِ عَلَى الْأَرْضِ، وَ

ص: 504

3-4- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرکه حق خویشان پدر و مادرش را رعایت کند در بهشت هزار هزار درجه به او بدهند که فاصله ی هر دو درجه به اندازه ی مسافتی است که اسب تندرو در صد سال بدود. که یک درجه ی آن از نقره باشد؛ دیگری از طلا؛ دیگری از لؤلؤ؛ دیگری از زمرد؛ دیگری از زبرجد؛ دیگری از مشک؛ دیگری از عنبر و دیگری از کافور و آن درجه ها از این صنف هستند. هر که حق خویشان محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را رعایت کند به او درجات بالا و ثواب های بیشتر- به اندازه ی فزونی محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام بر پدر و مادر نسبی او می دهند.

4-4- امام صادق علیه السلام- خداوند غیبت و بدگمانی تو به برادران مؤمنت را [گناهی] بزرگ می داند. پس با چه جرأتی به سخن گفتن و نظر باطل دادن و تهمت زدن در میان یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله می پردازید؟ خداوند عزّوجلّ می فرماید به خاطر بیاورید زمانی را که این شایعه را از زبان یکدیگر می گرفتید و با دهان خود سخنی می گفتید که به آن یقین نداشتید و آن را کوچک می پنداشتید؛ در حالی که نزد خدا بزرگ است و مادامی که راهی برای نیکو سخن گفتن و کار نیک کردن در حضور و غیابت می یابی پس غیر از آن مکن چرا که خداوند می فرماید و به مردم نیک بگویید.

بخش 5: یتیمان؛

1-5- امام عسکری علیه السلام- به یتیمانی که پدرشان را از دست داده اند نیکی کنند، پدرانی که کفالت آن ها را برعهده دارند غذا و قوت آن ها را تأمین می کنند و اوضاع و احوالشان را سامان دهند.

2-5- امام عسکری علیه السلام- و یتیم تر از این یتیم کسی است که از امامش دور افتاده باشد و به وی دسترسی نداشته باشد و آن جا که با احکام دینش روبروست از حکم وی آگاه نباشد بدانید جایی که یکی از شیعیان به علوم ما واقف باشند و فرد دیگری که از شریعت ما بیخبر و از دیدار ما به دور است پیش او باشد و به او دسترسی داشته باشد در حکم یتیمی است که در پناه آن دانا به سر می برد؛ بدانید هر کس آن بی خبر را رهنمون شده و او را آگاه سازد و شریعت ما را به او بیاموزد، در جایگاه بلند بهشت همراه ما خواهد بود.

3-5- امام هادی علیه السلام- کسی که سرپرستی یتیمان آل محمّد صلی الله علیه و آله را که از امام خود دور افتاده، در نادانی خویش سرگردان مانده و در دستان شیاطین و دشمنان اهل بیت گرفتار آمده اند، به عهده گیرد و آن ها را از چنگال دشمنان رهایی بخشد و از حیرت و جهالت خارج سازد و وسوسه های شیاطین را از آن ها دور کند و با دلایل پروردگارشان و برهان های امامشان، دشمنان اهل بیت را مقهور سازد تا عهد خدا و بندگانش را به بهترین شکل حفظ ،نماید در نزد خداوند، بر عابدی که در بهترین مواقع به عبادت پرداخته برتری دارد؛ بیشتر از آن چه آسمان بر زمین و عرش و

ص: 505

الْعَرْشِ وَالْكُرْسِيِّ وَ الْحُجُبِ وَفَضْلُهُمْ عَلَى هَذَا الْعَابِدِ كَفَضْلِ الْقَمَرَ لَيْلَةَ الْبَدْرِ عَلَى أَخْفَى كَوْكَب فِي السَّمَاءِ﴾. (1)

4-5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿حَثَ اللَّهُ عَلَى بِرِّ الْيَتَامَى لِانْقِطَاعِهِمْ عَنْ آبَائِهِمْ فَمَنْ صَانَهُمْ صَانَهُ اللَّهُ وَ مَنْ أكْرَمَهُمْ أَكْرَمَهُ اللهُ وَ مَنْ مَسَحَ يَدَهُ برأس يتيم رفقاً بهِ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ فِي الْجَنَّةِ بِكُلِّ شَعْرَهُ مَرَّت تَحْتَ يَدِهِ قَصْراً أَوْسَعَ مِنَ الدُّنْيَا بِمَا فِيهَا وَ فِيهَا مَا تَشْتَهِي الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾. (2)

5-5- الصّادق علیه السلام- ﴿مَعَاشِرَ الشَّيْعَةِ كُونُوا لَنَا زَيْناً وَ لَا تَكُونُوا عَلَيْنَا شَيْئًا قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ احفظوا البنكُمْ وَكُفُوهَا عَنِ الْفُضُول وقبيح القول﴾. (3)

باب 6: المساكين

اشاره

1-6- الحسن علیه السلام- ﴿و المساكِينِ فَهُوَ مَنْ سَكَنَ الصِّرَ وَالْفَقْرُ حَرَكَتَهُ. أَلَا فَمَنْ وَاسَاهُمْ بحَوَاشِي مَالِهِ، وَسَعَ اللَّهُ عَلَيْهِ جَنَانَهُ، وَ أَنَالَهُ غُفْرَانَهُ وَ رِضْوَانَهُ﴾. (4)

2-6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَنْ قَوَّى مِسْكِيناً فِي دِينِهِ ضَعِيفاً فِي مَعْرِفَتِهِ عَلَىٰ نَاصِبٍ مُخَالِفِ فَأَفْحَمَهُ لَقَنَهُ اللَّهُ تَعَالَى يَوْمَ يُدْلَى فِي قَبْرِهِ أَنْ يَقُولَ اللَّهُ رَبِّي وَ مُحَمَّد نَبِي وَ عَلَى علیه السلام وَلَيَى وَ الْكَعْبَةُ قِبْلَتِى وَ الْقُرْآنُ بَهْجَتِي وَ عُدَّتِي وَ الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَانِي فَيَقُولُ اللَّهُ أَدْلَيْتَ بِالْحُجَّةِ فَوَجَبَتْ لَكَ أَعَالِى دَرَجَاتِ الْجَنَّةِ فَعِنْدَ ذَلِكَ يَتَحَوَّلُ عَلَيْهِ قَبْرَهُ أَنْزَهَ رِيَاضِ الْجَنَّةِ﴾. (5)

3-6- العسكرى علیه السلام- ﴿إنَّ مِنْ مُحِبى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدِ لَهُ مَسَاكِينَ مُوَاسَاتُهُمْ أَفْضَلُ مِنْ مساواة [مُوَاسَاة ] مَسَاكِينِ الْفُقَرَاءِ وَ هُمُ الَّذِينَ سَكَنَتْ جَوَارِحُهُمْ وَضَعْفَتْ قُوَاهُمْ عَنْ مُقَابَلَة أَعْدَاءِ اللَّهِ الَّذِينَ يُعَيَّرُونَهُمْ بِدِينِهِمْ وَيُسَفَهُونَ أَحْلَامَهُمْ أَلَا فَمَنْ قَوَّاهُمْ بِفِقْهِهِ وَ عِلْمِهِ حَتَّى أَزَالَ مَسْكَنَتَهُمْ ثُمَّ سَلَّطَهُمْ عَلَى الْأَعْدَاءِ الظَّاهِرِينَ النَّوَاصِب وَ عَلَى الْأَعْدَاءِ الْبَاطِنِينَ إِبْلِيسَ وَ مَرَدَتِهِ حَتَّى يَهْزِمُوهُمْ عَنْ دِينِ اللَّهِ وَ يَدُودُوهُمْ عَنْ أَوْلِيَاءِ آل رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم حَوَّلَ اللَّهُ تَعَالَى تِلْكَ

ص: 506

کرسی و حجاب های آسمان برتری دارد؛ برتری او بر چنین عابدی مانند برتری ماه شب چهارده بر کوچک ترین ستاره ی آسمان است.

4-5- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند بر نیکی به یتیمان تشویق کرده زیرا آن ها از داشتن پدر محروم گشته اند. پس هرکس که از آن ها نگهداری کند خداوند او را حفظ می کند و هر که ایشان را بزرگ بدارد، خداوند او را بزرگ می دارد و کسی که دستش را از روی مهربانی بر سر یتیم بکشد، خداوند در بهشت به ازای هر موی آن یتیم که از زیردست او گذشته قصری وسیع تر از دنیا را با آن چه در آن است به او می بخشد؛ که در آن جا تمام خواسته های نفس و هرچه مایه ی لذت دیدگان است فراهم می باشد و او در آن جا برای همیشه ماندگار خواهد ماند.

5-5- امام صادق علیه السلام- ای شیعیان شما باید زینت ما باشید؛ مبادا رفتار شما چهره ی زیبای ما را زشت نشان دهد به مردم نیک بگویید و زبان خود را حفظ کرده و از سخنان زیادی و زشت خودداری نمایید.

بخش 6: مستمندان؛

1-6- امام حسن علیه السلام- المُسَاكِينِ کسانی هستند که فقر و زیان آن ها را از حرکت و تکاپو نگه داشته و ساکن کرده است. بدانید هر که با گوشه ای از مال خود از ایشان دلجویی کند، خداوند با بهشت خود بر او سخاوت می ورزد و آمرزش و خشنودی خود را بهره او می سازد.

2-6- امام علی علیه السلام- هر کس نیازمندی را در دین و ناتوانی را در دانش نیرومند سازد تا بتواند در برابر دشمنان ستیزه جو، با دلیل و برهان مقاومت کند آن عالم در آن روز که در قبر سرازیر می شود خداوند به او الهام می کند تا بگوید «الله» پروردگار من است و محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر صلی الله علیه و آله من و على علیه السلام ولی من و کعبه قبله ی من و قرآن شادمانی و ساز و برگ و سرمایه ی من است و مؤمنین برادران من هستند» سپس خداوند می فرماید حجتی آوردی که والاترین درجات بهشت را برایت واجب ساخت». در این هنگام قبر او به دلگشاترین باغ های بهشت تبدیل می شود.

3-6- امام عسکری علیه السلام- جمعی از دوستداران آل محمّد صلی الله علیه و آله از نظر علمی مسکین و فقیرند. یاری و مساعدت نمودن به این فقرا افضل و برتر از کمک کردن به فقرای معمولی بیمال و ثروت است. اینان کسانی هستند که در مقابل دشمنان خدا توان حرکت ندارند و برای مقابله با آن ها قوایشان کم اثر است؛ مورد ملامت مخالفان ما قرار می گیرند و خواسته های نابخردانه شان (دشمن) را بر ما اهل بیت تحمیل می کنند و هر که از این جماعت دستگیری نموده و آن ها را با سلاح علم و برهان در برابر دشمن نیرو بخشد و فقر و عجز آنان ابرطرف نموده و بر دشمن ظاهری- دشمنان دین خدا- و دشمن باطنی- ابلیس و یاران سرکشش- چیره گرداند، خداوند

ص: 507

الْمَسْكَنَةَ إِلَى شَيَاطِينِهِمْ فَأَعْجَزَهُمْ عَنْ إِصْلَالِهِمْ قَضَى اللَّهُ تَعَالَى بِذَلِكَ قَضَاءَ حَقٌّ عَلَى لِسَانِ رَسُول الله صلی الله علیه و آله﴾. (1)

4-6- العسكرى علیه السلام- ﴿مَنْ كَانَ مِنْ شِيعَتِنَا عَالِماً بِشَرِيعَتِنَا فَأَخْرَجَ ضُعَفَاءَ شِيعَتِنَا مِنْ ظُلْمَةِ جَهْلِهِمْ إِلَى نُورِ الْعِلْمِ الَّذِي حَبَوْنَاهُ بِهِ جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى رَأْسِهِ تَاجُ مِنْ نُورٍ يُضِيءُ لِجَمِيعِ أَهْلِ الْعَرَصَاتِ وَ خَلَهُ لَا تَقُومُ لِأَقَلَّ سِلْكَ مِنْهَا الدُّنْيَا بِحَذَا فِيرِهَا ثُمَّ يُنَادِي مُنَادٍ يَا عِبَادَ اللَّهِ هَذَا عَالِمٌ مِنْ تَلَامِذَةَ بَعْضٍ عُلَمَاءِ آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام أَلَا فَمَنْ أَخَرَجَهُ فِي الدُّنْيَا مِنْ حَيْرَةِ جَهْلِهِ فَلْيَتَشَبَّتْ بِنُورِهِ لِيُخْرِجَهُ مِنْ حَيْرَةِ ظُلْمَةِ هَذِهِ الْعَرَصَاتِ إِلَى نُزْهَةِ الْجِنَانِ فَيُخْرِجُ كُلَّ مَنْ كَانَ عَلَّمَهُ فِی اَلدُّنْیَا خَیْراً أَوْ فَتَحَ عَنْ قَلْبِهِ مِنَ اَلْجَهْلِ قُفْلاً أَوْ أَوْضَحَ لَهُ عَنْ شُبْهَهٍ.﴾. (2)

باب 7: قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً

اشاره

1-7- العسكري علیه السلام- ﴿قُولُوا لِلنَّاسِ الَّذِينَ لَا مَتُونَة لَكُمْ عَلَيْهِمْ حُسْنَا عَامِلُوهُمْ بِخُلُقِ جَمِيل﴾. (3)

2-7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي عَلِيٍّ قَالَ كُنَّا عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَتَاهُ رَجُلُ فَقَالَ... جُعِلْتُ فِدَاكَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً هُوَ لِلنَّاسِ جَمِيعاً؛ فَضَحِكَ وَ قَالَ: لَا عَلَى قُولُوا محمّد رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ عَلَى أَهْلِ بَيْتِه﴾. (4)

3-7- الصّادق علیه السلام- ﴿قُولُوا لِلنَّاسِ كُلِّهِمْ حُسْنًاً مُؤْمِنِهِمْ وَ مُخَالِفِهِمْ أَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَيَبْسُطُ لَهُمْ وَجْهَهُ وَ أَمَّا الْمُخَالِفُونَ فَيُكَلِّمُهُمْ بِالْمُدَارَاةِ لِاجْتِذَابِهِمْ إِلَى الْإِيمَانِ فَإِنِ اسْتَتَرَ مِنْ ذَلِكَ يَكْفَ شُرُورَهُمْ عَنْ نَفْسِهِ وَ عَنْ إِخْوَانِهِ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ الْإِمَامُ إِنَّ مُدَارَاةَ أَعْدَاءِ اللَّهِ مِنْ أَفْضَلَ صَدَقَة الْمَرْءِ عَلَى نَفْسِهِ وَ إِخْوَانِهِ﴾. (5)

4-7- الصّادق علیه السلام- ﴿قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ لَا تَقُولُوا إِلَّا خَيْراً حَتَّى تَعْلَمُوا مَا هُوَ﴾. (6)

ص: 508

متعال نیز این عجز و ناتوانی را بر مخالفین و دشمنان آن فرد مستولی می فرماید و آن ها را از گمراه کردن او عاجز می کند و این طبق فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله یک حقیقت و امر حتمی است.

4-6- امام عسکری علیه السلام- هر که پیرو و شیعه ی ما و عالم به دستورات ما باشد و پیروان ضعیف و ناتوان ما را از تاریکی جهل و نادانی به نور علم و دانشی که به او عطا نموده ایم خارج سازد، روز قیامت تاجی از نور بر سر خواهد داشت و تمامی اهل آن ساحت را روشن می سازد. و نیز جامه ای خواهد داشت که تمام دنیا با ذره ای از رشته و نخ آن برابری نمی کند سپس نداکننده ای فریاد بر می آورد ای بندگان خدا این فرد دانشمند یکی از شاگردان آل محمّد صلی الله علیه و آله است». بدانید افرادی که در آن سرا با توسل به نور دانش او از حیرت جهل و نادانی بیرون رفته اند در این سرا نیز به کمک نور او از تمام مراحل دشوار قیامت خارج شده و به تفرجگاههای بهشت رهنمون می شوند. پس هر که در دنیا خیری به او آموخته و قفل جهل و نادانی از قلبش گشوده یا شبهه ای را برایش روشن و آشکار ساخته همه و همه از آن مراحل دشوار قیامت خارج می شوند.

بخش7: و به مردم سخن نیک بگویید.

1-7- امام عسکری علیه السلام- با کسانی که بار آن ها به دوش شما سنگینی نمی کند، [و به شما ضرری نمی رسانند] به نیکی رفتار کنید و با اخلاق خوب و حسن رفتار با آن ها گفتگو نمایید.

2-7- امام صادق علیه السلام- از ابوعلی نقل شده است که گفت: ما نزد امام صادق علیه السلام بودیم. مردی نزد ایشان آمد و گفت... فدایت شوم! آیا این سخن پروردگار قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً شامل همه ی مردم می باشد؟ پس امام خندید و فرمود: «نه منظور این است که نسبت به محمّد صلی الله علیه و آله رسول خدا و خاندانش چنین سخن بگویید.

3-7- امام صادق علیه السلام- با همه ی مردم- از مؤمن و مخالف نیکو سخن بگویید؛ مؤمنین را با روی خوش و مخالفان را با سازش همراه سازید تا به ایمان کشانده شوند؛ زیرا [شخص مدارا کننده با کمتر از آن هم می تواند شر آن ها را از خود و هم از برادران مؤمنش باز دارد. امام علیه السلام فرمود: «مدارا» با دشمنان خدا به طوری که شر او را برطرف کند از برترین صدقه ها بر خودش و برادرانش است».

4-7- امام صادق علیه السلام- قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً یعنی تا یک فرد را کاملاً نشناخته اید و به بدی او اطلاعی نیافته اید فرض را به خوبی گذاشته و در مورد او فقط سخن نیکو بگویید.

ص: 509

5-7- الباقر علیه السلام- ﴿عن جابر عَنِ الباقر: قُولُوا لِلنَّاسِ أَحْسَنَ مَا تُحِبُّونَ أَنْ يُقَالَ لَكُمْ فَإِنَّ الله اللَّهَ يُبْغِضُ اللَّعَانَ السَّبَّابَ الطَّعَانَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ الْمُتَفَحِّشَ السَّائِلَ الْمُلْحِفِ وَيُحِبُّ الْحَيَى الْحَلِيمَ الْعَفيفَ الْمُتَعَفِّف﴾. (1)

6-7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَدِير الصَّيْرِ فِى قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللهِ: أَطْعِمُ سَائِلًا لَا أَعْرِفُهُ مُسْلِماً؟ فَقَالَ: نَعَمْ! أَعْطِ مَنْ لَا تَعْرِفُهُ بِوَلَايَةِ وَ لَا عَدَاوَةَ لِلْحَقِّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ لَا تُطْعِمْ مَنْ نَصَبَ لِشَيْءٍ مِنَ الْحَقِّ أَوْ دَعَا إِلَى شَيْءٍ مِنَ الْبَاطِلِ﴾. (2)

7-7- الصّادق علیه السلام- ﴿أوصِيكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ لَا تَحْمِلُوا النَّاسَ عَلَى أَكْتَافِكُمْ فَتَذِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً ثُمَّ قَالَ: عُودُوا مَرْضَاهُمْ وَاحْضُرُوا جَنَائِزَهُمْ وَ اشْهَدُوا لَهُمْ وَ عَلَيْهِمْ وَصَلُّوا مَعَهُمْ فِي مَسَاجِدِهِمْ حَتَّى يَكُونَ التَّمْيِيزُ وَ تَكُونَ الْمُبَايَنَةُ مِنْكُمْ وَ مِنْهُمْ﴾. (3)

8-7- الصّادق علیه السلام- ﴿حُسْنُ الْمُعَاشَرَة مَعَ خَلْقِ اللَّهِ تَعَالَى فِي غَيْر مَعْصِيَة مِنْ مَزِيدِ فَضْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عِنْدَ عَبْدِهِ وَ مَنْ كَانَ خَاضِعَا فِي السِّرِّ كَانَ حَسَنَ الْمُعَاشَرَةِ فِي الْعَلَانِيَةِ فَعَاشِرِ الْخَلْقَ لِلَّهِ وَ لَا تُعَاشِرُهُمْ لِنَصيبك مِنَ الدُّنْيَا وَلِطَلَبِ الْجَاءِ وَالرِّيَاءِ وَالسُّمَّعَةِ وَلَا تَستقطنَ [تَسْقُطَنَ] بِسَبَبِهَا عَنْ حُدُودِ الشَّرِيعَةِ مِنْ بَابِ الْمُمَاثَلَةِ وَالشُّهْرَةِ فَإِنَّهُمْ لَا يُغْنُونَ عَنْكَ شَيْئًا وَ تَفُوتُكَ الْآخِرَةُ بِلَا فَائِدَة وَاجْعَلْ مَنْ هُوَ أَكْبَرُ مِنْكَ بمَنْزِلَة الْأَبِ وَالْأَصْغَرَ بِمَنْزِلَةِ الْوَلَدِ وَالْمِثْلَ بِمَنْزِلَة الْأَخِ وَ لَا تَدَعْ مَا تَعْمَلُهُ يَقِيناً مِنْ نَفْسِكَ بِمَا تَشَكَ فِيهِ مِنْ غَيْرِكَ وَكُنْ رَفِيقاً فِي أَمْرِكَ بِالْمَعْرُوفِ شَفِيقاً فِي نَهْيِكَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لَا تَدَعِ النَّصِيحَةَ فِي كُلِّ حَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ اقْطَعْ عَمَّنْ تُنْسِيكَ وَصْلَتُهُ ذِكْرَ اللَّهِ وَ تَشْغَلَكَ الْفَتْهُ عَنْ طَاعَةِ اللَّهِ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ أَوْلِيَاءِ الشَّيْطَانِ وَ أَعْوَانِهِ وَ لَا يَحْمِلَنَّكَ رُؤْيَتُهُمْ إِلَى الْمُدَاهَنَةِ عَلَى الْحَقِّ فَإِنَّ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ المبين العظيم وَ يَقُوتُك الآخِرة بلا فَائِدَة﴾. (4)

ص: 510

5-7- امام باقر علیه السلام- جابر از امام باقر علیه السلام نقل کرده است درباره ی مردم بهترین چیزی را که می خواهید به شما گفته شود بگوئید زیرا خدا لعنت کننده دشنام دهنده طعنه زننده بر مؤمنین زشت گفتار بدزبان و گدای سمج را دشمن می دارد خداوند فرد با حیای بردبار پارسای خویشتن دار را دوست دارد.

6-7- امام صادق علیه السلام- سدیر صیرفی گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «آیا به گدایی که نمی دانم مسلمان است یا نه غذا بدهم؟ فرمود بله به کسی که از دوستی یا دشمنی او با حق آگاه نیستی عطا کن. خداوند عزّوجلّ می فرماید: ﴿وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا﴾ با مردم نیکو سخن بگو اما اگر می دانی که او کسی است که به گونه ای با حق می ستیزد یا به گونه ای به سمت باطل فرا می خواند چیزی به او عطا نکن».

7-7- امام صادق علیه السلام- شما را به تقوای الهی سفارش می کنم؛ مردم را بر خود چیره نگردانید که در این صورت خوار می شوید خدای عزّوجلّ در قرآن کریم می فرماید: وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً سپس فرمود از بیماران آنان عیادت کنید؛ در تشییع جنازه یشان حاضر شوید و در اختلافاتشان] شهادت بدهید؛ اگرچه به نفع یا به ضررشان باشد و با آن ها در مساجدشان نماز بگزارید تا آن چه میان شما و آنان متفاوت است مشخص شود».

8-7- امام صادق علیه السلام- خوش برخوردی با خلق خدای تعالی در غیر گناه از فزونی فضل خدای عزّوجلّ بر بنده اش است؛ هر که در تنهایی خشوع دارد در آشکارا خوش برخورد است. با خلق خدا به خاطر جلب رضایت خدا معاشرت کن؛ نه برای بهره ی دنیا طلب، جاه، خودنمائی و شهرت و به سبب گرفتاری به این گناهان از مرز دین بیرون مرو که خود را الگوی دیگران سازی و به شهرت برسی؛ چرا که برایت هیچ سودی ندارند و آخرت بی فایده از دستت می رود، و آن که از تو بزرگتر است چون پدر کوچکتر را چون فرزند و همسال را چون برادر خود بدان. و به خاطر شک دیگران به مطلبی یقین خود را نسبت به آن چیز رها نکن و در امر به معروفت نرم باش و در نهی از منکرت مهر ورز و در هر حال خیرخواه باش خدای عزّوجلّ فرموده است: ﴿وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسناً﴾ و از کسی که رابطه با او تو را از یاد خدا بازداشته و الفتش تو را از طاعت خدا برگیرد، پیوند بیر؛ زیرا او و یاوران او از اولیاء شیطان هستند [مواظب باش] دیدار آنان تو را به سستی در امر حق و اندارد که آن زیان روشنی است و آخرت را بیهیچ سود از دست تو خواهد ربود.

ص: 511

9-7- الصّادق علیه السلام- ﴿خالطوا النَّاسَ وَآتُوهُمْ وَأَعِينُوهُمْ وَ لَا تُجَانِبُوهُمْ وَقُولُوا لَهُمْ كَمَا قَالَ اللهُ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا﴾. (1)

10-7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَرَضَ عَلَى النِّسَانِ الْإِقْرَارَ وَ التَّعْبِيرَ عَنِ الْقَلْبِ بِمَا عَقَدَ عَلَيْهِ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ قُولُوا آمَنَّا بِالله وَمَا أُنزِلَ إِلَيْنا... وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً﴾. (2)

11-7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا مَا فَرَضَهُ اللَّهُ عَلَى اللَّسَانِ فَقَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ فِي مَعْنَى التَّفْسِيرِ لِمَا عقدَ بِهِ الْقَلْبُ وَ أَقرَّ بِهِ أَوْ جَحَدَهُ فَقَوْلُهُ تَعَالَى قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً﴾. (3)

12-7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿نُسخ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً يَعْنِي الْيَهُودَ حِينَ هَادَنَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَلَمَّا رَجَعَ مِنْ غَرَاة تَبُوكَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى قَاتِلُوا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالله وَ لا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى وَهُمْ صاغِرُونَ فَنَسَخَتْ هَذِهِ الْآيَةُ تِلْكَ الْهُدْنَةَ ﴾. (4)

13-7- الباقر علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي أَهْلِ الذَّمَّةِ ثُمَّ نَسَخَهَا قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ قاتِلُوا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالله وَ لا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ لا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صَاغِرُونَ﴾. (5)

14-7- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿نَسَخَت بقولِهِ فَاقْتُلُوا المُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ﴾. (6)

15-7- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿نُسِخَ بِقَوْلِهِ قَاتِلُوهُمْ حَتَّى يَقُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَوْ يَقْبَلُوا الْجِزْيَةَ﴾. (7)

باب 8: أَقِيمُوا الصَّلاةَ

اشاره

1-8- العسكرى علیه السلام- ﴿أقِيمُوا الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ وَأَقِيمُوا أَيْضاً الصَّلَاةَ عَلَى مُحَمَّد وَآلِهِ الطيبين علیهم السلام عِند أحوال غضبكُمْ وَرِضَاكُمْ وَشِدَّتِكُمْ وَرَخَاكُمْ وَهُمُومِكُمُ المُعلقة لِقُلُوبِكُمْ﴾. (8)

ص: 512

9-7- امام صادق علیه السلام- با مردم معاشرت کنید؛ به ایشان ببخشید؛ کمکشان کنید؛ خود را از آن ها دور نکنید؛ با آن ها به خوبی سخن بگویید. همان گونه که خداوند امر کرده است: ﴿وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حسناً﴾.

10-7- امام علی علیه السلام- و [خداوند] بر زبان اقرار و اظهار عقیده ی قلبی را واجب نموده است [ایمان قلبی] باید با اظهار زبانی همراه شود؛ خدای عزّوجلّ فرموده است: ﴿قُولُوا آمَنَّا بِالله وَ ما أُنزِلَ ...﴾ و همچنین فرموده است: ﴿وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً﴾.

11-7- امام علی علیه السلام- و اما آن چه خداوند بر زبان واجب کرده بیان معنای آن چیزی است که قلب به آن ایمان آورده و در پی آن زبان به آن اقرار کرده یا آن را انکار می نماید؛ طبق این سخن خداوند: ﴿قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً﴾ (یعنی ایمان قلب باید با اظهار زبان تأیید شود).

12-7- امام على علیه السلام- آيه قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً که منظور از مردم در آن، یهود است- هنگامی نازل شد که رسول خدا صلی الله علیه و آله با ایشان صلح کرد- پس از بازگشت نبرد تبوک با نزول آیه ی با کسانی از اهل کتاب که نه به خدا و نه به روز جزا ایمان دارند و نه آن چه را خدا و رسولش تحریم کرده حرام می شمرند و نه آیین حق را می پذیرند پیکار کنید تا زمانی که با خضوع و تسلیم، جزیه را به دست خود بپردازند (توبه/29) [آن صلح به سبب دشمنی یهودیان] نسخ شد.

13-7- امام باقر علیه السلام- خداوند بلند مرتبه فرمود: ﴿قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً﴾ این آیه در مورد اهل ذمه (اهل کتاب) نازل شد سپس این آیه با کسانی از اهل کتاب که نه به خدا و نه به روز جزا ایمان دارند و نه آن چه را خدا و رسولش تحریم کرده حرام می شمرند، و نه آیین حق را می پذیرند پیکار کنید تا زمانی که با خضوع و تسلیم جزیه را به دست خود بپردازند! (توبه/29) آن آیه قبلی را نسخ کرد.

14-7- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- این آیه با نزول ﴿فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ﴾ نسخ گردید.

15-7- ابن عباس رحمه الله علیه و آله- این آیه با این کلام نسخ شد با ایشان بجنگید تا این که بگویند پروردگاری جز الله نیست یا این که جزیه بپردازند.

بخش 8: نماز را برپادارید.

1-8- امام عسکری علیه السلام- نمازهای پنجگانه را ادا کنید و به آل محمّد هم رحمت و درود بفرستید. در هنگام خوشحالی و یا غضب در هنگام سختی و یا رفاه و در حالی که گرفتار غمی شده اید که قلبتان را گرفتار خود کرده است [صلوات بر آل محمّد صلی الله علیه و آله را فراموش نکنید].

ص: 513

2-8- العسكري علیه السلام- ﴿أقِيمُوا الصَّلاةَ فَهُوَ أَقِيمُوا الصَّلَاةَ بِتَمَامِ رُكُوعِهَا وَ سُجُودِهَا وَ [حِفْظِ] مَوَاقِيتِهَا، وَأَدَاءِ حُقُوقِهَا الَّتِي إِذَا لَمْ تُؤَدِّ لَمْ يَتَقَبَّلُهَا رَبُّ الْخَلَائِقِ أَ تَدْرُونَ مَا تِلْكَ الْحُقُوقُ فَهِيَ اتَّبَاعُهَا بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّد وَ عَلَى وَ آلِهِمَا مُنْطَوِياً عَلَى الِاعْتِقَادِ بِأَنَّهُمْ أَفْضَلُ خِيَرَةِ اللَّهِ، وَالْقُوَّامُ بِحْقُوقِ اللَّهِ، وَالنُّصَارُ لِدِينِ اللَّهِ﴾. (1)

باب 9: آتُوا الزَّكَاةَ

1-9- العسكرى علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَ: وَآتُوا الزَّكَاةَ أَيْ مِنَ الْمَالِ وَ الْجَاهِ وَقُوَّةَ الْبَدَنِ فَمِنَ الْمَالِ مُوَاسَاةُ إِخْوَانِكَ الْمُؤْمِنِينَ وَ مِنَ الْجَاهِ إِيصَالُهُمْ إِلَى مَا يَتَقَاعَسُونَ عَنْهُ لِضَعْفِهِمْ عَنْ حَوَائِجِهِمْ الْمُقَرَّرَة فِي صُدُورِهِمْ وَ بِالْقُوَّةَ مَعُونَةُ أَحْ لَكَ قَدْ سَقَطَ حِمَارُهُ أَوْ جَمَلُهُ فِي صَحْرَاءَ أَوْ طَرِيقَ وَ هُوَ يَسْتَغِيثُ فَلَا يُغَاثُ تُعِينُهُ حَتَّى يَحْمِلَ عَلَيْهِ مَتَاعَهُ وَ تُرْكِبُهُ وَ تُنْهَضُهُ حَتَّى يَلْحَقَ الْقَافِلَةَ وَأَنتَ فِي ذَلِكَ كُلِّهِ مُعْتَقِدُ لِمُوَالَاةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ وَ أَنَّ اللَّهَ يُزَكِّي أَعْمَالَكَ وَ يُضَاعِفُهَا بمُوالاتِكَ لَهُمْ وَ بَرَاءَتِكَ مِنْ أَعْدَائِهِمْ﴾. (2)

باب 10: ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ

10-1- العسكرى علیه السلام- ﴿ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ أَيُّهَا الْيَهُودُ عَنِ الْوَفَاءِ بِمَا نُقِلَ إِلَيْكُمْ مِنَ الْعَهْدِ الَّذِي أَذَاهُ أَسْلَافُكُمْ إِلَيْكُمْ﴾. (3)

باب 11: إِلا قليلاً مِنْكُمْ

1-11- العسكرى علیه السلام- ﴿يَا مَعَاشِرَ الْيَهُودِ الْمَأْخُوذَ عَلَيْكُمْ مِنْ هَذِهِ الْعُهُودِ كَمَا أُخِذَ عَلَى أسلافكم﴾. (4)

باب 12: وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ

اشاره

1-12- العسكرى علیه السلام- ﴿أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ عَنْ ذَلِكَ الْعَهْدِ تَارِكِينَ لَهُ غَافِلِينَ﴾. (5)

2-12- العسكرى علیه السلام- ﴿عن أمر الله عَزَّوَجَلَّ الَّذِي فَرَضَهُ ﴾. (6)

ص: 514

2-8- امام عسکری علیه السلام- نماز را با رکوع و سجود و در اوقات آن کامل برپا دارید و حقوقش را به جای آورید؛ حقوقی که اگر ادا نشود پروردگار ،آفریدگان آن نماز را نمی پذیرد. آیا می دانید آن حقوق چیست؟ این است که با درود فرستادن بر محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و خاندان ایشان همراه باشد و این باور را در برگیرد که ایشان برترین برگزیدگان خدا هستند که حقوق او را برپا داشته و دین او را یاری کرده اند.

بخش 9: زکات بپردازید.

1-9- امام عسکری علیه السلام- وَآتُوا الزَّكَاةَ از مال و مقام و نیروی بدن [زکات بپرداز]؛ با مال از برادران مؤمنت دلجویی کن و با مقام ،خود آنان را به رفع نیازهایی برسان که از روی ناتوانی در سینه هایشان بازمانده و موج می زند؛ و نیز با نیروی خود به برادری کمک رسان که در بیابان یا راهی الاغ یا شترش تلف شده و کمک می خواهد و کسی به فریادش نمی رسد؛ پس او را یاری رسان کالایش را برایش حمل کن سوارش کن و دستش را بگیر تا این که به کاروان بپیوندد و همه ی این کارها را در حالی انجام بده که به ولایت محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش باور داری. پس خداوند به خاطر این که ایشان را دوست می داری و از دشمنان ایشان بیزاری می جویی، کردارت را پاک و دوچندان می سازد.

بخش 10: سپس با این که پیمان بسته بودید همه ی شما سرپیچی کردید.

1-10- امام عسکری علیه السلام- اما شما ای یهودیان از انجام و وفاداری به عهدی که توسط پدرانتان به شما منتقل شده و به آن اطلاع پیدا کردید سرباززدید.

بخش 11: جز عده ی کمی از شما؛

1-11- امام عسکری علیه السلام- ای گروه یهودیان که همچون اجدادتان این پیمان ها از شما گرفته شد.

بخش 12: وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ؛ و [از وفای به پیمان خود] روی گردان شدید.

1-12- امام عسکری علیه السلام- شما از آن عهدها اعراض نموده، آن ها را ترک کرده اید و در غفلت به سر می برید.

2-12- امام عسکری علیه السلام- از فرمان خداوند عزّوجلّ که آن را واجب فرمود. [روی برگرداندید].

ص: 515

قوله تعالى: ﴿وَ إِذْ أَخَذْنا ميثاقَكُمْ لا تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَلا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ﴾ (84)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿نَزَلَتْ وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لا تَسْفِكُونَ دِماءَكُمْ الْآيَةَ فِي الْيَهُودِ أَي الَّذِينَ نَقَضُوا عَهْدَ اللَّهِ وَكَذَّبُوا رُسُلَ اللَّهِ وَ قَتَلُوا أَوْلِيَاءَ اللَّهِ﴾. (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِي أَبِي ذَرٍّ وَ عُثْمَانَ بْن عَفَّانَ وَكَانَ سَبَبُ ذَلِكَ لَمَّا أَمَرَ عُثْمَانُ بنفى أبي ذَرِّ إِلَى الرَّبَدَة دَخَلَ عَلَيْهِ أَبُو ذَرِّ وَكَانَ عَلِيلًا مُتَوَكَّنَا عَلَى عَصَاهُ وَ بَيْنَ يَدَيْ عُثْمَانَ مِائَةً أَلْفِ دِرْهَم قَدْ حُمِلَتْ إِلَيْهِ مِنْ بَعْضِ النَّوَاحِي وَأَصْحَابُهُ حَوْلَهُ يَنْظُرُونَ إِلَيْهِ وَ يَطْمَعُونَ أَنْ يَقْسِمَهَا فِيهِمْ فَقَالَ أَبُو ذَرِّ لِعُثْمَانَ: مَا هَذَا الْمَالُ؟ فَقَالَ عُثْمَانُ مِائَةً أَلْفِ دِرْهَم حُمِلَتْ إِلَيَّ مِنْ بَعْضِ النَّوَاحِي أريدُ أَنْ أَضُمَ إِلَيْهَا مِثْلَهَا ثُمَّ أَرَى فِيهَا رَأيي. فَقَالَ أَبُو ذَرِّ: يَا عُثْمَانُ: أَيْمَا أَكْثَرُ مِائَةً أَلْفِ دِرْهَم أَوْ أَرْبَعَةُ دَنَانِينَ. فَقَالَ عُثْمَانُ: بَلْ مِائَةُ أَلْفِ دِرْهَم فَقَالَ أَبُو ذَرِّ: أَ مَا تَذْكُرُ أَنِّي أَنَا وَأَنْتَ دَخَلْنَا عَلَى رَسُولِ اللهِ عِشَاءَ فَرَأَيْنَاهُ كَثِيبَاً حَزِينَاً فَسَلَّمْنَا عَلَيْهِ فَلَمْ يَرُدَّ عَلَيْنَا السَّلَامَ فَلَمَّا أَصْبَحْنَا أَتَيْنَاهُ فَرَأَيْنَاهُ ضَاحِكاً مُسْتَبْشِراً ف قُلْنَا لَهُ: بِآبَائِنَا وَ أُمَّهَاتِنَا دَخَلْنَا عَلَيْكَ الْبَارِحَةَ فَرأَيْنَاكَ كَثِيباً حَزيناً وَ عُدْنَا إِلَيْكَ الْيَوْمَ فَرَأَيْنَاكَ ضَاحِكاً مُسْتَبْشِراً فَقَالَ. نَعَمْ كَانَ [قَدْ بَقِيَ عِنْدِي مِنْ فَيْ الْمُسْلِمِينَ أَرْبَعَةُ دَنَانِيرَ لَمْ أَكُنْ قَسَمْتُهَا وَ خِفْتُ أَنْ يُدْرِكَنِي الْمَوْتُ وَ هِيَ عِنْدِي وَقَدْ قَسَمْتُهَا الْيَوْمَ فَاسْتَرَحْتُ الْخَبَرَ﴾. (2)

باب 1: إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ اذْكُرُوا يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ حِينَ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ عَلَى أَسْلَائِكُمْ وَ عَلَى كُلِّ مَنْ يَصِلُ إِلَيْهِ الْخَبَرُ بِذَلِكَ مِنْ أَخْلَافِهِمُ الَّذِينَ أَنْتُمْ مِنْهُمْ﴾. (3)

باب 2: لا تَسْفِكُونَ دِماءَكُمْ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿لا ينفك بَعْضُكُمْ بِمَا بَعْض﴾. (4)

ص: 516

و هنگامی را که از شما پیمان گرفتیم که خون هم را نریزید؛ و یکدیگر را از سرزمین خود بیرون نکنید سپس شما پذیرفتید؛ و [بر این پیمان] گواه بودید. (84)

سبب نزول

اشاره

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- این آیه در شأن یهود نازل شد؛ در شأن آن یهودیانی نازل شد که عهد و پیمان خدا را شکستند؛ پیامبران خدا را تکذیب نمودند و اولیاء او را شهید کردند.

2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- این آیه در مورد ابوذر و عثمان ابن عفان نازل شده و دلیل این که عثمان، ابوذر را به ربذه تبعید کرد این بود که ابوذر در حالی که بیمار بوده و به عصایش تکیه کرده بود، بر عثمان وارد شد در مقابل او (عثمان) صد هزار درهم بود که از برخی نواحی به نزدش آورده بودند و یارانش دورش را گرفته و به او نگاه می کردند و چشم طمع به آن اموال دوخته بودند تا بین آن ها تقسیم کند ابوذر به عثمان گفت: این اموال چیست؟ عثمان جواب داد: صدهزار درهم است که از بعضی نواحی به سوی من آورده شده و من می خواهم مثل همان مقدار را به آن ضمیمه کرده و سپس درباره ی آن تصمیم بگیرم ابوذر له پرسید: «ای عثمان صدهزار درهم بیشتر است یا چهار دینار؟ او جواب داد البته صدهزار دینار ابوذر گفت: «آیا یادت نمیآید که شبی من و تو بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شدیم و ایشان افسرده و محزون بود؛ طوری که به او سلام کردیم اما جواب نفرمود و فردا صبح که نزدش حاضر شدیم او را خندان و شادمان دیدیم و گفتیم پدران و مادرانمان !فدایتان دیشب که به دیدنتان آمدیم شما را غمگین و افسرده دیدیم و امروز به سویتان بازگشتیم در حالی که شما را شاد و خوشحال می بینیم. حضرت فرمود: بله چهار دینار از خراج مسلمانان نزد من باقی مانده بود که تقسیمش نکرده بودم و می ترسیدم در حالی که آن نزد من است از دنیا بروم. امروز آن را تقسیم کرده ام و به واسطه ی آن آسوده گشتم».

بخش 1: و هنگامی را که از شما پیمان گرفتیم.

1-1- امام عسکری علیه السلام- ای بنی اسرائیل آن زمانی را به یاد بیاورید که این پیمان شما را از هرکس از گذشتگان شما که این خبر به او رسید گرفتیم همان افرادی که شما نیز از نسل آن ها هستید.

بخش 2: که خون هم را نریزید

1-2- امام عسکری علیه السلام- خون یکدیگر را نریزید.

ص: 517

باب 3: لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿لا يُخْرِجُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً مِنْ دِيَارِهِمْ﴾. (1)

باب 4: ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ بِذَلِكَ الْمِيثَاقِ كَمَا أَقَرَّ بِهِ أَسْلَافُكُمْ وَالْتَرَمْتُمُوهُ كَمَا الْتَزَمُوهُ﴾. (2)

2-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَكَانُوا كُفَّاراً لِتَركِهِمْ مَا أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ فَنَسَبَهُمْ إِلَى الْإِيمَانِ بإِقْرَارِهِمْ بِأَلْسِنَتِهِمْ عَلَى الظَّاهِرِ دُونَ الْبَاطِنَ فَلَمْ يَنْفَعْهُم ذَلِكَ بِقَوْلِهِ تَعَالَى فَما جَزاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيَّ فِي الحَيَاةِ الدُّنْيا﴾. (3)

باب 5: أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿تَشْهَدُونَ بِذَلِكَ عَلَى أَسْلَائِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿ ثُمَّ أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِيقًا مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدَّ الْعَذَابِ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾. (85)

باب 1: ثُمَّ أَنتُم هؤلاء

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿ثُمَّ أَنْتُمْ مَعَاشِرَ الْيَهُودِ... يَا مَعْشَرَ الْيَهُودِ﴾. (5)

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ خَطَبَ النَّاسَ بِالْمَدِينَةِ بَعْدَ سَبْعَةِ أَيَّامٍ مِنْ وَفَاةِ رَسُولِ الله صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ... وَ إِنِّى فِيكُمْ أَيُّهَا النَّاسُ كَهَارُونَ فِي آلِ فِرْعَوْنَ وَكَبَابٌ حِطَّةٍ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ كَسَفِينَة نُوحٍ فِي قَوْمِ نُوحٍ إِنِّى النَّبَأَ الْعَظِيمُ وَالصِّدِّيقُ الْأَكْبَرُ وَ عَنْ قَلِيلِ سَتَعْلَمُونَ مَا

ص: 518

بخش 4: یکدیگر را از سرزمین خود بیرون نکنید.

1-3- امام عسکری علیه السلام- و یکدیگر را از شهر خارج (تبعید) نکنید.

بخش 4: شما پذیرفتید.

1-4- امام عسکری علیه السلام- سپس مانند گذشتگان خود به این پیمان اقرار نمودید و مانند اجدادتان به اجرای آن ملتزم شدید.

2-4- امام علی علیه السلام- خداوند آن ها را کافر خواند زیرا آنان اوامر او را اطاعت نکردند و آن ها را از آن جهت مؤمن دانست که در ظاهر اقرار کردند اگر چه در باطن قبول نداشتند، ولی آن ایمان ظاهری به آن ها سودی نبخشید و جز رسوائی آخرت برای آن ها اثری نداشت؛ همان طور که خداوند فرمود سزای هرکس از شما که مرتکب این عمل شود جز رسوائی در حیات دنیا نیست.

بخش 5: و [بر این پیمان] گواه بودید.

1-5- امام عسکری علیه السلام- شما خود شاهد بر [ظلم و عهدشکنی] خود و گذشتگانتان هستید.

و شما آن هایی هستید که یکدیگر را می کشید و جمعی از خودتان را از سرزمینشان بیرون می کنید؛ و در این گناه و تجاوز از یکدیگر پشتیبانی می کنید؛ و این ها همه نقض پیمانی است که با خدا بسته اید در حالی که اگر بعضی از آن ها به صورت اسیران نزد شما آیند فدیهی آنان را می دهید و آزادشان می کنید؛ با این که بیرون ساختن آنان بر شما حرام.بود آیا به بعضی از دستورات کتاب خدا ایمان می آورید و به بعضی کافر می شوید؟ کیفر کسی از شما که این عمل [تبعیض در میان احکام و قوانین الهی] را انجام دهد جز رسوایی در این جهان چیزی نخواهد بود و روز رستاخیز به شدیدترین عذاب ها گرفتار می شوند و خداوند از آن چه انجام می دهید غافل نیست. (85)

بخش 1: و شما آن هایی هستید که؛

1-1- امام عسکری علیه السلام- شما ای گروه یهودیان!... ای گروه یهودیان!

2-1- امام باقر علیه السلام- امیرالمؤمنین علیه السلام هفت روز پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله برای مردم مدینه چنین خطبه خواند ای مردم من در میان شما مانند هارون در میان فرعونیان هستم؛ و چون دروازه حطه که بنی اسرائیل مأمور شدند از آن بگذرند تا گناهشان بریزد در میان بنی اسرائیل هستم؛ و چون کشتی نوح در میان قوم نوح علیه السلام هستم؛ من نبأ عظیم خبر بس بزرگ و صدیق اکبر (راستگوی) بزرگ هستم و به زودی وعده هایی را که به شما داده شده خواهید دانست و آیا جز این

ص: 519

تُوعَدُونَ وَ هَلْ هِيَ إِنَّا كَلُعْقَة الْآكِلِ وَ مَدْقَة الشَّارِب وَ خَفْقَة الْوَسْنَانِ ثُمَّ تُلْزِمُهُمُ الْمَعَرَّاتُ خِزْيَاً فِي الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيامَة يُرَدُّونَ إِلى أَشَدَّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِل عَمَّا يَعْمَلُونَ فَمَا جَزَاءُ مَنْ تَنَكَّبَ مَحَجَّتَهُ وَ أَنْكَرَ حُجَّتَهُ وَ خَالَفَ هُدَاتَهُ وَ حَادَّ عَنْ نُورِهِ وَ افْتَحَمَ فِي ظُلَمِهِ وَاسْتَبْدَلَ بِالْمَاءِ السَّرَابَ وَ بِالنَّعِيمِ الْعَذَابَ وَ بِالْفَوْرُ الشَّقَاءَ وَ بِالسَّرَاءِ الضَّرَّاءَ وَ بِالسَّعَةِ الضَّنَّكَ إِلَّا جَزَاءُ اقْتِرَافِهِ وَ سُوءُ خِلَافِهِ فَلْيُوقِنُوا بِالْوَعْدِ عَلَى حَقِيقَتِهِ وَلَيَسْتَيْقِنُوا بِمَا يُوعَدُونَ﴾. (1)

باب 2: تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ

1-2- العسكري علیه السلام- ﴿يَقْتُلُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً﴾. (2)

باب 3: تخرجُونَ فَرِيقًا مِنْكُمْ مِنْ دِيارِهِمْ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿تُخْرِجُونَ فَرِيقاً مِنْكُمْ مِنْ دِيارِهِمْ غَضَباً وَ قَهْراً﴾. (3)

باب 4: تَظاهَرُونَ عَلَيْهِمْ

1-4- العسكري علیه السلام- ﴿یُظَاهِرُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً عَلَی إِخْرَاجِ مَنْ تُخْرِجُونَهُ مِنْ دِیَارِهِمْ وَ قَتْلِ مَنْ تَقْتُلُونَهُمْ﴾. (4)

باب 5: بِالْإِثْمِ

1-5- العسكري علیه السلام- ﴿بغير حَقَّ﴾. (5)

باب 6: العُدّوانِ

1-6- العسكري علیه السلام- ﴿بالتَّعَدِّى تَتَعَاوَنُونَ وَ تَتَظَاهَرُونَ﴾. (6)

باب 7: وَإِنْ يَأْتُوكُمْ أُسارى

اشاره

ص: 520

است که این زمان (زمان سر رسیدن این وعده ها) بیش از زمان خوردن یک لقمه توسط شخص خورنده و نوشیدن جرعه ای آب توسط شخص تشنه و مدت زمان چرت زدن شخصی که خوابش عمیق نشده است؟! پس از گذشت این زمان کوتاه [افرادی که مرتکب گناه شده اند] عواقب گناهشان گریبانگیر آنان می شود و موجب رسوایی دنیایشان می گردد و در آخرت به سخت ترین عذاب دچار می گردند و خدا از کارهایی که می کنند غافل نیست پس کسی که از راه روشن خود منحرف گشته؛ حجت و دلیل روشنش را منکر شده؛ با راهنمایان خود مخالفت کرده؛ از نور خود دور شده؛ در تاریکی فرورفته به جای ،آب سراب را گرفته؛ نعمت را به عذاب تبدیل کرده؛ به جای رستگاری به بدبختی گراییده؛ خوشی را با دشواری و فراخی را با سختی عوض کرده، [پس چنین کسی] سزایش جز سزای ارتکاب گناهانش و بدی خلاف کاریش چیست؟ پس باید به وعده ی خدا از روی حقیقت یقین کنند و بدانچه وعده داده شده اند یقین پیدا کنند.

بخش 2: یکدیگر را می کشید.

1-2- امام عسکری علیه السلام- برخی از شما برخی دیگر را می کشید. بخش جمعی از خودتان را از سرزمینشان بیرون می کنید.

2-2- امام عسکری علیه السلام- گروهی گروه دیگر را از روی خشم و زور از شهر و دیار خود خارج [و تبعید] می کنید.

بخش 4: از یکدیگر پشتیبانی می کنید.

1-4- امام عسکری علیه السلام- به یکدیگر در این آواره کردن و کشتن همدیگر، کمک می کنید.

بخش 5: گناه؛

1-5- امام عسکری علیه السلام- به ناحق [چنین می کنید].

بخش 6: تجاوز؛

1-6- امام عسکری علیه السلام- در تجاوز با هم کمک می کنید و هم دست می شوید.

بخش 7: در حالی که اگر بعضی از آن ها به صورت اسیران نزد شما آیند.

ص: 521

1-7- العسكري علیه السلام- ﴿يَعْنِي هَوْلاءِ الَّذِينَ تُخْرِجُونَهُمْ أَى تَرُومُونَ إِخْرَاجَهُمْ وَ قَتْلَهُمْ ظُلْماً إِنْ يَأْتُوكُمْ أُسارى قَدْ أَسَرَهُمْ أَعْدَاؤُكُمْ وَأَعْدَاؤُهُمْ﴾. (1)

باب 8: تُفادُوهُم

1-8- العسكرى علیه السلام- ﴿تفادُوهُمْ مِنَ الأعْدَاء بأَمْوَالِكُمْ﴾. (2)

باب 9: وَ هُوَ مُحَرَّمْ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ

1-9- العسكري علیه السلام- ﴿أعادَ قَوْلَهُ إِخْرَاجُهُمْ وَ لَمْ يَقْتَصِرُ عَلَى أَنْ يَقُولَ وَ هُوَ مُحَرِّمُ عَلَيْكُمْ لِأَنَّهُ لَوْ قال ذلك لرئى أنَّ الْمُحَرَّمَ إِنَّمَا هُوَ مُفَادَاتُهُمْ﴾. (3)

باب 10: أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ

اشاره

1-10- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ هُوَ الَّذِي أَوْجَبَ عَلَيْهِمُ الْمُفَادَاتِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ وَ هُوَ الَّذِي حَرَّمَ قَتْلَهُمْ وَإِخْرَاجَهُمْ فَقَالَ فَإِذَا كَانَ قَدْ حَرَّمَ الْكِتَابَ قَبْلَ النُّفُوسِ وَالْإِخْرَاجَ مِنَ الدِّيَارِ كَمَا فَرَضَ فِدَاءَ الْأَسَرَاءِ فَمَا بَالُكُمْ تُطِيعُونَ فِي بَعْضٍ وَ تَعْصُونَ فِي بَعْضِ كَأَنَّكُمْ بِبَعْضٍ كَافِرُونَ وَ بِبَعْضٍ مُؤْمِنُونَ ﴾. (4)

2-10- السجّاد علیه السلام- ﴿وَ أَيُّ آيَة أَعْظَمُ مِنْ حُجَّةَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَى خَلْقِهِ وَأَمِينِهِ فِي بَلَادِهِ وَ شَاهِدِهِ عَلَى عِبَادِهِ مِنْ بَعْدِ مَا سَلَّفَ مِنْ آبَائِهِ الْأَولِينَ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ آبَائِهِ الْآخِرِينَ مِنَ الْوَصِيِّينَ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ فَأَيْنَ يُنَاهُ بِكُمْ وَ أَيْنَ تَذْهَبُونَ كَالْأَنْعَامِ عَلَى وُجُوهِكُمْ عَنِ الْحَقِّ تَصْدِفُونَ َوبِالْبَاطِلِ تُؤْمِنُونَ و بِنِعْمَةِ اللَّهِ تَكْفُرُونَ أَوْ تُكَذِّبُونَ فَمَنْ يُؤْمِنُ بِبَعْضِ الْكِتَابِ يُكَفِّرُ بِبَعْض فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ وَ مِنْ غَيْرِكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيا﴾. (5)

3-10- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿و أمَّا الْوَجْهُ الثَّالِثَ مِنَ الْكُفْرِ، فَهُوَ كُفْرُ التَّرْكِ لِمَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ وَ هُوَ مِنَ الْمَعَاصِي قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ.. أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَكَانُوا كَفَّاراً لتركهمْ مَا أَمَرَ اللهُ تَعَالَى بِهِ﴾. (6)

ص: 522

1-7- امام عسکری علیه السلام- منظور همان هایی که از شهر اخراج کردید یعنی قصد اخراج و کشتار ظالمانه ی آن ها کردید اگر به دست دشمنان شما و دشمنان آن ها اسیر شوند [فدیه می پردازید].

بخش 8: فدیه ی آنان را می دهید [و آزادشان می کنید]

1-8- امام عسکری علیه السلام- به وسیله مال های خود خون بهای ایشان را می دهید تا از دست دشمنان آزاد شوند.

بخش 9: با این که بیرون ساختن آنان بر شما حرام بود.

1-9- امام عسکری علیه السلام- [ خداوند در این بخش آیه مجدداً کلمه ی اخراجهم را آورده و به اختصار نگفته وَ هُوَ مُحَرَّمُ عَلَيْكُمْ چون اگر اخراجُهُم را نمی فرمود، خیال می کردند فدیه دادن ب-ر آن ها حرام است.

بخش 10: آیا به بعضی از دستورات کتاب خدا ایمان می آورید و به بعضی کافر می شوید؟

1-10- امام عسکری علیه السلام- به مقداری از کتاب که وجوب خونبها دادن است ایمان می آورید ولی نسبت به مقداری از-کتاب که حرمت اخراج و تبعید و قتل است کافرید. در صورتی که کتاب شما قتل نفس و تبعید از سرزمین را حرام کرده؛ همان طور که خون بها دادن را واجب نموده است چرا به بعضی ایمان دارید و نسبت به بقیه کافرید. گویا شما به برخی [آیات] مؤمن و به برخی [دیگر] کافر هستید.

2-10- امام سجّاد علیه السلام- کدام آیه ی خدا بزرگتر از حجت خدا و پیشوای مردم است که او امام زمان امین وحی و گواه بر بندگان اند، که پس از پدران گرامیش- از پیامبران و اوصیاء عظام آمده اند در چه سرگردانی هستید؟ کجا می روید؟ مانند چهارپایان سر به زیر انداخته اید؛ گرایش به باطل پیدا کرده و از حق گریزانید و به نعمت خدا کفر می ورزید یا تکذیب می کنید. هرکس به برخی از آیات قرآن ایمان آورد و برخی دیگر را نپذیرد چنین کسی چه از شما باشد چه از غیر شما جز خواری و ذلّت در دنیای زودگذر چه نصیبی دارد؟!

3-10- امام علی علیه السلام- قسم سوم از کفر ترک اوامر خداوند می باشد که از معصیت ها شمرده می شود. خداوند متعال فرموده است: ﴿أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضِ﴾ خداوند آن ها را کافر خوانده زیرا آنان اوامر او را اطاعت نکردند.

ص: 523

باب 11: فَما جَزاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا

1-11- الهادى علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَعَزَّ جَازَى الْعِبَادَ عَلَى أَعْمَالِهِمْ وَ يُعَاقِبُهُمْ عَلَى أَفْعَالِهِمْ بالاسْتِطَاعَةِ الَّتِي مَلَكَهُمْ إِيَّاهَا فَأَمَرَهُمْ وَ نَهَاهُمْ بِذَلِكَ وَ نَطَقَ كِتَابُه مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلا يُجزى إِلَّا مِثْلَهَا وَهُمْ لا يُظْلَمُونَ﴾. (1)

باب 12: خزى فى الحياة الدنيا فِي

1-12- العسكرى علیه السلام- ﴿ذُلٌّ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا جِزْیَةٌ تُضْرَبُ عَلَیْهِ یُذَلُّ بِهَا﴾. (2)

2-12- السجّاد علیه السلام- ﴿خِزْيٌ فِي الحَياةِ الدُّنْيا الْفَانِيَة وَ طُولِ عَذَابِ الْآخِرَةِ الْبَاقِیَةِ وَ ذَلِكَ وَ اللَّهِ الْخِزْیُ الْعَظِیمُ﴾. (3)

باب 13: وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ

1-13- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿في كتاب عِلَلَ الشَّرَائِعِ بِإِسْنَادِهِ إِلَى عَبد الله بن يَزِيدِ بن سَلَامٍ أَنَّهُ سَأَلَ رَسُولُ الله صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: فَأَخْبِرْنِي عَنِ الْقِيَامَةِ لِمَ سُمِّيَتِ الْقِيَامَةِ؟ قَالَ: لِأَن فِيهَا قِيَامَ الْخَلْقِ لِلْحِسَابِ﴾. (4)

باب 14: يُرَدُّونَ إِلى أَشَدَّ الْعَذَابِ

1-14- العسكرى علیه السلام- ﴿إِلَی جِنْسِ أَشَدَّ الْعَذَابِ يَتَفَاوَتْ ذَلِكَ عَلَى قَدْرِ تَفَاوُتِ مَعَاصِيهِمْ﴾. (5)

باب 15: وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ

اشاره

1-15- العسكرى علیه السلام- ﴿يَعْمَلُ هَؤُلَاءِ الْيَهُودُ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿أُولئِكَ الَّذينَ اشْتَرَوُا الحَياةَ الدُّنْيا بِالْآخِرَةِ فَلا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ﴾. (86)

ص: 524

بخش 11: کیفر کسی از شما که این عمل [تبعیض در میان احکام و قوانین الهی] را انجام دهد، چیزی نخواهد بود جز..

1-11- امام هادی علیه السلام- خداوند عزّوجلّ بندگان را بر پایه ی کردار خودشان کیفر می دهد و آن ها را به سبب کارها [ی بد] شان به علت توانایی و اختیاری که به آن ها داده و به آن ها امر و نهی فرموده، بازخواست می کند و قرآنش بدین گویاست کسی که کار نیکی پیش آورد، ده چندان آن پاداش دارد و هر که کار بدی پیش آورد جز همانند آن کیفر نیابد و بر ایشان ستم نمی رود.

بخش 12: رسوایی در این جهان؛

1-12- امام عسکری علیه السلام- کیفر شما یهودیان خواری و ذلّت در زندگی است که باید جزیه بپردازید. تا ذلیل شوید.

2-12- امام سجّاد علیه السلام- چنین کسی جز خواری و ذلّت در دنیای زودگذر و عذاب طولانی در آینده ی رستاخیز نخواهد داشت و به خدا قسم این یک بدبختی بزرگ است.

بخش 13: و روز رستاخیز؛

1-13- پیامبر صلی الله علیه و آله - ابن سلام از پیامبر صلی الله علیه و آله سوال کرد: بفرمایید چرا به قیامت، «قیامت» می گویند؟ فرمود: زیرا در قیامت مردم برای حسابرسی قیام می کنند.

بخش 14: به شدیدترین عذاب ها گرفتار می شوند.

1-14- امام عسکری علیه السلام در قیامت رهسپار شدیدترین عذاب می شوند که بر حسب معصیت افراد نوع عذاب متفاوت است.

بخش 15: و خداوند از آن چه انجام می دهید غافل نیست.

1-15- امام عسکری علیه السلام- آن چه این یهود می کنند. [از خدا پنهان نیست].

آن ها کسانی هستند که زندگی دنیا را با [از دست دادن] آخرت خریده اند؛ از این رو از عذاب آن ها کاسته نمی شود؛ و [به هیچ صورت یاری نخواهند شد. عد)

ص: 525

باب 1: أُولئِكَ الَّذِينَ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿الْيَهُودُ﴾ (1)

2-1- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لَمَّا نَزَلَتْ وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لا تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ: الْآيَةَ فِي الْيَهُودِ أَي الَّذِينَ نَقَضُوا عَهْدَ اللَّهِ وَ كَذَّبُوا رُسُلَ اللَّهِ وَ قَتَلُوا أَوْلِيَاءَ اللَّهِ أَ فَلَا أُنَبِّئُكُمْ بِمَنْ يُضَاهِيهِمْ مِنْ يَهُودِ هَذِهِ الْأُمَّةِ؟ قَالُوا: بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: قَوْمُ مِنْ أُمَّتِي يَنْتَحِلُونَ أَنَّهُمْ مِنْ أَهْلِ مِلَّتِي يَقْتُلُونَ أَفَاضِلَ ذُرِّيَّتِي وَأَطَايب أرُومَتِي وَ يُبَدِّلُونَ شَريعَتِي وَ سُنَّتِي وَ يَقْتُلُونَ وَلَدَيَّ الْحَسَنَ وَالْحُسَيْنَ الله كَمَا قَتَلَ أَسْلَافُ الْيَهُودِ زَكَرِيَّا وَ يَحْيَى علیهما السلام﴾ (2)

1-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ رَسُولُ الله. [فِي اليَوم غَدِير]... مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّهُ قَدْ أَكْمَلَ اللَّهُ دِينَكُمْ بِإِمَامَتِهِ فَمَنْ لَمْ يَأْتُم بِهِ وَ بِمَنْ يَقُومُ بِولْدِى مِنْ صُلْبِهِ إِلَى يَوْمِ الْعَرْضِ عَلَى اللَّهِ فَأُولَئِكَ الَّذِينَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ. وَفِي النَّارِ هُمْ خَالِدُون فَلا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَلا هُمْ يُنْصَرُونَ﴾ (3)

باب 2: اشْتَرَوُا الْحَيَاةَ الدُّنْيا بِالْآخِرَةِ

1-2- العسکری علیه السلام- ﴿رَضُوا بِالدُّنْيَا وَ حُطَامِهَا بَدَلًا مِنْ نَعِيمِ الْجِنَانِ الْمُسْتَحَقِّ بِطَاعَاتِ اللَّهِ﴾ (4)

باب 3: وَلا هُمْ يُنْصَرُونَ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿لَا يَنْصُرُهُمْ أَحَدٌ يَدْفَعُ عَنْهُمُ الْعَذَابِ﴾ (5)

قوله تعالى: ﴿وَلَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ وَ قَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُل وَآتَيْنَا عيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَ أَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَكُلَّما جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوى أَنفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقاً كَذَّبْتُمْ وَ فَريقاً تَقْتُلُونَ﴾ (8)

خطاب الآية

اشاره

ص: 526

بخش 1: آن ها کسانی هستند که؛

1-1- امام عسکری علیه السلام- قوم یهود [خطاب آیه است].

2-1- امام عسکری علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله به هنگام نزول این آیه درباره ی یهودیان فرمود: «آنان یهودیانی هستند که پیمان خدا را ،شکسته پیامبر صلی الله علیه و آله انش را انکار کرده و اولیاء او را به قتل رساندند. آیا می خواهید شما را از یهودیان این امت که با آن ها یکسان هستند باخبر سازم»؟ عرض کردند: بله ای رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «گروهی از امت من ادعا می کنند که اهل ملت من هستند، آن ها شایستگان خاندان من و پاکان نسل مرا به قتل می رسانند و شریعت و سنت مرا دگرگون می کنند و نوه های من حسن و حسین شاه را می کشند؛ همان گونه که پیشینیان آن یهودیان زکریا و یحیی خانه را کشتند».

3-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ... ای مردم خداوند با امامت علی بن ابی طالب علیه السلام شما را کامل کرد پس کسی که به او و به فرزندان من که از صلب اویند تا روز قیامت که در آن روز همه چیز بر خداوند عرضه می شود، اقتدا نکند از زمره کسانی است که اعمالشان در دنیا و آخرت باطل و از عذاب ایشان کم نمی گردد و به ایشان کمک نمی شود».

بخش 2: که زندگی دنیا را با [ از دست دادن] آخرت خریده اند.

1-2- امام عسکری علیه السلام- آن ها هستند که در مقابل زندگی جاوید آخرت- که در صورت اطاعت خدا مستحق آن می شوند به زندگی دنیا و زرق و برق آن راضی شدند.

بخش 3: و [به هیچ صورت] یاری نخواهند شد.

1-3- امام عسکری علیه السلام- هیچ کس آن ها را در دفع عذاب از ایشان یاری نخواهد کرد و عذابشان تخفیف نخواهد یافت.

ما به موسی کتاب [تورات] دادیم؛ و بعد از او پیامبرانی پی در پی فرستادیم؛ و به عیسی بن مریم دلایل روشن دادیم؛ و او را با روح القدس تأیید کردیم. آیا چنین نیست که هر زمان پیامبر صلی الله علیه و آله ی چیزی برخلاف هوای نفس شما آورد در برابر او تکبر کردید و از ایمان آوردن به او خودداری نمودید؛ پس عده ای را تکذیب کرده و جمعی را به قتل رساندید؟! (87)

خطاب آیه

ص: 527

1- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ يُخَاطِبُ هَؤُلَاءِ الْيَهُودَ الَّذِينَ أَظْهَرَ محمّد صلی الله علیه و آله الْمُعْجِزَاتِ لَهُمْ عِنْدَ تِلْكَ الْجِبَالِ وَ يُوبَخُهُمْ﴾. (1)

2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَجَهَ اللَّهُ الْعَدْلَ نَحْوَ الْيَهُودِ﴾ (2)

باب 1: وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتابَ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿تَّوْرَاةَ الْمُشْتَمِلَ عَلَى أَحْكَامِنَا وَ عَلَى ذِكْر فَضْل مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ إِمَامَة على بن أبي طَالِب وَ خُلَفَائِهِ بَعْدَهُ وَ شَرَفِ أَحْوَالِ الْمُسْلِمِينَ لَهُ وَسُوءِ أَحْوَالِ الْمُخَالِفِينَ عَلَيْهِ﴾ (3)

باب 2: وَ قَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ

1-2- العسكري علیه السلام- ﴿وَ جَعَلْنَا رَسُولًا فِي أَثَر رَسُول﴾ (4)

باب 3: وَ آتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿أَعْطَيْنَا عِيسَى بْن مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ الْآيَاتِ الْوَاضِحَاتِ إِحْيَاءَ الْمَوْتَى وَ إبْرَاءَ الْأَكْمَهِ وَالْأَبْرَصَ وَ الْإِنْبَاءَ بِمَا يَأْكُلُونَ وَ مَا يَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِهِمْ ﴾ (5)

باب 4: وَ أَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ

اشاره

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ هُوَ جَبْرَئِيلُ الله وَ ذَلِكَ حِينَ رَفَعَهُ مِنْ رَوْزَنَة بَيْتِهِ إِلَى السَّمَاءِ وَ أَلْقَى شِبْهَهُ عَلَى مَنْ رَامَ قَتْلَهُ فَقُتِلَ بَدَلًا مِنْهُ وَ قِيلَ هُوَ الْمَسِيحُ﴾ (6)

2-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إنَّ لِلَّهِ نَهَراً دُونَ عَرْشِهِ وَ دُونَ النَّهَرِ الَّذِي دُونَ عَرْشِهِ نُورُ مِنْ نُورِهِ وَ إِنَّ فِي حَافَتَي النَّهَرِ رُوحَيْنِ مَخْلُوقَيْنِ رُوحُ الْقُدُسِ وَ رُوحُ مِنْ أَمْرِه﴾ (7)

3-4- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي الْأَنْبِيَاءِ وَالْأَوْصِيَاءِ يَا خَمْسَةُ أَرْوَاحِ رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الْقُدُسِ وَ رُوحُ الْقُوَّة وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ وَ رُوحُ الْإِيمَانِ وَ فِي الْمُؤْمِنِينَ أَرْبَعَةُ أرْوَاحَ أَفْقَدَهَا رُوحَ الْقُدْسِ رُوحُ الْبَدَنِ

ص: 528

1- امام عسکری علیه السلام- این آیه به همان یهودیانی خطاب می کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در آن کوه ها برای آن ها معجزه آورد و آن ها را سرزنش می کند.

2- امام عسکری علیه السلام- در این آیه ملامت را متوجه یهود نمود.

بخش 1: ما به موسی کتاب [تورات] دادیم.

1-1- امام عسکری علیه السلام- آن توراتی که احکام ما را دربردارد و از فضل محمّد صلی الله علیه و آله و آل پاک او سخن می گوید و از امامت علی بن ابی طالب او جانشینان او گفتگو می نماید و از شرافت مسلمانان و بدی حال مخالفان بحث می کند بر موسی نازل شد.

بخش 2: و بعد از او پیامبرانی پی درپی فرستادیم.

1-2- امام عسکری علیه السلام- و رسولی را در پی رسولی [دیگر] مبعوث کردیم.

بخش 3: و به عیسی بن مریم دلایل روشن دادیم

1-3- امام عسکری علیه السلام- او به عیسی بن مریم آیات روشن عطا نمودیم و او مردگان را زنده می کرد و بیماران کور و پیسی را معالجه می فرمود و از هرچه مردم می خوردند یا از آن چه پنهانی در خانه هایشان ذخیره می کردند مطلع می ساخت.

بخش 4: و او را با روح القدس تأیید کردیم.

1-4- امام عسکری علیه السلام- ما او (عیسی) را به وسیله ی روح القدس که جبرئیل علیه السلام باشد. تأیید کردیم و این در هنگامی بود که خداوند او را از روزنه ای که در خانه اش بود به طرف آسمان برد و کسی را که اراده کرده بود او را بکشد به صورت عیسی درآورد و مردم او را به جای عیسی علیه السلام کشتند و می گفتند که او مسیح است.

2-4- امام علی علیه السلام- خداوند نهری در پائین عرش دارد؛ پائین آن نهر نوری از نور خداست و در دو طرف نهر دو روح آفریده شده است: 1- روح القدس 2- روحی به فرمان خدا.

3-4- امام صادق علیه السلام- در انبیاء و اوصیاء علیهم السلام پنج روح است؛ روح ،بدن روح قدس روح قوت، روح شهوت و روح ایمان و در مؤمنین چهار روح است که روح قدس ندارند ولی دارای روح بدن روح قوت، روح شهوت و روح ایمان هستند و در کفار سه روح است روح بدن، روح قوت و روح

ص: 529

وَ رُوحُ الْقُوَّةَ وَ رُوحُ الشَّهْوَة وَ رُوحُ الْإِيمَانِ وَفِي الْكُفَّارِ ثَلَاثَةُ أَرْوَاحِ رُوحُ الْبَدَنِ رُوحُ الْقُوَّةَ وَ رُوحُ الشَّهْوَةَ ثُمَّ قَالَ رُوحُ الْإِيمَانِ يُنَازِمُ الْجَسَدَ مَا لَمْ يَعْمَلْ بِكَبِيرَةِ فَإِذَا عَمِلَ بِكَبِيرَةً فَارَقَهُ الرُّوحُ وَ رُوحُ الْقُدُسِ مَنْ سَكَنَ فِيهِ فَإِنَّهُ لَا يَعْمَلُ بِكَبِيرَة أَبَدا﴾. (1)

4-4- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ عِلْمِ الْعَالِمِ؟ فَقَالَ لِي: يَا جَابِرُ إِنَّ فِي الْأَنْبِيَاءِ وَالْأَوْصِيَاءِ طفلا خَمْسَةَ أَرْوَاحِ رُوحَ الْقُدْسِ وَ رُوحَ الْإِيمَانِ وَ رُوحَ الْحَيَاةِ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَة فَبِرُوحِ الْقُدُسِ يَا جَابِرُ عَرَفُوا مَا تَحْتَ الْعَرْشِ إِلَى مَا تَحْتَ الثَّرَى ثُمَّ قَالَ يَا جَابِرُ إِنَّ هَذِهِ الْأَرْبَعَةَ أَرْوَاحُ يُصِيبُهَا الْحَدَثَانُ إِلَّا رُوحَ الْقُدُسِ فَإِنَّهَا لَا تَلْهُو وَ لَا تَلْعَبُ﴾. (2)

5-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْمُفَضَّلَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: يَا مُفَضَلُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى جَعَلَ لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم خَمْسَةَ أَرْوَاحِ رُوحَ الْحَيَاةِ فِيهِ دَبَ وَ دَرَجَ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ فِيهِ نَهَضَ وَ جَاهَدَ وَ رُوحِ الشَّهْوَة فِيهِ أَكَلَ وَ شَرَبَ وَ أَتَى النِّسَاءَ مِنَ الْحَلَالِ وَ رُوحَ الْإِيمَان فِيهِ أَمَرَ وَ عَدَلَ وَ رُوحَ الْقُدُس فِيهِ حَمَلَ النُّبُوَّةَ فَإِذَا قُبِضَ النَّبِيُّ انْتَقَلَ رُوحُ الْقُدُسِ فَصَارَ فِي الْإِمَامِ وَ رُوحُ الْقُدُسِ لَا يَنَامُ وَ لَا يَغْفُلُ وَلَا يَلْهُو وَ لَا يَسْهُو وَ الْأَرْبَعَةُ الْأَرْوَاحِ تَنَامُ وَ تَلْهُو وَ تَغْفُلُ وَ تَسْهُو وَ رُوحُ الْقُدُسِ ثَابِتُ وَلَا يَرَى بِهِ مَا فِي شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبهَا وَ بَرَهَا وَبَحْرِهَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ يَتَنَاوَلُ الْإِمَامُ مَا بِبَغْدَادَ بِيَدِهِ؟ قَالَ: نَعَمْ وَ مَا دُونَ الْعَرْشِ﴾. (3)

6-4- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى خَلَقَ رُوحَ الْقُدْسِ وَ لَمْ يَخْلُقُ خَلْقاً أَقْرَبَ إِلَيْهِ مِنْهَا وَ لَيْسَتْ بِأَكْرَمِ خَلْقِهِ عَلَيْهِ فَإِذَا أَرَادَ أَمْراً أَلْقَاهُ إِلَيْهَا فَأَلْقَاهُ إِلَى النُّجُومِ فَجَرَتْ بِهِ قِيلَ قَوْلُهُ لَيْسَتْ بِأَكْرَمَ خَلْقِهِ عَلَيْهِ أَيْ هِيَ أَقْرَبُ خَلْقِ اللَّهِ إِلَيْهِ مِنْ جَهَةِ الْوَحْيِ وَلَيْسَتْ بِأَكْرَمَ خَلْقِ اللَّهِ إِذِ النَّبِيُّ وَ الْأَئِمَّةُ ةِ الَّذِينَ خُلِقَ الرُّوحُ لَهُمْ هُمْ أَكْرَمُ عَلَى اللَّهَ مِنْهَا﴾. (4)

7-4- الرّضا علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَيَّدَنَا بِرُوحٍ مِنْهُ مُقَدَّسَة مُطَهَّرَةٌ لَيْسَتْ بِمَلَكِ لَمْ تَكُنْ مَعَ أَحَدٍ مِمَّنْ مَضَى إِلَّا مَعَ رَسُولِ اللهِ وَ هِيَ مَعَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام مِنَّا تُسَدِّدُهُمْ وَ تُوَفِّقُهُمْ وَ هُوَ عَمُودُ مِنْ نُور بَيْنَنَا وَبَيْنَ اللَّهِ عَزَّوَجل﴾. (5)

ص: 530

شهوت. سپس فرمود: «روح ایمان با بدن هست تا وقتی که مرتکب گناه کبیره ای نشده است؛ وقتی کبیره ای انجام داد روح از او جدا می شود ولی روح قدس در هر کس باشد، هرگز گناه کبیره انجام نمی دهد».

4-4- امام باقر علیه السلام- جابر از امام باقر علیه السلام سؤال کرد: علم عالم از کجا ناشی می شود و منبع آن چیست؟ امام علیه السلام فرمود: ای جابر انبیاء و اوصیاء را پنج روح است؛ روح قدس، روح ایمان، روح حیات حیات، روح قوت و روح شهوت آن ها به وسیله ی روح قدس آن چه زیر عرش تا زیر زمین است را می دانند سپس فرمود جابر این ارواح دستخوش دو اتفاق می شوند (لهو و لعب) ولی روح قدس اهل لهو و لعب نیست.

5-4- امام صادق علیه السلام- مفصل از امام صادق علیه السلام نقل می کند خداوند بلندمرتبه برای پیامبر صلی الله علیه و آله ی پنج روح قرار داده است روحی در اوست که ایجاد می شود و می میرد؛ روح قوت در اوست که برمی خیزد و حرکت می کند؛ روح شهوانی که می خورد و می آشامد و به طریق حلال نزد زنان می رود؛ روح ایمان در اوست که فرمان داد و دادگری می دهد و روح قدسی که بار سنگین] نبوت در آن حمل می گردد. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا ،رفت روح قدسی از او منتقل شده و به نزد امام علیه السلام رفت روح قدسی به خواب نمی رود و غافل و سرگرم نشده و اشتباه نمی کند؛ در حالی که چهار روح دیگر می خوابند؛ سرگرم می شوند؛ غافل می شوند و خطا می کنند. روح قدسی ثابت است و با آن هر آن چه در مشرق و مغرب زمین و در خشکی و دریای آن است دیده و درک می شود. گفتم: فدایت شوم امام از این جا به چیزی که در بغداد است دسترسی دارد»؟ فرمودند: «بله! و به هرآن چه تحت عرش است یعنی امام به همه چیز غیر از عرش الهی، احاطه دارد.

6-4- امام صادق علیه السلام- خداوند روح القدس را خلق کرد و هیچ آفریده ای را نزدیک تر به خود، از روح القدس خلق نکرد و هیچ آفریده ای از آن گرامی تر نیست پس هنگامی که خدا انجام امری را اراده کند آن امر را به روح القدس محول می کند؛ آن نیز به ستارگان وامی گذارد و آن ها امر را جاری می سازند گفته شده که منظور از این که او نزدیکترین مخلوق به خداست، فقط از جهت وحی است و الا او از پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان ده که روح القدس برای آنان خلق شده، گرامی ترند.

7-4- امام رضا علیه السلام- خداوند به واسطه ی روحی از جانب خود ما را تأیید کرد. [روح او] مقدس و پاک است در حالی که فرشته نیست و با هیچ یک از پیامبران گذشته جز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نبوده است. آن روح با ائمه است و موجب تقویت و توفیق ایشان می گردد؛ او (روح القدس) استوانه ای از نور بین ما و بین خداست.

ص: 531

8-4- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ الْأَوْصِيَاءَ علیهم السلام مُحَدَّثُونَ يُحَدِّتُهُمْ رُوحُ الْقُدُسِ وَ لَا يَرَوْنَهُ وَ كَانَ عَلَى اللَهِ يَعْرِضُ عَلَى رُوحِ الْقُدُسِ مَا يُسْأَلُ عَنْهُ فَيُوجَسَ فِي نَفْسِهِ أَنْ قَدْ أَصَبْتَ بِالْجَوَابِ فَيُخْبِرُ فَيَكُونُ كَما قال﴾. (1)

9-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ بَعْض أَصْحَابِهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ تُسْأَلُونَ عَنِ الشَّيْءِ فَلَا يَكُونُ عِنْدَكُمْ عِلْمُهُ فَقَالَ: رُبَّمَا كَانَ ذَلِكَ قَالَ: قُلْتُ: كَيْفَ تَصْنَعُونَ؟ قَالَ: تَتَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُس﴾. (2)

باب 5: أَ فَكُلَّما جاءَكُمْ رَسُولٌ بِما لَا تَهْوى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ

اشاره

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿فَأَخَذَ عُهُودَكُمْ وَ مَوَاثِيقَكُمْ بِمَا لَا تُحِبُّونَ مَنْ بَدَلَ الطَّاعَةَ لِأَوْلِيَاءِ اللَّهِ الْأَفْضَلِينَ وَ عِبَادِهِ الْمُنتَجَبِينَ محمّد صلی الله علیه و آله وَ آلِهِ الطَّيبِينَ الطَّاهِرِينَ طَبَةِ لَمَّا قَالُوا لَكُمْ كَمَا أَدَاهُ إِلَيْكُمْ أَسْلَافُكُمُ الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ إِنَّ وَلَايَةَ مُحَمَّدِ هِيَ الْعَرَضِ الْأَقْصَى وَ الْمُرَادُ الْأَفْضَلُ مَا خَلَقَ اللَّهُ أَحَداً مِنْ خَلْقِهِ وَ لَا بَعَثَ أَحَداً مِنْ رُسُلِهِ إِلَّا لِيَدْعُوهُمْ إِلَى وَلَايَةَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٌّ وَ خُلَفَائِهِ وَ يَأْخُذُ بِهِ عَلَيْهِمُ الْعَهْدَ لِيُقِيمُوا عَلَيْهِ وَلِيَعْمَلَ بِهِ سَائِرُ عَوَامَ الْأُمَمِ فَبِهَذَا اسْتَكْبَرْتُمْ كَمَا اسْتَكْبَرَ أَوَائِلُكُمْ حَتَّى قَتَلُوا زَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَاسْتَكْبَرْتُمْ أَنْتُمْ حَتَّى رُمْتُمْ قَتْلَ مُحَمَّدٍ وَ عَلَى علیه السلام فَخَيَّبَ اللهُ سَعْيَكُمْ وَ رَدَّ فِي نُحُورِكُمْ كَيْدَكُمْ﴾. (3)

2-5- الباقر علیه السلام- ﴿أ فَكُلَّما جاءَكُمْ بما لا تهوى أَنْفُسُكُمُ بِمُوَالَاةِ عَلَى اللهِ فَاسْتَكْبَرْتُمْ﴾. (4)

3-5- الباقر علیه السلام- ﴿ذَلِكَ مِثْلُ مُوسَى علیه السلام والرسل علیهم السلام مِنْ بَعْدِهِ وَ عِيسَى علیه السلام ضَرَبَ لِأُمَّة مُحَمَّدِ مَثَلًا فَقَالَ اللَّهُ لَهُمْ فَإِنْ جَاءَكُمْ محمّد صلی الله علیه و آله بما لا تهوى أَنْفُسُكُمُ بِمُوَالَاة عَلَى القه اسْتَكْبَرتُم﴾. (5)

4-5- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمَّا مَرضَ النَّبِيُّ مَرَضَهُ الَّذِي قَبَضَهُ اللَّهُ فِيهِ اجْتَمَعَ عَلَيْهِ أَهْلُ بَيْتِهِ وَ أَصْحَابُهُ وَ قَالُوا: يَا رَسُولَ اللهِ: إِنْ حَدَتْ بكَ حَدَتْ فَمَنْ لَنَا بَعْدَكَ وَ مَنِ الْقَائِمُ فِينَا

ص: 532

8-4- امام باقر علیه السلام- اوصیاء، محدّث (هم صحبت با روح القدس) هستند. روح القدس با آن ها صحبت می کند ولی او را نمی بینند حضرت علی علیه السلام آن چه از او می پرسیدند بر روح القدس عرضه می داشت؛ در دل خود احساس می کرد که جواب صحیح است؛ جریان را نقل می کرد و همان طور می شد که فرموده بود.

9-4- امام صادق علیه السلام- از یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام نقل است که به ایشان عرض کردم فدایت شوم ممکن است گاهی از شما چیزی بپرسند که جواب آن را نمی دانید؟ فرمود: «گاهی اتفاق می افتد. عرض کردم در این مواقع چه می کنید؟ فرمود: روح القدس ما را مطلع می گرداند».

بخش 5: آیا چنین نیست که هر زمان پیامبری چیزی برخلاف هوای نفس شما آورد، در برابر او تکبر کردید و از ایمان آوردن به او خودداری نمودید.

1-5- امام عسکری علیه السلام- پیمان ها و میثاق های شما را در مورد چیزهایی که خوشایند شما نبود، گرفت؛ این پیمان ها دربارهی اطاعت اولیای برگزیده و بندگان منتخب خدا و آل پاک علیهم السلام و پاکیزه اش بود همان طور که این پیمان ها از پدران شما به شما رسید که به آن ها گفته شده بود که پذیرش ولایت محمّد صلی الله علیه و آله هدف اصلی و منظور عالی [خلقت] است؛ [خدا] هیچ آفریده ای را نیافرید و هیچ پیامبری را مبعوث ننمود مگر برای این که آن ها را به ولایت محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام جانشینان آن دو دعوت نماید و از آن ها عهد بگیرد که بر این عهد پایدار باشند و عوام سایر ملت ها را تشویق کنند که به این عهد عمل کنند اما شما در این مورد تکبّر ورزیدید چنان که پیشینیان شما تکبر کردند؛ تا آن جا که زکریا الله و یحیی علیه السلام را کشتند شما نیز تکبّر کردید تا جایی که تصمیم گرفتید محمّد صلی الله علیه و آله و علی ای را بکشید ولی خدا شما را ناامید کرد و حیله ی شما به خودتان برگشت.

2-5- امام باقر علیه السلام- آیا هرگاه [محمّد صلی الله علیه و آله] برای شما چیزی بیاورد که دلخواه شما نیست از جمله حکم پذیرش ولایت علی شما گردنکشی می کنید؟!

3-5- امام باقر علیه السلام- این قضیه مثل داستان موسی علیه السلام و پیامبران بعد از او و عیسی علیه السلام است که برای امت محمّد صلی الله علیه و آله ی نیز مثل آن رخ داده است؛ خداوند به آن ها می فرماید: «اگر محمّد صلی الله علیه و آله چیزی را آورده که مخالف میل شما بود- از پذیرش موالات علی علیه السلام- تكبر ورزيديد».

4-5- امام صادق علیه السلام- هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله دچار بیماریای شدند که منجر به فوتشان گشت اهل بیت و یاران حضرت به دورش جمع شده و گفتند ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! اگر برای شما اتفاقی بیفتد ما بعد از شما به چه کسی رجوع کنیم و شما چه کسی را در بین ما بر می گزینید»؟ پس او

ص: 533

بِأَمْرِكَ؟ فَلَمْ يُجبُهُمْ جَوَاباً وَ سَكَتَ عَنْهُمْ فَلَمَّا كَانَ الْيَوْمُ الثَّانِي أَعَادُوا عَلَيْهِ الْقَوْلَ فَلَمْ يُجِبْهُمْ عَنْ شَيْءٍ مِمَّا سَأَلُوهُ فَلَمَّا كَانَ الْيَوْمُ الثَّالِثُ قَالُوا لَهُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ حَدَثَ بِكَ حَدَثُ فَمَنْ لَنَا مِنْ بَعْدِكَ وَ مَنِ الْقَائِمُ فِينَا بِأَمْرِكَ؟ فَقَالَ لَهُمْ: إِذَا كَانَ غَداً هَبَطَ نَجْمُ مِنَ السَّمَاءِ فِي دَارِ رَجُل مِنْ أَصْحَابِي فَانْظُرُوا مَنْ هُوَ فَهُوَ خَلِيفَتِي عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِى وَ الْقَائِمُ فِيكُمْ بِأَمْرِي، وَلَمْ يَكُنْ فِيهِمْ أَحَدُ إِلَّا وَهُوَ يَطْمَعُ أَنْ يَقُولَ لَهُ أَنْتَ الْقَائِمُ مِنْ بَعْدِى فَلَمَّا كَانَ الْيَوْمُ الرَّابِعُ جَلَسَ كُلَّ رَجُل مِنْهُمْ فِي حُجْرَتِهِ يَنْتَظِرُ هُبُوطَ النَّجْمِ إِذَا انْقَضَ نَجْمُ مِنَ السَّمَاءِ قَدْ غَلَبَ نُورُهُ عَلَى ضَوْءِ الدُّنْيَا حَتَّى وَقَعَ فِي حُجْرَة عَلَى علیه السلام فَهَاجَ الْقَوْمُ وَ قَالُوا: وَ اللَّهِ لَقَدْ ضَلَّ هَذَا الرَّجُلُ وَ غَوَى وَ مَا يَنْطِقُ فِي ابْنِ عَمِّهِ إِلَّا بِالْهَوَى فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فِي ذَلِكَ وَ النَّجْمِ إِذا هَوى * مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَ مَا غوى * وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الهَوَى * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحى﴾. (1)

5-5- الباقر علیه السلام- ﴿وَلَايَتُنَا وَلَايَةُ اللَّهِ الَّتِي لَمْ يَبْعَثْ نَبِيَا قَطُّ إِلَّا بِهَا﴾. (2)

باب 6: فَفَرِيقًا كَذَّبْتُمْ وَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ

1-6- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا قَوْلُهُ تَعَالَى تَقْتُلُونَ فَمَعْنَاهُ قَتَلْتُمْ كَمَا تَقُولُ لِمَنْ تُوَبِّخُهُ وَيْلَكَ كَمْ تَكْذِبُ وَكَمْ تُمَخْرِقُ وَ لَا تُرِيدُ مَا لَمْ يَفْعَلْهُ بَعْدُ وَإِنَّمَا تُرِيدُ كَمْ فَعَلْتُ وَ أَنْتَ عَلَيْهِ مَوْطِنٌ﴾. (3)

2-6- الباقر علیه السلام- ﴿فَفَرِيقاً مِنْ آل مُحَمَّدِ علیهم السلام كَذَّبْتُمْ وَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ قالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَل لَعَنَهُمُ اللهُ بِكُفْرِهِمْ فَقَليلاً ما يُؤْمِنُونَ﴾. (88)

باب 1: وَ قالُوا

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿يَعْنِي الْيَهُودَ الَّذِينَ أَرَاهُمْ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم الْمُعْجِرَاتِ الْمَذْكُورَاتِ﴾. (5)

ص: 534

جواب نفرموده و سکوت کرد. روز دوم هم سؤال خود را تکرار کرده و پاسخی نشنیدند. روز سوم نیز پرسیدند ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ! اگر برای شما اتفاقی رخ دهد ما بعد از شما به چه کسی رجوع کنیم و شما چه کسی را در بین ما برمی گزینید؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند «فردا ستاره ای از آسمان در منزل مردی از یاران من فرود می آید؛ پس ببینید او چه کسی است که همانا او جانشین و برگزیدهی بعد از من در بین شما است کسی در آن جا نبود که آرزو نداشته باشد پیامبر صلی الله علیه و آله به او بگوید تو جانشین بعد از من هستی پس روز چهارم که شد همه در حجره ی خود نشسته و منتظر پایین آمدن ستاره بودند آن گاه ستاره ای از آسمان فرودآمد که نورش بر روشنی دنیا غلبه می کرد و در اتاق علی قرار گرفت. پس قوم عصبانی شدند و گفتند به خدا سوگند که این مرد گمراه و سرکش شده است و درباره ی پسر عمویش فقط از روی هوی و هوس سخن می گوید»! پس خداوند بلندمرتبه در آن جا این آیات را نازل کرد سوگند به ستاره هنگامی که افول می کند که هرگز دوست شما (محمّد صلی الله علیه و آله) منحرف نشده و مقصد را گم نکرده است و هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید آن چه می گوید چیزی جز وحی که بر او نازل شده نیست که نازل شد... .

5-5- امام باقر علیه السلام- ولایت ما ولایت خداست که پیامبری را هرگز مبعوث نکرد مگر به خاطر ولايت ما.

بخش 6: پس عده ای را تکذیب کرده و جمعی را به قتل رساندید؟

1-6- امام عسکری علیه السلام- در این آیه منظور از تَقْتُلُونَ [می کشید] معنایش «قتلتُم» است قبلاً کشتار کردید. همان طور که اگر بخواهی کسی را سرزنش کنی به او می گویی «وای بر تو! چقدر دروغ می گویی و حیله بازی می کنی منظورت این نیست که در آینده دروغ خواهد گفت و حیله بازی خواهد کرد بلکه می خواهی بگویی چقدر قبلاً چنین کاری را کرده ای و تصمیم انجام آن را داری

2-6- امام باقر علیه السلام- پس عده ای از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله را تکذیب کرده و جمعی را به قتل رساندید؟ و آن ها از روی استهزا گفتند: دل های ما در غلاف است؛ و ما از گفته ی تو چیزی نمی فهمیم همین طور است؛ خداوند آن ها را به خاطر کفرشان از رحمت خود دور ساخته و کمتر ایمان می آورند (88)

بخش 1: و آن ها [از روی استهزا] گفتند؛

1-1- امام عسکری علیه السلام- یعنی همان یهودیانی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای آن ها معجزات ذکر شده را آورد.

ص: 535

باب 2: قُلُوبُنا غُلْفٌ

1-2- العسكري علیه السلام- ﴿أَوْعِيَةُ لِلْخَيْرِ وَ الْعُلُومُ قَدْ أَحَاطَتْ بِهَا وَ اشْتَمَلَتْ عَلَيْهَا ثُمَّ لَا نَعْرِفُ لَكَ يَا مُحَمَّد فَضْلًا مَذْكُوراً فِي شَيْءٍ مِنْ كُتُبَ اللهِ وَ لَا عَلَى لِسَان أَحَدٍ مِنْ أَنْبِيَا الله﴾. (1)

2-2- العسكري علیه السلام- ﴿فِي غِطَاء فَلَا نَفْهَمُ كَلَامَكَ وَ حَدِيثَكَ نَحْوَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِي أَكِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ وَفي آذائِنا وَقُرٌ وَ مِنْ بَيْنِنَا وَ بَيْنَكَ حِجَابٌ﴾. (2)

باب 3: بَلْ لَعَنَهُمُ اللهُ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى رَدَا عَلَيْهِمْ بَلْ لَيْسَ كَمَا يَقُولُونَ أَوْعِيَةَ لِلْعُلُومِ وَلَكِنْ قَدْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ أَبْعَدَهُمُ اللَّهُ مِنَ الْخَيْر﴾. (3)

باب 4: فَقَليلاً ما يُؤْمِنُونَ

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿قَلِيلُ إِيمَانُهُمْ يُؤْمِنُونَ بِبَعْض مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَ يَكْفُرُونَ بِبَعْض﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿ولما جاءَهُمْ كِتابٌ مِنْ عِندِ الله مُصَدِّقُ لِما مَعَهُمْ وَكَانُوا مِنْ قبل يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ الله عَلَى الكافرين﴾. (89)

باب 1: وَ لمَّا جَاءَهُمْ

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿ذَمَّ اللَّهُ الْيَهُودَ فَقَالَ وَ مَا جَاءَهُمْ يَعْنِي هَؤُلَاءِ الْيَهُودَ الَّذِينَ تَقَدَّمَ ذِكْرُهُمْ وَ إِخْوَانِهِمْ مِنَ الْيَهُودِ﴾. (5)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ كَعْبُ بْن الْأَشْرَفِ وَ مَالِكِ بْنُ الضَّيْفِ وَ وَهْبُ بْنُ يَهُودَا وَ فنحاص بْنُ عَارُورًا يَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنا فِى التَّوْرَاةِ أَنْ لَا نُؤْمِنَ لِرَسُول حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُربان تَأكُلُهُ

ص: 536

بخش 2: دل های ما در غلاف است و ما از گفته ی تو چیزی نمی فهمیم، همین طور است.

1-2- امام عسکری علیه السلام- [منظور این است که آن ها گفتند:] دل های ما منبع خیرات و علومی است که به آن ها احاطه داریم و دل ما همه ی آن علوم را در بر گرفته اما ای محمّد صلی الله علیه و آله با این حال هیچ فضیلتی و شخصیتی برای تو نه در کتب الهی و نه از زبان یکی از پیامبران نمی شناسیم.

2-2- امام عسکری علیه السلام- منظورشان این است که دل های ما در پس پرده ایست و گفتار و کلام تو را نمی فهمیم؛ شبیه این آیه است که خداوند می فرماید آن ها گفتند قلب های ما نسبت به آن چه ما را به آن دعوت می کنی در پوشش هایی قرار گرفته و در گوش های ما سنگینی است و میان ما و تو حجابی وجود دارد خداوند آن ها را به خاطر کفرشان از رحمت خود دور ساخته است.

1-3- امام عسکری علیه السلام- خداوند در مقام پاسخ به کلام ،آن ها این کلام بَلْ لَعَنَهُمُ الله را فرمود. چنین نیست که دل های آنان ظرف علوم باشد؛ بلکه به کیفر عناد و کفرشان خداوند آن ها را لعنت کرده یعنی از خیر و سعادت محروم و دور ساخته است.

بخش 4: و کمتر ایمان می آورند.

1-4- امام عسکری علیه السلام- در نتیجه ایمانشان اندک است و به قسمتی از آن چه خدا نازل کرده ایمان می آورند و به قسمتی دیگر کفر می ورزند. و هنگامی که از طرف خداوند کتابی برای آن ها آمد که هماهنگ با نشانه هایی بود که با خود داشتند و پیش از این به خود نوید آمدن این کتاب و] پیروزی بر کافران را می دادند با این همه هنگامی که این کتاب و پیامبری را که شناخته بودند نزد آن ها آمد، به او کافر شدند؛ پس لعنت خدا برکافران باد. (89)

بخش 1: و هنگامی که برای آن ها آمد.

1-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند [در این آیه] یهودیان را سرزنش کرده و می فرماید: وَ ما جاءَهُمْ یعنی یهودیانی که در آیات قبلی به آن ها و برادران یهودیشان اشاره شد.

2-1- امام صادق علیه السلام- کعب بن اشرف مالک بن ضيف وهب بن یهودا و فنحاص بن عازو را گفتند: ای محمّد صلی الله علیه و آله به درستی که خداوند در تورات با ما عهد بست که به رسولی ایمان نمی آوریم مگر

ص: 537

النَّارُ فَإِنْ زَعَمْتَ أَنَّ اللَّهَ بَعَثَكَ إِلَيْنَا فَجِئْنَا بِهِ نُصَدِّقْكَ فَنَزَلْت وَ لَمَّا جَاءَهُمْ كِتابُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الآيَةَ﴾. (1)

باب 2: كِتَابٌ مِنْ عِنْدِ الله

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿القرآن﴾. (2)

باب 3: مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿مُصَدِّقُ ذَلِكَ الْكِتَابُ لِما مَعَهُمْ مِنَ التَّوْرَاة الَّتِى بُيِّنَ فِيهَا أَنَّ مُحَمَّد الْأُمِّى مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِيلَ الْمُؤَيَّدُ بِخَيْر خَلْقَ اللَّهِ بَعْدَهُ عَلَى اللهِ وَلِى اللَّهِ﴾. (3)

باب 4: وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا

اشاره

1-4- الصّادق علیه السلام- ﴿يَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ يَعْنِي رَسُولَ الله صلی الله علیه و آله كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَوَجَلَّ قَدْ أَنْزَلَ عَلَيْهِمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالزَّبُورِ صِفَةَ مُحَمَّدِ وَصِفَةَ أَصْحَابِهِ وَ مَبْعَثِهِ وَ هِجْرَتِهِ... وَكَانَتِ الْيَهُودُ يَقُولُونَ لِلْعَرَبِ قَبْلَ مَجِي النَّبِيِّ أَيُّهَا الْعَرَبِ هَذَا أَوَانُ نَبَيٍّ يَخْرُجُ بِمَكَّةَ وَيَكُونُ مُهَاجَرُهُ بِالْمَدِينَة وَ هُوَ آخِرُ الْأَنْبِيَاءِ وَأَفْضَلَهُمْ فِي عَيْنَيْهِ حُمْرَةٌ وَ بَيْنَ كَتِفَيْهِ خَاتَمُ النُّبُوَّةَ يَلْبَسُ الشَّمْلَةَ يَجْتَرِئُ بِالْكِسْرَةِ وَالثَّمَيْرَاتِ وَيَرْكَبُ الْحِمَارَ الْعَرِيَّةَ وَ هُوَ الضَّحُوكَ الْقَتَالُ يَضَعُ سَيْفَهُ عَلَى عَاتِقِهِ لَا يُبَالِي مَنْ لَاقَى يَبْلُغُ سُلْطَانُهُ مُنْقَطَعَ الْخُفَّ وَ الْحَافِرِ لَنَقْتُلَنَّكُمْ بِهِ. يَا مَعْشَرَ الْعَرَبِ قَتْلَ عَادٍ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيَّهُ بِهَذِهِ الصِّفَة حَسَدُوهُ وَ كَفَرُوا بِهِ كَمَا قَالَ اللَّهُ وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ﴾. (4)

2-4- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿كَانَتِ الْيَهُودُ يَسْتَفْتِحُونَ أَنْ يَسْتَنْصِرُونَ عَلَى الْأَوْسِ وَالْخَزْرَجَ بِرَسُول الله صلى الله عليه وآله وسلم قَبْلَ مَبْعَتِهِ فَلَمَّا بَعَثَهُ اللَّهُ مِنَ الْعَرَب وَ لَمْ يَكُنْ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَفَرُوا بِهِ وَ جَحَدُوا مَا كَانُوا يَقُولُونَهُ فِيهِ فَقَالَ لَهُمْ مُعَاذُ بْنُ جَبَل وَ بَشِّرُ بْنُ الْبَرَاءِ بْن مَعْرُورٍ: يَا مَعْشَرَ الْيَهُودِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ أَسْلِمُوا فَقَدْ كُنتُمْ تَسْتَفْتِحُونَ عَلَيْنَا بِمُحَمَّدِ وَنَحْنُ أَهْلُ الشِّرْكِ وَ تَصِفُونَهُ وَ تَذْكُرُونَ أَنَّهُ

ص: 538

این که برای ما قربانیای بیاورد که آتش آن را بخورد؛ اگر می پنداری که خدا تو را به سوی ما فرستاده، آن را برای ما بیاور تا ما تو را تصدیق کنیم پس این آیه نازل شد: وَ لَمَّا جَاءَهُمْ كِتابٌ مِنْ

عِندِ الله...

بخش 2: کتابی از طرف خداوند؛

1-2- امام عسکری علیه السلام- منظور از کتاب در این آیه قرآن است.

بخش 3: که هماهنگ با نشانه هایی بود که با خود داشتند.

1-3- امام عسکری علیه السلام- این کتاب (قرآن) تصدیق کننده ی کتاب تورات آنان است، همان توراتی که در آن تبیین شده که محمّد صلی الله علیه و آله امی که از فرزندان اسماعیل علیه السلام است، توسط بهترین خلق خدا پس از او، یعنی علی ولی خدا تأیید و حمایت می شود

بخش 4: و پیش از این به خود نوید آمدن این کتاب و پیروزی بر کافران را می دادند.

1-4- امام صادق علیه السلام- آن ها یهود و نصارا رسول خدا صلی الله علیه و آله را می شناسند؛ همان گونه که فرزندان خود را می شناسند. خداوند متعال در تورات انجیل و زبور صفات محمّد صلی الله علیه و آله و یارانش را برای آن ها بیان کرده بود... این در حالی است که همین یهودیان قبل از آمدن پیامبر صلی الله علیه و آله، دائماً به اعراب می گفتند در همین زمان هاست که پیامبر صلی الله علیه و آله ی از مکه ظهور و به مدینه هجرت کند و او آخرین و برترین پیامبر صلی الله علیه و آله است؛ در چشمانش قرمزی و بین دو کتفش مهر نبوت است؛ ردای پشمین می پوشد و در ،خوراک به پاره ای نان و چند دانه خرما قناعت می کند؛ بر الاغ بیپالان سوار می شود و خنده رو و جنگجو است؛ شمشیر بر شانه گذاشته و باکی از جنگ با دیگران ندارد و آوازه ی قدرت او به همهی پستی ها و بلندی ها همه جا خواهد رسید و او شما- اعراب کافر را مانند مردن قوم عاد خواهد کشت با این حال وقتی خداوند پیامبرش را با این صفات مبعوث کرد همین یهودیان به او حسادت ورزیده و نسبت به او کافر شدند همان طور که خداوند می فرماید: ﴿وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ﴾.

2-4- ابن عباس رحمه الله علیه- یهودیان قبل از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله به پیروزی بر کافران] اوس و خزرج به کمک رسول خدا صلی الله علیه و آله به خود نوید می دادند همین که خداوند او را از میان عرب برانگیخت و یهودیان دیدند که او از بنی اسرائیل ،نبود کفر ورزیده و آن چه را قبلاً درباره اش می گفتند، انکار کردند معاذ بن جبل و بشر بن براء بن معرور به آن ها گفتند: ای یهودیان از خدا بترسید و اسلام آورید. شما خود را قبلاً به واسطه ی حضرت محمّد صلی الله علیه و آله بر ما پیروز می دانستید؛ در حالی که ما کافر بودیم و پیوسته مشخصات و خصوصیات او را به ما گوشزد می کردید که در آینده مبعوث

ص: 539

مَبْعُوثُ فَقَالَ سَلَّامُ بْنُ مُسْلِمٍ: أَخُو بَنِي النَّظِيرِ مَا جَاءَنَا بِشَيْءٍ نَعْرِفُهُ وَ مَا هُوَ بِالَّذِي كُنَّا نَذْكُرُكُمْ فَأَنْزَلَ اللهُ تَعَالَى هَذِهِ الْآيَةَ﴾. (1)

3-4- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَتِ الْيَهُودُ تَجدُ فِي كُتبهَا أَنَّ مُهَاجَرَ مُحَمَّدِ مَا بَيْنَ غَيْر وَأَحْدِ فَخَرَجُوا يَطْلُبُونَ الْمَوْضِعَ فَمَرُوا بِجَبَل يُسَمَّى حَدَاداً فَقَالُوا حَدَادُ وَ أَحَدٌ سَوَاءٌ فَتَفَرَّقُوا عِنْدَهُ فَنَزَلَ بَعْضُهُمْ بِنَيْمَاءَ وَبَعْضُهُمْ بِفَدَكَ وَ بَعْضُهُمْ بِخَيْبَرَ فَاشْتَاقَ الَّذِينَ بِتَيْمَاءَ إِلَى بَعْضٍ إِخْوَانِهِمْ فَمَرَّ بِهِمْ أَعْرَابِيُّ مِنْ قَيْس فَتَكَارَوْا مِنْهُ وَ قَالَ لَهُمْ: أَمْرُّ بِكُمْ مَا بَيْنَ غَيْرَ وَأَحْدِ فَقَالُوا لَهُ: إِذَا مَرَرْت بِهِمَا فَآذِنَا بِهِمَا فَلَمَّا تَوَسَطَ بِهِمْ أَرْضِ الْمَدِينَةِ قَالَ لَهُمْ: ذَاكَ عَيْرُ وَ هَذَا أَحَدُ فَنَزَلُوا عَنْ ظَهْر إبلِهِ وَقَالُوا: قَدْ أَصَبْنَا بَغَيَتَنَا فَلَا حَاجَةَ لَنَا فِي إِبِلِكَ فَاذْهَبْ حَيْثُ شِئْتَ وَ كَتَبُوا إِلَى إِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ بِفَدَكَ وَ خَيْبَرَ أَنَّا قَدْ أَصَبْنَا الْمَوْضِعَ فَهَلُمُوا إِلَيْنَا فَكَتَبُوا إِلَيْهِمْ أَنَّا قَدِ اسْتَقَرَتْ بِنَا الدَّارُ وَاتَّخَذْنَا الْأَمْوَالَ وَ مَا أَقْرَبَنَا مِنْكُمْ فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ فَمَا أَسْرَعَنَا إِلَيْكُمْ فَاتَّخَذُوا بِأَرْضِ الْمَدِينَةِ الْأَمْوَالَ فَلَمَّا كَثُرَتْ أَمْوَالُهُمْ بَلَغَ تُبَعَ فَغَزَاهُمْ فَتَحَصَّنُوا مِنْهُ فَحَاصَرَهُمْ وَكَانُوا يَرِقُونَ لِضُعَفَاءِ أَصْحَابِ تُبعِ فَيُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِاللَّيْلِ التَّمْرَ وَ الشَّعِيرَ فَبَلَغَ ذَلِكَ تُبَّعَ فَرقَ لَهُمْ وَآمَنَهُمْ فَنَزَلُوا إِلَيْهِ فَقَالَ لَهُمْ: إِنِّي قَدِ اسْتَطَبْتُ بِلَادَكُمْ وَلَا أَرَانِي إِنَّا مُقِيماً فِيكُمْ. فَقَالُوا لَهُ: إِنَّهُ لَيْسَ ذَاكَ لَكَ إِنَّهَا مُهَاجَرُ نَبِيٍّ وَلَيْسَ ذَلِكَ لِأَحَدِ حَتَّى يَكُونَ ذَلِكَ. فَقَالَ لَهُمْ: إِنِّى مُخَلَّفُ فِيكُمْ مِنْ أَسْرَتِي مَنْ إِذَا كَانَ ذَلِكَ سَاعَدَهُ وَ نَصَرَهُ فَخَلَّفَ حَيَّيْنِ الْأَوْسَ وَالْخَزْرَجَ فَلَمَّا كَثُرُوا بهَا كَانُوا يَتَنَاوَلُونَ أَمْوَالَ الْيَهُودِ وَ كَانَتِ الْيَهُودُ تَقُولُ لَهُمْ أَمَا لَوْ قَدْ بُعِثَ محمّد صلی الله علیه و آله لَيُخْرِ جَنَّكُمْ مِنْ دِيَارِنَا وَ أَمْوَالِنَا فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مُحَمَّداً آمَنَتْ بِهِ الْأَنْصَارُ وَ كَفَرَتْ بهِ الْيَهُودُ وَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا﴾. (2)

4-4- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ كَانُوا يَعْنِي هَؤُلَاءِ الْيَهُودَ مِنْ قَبْلُ ظُهُور مُحَمَّد بالرِّسَالَة يَسْتَفْتِحُونَ يَسأَلونَ اللّهَ الفَتحَ وَالظَّفَرَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَعْدَائِهِمْ وَ الْمُنَاوِينَ لَهُمْ فَكَانَ اللهُ يَفْتَحُ وَ يَنْصُرُهُمْ ﴾. (3)

ص: 540

می شود در جواب آن ها سلام بن مسلم که از قبیلهٔ بنی نضیر بود گفت: آن چه ما می دانیم رخ نداده و این آن پیامبری نیست که به شما می گفتیم خداوند در همین مورد آیه ی فوق را نازل نمود.

3-4- امام صادق علیه السلام- یهودیان در کتابهای خود یافته بودند که هجرتگاه محمّد صلی الله علیه و آله میان کوه «عیر» و کوه احد است و از همین رو در طلب او بیرون آمده و به آن جا رفتند و به کوهی گذر کردند که «حداد» خوانده می شد گفتند حداد» و «أحد» یکی است و لذا در اطراف همان کوه پراکنده شدند پس شماری از ایشان در تیما فرود آمدند و برخی دیگر در «فدک» و شماری دیگر در «خیبر» آنان که در تیما بودند شوق دیدار برادران خویش را داشتند بادیه نشینی از قبیله قیس بر آن ها گذر کرد و ایشان از او شتر کرایه کردند آن مرد قیسی به ایشان گفت: «من شما را از میان دو کوه عیر و احد می گذرانم آن ها به او گفتند هرگاه به آن دو رسیدی ما را آگاه کن». چون او به میان سرزمین مدینه رسید به ایشان:گفت این کوه عیر و آن دیگری کوه احد است». یهودیان از شتر به پایین آمده و گفتند: «ما به طلب خود رسیدیم و دیگر نیازی به شترهای تو نداریم؛ پس هرکجا می خواهی برو. آن ها به برادرانشان در فدک و خیبر نوشتند: «ما به جایی که می خواستیم رسیدیم؛ شما هم به نزد ما بشتابید آن ها در پاسخ نوشتند: «ما در این جا خانه ساخته ایم و اموالی به دست آورده ایم و فاصله ی ما و شما خیلی نزدیک است؛ هرگاه جریان هجرت محمّد صلی الله علیه و آله پیش آمد ما شتابان نزد شما خواهیم آمد ایشان در شهر مدینه اموالی به دست آوردند و چون ثروتشان رو به فزونی نهاد «تبع» پادشاه آن روز یمن از دارایی آن ها آگاه شده و به جنگ با ایشان آمد. آن ها به دژهای خود پناه بردند و همیشه برای افراد ناتوان در سپاه تبع دلسوزی می کردند و چون شب می شد از بالای دژ برای ایشان خرما و جو پایین می ریختند. این ماجرا به گوش تبع رسید و دلش به حال آن ها سوخت و ایشان را امان داد. یهودیان از دژهای خود به زیر آمده و نزد او رفتند. تبع به ایشان گفت: و نزد او رفتند تبع به ایشان گفت: من از شهر شما خوشم از شهر شما خوشم آمده و تصمیم دارم در میان شما اقامت کنم یهودیان به او گفتند تو نمی توانی چنین کنی؛ زیرا این جا هجرتگاه یک پیامبر صلی الله علیه و آله است و هیچ کس پیش از او نمی تواند چنین کند تا او بیاید. تبع به ایشان گفت: «من از خاندان خود کسانی را در میان شما می نهم تا چون آن پیامبر صلی الله علیه و آله بیاید او را یاری رسانند. پس دو تیره ی اوس و خزرج را در میان آن ها نهاد چون افراد این دو تیره در آن جا رو به فزونی نهادند به اموال یهود دست می انداختند و یهودیان به آن ها می گفتند: «وقتی محمّد صلی الله علیه و آله برانگیخته شود دست شما را از خانه و اموال ما کوتاه خواهد کرد پس چون خداوند عزّوجلّ محمّد صلی الله علیه و آله را برانگیخت انصار اوس و خزرج (مدینه) به او ایمان آوردند ولی یهود به او کفر ورزیدند؛ و این همان سخن پروردگار است و کانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا.

4-4- امام عسکری علی السلام- آن یهودیان قبل از رسالت محمّد صلی الله علیه و آله از خداوند پیروزی و کامیابی بر دشمنان و ستیزه جویان خود درخواست می کردند؛ و خداوند آن ها را پیروز می کرد و یاری می رساند چون) اظهار ایمان به پیامبر صلی الله علیه و آله می کردند.

ص: 541

5-4- العسكرى علیه السلام- ﴿إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی أَخْبَرَ رَسُولَهُ بِمَا کَانَ مِنْ إِیمَانِ اَلْیَهُودِ بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَبْلَ ظُهُورِهِ، وَ مِنِ اِسْتِفْتَاحِهِمْ عَلَی أَعْدَائِهِمْ بِذِکْرِهِ، وَ اَلصَّلاَهِ عَلَیْهِ وَ عَلَی آلِهِ . قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: وَ کَانَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ اَلْیَهُودَ فِی أَیَّامِ مُوسَی وَ بَعْدَهُ إِذَا دَهَمَهُمْ أَمْرٌ، وَ دَهَتْهُمْ دَاهِیَهٌ أَنْ یَدْعُوا اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ، وَ أَنْ یَسْتَنْصِرُوا بِهِمْ، وَ کَانُوا یَفْعَلُونَ ذَلِکَ حَتَّی کَانَتِ اَلْیَهُودُ مِنْ أَهْلِ اَلْمَدِینَهِ قَبْلَ ظُهُورِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِسِنِینَ کَثِیرَهٍ یَفْعَلُونَ ذَلِکَ، فَیُکْفَوْنَ اَلْبَلاَءَ وَ اَلدَّهْمَاءَ وَ اَلدَّاهِیَهَ. وَ کَانَتِ اَلْیَهُودُ قَبْلَ ظُهُورِ مُحَمَّدٍ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِعَشْرِ سِنِینَ یُعَادِیهِمْ أَسَدٌ وَ غَطَفَانُ قَوْمٌ مِنَ اَلْمُشْرِکِینَ وَ یَقْصِدُونَ أَذَاهُمْ، وَ کَانُوا یَسْتَدْفِعُونَ شُرُورَهُمْ وَ بَلاَءَهُمْ بِسُؤَالِهِمْ رَبَّهُمْ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ، حَتَّی قَصَدَهُمْ فِی بَعْضِ اَلْأَوْقَاتِ أَسَدٌ وَ غَطَفَانُ فِی ثَلاَثَهِ آلاَفِ فَارِسٍ إِلَی بَعْضِ قُرَی اَلْیَهُودِ حَوَالَیِ اَلْمَدِینَهِ ، فَتَلَقَّاهُمُ اَلْیَهُودُ وَ هُمْ ثَلاَثُمِائَهِ فَارِسٍ، وَ دَعَوُا اَللَّهَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ اَلطَّاهِرِینَ فَهَزَمُوهُمْ وَ قَطَعُوهُمْ. فَقَالَ أَسَدٌ وَ غَطَفَانُ بَعْضُهُمَا لِبَعْضٍ: تَعَالَوْا نَسْتَعِینُ عَلَیْهِمْ بِسَائِرِ اَلقَبَائِلِ. فَاسْتَعَانُوا عَلَیْهِمْ بِالْقَبَائِلِ وَ أَکْثَرُوا حَتَّی اِجْتَمَعُوا قَدْرَ ثَلاَثِینَ أَلْفاً، وَ قَصَدُوا هَؤُلاَءِ اَلثَّلاَثَمِائَهٍ فِی قَرْیَتِهِمْ، فَأَلْجَئُوهُمْ إِلَی بُیُوتِهَا وَ قَطَعُوا عَنْهَا اَلْمِیَاهَ اَلْجَارِیَهَ اَلَّتِی کَانَتْ تَدْخُلُ إِلَی قُرَاهُمْ، وَ مَنَعُوا عَنْهُمُ اَلطَّعَامَ، وَ اِسْتَأْمَنَ اَلْیَهُودُ مِنْهُمْ فَلَمْ یُؤْمِنُوهُمْ، وَ قَالُوا: لاَ، إِلاَّ أَنْ نَقْتُلَکُمْ وَ نَسْبِیَکُمْ وَ نَنْهَبَکُمْ. فَقَالَتِ اَلْیَهُودُ بَعْضُهَا لِبَعْضٍ: کَیْفَ نَصْنَعُ فَقَالَ لَهُمْ أَمَاثِلُهُمْ وَ ذَوُو اَلرَّأْیِ مِنْهُمْ: أَ مَا أَمَرَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَسْلاَفَکُمْ وَ مَنْ بَعْدَهُمْ بِالاِسْتِنْصَارِ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَ مَا أَمَرَکُمْ بِالاِبْتِهَالِ إِلَی اَللَّهِ تَعَالَی عِنْدَ اَلشَّدَائِدِ بِهِمْ قَالُوا: بَلَی. قَالُوا: فَافْعَلُوا. فَقَالُوا: اَللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ لَمَّا سَقَیْتَنَا، فَقَدْ قَطَعَتِ اَلظَّلَمَهُ عَنَّا اَلْمِیَاهَ حَتَّی ضَعُفَ شُبَّانُنَا، وَ تَمَاوَتَتْ وِلْدَانُنَا، وَ أَشْرَفْنَا عَلَی اَلْهَلَکَهِ. فَبَعَثَ اَللَّهُ تَعَالَی لَهُمْ وَابِلاً هَطْلاً سَحّاً أَمْلَأَ حِیَاضَهُمْ وَ آبَارَهُمْ وَ أَنْهَارَهُمْ وَ أَوْعِیَتَهُمْ وَ ظُرُوفَهُمْ فَقَالُوا: هَذِهِ إِحْدَی اَلْحُسْنَیَیْنِ. ثُمَّ أَشْرَفُوا مِنْ سُطُوحِهِمْ عَلَی اَلْعَسَاکِرِ اَلْمُحِیطَهِ بِهِمْ، فَإِذَا اَلْمَطَرُ قَدْ آذَاهُمْ غَایَهَ اَلْأَذَی وَ أَفْسَدَ [عَلَیْهِمْ] أَمْتِعَتَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ. فَانْصَرَفَ عَنْهُمْ لِذَلِکَ بَعْضُهُمْ، وَ ذَلِکَ أَنَّ اَلْمَطَرَ أَتَاهُمْ فِی غَیْرِ أَوَانِهِ فِی حَمَارَّهِ اَلْقَیْظِ حِینَ لاَ یَکُونُ مَطَرٌ فَقَالَ اَلْبَاقُونَ مِنَ اَلْعَسَاکِرِ: هَبْکُمْ سُقِیتُمْ فَمِنْ أَیْنَ تَأْکُلُونَ وَ لَئِنِ اِنْصَرَفَ عَنْکُمْ هَؤُلاَءِ فَلَسْنَا نَنْصَرِفُ حَتَّی نَقْهَرَکُمْ عَلَی أَنْفُسِکُمْ وَ عِیَالاَتِکُمْ وَ أَهَالِیکُمْ وَ أَمْوَالِکُمْ، وَ نَشْفِی غَیْظَنَا مِنْکُمْ. فَقَالَتِ اَلْیَهُودُ : إِنَّ اَلَّذِی سَقَانَا بِدُعَائِنَا بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ قَادِرٌ عَلَی أَنْ یُطْعِمَنَا، وَ إِنَّ اَلَّذِی صَرَفَ عَنَّا مَنْ صَرَفَهُ قَادِرٌ عَلَی أَنْ یَصْرِفَ اَلْبَاقِینَ. ثُمَّ دَعَوُا اَللَّهَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَنْ یُطْعِمَهُمْ. فَجَاءَتْ قَافِلَهٌ عَظِیمَهٌ مِنْ

ص: 542

5-4- امام عسکری علیه السلام- خداوند متعال پیامبرش را از ایمان یهودیان به محمّد صلی الله علیه و آله پیش از ظهور وی و پیروزی آن ها بر دشمنان به خاطر ذکر نام او و درود فرستادن بر او و خاندانش باخبر ساخت. خداوند به یهودیان زمان موسی علیه السلام و بعد از او دستور داد اگر امری ذهنشان را مشغول کرد و مسئله ای برایشان پیش آمد، خدای عزّوجلّ را به حق محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش بخوانند و از آن ها کمک بخواهند. آن ها همواره چنین می کردند. یهودیان مدینه ده سال پیش از ظهور محمّد صلی الله علیه و آله مورد دشمنی قبیله ی اسد و غطفان و قومی از مشرکین بودند که همواره قصد حمله به آن ها داشتند یهودیان تصمیم گرفتند که از پروردگارشان به حق محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش بخواهند شر و بلای آن ها را دفع کند. تا زمانی که سه هزار نفر از اسد و غطفان به سوی برخی یهودیان اطراف مدینه حرکت و حمله کردند و یهودیان در حالی که فقط سیصد جنگجو داشتند و خدا را به محمّد صلی الله علیه و آله و خاندانش می خواندند با آن ها برخورد کردند و آن ها را شکست داده و از بین بردند پس گروهی از اسدیان و غطفانیان به هم گفتند: بیایید از دیگر قبائل کمک بگیریم و چنین کردند تعداد آن ها زیاد شد؛ سی هزار نفر اجتماع کرده و به سوی آن ها در روستایشان حرکت کردند آن سیصد نفر به خانه های خود پناه بردند و آن ها آب های روان را که به روستاهای یهودیان وارد می شد مسدود نموده و طعام را از آنان بازداشتند یهود از آن ها امان خواست اما نپذیرفتند و گفتند: «نه مگر این که شما را بکشیم و اسیرتان کنیم و غنیمتتان را به تاراج ببریم. یهودیان به یکدیگر می گفتند چه کنیم؟ کسی که صاحب نظر و برتر آن ها بود گفت: «آیا موسی علیه السلام به گذشتگانتان و افراد پس از آن ها به کمک خواستن از محمّد صلی الله علیه و آله و آل او امر نکرد؟ آیا به شما امر نکرد که هنگام سختی ها با توسل به ایشان به درگاه خدای عزّوجلّ تضرع کنید؟ گفتند: «بله!» گفت: «پس انجام بدهید عرض کردند خداوند به حق محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش از تو می خواهیم که ما را سیراب گردانی این ستمگران آب را بر ما بسته اند جوانانمان ناتوان شده و فرزندانمان بیجان گشته اند و چیزی نمانده که هلاک شویم آن گاه خداوند بارانی ،سنگین سیل آسا و انبوه بر آنان فروفرستاد؛ آن چنان که آبگیرها، چاه ها، رودها و ظرف هایشان همه پرآب شد گفتند این یکی از دو نعمت خدا بود. پس به بام ها رفتند و لشکریانی را که گرداگرد آن ها صف کشیده بودند نگریستند باران به سختی آزارشان می داد و ساز و برگ و سلاح و دارایی آن ها را تباه می کرد از این رو گروهی از لشکریان از یهودیان چشم پوشیده و بازگشتند؛ حال آن که باران نابهنگام در اوج گرما و در زمانی که مکه بارانی به خود نمی دید بر آن ها سخت می بارید بازماندگان لشکر گفتند: گر چه رگبار سیرابتان ،کرد اما از کجا خوراکی به دست می آورید؟ اگر آن ها بازگشتند ما می ایستیم تا بر شما زن، فرزند خاندان و اموالتان چیره شویم و کینه ای را که از شما به دل داریم فرو نشانیم یهودیان گفتند: همان کسی که با توسل به محمّد صلی الله علیه و آله و خاندانش به سوی او دعا کردیم و ما را سیراب کرد خود می تواند ما را سیر نماید؛ و همان کسی که شر آن ها که رفتند را از سر ما باز ،کرد خود می تواند شر بازمانده ها را نیز از سر ما رفع کند سپس با توسل به محمّد صلی الله علیه و آله و خاندانش به سوی خدا دعا کردند تا برایشان غذا فراهم کند ناگاه کاروانی انبوه با دوهزار شتر، استر و الاغ که همه بار گندم و آرد داشتند سر رسیده و بدون این که با لشکریان روبرو شوند آن ها را پشت سر گذاشتند؛ آن لشکریان همه در خواب بودند و اصلاً متوجه آنان نشدند؛ چرا که خداوند متعال

ص: 543

قَوَافِلِ اَلطَّعَامِ قَدْرَ أَلْفَیْ جَمَلٍ وَ بَغْلٍ وَ حِمَارٍ مُوقَرَهٍ حِنْطَهً وَ دَقِیقاً، وَ هُمْ لاَ یَشْعُرُونَ بِالْعَسَاکِرِ فَانْتَهَوْا إِلَیْهِمْ وَ هُمْ نِیَامٌ، وَ لَمْ یَشْعُرُوا بِهِمْ، لِأَنَّ اَللَّهَ تَعَالَی ثَقَّلَ نَوْمَهُمْ حَتَّی دَخَلُوا اَلْقَرْیَهَ، وَ لَمْ یَمْنَعُوهُمْ، وَ طَرَحُوا فِیهَا أَمْتِعَتَهُمْ وَ بَاعُوهَا مِنْهُمْ فَانْصَرَفُوا وَ أَبْعَدُوا، وَ تَرَکُوا اَلْعَسَاکِرَ نَائِمَهً لَیْسَ فِی أَهْلِهَا عَیْنٌ تَطْرِفُ، فَلَمَّا أَبْعَدُوا اِنْتَبَهُوا، وَ نَابَذُوا اَلْیَهُودَ اَلْحَرْبَ، وَ جَعَلَ یَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ: اَلْوَحَا، اَلْوَحَا فَإِنَّ هَؤُلاَءِ اِشْتَدَّ بِهِمُ اَلْجُوعُ وَ سَیَذِلُّونَ لَنَا. قَالَ لَهُمُ اَلْیَهُودُ : هَیْهَاتَ بَلْ قَدْ أَطْعَمَنَا رَبُّنَا وَ کُنْتُمْ نِیَاماً: جَاءَنَا مِنَ اَلطَّعَامِ کَذَا وَ کَذَا، وَ لَوْ أَرَدْنَا قِتَالَکُمْ فِی حَالِ نَوْمِکُمْ لَتَهَیَّأَ لَنَا وَ لَکِنَّا کَرِهْنَا اَلْبَغْیَ عَلَیْکُمْ، فَانْصَرِفُوا عَنَّا وَ إِلاَّ دَعَوْنَا عَلَیْکُمْ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ اِسْتَنْصَرْنَا بِهِمْ أَنْ یُخْزِیَکُمْ کَمَا قَدْ أَطْعَمَنَا وَ أَسْقَانَا. فَأَبَوْا إِلاَّ طُغْیَاناً فَدَعَوُا اَللَّهَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اِسْتَنْصَرُوا بِهِمْ. ثُمَّ بَرَزَ اَلثَّلاَثُمِائَهِ إِلَی (اَلنَّاسِ لِلِّقَاءِ) فَقَتَلُوا مِنْهُمْ وَ أَسَرُوا، وَ طَحْطَحُوهُمْ وَ اِسْتَوْثَقُوا مِنْهُمْ بِأُسَرَائِهِمْ، فَکَانُوا لاَ یَنْدَاهُمْ مَکْرُوهٌ مِنْ جِهَتِهِمْ لِخَوْفِهِمْ عَلَی مَنْ لَهُمْ فِی أَیْدِی اَلْیَهُودِ. فَلَمَّا ظَهَرَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَسَدُوهُ، إِذْ کَانَ مِنَ اَلْعَرَبِ، فَکَذَّبُوهُ﴾. (1)

6-4- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ قَوْمُ فِيمَا بَيْنَ مُحَمَّد وَ عِيسَى وَكَانُوا يَتَوَعَدُونَ أَهْلَ الْأَصْنَامِ بالنَّبِيِّ وَ يَقُولُونَ لَيَخْرُجَنَّ نَبِيُّ فَلَيُكَسِّرَنَّ أَصْنَامَكُمْ وَلَيَفْعَلَنَّ بِكُمْ [وَلَيَفْعَلَنَ] فَلَمَّا خَرَجَ رَسُولُ الله له كَفَرُوا بِهِ﴾. (2)

باب 5: فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكَافِرِينَ

اشاره

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿فَلَمَّا جَاءَهُمْ هَوْلَاءِ الْيَهُودَ مَا عَرَفُوا مِنْ نَعْتِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ صِفَتِهِ كَفَرُوا بِهِ وَ جَحَدُوا نُبُوتَهُ حَسَداً لَهُ وَ بَعْياً عَلَيْهِ﴾. (3)

2-5- العسكرى علیه السلام- ﴿فَلَمَّا ظَهَرَ مُحَمَّدٌ حَسَدُوهُ إِذْ كَانَ مِنَ الْعَرَبِ فَكَذَّبُوهُ﴾. (4)

ص: 544

آن ها را به خوابی سنگین برده بود و این چنین کاروانیان به روستا در آمدند و لشکریان جلوی آن ها را نگرفتند. پس در میان روستا بار خود را بر زمین گذاشته و آن را به فروش رساندند. [آن ها] بازگشته و دور شدند و لشکریان را در حالی که خواب بودند و حتی پلک نزدند پشت سر گذاشتند. وقتی کاروان رفت لشکریان بیدار شدند و آهنگ جنگ با یهودیان کردند و به یکدیگر گفتند: «بشتابید! بشتابید! اکنون گرسنگی آن ها را به ستوه آورده است و پیش ما به خواری می افتند یهودیان پاسخ دادند: «وای بر شما! آن گاه که در خواب بودید، پروردگارمان برای ما گونه گونه های غذا فراهم آورد و اگر می خواستیم تا در خواب بر شما یورش آوریم بدون شک می توانستیم؛ اما روا ندیدیم که بر شما ستم ورزیم. از این جا بروید وگرنه با توسل به محمّد صلی الله علیه و آله و خاندانش علیه شما به دعا می نشینیم و یاری می جوییم تا خداوند همان گونه که ما را سیر و سیراب کرد شما را به خواری اندازد اما آن ها گردن کشیده و ستم پیشه کردند. پس یهودیان با توسل به محمّد صلی الله علیه و آله و خاندانش به سوی خدا دعا کرده و یاری جستند. سپس سیصدتن به رویارویی با سی هزار تن رفته و آن ها را کشتند و اسیر کردند و درهم شکستند و با استفاده از اسیرانشان و در قبال آزادی آن ها از آن ها یارانشان پیمان گرفتند؛ آن ها نیز از ترس جان یارانشان که در دست یهودیان اسیر بودند دیگر هیچ آزاری به ایشان نرساندند با این حال وقتی که محمّد صلی الله علیه و آله ظهور کرد از آن جا که او عرب بود یهودیان حسد ورزیده و او را دروغگو خواندند.

6-4- امام صادق علیه السلام- در فاصله ی زمانی بین بعثت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و حضرت عیسی علیه السلام، جماعتی می زیستند که بت پرستان را به ظهور پیامبری تهدید می کردند و می گفتند: «پیامبری خواهد آمد که بت های شما را تکه تکه و با شما چنین و چنان کند و چون پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ظهور کرد همان یهودیان به او کفر ورزیدند.

بخش 5: با این همه هنگامی که این کتاب و پیامبری را که شناخته بودند نزد آن ها آمد، به او کافر شدند؛ پس لعنت خدا بر کافران باد

1-5- امام عسکری علیه السلام- وقتی برای این یهودیان نشانه ها و صفات پیامبر اسلام صلى الله عليه وآله وسلم بیان شد، از روی ،حسد، ستمگری و سرکشی نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام، او را انکار نمودند.

2-5- امام عسکری علیه السلام- وقتی محمّد صلی الله علیه و آله ظهور کرد از آن جا که او عرب بود یهودیان حسد ورزیده و او را دروغگو خواندند.

ص: 545

3-5- العسكري علیه السلام- ﴿ نحن آل إبراهيم علیه السلام الْمَحْسُودُون فكان نبينا صلی الله علیه و آله فلما جاءَهُمْ ما عَرَفُوا إِبْرَاهِيمَ... نَبِيِّنَا فَلَمَّا كَفَرُوا بِهِ حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ أَنْ يُنَزَّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ حَسَدَا مِنَ الْقَوْمِ عَلَى تَفْضِيل بَعْضنَا عَلَى بَعْض﴾. (1)

4-5- الباقر علیه السلام- ﴿عَن جابر: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْآيَةِ مِنْ قَوْلِ اللَّهِ فَلَمَّا جَاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ. قَالَ: تَفْسِيرُهَا فِي الْبَاطِنِ لَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا فِي عَلِيٌّ هِ كَفَرُوا بِهِ فَقَالَ اللَّهُ فِيهِمْ فَلَعْنَةُ الله عَلَى الْكَافِرِينَ يَعْنِي بَنِي أُمَيَّةَ هُمُ الْكَافِرُونَ فِي بَاطِنِ الْقُرْآن﴾. (2)

5-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا الْكُفْرُ الْمَذْكُورُ فِي كِتَابِ اللَّهِ فَخَمْسَةُ وُجُوهِ مِنْهَا كُفْرُ الْجُحُودِ وَ مِنْهَا كُفْرُ فَقَط فَأَمَّا كُفْرُ الْجُحُودِ فَأَحَدُ الْوَجْهَيْنِ مِنْهُ جُحُودُ الْوَحْدَانِيَّة.... وَالْوَجْهُ الْآخَرُ مِنَ الْجُحُودِ هُوَ الْجُحُودُ مَعَ الْمَعْرِفَة بِحَقِّيَّتِهِ قَالَ تَعَالَى وَجَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنفُسُهُمْ ظُلْماً وَعُلُوا وَ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ كَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ الله عَلَى الْكَافِرِينَ أَنْ جَحَدُوهُ بَعْدَ أَنْ عَرَفُوهُ﴾. (3)

6-5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ يُرِيدُ بِهِ الدُّنْيَا وَآثَرَ عَلَيْهِ حُبَّ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا اسْتَوْجَبَ سَخَطَ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ كَانَ فِي الدَّرْبِ الْأَسْفَلَ مِنَ النَّارِ مَعَ الْيَهُودِ وَالنَّصَارَى الَّذِينَ نَبَدُوا كِتَابَ اللَّهِ تَعَالَى قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ يَكْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْياً أَنْ يُنَزِّلَ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ فَبَاقُ بِغَضَبٍ عَلَى غَضَبٍ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ مُهينٌ﴾. (90)

باب 1: بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿ذَمَ اللَّهُ تَعَالَى الْيَهُودَ وَ عَابَ فِعْلَهُمْ فِي كُفْرِهِمْ بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ بِسَمَا اشْتَرَوُا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَيْ اشْتَرَوْهَا بِالْهَدَايَا وَالْفُضُولِ الَّتِي كَانَتْ تَصِلُ إِلَيْهِمْ وَكَانَ اللهُ أَمَرَهُمْ بِشِرَائِهَا مِنَ اللَّهِ بِطَاعَتِهِمْ لَهُ لِيَجْعَلَ لَهُمْ أَنْفُسَهُمْ وَ الِانْتِفَاعَ بِهَا دَائِمَا فِي نَعِيمِ الْآخِرَةِ فَلَمْ يَشْتَرُوهَا

ص: 546

3-5- امام عسکری علیه السلام- ما آل ابراهیم هستیم که بر ما رشک می برند... پس این آیه درباره ی پیامبر صلی الله علیه و آله ما بود فَلَا جَاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ و این به خاطر حسدی بود که در جانشان بود حسد این که چرا نبوّت به بنی اسرائیل نرسید زیرا خداوند بر هر کدام از بندگانش که بخواهد آیاتش را] نازل می.کند از این قوم [عده ای به خاطر برتری بعضی از ما بر دیگران حسودی می کنند.

4-5- امام باقر علیه السلام- از جابر نقل شده است از امام باقر علیه السلام درباره ی آیه ﴿فَلَمَّا جَاءَهُم مَّا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ﴾ پرسیدم ایشان فرمود تفسیر باطنی آن چنین است: «وقتی آن چه درباره علی علیه السلام می دانستند بر ایشان آمد انکارش کردند؛ پس خداوند متعال درباره ی آن ها فرمود: فَلَعْنَةُ الله عَلَى الْكَافِرِین یعنی در باطن ،قرآن کافران همان بنی امیه می باشند.

5-5- امام علی علیه السلام- کفری که در کتاب خدا ذکر شده بر پنج قسم است یکی کفر انکار کننده است و دیگری کفر تنهاست؛ کفر انکار کنندگان به دو صورت است صورت اول آن انکار وحدانیت و یگانگی... و صورت دیگر آن انکار کردن با وجود علم به حقیقت وحقانیت آن است؛ خداوند در این باره فرمود: و آن را از روی ظلم و سرکشی انکار کردند در حالی که در دل به آن یقین داشتند. و خداوند سبحان فرمود: ﴿وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ الله عَلَى الْكَافِرِينَ﴾ یعنی انکار کردن چیزی پس از شناخت آن که در این جا] کافران با آن که آن پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام و کتاب (قرآن را می شناختند، آن را انکار می کردند.

6-5- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود اگر کسی دانش را برای دنیا بیاموزد و به واسطه ی آن دانش دوستی و زینت دنیا را اختیار کند سزاوار خشم خداست و جایش در آخرین طبقه ی دوزخ با یهود و نصاری است؛ هم آنان که کتاب خدا را دور افکندند. خدای تعالی فرموده است: ﴿فَلَا جَاءَهُم ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ﴾.

آن ها در مقابل بهای بدی خود را فروختند؛ که به آیاتی که خدا فرستاده بود، کافر شدند و از روی حسادت گفتند: چرا خداوند به فضل خویش بر هرکس از بندگانش بخواهد آیات خود را نازل می کند؟ از این رو به خشمی بعد از خشمی [ از سوی خدا] گرفتار شدند و برای کافران مجازاتی خوار کننده است. (90)

بخش 1: آن ها در مقابل بهای بدی خود را فروختند.

1-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند [در این آیه] یهودیان را سرزنش کرد و از ایمان نیاوردن آن ها به محمّد صلی الله علیه و آله، عیب جویی نمود و فرمود ﴿بِسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُم﴾ خودشان [و ایمانشان را هدایا اضافاتی که به آن ها می رسید فروختند خداوند به آن ها امر کرده بود آن را به وسیله ی طاعت خود به خدا بفروشند تا از جان خود همیشه در نعمت های آخرت بهره ببرند ولی آن ها چنین معامله

ص: 547

بَلِ اشْتَرَوْهَا بِمَا أَنْفَقُوهُ فِي عَدَاوَة رَسُولِ اللَّهِ لِيَبْقَى لَهُمْ عِزُّهُمْ فِي الدُّنْيَا وَ رَئَاسَتُهُمْ عَلَى الْجُهَالِ وَيَنَالُوا الْمُحَرَّمَاتِ وَ أَصَابُوا الْفُضُولَاتِ مِنَ السَّفَلَة وَ صَرَفُوهُمْ عَنْ سَبِيلِ الرَّشَادِ وَ وَقَفُوهُمْ عَلَى طرق الضَّلَالَات﴾. (1)

باب 2: أَنْ يَكْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللهُ

1-2- العسكري علیه السلام- ﴿أَي بمَا أَنْزَلَ عَلَى مُوسَى مِنْ تَصْدِيقِ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله﴾. (2)

2-2- السجّاد علیه السلام- ﴿بِما أَنْزَلَ اللهُ بَغْيًا قَالَ بِالْوَلَايَةِ عَلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ الْأَوْصِيَاءِ طَنَا مِنْ ولده﴾. (3)

3-2- الباقر علیه السلام- ﴿بِما أَنْزَلَ اللهُ فِي عَلَى علیه السلام بَغْياً﴾. (4)

باب 3: بَغْياً أَنْ يُنَزِّلَ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ

1-3- العسكري علیه السلام- ﴿وَ إِنَّمَا كَانَ كُفْرُهُمْ لِبَغْيِهِمْ وَ حَسَدِهِمْ لَهُ لِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَيْهِ وَ هُوَ الْقُرْآنُ الَّذِي أَبَانَ فِيهِ نُبُوَّتَهُ وَ أَظْهَرَ بِهِ آيَتَهُ وَ مُعْجِرَتَهُ﴾. (5)

2-3- العسكري علیه السلام- قَالَ اللَّهُ فِي عَلَى علیه السلام أَنْ يُنَزَّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ يَعْنِي علما علیه السلام﴾. (6) 6

باب 4: فَبَاقُ بِغَضَبٍ عَلَى غَضَب

اشاره

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿يَعْنِي رَجَعُوا وَ عَلَيْهِمُ الْغَضَبُ مِنَ اللَّهِ عَلَى غَضَبٍ فِي أَثَر غَضَبٍ وَ الْغَضَبُ الْأَوَّلُ حِينَ كَذَّبُوا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ الْغَضَبُ الثَّانِي حِينَ كَذَّبُوا بِمُحَمَّدِ قَالَ وَ الْغَضَبْ أَوَّلُ أَنْ جَعَلَهُمْ قِرَدَةً خَاسِئِينَ وَ لَعَنَهُمْ عَلَى لِسَانِ عِيسَى علیه السلام وَ الْغَضَبَ الثَّانِي حِينَ سَلَّطَ عَلَيْهِمْ

ص: 548

نکردند؛ در عوض به بهای عداوت با پیامبر اسلام [ایمان خود را] فروختند تا [به زعم خود] عزتشان در دنیا و ریاستشان بر مردم نادان باقی بماند و دست به مال حرام ببرند و اموال] اضافه ای از دست نادانان پیروانشان] کسب کنند و از راه رستگاری آن ها را بازدارند و آن ها (پیروانشان را به همان حال گمراهی رها کنند.

بخش 2: که به آیاتی که خدا فرستاده بود، کافر شدند.

1-2- امام عسکری علیه السلام- به آن چه خداوند بر موسی علیه السلام نازل کرده- در باب تصدیق حضرت محمّد صلی الله علیه و آله کافر می شوند.

2-2- امام سجّاد علیه السلام- بما أَنْزَلَ اللهُ بَغْياً یعنی منکر ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و جانشینان او از فرزندانش شدند.

3-2- امام باقر علیه السلام- به آن چه خدا درباره ی علیا نازل کرده از روی ستم منکر شدند.

بخش 3: و از روی حسادت گفتند: چرا خداوند به فضل خویش بر هر کس از بندگانش بخواهد آیات خود را نازل می کند؟

1-3- امام عسکری علیه السلام- کفر آن ها به واسطه ی ستم و حسادتشان بر مقام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود به خاطر آن چه (قرآن) که [خدا] به او عنایت نموده بود؛ و آن قرآن است که نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله در آن بیان شده و دلیل نبوت و معجزه ی آن حضرت است.

2-3- امام عسکری علیه السلام- خداوند متعال درباره ی علی علیه السلام فرمود: ﴿أَن يُنَزِّلُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ عَلَى مَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ﴾ یعنی علی مورد تفضّل خدا واقع شد.

بخش 4: از این رو به خشمی بعد از خشمی از سوی خدا گرفتار شدند.

1-4- امام عسکری علیه السلام- یعنی [دوباره به مورد غضب خدا واقع شدن] بازگشتند، [امّا این بار] خشم خدا پی در پی گریبان گیر آن ها بود غضبی در پی غضب دیگر هنگامی بود که عیسی را تکذیب کردند و خشم دوّم خدا هنگامی بود که محمّد صلی الله علیه و آله را تکذیب نمودند. [ثمره ی] غضب اول این بود که آن ها را به صورت میمون هایی مسخ کرد که خوار و ذلیل شدند و به زبان عیسی علیه السلام ایشان را لعنت نمود و [ثمره ی] غضب دوّم هنگامی بود که شمشیرهای حضرت

ص: 549

سُيُوفَ مُحَمَّدِ وَ آلِهِ علیهم السلام وَأَصْحَابِهِ وَأُمَّتِهِ حَتَّى ذَلَّلَهُمْ بِهَا فَإِمَّا دَخَلُوا فِي الْإِسْلَامِ طَائِعِينَ وَ إِمَّا أَدَّوُا الْجِزْيَةَ صَاغِرِينَ دَاخِرِينَ﴾. (1)

2-4- الباقر علیه السلام- ﴿يَعْنِي بَنِي امَية﴾. (2)

باب 5: وَلِلْكَافِرِينَ

1-5- الباقر علیه السلام- ﴿يَعْنِي بَنِي امَيّة﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وإذا قيلَ لَهُمْ آمِنُوا بما أَنْزَلَ اللهُ قالُوا نُؤْمِنُ بما أنزلَ عَلَينا وَ يَكْفُرُونَ بما وَراءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ قُل فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِيَاءَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ إن كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾. (91)

باب 1: وَ إِذا قيلَ هُم

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَإِذَا قِيلَ لِهَؤُلَاءِ الْيَهُودِ الَّذِينَ تَقَدَّمَ ذِكْرُهُمْ﴾. (4)

1- 2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّمَا نَزَلَ هَذَا فِي قَوْمِ يَهُودَ وَكَانُوا عَلَى عَهْدِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله﴾. (5)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿يَعْنِي بَنِي أُمَيَّةَ﴾. (6)

4-1- العسكرى علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالَ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ: قَدْ كُنتُ لِعَلِيُّ الةِ بِالْوَلَايَة شَاهِداً بالْوَلَايَة شَاهِداً وَ لآل مُحَمَّد مُحِبّاً وَ هُوَ فِي ذَلِكَ كَاذِبُ يَظُنُّ أَنَّ كَذِبَهُ يُنْجِيهِ فَيُقَالُ لَهُمْ: سَوْفَ نَسْتَشْهِدُ عَلَى ذَلِكَ عَلِيّاً فَتَشْهَدُ أَنْتَ يَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام فَتَقُولُ الْجَنَّةُ لِأَوْلِيَائِي شَاهِدَةُ وَالنَّارُ لِأَعْدَائِي شَاهِدَةُ فَمَنْ كَانَ مِنْهُمْ صَادِقاً خَرَجَتْ إِلَيْهِ رِيَاحَ الْجَنَّةِ وَ نَسِيمُهَا فَاحْتَمَلَتْهُ فَأَوْرَدَتْهُ إِلَى أَعْلَى غُرَفِهَا وَ أَحَلَّتْهُ دَارَ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِ رَبِّهِ لَا يَمَسُّهُمْ فِيهَا نَصَبُ وَلَا يَمَسُّهُمْ فِيهَا لُغُوبُ وَ مَنْ كَانَ مِنْهُمْ كَاذِبَاً جَاءَتْهُ سَمُومُ النَّارِ وَ حَمِيمُهَا وَظِلَّهَا الَّذِي هُوَ ثَلَاثُ شُعَب لَا ظُلِيل

ص: 550

محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان علیهم السلام و اصحاب و امّت او بر پیکر ایشان وارد شد تا آن ها را به خواری کشانید؛ [آن ها] یا به خواست خود اسلام پذیرفتند و یا با کمال خواری و ذلت جزیه پرداخت کردند.

2-4- امام باقر علیه السلام- یعنی بنی امیه [گرفتار غضب خدا شد].

بخش 5: و برای کافران [مجازاتی خوار کننده است].

1-5- امام باقر علیه السلام- یعنی بنی امیّه

و هنگامی که به آن ها گفته شود به آن چه خداوند نازل فرموده ایمان بیاورید می گویند «ما به چیزی ایمان می آوریم که بر خود ما نازل شده است». و به غیر آن کافر می شوند؛ در حالی که حق است؛ و با نشانه هایی که بر آن ها نازل شده، هماهنگ می باشد بگو: «اگر [راست می گویید و به آیاتی که بر خودتان نازل شده] ایمان دارید، پس چرا پیامبر صلی الله علیه و آله ان خدا را پیش از این به قتل می رساندید»؟! (91)

بخش 1: و هنگامی که به آن ها گفته شود؛

1-1- امام عسکری علیه السلام- وقتی به همان یهودیانی که یادشان در آیات قبل گذشت گفته شد...

2-1- امام صادق علیه السلام- این آیه درباره ی قوم یهود که در روزگار محمّدی بودند، نازل شد.

3-1- امام باقر علیه السلام- یعنی [وقتی به] بنی امیه [گفته شد]...

4-1- امام عسکری علیه السلام- امام علیه السلام کلی در مورد سخن خداوند بلندمرتبه: ﴿وَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ الله﴾ فرمودند: از بین آن ها (یهودیان) کسانی هستند که می گویند من بر ولایت علی علیه السلام شهادت می دهم و دوستدار آل محمّد صلی الله علیه و آله هستم حال آن که دروغ می گوید؛ می پندارد دروغ او نجاتش می دهد. پس به آن ها گفته می شود به زودی ما از علیا بر گفتار شما گواهی خواهیم گرفت و تو ای ابا الحسن علیه السلام شهادت می دهی و می گویی بهشت بر دوستان ما و جهنم بر دشمنان ما گواه هستند». پس به سوی هرکسی از آن ها که راست گفته باشد رایحه و نسیم بهشتی می وزد که او را با خود آورده و در بالاترین غرفه ها وارد می کند و از فضل پروردگارش او را در محل اقامتش قرار می دهد در آن جا هیچ خستگی و سستی به آن ها نمی رسد و اما هر کسی از آن ها که دروغگو باشد زبانه ی آتش دوزخ و آب داغ جهنم و سایه ی آن که سه قسم است به سویش می آید؛ سایبان و نگهداری از زبانه ی آتش وجود ندارد؛ پس ایشان را حمل می نماید و در هوا بلندش کرده و او را

ص: 551

وَلا يُغْنِي مِنَ اللَّهَب فَتَحْمِلُهُ وَ تَرْفَعُهُ فِي الْهَوَاءِ وَ تُوردُهُ نَارَ جَهَنَّمَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: وَ كَذَلِكَ أَنْتَ قَسِيمُ الْجَنَّةِ وَالنَّارِ تَقُولُ هَذَا لِي وَهَذَا لَكَ﴾. (1)

باب 2: آمِنُوا بِما أَنزَلَ الله

1-2- العسكري علیه السلام- ﴿آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللهُ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْقُرْآنِ الْمُشْتَمِل عَلَى الْحَلَالِ وَالْحَرَامِ وَالْفَرَائِضِ وَ الْأَحْكَامِ﴾. (2)

باب 3: قالُوا نُؤْمِنُ بِمَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿مِنَ التَّوْرَاة﴾. (3)

2-3- العسكرى علیه السلام- ﴿قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنزِلَ عَلَينا يَعْنِي فِي قُلُوبهمْ بمَا أَنْزَلَ اللهُ عَلَيْهِ﴾. (4)

باب 4: وَ يَكْفُرُونَ بِما وَرَاءَهُ

1-4- الباقر علیه السلام- ﴿يَكْفُرُونَ بِما وَراءَهُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِي عَلى علیه السلام﴾. (5)

باب 5: وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿يَعْنِي مَا سِوَاهُ لَا يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ هُوَ الْحَقُّ وَالَّذِي يَقُولُ هَؤُلَاءِ الْيَهُودُ إِنَّهُ وَرَاءَهُ هُوَ الْحَقِّ لِأَنَّهُ هُوَ النَّاسِخُ لِلْمَنْسُوخِ الَّذِي تَقَدَّمَهُ﴾. (6)

2-5- الباقر علیه السلام- ﴿يَعْنِي عَليا علیه السلام﴾. (7)

باب 6: قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِيَاءَ اللهُ مِنْ قَبْلُ

اشاره

1-6- العسكرى علیه السلام- ﴿لِمَ كَانَ يَقْتُلُ أَسْلَافُكُمْ أَنْبياءَ اللَّهِ﴾. (8)

2-6- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمْ يَقْتُلُوا الْأَنْبِيَاءَ بِأَيْدِيهِمْ وَلَا كَانُوا فِي زَمَانِهِمْ وَ إِنَّمَا قَتَلَ أَوَائِلُهُمْ الَّذِينَ كَانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ فَنُزَلُوا بِهِمْ أُولَئِكَ الْقَتَلَةَ فَجَعَلَهُمُ اللَّهُ مِنْهُمْ وَأَضَافَ إِلَيْهِمْ فِعْلَ أَوَائِلِهِمْ بِمَا تَبِعُوهُمْ وَ تَوَلَّوْهُمْ﴾. (9)

ص: 552

در آتش جهنّم وارد می سازد رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «و این چنین تو تقسیم کننده ی بهشت و دوزخ هستی و می گویی این برای من و این برای توست».

بخش 2: «به آن چه خداوند نازل فرموده، ایمان بیاورید!»

1-2- امام عسکری علیه السلام- ﴿وَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلَ اللهُ﴾ به آن چه خداوند بر محمّد صلی الله علیه و آله نازل نموده ایمان بیاورید که عبارت است از قرآنی که ،حلال حرام فرائض و احکام در آن وجود دارد.

بخش 3: می گویند ما به چیزی ایمان میآوریم که بر خود ما نازل شده است».

1-3- امام عسکری علیه السلام- یعنی فقط به آن چه از تورات نازل شده ایمان می آوریم.

2-3- امام عسکری علیه السلام- قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَا أُنزِلَ عَلَيْنَا یعنی آن چه در دل هایشان نازل کرده و به آن چه خداوند نازل فرموده است فقط به آن ها ایمان می آورند.

بخش 4: و به غیر آن، کافر می شوند.

1-4- امام باقر علیه السلام- وَ يَكْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ به آن چه خداوند درباره ی علی علیه السلام نازل فرموده است. [کافر می شوند].

بخش 5: در حالی که حق است؛ و با نشانه هایی که بر آن ها نازل شده، هماهنگ می باشد.

1-5- امام عسکری علیه السلام- وَ يَكْفُرُونَ بِما وَراءَهُ یعنی [یهودیان] به جز تورات، به هیچ کتاب آسمانی دیگری ایمان نمی آورند؛ وَ هُوَ الْحَقُّ این کلام یهودیان که قرآن را وراء تورات و پشت آن می دانند حقیقت و صحیح است زیرا قرآن کتاب های پیشین را نسخ می کند.

2-5- امام باقر علیه السلام- یعنی علی علیه السلام [که حق و مصدق است].

بخش6: بگو: پس چرا پیامبران خدا را پیش از این به قتل می رساندید؟!»

1-6- امام عسکری علیه السلام- پس چرا پدرانتان پیامبران را می کشتند؟

2-6- امام صادق علیه السلام- آن ها (یهودیان عصر حضرت محمّد صلی الله علیه و آله) پیامبران خدا را نکشته بودند و اصلا در روزگار ایشان نبودند؛ بلکه گذشتگان آن ها که پیش از آن ها می زیسته اند چنین کرده بودند و آن ها بودند که پیامبران را به قتل رساندند؛ اما خداوند یهودیان روزگار محمّد صلی الله علیه و آله را در زمره ی آن ها برشمرده و در کنار آن ها قرار داده است؛ چرا که از پیشینیان خود پیروی کرده و راه آن ها را پیمودند.

ص: 553

3-6- الصّادق علیه السلام- ﴿فَلَمْ يَقْتُلُوا هُمُ الْأَنْبِيَاءَ بِأَيْدِيهِمْ وَ لَا كَانُوا فِي زَمَانِهِمْ وَلَكِنْ قَتَلَهُمْ أَسْلَافُهُمْ وَ رَضُوا هُمْ بِفِعْلِهِمْ وَ تَوَلَّوْهُمْ عَلَى ذَلِكَ فَأَضَافَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِمْ فِعْلَهُمْ وَ جَعَلَهُمْ مِنْهُمْ لِأَلْبَاعِهِمْ إِيَّاهُم﴾. (1)

باب 7: إِنْ كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ

1-7- العسكرى علیه السلام- ﴿بالتَّوْرَاةِ أَوْ لَيْسَ فِي التَّوْرَاةِ الْأَمْرُ بِقَتْلِ الْأَنْبِيَاءِ فَإِذَا كُنتُمْ تَقْتُلُونَ الْأَنْبِيَاءَ فَمَا آمَنْتُمْ بِمَا أُنْزِلَ عَلَيْكُمْ مِنَ التَّوْرَاةِ لِأَنَّ فِيهَا تَحْرِيمَ قَتْلِ الْأَنْبِيَاءِ وَكَذَلِكَ إِذَا لَمْ تُؤْمِنُوا بِمُحَمَّدِ وَ بِمَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ وَ هُوَ الْقُرْآنُ وَ فِيهِ الْأَمْرُ بِالْإِيمَان بِهِ فَأَنْتُمْ مَا آمَنْتُمْ بَعْدُ بِالتَّوْرَاةِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: أَخْبَرَ اللَّهُ تَعَالَى أَنَّ مَنْ لَا يُؤْمِنُ بِالْقُرْآنَ فَمَا آمَنَ بِالتَّوْرَاةِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَخَذَ عَلَيْهِمُ الْإِيمَانَ بِهِمَا لَا يَقْبَلُ الْإِيمَانَ بِأَحَدِهِمَا إِنَّا مَعَ الْإِيمَانِ بِالْآخَرِ ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَلَقَدْ جَاءَكُمْ مُوسَى بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالمونَ﴾. (92)

باب 1: وَلَقَدْ جَاءَكُمْ مُوسَى بِالْبَيِّنَاتِ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لِلْيَهُودِ الَّذِينَ تَقَدَّمَ ذِكْرُهُمْ وَلَقَدْ جَاءَكُمْ مُوسَى بِالْبَيِّنَاتِ الدَّايَّاتِ عَلَى نُبُوَّتِهِ وَ عَلَى مَا وَصَفَهُ مِنْ فَضْلِ مُحَمَّدِ وَ شَرَفِهِ عَلَى الْخَلَائِقِ وَأَبَانَ عَنْهُ مِنْ خِلَافَة عَلَى الوَوَصِيَّتِهِ وَ أَمْرٍ خُلَفَائِهِ بَعْدَهُ ﴾. (3)

باب 2: ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿الهاً مِنْ بَعْدِهِ بَعْدَ انْطِلَاقِهِ إِلَى الْجَبَلِ وَخَالَفْتُمْ خَلِيفَتَهُ الَّذِي نَصَّ عَلَيْهِ وَ تَرَكَهُ عَلَيْكُمْ وَ هُوَ هَارُونُ﴾. (4)

باب 3: وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ

اشاره

ص: 554

3-6- امام صادق علیه السلام- آن ها با دست خویش انبیا را نکشته اند و در زمان آن ها نبودند اما گذشتگانشان آن ها را کشتند و ایشان از کار آن ها راضی و خوشنود بودند و در عمل آن ها را پیروی می کردند؛ پس خداوند کار آن ها گذشتگان از (یهود را به این ها اضافه کرد و ایشان را به خاطر تبعیت از آن ها در زمره شان قرار داد.

بخش 7: «اگر [راست می گویید و به آیاتی که بر خودتان نازل شده] ایمان دارید.

1-7- امام عسکری علیه السلام [منظور آن است که اگر] به تورات [ایمان دارید] زیرا در تورات دستوری برای کشتن انبیاء الله نیست؛ با این حال وقتی شما پیامبران را می کشتید در نتیجه به آن چه بر شما نازل شده که همان تورات ،باشد ایمان ندارید زیرا در تورات کشتار پیامبر صلی الله علیه و آله ان کی حرام اعلام شد همین طور شما به محمّد صلی الله علیه و آله و آن چه بر او نازل شده که همان قرآن است ایمان نیاورده اید در حالی که در تورات آمده است که بعد از تورات به قرآن ایمان بیاورید اما شما بعد از تورات به آن ایمان نیاوردید رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند بیان داشته که هرکس به قرآن ایمان نیاورد به تورات نیز ایمان نیاورده است خداوند از یهودیان پیمان گرفته که به هر دو ایمان بیاورند خدا ایمان به یکی از این دو را بدون دیگری نمی پذیرد.

و [نیز] موسی آن همه دلایل روشن برای شما آورد و شما پس از [ غیبت] او، گوساله را [برای پرستش] انتخاب کردید؛ در حالی که ستمکار بودید (92)

بخش 1: و [نیز] موسی آن همه دلایل روشن برای شما آورد.

1-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند عزّوجلّ به یهودیانی که یادشان در آیات قبل] گذشت فرمود: موسی آن همه دلایل روشن برای شما آورد نشانه های آشکار بر پیامبری خود و نشانه هایی که درباره ی توصیف فضیلت محمّد صلی الله علیه و آله و برتری او بر تمامی آفریدگان است و از آن آیات خلافت وصى او علی علیه السلام و جانشینان وی تبیین و آشکار می شود.

بخش 2: و شما پس از [ غیبت] او گوساله را [برای پرستش] انتخاب کردید.

1-2- امام عسکری علیه السلام- پس از آن که موسی علیه السلام به سوی کوه رهسپار شد گوساله را به عنوان خدا، برگزیدید و با جانشینش یعنی هارون که در میان شما به عنوان خلیفه به جای گذاشت و به اطاعت از او فرمان داد، مخالفت کردید.

بخش 3: در حالی که ستمکار بودید.

ص: 555

1-3- العسکری علیه السلام- ﴿كَافِرُونَ بِمَا فَعَلْتُمْ مِنْ ذَلِكَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ إذْ أَخَذْنا ميثاقَكُمْ وَ رَفَعنا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتيْناكُمْ بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُوا قَالُوا سَمِعْنا وَ عَصَيْنا وَ أُشْرِبُوا في قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ قُلْ بِئسَما يَأْمُرُكُمْ بِهِ إِيمَانُكُمْ إِنْ كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ (93)

باب 1: وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى ذَكَرَ بَنِي إِسْرَائِيلَ فِي عَصْرِ مُحَمَّدٍ أَحْوَالَ آبَائِهِمُ الَّذِينَ كَانُوا فِي أَيَّامٍ مُوسَى كَيْفَ أَخَذَ عَنْهُمُ الْعَهْدَ وَ الْمِيثَاقَ لِمُحَمَّد وَ عَلَى اللَّهِ وَآلِهِمَا الطَّيبِينَ علیهم السلام الْمُنتَجَبِينَ لِلْخِلَافَةِ عَلَى الْخَلَائِقِ وَلِأَصْحَابِهِمَا وَ شِيعَتِهِمَا وَ سَائِرِ أُمَّةٍ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ: وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُم اذْكُرُوا إِذْ فَعَلْنَا ذَلِكَ بِأَسْلَائِكُمْ لَمَّا أَبَوْا قَبُولَ مَا جَاءَهُمْ بِهِ مُوسَى علیه السلام مِنْ دِينِ اللهِ وَ أَحْكامِهِ وَ مِنَ الْأَمْرِ بِتَفْضِيل مُحَمَّد وَ عَلِيَّ وَ خُلَفَائِهِمَا طِمَةِ عَلَى سَائِرِ الْخَلْقِ﴾. (2)

1-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿لَمَّا رَجَعَ إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ مَعَهُ التَّوْرَاةُ لَمْ يَقْبَلُوا مِنْهُ﴾. (3)

باب 2: وَ رَفَعنا فَوْقَكُمُ الطُّور

اشاره

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿الجَبَلَ لَمَّا أَبَوْا قَبُولَ مَا أُريدَ مِنْهُمْ وَالاعْتِرَافَ بِهِ﴾. (4)

2-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه - ﴿فَرَفَعَ اللَّهُ جَبَلَ طُورِ سَيْنَاءَ عَلَيْهِمْ وَ قَالَ لَهُمْ مُوسَى علیه السلام لَئِنْ لَمْ تَقْبَلُوا لَيَقَعَنَّ الْجَبَلُ عَلَيْكُمْ وَلَيَقْتُلَنَكُمْ فَنَكَسُوا رُءُوسَهُمْ وَ قَالُوا نَقْبَلُهُ﴾. (5)

3-2- ابن عباس رحمه الله علیه - ﴿أمَرَ اللهُ جَبَلًا مِنْ جِبَالِ فِلِسْطِينَ فَانْقَلَعَ مِنْ أَصْلِهِ حَتَّى قَامَ عَلَى رُءُوسِهِمْ مِثْلُ الظُّلَّة فَذَلِكَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنا فَوْقَكُمُ الطُّورَ الْآيَةَ قَالَ عَطَاءُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسِ: رَفَعَ اللَّهُ تَعَالَى فَوْقَ رُءُوسِهِمْ الطُّورَ وَ بَعَثَ نَاراً مِنْ قِبَلِ وُجُوهِهِمْ وَأَتَاهُمُ الْبَحْرَ الْمِلْحَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ قِيلَ لَهُمْ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُوا فَإِنْ قَبلْتُمُوهُ وَ فَعَلْتُمْ مَا أُمِرْتُمْ بِهِ وَإِنَّا رَضَحْتُكُمْ بِهَذَا الْجَبَلِ وَ غَرَقْتُكُمْ فِي هَذَا الْبَحْرِ وَ أَحْرَقْتَكُمْ بِهَذِهِ النَّارِ فَلَمَّا رَأَوْا أَنْ لَا مَهْرَبَ لَهُمْ

ص: 556

1-3- امام عسکری علیه السلام- با کاری که کردید راه کفر در پیش گرفتید.

و [به یاد آورید] زمانی را که از شما پیمان گرفتیم؛ و کوه طور را بر فرازتان برافراشتیم؛ [و گفتیم:] «آن چه را [از آیات و فرمان ها] به شما داده ایم با قدرت بگیرید و بشنوید و اطاعت کنید» آن ها گفتند شنیدیم؛ ولی مخالفت کردیم و دل های آن ها بر اثر کفرشان با محبت گوساله آمیخته شد بگو ایمان شما چه فرمان بدی به شما می دهد، اگر ایمان دارید 93

بخش 1: زمانی را که از شما پیمان گرفتیم.

1-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند متعال در عصر محمّد صلی الله علیه و آله برای بنی اسرائیل از سرگذشت پدرانشان یاد می کند؛ کند؛ این که چگونه در روزگار موسی از آن ها عهد و پیمان گرفت تا محمّدی و علیه و خاندان پاک و والاتبار ایشان را به عنوان خلیفه ی [خدا] بر تمام مردم و یاران و شیعیان ایشان و بقیه ی امت محمّد صلی الله علیه و آله بدانند. فرمود: وَ إِذْ أَخَذْنا ميثاقَكُمْ [ای یهودیان] به یادآورید سرنوشتی را که برای گذشتگان شما رقم زدیم؛ آن گاه که از قبول دین و احکامی که موسی علیه السلام از جانب خداوند برایشان آورد سرباز زدند و آن چه را درباره ی برتری محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و جانشینان ایشان بر دیگر مردمان آورد، نپذیرفتند.

2-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- هنگامی که (موسی علیه السلام) در حالی که با خود تورات آورده بود به سوی بنی اسرائیل بازگشت از او نپذیرفتند.

بخش 2: و کوه طور را بر فرازتان برافراشتیم.

1-2- امام عسکری علیه السلام- وقتی از قبول آن چه از ایشان خواستیم به آن اعتراف کنند، سرباز زدند، آن کوه را [برفراز سر آن ها نگه داشتیم].

2-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- خداوند کوه طور سینا را بر بالای سرشان قرار داد؛ موسی علیه السلام به آن ها گفت اگر نپذیرید کوه به روی شما می افتد و شما را می کشد؛ سرافکنده شدند و گفتند: سخن خدا را می پذیریم»

3-2- ابن عباس رحمه الله علیه- خداوند به یکی از کوه های فلسطین فرمان داد از جایگاهش کنده شده و مانند ابر بالای سر آن ها قرار گیرد. سخن خداوند سبحان در همین مورد است وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنا فَوْقَكُمُ الطُّورَ... عطاء از ابن عباس نقل کرده است خداوند کوه طور را بالای سرشان و آتشی پیش رویشان و دریای شوری پشت سرشان قرارداد و به آن ها گفته شد چیزی عهدی که به شما داده شد را با قوت [و تعهّد] بگیرید و گوش کنید. اگر آن را پذیرفتید و به آن چه امر شدید عمل کردید [خلاص می یابید] و الا این کوه را به سوی شما رها می کنم و در این دریا غرقتان کرده و با این آتش شما را می سوزانم. پس

ص: 557

مِنْهَا قَبلُوا ذَلِكَ وَ سَجَدُوا عَلَى شِقِّ وُجُوهِهِمْ وَ جَعَلُوا يُلَاحِظُونَ الْجَبَلَ وَ هُمْ سُجُودُ فَصَارَتْ سَنَةً فِي الْيَهُودِ لا يَسْجُدُونَ إِلَّا عَلَى أَنْصَافِ وُجُوهِهِمْ فَلَمَّا زَالَ الْجَبَلُ قَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَلَوْلَا الْحَمَلُ مَا أَطَعْنَاك﴾. (1)

باب 3: خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿قُلْنَا لَهُمْ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ مِنْ هَذِهِ الْفَرَائِضِ بِقُوَّةٍ قَدْ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ وَ مكناكُمْ بهَا وَأزَحْنَا عِلَلَكُمْ فِي تركيبها فِيكُمْ﴾. (2)

2-3- العسكرى علیه السلام- ﴿أعْطَيْنَاكُمْ بِقُوهِ يَعْنِي بالقُوَّةَ الَّتِي أَعْطَيْنَاكُمْ تَصْلُحُ لِذلِك﴾. (3)

باب 4: وَاسْمَعُوا

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿وَاسْمَعُوا مَا يُقَالُ لَكُمْ وَ تُؤْمَرُو به﴾. (4)

2-4- العسكرى علیه السلام- ﴿أَى أَطِيعُوا﴾. (5)

باب 5: قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَيْنا

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿قالُوا سَمِعْنا قَوْلَكَ وَ عَصَيْنَا أَمْرَكَ أَى إِنَّهُمْ عَصَوْا بَعْدَهُ وَأَضْمَرُوا فِي الْحَالَ أَيْضاً الْعِصْيَانَ﴾. (6)

2-5- العسکری علیه السلام- ﴿قالُوا سَمِعْنا بآذَانِنَا وَعَصَيْنَا بِقُلُوبَنَا فَأَمَّا فِي الظَّاهِرِ فَأَعْطَوْا كُلُّهُمُ الطَّاعَةَ دَاخِرينَ صَاغِرِينَ﴾. (7)

باب 6: وَ أَشْرِبُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ

اشاره

1-6- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أى أَحَبُّوا الْعِجْلَ حَتَّى عَبدُوهُ﴾. (8)

2-6- الباقر علیه السلام- ﴿لَمَّا نَاجَى مُوسَى علیه السلام َبَّهُ أَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ أَنْ يَا مُوسَى علیه السلام قَدْ فَتَنْتُ قَوْمَكَ قَالَ: وَ بِمَا ذَا يَا رَبِّ؟ قَالَ: بِالسَّامِرِيِّ. قَالَ: وَ مَا فَعَلَ السَّامِرِةُ؟ قَالَ: صَاغَ لَهُمْ مِنْ حُلَيْهِمْ عِجْلًا قَالَ: يَا رَبِّ إِنَّ

ص: 558

چون دیدند راه گریزی ندارند آن را قبول کرده و با طرفی از صورتشان سجده کردند و در همان حال سجده کوه را زیر چشمی می پاییدند؛ و این سنتی در یهود شد که با نیمی از صورتشان سجده می کنند. پس زمانی که کوه کنار رفت گفتند ما می پذیریم و اطاعت می کنیم و اگر کوه نبود ما از تو اطاعت نمی کردیم».

بخش 3: آن چه را از آیات و فرمانها به شما داده ایم با قدرت بگیرید.

1-3- امام عسکری علیه السلام- به تکالیفی که برایتان قرار دادیم با قوت و تعهد عمل کنید و با نهادن آن در بین شما کاستی هایتان را از میان بردیم

2-3- امام عسکری علیه السلام- آن چه را به شما ارزانی داشتیم؛ با قوت و تعهد بگیرید یعنی با نیرویی که در خور این کار به شما عطا کردیم.

بخش 4: و بشنوید.

1-4- امام عسکری علیه السلام- آن چه را به شما گفته می شود و به آن فرمان داده می شوید، گوش دهید.

2-4- امام عسکری علیه السلام- یعنی اطاعت کنید.

بخش 5: آن ها گفتند: شنیدیم؛ ولی مخالفت کردیم

1-5- امام عسکری علیه السلام- گفتند: سخن تو را شنیدیم اما با فرمان تو مخالفت کردیم یعنی آن ها بعد از آن زمان نافرمانی کردند و در آن زمان نیز این نافرمانی را داشتند اما در دل پنهان کرده بودند.

2-5- امام عسکری- گفتند کلام تو را با گوش هایمان شنیدیم اما با قلب هایمان نافرمانی می کنیم گرچه در ظاهر همگی به خواری و زبونی اظهار اطاعت می کردند.

بخش 6: و دل های ،آن ها با محبت گوساله آمیخته شد.

1-6- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- یعنی گوساله را دوست داشتند که به عبادتش پرداختند.

2-6- امام باقر علیه السلام- وقتی موسی با پروردگارش در کوه طور نجوا می کرد خدا به وی وحی فرمود: ای موسی علیه السلام من قومت را در امتحانی انداخته ام عرض کرد: «پروردگارا! چگونه»؟ فرمود: «از طریق سامری عرض کرد سامری چه کرده است؟» فرمود: «با زیورآلات

ص: 559

حُلِيَّهُمْ لَتَحْتَمِلُ أَنْ يُصَاغَ مِنْهُ غَزَالُ أَوْ تِمْثَالُ أَوْ عِجْلُ فَكَيْفَ فَتَنتَهُمْ؟ قَالَ: إِنَّهُ صَاغَ لَهُمْ عِجْلًا فَخَارَ قَالَ: يَا رَبِّ وَ مَنْ أَخَارَهُ؟ قَالَ: أَنَا. فَقَالَ عِنْدَهَا مُوسَى علیه السلام: إِنْ هِيَ إِلَّا فِتَتَكَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشَاءُ وَ تَهْدِي مَنْ تَشاءُ. قَالَ: فَلَمَّا انْتَهَى مُوسَى علیه السلام إِلَى قَوْمِهِ وَ رَآهُمْ يَعْبُدُونَ الْعِجْلَ الْقَى الْأَلْوَاحَ مِنْ يَدِهِ فَتَكَسَّرَتْ فَقَالَ أبُو جَعْفَرَ: كَانَ يَنْبَغِي أَنْ يَكُونَ ذَلِكَ عِنْدَ إِخْبَارِ اللَّهِ إِيَّاهُ. قَالَ: فَعَمَدَ مُوسَى فَبَرَّدَ الْعِجْلَ مِنْ أَنْفِهِ إِلَى طَرَفِ ذَنْبِهِ ثُمَّ أَحْرَقَهُ بِالنَّارِ فَذَرَهُ فِي الْيَمِ. قَالَ: فَكَانَ أَحَدُهُمْ لَيَقَعُ فِي الْمَاءِ وَ مَا بِهِ إِلَيْهِ مِنْ حَاجَةٍ فَيَتَعَرَّضُ بِذَلِكَ لِلرَّمَادِ فَيَشْرَبُهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَأُشْرِبُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ﴾. (1)

3-6- الباقر علیه السلام- ﴿وَ أُشْرِبُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ أمِرُوا بشرب الْعِجْلَ الَّذِي كَانَ قَدْ ذُرتَتْ سَحَالَتُهُ فِي الْمَاءِ الَّذِي أَمِرُوا بِشُرْبهِ لِيُبَيَّنَ لَهُمْ مَنْ عَبَدَهُ مِمَّنْ لَمْ يَعْبُدُهُ﴾. (2)

4-6- الباقر علیه السلام- ﴿ثُمَّ قَالَ وَأُشْرِبُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ عُرِضُوا لِشُرْبِ الْعِجْلِ الَّذِي عَبَدُوهُ حَتَّى وَصَلَ مَا شَرِبُوا مِنْ ذَلِكَ إِلَى قُلُوبِهِمْ وَ قَالَ: إِنَّ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَمَّا رَجَعَ إِلَيْهِمْ مُوسَى وَ قَدْ عَبدُوا الْعِجْلَ تَلَقَّوْهُ بِالرُّجُوعِ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ لَهُمْ مُوسَى الله مَن الَّذِي عَبَدَهُ مِنْكُمْ حَتَّى أَنْفِذَ فِيهِ حُكْمَ اللَّهِ؟ خَافُوا حُكْمَ اللهِ الَّذِي يُنْفِذُهُ فِيهِمْ فَجَحَدُوا أَنْ يَكُونُوا عَبَدُوهُ وَ جَعَلَ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ يَقُولُ: أَنَا لَمْ أَعْبُدُهُ وَعَبَدَهُ غَيْرِي، وَ وَشَى بَعْضُهُمْ بِبَعْضٍ فَلِذَلِكَ مَا حَكَى اللَّهُ عَنْ مُوسَى علیه السلام مِنْ قَوْلِهِ لِلسَّامِرِى وَ انْظُرْ إِلى الهِكَ الَّذِي ظَلْتَ عَلَيْهِ عَاكِفاً لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِي الْيَمِّ نَسْفاً فَأَمَرَهُ اللَّهُ فَبَرَدَهُ بِالْمَبَارِدِ وَ أَخَذَ سُحَالَتَهُ فَذَرَأَهَا فِي الْبَحْرِ الْعَذْبِ ثُمَّ قَالَ لَهُمُ اشْرَبُوا مِنْهُ فَشَرِبُوا فَكُلُّ مَنْ كَانَ عَبَدَهُ اسْوَدَّ شَفَتَاهُ وَأَنْفُهُ مِمَّنْ كَانَ أَبْيَضَ اللَّوْنِ وَ مَنْ كَانَ مِنْهُمْ أَسْوَدَ اللَّوْنِ ابْيَضَ شَفَتَاهُ وَأَنْفُهُ فَعِنْدَ ذَلِكَ أَنْقَذَ فِيهِمْ حُكْمَ اللهِ ثُمَّ قَالَ اللهُ تَعَالَى لِلْمَوْجُودِينَ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ فِي عَصْر مُحَمَّدٍ عَلَى لِسَانِهِ: قُلْ يَا مُحَمَّدُ لِهَؤُلَاءِ الْمُكَذِّبِينَ بِكَ بَعْدَ سَمَاعِهِمْ مَا أُخِذَ عَلَى أَوَائِلِهِمْ لَكَ وَلِأَخِيكَ عَلَى علیه السلام وَلِآلِكُمَا وَلِشِيعَتِكُمَا بِئْسَمَا يَأْمُرُكُمْ بِهِ إِيمَانُكُمْ أَنْ تَكْفُرُوا بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَتَسْتَخِفُوا بِحَقِّ عَلَى علیه السلام وَ آلِهِ وَ شِيعَتِهِ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ كَمَا تَزْعُمُونَ بِمُوسَى علیه السلام وَ التَّوْرَاةِ قَالَ علیه السلام وَ ذَلِكَ أَنَّ مُوسَى كَانَ وَعَدَ بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ يَأْتِيهِمْ بِكِتَابِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ يَشْتَمِلُ عَلَى أَوَامِرِهِ وَ نَوَاهِيهِ وَ حُدُودِهِ وَ فَرَائِضِهِ بَعْدَ أَنْ يُنَجِّيهِمُ اللَّهُ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ قَوْمِهِ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ وَصَارُوا بِقُرْبِ الشَّامِ جَاءَهُمْ بِالْكِتَابِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ كَمَا وَعَدَهُمْ وَ كَانَ فِيهِ إِنِّي لَا أَتَقَبَّلُ عَمَلًا مِمَّنْ

ص: 560

آن ها گوساله ای برایشان ساخته است. عرض کرد: پروردگارا می توان با زیورآلات آن ها آهو یا مجسمه یا گوساله ای ساخت اما چگونه آن ها را آزموده ای؟ فرمود: او) گوساله ای ساخته است که بانگ گاو سر می دهد عرض کرد پروردگارا چه کسی این صدا را از او در می آورد؟ فرمود: «من» در آن هنگام موسی علیه السلام عرض کرد این جز آزمایش ،تو چیز دیگر نیست که هر کس را بخواهی و مستحق بدانی] به وسیله آن گمراه می سازی و هرکس را بخواهی و شایسته ببینی هدایت می کنی! قطعاً این آزمون توست که به این طریق هر که را بخواهی گمراه و هر که را بخواهی هدایت می کنی چون «موسی به سوی قوم خود بازگشت و آن ها را در حال پرستش گوساله ،دید الواحی را که در دست داشت بر زمین زد و آن ها تکه تکه شدند شایسته بود همان هنگامی که پروردگار این خبر را به موسی علیه السلام داد او این کار را می کرد. موسی علیه السلام مصمّم شد و گوساله را از بینی تا به دم ریزریز کرد؛ سپس آن را به آتش کشید و در دریا رها کرد. اما آنان یکی پس از دیگری در حالی که نیاز به رفتن به دل آب را نداشتند وارد آب می شدند و به این شکل به خاکستری که از آن مجسمه ی گوساله بر آب بود می رسیدند و از آن می نوشیدند و این همان کلام خداست که فرمود: ﴿وَأُشْرِبُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ﴾.

3-6- امام باقر علیه السلام- به آن ها فرمان داده شد از آبی که براده ی گوساله در آن ریخته می شود، بیاشامند تا این گونه کسی که آن را پرستیده از کسی که آن را نپرستیده باز شناخته شود.

4-6- امام باقر علیه السلام- به واسطه ی نوشیدن براده ی گوساله ای که پرستیدند آن چه نوشیدند به قلبشان رسید زمانی که موسی به نزد بنی اسرائیل بازگشت- در حالی که گوساله می پرستیدند با دیدن او تظاهر کردند که از گوساله پرستی دست کشیده اند موسی به ایشان گفت بگویید کدام یک از شما گوساله را پرستیده تا من حکم خدای را درباره ی او اجرا کنم؟ [یهودیان] از حکمی که در حق ایشان اجرا می کرد ترسیدند گوساله پرستی را انکار کرده و تک تکشان گفتند: من آن را عبادت نکردم و دیگری آن را عبادت کرد و برخی از ایشان از برخی دیگر نمامی (سخن چینی) کردند. خداوند سخنی را که موسی به سامری گفت حکایت کرد که فرمود به این گوساله ای که آن را به منزله ی خدایت قرار داده بودی و همواره در برابرش زانوی عبادت می زدی نگاه کن و ببین که هم اکنون آن را آتش می زنیم؛ سپس اجزای باقی مانده ی آن را به صورت پراکنده در دریا می.افکنیم پس خداوند به موسی علیه السلام فرمان داد که آن را با سوهان تراشیده و براده های آن را در دریای گوارا بریزد. سپس موسی علیه السلامل به آن ها:گفت از آن آب بنوشید آن ها نوشیدند؛ پس لب ها و بینی افراد سفید پوستی که گوساله پرستیده بودند به تدریج سیاه شد و لب ها و بینی افراد سیاه پوستی که گوساله پرستیده بودند به تدریج سفید گشت. به این طریق مشخص شدند پس آن زمان حکم خداوند را در حق ایشان جاری نمود. سپس خداوند متعال خطاب به آن دسته از بنی اسرائیل که با پیامبر اکرم هم عصر بودند از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله چنین فرمود: «ای محمّد صلی الله علیه و آله به این کسانی که بعد از شنیدن عهدی که از گذشتگانشان برای تو برادرت علی و خاندان و پیروان شما گرفته شد تو را تکذیب می کنند بگو (ایمان) شما چه فرمان بدی به شما می دهد»؟ اگر این ایمانتان فرمان به کفر ورزیدن به محمّد صلی الله علیه و آله و ناچیز شمردن حق علیا و خاندان و پیروانش می دهد چه

ص: 561

لاَ یُعَظِّمُ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ آلَهُمَا اَلطَّیِّبِینَ وَ لَمْ یُکْرِمْ أَصْحَابَهُمَا وَ مُحِبِّیهِمَا حَقَّ تَکْرِیمِهِمْ یَا عُبَیْدَ اَللَّهِ أَلاَ فَاشْهَدُوا أَنَّ مُحَمَّداً خَیْرُ خَلِیقَتِی وَ أَفْضَلُ بَرِیَّتِی وَ أَنَّ عَلِیّاً أَخُوهُ وَ وَصِیُّهُ وَ وَارِثُ عِلْمِهِ وَ خَلِیفَتُهُ فِی أُمَّتِهِ وَ خَیْرُ مَنْ یَخْلُفُهُ بَعْدَهُ وَ أَنَّ آلَ مُحَمَّدٍ أَفْضَلُ آلِ اَلنَّبِیِّینَ وَ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ أَفْضَلُ صَحَابَهِ اَلْمُرْسَلِینَ وَ أُمَّهَ مُحَمَّدٍ خَیْرُ اَلْأُمَمِ أَجْمَعِینَ فَقَالَ بَنُو إِسْرَائِیلَ لاَ نَقْبَلُ هَذَا یَا مُوسَی هَذَا عَظِیمٌ یَثْقُلُ عَلَیْنَا بَلْ نَقْبَلُ مِنْ هَذِهِ اَلشَّرَائِعِ مَا یَخِفُّ عَلَیْنَا وَ إِذَا قَبِلْنَاهَا قُلْنَا إِنَّ نَبِیَّنَا أَفْضَلُ نَبِیٍّ وَ آلَهُ أَفْضَلُ آلٍ وَ صَحَابَتَهُ أَفْضَلُ صَحَابَهٍ وَ نَحْنُ أُمَّتُهُ أَفْضَلُ مِنْ أُمَّهِ مُحَمَّدٍ وَ لَسْنَا نَعْتَرِفُ بِالْفَضْلِ لِقَوْمٍ لاَ نَرَاهُمْ وَ لاَ نَعْرِفُهُمْ فَأَمَرَ اَللَّهُ جَبْرَئِیلَ فَقَطَعَ بِجَنَاحٍ مِنْ أَجْنِحَتِهِ مِنْ جَبَلٍ مِنْ جِبَالِ فِلَسْطِینَ عَلَی قَدْرِ مُعَسْکَرِ مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ کَانَ طُولُهُ فِی عَرْضِهِ فَرْسَخاً فِی فَرْسَخٍ ثُمَّ جَاءَ بِهِ فَوَقَّفَهُ عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ قَالَ إِمَّا أَنْ تَقْبَلُوا مَا أَتَاکُمْ بِهِ مُوسَی وَ إِمَّا وَضَعْتُ عَلَیْکُمُ اَلْجَبْلَ فَطَحْطَحْتُکُمْ تَحْتَهُ فَلَحِقَهُمْ مِنَ اَلْجَزَعِ وَ اَلْهَلَعِ مَا یَلْحَقُ أَمْثَالَهُمْ مِمَّنْ قُوبِلَ بِهَذِهِ اَلْمُقَابَلَهِ فَقَالُوا یَا مُوسَی کَیْفَ نَصْنَعُ قَالَ مُوسَی اُسْجُدُوا لِلَّهِ عَلَی جِبَاهِکُمْ ثُمَّ عَفِّرُوا خُدُودَکُمُ اَلْیُمْنَی ثُمَّ اَلْیُسْرَی فِی اَلتُّرَابِ وَ قُولُوا یَا رَبَّنَا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا وَ قَبِلْنَا وَ اِعْتَرَفْنَا وَ سَلَّمْنَا وَ رَضِینَا قَالَ فَفَعَلُوا هَذَا اَلَّذِی قَالَ لَهُمْ مُوسَی قَوْلاً وَ فِعْلاً غَیْرَ أَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ خَالَفَ قَلْبُهُ ظَاهِرَ أَفْعَالِهِ وَ قَالَ بِقَلْبِهِ سَمِعْنَا وَ عَصَیْنَا مُخَالِفاً لِمَا قَالَ بِلِسَانِهِ وَ عَفَّرُوا خُدُودَهُمُ اَلْیُمْنَی وَ لَیْسَ قَصْدُهُمُ اَلتَّذَلُّلَ لِلَّهِ تَعَالَی وَ اَلنَّدَمَ عَلَی مَا کَانَ مِنْهُمْ مِنَ اَلْخِلاَفِ وَ لَکِنَّهُمْ فَعَلُوا ذَلِکَ یَنْظُرُونَ هَلْ یَقَعُ عَلَیْهِمُ اَلْجَبَلُ أَمْ لاَ ثُمَّ عَفَّرُوا خُدُودَهُمُ اَلْیُسْرَی یَنْظُرُونَ کَذَلِکَ وَ لَمْ یَفْعَلُوا ذَلِکَ کَمَا أُمِرُوا فَقَالَ جَبْرَئِیلُ لِمُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَمَا إِنَّ أَکْثَرَهُمْ لِلَّهِ تَعَالَی عَاصُونَ وَ لَکِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی أَمَرَنِی أَنْ أُزِیلَ عَنْهُمْ هَذَا اَلْجَبَلَ عِنْدَ ظَاهِرِ اِعْتِرَافِهِمْ فِی اَلدُّنْیَا فَإِنَّ اَللَّهَ إِنَّمَا یُطَالِبُهُمْ فِی اَلدُّنْیَا بِظَوَاهِرِهِمْ لِحَقْنِ دِمَائِهِمْ وَ إِبْقَاءِ اَلذِّمَّهِ لَهُمْ وَ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَی اَللَّهِ فِی اَلْآخِرَهِ یُعَذِّبُهُمْ عَلَی عُقُودِهِمْ وَ ضَمَائِرِهِمْ﴾. (1)

باب 7: بِكُفْرِهِمْ

اشاره

1-7- العسكري علیه السلام- ﴿لأجل كُفْرِهِمْ أَمِرُوا بذلك﴾. (2)

ص: 562

[بد دینی دارید و[ به بدچیزی امرتان کرد. [البته] «إِنْ كُنتُمْ مُؤْمِنِینَ» همان گونه که درمورد موسی علیه السلام و تورات چنین می پنداشتید و آن ماجرا این است که موسی علیه السلام به بنی اسرائیل وعده کرد پس از آن که خداوند ایشان را از دست فرعون و قومش نجات دهد برای آن ها از جانب خداوند کتابی مشتمل بر امر و نهی قوانین و حدود و واجبات الهی می آورد؛ پس زمانی که آن ها را نجات داد و به نزدیکی شام رسیدند همان طور که به آن ها وعده کرده بود آن کتاب را از جانب خداوند برایشان آورد در آن کتاب آمده بود: «همانا من عمل کسی را که محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و خاندانشان را بزرگ نشمارد و یاران و دوستدارانشان را آن گونه که باید گرامی ندارد نمی پذیرم ای بندگان خدا بدانید و شهادت دهید که محمّد صلی الله علیه و آله بهترین خلق و برترین مخلوقات من است و على علیه السلام برادر وصی وارث علم و جانشین او در میان امت و بهترین کسی است که پس از پیامبر صلی الله علیه و آله خلیفه ی ایشان می شود و شهادت دهید که خاندان محمّد صلی الله علیه و آله برترین خاندان انبیاء و یاران او برترین یاران پیامبران و نیز امت محمّدی از تمام امت ها برتر هستند پس بنی اسرائیل گفتند: ای) موسی علیه السلام این مطلب، بزرگ است و بر ما سنگینی می کند و آن را نمی پذیریم بلکه ما از این احکام آن را که برای ما سبک و آسان باشد، قبول می کنیم و وقتی که آن را پذیرفتیم می گوییم که همانا پیامبر صلی الله علیه و آله ما بر همه ی انبیاء برتر خاندان او برترین خاندان و یارانش برگزیده ترین یاران هستند و نیز ما که امت او هستیم از امت محمّدی برتر می باشیم و ما به برتری قومی که نه آن ها را دیده ایم و نه شناخته،ایم اعتراف نمی کنیم» پس خداوند به جبرئیل فرمان داد و او با یکی از بال هایش یکی از کوه های فلسطین را که به اندازهی سپاه موسی علیه السلام و طول آن در عرضش یک فرسخ در یک فرسخ بود از جای کند و بر بالای سر آن ها آورد و گفت یا آن چه را که موسی علیه السلام برایتان آورد بپذیرید یا کوه را برسر شما قرار می دهم و همه ی شما را زیر آن خورد و نابود می کنم پس مثل تمام کسانی که با این مسئله روبرو می شوند شروع به جزع و فزع نموده و گفتند ای) موسی ما چه کنیم؟ موسی فرمود: پیشانی سپس گونهی راست و بعد گونه ی چپ خود را برای سجده بر خاک بمالید و بگویید: «خداوندا! شنیدیم و اطاعت کردیم قبول کرده و اعتراف نمودیم تسلیم شده و راضی گشتیم». امام علیه السلام فرمود: «پس آن ها همان کار را انجام داده و همان سخن هایی را که موسی،گفت به زبان جاری کردند ولی بیشتر آن ها در قلبشان مخالف اعمال و گفتاری بودند که در ظاهر انجام می دادند در قلبشان می گفتند شنیدیم و نافرمانی می کنیم دقيقاً مخالف آن چه زبانشان می.گفت گونه ی راستشان را بر خاک نهادند اما نه به قصد خضوع در برابر خداوند و پشیمانی از خلاف هایشان؛ بلکه آن کار را انجام می دادند و در همان لحظه نگاه می کردند که آیا کوه بر ایشان می افتد یا نه؟ سپس گونه ی چپشان را بر خاک می مالیدند و همان گونه نگاه می کردند و آن چنان که امر شده بودند عمل نکردند پس جبرئیل به موسی گفت: بیشتر این ها خداوند را نافرمانی کردند و لیکن خداوند به من امر کرد که به خاطر اعتراف ظاهریشان در دنیا کوه را از بالای سرشان بردارم». خداوند برای حفظ خون و جانشان در دنیا به ظاهر اعمالشان نظر کرده و طبق همان ظواهر از آن ها مطالبه می کند و لیکن خداوند در آخرت آن ها را به خاطر پیمان ها و باطنشان عذاب می کند».

بخش 7: بر اثر کفرشان؛

1-7- امام عسکری علیه السلام- به سبب کفری که ورزیدند چنین فرمانی به آن ها داده شد.

ص: 563

باب 8: قُل بِئْسَما يَأْمُرُكُمْ بِهِ إِيمانُكُمْ

1-8- العسكري علیه السلام- ﴿قُل يَا مُحَمَّدَ بِئْسَما يَأْمُرُكُمْ بِهِ إِيمَانُكُمْ بمُوسَى علیه السلام كُفْرُكُمْ بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله و على علیه السلام وَ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ مِنْ أَهْلِهِمَا﴾. (1)

باب 9: إِنْ كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ

1-9- العسكري علیه السلام- ﴿بتوراة مُوسَى علیه السلام وَلَكِنْ مَعَاذَ اللَّهِ لَا يَأْمُرُكُمْ إِيمَانُكُمْ بِالتَّوْرَاةِ الْكُفْرَ بمُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ عَلى علیه السلام﴾ (2)

قوله تعالى: ﴿قُلْ إِنْ كانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوا الموتَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ﴾ (14)

باب 1: قُل

1-1- الحسن علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَمَّا وَبَّخَ هَؤُلَاءِ الْيَهُودَ عَلَى لِسَانِ رَسُولَ اللَّهِ مُحَمَّدٍ وَ قَطَعَ مَعَاذِيرَهُمْ وَأَقَامَ عَلَيْهِمُ الْحُجَجَ الْوَاضِحَةَ بأنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه و اله سَيِّدُ النَّبِيِّينَ وَخَيْرُ الخَلَائِقِ أَجْمَعِينَ وَ أَنَّ عَلِيًّا سَيِّدُ الْوَصِينَ وَ خَيْرُ مَنْ يُخْلِفَهُ بَعْدَهُ فِي الْمُسْلِمِينَ وَ أَنَّ الطَّيبينَ مِنْ آلِهِ هُمُ القُوَّامُ وَأَنَّ بدِينِ اللَّهِ وَ الْأَئِمَّةُ لِعِبَادِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ انْقَطَعَتْ مَعَاذِيرُهُمْ وَهُمْ لَا يُمْكِنُهُمْ إِيرَادُ حُجَّةِ وَلَا شُبُهَةٍ فَجَاءُوا إِلَى أَنْ كَابَرُوا فَقَالُوا لَا نَدْرِى مَا تَقُولُ وَلَكِنَّا نَقُولُ إِنَّ الْجَنَّةَ خَالِصَةً لَنَا مِنْ دُونِكَ يَا مُحَمَّدُ وَ دُونَ عَلَى وَ دُون أَهْلِ دِينِكَ وَ أُمَّتِكَ وَ أَنَّا بِكُمْ مُبْتَلُوْنَ وَ مُمْتَحَنُونَ وَنَحْنُ أَوْلِيَاءُ اللَّهِ الْمُخْلَصُونَ وَ عِبَادُهُ الْخَيَّرُونَ وَ مُسْتَجَابُ دُعَاؤُنَا غَيْرَ مَرْدُودٍ عَلَيْنَا بِشَيْءٍ مِنْ سُؤَالِنَا رَبَّنَا فَلَمَّا قَالُوا ذَلِكَ قَالَ اللهُ تَعَالَى لِنَبِيِّهِ قُلْ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله لِهَؤُلَاءِ الْيَهُودِ...﴾. (3)

باب 2: إِنْ كانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ الله خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ

اشاره

ص: 564

بخش 8: بگو ایمان شما چه فرمان بدی به شما می دهد.

1-8- امام عسکری علیه السلام- ای محمّد صلی الله علیه و آله به آنان (یهود) بگو ایمانتان به موسی علیه السلام چه دستور بدی به شما داده است که به گمان شما باید به محمّد صلی الله علیه و آله علی علیه السلام و اولیای الهی که از خاندان آن دو هستند، کفر بورزید

بخش 9: اگر ایمان دارید!

1-9- امام عسکری علیه السلام- اگر به تورات موسی ایمان دارید اما پناه بر خدا هرگز ایمان شما به تورات، فرمان نمی دهد که به محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام کفر ورزید. بگو: «اگر آن چنان که مدعی هستید سرای آخرت در نزد خدا، مخصوص شماست نه سایر مردم؛ پس آرزوی مرگ کنید اگر راست می گویید (94)

بخش 1: بگو؛

1-1- امام حسن علیه السلام- وقتی خداوند این یهودیان را به زبان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سرزنش نمود و عذر و بهانه ی ایشان را قطع کرد و دلایل واضح در مورد نبوّت حضرت ختمی مرتبت و بهترین خلایق برای آن ها اقامه نمود و اثبات کرد که علی علیه السلام سید اوصیاء و بهترین فرد بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله در بین مسلمانان است و عترت پاکش به پادارنده ی دین خدا و رهبر و راهنمای بندگان خدا هستند و بهانه ی آن ها قطع شد؛ به طوری که دیگر نمی توانستند دلیل و شبهه ای اقامه نمایند شروع به دشمنی کردند و گفتند ما نمی فهمیم تو چه می گویی ولی ما مدعی هستیم که بهشت فقط به ما اختصاص دارد؛ نه تو- ای محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و هواداران و امتت. ما گرفتار شما- شده ایم و خداوند ما را به این گرفتاری آزمایش می.کند ما اولیاء خاص خدا و بندگان نیکوکار او هستیم که دعایمان را مستجاب می نماید و هرگز درخواست ما را رد نمی کند. پس از این سخنان خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله اکرم فرمود به آن ها (یهودیان) بگو

بخش 2: اگر [آن چنان که مدعی هستید] سرای آخرت در نزد خدا مخصوص شماست نه سایر مردم

ص: 565

1-2- الحسن علیه السلام- ﴿إنْ كانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ الْجَنَّةُ وَ نَعِيمُهَا خَالِصَةٌ مِنْ دُونِ النَّاسِ مُحَمَّد و وَ عَلِيٌّ وَ الْأَئِمَّةِ وَ سَائِرِ الْأَصْحَابِ وَ مُؤْمِنِي الْأُمَّةِ وَإِنَّكُمْ بِمُحَمَّدِ ۖ وَذُرِّيَّتِهِ مُمْتَحَنُونَ وَإِنَّ دُعَاءكُمْ مُسْتَجَابُ غَيْرُ مَردُودٍ﴾. (1)

باب 3: فَتَمَنَّوا الموتَ

1-3- الحسن علیه السلام- ﴿فَتَمَنَّوُا الموتَ لِلْكَاذِبِينَ مِنْكُمْ وَ مِنْ مُخَالِفِيكُمْ فَإِنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ عَلَي علیه السلام وَ ذُرِّيَّتَهُمَا يَقُولُونَ إِنَّهُمْ أَوْلِيَاءُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ دُونِ النَّاسِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَهُمْ فِي دِينِهِمْ وَ هُمُ الْمُجَابُ دُعَاؤُهُمْ فَإِنْ كُنْتُمْ مَعَاشِرَ الْيَهُودِ كَمَا تَدَّعُونَ فَتَمَنَّوْا الْمَوْتَ لِلْكَاذِبِينَ مِنْكُمْ وَ مِنْ مُخَالِفِيكُمْ... فَقُولُوا اللَّهُمَّ أَمِتِ الْكَاذِبَ مِنَّا وَ مِنْ مُخَالِفِينَا لِيَسْتَرِيحَ مِنْهُ الصَّادِقُونَ وَلِتَزْدَادَ حُجَّتُكَ وُضُوحاً بَعْدَ أَنْ قَدْ صَحَتْ وَ وَجَبَتْ... ثُمَّ قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم بَعْدَ مَا عَرَضَ هَذَا عَلَيْهِمْ لَا يَقُولُهَا أَحَدٌ مِنْكُمْ إِلَّا قَدْ غَصَّ بِرِيقِهِ فَمَاتَ مَكَانَهُ وَكَانَتِ الْيَهُودُ عُلَمَاءَ بِأَنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُونَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً وَ عَلِيّاً وَ مُصَدِّقِيهِمَا هُمُ الصَّادِقُونَ فَلَمْ یَجْسُرُوا أَنْ یَدْعُوا بِذَلِكَ لِعِلْمِهِمْ بِأَنَّهُمْ إِنْ دَعَوْا فَهُمُ الْمَیِّتُونَ﴾. (2)

2-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لَا يَتَمَنَّيْنَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتَ لِضُرٍّ نَزَلَ بِهِ وَلَكِنْ لِيَقُلِ اللَّهُمَّ أَحْيِنِي مَا دَامَتْ الْحَيَاةُ خَيْراً لِي وَ تَوَفَّنِی إِذَا کَانَتِ اَلْوَفَاهُ خَیْراً لِی، فَإِنَّمَا نَهَی تَمَنِّیَ اَلْمَوْتِ لِأَنَّهُ یَدُلُّ عَلَی اَلْجَزَعِ﴾. (3)

3-3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فِي التَّوْرَاة مَكْتُوبُ إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ يَتَمَنَّوْنَ الْمَوْت﴾. (4)

4-3- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّ رَجُلًا قَامَ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ الفَقَالَ لَهُ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام! قَالَ فَبِمَا ذَا أحْبَبْتَ لِقَاءَهُ؟ قَالَ: لَمَّا رَأَيْتُهُ قَدِ اخْتَارَ لِى دِينَ مَلَائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ أَنْبِيَائِهِ عَلِمْتُ أَنَّ الَّذِي أَكْرَمَنِي بهَذَا لَيْسَ يَنْسَانِي فَأَحْبَبْتُ لِقَاءَهُ ﴾. (5)

باب 4: إِن كُنتُمْ صادِقِينَ

اشاره

ص: 566

1-2- امام حسن علیه السلام- اگر بهشت به شما اختصاص دارد نه دیگران که عبارتند از محمّد صلی الله علیه و آله على علیه السلام، ائمه و سایر اصحاب و مؤمنین امت پیامبر صلی الله علیه و آله و اگر شما گرفتار [به محنت] محمّد صلی الله علیه و آله و فرزندان او شده اید و تحمل آنان را امتحان الهی از خود می دانید و دعایتان مستجاب است و رد نمی شود. [آرزوی مرگ کنید].

بخش 3: پس آرزوی مرگ کنید.

1-3- امام حسن علیه السلام- ای یهودیان اگر راست می گویید برای کسانی که شما را دروغگو می پندارند و مخالفین خویش آرزوی مرگ.کنید زیرا محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام می گویند ما اولیای خاص خدا هستیم نه دیگران که با ما در عقیده مخالفند؛ دعای آن ها مستجاب است. ای یهودیان اگر آن چه مدعی هستید واقعیت دارد برای دروغ گویان چه از شما باشند چه از مخالفان شما آرزوی مرگ کنید و بگویید خدایا هر یک از ما یا مخالفین ما را که دروغگوست بکش تا راستگویان آسوده شوند تا حجت تو بیشتر روشن شود با این که صحیح و درست بوده است». سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بعد بیان این سخنان به آن ها فرمود: اینک هر کدام از شما که این حرف را بزنید چنان آب دهانتان گلوگیرتان می شود که در دَم خواهید مرد یهودیان می دانستند که در ادعای خود دروغ می گویند و محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام در ادعای خویش صادقند و هر که آن ها را تصدیق نماید صادق است جرأت نکردند چنین دعایی کنند؛ زیرا می دانستند همان دم خواهند مرد.

2-3- امام علی علیه السلام- نباید احدی از شما به خاطر ضرری که به او می رسد آرزوی مرگ کند (به خاطر ناتوانی) بلکه باید بگوید پروردگارا مرا زنده بدار تا زمانی که زندگی برای من خیر است و مرا بمیران زمانی که مردن برای من خیر است خدا طلب مرگ را نهی کرد؛ چراکه بیانگر ناتوانی است.

3-3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- در تورات نوشته شده است که اولیاءالله [از سر شوق] آرزوی مرگ می کنند.

4-3- امام صادق علیه السلام- مردی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام رفت و به ایشان گفت: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام! چرا شما لقاء پروردگار را دوست دارید؟ فرمود هنگامی که دیدم او دین فرشتگان فرستادگان و پیامبرانش را برای من انتخاب کرده دانستم کسی که این بزرگی را به من بخشیده فراموشم نمی کند؛ پس دوستدار لقای او شدم».

بخش 4: اگر راست میگویید.

ص: 567

1-4- الحسن علیه السلام- ﴿إِن كُنتُمْ صادِقِينَ بأَنَّكُمْ أَنتُمُ الْمُحِقُونَ الْمُجَابُ دُعَاؤُكُمْ عَلَى مُخَالِفِيكُمْ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَلَنْ يَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ وَاللهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ﴾. (95)

باب 1: وَلَنْ يَتَمَنَّوْهُ أَبَداً

1-1- الحسن علیه السلام- ﴿يَعْنِي الْيَهُودَ لَنْ يَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ لِلْكَاذِب﴾. (2)

باب 2: بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ

1-2- الحسن علیه السلام- ﴿مِنَ الْكُفْر باللَّهِ وَ بِمُحَمَّدِ رَسُولِهِ وَ نَبَيْهِ وَصَفِيهِ وَ بِعَلِى علیه السلام أَخِي نَبَيْهِ وَ وَصِيِّهِ وَ بِالطَّاهِرِينَ مِنَ الْأَئِمَّةَ الْمُنْتَجَبِينَ علیهم السلام﴾. (3)

2-2- الباقر علیه السلام- ﴿أتَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم رَجُلُ فَقَالَ لَهُ مَا لِى لَا أَحِبُ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُ: أَ لَكَ مَالُ؟ قَالَ: نَعَمْ قَالَ: فَقَدَّمْتَهُ قَالَ: لَا قَالَ: فَمِنْ ثَمَّ لَا تُحِبُّ الْمَوْتَ﴾. (4)

باب 3: وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ

1-3- الحسن علیه السلام- ﴿وَ اللهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ الْيَهُودِ إِنَّهُمْ لَا يَجْسُرُونَ أَنْ يَتَمَنَّوْا الْمَوْتَ لِلْكَاذِبِ لِعِلْمِهِمْ أَنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُونَ وَلِذَلِكَ أَمَرَكَ أَنْ تَبْهَرَهُمْ بِحُجَّتِكَ وَ تَأْمُرَهُمْ أَنْ يَدْعُوا عَلَى الْكَاذِبِ لِيَمْتَنِعُوا مِنَ الدُّعَاءِ وَ يَتَبَيَّنَ لِلضُّعَفَاءِ أَنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُون﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلى حَياةِ وَ مِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَ مَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَنْ يُعَمَّرَ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ﴾. (96)

باب 1: وَلَتَجِدَتَهُم

اشاره

1-1- الحسن علیه السلام- ﴿يَعْنِي تَجِدُ هَؤُلَاءِ الْيَهُودَ﴾. (6)

ص: 568

1-4- امام حسن علیه السلام- اگر واقعا راست می گویید و دعایتان در حقّ مخالفانتان مستجاب است (مرگشان را طلب بکنید).

ولی آن ها به خاطر اعمال بدی که پیش از خود فرستاده اند، هرگز آرزوی مرگ نخواهند کرد؛ و خداوند از ستمکاران آگاه است. (95)

بخش 1: هرگز آرزوی مرگ نخواهند کرد.

1-1- امام حسن علیه السلام- یعنی یهودیان آرزوی مرگ برای کاذب و دروغگو نخواهند کرد. چون می دانند خودشان درغگو هستند.

بخش 2: به خاطر اعمال بدی که پیش از خود فرستاده اند.

1-2- امام حسن علیه السلام- به واسطه ی کفری که قبلاً به خدا و محمّد صلی الله علیه و آله رسول خدا و نبی و برگزیده ی او و علی علیه السلام برادر و وصی پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان پاک و برگزیدگان الهی ورزیده اند، آرزوی مرگ نمی کنند

2-2- امام باقر علیه السلام- شخصی حضور پیامبری رسید و عرض کرد چرا مرگ را دوست ندارم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «مال داری»؟ عرض کرد: «بلی» پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «از پیش، آن را به گور خویش فرستاده ای و ذخیره ی آخرت خود کرده ای»؟ مرد عرض کرد: «نه» فرمود: «به این سبب است که مرگ را دوست نداری».

بخش 3: و خداوند از ستمکاران آگاه است.

1-3- امام حسن علیه السلام- خداوند ظالمان یهودی را می شناسد؛ خداوند می داند آن ها جرأت ندارند برای دروغ گوینده آرزوی مرگ کنند چون می دانند خودشان دروغگو هستند. به همین جهت به تو ای پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داده که ایشان را با حجت خود مغلوب نمایی و به آن ها بگویی دروغگو را نفرین کنند تا از این عمل خودداری نمایند و برای ضعفا (عوام و نادانان) روشن شود که آن ها خود دروغگو هستند.

[و آنان نه تنها آرزوی مرگ نمی کنند، بلکه] آن ها را حریص ترین مردم- حتى حریص تر از مشرکان- بر زندگی این دنیا و اندوختن ثروت] خواهی یافت؛ [ تا آن جا] که هر یک از آن ها آرزو داردهزار سال عمر به او داده شود؛ در حالی که این عمر طولانی او را از کیفر [الهی] باز نخواهد داشت. و خداوند به آن چه انجام می دهند بیناست. (96)

بخش 1: خواهی یافت.

1-1- امام حسن علیه السلام- آن یهودیان را [واجد این صفات] می یابی.

ص: 569

باب 2: أَحْرَصَ النَّاسِ عَلى حَياةِ

1-2- الحسن علیه السلام- ﴿وذلك لإياسهم من نعيم الآخرة لانهماكهمْ فِي كُفْرِهِمُ الَّذِينَ يَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ لَا حَظٍّ لَهُمْ مَعَهُ فِي شَيْءٍ مِنْ خَيْرَاتِ الْجَنَّةِ﴾. (1)

باب 3: وَ مِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا

1-3- الحسن علیه السلام- ﴿هَؤُلَاءِ الْيَهُودُ... أَحْرَصُ مِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا عَلَى حَيَاةِ يَعْنِي الْمَجُوسَ لِأَنَّهُمْ لَا يَرَوْنَ النَّعِيمِ إِنَّا فِي الدُّنْيَا وَ لَا يُؤْمَلُونَ خَيْراً فِي الْآخِرَة فَلِذَلِكَ هُمْ أَشَدُّ النَّاسِ حِرْصاً عَلَى حَياةِ﴾. (2)

باب 4: يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ

1-4- الحسن علیه السلام- ﴿ثُمَّ وَصَفَ الْيَهُودَ فَقَالَ يَوَدُّ أَحَدُهُمْ يَتَمَنَّى أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ﴾. (3)

باب 5: وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَنْ يُعَمَّرَ

1-5- الحسن علیه السلام- ﴿وَما هُوَ أَي التَعْمِيرُ أَلْفَ سَنَة بِمُزَحْزِحِهِ بِمُبَاعِدِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَنْ يُعَمَّرَ تَعْمِيرُهُ وَإِنَّمَا قَالَ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِيهِ مِنَ الْعَذَابِ أَنْ يُعَمَّرَ وَ لَمْ يَقُلْ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ فَقَطْ لِأَنَّهُ لَوْ قَالَ وَ مَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ وَاللَّهُ بَصِيرٌ لَكَانَ يَحْتَمِلُ أَنْ يَكُونَ وَمَا هُوَ يَعْنِي وَدَّهُ وَتَمَنْيَهُ بِمُزَحْزِحِهِ فَلَمَّا أَرَادَ وَ مَا تَعْمِيرُهُ قَالَ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ أَنْ يُعَمَّرَ﴾. (4)

باب 6: وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ

1-6- الحسن علیه السلام- ﴿فَعَلَى حَسَبهِ يُجَازِيهِمْ وَ يَعْدِلُ عَلَيْهِمْ وَلَا يَظْلِمُهُم﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿قُل مَنْ كانَ عَدُوًّا الجُبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ الله مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ﴾. (97)

کلّیات

اشاره

ص: 570

بخش 2: حریص ترین مردم بر زندگی [این دنیا و اندوختن ثروت]؛

1-2- امام حسن علیه السلام- چون [آن یهودیان] از نعمت های آخرت مأیوس هستند و در کفر خویش چنان غوطه ورند که می دانند با چنین کفری امید بهشت امکان ندارد.

بخش 3: حتی حریص تر از مشرکان؛

1-3- امام حسن علیه السلام- این یهودیان... نسبت به مشرکین بیشتر به دنیا حرص دارند؛ که منظور از مشرکین مجوسیان بی اعتقادان به (آخرت است زیرا آن ها جز دنیا به چیز دیگری اعتقاد ندارند و به خیری در آخرت امید ندارند و به همین دلیل حرص شدید به زندگی دنیا دارند.

بخش 4: [تا آن جا] که هر یک از آن ها آرزو دارد هزار سال عمر به او داده شود.

1-4- امام حسن علیه السلام- بعد سخن از یهودیان می گوید که هر یک از آن ها آرزو دارند هزار سال عمر کنند.

بخش 5: در حالی که این عمر طولانی او را از کیفر [الهی] باز نخواهد داشت.

1-5- امام حسن علیه السلام- عمر طولانی آن ها را از عذاب [آخرت] دور نمی کند البته اگر چنین عمری بکنند خداوند در این آیه می فرماید: وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَن يُعَمَّرَ و فقط نفرمود: و مَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ چرا که اگر می فرمود: وَ مَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ. نمی تواند وی را از عذاب دور کند و خداوند بیناست شاید گمان می شد که ضمیر در آیه ی و مَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ به «آرزوی» او بر می گردد؛ و معنا بدهد که این آرزو نه این عمر طوانی آن ها را نجات نمی دهد اما از آن جا که خداوند می خواست بگوید عمر دراز نمی تواند چنین کند، فرمود: ﴿وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَن يُعَمَّرَ﴾.

بخش 6: و خداوند به آن چه انجام می دهند بیناست.

1-6- امام حسن علیه السلام- مطابق علم و اطلاعی که دارد به آن ها کیفر می داده و به عدالت رفتار می نماید و ظلم روا نمی دارد.

[آن ها می گویند: «ما با جبرئیل، پیک وحی خدا بر تو، دشمن هستیم.] بگو: «کسی که دشمن جبرئیل باشد [دشمن خداست؛ چرا که] او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده است؛ در حالی که با کتب آسمانی پیشین هماهنگ بوده؛ و هدایت و بشارت است برای مؤمنین». (97)

کلّیات

ص: 571

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِي الْيَهُودِ﴾. (1)

باب 1: مَنْ كَانَ عَدُوًّا الجِبْرِيلَ

اشاره

1-1- الحسين علیه السلام- ﴿فَإِنَّهُ لَمَّا قَدِمَ النَّبِيُّ الْمَدِينَةَ أَتَوْهُ بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ صُورِيَا فقال... يَا مُحَمَّد صلی الله علیه و اله أَيُّ مَلَكِ يَأْتِيكَ بِمَا تَقُولُهُ عَنِ اللَّهِ؟ قَالَ: جَبْرَئِيلُ. قَالَ ابْنُ صُوريًا: كَانَ ذَلِكَ عَدُونَا مِنْ بَيْنِ الْمَلَائِكَة يَنْزِلُ بِالْقَتَل وَالشَّدَّةِ وَ الْحَرْب وَ رَسُولُنَا مِيكَائِيلُ يَأْتِي بالسُّرُورِ وَالرَّخَاءِ فَلَوْ كَانَ مِيكَائِيلُ هُوَ الَّذِي يَأْتِيكَ آمَنَّا بِكَ لِأَنَّ مِيكَائِيلَ كَانَ يَشُدُّ مُلْكَنَا وَ جَبْرَئِيلُ كَانَ يُهْلِكُ مُلْكَنَا فَهُوَ عَدُونَا لِذَلِكَ فَقَالَ لَهُ سَلْمَانَ الْفَارِسِيُّ: فَمَا بَدْ عَدَاوَتِهِ لَكَ؟ قَالَ: نَعَمْ يَا سَلْمَانُ عَادَانَا مِرَاراً كَثِيرَةٌ وَكَانَ مِنْ أَشَدَّ ذَلِكَ عَلَيْنَا أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ عَلَى أَنْبِيَائِهِ أَنَّ بَيْتَ الْمَقْدِسِ يُخَرَّبُ عَلَى يَدِ رَجُل يُقَالُ لَهُ بُخْتَنَصَّرُ وَ فِي زَمَانِهِ وَ أَخْبَرَنَا بِالْحِينِ الَّذِي يُخَرِّبُ فِيهِ وَ اللَّهُ يُحْدِثُ الْأَمْرَ بَعْدَ الْأَمْرَ فَيَمْحُو مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ فَلَمَّا بَلَغْنَا ذَلِكَ الْحِينَ الَّذِي يَكُونُ فِيهِ هَلَاكَ بَيْتِ الْمَقْدِسِ بَعَثَ أَوَائِلُنَا رَجُلًا مِنْ أَقْويَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَأَفَاضِلِهِمْ نَبَيَا كَانَ يُعَدُّ مِنْ أَنْبِيَائِهِمْ يُقَالُ لَهُ دَانِيَالُ فِي طَلَب بخت نصر لِيَقْتُلَهُ فَحَمَلَ مَعَهُ وقُرَ مَالَ لِيُنْفِقَهُ فِي ذَلِكَ فَلَمَّا انْطَلَقَ فِي طَلَبِهِ لَقِيَهُ بِبَابِلَ غُلَامًا ضَعِيفاً مِسْكِينَا لَيْسَ لَهُ قُوَّةً وَ لَا مَنَعَةً فَأَخَذَهُ صَاحِبُنَا لِيَقْتُلَهُ فَدَفَعَ عَنْهُ جَبْرَئِيلُ وَ قَالَ لِصَاحِبَنَا إِنْ كَانَ رَبُّكُمْ هُوَ الَّذِي أَمَرَ بِهَلَاكِكُمْ فَإِنَّهُ لَا يُسَلَّطَكَ عَلَيْهِ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ هَذَا فَعَلَى أَيِّ شَيْءٍ تَقْتُلُهُ فَصَدَقَهُ صَاحِبُنَا وَ تَرَكَهُ وَ رَجَعَ إِلَيْنَا وَ أَخْبَرَنَا بِذَلِكَ وَ قَوَىٰ بُخْتَ نَصَرُ وَ مَلَكَ وَ غَزَانَا وَ خَرَّبَ بَيْتَ الْمَقْدِسِ فَلِهَذَا نَتَخِذُهُ عَدُوا وَمِيكَائِيلُ عَدُوٌّ لِجَبْرَئِيلَ فَقَالَ سَلْمَانُ: يَا ابْنَ صُورِيَا بِهَذَا الْعَقْل الْمَسْلُوكِ بِهِ غَيْرَ سَبِيلِهِ سَبيله ضللتم ضلَلْتُم... ثُمَّ قَالَ سَلْمَانُ: فَإِنِّى أَشْهَدُ أَنَّ مَنْ كَانَ عَدُوا لِجَبْرَئِيلَ فَإِنَّهُ عَدُوٌّ لِمِيكَائِيلَ وَ أَنَّهُمَا جَمِيعاً عَدُوَان لِمَنْ عَادَاهُمَا سِلْمَانِ لِمَنْ سَالَمَهُمَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى عِنْدَ ذَلِكَ مُوَافِقاً لِقَوْل سَلْمَانَ قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا الجبْرِيلَ فِى مُظَاهَرَتِهِ لِأَوْلِيَاءِ اللهِ عَلَى أَعْدَائِهِ وَ نُزُولِهِ بفَضَائِل عَلَى الوَلِى اللَّهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ فَإِنَّ جَبْرَئِيلَ نَزَّلَ هَذَا الْقُرْآنَ عَلى قَلْبك بإذن اللَّهِ وَ أَمْرِهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنْ سَائِرَ كُتُبِ اللَّهِ وَ هُدَى مِنَ الضَّلَالَةِ وَ بُشْرِى لِلْمُؤْمِنِينَ بِنُبُوَّةَ محمد صلی الله علیه و آله وَ وَلَايَةِ عَلَى علیه السلام وَ مَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ بِأَنَّهُمْ أَوْلِيَاءُ اللَّهِ حَقَّا إِذَا مَاتُوا عَلَى مُوَالَاتِهِمْ لِمُحَمَّدِ وَ عَلَى علیه السلام وَ آلِهِمَا الطَّيبِينَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: يَا سَلْمَانُ إِنَّ اللَّهَ صَدَّقَ قِيلَكَ وَ وفق رأيك﴾. (2)

ص: 572

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- این آیه درباره ی یهودیان نازل شد.

بخش 1: کسی که دشمن جبرئیل باشد.

1-1- امام حسين علیه السلام- ازمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه وارد شد گروهی از یهود نزد حضرت آمده و گفتند:... ای محمّد صلی الله علیه و آله آن چه را که تو می گویی کدام فرشته از جانب خداوند برایت می آورد؟ فرمود: جبرئیل ابن صوریا یکی از یهودیان گفت: آن ملک از بین فرشتگان دشمن ماست زیرا قتل سختی و جنگ را پایین می آورد و فرستاده ی ما میکائیل علیه السلام است که شادی و آسایش می آورد پس اگر آن فرشته ای که به نزد تو می آمد میکائیل ،بود ما به تو ایمان می آوردیم چراکه میکائیل، ملک ما را محکم و جبرئیل آن را نابود می کند و بدین جهت او دشمن ماست. پس سلمان فارسی به او گفت: «آغاز دشمنی او با تو چیست او گفت بله ای سلمان او به کرات با ما دشمنی کرده است و شدیدترین دشمنی او با ما این است که خداوند بر انبیاء خود نازل کرد که بیت المقدس توسط مردی معروف به بخت النصر و در زمان او تخریب می شود و ما را از زمان تخریب آن مطلع گرداند و خداوند امر را بعد از آن امر ایجاد می کند و آن چه را می خواهد نابود و آن چه را بخواهد پابرجا می کند. پس آن گاه که ما از وقت نابودی بیت المقدس مطلع شدیم پیشینیان ما مردی از قویترین و فاضل ترین بنی اسرائیل را که از انبیاء علیهم السلام آن ها محسوب می شد و به او دانیال می گفتند برگزیده و در پی بخت النصر فرستادند تا او را به قتل رساند و مال فراوانی را با او همراه کردند تا در آن راه خرج کند پس زمانی که در جستجوی او به راه افتاد، او را در بابل به صورت غلامی ضعیف و بیچاره که توان و اقتداری ،نداشت، ملاقات کرد. پس صاحب ما (دانیال) او را گرفت تا به قتل رساند (اما) جبرئیل او را دور کرد و به صاحب ما گفت: «اگر پروردگار شما همان کسی است که به نابودی شما فرمان داده پس او تو را بر بخت النصر مسلط نکند و اگر چنین نبوده پس برای چه او را می کشی؟ پس صاحب ما او را تأیید و بخت النصر را رها کرد و به سوی ما بازگشت و ما را از آن باخبر نمود و بخت النصر نیرومند و پادشاه شد و با ما جنگید و بیت المقدس را تخریب کرد پس به همین دلیل ما جبرئیل را دشمن می دانیم و میکائیل ام دشمن جبرئیل است». پس سلمان گفت: ای ابن صوریا با این طرز تفکر که به دور از سبیل اندیشیدن است، گمراه شدید... » سپس سلمان ادامه داد: من شهادت می دهم به درستی که هر که با جبرئیل القدم دشمنی کند او با میکائیل ام دشمنی کرده است؛ پس همانا هر دوی آن ها با کسی که با آن دو دشمنی کند، دشمنی کنند و با هرکسی که با هر دوی آن ها دوستی کند دوستی کنند. در این موقع خداوند متعال أيه ى قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا الجُبْرِيلَ... را موافق سخن سلمان نازل کرد و [فرمود] هرکس با جبرئیل که اولیاء خدا را مقابل دشمنانش حمایت می کند و فضائل علی علیه السلام، ولی خدا را از سوی وی نازل می کند دشمنی کنند فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ پس همانا جبرئیل این قرآن را به اذن و امر پروردگار بر قلب تو نازل کرد مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ که دیگر کتب الهی را تصدیق می کند و هُدىً مِنَ الضَّلَالَةِ وَ بُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ و به مؤمنین بشارت می دهد که محمّد صلی الله علیه و آله نبی علی علیه السلام ولی و امامان پس از او همه ی آن ها به حق اولیاء خداوند هستند اگر [مؤمنین] بر ولایت ایشان محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و خاندان پاکشان بمیرند. [این بشارت خداوند به آنان داده می شود سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای سلمان الله همانا خداوند سخن و نظر تو را تأیید می کند».

ص: 573

2-1- علىّ بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِي الْيَهُودِ الَّذِينَ قَالُوا لِرَسُولِ اللَّهِ إِنَّ لَنَا مِنَ الْمَلَائِكَة أَصْدِقَاءَ وَ أَعْدَاءً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: مَنْ صَدِيقَكُمْ وَ مَنْ عَدُوكُمْ؟ قَالُوا: جَبْرَئِيلُ عَدُونَا لِأَنَّهُ يَأْتِيَ بالْعَذَابِ وَ لَوْ كَانَ الَّذِي نَزَلَ عَلَيْكَ مِيكَائِيلُ لَآمَنَّا بِكَ فَإِنَّ مِيكَائِيلَ صَدِيقُنَا وَ جَبْرَئِيلَ مَلَكَ الْفَطَاظَةَ وَالْعَذَابِ وَمِيكَائِيلُ مَلَكُ الرَّحْمَةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا الجُبْرِيلَ إِلَى قَوْلِهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ﴾. (1)

1-3- الحسين علیه السلام- ﴿مَنْ كانَ عَدُوًّا الجِبْرِيلَ مِنَ الْيَهُودِ لِرَفْعِهِ مِنْ بُخْتَنَصَّرَ أَنْ يَقْتُلَهُ دَانِيَالُ مِنْ غَيْرِ ذَنْب كَانَ جَنَاهُ بُخْتَنَصَّرُ حَتَّى بَلَغَ كِتَابُ اللهِ فِي الْيَهُودِ أَجَلَهُ وَ حَلَّ بِهِمْ مَا جَرَى فِي سَابِقِ عِلْمِهِ وَ مَنْ كَانَ أَيْضاً عَدُوا لِجَبْرَئِيلَ مِنْ سَائِرِ الْكَافِرِينَ وَ مِنْ أَعْدَاءِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيَّ النَّاصِبَينَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى بَعَثَ جَبْرَئِيلَ لِعَلِى المُؤيداً وَ لَهُ عَلَى أَعْدَائِهِ نَاصِراً وَ مَنْ كَانَ عَدُوا لِجَبْرَئِيلَ لِمُظَاهَرَتِهِ مُحَمَّداً وَ عَلِيّاً وَمُعَاوَنَتِهِ لَهُمَا وَإِنْفَاذِهِ لِقَضَاءِ رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي إِهْلَاكِ أَعْدَائِهِ عَلَى يَدِ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ﴾. (2)

باب 2: فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ

1-2- الحسين علیه السلام- ﴿يَعْنِي يَعْنِي جَبْرَئِيلَ نَزَّلَهُ يَعْنِي نَزَّلَ هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى قَلْبِكَ يَا مُحَمَّد و.... هُوَ كَقَوْلِهِ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ بِلِسَانٍ عَرَبِيٌّ مُبِينٍ. مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ نَزَلَ هَذَا الْقُرْآنَ جَبْرَئِيلُ الله عَلَى قَلْبِكَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه و آله﴾. (3)

2-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿سَمِعَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ بِقَدُومٍ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ هُوَ فِي أَرْضِ يَحْتَرِثُ فَأَتَى النّبی صلی الله علیه و آله فَقَالَ: إِنِّي أَسْأَلُكَ عَنْ ثَلَاثِ لَا يَعْلَمُهُنَّ إِلَّا نَبِيُّ أَوْ وَصِيُّ نَبِيٍّ مَا أَوَّلُ أَشْرَاطِ السَّاعَةِ وَ مَا أوَّلُ طَعَامِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مَا يَنْزِعُ الْوَلَدَ إِلَى أَبِيهِ أَوْ إِلَى أُمِّهِ. قَالَ: أَخْبَرَنِي بِهنَّ جَبْرَئِيلَ آنفاً. قَالَ: هَلْ أَخْبَرَكَ جَبْرَئِيلُ؟ قَالَ: نَعَمْ قَالَ: ذَلِكَ عَدُوُّ الْيَهُودِ مِنَ الْمَلَائِكَةِ. قَالَ ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآيَةَ قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا الجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ الله﴾. (4)

باب 3: بِإِذْنِ الله

اشاره

ص: 574

2-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- این آیه درباره ی یهودیانی نازل شد که به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفتند: «ما در میان ملائکه دوستان و دشمنانی داریم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرسید کدام یک دوست و کدام یک دشمن شما هستند؟ پاسخ دادند: جبرئیل دشمن ماست چراکه او همیشه برای ما عذاب می آورد؛ اگر فرشته ای که برای تو وحی می آورد میکائیل بود ما به تو ایمان می آوردیم زیرا او دوست ماست ولی جبرئیل فرشته ای بداخلاق و عذاب آور است اما میکائیل فرشته ی رحمت است». خداوند این آیه را نازل نمود: ﴿قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا الجِبْرِيلَ﴾ تا اينجا ﴿فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ﴾

3-1- امام حسين علیه السلام- عده ای از یهودیان که دشمن جبرئیل علیه السلام هستند به قول خودشان به این علت است که مانع آن شد که دانیال: بخت النصر را [در زمانی که بخت النصر کودک بود] بکشد و کشتن او را بدون انجام هیچ گناهی [و لو این که در آینده گناهانی خواهد کرد جایز ندانست، زیرا هنوز بخت النصر جنایتی انجام نداده بود این حمایت جبرئیل علیه السلام از بخت النصر باعث آن شد که او زنده بماند [بزرگ شود و] تا وعده ی مکتوب الهی در مورد یهود محقق شود و آن چه در مورد آنان در علم الهی مقدر شده بود در حق آنان اجرا شود که همان حمله ی بخت النصر و قتل عام یهودیان باشد همچنین عده ای از کافران دیگر غیر از این عده از یهودیان نیز جزء دشمنان جبرئیل علیه السلام و محمّد صلی الله علیه و آله و علی هستند که با آنان دشمنی می کنند و دلیلشان آن است که می گویند خداوند جبرئیل را برای تأیید کردن علی علیه السلام و کمک کردن به او در مقابل دشمنانش فرستاده است و در این آیه منظور از دشمنان جبرئیل اول، آن هایی هستند که با جبرئیل به این دلیل دشمنند که از محمّد صلی الله علیه و آله و علی پشتیبانی می کند و آن ها را کمک کرده و خواسته ی خدا را که نابود کردن دشمنان ایشان محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام است را به دست هر یک از بندگانش که بخواهد، اجرا می کند.

بخش 2: او قرآن را بر قلب تو نازل کرده است.

1-2- امام حسين علیه السلام- فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبكَ یعنی ای محمّد صلی الله علیه و آله جبرئیل علیه السلام است که این قرآن را بر قلب تو نازل کرده است... و این آیه مشابه آن آیه که می فرماید: آن را روح الامین نازل کرده است * بر دل تو، تا از بیم دهندگان باشی به زبان عربی روشن. (شعرا/ 195-193) است. یعنی ای محمّد صلی الله علیه و آله! این قرآن را جبرئیل بر قلب تو نازل کرده است.

2-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- عبد الله بن سلام شنید که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است. او در سرزمین یحترث بود؛ خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیده و گفت من سه سؤال از شما می کنم که جز پیامبر صلی الله علیه و آله یا وصی او کسی پاسخش را نمی داند ؛ اولین نشانه قیامت چیست؟ و «اوّلین خوراک بهشتیان چه خواهد بود»؟ و «چه چیز موجب کشش فرزند به پدر و مادرش می شود؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «جبرئیل لحظه ای پیش به من خبر داد.» عبدالله بن سلام گفت: جبرئیل به تو خبر داده؟ فرمود: «آری» گفت: او از میان ملائکه دشمن یهودیان است». سپس این آیه را قرائت نمود: «بگو کسی که دشمن جبرئیل باشد [در حقیقت دشمن خداست] چرا که او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده است.

بخش 3: به فرمان خدا؛

ص: 575

1-3- الحسين علیه السلام- ﴿بأمر الله﴾. (1)

باب 4: مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ

1-4- الحسين علیه السلام- ﴿موافقاً لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَالزَّبُور وَ صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَكُتُب شَيْثٍ وَ غَيْرِهِمْ مِنَ الْأَنْبِيَاء﴾. (2)

باب 5: وَ هُدى

1-5- الرّسول صلی الله علیه و آله - ﴿يَعْنِي هَذَا الْقُرْآنُ هُدًى... وَ مَنْ طَلَبَ الْهُدَى فِي غَيْرِهِ أَضَلَّهُ اللَّهُ﴾. (3)

باب 6: وَ بُشْرى

اشاره

1-6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يعني بشَارَةُ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ وَ ذَلِكَ أَنَّ الْقُرْآنَ يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ بالرَّجُل الشَّاحِب يَقُولُ لِرَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ: يَا رَبِّ هَذَا أَطْمَأَتُ نَهَارَهُ وَ أَسْهَرْتُ لَيْلَهُ وَ قَوَّيْتُ فِي رَحْمَتِكَ طَمَعَهُ وَ فَسَحْتُ فِي مَغْفِرَتِكَ أَمَلَهُ فَكُنْ عِنْدَ ظَنِّى فِيكَ وَ ظَنّهِ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى أَعْطُوهُ الْمُلْكَ بَيَمِينِهِ وَ الْخُلْدَ بِشِمَالِهِ وَأَقْرنُوهُ بِأَزْوَاجِهِ مِنَ الْحُورِ الْعِينِ وَاكْسَوْا وَالِدَيْهِ حَلَّةً لَا يَقُومُ لَهَا الدُّنْيَا بمَا فِيهَا فَيَنْظُرُ إِلَيْهِمَا الْخَلَائِقَ فَيُعَظْمُونَهُمَا وَيَنْظُرَانَ إِلَى أَنْفُسِهِمَا فَيَعْجَبَانِ مِنْهَا فَيَقُولَانِ: يَا رَبَّنَا أَنَّى لَنَا هَذِهِ وَلَمْ تَبْلُغْهَا أَعْمَالُنَاءِ فَيَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ مَعَ هَذَا تَاجُ الْكَرَامَةِ لَمْ يَرَ مِثْلَهُ الرَّاءُونَ وَلَمْ يَسْمَعْ بِمِثْلِهِ السَّامِعُونَ وَ لَا يَتَفَكَّرُ فِى مِثْلِهِ الْمُتَفَكَّرُونَ. فَيُقَالُ هَذَا بِتَعْلِيمِكُمَا وَلَدَكُمَا الْقُرْآنَ وَ بِتَبْصِيرِكُمَا إِيَّاهُ بِدِينِ الْإِسْلَامِ وَ بِرِيَاضَتِكُمَا إِيَّاهُ عَلَى حُبِّ مُحَمَّدِ رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلَى علیه السلام وَلِيٌّ اللَّهِ وَ تَفْقِيهِكُمَا إِيَّاهُ بِفِقْههما لِأَنَّهُمَا اللَّذَانِ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ لِأَحَدٍ عَمَلًا إِلَّابِوَلَايَتِهِمَا وَمُعَادَاةٍ أَعْدَائِهِمَا وَإِن كَانَ مَا بَيْنَ الثَّرَى إِلَى الْعَرْشِ ذَهَباً يَتَصَدَّقُ بهِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَتِلْكَ الْبَشَارَاتُ الَّتِي يُبَشِّرُونَ بِهَا وَذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ بُشْرِى لِلْمُؤْمِنِينَ شِيعَة مُحَمَّدِ وَ عَلَى اللهِ وَ مَنْ تَبِعَهُمَا مِنْ أَخْلَافِهِمْ وَ ذراريهم﴾. (4)

ص: 576

1-3- امام حسین علیه السلام- به امر خداوند.

بخش 4: در حالی که با کتب آسمانی پیشین هماهنگ بوده است.

1-4- امام حسين علیه السلام- موافق با آن چه در انجیل زبور صحف ابراهیم، کتاب شیث و سایر انبیاء الله است.

بخش 5: و هدایت است.

1-5- پیامبر صلی الله علیه و آله- یعنی این قرآن هدایت است... و هرکس هدایت را در غیر از آن جوید، خداوند او را گمراه می کند.

بخش 6: و بشارت است برای مؤمنین

1-6- پیامبر صلی الله علیه و آله- یعنی نوید بخش مؤمنین در آخرت است. از این قرار که قرآن در روز قیامت به همراه مردی رنگ پریده وارد می شود و می گوید پروردگارا این مرد را در روز، تشنه و در شب بیدار نگاه داشتم و طمعش را به مهر تو افزون و امیدش را به آمرزشت بسیار ساختم. اکنون آن چنان که ما هر دو تو را می پنداشتیم عمل فرما خداوند متعال می فرماید: «فرمانروایی را به دست راستش و جاودانگی را به دست چپش بسپارید و او را همدم همسرانش، همان حوریان سیاه چشم قرار دهید و بر پدر و مادرش دیبایی بپوشانید که تمامی دنیا در برابرش هیچ باشد». در آن دم حاضران به پدر و مادر او نگریسته و غبطه می خورند؛ آن دو از آن چه به خود می بینند، به شگفت آمده و می گویند پروردگارا! ما را چنین مقامی داده ای؛ حال آن که اعمال ما درخور آن نیست خداوند عزّوجلّ می فرماید افزون بر این ها تاج کرامتی به شما عطا می کنم که نه چشمی آن را دیده و نه گوشی از آن چیزی شنیده و نه اندیشه ای به آن راه یافته باشد. این از آن رو نصیبتان شد که به فرزندتان قرآن آموختید و چشمش را به دین اسلام بینا کردید و او را در دوستی محمّد رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام ولی خدا پروراندید و بر اساس دانش ایشان، به او دانش آموختید؛ چرا که خداوند متعال هرگز عملی را از کسی نمی پذیرد جز آن که با دوستی ایشان و دشمنی با دشمنان ایشان همراه باشد؛ حتی اگر کسی از خاک تا افلاک را از طلا آکنده و همه را در راه خدا صدقه داده باشد آن چه پاداش گرفتید از جمله مژده هایی بود که بدان نوید داده شده اید. این همان کلام خداوند متعال است که فرمود: ﴿وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ﴾ یعنی شیعیان محمّد و علی و خاندان و تبار ایشان که پس از ایشان آمدند.

ص: 577

قوله تعالى: ﴿مَنْ كانَ عَدُوًّا الله وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكَالَ فَإِنَّ اللهَ عَدُوٌّ لِلْكافِرِينَ﴾ (98)

1- الحسين علیه السلام- ﴿وَ كَانَ سَبَبُ نُزُولِ هَاتَيْنِ الْآيَتَيْنِ مَا كَانَ مِنَ الْيَهُودِ أَعْدَاءِ اللَّهِ مِنْ قَوْل سَيِّئ فِي جَبْرَئِيلَ علیه السلام وَ مِيكَائِيلَ علیه السلام وَ مَا كَانَ مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ النصابِ مِنْ قَوْل أَسْوَأَ مِنْهُ فِي اللَّهِ وَ فِي جبرئيل علیه السلام و ميكائيل الوَسَائِر مَلَائِكَة علیهم السلام﴾. (1)

2- الحسين علیه السلام- ﴿تَناوَلَ رَسُولُ اللَّهِ الْحَسَنَ علیه السلام بَيَمِينِهِ وَالْحُسَيْنَ علیه السلام بِشِمَالِهِ... هَذَانِ قُرَّتَا عَيْنِي وَ ثَمَرَتَا فُؤَادِي هَذَانِ سَنَدَا ظَهْرِى هَذَانِ سَيِّدَا شَبَاب أَهْل الْجَنَّةِ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ وَ أَبُوهُمَا خَيْرُ مِنْهُمَا وَجَدهُمَا رَسُولُ اللَّهِ خَيْرُهُمْ أَجْمَعِينَ قَالَ اللَّهِ: فَلَمَّا قَالَ ذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَتِ الْيَهُودُ وَالنَّوَاصِبُ إِلَى الْآن كُنَّا نُبْغِضُ جَبْرَئِيلَ وَحْدَهُ وَ الْآنَ قَدْ صِرْنَا أَيْضاً نُبْغِضُ مِيكَائِيلَ لِلدِّعَائِهِمَا لِمُحَمَّدِ وَ عَلَى إِيَّاهُمَا وَلِوَلَدَيْهِ. فَقَالَ تَعَالَى مَنْ كَانَ عَدُوًّا الله وَمَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ﴾. (2)

باب 1: مَنْ كانَ عَدُوًّا الله وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ ميكائیل

1-1- الحسين علیه السلام- ﴿مَنْ كانَ عَدُوًّا الله لِإِنْعَامِهِ عَلَى مُحَمَّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام والهما الطيبين علیهم السلام و وَآلِهِمَا هَوْنَاءِ الَّذِينَ بَلَغَ مِنْ جَهْلِهِمْ أَنْ قَالُوا نَحْنُ نُبْغِضُ اللَّهَ الَّذِي أَكْرَمَ مُحَمَّداً وَ عَلِيّا مْ بِمَا يَدَّعِيَانِ وَ جَبْرَئِيلَ وَ مَنْ كَانَ عَدُوا الجِبْرِيلَ لِأَنَّهُ جَعَلَهُ ظَهيراً لِمُحَمَّدِ وَ عَلَى الهِ عَلَى أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ ظهيراً لِسَائِرِ الْأَنْبِيَاءِ وَالْمُرْسَلِينَ كَذَلِكَ وَ مَلائِكَتِهِ يَعْنِي وَ مَنْ كَانَ عَدُوا لِمَلَائِكَةِ اللَّهِ الْمَبْعُوثِينَ لِنَصْرَة دِينِ اللَّهِ وَ تَأيِيدِ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ بَعْض النصابِ وَالْمُعَانِدِينَ بَرثْتَ مِنْ جَبْرَئِيلَ النَّاصِرَ لِعَلَى الوَهُوَ قَوْلُهُ وَرُسُلِهِ وَ مَنْ كَانَ عَدُوا لِرُسُلِ اللَّهِ مُوسَى علیه السلام وَ عِيسَى علیه السلام وَ سَائِرِ

الْأَنْبِيَاءِ الله الَّذِينَ دَعَوْا إِلَى نُبُوَّةَ مُحَمَّد وَ إِمَامَة عَلَى الله ثُمَّ قَالَ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكَالَ وَ مَنْ كَار عَدُوا الجَبْرَئِيلَ وَ مِيكَائِيلَ وَ ذَلِكَ كَقَوْل مَنْ قَالَ مِنَ النَّوَاصِب لَمَّا قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم فِي عَلَى القَلِيهِ جَبْرَئِيلُ عَنْ يَمِينِهِ وَ مِيكَائِيلُ عَنْ يَسَارِهِ وَإِسْرَافِيلُ مِنْ خَلْفِهِ وَ مَلَكُ الْمَوْتِ أَمَامَهُ وَاللَّهُ تَعَالَى

ص: 578

کسی که دشمن خدا و فرشتگانش و پیامبران او و جبرئیل و میکائیل باشد [کافر است؛ و خداوند دشمن کافران است. (98)

سبب نزول

اشاره

1- امام حسين علیه السلام- سبب نزول این دو آیه گفتار زشت یهودیان دشمن خدا، درباره ی دشمنی با جبرئیل علیه السلام و میکائیل علیه السلام بود و نیز گفتار بدتری بود که ناصبیان (کافران و بی دینان) درباره ی خدا، جبرئیل علیه السلام، میکائیل علیه السلام و سایر ملائکه ی الهی گفتند.

2- امام حسین علیه السلام- پیامبر خدا را سمت راست و حسین را سمت چپ خود گرفت [تا با هم کشتی بگیرند و در ماجرای کشتی گرفتن آن دو، پیامبر صلی الله علیه و آله از حمایت ها و تعریف هایی که جبرئیل علیه السلام و میکائیل علیه السلام از امام حسن و امام حسین علیه السلام و امام حسن علیه السلام و خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله می کردند خبر داد]... سپس فرمود این دو نور چشم میوه ی دل و تکیه گاه من هستند. این دو سرور جوانان بهشت از اولین تا آخرین آن ها هستند؛ پدرشان از آن دو بهتر است و جدشان رسول خدا صلی الله علیه و آله از همه لینی آن ها بهتر است. امام فرمود: زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین فرمود، یهود و نواصب گفتند: ما تا به حال تنها از جبرئیل الله غضبناک بودیم و الآن از میکائیل علیه السلام نیز ناراحتیم؛ به خاطر آن چه درباره ی محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و دو فرزندش ادعا می کند. پس خداوند بلند مرتبه فرمود: ﴿مَنْ كانَ عَدُوًّا الله وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَمِيكَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ ﴾

بخش 1: کسی که دشمن خدا و فرشتگانش و پیامبران او و جبرئیل و میکائیل باشد [کافر است].

1-1- امام حسين علیه السلام- مَنْ كانَ عَدُوًّا الله یعنی ملائکه؛ یعنی هر که به واسطه ی نعمت هایی که خدا بر محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و خانواده ی آن ها ارزانی داشته دشمنان خدا باشد، که آن ها آن قدر نادانند که می گویند ما به خدا و جبرئیل کینه می ورزیم که محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام را طبق ادعایشان- گرامی می دارد و مَنْ كَانَ عَدُوّاً الجبْرِيلَ یعنی هر که دشمن جبرئیل علیه السلام باشد که خدا او را، در پیکار با دشمنان خود پشتیبان محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و پشتیبان سایر انبیاء و مرسلین قرار داده است. مَلائِكَتِهِ، یعنی هرکس دشمن ملائکه ی خدا باشد که برای نصرت دین و تأیید اولیائش فرستاده شده اند که این گفتار ناصبیان بود که می گفتند «ما از جبرئیلی که یاور علی علیه السلام باشد بیزاریم و رُسُلِهِ یعنی هرکس که دشمن پیامبر صلی الله علیه و آله انی که دعوت به نبوت محمّد صلی الله علیه و آله ی و امامت حضرت علی علیه السلام نموده اند؛ از قبیل موسی و عيسى و سایر انبیاء باشد، بعد می فرماید: وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكال یعنی هرکس دشمن جبرئیل و میکائیل باشد. وقتی پیامبر اکرم درباره ی علی فرمود: جبرئیل طرف راست میکائیل طرف چپ اسرافیل پشت،

ص: 579

مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ نَاظِرُ بِالرِّضْوَانِ إِلَيْهِ نَاصِرُهُ قَالَ بَعْضُ النَّوَاصِب فَأَنَا أَبْرًا مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ جَبْرَئِيلَ وَ مِيكَائِيلَ وَ الْمَلَائِكَةِ الَّذِينَ حَالَهُمْ مَعَ عَلَى علیه السلام مَا قَالَهُ مُحَمَّد فَقَالَ مَنْ كَانَ عَدُوا لِهَوْنَاءِ تَعَصُّباً على بن أبي طالب علیه السلام﴾. (1)

باب 2: فَإِنَّ اللهَ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ

1-2- الحسين علیه السلام- ﴿فَاعِلٌ بِهِمْ مَا یَفْعَلُ الْعَدُوُّ بِالْعَدُوِّ مِنْ إِحْلَالِ النَّقِمَاتِ وَ تَشْدِیدِ الْعُقُوبَاتِ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ لَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ وَمَا يَكْفُرُ بها إِلا الْفَاسِقُونَ﴾. (99)

باب 1: وَ لَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْكَ یَا مُحَمَّدُ آیاتٍ بَیِّناتٍ دَالَّاتٍ عَلَی صِدْقِكَ فِی نُبُوَّتِكَ مُبَیِّنَاتٍ عَنْ إِمَامَة عَلَى أَخِيكَ وَ وَصِيكَ وَ صَفِيْكَ مُوضِحَاتِ عَنْ كُفْر مَنْ شَكٍّ فِيكَ أَوْ فِي أَخِيكَ أَوْ قَابَلَ أَمْرَ وَاحِدٍ مِنْكُمَا بِخِلَافِ الْقَبُول وَالتَّسْلِيم﴾. (3)

1- 2- الصّادق علیه السلام- ﴿نَحْنُ الايات وَنَحْنُ البَيِّنَات﴾. (4)

باب 2: وَما يَكْفُرُ بها إلا الْفَاسِقُونَ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ ما يَكْفُرُ بِها بِهَذِهِ الْآيَاتِ الدَّالَاتِ عَلَى تَفْضِيلِكَ وَ تَفْضِيل على علیه السلام بَعْدَكَ عَلَى جَمِيعِ الْوَرَى إِلا الْفَاسِقُونَ الْخَارِجُونَ عَنْ دِينِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ مِنَ الْيَهُودِ الْكَاذِبِينَ وَ النَّوَاصِبِ الْمُتَسَمِّينَ بِالْمُسْلِمِينَ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿أَوَ كُلَّما عَاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِيقٌ مِنْهُمْ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يُؤْمِنُونَ﴾. (100)

کلیات

اشاره

ص: 580

سر و ملک الموت علیه السلام جلو علی هستند و خداوند از بالای عرش خود بر آنان با خشنودی نظر می کند بعضی از نواصب گفتند: ما از خدا جبرئیل، میکائیل و ملائکه ای که با علی علیه السلام چنین کنند که محمّد صلی الله علیه و آله می گوید بیزاریم فرمود: هرکس دشمن این ها باشد به واسطه ی شدت کینه ای که با علی بن ابی طالب دارد [خدا دشمن اوست]».

بخش 2: و خداوند دشمن کافران است.

1-2- امام حسين علیه السلام- خداوند دشمن کفار است و با آن ها چنان رفتار می کند که یک دشمن با دشمن خویش می کند؛ از قبیل کیفرنمودن شدّت عقوبت و شکنجه. به یقین ما نشانه های روشنی برای تو فرستادیم؛ و جز فاسقان کسی به آن ها کفر نمی ورزد. (99)

بخش 1: به یقین ما نشانه های روشنی برای تو فرستادیم.

1-1- امام عسکری علیه السلام- ای محمّد صلی الله علیه و آله این آیات را بر تو نازل کردیم. آیات و نشانه های آشکاری را که شاهد صدق ادعای نبوّت تو و امامت برادرت علی وصی و برگزیده ی توست آشکار می کند و این دلایل کفر کسانی که درباره ی تو و برادرت شک دارند و یا گفتار یکی از شما را رد می کنند و نمی پذیرند واضح و آشکار می کند.

2-1- امام صادق علیه السلام ما آیات و ما بینات هستیم.

بخش 2: و جز فاسقان کسی به آن ها کفر نمی ورزد.

1-2- امام عسکری علیه السلام- به این آیات که شاهد برتری تو و علی بعد از تو، بر تمام جهانیان است کافر نمی شود مگر فاسقان که از دین خدا خارج شدهاند از جمله یهودیان دروغگو و دشمنان سرسخت که به ظاهر خود را مسلمان می نامند. و آیا چنین نیست که هر بار آن ها (یهود پیمانی با خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله) بستند، گروهی از ایشان آن را شکستند؟ آری بیشتر آنان ایمان نمی آورند (100)

کلیات

ص: 581

1- الباقر علیه السلام- ﴿وَ هُوَ يُوبَخُ هَؤُلَاءِ الْيَهُودَ الَّذِينَ تَقَدَّمَ ذِكْرُهُمْ وَ عِنَادُهُمْ وَ هَوْلَاءِ النُّصَابُ الَّذِينَ نكَثُوا مَا أُخِذَ مِنَ الْعَهْدِ عَلَيْهِمْ﴾. (1)

باب 1: أَ وَ كُلَّما عَاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِيقٌ مِنْهُمْ

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿وَاتَّقُوا وَ عَاقَدُوا لَيَكُونَنَّ لِمُحَمَّد طَائِعِينَ وَلِعَلِيِّ اللَّهِ بَعْدَهُ مُؤْتَمِرِينَ وَ إِلَى أَمْرِهِ صَابِرِينَ نَبَدَهُ نَبَدَ الْعَهْدَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ وَ خَالَفَهُ... لَا يَغُرَنَّكُمْ صَلَاتُكُمْ وَصِيَامُكُمْ وَعِبَادَتْكُمْ السَّالِفَةُ إِنَّمَا تَنْفَعُكُمْ إِنْ وَافَيْتُمُ الْعَهْدَ وَالْمِيثَاقَ فَمَنْ وَقَى وَفِيَ لَهُ وَ تَفْضُلُ بِالْإِفْضَالِ عَلَیْهِ، وَ مَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ، وَ اَللَّهُ وَلِیُّ اَلاِنْتِقَامِ مِنْهُ﴾. (2)

باب: بَل أَكْثَرُهُمْ لا يُؤْمِنُونَ

1-2- الباقر علیه السلام- ﴿أَكْثَرُ هَؤُلَاءِ الْيَهُودِ وَالنَّوَاصِب لا يُؤْمِنُونَ فِي مُسْتَقْبَل أَعْمَارِهِمْ لَا يَرْعَوْنَ وَلَا يَتُوبُونَ مَعَ مُشَاهَدَتِهِمْ لِلْآيَاتِ وَ مُعَايَنَتِهِمْ لِلدَّلَالَاتِ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿و لما جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ الله مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِيقٌ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ كِتابَ الله وَراءَ ظُهُورِهِمْ كَأَنَّهُمْ لا يَعْلَمُونَ﴾. (11)

باب 1: وَ لَمَّا جَاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ الله

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ لَمَّا جَاءَهُمْ جَاءَ الْيَهُودَ وَ مَنْ يَلِيهِمْ مِنَ النَّوَاصِب﴾. (4)

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿الرَّسُولُ الَّذِي يَأْتِيهِ جَبْرَئِيلُ قُبُلًا فَيَرَاهُ وَيُكَلِّمُهُ فَهَذَا الرَّسُول﴾. (5)

باب 2: مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ

اشاره

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمُ الْقُرْآنُ مُشْتَمِلا عَلَى فَضْل مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَى علیه السلام وَإِيجَاب ولَايَتِهِمَا وَ وَلَايَة أَوْلِيَائِهِمَا وَعَدَاوَة أَعْدَائِهِمَا﴾. (6)

ص: 582

1- امام باقر علیه السلام- خداوند در این آیه یهودیانی که جریان آن ها را ذکر کردیم و ناصبی هایی پیمان شکنی کردند را توبیخ و سرزنش می کند.

بخش 1: و آیا چنین نیست که هر بار آن ها (یهود) پیمانی [با خدا و پیامبر] بستند، گروهی از ایشان آن را شکستند؟

1-1- امام باقر علیه السلام- هر زمان پیمانی بستند و تأکید نمودند که مطیع محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و در این راه فرمانبردار و شکیبا باشند گروهی از آن ها پیمان شکنی و مخالفت می کنند... مبادا نماز و روزه و عبادت های گذشته شما را بفریبد این امور زمانی به شما سود می بخشد که به عهد و پیمان خود وفادار بمانید اگر وفا کردید نسبت به شما وفا خواهد شد و مورد محبت قرار می گیرید و هرکه پیمان شکنی کند به ضرر خود اوست چرا که خداوند مسئول انتقام گرفتن از اوست.

بخش 2: آری بیشتر آنان ایمان نمی آورند.

1-2- امام باقر علیه السلام- اکثر این یهودیان و نواصب در باقی عمرشان نیز ایمان نمی آورند و با دیدن آیات با مشاهده ی محبّت های الهی توبه نکرده و ملاحظه ی احکام الهی را نمی نمایند.

و هنگامی که فرستاده ای از سوی خدا به سراغشان آمد و با نشانه هایی که نزد آن ها بود هماهنگی داشت گروهی از آنان که به آن ها کتاب آسمانی داده شده بود، کتاب خدا را پشت سر افکندند؛ گویی هیچ از آن آگاهی ندارند. (101)

بخش 1: و هنگامی که فرستاده ای از سوی خدا به سراغشان آمد.

1-1- امام صادق علیه السلام- وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی آن یهودیان و نیز ناصبی هایی که در پی آن ها بودند، آمد.

2-1- امام باقر علیه السلام- رسول آن کسی است که جبرئیل در برابر او مجسم می شود و او جبرئیل علیه السلام را می بیند و با او سخن می گوید و این چنین شخصی، رسول است.

بخش 2: و با نشانه هایی که نزد آن ها بود هماهنگی داشت.

1-2- امام صادق علیه السلام- قرآن آن چه دارند (تورات) را تصدیق می کند و مشتمل بر فضیلت محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام است و شامل حکم لزوم ولایت آن دو ولایت دوستان آن ها و دشمنی با دشمنانشان است.

ص: 583

باب 3: نَبَذَ فَرِيقٌ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ كِتابَ الله وَراءَ ظُهُورِهِمْ

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿كِتابَ الله الْيَهُودُ التَّوْرَاةَ وَ كُتُبَ أَنْبِيَاءِ اللَّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ تَرَكُوا الْعَمَلَ بِمَا فِيهَا وَ حَسَدُوا مُحَمَّداً عَلَى نُبُوَّتِهِ وَ عَلِيّا علیه السلام عَلَى وَصِيَّتِهِ وَجَحَدُوا مَا وَقَفُوا عَلَيْهِ مِنْ فَضَائِلِهما﴾. (1)

باب 4: كَأَنَّهُمْ لا يَعْلَمُونَ

1-4- الصّادق علیه السلام- كَأَنَّهُمْ لا يَعْلَمُونَ وَ فَعَلُوا فِعْلَ مَنْ جَحَدَ ذَلِكَ وَ الرَّدَّ لَهُ فِعْلَ مَنْ لَا يَعْلَمُ مَعَ عِلْمِهِمْ بِأَنَّهُ حَق﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُوا الشَّيَاطِينُ عَلى مُلْكِ سُلَيْمانَ وَ ما كَفَرَ سُلَيمانُ و لكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَ ما أُنزِلَ عَلَى المُلكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَ مارُوتَ وَ ما يُعَلَّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى يَقُولا إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَكْفُرْ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ المَرْءِ وَزَوْجِهِ وَ ما هُمْ بِضَارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللهِ وَ يَتَعَلَّمُونَ ما يَضُرُّهُمْ وَلا يَنْفَعُهُمْ وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ﴾. (12)

باب 1: وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُوا الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمانَ

اشاره

1-1- الصّادق علیه السلام- ما تَتلُوا الشَّيَاطِينُ بوَلَايَة الشَّيَاطِين﴾. (3)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿اتَّبَعُوا مَا تَتْلُو كَفَرَةُ الشَّيَاطِينِ مِنَ السِّحْرِ وَالنَّيْرَنْجَاتِ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّ سُلَيْمَانَ بِهِ مُلْک وَ نَحْنُ أَيْضاً بِهِ نُظْهرُ الْعَجَائِبَ حَتَّى يَنْقَادَ لَنَا النَّاسُ وَنَسْتَغْنِيَ عن الانْقِيَادِ لِعَلِيُّ وَ قَالُوا كَانَ سُلَيْمَانُ كَافِراً سَاجِراً مَاهِراً بسِحْرِهِ مَلَكَ مَا مَلَكَ وَ قَدَرَ عَلَى ما قدر﴾. (4)

ص: 584

بخش 3: گروهی از آنان که به آن ها کتاب آسمانی داده شده بود کتاب خدا را پشت سر افکندند.

1-3- امام صادق علیه السلام- کتاب آسمانی یهودیان تورات و کتاب های پیامبران الهی را پشت سر می انداختند. عمل به کتاب خدا را ترک نموده و نسبت به حضرت محمّد صلی الله علیه و آله در نبوت و على علیه السلام در جانشینی او، حسد می ورزیدند و فضائل آن ها را که به آن آگاهی داشته اند انکار می کردند.

بخش 4: گویی هیچ از آن آگاهی ندارند.

1-4- امام صادق علیه السلام- كَأَنَّهُمْ لا يَعْلَمُونَ و مانند کسی که آن (کتاب الهی) را انکار می کند، عمل می کنند با این که کاملاً مطلع هستند که آن کتاب بر حق است رفتار آنان برعکس رفتار کسی است که واقعاً نمی داند این در حالی است که آن ها می دانند که آن کتاب برحق است با این حال چنین عمل می کنند مانند کسی که نمی داند رفتار می کنند.

و [یهود] از آن چه شیاطین در عصر سلیمان بر مردم می خواندند پیروی کردند و سلیمان کافر نشد و هرگز دست به سحر نیالود؛ ولی شیاطین کفر ورزیدند؛ و به مردم سحر آموختند و [نیز یهود] از آن چه بر دو فرشته بابل هاروت» و «ماروت»، نازل شد پیروی کردند. حال آن که آن دو به هیچ کس چیزی از سحر] یاد نمی دادند، مگر این که [ از پیش به او] می گفتند «ما» وسیله ی آزمایشیم کافر نشو و سوءاستفاده نکن ولی آن ها از آن دو فرشته مطالبی را می آموختند که بتوانند به وسیله ی آن، میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند؛ در حالی که هیچ گاه نمی توانند بدون اجازه ی خداوند به کسی زیان برسانند. آن ها مطالبی را فرامی گرفتند که به آنان زیان می رسانید و نفعی نمی داد. به یقین می دانستند هر کسی خریدار این گونه متاع باشد، در آخرت بهره ای خواهد داشت. و چه بد و ناپسند بود آن چه خود را به آن فروختند، اگر می دانستند!

بخش 1: و [ یهود] از آن چه شیاطین در عصر سلیمان بر مردم می خواندند پیروی کردند.

1-1- امام صادق علیه السلام- به خاطر تبعیت از شیطان بود که شیطان ها با آنان حرف می زدند.

2-1- امام صادق علیه السلام- آن ها از از آن جادوگری ها و تردستی ها و امور شبیه جادوگری که جنیان سرکش در ملک و سرزمین سلیمان بر آنان می خواندند و تعلیم می دادند؛ تبعیت کردند آنان پنداشتند که سلیمان علیه السلام به خاطر علم به این کارها و انجام (جادوگری پادشاه شده و ما [نیز در مقابل] هم اکنون به وسیله ی جادوگری امور عجیبی ایجاد خواهیم کرد تا مردم فرمانبرمان شوند و از متواضع بودن در برابر علی بی نیاز شویم که سلیمان امر به اطاعت و اظهار محبت به او کرده بود؛ و گفتند سلیمان علیه السلام کافر و جادوگری استاد بود و به واسطه ی جادوگری چنان پادشاهی و چنان نیرویی یافت!

ص: 585

3-1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَلَمَّا هَلَكَ سُلَيْمَانُ وَضَعَ إِبْلِيسُ السِّحْرَ وَكُتُبَهُ فِي كِتَابٍ ثُمَّ طَوَاهُ وَ كَتَبَ عَلَى ظَهْرِهِ هَذَا مَا وَضَعَ آصَفَ بْنُ بَرْخِيَا لِلْمَلِكِ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ مِنْ ذَخَائِرِ كُنُوزِ الْعِلْمِ مَنْ أَرَادَ كَذَا وَكَذَا فَلْيَفْعَلْ كَذَا وَكَذَا ثُمَّ دَفَنَهُ تَحْتَ السَّرِيرِ ثُمَّ اسْتَشَارَهُ لَهُمْ فَقَرَءُ وَهُ فَقَالُ الْكَافِرُونَ: مَا كَانَ سُلَيْمَانُ يَغْلِبُنَا إِلَّا بِهَذَا وَ قَالَ الْمُؤْمِنُونَ بَلْ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ وَ نَبِيُّهُ فَقَالَ جَلَّ ذِكْرُهُ وَ اتَّبَعُوا مَا تَتْلُوا الشَّيَاطِينُ عَلى مُلْكِ سُلَيْمانَ وَ ما كَفَرَ سُلَیْمانُ وَلکِنَّ الشَّیاطینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النّاسَ السِّحْرَ﴾. (1)

باب 2: وَ ما كَفَرَ سُلَيْمانُ

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَرَدَّ اللهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْهِمْ فَقَالَ وَمَا كَفَرَ سُلَيمانُ وَ لَا اسْتَعْمَلَ السِّحْرَ كَمَا قَالَ هَؤُلَاءِ الْكَافِرُونَ﴾. (2)

باب 3: يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَ ما أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ

اشاره

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿السِّحْرَ الَّذِي نَسَبُوهُ إِلَى سُلَيْمَانَ وَ إِلَى مَا أُنْزِلَ عَلَى الْمُلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَ مارُوتَ وَ كَانَ بَعْدَ نُوحِ القَدْ كَثُرَ السَّحَرَةُ وَالْمُمَوِّهُونَ فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَلَكَيْنِ إِلَى نَبِيٍّ ذَلِكَ الزَّمَانِ بِذِكْرِ مَا يَسْحَرُ بِهِ السَّحَرَةُ وَ ذِكْر مَا يُبْطِلُ بِهِ سِحْرَهُمْ وَ يَرُدُّ بِهِ كَيْدَهُمْ فَتَلَقَّاهُ النَّبِيُّ عَنِ الْمَلَكَيْنِ وَأَدَاهُ إِلَى عِبَادِ اللَّهِ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ يَقِفُوا بِهِ عَلَى السِّحْرِ وَأَنْ يُبْطِلُوهُ وَ نَهَاهُمْ أَنَّ يَسْحَرُوا بِهِ النَّاسَ وَ هَذَا كَمَا يَدُلُّ عَلَى السَّمِّ مَا هُوَ وَ عَلَى مَا يُدْفَعُ بِهِ غَائِلَةُ السَّمِّ ثُمَّ يُقَالُ لِلْمُتَعَلَّم ذَلِكَ هَذَا السَّمُّ فَمَنْ رَأَيْتَهُ يَسْمُ فَادْفَعْ غَائِلَتَهُ بِكَذَا وَ إِيَّاكَ أَنْ تَقْتُلَ بِالسَّمِّ أَحَداً﴾. (3)

2-3- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿فَإِذَا شَهدَ رَجُلَانِ عَدَلَان عَلَى رَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ أَنَّهُ سَحَرَ قُتِلَ لِأَنَّهُ كَفَرَ وَ السِّحْرُ كُفْرُ وَ قَدْ ذَكَرَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ جَلَّ ذِكْرُهُ وَ اتَّبَعُوا مَا تَتْلُوا الشَّيَاطِينُ عَلى مُلْكِ سُلَيْمانَ وَ ما كَفَرَ سُلَيْمانُ وَلَكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنْزِلَ عَلَى

ص: 586

3-1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله علیه- وقتی سلیمان علیه السلام وفات یافت ابلیس جادوها و نوشته های خود را در کتابی قرار داد؛ آن نوشته را در هم پیچید و بر پشت آن نوشت این ذخیره ای از گنج دانش است که آصف بن برخیا برای سلیمان قرار داده است و هرکس می خواهد به فلان مقصد برسد، باید چنین و چنان کند سپس آن را در زیر تخت سلیمان دفن کرد و آن گاه آن را بیرون آورد و برای مردم خواند کافران گفتند: حتماً سلیمان به همین وسیله بر ما مسلط شده بود. ولی مؤمنین گفتند نه بلکه سلیمان بنده ی خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله او بود در همین رابطه خدای متعالی می فرماید و یهود از آن چه شیاطین در عصر سلیمان بر مردم می خواندند پیروی کردند. و سلیمان کافر نشد و هرگز دست به سحر نیالود؛ ولی شیاطین کفر ورزیدند و به مردم سحر آموختند.

بخش 2: و سلیمان کافر نشد [و هرگز دست به سحر نیالود].

1-2- امام صادق علیه السلام- خدای عزّوجلّ کلام آن ها را رد کرد و فرمود: سلیمان کافر نبود و در جواب آنان مانند خود آنان از کلمه ی سحر استفاده نکرد [و نگفت سلیمان ساحر نبود].

بخش 3: به مردم سحر آموختند و [نیز یهود] از آن چه بر دو فرشته بابل «هاروت» و «ماروت»، نازل شد پیروی کردند.

1-3- امام صادق علیه السلام- شیطان ها کفر ورزیدند که سحر و جادوگری را به مردم یاد می دادند سحر و جادوگری ای که به دروغ به سلیمان و آن چه که بر هاروت و ماروت الله در شهر بابل نازل می شد نسبت می دادند پس از نوحا ساحران و فریبکاران، بسیار شدند. از این رو خداوند متعال دو فرشته به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله آن روزگار فرستاد تا او را از شیوه جادوگری ساحران آگاه سازند و به او بیاموزند که چگونه سحرشان از کار می افتد و افسونشان به خودشان باز می گردد. پیامبر صلی الله علیه و آله خدا، این دانش را از فرشتگان گرفت و به فرمان خدا به بندگانش رساند و آنان را امر فرمود تا فقط برای از کارانداختن جادو سحر بیاموزند و آنان را بازداشت که مبادا از این راه، مردم را جادو کنند. آموزش و سحر برای این منظور اشکالی ندارد و مانند آن است که مردم را از چیستی سم و آن چه ضرر آن را از بین می برد آگاه می سازد و سپس به هرکس آن را می آموزد بگوید: «این سَم است؛ پس هر که را دیدی به آن گرفتار شده این چنین ضررش را از او دفع کن و بپرهیز از این که با این سم کسی را از پا درآوری».

2-3- امام علی علیه السلام- گر دو مرد عادل شهادت دهند که مسلمانی سِحر می کند، کشته خواهد شد؛ چرا که کافر شده و سحر کفر است. خداوند عزّوجلّ در کتابش آن را ذکر کرده است و یهود از آن چه شیاطین در عصر سلیمان بر مردم می خواندند پیروی کردند. و سلیمان کافر نشد و هرگز دست به سحر نیالود؛ ولی شیاطین کفر ورزیدند؛ و به مردم سحر آموختند و نیز یهود از آن چه بر دو فرشته بابل «هاروت و ماروت» نازل شد پیروی کردند. حال آن که آن

ص: 587

الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ وَمَا يُعَلَّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى يَقُولا إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَكْفُرُ الْآيَةَ فَأَخْبَرَ جَلَّ ذِكْرُهُ أَنَّ السِّحْرَ كُفْرُ فَمَنْ سَحَرَ كَفَرَ فَيُقْتَلُ سَاحِرُ الْمُسْلِمِينَ لِأَنَّهُ كَفَرَ﴾. (1)

3-3- الصّادق علیه السلام- ﴿سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللهِ العَنْ مَسَائِلَ كَثِيرَة أَن قَالَ... فَأَخْبِرْنِي عَنِ السِّحْرِ مَا أَصْلُهُ وَكَيْفَ يَقْدِرُ السَّاحِرُ عَلَى مَا يُوصَفُ مِنْ عَجَائِبِهِ وَ مَا يَفْعَلُ؟ قَالَ: إِنَّ السِّحْرَ عَلَى وُجُوهِ شَتَّى وَجْهُ مِنْهَا بِمَنْزِلَة الطَّبَ كَمَا أَنَّ الْأَطِبَاءَ وَضَعُوا لِكُلِّ دَاء دَوَاءٌ فَكَذَلِكَ عِلْمُ السِّحْرِ احْتَالُوا لِكُلِّ صِحة آفَةً وَلِكُلِّ عَافِيَة عَاهَةً وَلِكُلِّ مَعْنَى حِيلَةً وَنَوْعُ مِنْهُ آخَرُ خَطْفَةً وَسُرْعَةٌ وَ مَخَارِيقُ وَ خِفَةً وَنَوْعُ مِنْهُ مَا يَأْخُذُ أَوْلِيَاءُ الشَّيَاطِينِ عَنْهُمْ، قَالَ: فَمِنْ أَيْنَ عَلِمَ الشَّيَاطِينُ السِّحْرَ؟ قَالَ: مِنْ حَيْثُ عَرَفَ الْأَطِبَاءُ الطَّبَ بَعْضُهُ تَجْرِبَةُ وَ بَعْضُهُ عِلَاجُ قَالَ: فَمَا تَقُولُ فِي الْمَلَكَيْنِ هَارُوتَ وَمَارُوتَ وَ مَا يَقُولُ النَّاسُ بِأَنَّهُمَا يُعَلِّمَانِ النَّاسَ السِّحْرَ؛ قَالَ: إِنَّهُمَا مَوْضِعُ ابْتِلَاءِ وَ مَوْقِفُ فِتْنَة تَسْبِيحُهُمَا الْيَوْمَ لَوْ فَعَلَ الْإِنْسَانُ كَذَا وَكَذَا لَكَانَ كَذَا وَ لَوْ يُعَالِجُ بِكَذَا و كَذَا لَصَارَ كَذَا أَصْنَافَ سِحْرِ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما مَا يَخْرُجُ عَنْهُمَا فَيَقُولَانِ لَهُمْ إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَأْخُذُوا عَنَّا مَا يَضُرُّكُمْ وَلَا يَنْفَعُكُمْ قَالَ: أَ فَيَقْدِرُ السَّاحِرُ أَنْ يَجْعَلَ الْإِنْسَانَ بِسِحْرِهِ فِي صُورَةِ الْكَلْبِ وَالْحِمَارِ أَوْ غَيْر ذَلِكَ؟ قَالَ: هُوَ أَعْجَرُ مِنْ ذَلِكَ وَأَضْعَفُ مِنْ أَنْ يُغَيْرَ خَلْقَ اللَّهِ إِنَّ مَنْ أَبْطَلَ مَا رَكَبَهُ اللَّهُ وَصَوَّرَهُ وَ غَيَّرَهُ فَهُوَ شَرِیک لِلَّهِ فِي خَلْقِهِ تَعَالَى عَنْ ذَلِكَ عُلُوا كَبِيرًا لَوْ قَدَرَ السَّاحِرُ عَلَى مَا وَصَفْتَ لَدَفَعَ عَنْ نَفْسِهِ الْهُمُومَ وَ الْآفَةَ وَ الْأَمْرَاضَ وَ لَنَفَى الْبَيَاضَ عَنْ رَأْسِهِ وَ الْفَقْرَ عَنْ سَاحَتِهِ وَ إِنَّ مِنْ أَكْبَرِ السِّحْرِ النَّمِيمَةَ يُفَرِّقُ بهَا بَيْنَ الْمُتَحَابِينَ وَ يَجْلِبُ الْعَدَاوَةَ عَلَى الْمُتَصَافِّينَ وَ يُسْفَك بهَا الدَّمَاء وَيُهْدَمُ بِهَا الدُّورُ وَيَكْشِفُ السُّورَ وَ النَّمَّامُ أَشَرُّ مَنْ وَطِئَ عَلَى الْأَرْضِ بِقَدَمَ فَأَقْرَبُ أَقاويل السِّحْرِ مِنَ الصَّوَاب أَنَّهُ بِمَنْزِلَة الطَّبَ إِنَّ السَّاحِرَ عَالَجَ الرَّجُلَ فَامْتَنَعَ مِنْ مُجَامَعَةِ النِّسَاءِ فَجَاءَ الطَّبِيبُ فَعَالَجَهُ بِغَيْرِ ذَلِكَ الْعِلَاجِ فَأَبْرِيَّ﴾. (2)

4-3- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: سَمِعْتُ الْمَأْمُونَ يَسْأَلُ الرِّضَا عَلِيَّ بْنَ مُوسَى عَمَّا يَرْويهِ النَّاسُ مِنْ أَمْرِ الزَّهَرَةِ وَ أَنَّهَا كَانَتِ امْرَأَةَ فُتِنَ بِهَا هَارُوتَ وَمَارُوتُ وَ مَا يَرْوُونَهُ مِنْ أَمْرِ سُهَيْل وَ أَنَّهُ كَانَ عَشَاراً بِالْيَمَنِ فَقَالَ كَذَّبُوا فِي قَوْلِهِمْ إِنَّهُمَا كَوْكَبَانِ وَ إِنَّمَا كَانَتَا دابتين مِنْ دَوَاب الْبَحْرِ فَغَلِطَ النَّاسُ وَظَنُّوا أَنَّهُمَا كَوْكَبَان وَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيَمْسَحَ أَعْدَاءَهُ أَزْوَاراً

ص: 588

دو به هیچ کس چیزی [از سحر] یاد نمی دادند مگر این که [از پیش به او] می گفتند «ما وسیله ی آزمایشیم، کافر نشو و سوء استفاده نکن]...» پس خداوند خبر داد که سحر کفر است؛ پس کسی که سحر کند کافر است پس ساحر مسلمان کشته می شود چراکه کافر شده است».

3-3- امام صادق علیه السلام- فردی از امام صادق علیه السلام در مورد مسائل مختلفی سؤال کرد... گفت: «اصل سحر از چیست؟ ساحر چگونه بر آن کارهای عجیب که می گویند قدرت پیدا کرده است؟ و چه کار می کند؟ امام علیه السلام فرمود: «سحر» چند نوع متفاوت است یک نوع مانند علم طب است. همان طوری که پزشکان- برای هر دردی دوایی دارند ساحران، نیز برای هر صحت و آرامشی بلا و فتنه ای و برای هر عافیت و سلامتی، بیماری و گرفتاری دارند و برای هر چیزی حیله ای اندیشیده اند نوع دیگر آن، تیزهوشی، سرعت عمل، شعبده بازی و تردستی است یک نوع هم استفاده از شیاطینی است که با آن ها ارتباط دارند» گفت «شیاطین چگونه بر سحر اطلاع یافته اند»؟ فرمود: از همان راهی که پزشکان به علم طب اطلاع یافته اند؛ برخی از اطلاعات به وسیله ی تجربه پیدا شده و برخی علاج و دوا است». پرسید: «درباره ی آن دو مَلَک به نام هاروت و ماروت که مردم می گویند آن دو به اشخاص سحر می آموزند چه می فرمایید»؟ فرمود: آن دو وسیله ای برای آزمایش و امتحان هستند. تسبیح آن ها چنین است هر کس امروز چنین کند، چنان خواهد شد؛ اگر به وسیله ی فلان چیز معالجه کند چنان می شود هرچه می گویند انواع سحر می آموزند؛ اما آن دو ملک می گویند ما برای شما آزمایش هستیم. آن چه برای شما زیانبخش است و سودی ندارد از ما نگیرید» گفت «آیا ساحر می تواند به وسیله ی سحر انسان را به صورت سگ و الاغ یا چیز دیگر درآورد؟ فرمود: «او ناتوان تر از این هاست و عاجزتر است از آن که تغییری در آفرینش خدا دهد. هرکس ترکیب صورتی که خدا قرار داده را تغییر دهد شریک او در آفرینش است و خداوند بسیار منزه است از این که شریکی داشته باشد اگر ساحر چنین قدرتی داشته باشد باید بتواند امراض، ناراحتی ها سفیدی موی فقر و تنگدستی را از خود برطرف نماید بزرگترین عمل ساحر سخن چینی است که موجب جدایی دو دوست و علاقمند به یکدیگر می شود و سبب خونریزی و خانه خرابی و رسوایی می گردد. سخن چین بدترین فردی است که تا به حال روی زمین قدم گذاشته است. درست ترین سخن ساحران آن چیزهایی است که به منزله ی طب است ساحر شخصی را معالجه می کند و با ریاضت و ازدواج نکردن تا آخر عمر از نزدیکی با زنان خودداری می نماید اما پزشک همان مریض را بر خلاف روش ساحر معالجه می کند و خوب می شود».

4-3- امام رضا علیه السلام- علی بن محمّد بن جهم گوید: شنیدم مأمون از امام رضا علیه السلام، درباره ی آن چه مردم درباره ی ستاره ی زهره روایت می کنند که زنی بود که هاروت و ماروت به او فریفته شدند و نیز درباره ی آن چه از ستاره ی سهیل روایت می کنند که یک فرد باجگیر [و ستمگر] در یمن بوده است، می پرسید. امام علیه السلام فرمود: «دروغ گفته اند که این دو شخص گناهکار مسخ شده ستاره اند؛ آن دو [گناهکار مسخ شده] جانور دریایی اند و مردم به غلط آن ها را دو ستاره می دانند؛ خدا دشمنانش را به صورت نور تابان

ص: 589

مُضِيئَةً ثُمَّ يُبْقِيَهَا مَا بَقِيَتِ السَّمَاءُ وَالْأَرْضِ وَ إِنَّ الْمُسُوحَ لَمْ يَبْقَ أَكْثَرَ مِنْ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ حَتَّى مَاتَتْ وَ مَا تَنَاسَلَ مِنْهَا شَيْءٌ وَ مَا عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ الْيَوْمَ مَسْخُ وَ إِنَّ الَّتِى وَقَعَ عَلَيْهَا اسْمُ الْمُسُوخِيَّة مِثْلُ الْقِرَدَة وَالْخِنْزِيرَ وَالدُّبِّ وَأَشْبَاهِهَا إِنَّمَا هِيَ مِثْلُ مَا مَسَحَ علیه السلام عَلَى صُوَرِهَا قَوْمًا غَضِبَ عَلَيْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ بِإِنْكَارِهِمْ تَوْحِيدَ اللَّهِ وَ تَكْذِيبَهُمْ رُسُلَهُ وَأَمَّا هَارُوتَ وَمَارُوتُ فَكَانَا مَلَكَيْنِ عَلَّمَا النَّاسَ السِّحْرَ لِيَتَحَرَزُوا بِهِ مِنْ سِحْر السَّحَرَةَ وَيُبْطِلُوا بِهِ كَيْدَهُمْ﴾. (1)

باب 4: وَمَا يُعَلَّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى يَقُولا إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَكْفُرُ

1-4- الصّادق علیه السلام- ﴿يَعْنِي أَنْ ذَلِكَ النَّبِيَّ أَمَرَ الْمَلَكَيْن أَنْ يَظْهَرَا لِلنَّاس بصُورَة بَشَرَيْن و يُعَلِّمَاهُمَا مَا عَلَّمَهُمَا اللَّهُ مِنْ ذَلِكَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ مَا يُعَلَّمَانِ مِنْ أَحَدٍ ذَلِكَ السِّحْرَ وَ إِبْطَالَهُ حَتَّى يَقُولا لِلْمُتَعَلَّم إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ وَ امْتِحَانُ لِلْعِبَادِ لِيُطِيعُوا اللَّهَ فِيمَا يَتَعَلَّمُونَ مِنْ هَذَا وَيُبْطِلُوا بِهِ كَيْدَ السَّاحِرٍ وَلَا يَسْحَرُوهُمْ فَلَا تَكْفُرْ بِاسْتِعْمَال هَذَا السِّحْرِ وَ طَلَبِ الْإِصْرَارِ بِهِ وَ دُعَاءِ النَّاسِ إِلَى أَنْ يَعْتَقِدُوا أَنَّكَ بِهِ تُحْيِي وَ تُمِيتُ وَ تَفْعَلُ مَا لَا يَقْدِرُ عَلَيْهِ إِلَّا اللَّهَ عَزَوَجَلَّ فَإِنَّ ذَلِكَ كُفْرُ﴾. (2)

2-4- الرّضا علیه السلام- ﴿وَ مَا عَلَّمَا أَحَداً مِنْ ذَلِكَ إِلَّا قَالَا لَهُ إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَكْفُرْ فَكَفَرَ قَوْمُ بِاسْتِعْمَالِهِمْ لِمَا أُمِرُوا بِالِاحْتِرَازِ مِنْهُ﴾. (3)

باب 5: فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ

اشاره

1-5- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ اللهُ عَزَوَجَلَّ فَيَتَعَلَّمُونَ يَعْنِي طَالِبي السِّحْرِ مِنْهُما يَعْنِي مِمَّا كَتَبَتِ الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمانَ مِنَ النَّيْرنْجَاتِ وَ ما أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ يَتَعَلَّمُونَ مِنْ هَذَيْنِ الصِّنْفَيْنِ مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ هَذَا مَنْ يَتَعَلَّمُ لِلْإِصْرَارِ بِالنَّاسِ يَتَعَلَّمُونَ التَضْرِيبَ بِضُرُوبِ الْحِيَلِ وَ السَّمَائِمِ وَ الْإِيهَامِ أَنَّهُ قَدْ دَفَنَ فِي مَوْضِعِ كَذَا وَ عَمِلَ كَذَا لِيُحَبَّبَ الْمَرْأَةَ إِلَى الرَّجُلَ وَ الرَّجُلَ إِلَى الْمَرْأَةِ أَوْ يُؤَدِّيَ إِلَى الْفِرَاقِ بَيْنَهُمَا﴾. (4)

ص: 590

در نمی آورد که تا آسمان و زمین باشند آن ها نیز بمانند مسخ شدگان بیش از سه روز زنده نمی مانند و می میرند و نژادی از خود نمی گذارند؛ امروز در روی زمین مسخ شده ای نیست و آن چه از منسوخ شدگان شمرده شده- چون میمون، خوک، خرس و مانند آن ها فقط شبیه مسخ شده ها هستند که خدا مردمی را از خشم خود از آن جهت که منکر توحید خدا بودند و رسالت] پیغمبران را دروغ دانستند، به صورت آن ها درآورده و لعن کرد. و اما هاروت و ماروت دو فرشته بودند که به مردم جادو آموختند تا [مردم] ب-ه کمک آن از جادوی جادوگران دوری جویند و نیرنگ آن ها را باطل کنند».

بخش 4: حال آن که آن دو به هیچ کس چیزی از سحر یاد نمی دادند مگر این که [از پیش به او] می گفتند «ما وسیله ی آزمایشیم کافر نشو و سوء استفاده نکن]».

1-4- امام صادق علیه السلام- ظلم یعنی به امر پیغمبر آن دو فرشته خود را به صورت آدمی به مردم نمودند و آن چه خدا یاد داده بود جادوگری به آن ها یاد دادند خدا فرمود: «به کسی جادو و ابطالش را تعلیم ندادند جز این که به شاگرد می گفتند همانا ما آزمایشی برای شما هستیم و آزمایش بنده هاییم تا بندگان خدا را فرمان برند و به آن چه از ما یاد می گیرند جادوی جادوگران را باطل نمایند و خود آن ها را جادو نکنند به کاربردن جادو زیان زدن به مردم و دعوت مردم به این که به توان تو در زنده کردن و میراندن انسان ها به واسطه ی جادوگری، و اعتقاد پیدا کنند اعتقاد پیدا کنند که تو توان انجام کارهایی که جز از عهده ی خدا برنمی آید، این کارها موجب کافر شدن می شود مواظب باش با این کارها کافر مشو!

2-4- امام رضا علیه السلام- و به هرکس سحر می،آموختند می گفتند ما وسیله ی آزمایشیم، کافر مشوا و مردمی کافر شدند که آن چه را که باید از آن دوری می جستند، به کار بستند.

بخش 5: ولی آن ها از آن دو فرشته، مطالبی را می آموختند که بتوانند به وسیله ی آن، میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند.

1-5- امام صادق علیه السلام- منظور از فَيَتَعَلَّمُونَ در کلام خدا آن افرادی بودند که قصد یادگرفتن سحر و جادو از دو گروه را داشتند یکی آن تعالیمی که شیطانها در ملک سلیمان علیه السلام (در کتابی که زیر تخت سلیمان ام گذاشته بودند در کتابی نوشته بودند که شامل جادوگری ها و چیزهایی شبیه جادو بود و منبع دیگر آن علومی بود که بر دو فرشته هاروت و ماروت نازل شده بود. آن افراد از این دو گروه چیزهایی آموختند که در درباره ی فاصله انداختن بین زن و شوهر به کار می بردند و چیزی آموختند که با آن به مردم ضرر می زدند یاد گرفته بودند که جادوگری کنند؛ با انواع حیله ها نیرنگ ها استفاده از انواع طلسم ها و اشاره ها و ابزار جادوگری و بیان این که [طلسمی] در فلان موضع دفن کرده ام و موجب می شود که زن را در چشم مردش محبوب می کند و مرد را در چشم زن محبوب می کند یا به عکس آن ها را از هم جدا می کند.

ص: 591

2-5- الرّضا علیه السلام- ﴿وَ جَعَلُوا يُفَرِّقُونَ بِمَا يَعْرِفُونَهُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ﴾. (1)

باب 6: وما هم بضارينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلا بِإِذْنِ الله

1-6- الصّادق علیه السلام- ﴿أَي مَا الْمُتَعَلِّمُونَ لِذَلِكَ بِضَارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ يَعْنِي بِتَخْلِيَةِ اللَّهِ وَ عِلْمِهِ فَإِنَّهُ لَوْ شَاء لَمَعَهُمْ بِالْجَبْرِ وَالْقَهر﴾. (2)

2-6- الرّضا علیه السلام- ﴿الا بِإِذْنِ اللَّهُ يَعْنِي بِعِلْمِهِ﴾. (3)

باب 7: وَ يَتَعَلَّمُونَ ما يَضُرُّهُمْ وَلا يَنْفَعُهُمْ

1-7- الصّادق علیه السلام- ﴿بأنَّهُمْ إذَا تَعَلَّمُوا ذَلِكَ السِّحْرَ لِيَسْحَرُوا بِهِ وَ يَضُرُّوا فَقَدْ تَعَلَّمُوا مَا يَضُرُّهُمْ في دِينِهِمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ فِيهِ بَلْ يَنْسَلِحُونَ عَنْ دِينِ اللهِ بذَلِكَ﴾. (4)

باب 8: وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرَاهُ

1-8- الصّادق علیه السلام- ﴿وَلَقَدْ- وَ لَقَدْ عَلِمَ هَؤُلَاءِ الْمُتَعَلِّمُونَ لَمَنِ اشْتَرَاهُ بِدِينِهِ الَّذِي يَنْسَلِخُ عَنْهُ بِتَعَلُمِهِ﴾. (5)

باب 9: ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ

اشاره

1-9- الصّادق علیه السلام- ﴿أي مِنْ نَصِيب فِي ثَوَابِ الْجَنَّةَ... لِأَنَّهُمْ يَعْتَقِدُونَ أَنْ لَا آخِرَةَ فَهُمْ يَعْتَقِدُونَ أَنَّهَا إِذَا لَمْ تَكُنْ آخِرَةُ فَلَا خَلَاقَ لَهُمْ فِي دَارِ بَعْدَ الدُّنْيَا وَإِنْ كَانَ بَعْدَ الدُّنْيَا آخِرَةُ فَهُمْ مَعَ كُفْرِهِمْ بِهَا لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِيهَا﴾. (6)

2-9- الصّادق علیه السلام- ﴿دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدِ عَلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فقالَ: أُحِبُّ أَنْ أَعْرِفَ الْكَبَائِرَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ علیه السلام... وَالسِّحْرُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاق﴾. (7)

ص: 592

2-5- امام رضا علیه السلام- آن ها با استفاده از آن چه ما بین مرد و همسرش می دانستند، بین آن ها جدایی انداختند.

بخش 6: در حالی که هیچ گاه نمی توانند بدون اجازه خداوند به کسی زیان برسانند.

1-6- امام صادق علیه السلام- یعنی ساحرانی که جادو آموخته بودند به کسی زیان نمی رساندند، مگر این که خداوند در عین دانستن آن ها را به حال خود وا می نهاد زیرا اگر خدا می خواست آن ها را به زور و جبر بازمیداشت.

2-6- امام رضا علیه السلام- جز به اذن او یعنی [جز] به علم او.

بخش 7: آن ها مطالبی را فرا می گرفتند که به آنان زیان می رسانید و نفعی نمی داد.

1-7- امام صادق علیه السلام- چون سحر را به قصد جادوگری و زیان زدن یاد می آموختند و چیزی را یاد گرفتند که به دین آن ها ضرر می رساند و سودی نمی بردند؛ بلکه به وسیله ی آن از دین خدا بیرون می شدند.

بخش 8: به یقین می دانستند هر کسی خریدار این گونه متاع باشد.

1-8- امام صادق علیه السلام- این شاگردان جادوگر به خوبی می دانستند که کسی که خریدار سحر باشد، دین خود را فروخته و با آموختن سحر از دین بیرون می رود.

بخش 9: در آخرت بهره ای نخواهد داشت.

1-9- امام صادق علیه السلام- در آخرت بهره ای از بهشت ندارند... زیرا معتقدند که آخرتی نیست و پس از دنیا برای آن ها بهره ای وجود ندارد و اگر هم بر اساس اعتقادشان به فرض آخرتی باشد می دانند با کفری که دارند، بهره ای از آن ندارند.

2-9- امام صادق علیه السلام- عمروبن عبید نزد امام صادق علیه السلام آمد و گفت: «دوست دارم گناهان کبیره را که در کتاب خداست. «بشناسم. حضرت فرمود: «... و سحر هم گناه کبیره است، چرا که خداوند عزّوجلّ می فرماید: ﴿وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ﴾.

ص: 593

باب 10: وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ

1-10- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ لَبِسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ وَهَنُوهَا بِالْعَذَابِ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ قَدْ بَاعُوا الْآخِرَةَ وَ تَرَكُوا نَصِيبَهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ لِأَنَّ الْمُتَعَلِّمِينَ لِهَذَا السِّحْرِ هُمُ الَّذِينَ يَعْتَقِدُونَ أَنْ لَا رَسُولَ وَ لَا إِلَهَ وَ لَا بَعْثَ وَ لَا نُشُورَ... وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ إِذْ بَاعُوا الْآخِرَةَ بِالدُّنْيَا وَرَهَنُوا بِالْعَذَابِ الدَّائِمِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ قَدْ بَاعُوا أَنْفُسَهُمْ بِالْعَذَابِ وَلَكِنْ لَا يَعْلَمُونَ ذَلِكَ لِكُفْرِهِمْ بِهِ فَلَمَّا تَرَكُوا النَّظَرَ فِي حُجَجِ اللَّهِ حَتَّى يَعْلَمُوا عَذَابَهُمْ عَلَى اعْتِقَادِهِمُ الْبَاطِلَ وَ جَحْدِهِمْ الحق﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَمتُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللهِ خَيْرٌ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ﴾. (103)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنَا وَ قُولُوا انْظُرْنَا وَاسْمَعُوا وَ لِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾. (104)

باب 1: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا

اشاره

1-1- الرّضا علیه السلام- ﴿لَيْسَ فِي الْقُرآن يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِلَّا فِى حَقَّنَا وَلَا فِي التَّوْرَاةِ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِلَّا فينا﴾. (2)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿دَعَا اللهُ النَّاسَ فِي الدُّنْيَا بِآبَائِهِمْ لِيَتَعَارَفُوا وَ فِي الْآخِرَةِ بِأَعْمَالِهِمْ لِيُجَارُوا فَقَالَ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا يَا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا﴾. (3)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ جَمِيلَ بْن دَرَاجِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَن... قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا فِي غَيْرِ مَكَانٍ فِي مُخَاطَبَةَ الْمُؤْمِنِينَ أَ يَدْخُلُ فِي هَذِهِ الْمُنَافِقُونَ؟ فَقَالَ: نَعَمْ يَدْخُلُونَ فِي هَذِهِ الْمُنَافِقُونَ وَالضَّلَالُ وَكُلٌّ مَنْ أَقَرَّ بالدَّعْوَة الظَّاهِرَة﴾. (4)

ص: 594

بخش 10: و چه بد و ناپسند بود آن چه خود را به آن فروختند، اگر می دانستند!

1-10- امام صادق علیه السلام- چه بد بود بهایی که خود را به آن فروختند و به عذاب راضی شدند اگر می فهمیدند. آن ها آخرت را به دنیا فروختند و بهره ی بهشت خود را از دست دادند، زیرا یادگیرندگان جادو هم آنانند که عقیده دارند نه پیغمبری هست نه خدائی، نه قیامتی و نه زنده شدنی... چه بد است آن چه خود را به آن فروختند که آخرت را به دنیا فروختند و خود را به عذاب ابد معاوضه و رهن کردند اگر می فهمیدند؛ آن ها خود را فروختند و عذاب نصیبشان شد ولی چون کافرند آن را نمی دانند؛ زیرا در حجّت های خدا اندیشه نکردند تا عذاب خود را بفهمند و بدانند که منکر حق شدند.

و اگر آن ها ایمان می آوردند و پرهیزگاری پیشه می کردند به یقین پاداشی که نزد خداست برای آنان بهتر بود اگر آگاهی داشتند. (103)

ای کسانی که ایمان آورده اید [هنگامی که از پیامبر صلی الله علیه و آله تقاضای مهلت برای درک آیات قرآن می کنید] نگویید راعنا»؛ بلکه بگویید «انظرنا» زیرا کلمه اول هم به معنای ما را مهلت بده» و هم به معنای ما را تحمیق «کن می باشد؛ و دستاویزی برای دشمن است] و [به دستورات الهی] گوش فرادهید و برای کافران عذاب دردناکی است. (104)

بخش 1: ای کسانی که ایمان آورده اید!

1-1- امام رضا علیه السلام- در قرآن يا أَيُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا نیامده مگر در حق ما و در تورات يا أَيُّهَا النَّاسُ نیامده است مگر درباره ی ما.

2-1- امام صادق علیه السلام- خداوند در دنیا مردم را به نام پدرانشان می خواند تا شناخته شوند ولی در آخرت به وسیله ی اعمالشان می خواند تا پاداش یا مجازات بگیرند بنابراین می فرماید: ای مؤمنین و ای کافران!

3-1- امام صادق علیه السلام- جمیل بن دراج گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم... آیا در خطاب خدا که می فرماید: ﴿یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ در جایی که مخاطبش خصوصاً مومنین نیستند، منافقان نیز جای دارند؟ فرمود: آری منافقان گمراهان و هر که در ظاهر به دعوت اسلام اعتراف دارد در آن جای می گیرد».

ص: 595

4-1- امیرالمؤمنين علیه السلام- ﴿لَيْسَ فِي الْقُرْآنِ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِلَّا وَ هِيَ فِي التَّوْرَاةِ يَا أَيُّهَا النَّاسُ وَ فِي خَبَر آخَرَ يَا أَيُّهَا الْمَسَاكِينُ﴾. (1)

5-1- الباقر علیه السلام- ﴿مَا سُلَّتِ السُّيُوفُ وَ لَا أُقِيمَتِ الصُّفُوفُ فِى صَلَاةِ وَ لَا رُحُوفِ وَ لَا جُهَرَ بِأَذَانِ وَلَا أَنْزَلَ اللهُ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا حَتَّى أَسْلَمَ أَبْنَاءُ الْقَيْلَة الْأَوْسُ وَالْخَزْرَج﴾. (2)

6-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِيٍّ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ: سَمِعْتُ رَجَاءَ بْنَ أَبِي الصَّحَاكِ يَقُولُ بَعَثَنِي الْمَأْمُونُ فِي إِشْخَاصِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَ مِنَ الْمَدِينَةَ وَ أَمَرَنِى أَنْ أَحْفَظَهُ بِنَفْسِي بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ فَكُنْتَ مَعَهُ مِنَ الْمَدِينَة إِلَى مَرْوَ فَوَ اللَّهِ مَا رَأَيْتُ رَجُلًا كَانَ أَتْقَى لِلَّهِ مِنْةَ وَلَا أَكْثَرَ ذِكْراً لَهُ فِي جَمِيعِ أَوْقَاتِهِ مِنْه... وَ كَان إِذَا قَرَأَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قَالَ لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ سِرا﴾. (3)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ الصَّادق: حَدَّثَنِي أَبي عَنْ أَبِيهِم أَنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام كَانَ أَعْبَدَ النَّاسِ فِي زَمَانِهِ... وَكَانَ لَا يَقْرَأُ مِنْ كِتَابِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِلَّا قَالَ لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ﴾. (4)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿يَنْبَغِي لِلْعَبْدِ إِذَا صَلَّى أَنْ يُرَتِّلَ قِرَاءَتَهُ وَإِذَا مَرَّ بِآيَة فِيهَا ذِكْرُ الْجَنَّةِ وَالنَّارِ سَأَلَ اللَّهَ الْجَنَّةَ وَتَعَوَّذَ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ وَإِذَا مَرَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قَالَ لَبَّيْكَ رَبَّنَا﴾. (5)

9-1- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿مَا أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى آيَةً فِي الْقُرْآن فِيهَا يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِلَّا وَ عَلَى علیه السلام أَمِيرُهَا وَ شَرِيفُهَا﴾. (6)

باب 2: لا تَقُولُوا راعنا

اشاره

1-2- الكاظم علیه السلام- ﴿فَكَانَتْ هَذِهِ اللَّفْظَةُ رَاعِنَا مِنْ أَلْفَاطِ الْمُسْلِمِينَ الَّذِينَ يُخَاطِبُونَ بِهَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُونَ رَاعِنَا أَى ارْعَ أَحْوَالَنَا وَاسْمَعْ مِنَّا نَسْمَعْ مِنْكَ وَ كَانَ فِي لُغَةِ الْيَهُودِ اسْمَعْ لَا فَلَمَّا سَمِعَ الْيَهُودُ الْمُسْلِمِينَ يُخَاطِبُونَ بهَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُونَ رَاعِنَا وَ يُخَاطِبُونَ بِهَا قَالُوا

ص: 596

4-1- امام علی علیه السلام- در هر موضعی که در قرآن یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمده است در تورات یا أَيُّها النَّاسُ آمده و در روایت دیگر به جای [یا أَيُّهَا النَّاسُ] «یا ایها المساکین» آمده است.

5-1- امام باقر علیه السلام- شمشیرها از غلاف بیرون نیامدند و صف ها برای اقامه ی نماز برپا نشدند و سپاهیان صف نکشیده بودند و با صدای بلند اذان گفته نشده بود و خداوند آیه ی يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا را نازل نکرده بود مگر آن که جوانان قبایل اوس و خزرج اسلام آورده بودند.

6-1- امام رضا علیه السلام- [احمد بن علی انصاری گفته است:] «شنیدم رجاء پسر ابی ضحاک می گفت: مأمون مرا فرستاد تا علی بن موسی رضا علیه السلام را از مدینه بیاورم و به من دستور داد شب و روز از او مراقبت کنم. من از مدینه تا مرو با او بودم قسم به خدا که مردی با تقواتر از او ندیدم و کسی را ندیدم که بیشتر از او همه ی اوقاتش را به ذکر بپردازد... و زمانی که یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا را می خواند آهسته و پنهانی می گفت: لَبَّيْكَ اللهُمَ لَبَّيْكَ».

7-1- امام صادق علیه السلام- [امام صادق علیه السلام فرمود:] پدرم از پدرش برایم نقل کرد حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام عابدترین مردمان اهل زمانش بود... [امام حسن] هرگاه آیه ی یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا را می خواند، می فرمود: «لَبَيْكَ اللهُمَ لَبَّيْكَ».

8-1- امام صادق علیه السلام- شایسته است بنده هنگامی که نماز می خواند با ترتیل قرائتش را بخواند و زمانی که به آیاتی از قرآن می رسد که از بهشت و جهنم سخن می گوید، از خداوند بهشت را مسئلت نموده و از آتش دوزخ به خدا پناه برد و آن گاه که به یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا رسید بگوید: «لَبَيْكَ رَبَّنَا».

9-1- امام علی علیه السلام- خداوند آیه ی یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا را نازل نکرد مگر این که علی علیه السلام امیر و سرور مخاطبان آن [آیه] باشد.

بخش 2: نگویید: «راعنا».

1-2- امام کاظم علیه السلام- این لفظ راعنا از سخنان مسلمانان بود که به پیامبر صلی الله علیه و آله خطاب می نمودند؛ می گفتند: راعنا؛ یعنی مراعات حال ما را بفرما و سخن ما را گوش کن تا سخنان شما را بشنویم ولی در لغت یهود راعنا به معنای بشنو که هرگز نشنوی اصطلاحی (تحقیری بود. وقتی یهودیان این نوع خطاب مسلمانان را به پیامبر صلی الله علیه و آله اکرم شنیدند که می گویند: راعنا

ص: 597

كُنَّا نَشْتِمُ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله إِلَی اَلْآنَ سِرّاً، فَتَعَالَوْا اَلْآنَ نَشْتِمُهُ جَهْراً، وَ کَانُوا یُخَاطِبُونَ رَسُولَ اَللَّهِ (صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) وَ یَقُولُونَ: (رَاعِنَا) یُرِیدُونَ شَتْمَهُ، فَفَطَنَ لَهُمْ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ اَلْأَنْصَارِیُّ، فَقَالَ: یَا أَعْدَاءَ اَللَّهِ، عَلَیْکُمْ لَعْنَهُ اَللَّهِ، أَرَاکُمْ تُرِیدُونَ سَبَّ رَسُولِ اَللَّهِ (صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) جَهْراً تُوَهِّمُونَّا أَنَّکُمْ تَجْرُونَ فِی مُخَاطَبَتِهِ مَجْرَانَا، وَ اَللَّهِ لاَ أَسْمَعُهَا مِنْ أَحَدٍ مِنْکُمْ إِلاَّ ضَرَبْتُ عُنُقَهُ، وَ لَوْلاَ أَنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَقْدَمَ عَلَیْکُمْ قَبْلَ اَلتَّقَدُّمِ وَ اَلاِسْتِئْذَانِ لَهُ وَ لِأَخِیهِ وَ وَصِیِّهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ) اَلْقَیِّمِ بِأُمُورِ اَلْأُمَّهِ نَائِباً عَنْهُ فِیهَا، لَضَرَبْتُ عُنُقَ مَنْ قَدْ سَمِعْتُهُ مِنْكُمْ يَقُولُ هَذَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى يَا مُحَمَّدٌ مِنَ الَّذِينَ هَادُوا يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ يَقُولُونَ سَمِعْنا وَعَصَيْنا وَ اسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعِ وَراعِنَا لَيَّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْنَا فِي الدِّينِ وَلَوْ أَنَّهُمْ قَالُوا سَمِعْنا وَأَطَعْنا وَاسْمَع وَانْظُرْنا لَكَانَ خَيْراً هُمْ وَأَقومَ وَلكِنْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ فَلا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا وَ أَنْزَلَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقُولُوا راعِنا وَقُولُوا انْظُرْنا وَاسْمَعُوا وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ لَا تَقُولُوا رَاعِنا فَإِنَّهَا لَفْظَةُ يَتَوَصَلُ بِهَا أَعْدَاؤُكُمْ مِنَ الْيَهُودِ إِلَى سَبِّ رَسُولِ اللَّهِ وَسَبِّكُمْ وَ شَتْمِكُمْ﴾. (1)

2-2- الباقر علیه السلام- ﴿هَذِهِ الْكَلِمَةُ سَبُّ بِالْعِبْرَانِيَّةِ إِلَيْهِ كَانُوا يَذْهَبُونَ وَ قِيلَ كَانَ مَعْنَاهُ عِنْدَهُمْ اسْتَمِعْ لَا سَمِعْتُ﴾. (2)

باب 3: وَقُولُوا انْظُرْنا

1-3- الكاظم علیه السلام- ﴿وَ قُولُوا انْظُرْنا أَي قُولُوا بِهَذِهِ اللَّفْظَة لَا بِلَفْظَة رَاعِنَا فَإِنَّهُ لَيْسَ فِيهَا مَا فِي قَوْلِكُمْ رَاعِنَا وَ لَا يُمْكِنُهُمْ أَنْ يَتَوَصَلُوا بها إلى الشتم كَمَا يُمْكِنُهُمْ بِقَوْلِكُمْ رَاعِنَا﴾. (3)

باب 4: وَاسْمَعُوا

1-4- الكاظم علیه السلام- ﴿وَاسْمَعُوا إِذَا قَالَ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ ۖ قَوْلًا وَأَطِيعُوا﴾. (4)

باب 5: وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ

اشاره

ص: 598

گفتند ما قبلاً او را پنهانی ناسزا می گفتیم؛ حالا بیایید آشکارا او را دشنام دهیم. از آن موقع به بعد وقتی با پیامبر صلی الله علیه و آله برخورد می کردند می گفتند راعنا و منظورشان ناسزا بود. سعد بن معاذ متوجه این نیرنگ یهودیان شد به آن ها گفت دشمنان خدا شما را لعنت کند چنین فهمیدم که شما با این برخورد ،خود پیامبر صلی الله علیه و آله را دشنام می دهید و مکالمهی خود را شبیه ما قرار می دهید به خدا سوگند! اگر از یک نفر شما چنین خطابی را بشنوم گردنتان را می زنم؛ اگر بد نمی دانستم که بخواهم پیش دستی نمایم قبل از اجازه از پیامبر صلی الله علیه و آله و برادر و وصی او علی بن ابی طالب علیه السلام که نگهبان امت اسلامی و نایب اوست گردن هر کس از شما که این سخن را می گفت می زدم؛ خداوند این آیه را نازل نمود. ای محمّد صلی الله علیه و آله! بعضی از یهود سخنان را از جای خود، تحریف می کنند و به جای این که بگویند شنیدیم و اطاعت کردیم می گویند شنیدیم و مخالفت !کردیم و نیز می گویند بشنو که هرگز نشنوی و از روی تمسخر می گویند: «راعنا» ما را تحمیق کن تا با زبان خود حقایق را بگردانند و در آیین خدا طعنه زنند. ولی اگر آن ها به جای این همه لجاجت می گفتند شنیدیم و اطاعت کردیم و سخنان ما را بشنو و به ما مهلت ده تا حقایق را درک کنیم برای آنان بهتر و با واقعیت سازگارتر بود ولی خداوند آن ها را به خاطر کفرشان از رحمت خود دور ساخته است از این رو جز عده ی کمی ایمان نمی آورند. (نساء/46) و همچنین این آیه را نازل نمود ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعنا وَقُولُوا انْظُرْنا وَاسْمَعُوا وَلِلْكَافِرِينَ عَذابٌ أَلِیمٌ کلمه ی راعِنا را نگویید زیرا یهود این کلمه را دستمایه ی دشنام دادن به رسول خدا صلی الله علیه و آله و دشنام دادن به شما و شماتت و سرزنشتان قرار می دهند.

2-2- امام باقر علیه السلام- این سخن راعِنا به زبان عبرانی (یهودی) دشنام است.. عده ای از مفسرین این معنا را گفته اند. همچنین گفته می شد معنای [کلمه ی راعِنا] نزد ایشان، بشنو که هرگز نشنوی است. (کنایه ی تحقیری)

بخش 3: بلکه بگویید: «انْظُرنا». [ زیرا کلمه ی اول هم به معنای ما را مهلت بده و هم به معنای «ما را تحمیق کن» می باشد و دستاویزی برای دشمن است].

1-3- امام کاظم علیه السلام- بگویید: انظرنا یعنی نگویید راعنا این لفظی است که دشمنان شما به وسیله ی آن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و شما را دشنام می دهند به جای آن بگویید: انظرنا زیرا در این لفظ مانند آن سوءاستفاده نمی شود و نمی توانند لفظ انظرنا را وسیله ی دشنام قرار دهند.

بخش 4: و [به دستورات الهی] گوش فرا دهید!

1-4- امام کاظم علیه السلام- وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سخنی می گوید بشنوید و اطاعت کنید.

بخش 5: و برای کافران عذاب دردناکی است.

ص: 599

1-5- الكاظم علیه السلام- ﴿وَلِلْكافِرِينَ يَعْنِي الْيَهُودَ الشَّائِمِينَ لِرَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و اله عَذَابٌ أَلِيمٌ وَجِيعُ فِي الدُّنْيَا إِنْ عَادُوا لِشَتْمِهِمْ وَ فِي الْآخِرَةِ بِالْخُلُودِ فِي النَّارِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿ما يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْل الكِتابِ وَ لَا الْمُشْرِكِينَ أَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْكُمْ مِنْ خَيْرٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَاللَّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللهُ ذُو الْفَضْلِ العظيم﴾. (105)

باب 1: ما يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَ لا المُشْرِكِينَ أَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْكُمْ مِنْ خَيْرٍ مِنْ رَبِّكُمْ.

اشاره

1-1- الرّضا علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ ذَمَّ الْيَهُودَ وَالْمُشْرِكِينَ وَالنَّوَاصِبَ فَقَالَ مَا يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى وَلَا الْمُشْرِكِينَ وَ لَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ الَّذِينَ هُمْ نَوَاصِبُ يَعْتَاطُونَ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ ذِكْر مُحَمَّدِ وَ فَضَائِل عَلى وَ إِبَانَتِهِ عَنْ شَرِيفِ فَضْلِهِ وَ مَحَلِّهِ أَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْكُمْ مِنْ خَيْرِ مِنْ رَبِّكُمْ مِنَ الْآيَاتِ الزَّائِدَاتِ فِي شَرَفِ مُحَمَّد وَ عَلَى الله وَ آلِهِمَا الطَّيبِينَ وَلَا يَوَدُّونَ أَنْ يَنْزِلَ دَلِيلُ مُعْجِرُ مِنَ السَّمَاءِ يُبَيِّنُ عَنْ مُحَمَّدِ وَ عَلَى فَهُمْ لِأَجْلِ ذَلِكَ يَمْنَعُونَ أَهْلَ دِينِهِمْ مِنْ أَنْ يُحَاجُوكَ مَخَافَةَ أَنْ تُبْهِرهُمْ حُجَّتُكَ وَ تُفْحِمَهُمْ مُعْجِزَاتُكَ فَيُؤْمِنَ بِكَ عَوَامُهُمْ أَوْ يَضْطَرِبُونَ عَلَى رُؤَسَائِهِمْ فَلِذَلِكَ يَصُدُّونَ مَنْ يُرِيدُ لِقَاءَكَ يَا مُحَمَّدَ لِيَعْرِف أَمْرَكَ بِأَنَّهُ لَطِيفُ خَلَّاقُ سَاحِرُ اللَّسَانِ لَا تراک [تَرَاهُ وَ لَا يَرَاكَ خَيْرُ لَكَ وَ أَسْلَمُ لِدِينِكَ وَ دُنْيَاكَ فَهُمْ بِمِثْل هَذَا يَصُدُّونَ الْعَوَامَّ عَنْكَ... فَلَمَّا قَرَعَهُمْ بِهَذَا رَسُولُ اللَّهِ حَضَرَهُ مِنْهُمْ جَمَاعَةً فَعَانَدُوهُ وَ قَالُوا: يَا مُحَمَّدٌ إِنَّكَ تَدَّعِي عَلَى قُلُوبَنَا خِلَافَ مَا فِيهَا مَا نَكْرَهُ أَنْ يَنْزِلَ عَلَيْكَ حُجَّةً تَلْزَمُ الانْقِيَادَ لَهَا فَتَنْقَادَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: أَمَا إِنْ عَانَدتُمْ مُحَمَّداً هَاهُنَا فَسَتُعَانِدُونَ رَبَّ الْعَالَمِينَ إِذَا أَنْطَقَ صَحَائِفُكُمْ بِأَعْمَالِكُمْ وَ تَقُولُونَ ظَلَمَتْنَا الْحَفَظَةُ وَكَتَبُوا عَلَيْنَا مَا لَمْ نَجْتَرِمْهُ فَعِنْدَ ذَلِكَ يُسْتَشْهَدُ جوار حُكُمْ فَتَشْهَدُ عَلَيْكُمْ. فَقَالُوا: لَا تُبَعدْ شَاهِدَكَ فَإِنَّهُ فِعْلُ الْكَذَّابِينَ بَيْنَنَا وَبَيْنَ الْقِيَامَةِ بُعْدُ أَرنَا فِي أَنْفُسِنَا مَا تَدَّعِي لِنَعْلَمَ صِدْقَكَ وَ لَنْ تَفْعَلَهُ لِأَنَّكَ مِنَ الْكَذَّابِينَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَعَلَى العَلَيْهِ اسْتَشْهِدْ جَوَارِحَهُمْ فَاسْتَشْهَدَهَا عَلَى فَشَهِدَتْ كُلُّهَا عَلَيْهِمْ أَنَّهُمْ لَا يَوَدُّونَ أَنْ يَنْزِلَ عَلَى أُمَّة مُحَمَّدَ الله عَلَى لِسَانِ مُحَمَّدِ خَيْرُ مِنْ عِنْدِ رَبِّكُمْ آيَةً بَيْنَةً وَ حُجَّةٌ مُعْجِرَةٌ لِنُبُوَّتِهِ وَ إِمَامَةَ

ص: 600

1-5- امام کاظم علیه السلام- برای یهودانی که پیامبر صلی الله علیه و آله را مورد ناسزا قرار می دهند، عذاب دردناکی است. اگر باز دشنام دهند برای آن ها در دنیا عذاب دردناک است و در آخرت در آتش مخلد خواهند بود. کافران اهل کتاب و همچنین مشرکان دوست ندارند که از سوی پروردگارتان خیر و برکتی بر شما نازل گردد؛ در حالی که خداوند هرکس را بخواهد، ویژه ی رحمت خود سازد؛ و خداوند صاحب فضل و بخشش بزرگ است. (105)

بخش 1: کافران اهل کتاب و [همچنین] مشرکان دوست ندارند که از سوی پروردگارتان، خیر و برکتی بر شما نازل گردد.

1-1- امام رضا علیه السلام- خداوند یهود مشرکان و ناصبی ها را سرزنش نموده و در این آیه فرمود: کافران اهل کتاب از یهودیان و مسیحیان و مشرکان که ناصبی دشمن (خدا هستند که نام خدا و اسم محمّد صلی الله علیه و آله و فضائل علی را دوست ندارند و از آن خشمگین می شوند و اظهار فضل و شرف آن دو، خشم ایشان را می افزاید دوست ندارند خیری از جانب خدا به شما برسد که موجب افزایش عظمت و شخصیت محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و خاندان پاک آن دو گردد و دوست ندارند دلیل معجزه آسایی از آسمان فرودآید که موجب آشکار شدن مقام محمّد صلی الله علیه و آله شود. به همین جهت مانع همکیشان خود می شوند که با تو به استدلال بپردازند؛ از این که مبادا بر آن ها پیروز شوی و معجزات تو آن ها را مجاب و مغلوب نماید و باعث ایمان آوردن عوام آن ها بشود و یا در مورد رؤسای خود تردید پیدا کنند به همین جهت جلوی هرکس را که مایل به ملاقات توست می گیرند تا تو را به عنوان یک ساحر زبان باز جلوه گر سازند. به کسان خود می گویند اگر او پیامبر صلی الله علیه و آله را نبینی و او تو را نبیند برای تو بهتر است و موجب سلامتی دین و دنیای تو می شود به وسیله ی چنین مسائلی ج وی عوام خود را می گرفتند... وقتی پیامبر اکرم آن ها را مورد سرزنش قرارداد گروهی از یهودان خدمت ایشان آمده و شروع به دشمنی کردند. گفتند: «ای محمّد صلی الله علیه و آله تو ادعای وجود چیزی در دل های ما می کنی که ما خود می دانیم صحیح نیست. ما بی میل نیستیم دلیلی بر تو نازل شود که موجب انقیاد و اطاعت ما از تو بشود پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر شما اکنون با من دشمنی بورزید در آینده نیز با خدا به دشمنی خواهید پرداخت وقتی نامه ی عمل شما گویا شود می گویید خدایا ملائکه ی نویسنده به ما ستم رواداشته اند و چیزهایی را به ما نسبت داده اند که انجام نداده ایم» در چنین موقعی جوارح و اعضایتان علیه شما گواهی می دهند گفتند: «چه استشهاد دور و بعیدی آوردی این کار دروغگویان است بین ما و قیامت فاصله بسیار است؛ در بین ما چیزی به ما نشان بده تا بفهمیم راست می گویی «[در حالی که] تو هرگز نمی توانی انجام دهی؛ چون دروغگو هستی»! پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: «جوارح آن ها را به شهادت «بخواه و امیرالمؤمنين علیه السلام اعضاء و جوارح ایشان را به شهادت خواست؛ تمام جوارح آن ها گواهی دادند که این ها دوست ندارند بر امت محمّد صلی الله علیه و آله به زبان و دعای محمّد صلی الله علیه و آله خیری از جانب خدا و یا آیه ای روشنگر و حجت و معجزه ای برای نبوت آن جناب و امامت برادرش علی نازل شود؛ مبادا مغلوب شوند و عوام آن ها ایمان آورده و گروهی از آن ها

ص: 601

أخِيهِ عَلى علیه السلام مَخَافَةَ أَنْ تُبْهِرهُمْ حُجَّتُهُ وَ يُؤْمِنَ بِهِ عَوَامُهُمْ وَ يَضْطَرَبَ عَلَيْهِ كَثِيرُ مِنْهُمْ فَقَالُوا يَا محمد صلی الله علیه و آله لَسْنَا نَسْمَعُ هَذِهِ الشَّهَادَةَ الَّتِي تَدَّعِي أَنَّهَا تَشْهَدُ بِهَا جَوَارِ حُنَا فَقَالَ يَا عَلَى علیه السلام! هَؤُلَاءِ مِنَ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ إِنَّ الَّذِينَ حَقَّتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَتُ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ وَلَوْ جَاءَتْهُمْ كُلُّ آيَةٍ ادْعُ عَلَيْهِمْ بالْهَلَاكِ﴾. (1)

باب 2: وَ اللَّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ

1-2- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَّ الْمُرَادَ بِرَحمَتِهِ هَاهُنَا النَّبُوَّةُ﴾. (2)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿الْمُخْتَصُّ بالرَّحْمَةِ نَبِيُّ اللَّهِ وَ وَصِيُّهُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مِائَةَ رَحْمَة تِسْعُ وَتِسْعُونَ رَحْمَةً عِنْدَهُ مَدْخُورَةٌ لِمُحَمَّدِ وَ عَلَى علیه السلام وَعِتْرَتِهِمَا وَرَحْمَةُ وَاحِدَةُ مَبْسُوطَةٌ عَلَى سَائِرِ الْمَوْجُودِينَ﴾. (3)

3-2- امیرالمؤمنين علیه السلام- ﴿وَ لِلَّهِ الْخِيَرَةُ يَخْتَارُ مَنْ يَشَاءُ وَ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ يُؤْتِي الْحِكْمَةَ وَ- الْعِلْمَ مَنْ يَشَاءُ ثُمَّ حَسَدُوا نَبِيَّنَا أَلَا وَ نَحْنُ أَهْلُ الْبَيْتِ الَّذِينَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنَّا الرِّجْسَ وَنَحْنُ الْمَحْسُودُونَ كَمَا حُسِدَ آبَاؤُنَا﴾. (4)

باب 3: وَ اللهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظيمِ

1-3- الرّضا علیه السلام- ﴿وَ اللهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ عَلَى مَنْ يُوفِّقْهُ لِدِينِهِ وَ يَهْدِيهِ إِلَى مُوَالَاتِكَ وَ مُوَالَاةِ أخِيكَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ تُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾. (106)

باب 1: ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ

اشاره

ص: 602

از این دانشمندان سرپیچی کنند». [باز] گفتند: «ای محمّد صلی الله علیه و آله! ما این شهادت را نمی پذیریم که می گویی جوارح ما شهادت می دهند» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «این ها از کسانی هستند که خداوند درباره ی ایشان می گوید آن ها که فرمان پروردگار تو بر آنان تحقق یافته و به جرم اعمالشان توفیق هدایت را از آن ها گرفته هرگز ایمان نمی آورند و لو تمام نشانه ها و معجزات را برای آن ها بیاوری اینک آن ها را نفرین کن تا هلاک شوند.

بخش 2: در حالی که خداوند هرکس را بخواهد ویژه ی رحمت خود سازد.

1-2- امام باقر علیه السلام- منظور از بِرَحمَتِهِ در این جا نبوّت است.

2-2- امام صادق علیه السلام- کسانی که رحمت خدا به آن ها اختصاص دارد پیامبر اکرم و وصیّ او هستند. خداوند صد رحمت آفریده؛ نود و نه قسمت آن برای حضرت محمّد صلی الله علیه و آله علی علیه السلام و عترت آن ها ذخیره و یک رحمت را برای سایر مردم گشوده است.

3-2- امام علی علیه السلام- خیر فقط برای خداست؛ اوست که هر کس را بخواهد انتخاب و رحمتش را به هر که بخواهد مختص می کند و علم و حکمت را به هر که بخواهد می بخشد. سپس به پیامبر صلی الله علیه و آله ما حسادت کردند؛ آگاه باشید که ما اهل بیتی هستیم که هر پلیدی از ما دور شده و به ما حسادت می ورزند همان طور که نسبت به پدران ما حسادت ورزیدند.

بخش 3: و خداوند صاحب فضل و بخشش بزرگ است.

1-3- امام رضا علیه السلام- وَ اللهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ یعنی خداوند هر که را بخواهد ممتاز به رحمت خویش می نماید و به او توفیق هدایت به ولایت تو و ولایت برادرت علی بن ابی طالب علیه السلام را می دهد.

هر [حکم و] آیه ای را نسخ کنیم و یا [نسخ] آن را به تأخیر اندازیم بهتر از آن یا همانند آن را می آوریم آیا نمی دانستی که خداوند بر هر چیزی تواناست؟! (106)

بخش 1: هر [حکم و] آیه ای را نسخ کنیم.

ص: 603

1-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَ ذَلِكَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا كَانَ بِمَكَّةَ أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى أَنْ يَتَوَجَّهَ نَحْوَ الْبَيْتِ الْمُقَدَّسِ فِي صَلَاتِهِ وَيَجْعَلَ الْكَعْبَةَ بَيْنَهُ وَبَيْنَهَا إِذَا أَمْكَنَ وَإِذَا لَمْ يَتَمَكَّنْ اسْتَقْبَلَ الْبَيْتَ الْمُقَدَّسَ كَيْفَ كَانَ فَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَفْعَلُ ذَلِكَ طُولَ مُقَامِهِ بِهَا ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً فَلَمَّا كَانَ بالْمَدِينَة وَكَانَ مُتَعَبداً بِاسْتِقْبَالِ بَيْتِ الْمَقْدِسِ اسْتَقْبَلَهُ وَانْحَرفَ عَن الْكَعْبَةِ سَبْعَةَ عَشَرَ شَهْراً أَوْ سِتَّةَ عَشَرَ شَهْرًا وَ جَعَلَ قَوْمُ مِنْ مَرَدَةِ الْيَهُودِ يَقُولُونَ وَ اللَّهِ مَا دَرَى مَرَدَةِ الْيَهُودِ يَقُولُونَ وَاللَّهِ مَا دَرَى محمّد صلی الله علیه و آله كَيْفَ صَلَّى حَتَّى صَارَ يَتَوَجَّهُ إِلَى قِبْلَتِنَا وَ يَأْخُذُ فِي صَلَاتِهِ بهُدَانَا وَنُسُكِنَا فَاشْتَدَّ ذَلِكَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لِمَا اتَّصَلَ بِهِ عَنْهُمْ وَكَرِهَ قِبْلَتَهُمْ وَ أَحَبَّ الْكَعْبَةَ فَجَاءَهُ جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَا جَبْرَئِيلُ لَوَدِدْتُ لَوْ صَرَفَنِيَ اللَّهُ تَعَالَى عَنْ بَيْتِ الْمَقْدِسِ إِلَى الْكَعْبَةِ فَقَدْ تَأَذَيْتُ بِمَا يَتَّصِلُ بِي مِنْ قِبَلِ الْيَهُودِ مِنْ قِبْلَتِهِمْ فَقَالَ جَبْرَئِيلُ: فَاسْأَلْ رَبَّكَ أَنْ يُحَوِّلَكَ إِلَيْهَا فَإِنَّهُ لَا يَرُدُّكَ عَنْ طَلَيَتِكَ وَ لَا يُخَيِّبُكَ مِنْ بُغْيَتِكَ فَلَمَّا اسْتَتَمَ دُعَاؤُهُ صَعِدَ جَبْرَئِيلُ ثُمَّ عَادَ مِنْ سَاعَتِهِ فَقَالَ: اقْرَأْ يَا مُحَمَّدُ وَلَ قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلَّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ حَيْثُ ما كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ الآيَاتِ﴾. (1)

2-1- الرّضا علیه السلام- ﴿ما نَنْسَحْ مِنْ آيَةٍ بِأَنْ نَرْفَعَ حُكْمَهَا﴾. (2)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿النَّاسِخُ مَا حُوِّلَ﴾. (3)

4-1- امیر المؤمنين علیه السلام - ﴿كَانَ الْقُرْآنُ يَنْسَخُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَإِنَّمَا كَانَ يُؤْخَذُ مِنْ أَمْرِ رَسُول الله بآخِرِهِ فَكَانَ مِنْ آخِرِ مَا نَزَلَ عَلَيْهِ سُورَةُ الْمَائِدَة نَسَخَتْ مَا قَبْلَهَا وَلَمْ يَنْسَحْهَا شَيْءٌ فَلَقَدْ نَزَلَتْ عَلَيْهِ وَ هُوَ عَلَى بَغْلَتِهِ الشَّهْبَاءَ وَ ثَقُلَ عَلَيْهَا الْوَحْى حَتَّى وَقَفَ وَ تَدَلَّى بَطْنُهَا حَتَّى رُثِيَت سُرَّتُهَا تَكَادُ تَمَرُّ الْأَرْضِ﴾. (4)

باب 2: أَو نُنسِها

اشاره

1-2-الرّضا علیه السلام- ﴿نُنسِها بأن نَرْفَعَ رَسْمَهَا وَقَدْ تُلِيَ وَ عَن الْقُلُوب حِفْظُهَا وَعَنْ قَلْبِكَ يَا محمَّد كَمَا قَالَ سَنقُرِئُكَ فَلا تنسى إِلَّا ما شاء الله أن يُنسيك فرفع عن قلبك ذِكْرَهُ﴾. (5)

ص: 604

1-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- در تفسیر امام عسکری آمده است هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در مکه بود، خداوند به او امر فرمود که به سوی بیت المقدس نماز بخواند و تا جایی که می تواند، کعبه را بین خود و بیت المقدس قرار دهد و اگر نتوانست فقط باید جهت بیت المقدس را در نظر بگیرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله سیزده سال چنین می کرد. هنگامی که در مدینه به مدت هفده یا شانزده روز بودند و از لحاظ جغرافیایی امکان قرار گرفتن قبله و بیت المقدس در یک راستا امکان نداشت، به اجبار رو به سوی بیت المقدس می کرد و از قبله منحرف و رویگردان شد از این رو، گروهی از یهودیان نافرمان (یهودیان مرده) شروع به طعنه زدن کرده و می گفتند به خدا قسم! محمّد صلی الله علیه و آله نمی دانست چگونه نماز بگزارد؛ تا این که به سوی قبله ی ما رو کرد و [حال] در نمازش از شیوه و آداب ما استفاده می کند». سخنان یهود بر رسول خدا صلی الله علیه و آله گران آمد و از قبله ی آنان بیزار گشت و شیفته ی کعبه شد. از این رو جبرئیل علیه السلام بر او نازل شد رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «ای جبرئیل علیه السلام! دوست دارم که مرا از بیت المقدس به سوی کعبه بگردانی؛ چرا که من از سخنانی که یهود درباره ی قبله ی شان به من می گویند آزرده ام جبرئیل فرمود: از پروردگارت می خواهم که تو را به سوی کعبه بگرداند و او خواسته ی تو را رد نکرده و امید تو را ناامید نمی سازد. چون دعای او پایان یافت، جبرئیل علیه السلام بالا رفت و در همان لحظه بازگشت و فرمود: «ای محمّد صلی الله علیه و آله بخوان نگاه های انتظار آمیز تو را به سوی آسمان برای تعیین قبله نهایی می بینیم! اکنون تو را به سوی قبله ای که از آن خشنود باشی باز می گردانیم پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن و هرجا باشید روی خود را به سوی آن بگردانید. (بقره/144)

2-1- امام رضا علیه السلام- مَا نَنسَخْ مِنْ آيَةٍ یعنی حکم آن را برمی داریم.

3-1- امام باقر علیه السلام- ناسخ چیزی است که تغییر کرده است.

4-1- امام علی علیه السلام- بعضی از آیات قرآن ناسخ برخی دیگر هستند

بخش 2: و یا [نسخ] آن را به تأخیر اندازیم.

1-2- امام رضا علیه السلام- نُنسِها یعنی نقش آن را محو می سازیم و آن را از ذهن ها و ذهن تو ای محمّد صلی الله علیه و آله پاک می سازیم؛ چنان که خداوند متعال فرمود ما به زودی قرآن را بر تو می خوانیم و هرگز فراموش نخواهی کرد مگر آن چه را خدا بخواهد که او آشکار و نهان را می داند ! (اعلی/ 6-7) یعنی این که تو را به فراموشی می اندازد و یادش از دل تو محو می شود.

ص: 605

2-2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْن مُسْلِمٍ: مَا يُنْسِيهَا مِثْلُ الْغَيْبِ الَّذِي لَمْ يَكُنْ بَعْدُ كَقَوْلِهِ يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثبت و عِندَهُ أم الكتاب قَالَ: فَيَفْعَلُ اللهُ مَا يَشَاءُ وَيُحَوِّلُ مَا يَشَاءُ مِثْلُ قَوْمٍ يُونُسَ إِذَا بَدَا لَهُ فَرَحِمَهُمْ وَ مِثْلُ قَوْلِهِ فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَمَا أَنْتَ بِمَلُومٍ قَالَ أَدْرَكَهُمْ رَحْمَتُهُ﴾. (1)

باب 3: نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِها

1-3- الرّضا علیه السلام- ﴿تأتِ بِخَيْرِ مِنْها يَعْنِي بِخَيْر لَكُمْ فَهَذِهِ الثانية أعظمُ لِتَوابِكُمْ وَأَجَلُ لِصَلَاحِكُمْ نَأْتِ الثَّانِيَةُ مِنَ الْآيَةِ الْأُولَى الْمَنْسُوخَةِ أَوْ مِثْلِها أَي مِثْلِهَا فِي الصَّلَاحِ لَكُمْ لِأَنَّا لَا نَفْسَخُ وَ لَا نُبَدِّلُ إِنَّا وَ غَرَضُنَا فِي ذلِكَ مَصَالِحُكُمْ﴾. (2)

2-1- الرّضا علیه السلام- ﴿وَمِمَّا قَدَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِ الشَّيْخُ وَالتَنْزِيلُ لِمَصَالِحِكُمْ وَمَنَافِيكُمْ لِتُؤْمِنُوا وَ يَتَوَفَّرَ عَلَيْكُمُ الثَّوَابُ بِالتَّصْدِيقِ بِهَا فَهُوَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ مِمَّا فِيهِ صَلَاحُكُمْ وَالْخِيَرَةُ لَكُم﴾. (3)

3-3- الصّادق علیه السلام- ﴿ما نميت [نُمِتْ] مِنْ إِمَامٍ أَوْ نُنس ذِكْرَهُ نَأْتِ بِخَيْرِ مِنْهُ مِنْ صُلْبِهِ مِثْلِهِ﴾. (4) 4

4-3- الهادي علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْحَاقَ بْن مُحَمَّدٍ عَنْ شَاهَوَيْهِ بْن عَبْدِ اللَّهِ الْجَلّاب قَال: كَتَبَ إِلَى الْحَسَن علیه السلام في كتاب أَرَدْتَ أَنْ تَسْأَلَ عَنِ الْخَلَفِ بَعْدَ أَبي جَعْفَرٍ وَ قَلِقْتَ لِذَلِكَ فَلَا تَعْتَمَّ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَا يُضِلُّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ لَهُمْ مَا يَتَّقُونَ وَصَاحِبُكَ بَعْدِي أَبُو مُحَمَّدِ ابْنِي وَ عِنْدَهُ مَا تَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ يُقَدِّمُ مَا يَشَاءُ اللَّهُ وَ يُؤَخِّرُ مَا يَشَاءُ اللَّهُ مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرِ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا قَدْ كَتَبْتُ بِمَا فِيهِ بَيَانُ وَقِنَاعٌ لِذِي عَقْلِ يَقْطَانَ﴾. (5)

باب 4: أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

اشاره

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿أَنَّ اللهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ فَلِأَنَّهُ قَدِيرُ يَقْدِرُ عَلَى النَّسْخِ وَ غَيْرِهِ ﴾. (6)

ص: 606

2-2- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم از امام باقر علیه السلام نقل کرده است منسوخ، آن چیزی است که خداوند آن را از یادها برده است؛ مانند غیبی که دیگر نیست مانند آیه ی خداوند هرچه را بخواهد محو و هرچه را بخواهد اثبات می کند و ام الکتاب لوح محفوظ نزد اوست! (رعد/39) حضرت علیه السلام فرمود: سپس خداوند هرچه بخواهد انجام می دهد و هرچه را بخواهد تغییر می دهد؛ مانند قوم یونس ؛ به هنگامی که بداء برایش حاصل شد و خداوند آنان را مورد رحمت قرار داد» و حضرت این آیه را مثال زد مانند سخن خداوند حال که چنین است از آن ها روی بگردان که هرگز در خور ملامت نخواهی بود (ذاریات/54) حضرت علیه السلام فرمود: که در این مورد خداوند آن ها را (قوم) یونس مورد رحمت خود قرارداد».

بخش 3: بهتر از آن یا همانند آن را می آوریم.

1-3- امام رضا علیه السلام- نَأْتِ بِخَيرٍ مِّنْها یعنی آیه ی بهتری برایتان می آوریم؛ چرا که این آیه ی دومی، ثواب، مصلحت و منفعت بیشتری از آیه ی اولی نسخ شده، به دنبال دارد. أَو مِثْلِها یعنی به مصلحت شما؛ منظور این است که ما هیچ آیه ای را منسوخ نکرده و یا تغییر نمی دهیم مگر این که در آن مصالح و منافع شما را در نظر داریم.

2-3- امام رضا علیه السلام- چه بسا خداوند نسخ و تنزیل را به دلیل مصالح و منافع شما مقدر ساخته تا به آن ایمان بیاورید و با تصدیق و باور آن ثواب برایتان مهیا و فراوان شود. پس او از آن، همان چیزی را اراده می کند که صلاحتان در آن است و برای شما بهترین چیز است.

3-3- امام صادق علیه السلام- هیچ امامی را نمی میرانیم یا یادش را از یادها نمی بریم، جز آن که بهتر از او را از نسلش که همانند اوست می آوریم.

4-3- امام هادی علیه السلام- شاهوية بن عبدالله جلّاب گفته است: امام هادی علیه السلام در نامه ای به من نگارش فرمود که: «تو می خواستی بپرسی پس از ابوجعفر ؛ پسر بزرگ من که مرد جانشین کیست؟ و به خاطر آن پریشان بودی غم مخور؛ زیرا خدای عزّوجلّ هیچ مردمی را گمراه نسازد، پس از آن که آن ها را هدایت کرده تا برایشان آن چه باید از آن بپرهیزند را بیان کند. سرور و امام تو بعد از من پسرم ابو محمّد صلی الله علیه و آله است؛ هرچه نیاز دارید نزد اوست؛ خداست که هرچه را خواهد پیش دارد و هرچه را خواهد پس اندازد ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِها من آن چه شرح و اطمینان است برای صاحب دل بیدار نوشتم.

بخش 4: که خداوند بر هر چیزی تواناست.

1-4- امام عسکری علیه السلام- أَنَّ اللهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ پس خداوند بسیار تواناست و قادر به نسخ و غیر آن می باشد.

ص: 607

قوله تعالى: ﴿أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللهَ لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ الله مِنْ وَلي وَ لا نَصِيرٍ﴾ (107)

باب 1: أَنَّ اللهَ لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ

1-1- الرّضا علیه السلام- ﴿أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَالِمُ بِتَدْبِيرِهَا وَ مَصَالِحِهَا هُوَ يُدبِّركُمْ بِعِلْمِهِ﴾. (1)

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿أَلَمْ تَعْلَمُ يَا مُحَمَّد أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ فَهُوَ يَمْلِكُهُمَا بقُدْرَتِهِ وَ يَصْرِفُهُمَا تَحْتَ مَشِيئَتِهِ لَا مُقَدِّمَ لِمَا أَخَرَ وَلَا مُؤَخِّرَ لِمَا قَدَّمَ﴾. (2)

باب 2: وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ

1-1- الرّضا علیه السلام- ﴿وَما لَكُمْ مِنْ دُونِ الله مِنْ وَلي بإصْلَاحِكُمْ إِذْ كَانَ الْعَالِمُ بِالْمَصَالِحِ هُوَ الله عَزَّوَجَلَّ دُونَ غَيْرِهِ﴾. (3)

2-2- الرّضا علیه السلام- ﴿وما لَكُمْ يَا مَعْشَرَ الْيَهُودِ وَالْمُكَذِّبين بمحمَّد وَالْجَاحِدِينَ نَسْحَ الشرائع الشَّرَائِعِ مِنْ دُونِ الله سوى اللهِ تَعَالَى مِنْ وَلي عَلى مَصَالِحَكُمْ إِن لَمْ يَدلُّكُمْ رَبُّكُمْ لِلْمَصالح﴾. (4)

باب 3: و لا نصير

اشاره

1-3- الرّضا علیه السلام- ﴿ولا نَصِيرٍ وَمَا لَكُمْ نَاصِرُ يَنصُرُكُمْ مِنْ مَكْرِهِ إِنْ أَرَادَ اللهُ الزَالَهُ بِكُمْ أَوْ عَذَابِهِ إِنْ أَرَادَ إخْلَالَهُ لَكُمْ﴾. (5)

2-3- الرّضا علیه السلام- ﴿ولا نَصِيرٍ يَنصُرُكُمْ مِنَ اللَّهِ يَدْفَعُ عَنْكُمْ عَذَابَهُ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿أَمْ تُريدُونَ أَنْ تَسْتَلُوا رَسُولَكُمْ كَما سُئِلَ مُوسَى مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ يَتَبَدَّلُ الْكُفْرَ بِالإيمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيلِ﴾. (108)

ص: 608

آیا نمی دانستی که حکومت آسمان ها و زمین تنها از آن خداست؟! [و می تواند هرگونه تغییر و تبدیلی در احکام خود طبق مصالح بدهد؟!] و جز خدا، سرپرست و یاوری برای شما نیست و اوست که مصلحت شما را می داند ]. (107)

بخش 1: حکومت آسمان ها و زمین تنها از آن خداست؟! [و می تواند هرگونه تغییر و تبدیلی در احکام خود طبق مصالح بدهد؟!]

1-1- امام رضا علیه السلام- أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَه مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ و او عالم به تدبیر و عالم به مصالح آسمان ها و زمین است و او امور شما مردم را با دانش خود تدبیر می کند.

2-1- امام عسکری علیه السلام- ای محمّد! آیا خبر نداری که فرمانروایی آسمان ها و زمین از آن خداوند است و او با قدرت و مشیّتش آن دو را فرمانروایی کرده و می گرداند و برای آن چه که تأخیر انداخت تقدّم و برای آن چه مقدم داشت تأخیری نیست.

بخش 2: و جز خدا سرپرست برای شما نیست [و اوست که مصلحت شما را می داند].

1-2- امام رضا علیه السلام- وَمَا لَكُم مِّن دُونِ الله مِن وَلي یعنی او عهده دار مصالح و منافع شماست؛ چون خداوند عزّوجلّ تنها کسی است که به مصالح دانا می باشد؛ نه کس دیگر.

2-2- امام رضا علیه السلام- یعنی ای جماعت یهود و تکذیب کنندگان محمّد صلی الله علیه و آله و انکار کنندگان نسخ شرایع! که قبول نمی کنند شریعت موسی با آمدن شریعت محمّد صلی الله علیه و آله نسخ شد. کسی نیست که عهده دار مصالح شما برای شما باشد غیر از خدا.

بخش 3: و هیچ یاوری؛

1-3- امام رضا علیه السلام- وَلا نَصِیر یعنی اگر خداوند اراده کند که امر مکروه و ناپسندی را بر شما نازل کند و یا کیفر و عذابی را بر شما فرود بیاورد هیچ یاوری برایتان نیست تا شما را در برابر آن یاری کند.

2-3- امام رضا علیه السلام- وَلا نَصِیر یعنی تا بدون خداوند شما را در برابر [خشم] خدا یاری نموده و عذاب خدا را از شما دفع کند. آیا می خواهید از پیامبر صلی الله علیه و آله خود همان تقاضا [ی نامعقولی] را بکنید که پیش از این از موسی کردند؟ [و با این بهانه جویی ها از ایمان آوردن سرباز زدند. کسی که کفر را به جای ایمان بپذیرد به یقین از راه مستقیم [عقل و فطرت] گمراه شده است. (108)

ص: 609

النزول

1- الرّضا علیه السلام- [في تفسير الامام علیه السلام عسكرى علیه السلام]: يَا أَيُّهَا الْيَهُودُ... ذَلِكَ أَنَّ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قَصَدَهُ عَشَرَةٌ مِنَ الْيَهُودِ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَعَتَتُوهُ وَيَسْأَلُوهُ عَنْ أَشْيَاءَ يُرِيدُونَ أَنْ يُعَانِتُوهُ بِهَا فَبَيْنَمَا هُمْ كَذَلِكَ إِذْ جَاءَ أَعْرَابِيُّ كَأَنَّهُ يُدْفَعُ فِي قَفَاهُ قَدْ عَلَّقَ عَلَى عَصَا عَلَى عَاتِقِهِ جَرَاباً مَشْدُودَ الرَّأْسِ فِيهِ شَيْءٌ قَدْ مَلَاهُ لَا يَدْرُونَ مَا هُوَ فَقَالَ: يَا مُحَمَّدُ: أَجِبْنِي عَمَّا أَسْأَلُكَ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: يَا أَخَا الْعَرَبِ قَدْ سَبَقَكَ الْيَهُودُ أَ فَتَأْذَنُ لَهُمْ حَتَّى أَبْدَأَ بِهِمْ؟ قَالَ الْأَعْرَابِيُّ لَا فَإِنِّى غَرِيبٌ مُجْتَارُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: فَأَنْتَ إِذا أَحَقَ مِنْهُمْ لِغُرْبَتِكَ وَ اجْتِيَازِكَ. فَقَالَ الْأَعْرَابِيُّ وَ لَفْظَةُ أُخْرَى قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: مَا هِي؟ قَالَ: إِنَّ هَؤُلَاءِ أَهْلَ الْكِتَابِ يَدَّعُونَهُ بِزَعْمِهِمْ حَقًّا وَ لَسْتُ آمَنْ أَنْ تَقُولَ شَيْئاً يُوَاطِئُونَكَ عَلَيْهِ وَ يُصَدِّقُونَكَ لِيَفْتِنُوا النَّاسَ عَنْ دِينِهِمْ وَ أَنَا لَا أَقْنَعُ بِمِثْل هَذَا لَا أَقْنَعُ إِلَّا بِأَمْر بَين... وَلَسْتُ أَقْبَلُ مِنْ هَذَا شَيْئاً إِلَّا بِشَهَادَةِ مَنْ لَا يَحْتَمِلُ شَهَادَتُهُ بُطْلَاناً وَ لَا فَسَاداً بشَهَادَة هَذَا الضَّب. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ.

يَا أَخَا الْعَرَبِ فَأَخْرِجْهُ مِنْ جرَابِكَ أَسْتَشْهِدُهُ فَيَشْهَدَ لِى بِالنُّبُوَّةَ وَلِأَخِي هَذَا بِالْفَضِيلَة فَأَخْرَجَهُ الْأَعْرَابِيُّ مِنَ الْجِرَابِ وَ وَضَعَهُ عَلَى الْأَرْضِ فَوَقَفَ وَ اسْتَقْبَلَ رَسُولَ اللَّهِ وَ مَرَّغَ حَدَّيْهِ فِي التَرَابِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَأَنْطَقَهُ اللَّهُ تَعَالَى فَقَالَ: أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً الله عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ وَ صَفِيهُ وَ سَيِّدَ الْمُرْسَلِينَ وَ أَفْضَلُ الْخَلْقِ أَجْمَعِينَ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَلِينَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ أَخَاكَ على بن أبي طالب عَلَى الْوَصْفِ الَّذِى وَصَفْتَهُ وَ بِالْفَضْلِ الَّذِي ذَكَرْتَهُ وَ أَنَّ أَوْلِيَاءَهُ فِي الْجِنَانِ مُكْرَمُونَ وَ أَنَّ أَعْدَاءَهُ فِي النَّارِ خَالِدُونَ فَقَالَ الْأَعْرَابِيُّ وَ هُوَ يَبْكِي: يَا رَسُولَ اللهَ وَ أَنَا أَشْهَدُ بِمَا شَهدَ بِهِ هَذَا الضَّبُ فَقَدْ رَأَيْتُ وَ شَاهَدْتُ وَ سَمِعْتُ مَا لَيْسَ لِي عَنْهُ مَعْدِلُ وَ لَا مَحِيصٌ ثُمَّ أَقْبَلَ الْأَعْرَابِى عَلَى الْيَهُودِ فَقَالَ: وَيْلَكُمْ أَيَّ آيَة بَعْدَ هَذِهِ تُريدُونَ وَ مُعْجِزَة بَعْدَ هَذِهِ تَفْتَرحُونَ لَيْسَ إِلَّا أَنْ تُؤْمِنُوا أَوْ تَهْلِكُوا أَجْمَعِينَ؟ فَآمَنَ أولَئِكَ الْيَهُودُ كُلُهَم ﴾. (1)

باب: أَمْ تُريدُونَ أَنْ تَسْتَلُوا رَسُولَكُمْ كَمَا سُئِلَ مُوسَى مِنْ قَبْلُ

ص: 610

سبب نزول

اشاره

1- امام رضا علیه السلام- در تفسیر امام عسکری ام آمده است ماجرا از این قرار بود که ده تن از یهودیان به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و می خواستند که او را آزار دهند و درباره ی چیزهایی از او سؤال کنند که با آن ها او را پریشان و آزرده کنند در این میان مردی اعرابی بیابانگرد که گویی کسی او را از پشت هل می داد، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد آن مرد بر عصا تکیه داده بود و بر دوش او کیسه ای بود که درش بسته بود و در آن کیسه چیزی نهاده شده بود که کیسه را پر کرده بود و دیگران از محتوای آن اطلاعی نداشتند. آن مرد گفت: «ای محمّد صلی الله علیه و آله به سؤالی که از تو می پرسم پاسخ ده رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای برادر عرب این یهودیان پیشتر از تو آمدند تا سؤالاتی را از من بپرسند بنابراین آیا به آن ها اجازه می دهی تا با آن ها آغاز کنم»؟ مرد اعرابی گفت: «نه؛ چرا که من غریب هستم و راه دشواری را پشت سر گذاشته ام». رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «بنابراین تو به خاطر غریب بودنت و این که مسیر دشواری را پیموده ای از آن ها شایسته تر هستی. مرد اعرابی گفت: «چیزی دیگر رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آن کیست؟ مرد اعرابی گفت: «این ها کتابی دارند که قائل به آن هستند و گمان می کنند که آن بر حق است و من اعتقاد ندارم به این که چیزی را بفرمایید تا بر آن با شما توافق نموده و شما را تصدیق کنند تا مردم از دینشان برگردند. من با چنین چیزهایی قانع نمی شوم و قانع شدنم تنها با دلیل روشن است... و من هیچ چیزی را قبول نمی کنم مگر آن که این سوسمار که احتمال باطل یا فاسد بودن در شهادتش ،نیست به حقانیت تو شهادت دهد» رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای برادر عرب آن را از کیسه ات خارج کن و از او بخواه که بر نبوت من و فضیلت این برادرم علی شهادت بدهد پس آن مرد اعرابی سوسمار را از کیسه بیرون آورد و بر روی زمین قرارداد سوسمار ایستاد و به رسول خدا صلی الله علیه و آله رو کرده و گونه هایش را به خاک مالید سپس سرش را بلند کرد؛ خداوند متعال آن را به سخن آورد پس گفت: «شهادت می دهم که خدایی جز خدای یکتا نیست و هیچ شریکی ندارد و گواهی می دهم که محمّد صلی الله علیه و آله بنده ی او، فرستاده ی او، برگزیده ی او، سرور پیامبر صلی الله علیه و آله ان، برترین تمام خلایق خاتم پیامبر صلی الله علیه و آله ان و پیشاهنگ خوبرویان زیبا سرشت است؛ و گواهی می دهم که برادرت، علی بن ابی طالب علیه السلام دارای صفاتی است که آن را برشمرده اید و داری فضلی است که از آن یاد کردید و این که ولایتمداران او در بهشت گرامی و دشمنانش در جهنم جاویدانند آن مرد اعرابی با چشمانی گریان گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله من نیز به آن چه که این سوسمار گواهی داد گواهی می دهم؛ من چیزی را ،دیدم مشاهده کردم و شنیدم که به هیچ روی از سرباز زدن از آن گریزی نیست». سپس آن مرد اعرابی به یهودیان روی کرده و گفت وای بر شما چه آیه و نشانه ای پس از این می خواهید و دیگر خواستار چه معجزه ای هستید؟ هیچ راهی جز این که ایمان بیاورید ندارید و گرنه همه ی شما هلاک خواهید شد پس همه ی آن یهودیان ایمان آوردند.

بخش 1: آیا می خواهید از پیامبر صلی الله علیه و آله خود همان تقاضا [ی نامعقولی] را بکنید که پیش از این از موسی کردند؟ [و با این بهانه جویی ها از ایمان آوردن سرباز زدند].

ص: 611

1-1- الهادى علیه السلام- ﴿أم تُرِيدُونَ بَلْ تُريدُونَ يَا كُفَّارَ قُرَيْشِ وَ الْيَهُودَ أَنْ تَسْتَلُوا رَسُولَكُمْ مَا تَقْتَرحُونَهُ مِنَ الْآيَاتِ الَّتِي لَا تَعْلَمُونَ هَلْ فِيهِ صَلَاحُكُمْ أَوْ فَسَادُكُمْ كَمَا سُئِلَ مُوسَى مِنْ قَبْلُ وَ اقْتُرِحَ عَلَيْهِ لَمَّا قِيلَ لَهُ لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ﴾. (1)

1-2- الهادي علیه السلام- ﴿الأم تُرِيدُونَ بَلْ تُريدُونَ مِنْ بَعْدِ مَا آتَيْنَاكُمْ أَنْ تَسْتَلُوا رَسُولَكُم﴾. (2)

باب 2: وَمَنْ يَتَبَدَّلُ الْكُفْرَ بِالْإِيمان

1-2- الهادى علیه السلام- ﴿وَ مَنْ يَتَبَدَّلُ الْكُفْرَ بِالْإِيمَانِ بِأَنْ لَا يُؤْمِنَ عِنْدَ مُشَاهَدَة مَا يَفْتَرِحُ مِنَ الْآيَاتِ أَوْ لَا يُؤْمِنَ إِذَا عَرَفَ أَنَّهُ لَيْسَ لَهُ أَنْ يَقْتَرِحَ وَ أَنَّهُ يَجِبُ عَلَيْهِ أَنْ يَكْتَفِي بِمَا قَدْ أَقَامَهُ اللَّهُ تَعَالَى مِنَ الدَّلَالَاتِ وَ أَوْضَحَهُ مِنَ الْآيَاتِ الْبَيِّنَاتِ فَيَتَبَدَلَ الْكُفْرَ بِالْإِيمَانِ بِأَنَّ يُعَانِدَ وَلَا يَلْتَزِمَ الْحُجَّةَ الْقَائمة﴾. (3)

باب 3: فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيل

1-3- الهادى علیه السلام- ﴿فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيلِ َأخْطَأَ طَريقَ الْقَصْدِ الْمُؤَدِّيَة إِلَى الْجِنَانِ وَأَخَذَ فِي الطَّريقِ الْمُؤَدِّيَة إِلَى النيران﴾. (4)

2-3- الكاظم علیه السلام- ﴿في الاحتجاج عَن مُحمّد حَسَن الشيباني: إِنَّ أَحْكَامَ اللَّهِ تَعَالَى يَا مُحَمَّد لَا تُقَاسُ فَمَنْ قَاسِ بَعْضَهَا عَلَى بَعْض فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيل﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَدَّ كَثيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتاب لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾. (109)

النزول

اشاره

ص: 612

1-1- امام هادی علیه السلام- ای کفار قریش و ای یهودیان! آیا می خواهید- و حتماً می خواهید- که از رسولتان چیزی بخواهید و پیشنهاد آوردن معجزاتی بکنید که نمی دانید صلاح یا تباهی شما در آن است. همان طور که قبلاً از موسی درخواست شد و به موسی گفته شد: «ای موسی! ما هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد مگر این که خدا را آشکارا با چشم خود ببینیم»! پس صاعقه ای آن ها را در بر گرفت.

2-1- امام هادی علیه السلام- آیا می خواهید بلکه حتماً می خواهید پس از آن چه [از نشانه ها] برایتان آوردیم باز از پیامبرتان درخواست [نشانه] بکنید؟!

بخش 2: کسی که کفر را به جای ایمان بپذیرد.

1-2- امام هادی علیه السلام- وَمَن يَتَبَدَّل الْكُفْرَ بِالإِيمَانِ یعنی کسی که با مشاهده ی معجزاتی که درخواست کرد ایمان نیاورد یا هنگامی که دانست در شأن او نیست که معجزه ای را به پیشنهاد خود درخواست کند و باید به همان نشانه هایی که خداوند عرضه داشته و آیات بیّنه ای که آشکار ساخته است بسنده کند با عناد ورزیدن و عدم پایبندی به حجّت و دلیلی که برای او آورده شده است کفر را به جای ایمان بپذیرد.

بخش 3: به یقین از راه مستقیم [عقل و فطرت] گمراه شده است.

1-3- امام هادی علیه السلام- فَقَدْ ضَلَّ سَوَاء السَّبِیل یعنی از راهی که به بهشت منتهی می شود منحرف گشته و در مسیری که پایان آن جهنم است قدم گذاشته است.

2-3- امام کاظم علیه السلام- در کتاب احتجاج از محمّد صلی الله علیه و آله حسن شیبانی آمده است: «ای محمّد بن حسن! احکام خدای تعالی با یکدیگر قیاس و اندازه گیری نمی شود و هرکس از قیاس استفاده کند و چیزی را به چیز دیگر مقایسه کند، فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيلِ [در راه بدی] گمراه شده است». بسیاری از اهل کتاب از روی حسد- که در وجود آن ها ریشه دوانده- آرزو می کردند شما را بعد از ایمان آوردن به حال کفر باز گردانند؛ با این که حق برای آن ها كاملاً روشن شده است. شما آن ها را عفو کنید و گذشت نمایید تا خداوند فرمان خودش [فرمان جهاد] را بفرستد؛ زیرا خداوند بر هر چیزی تواناست. (109)

سبب نزول

ص: 613

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَدَّ كَثِيرُ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ نَزَلَتْ فِي حُيَيٍّ بنِ أَخْطَبَ وَ أَخِيهِ أَبِي يَاسِرِ بْنِ أَخْطَبَ وَ قَدْ دَخَلَا عَلَى النَّبِيِّينَ قَدِمَ الْمَدِينَةَ فَلَمَّا حَرَجًا قِيلَ لَحْيَيٍّ: هُوَ نَبِيُّ؟ فَقَالَ: هُوَ هُوَ فَقِيلَ مَا لَهُ عِنْدَكَ؟ قَالَ: الْعَدَاوَةُ إِلَى الْمَوْتِ وَ هُوَ الَّذِي نَقَضَ الْعَهْدَ وَ أَثَارَ الْحَرْبَ يَوْمَ الْأَحْزَابِ﴾. (1)

باب 1: وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّاراً

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿بِمَا يُوردُونَهُ عَلَيْكُمْ مِنَ الشُّبَهِ﴾. (2)

باب 2: حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ

اشاره

1-2- الحسن علیه السلام- ﴿عَنِ الْمُفَضَّل بن عُمَرَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا حَضَرَتِ الْحَسَنَ بْنَ عَلَى التعليم الْوَفَةُ قَالَ... يَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِى (حنفيه) إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكَ الْحَسَد... إِنَّمَا وَصَفَ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ الْكَافِرِينَ فَقَالَ كُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الحَقُّ﴾. (3)

2-2- امیرالمؤمنین علیه السلام- ﴿كِتَابُ الْغَارَاتِ لِإِبْرَاهِيمَ بْن مُحَمَّدِ الثَّقَفِيِّ، قَالَ رُوِيَ أَنَّ عَلِيَّا كَتَبَ إِلَى مُعَاوِيَة... نَحْنُ آلَ إِبْرَاهِيمَ الْمَحْسُودُونَ وَ أَنْتَ الْحَاسِدُ لَنَا... فَكَانَ نَبِيِّنَا فَلَمَّا جَاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ أَنْ يُنَزَّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ حَسَداً مِنَ الْقَوْمِ عَلَى تَفْضِيلِ بَعْضِنَا عَلَى بَعْض أَلَا وَ نَحْنُ أَهْلُ الْبَيْتِ آلَ إِبْرَاهِيمَ الْمَحْسُودُونَ حُسِدْنَا كَمَا حُسِدَ آبَاؤُنَا مِنْ قَبْلِنَا سُنَّةً﴾. (4)

3-2- العسكرى علیه السلام- ﴿بكُمْ بأَنْ أَكْرَمَكُمْ بِمُحَمَّد وَ عَلَى الهِ وَ آلِهِمَا الطَّيبِينَ﴾. (5)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ الذَّنْبُ مِنَ الشَّهْوَةِ وَهِيَ مِنَ الْمُؤْمِن خَطَأَ وَ نِسْيَانُ وَ أَنْ يَكُونَ مُسْتَكْرَهَا وَ مَا لَا يُطِيقُ وَ مَا كَانَ فِي الْكَافِرِ فَعَمْدُ وَجُحُودُ وَاعْتِدَاءُ وَحَسَدٌ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ كُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ﴾. (6)

ص: 614

1- ابن عباس رحمه الله علیه- آيه ى: وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ... درباره ی حيبن أخطب و برادرش أبي ياسر بن أخطب نازل شد آن دو زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه آمد به حضور ایشان رسیدند. آمدند. پس چون بیرون آمدند به حیی گفته شد: او واقعاً پیامبر صلی الله علیه و آله است؟ پس او گفت: «او خود آن پیامبر است»! پس به او گفته شد او نزد تو از چه چیزی برخوردار است؟ او پاسخ داد: «دشمنی؛ تا زمان مرگ و او کسی است که عهد شکنی کرد و جنگ احزاب را برانگیخت.

بخش 1: بسیاری از اهل ،کتاب آرزو می کردند شما را بعد از ایمان آوردن به حال کفر باز گردانند.

1-1- امام عسکری علیه السلام- بیشتر اهل کتاب مایلند که به وسیله ی شبهه هایی که بر شما عرضه می نمایند شما را از دین برگردانند.

بخش 2: از روی حسد که در وجود آن ها ریشه دوانده است.

1-2- امام حسن علیه السلام- مفضل بن عمر از امام صادق علیه السلام به نقل کرده است: هنگامی که زمان فوت امام حسن علیه السلام رسید خطاب به محمّد بن علی (حنفیّه) فرمود من هراسانم که مبادا تو به حسد گرفتارشوی که خدا کفار را به حسود بودن معرفی کرده است چنان که می فرماید: ﴿كُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ﴾

2-2- امام علی علیه السلام- در کتاب الغارات روایت شده است امیرالمؤمنین به معاویه نوشت:... ما آل ابراهیم هستیم که مورد حسادت قرار گرفتیم و تو به ما حسادت می کنی... با آن که زان پیش خواستار پیروزی بر کافران ،بودند به او ایمان نیاوردند. (بقره/109) وقتی نبی ما چیزی را که می شناختند برایشان (اهل کتاب) آورد آن ها از روی حسادتی که در وجودشان بود آن را انکار کردند. به درستی که خداوند بر هر بندهای که بخواهد از فضلش نازل می کند؛ از میان قوم حسادت کردند که چرا بعضی از ما بر بعضی دیگر برتری پیدا کرده اند؟ آگاه باشید! که ما اهل بیت همان خاندان ابراهیم هستیم که مورد حسادت قرار گرفته ایم؛ همان طور که پدران ما قبل از ما به همین روش مورد حسادت قرار گرفتند و گویی این حسادت سنت شده است».

3-2- امام عسکری علیه السلام- [اهل کتاب] به واسطه ی این که خدا شما مسلمانان را به حضرت محمّد صلی الله علیه و آله، على علیه السلام و خاندان پاکشان گرامی داشته است به شما حسد می ورزند.

4-2- امام صادق علیه السلام- و گناه از هوی و خواهش [نفس] است و انجام آن از سوی مؤمن ناشی از خطا فراموشی ناچاری اکراه و بی طاقتی می باشد و آن چه (گناهی که) از کافر [سر می زند] تعمد، جحود، تجاوز و حسودی است و این است قول خدای عزّوجلّ: كُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ

ص: 615

باب 3: مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ هُمُ الْحَقُّ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿بالمُعْجِزَاتِ الدَّالَاتِ عَلَى صَدِقٌ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ فَضْلٍ عَلَى علیه السلام وَآلِهِمَا﴾. (1)

باب 4: فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿عَنْ جَهْلِهِمْ وَ قَابِلُوهُمْ بِحُجَجِ اللَّهِ وَادْفَعُوا بِهَا بَاطِلَهُمْ﴾. (2)

2-4- ابن عباس- ﴿إِنَّهَا مَنسُوحَةُ بقوله فَاقْتُلُوا المشركينَ حَيْثُ وَجَدْتُكُموهم﴾. (3)

3-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لَمَّا ضُربَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قال: إِن أَبْقَ فَأَنَا وَلِيُّ دَمِي وَإِنْ أَفْنَ فَالْفَنَاءُ مِيعَادِي وَ إِنْ أَعْفُ فَالْعَفْرُ لَى قُرْبَةُ وَلَكُمْ حَسَنَةً فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا أَلا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُم﴾. (4)

باب 5: حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ

1-5- العسکری علیه السلام- ﴿بِالْقَتْلِ يَوْمَ فَتح مَكَّةَ فَحِينَئِذٍ تُجْلُونَهُمْ عَنْ بَلَدِ مَكَّةَ وَ عَنْ جَزِيرَةِ الْعَرَبِ وَ لَا يُقِرُّونَ بِهَا كَافِراً﴾. (5)

2-5- العسكرى علیه السلام- ﴿حَتَّى يَأْتِيَ اللهُ بِأَمْرِهِ بِعَذَابِهِمْ وَ يَأْتِيَ بِفَتْحِ مَكَةً وَسَائِرِ مَا وَعَدَ﴾. (6)

باب 6: إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

اشاره

1-6- العسکری علیه السلام- ﴿وَ لِقُدْرَتِهِ عَلَى الْأَشْيَاءِ قَدَرَ مَا هُوَ أَصْلَحُ لَكُمْ مِنْ تَعَبدِهِ إِيَّاكُمْ مِنْ النية مُدَارَاتِهِمْ وَ مُقَابَلَتِهِمْ بِالْجِدَال الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ﴾. (7)

قوله تعالى: ﴿وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ الله إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾. (110)

ص: 616

بخش 3: با این که حق برای آن ها کاملاً روشن شده است.

1-3- امام عسکری علیه السلام- معجزاتی که بر راستی محمّد صلی الله علیه و آله و فضل على علیه السلام و آل آن دو دلالت می کند.

بخش 4: شما آن ها را عفو کنید و گذشت نمایید.

1-4- امام عسکری علیه السلام- از جهل آنان بگذرید و با حجّت های خدا با آنان مقابله کنید و به وسیله ی آن کلام باطل آن [مخالفین] را دفع نمایید.

2-4- ابن عباس رحمه الله علیه- این آیه با این سخن خداوند مشرکان را هرجا یافتید به قتل برسانید منسوخ شده است.

3-4- امام علی علیه السلام- امیرالمومنین علیه السلام پس از ضربت خوردن فرمود: اگر من باقی ماندم که خودم ولی دَم خویش هستم و اگر از بین رفتم که فناء وعده گاه من است و اگر ببخشم گذشت برای من مایهی نزدیکی به خداست و برای شما حسنه و خیر است. عفو کنید و گذشت نمایید. آیا دوست ندارید که خدا نیز شما را ببخشد»؟!

بخش 5: تا خداوند فرمان خودش فرمان جهاد را بفرستد.

1-5- امام عسکری علیه السلام- اکنون با آنان مدارا کنید تا آن که خداوند دستور جنگ با آنان (مشرکین) را در روز فتح مکه بدهد... در آن هنگام شما آنان را از شهر مکه و جزيرة العرب، بیرون می کنید و به هیچ کافری اجازه ی ماندن در آن جا را نمی دهید.

2-5- امام عسکری علیه السلام- حَتَّى يَأْتِيَ اللهُ بِأَمْرِهِ تا خداوند [فرمان] عذاب ایشان، فتح مکه و دیگر وعده ها را محقق کند.

بخش 6: زیرا خداوند بر هر چیزی تواناست.

1-6- امام عسکری علیه السلام- از آن جا که او بر همه چیز قادر و تواناست برایتان مقدر ساخت که با روش پسندیده تر با آنان مقابله کنید که این شیوه به عبادت و پرستش خدا نزدیک تر است بیشتر به صلاح شما می باشد. و نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید؛ و هر کار خیری را برای خود از پیش می فرستید، آن را نزد خدا در سرای دیگر خواهید یافت؛ زیرا خداوند به اعمال شما بیناست. (110)

ص: 617

باب 1: وَأَقِيمُوا الصَّلاةَ

1-1- العسكري علیه السلام- ﴿أقِيمُوا الصَّلاةَ بِإِثْمَامِ وُضُوئِهَا وَ تَكْبِيرَاتِهَا وَ قِيَامِهَا وَ قِرَاءَتِهَا وَ رُكُوعِهَا وَ سُجُودِهَا وَحُدُودِهَا﴾. (1)

2-1- العسكرى علیه السلام- ﴿هُوَ إِقَامَةُ الصَّلَاةِ بِتَمَامِ رُكُوعِهَا وَ سُجُودِهَا وَ مَوَاقِيتِهَا وَأَدَاءِ حُقُوقِهَا الَّتِي إِذَا لَمْ تُؤَدَّ بِحُقُوقِهَا لَمْ يَتَقَبَّلُهَا رَبُّ الْخَلَائِقِ لَهُ أَ تَدْرُونَ مَا تِلْكَ الْحُقُوقُ فَهُوَ إِتْبَاعُهَا بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى وَ آلِهِمَا مُنْطَوِياً عَلَى الِاعْتِقَادِ بِأَنَّهُمْ أَفْضَلُ خِيَرَةِ اللَّهِ وَالْقَوَامُونَ بِحُقُوقِ اللَّهِ وَالنُّصَّارُ لِدِينِ اللَّهِ﴾. (2)

3-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَأَيُّمَا عَبْدِ الْتَفَتَ فِي صَلَاتِهِ، قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: يَا عَبْدِي إِلَى أَيْنَ تَقْصِدُ وَ مَنْ تَطْلُبُ أَ رَبَّاً غَيْرى تُريدُ أَوْ رَقِيباً سِوَاىَ تَطْلُبُ أَوْ جَوَاداً خَلَاكَ تَبْتَغِي أَنَا أَكْرَمُ الْأَكْرَمِينَ وَأَجْوَ الْأَجْوَدَيْنِ، وَ أَفْضَلُ الْمُعْطِينَ، أَثِيبُكَ ثَوَاباً لَا يُحْصَى قَدْرُهُ، فَأَقْبَلْ عَلَيَّ، فَإِنِّي عَلَيْكَ مُقْبلُ، وَ مَلَائِكَتِي عَلَيْكَ مُقْبُلُونَ. فَإِنْ أَقْبَلَ زَالَ عَنْهُ إِثْمُ مَا كَانَ مِنْهُ، وَ إِن الْتَفَتَ بَعْدُ أَعَادَ اللَّهُ لَهُ] مَقَالَتَهُ، فَإِنْ أَقْبَلَ زَالَ عَنْهُ إِثْمُ مَا كَانَ مِنْهُ، وَ إِن الْتَفَتَ ثَالِثَةَ أَعَادَ اللَّهُ لَهُ مَقَالَتَهُ، فَإِنْ أَقْبَلَ عَلَى صَلَاتِهِ غَفَرَ [الله] لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ إِن الْتَفَتَ رَابعَةٌ أَعْرَضَ اللَّهُ عَنْهُ، وَ أَعْرَضَتِ الْمَلَائِكَةُ عَنْهُ، وَيَقُولُ: وَلَيْتُكَ يَا عَبْدِي مَا تَوَلَّيْت﴾. (3)

باب 2: وَآتُوا الزَّكَاةَ

اشاره

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿آتُوا الزَّكاةَ مُسْتَحِقِّيهَا لَا تُؤْتُوهَا كَافِراً وَ لَا مُنَافِقاً قَالَ رَسُولُ اللهِ الْمُتَصَدِّقُ عَلَى أَعْدَائِنَا كَالسَّارِقِ فِي حَرَمِ اللَّهِ﴾. (4)

2-2- الرّضا علیه السلام- ﴿فَرَضَ زَكَاةَ الْفِطْرَة قَبْلَ أَنْ يَكْثُرَ الْأَمْوَالُ... وَ إِخْرَاجُ الْفِطْرَةِ وَاجِبُ عَلَى الْغَنِيِّ وَالْفَقِير وَالْعَبْدِ وَالْحُرِّ وَ عَلَى الذُّكْرَانِ وَالْإِنَاثِ وَالصَّغِيرِ وَالكَبيرِ وَالْمُنَافِقِ وَ الْمُخَالف﴾. (5)

ص: 618

بخش 1: و نماز را برپا دارید.

1-1- امام عسکری علیه السلام نماز را با وضوی کامل و با همه ی تکبیرها قیام ها، قرائت ها، رکوع ها، سجودها و حدودش به پای دارید.

2-1- امام عسکری علیه السلام- منظور به پای داشتن نماز است با کامل ادا کردن رکوع ها، سجده ها و مراعات زمان هایش و نیز به جای آوردن حقوقش؛ که اگر حق آن ادا نشود، پروردگار آفریدگان آن را نمی پذیرد. آیا می دانید آن حقوق چیست؟ آن حقوق آن است که پس از اتمام نماز بر محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و خاندانشان با اعتقاد به این که آن ها بهترین برگزیدگان خداوند و برپای کنندگان و حقوق الهی و یاری دهندگان دین خدا هستند درود و صلوات بفرستی.

3-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- هر بنده ای که در نماز به غیر خدا توجه کند خداوند به او می گوید: «ای بنده ی من به چه کسی روی کرده ای و از چه کسی درخواست می کنی؟ آیا پروردگاری غیر از من می خواهی؟ یا رقیبی و همراهی جدای من درخواست می کنی؟ آیا بخشنده ای جز من را شایسته می دانی؟ من بزرگوارتر از هر بزرگوار و بخشنده تر از هر بخشنده و برترین عطا کننده هستم؛ به تو ثوابی می دهم که به شمار نیاید به من روی کن که من و فرشتگانم به تو روی کرده ایم. پس اگر آن بنده پذیرفت و به سوی خدا روی آورد خداوند گناهی که از او سرزده (غفلت از خدا) را پاک می کند و اگر دوباره غفلت کرد خداوند دوباره سخنش را برای او تکرار می کند. پس اگر پذیرفت [و به سوی خدا روی آورد] خداوند گناهی که از او سرزده غفلت از خدا پاک می کند و اگر دوباره غفلت ،کرد برای بار سوم سخنش را برای او تکرار می کند. پس اگر پذیرفت و به سوی نماز روی آورد خداوند گناهی که از او سرزده غفلت از خدا را می بخشد و اگر برای چهارمین بار بی توجهی ،کرد خداوند و فرشتگانش از او روی برمی گردانند و خداوند به او می گوید وای بر تو ای بنده ی من به خاطر آن که از من روی برگرداندی»!

بخش 2: و زکات را بپردازید.

1-2- امام عسکری علیه السلام- زکات را به مستحق بدهید و آن را به کافر و منافق ندهید. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آن که بر دشمنان ما صدقه دهد چون دزدی است در حرم خدا».

2-2- امام رضا علیه السلام- [خداوند زکات فطره را قبل از این که اموال [مسلمانان زیاد شود واجب کرد... و پرداخت فطریه بر بی نیاز نیازمند برده آزاده، زنان، مردان کوچک، بزرگ، منافق و مخالف واجب است.

ص: 619

3-2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿وَآتُوا الزَّكَاةَ مِنْ أَمْوَالِكُمُ الْمُسْتَحِقِّينَ لَهَا مِنَ الْفُقَرَاءِ وَالضُّعَفَاءِ لَا تَبْخَسُوهُمْ وَ لَا تُوكِسُوهُمْ، وَلا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ أنْ تُعْطُوهُمْ، فَإِنَّ مَنْ أعْطَى الزَّكَاةَ مِنْ مَالِهِ طَيِّبَةً بِهَا نَفْسُهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ بِكُلِّ حَبَّةٍ مِنْهَا قَصْراً فِي الْجَنَّةِ مِنْ ذَهَبَ وَقَصْراً مِنْ فِضَّةٍ، وَقَصْراً مِنْ لُؤْلُوْ، وَقَصْراً مِنْ زَبَرْجَدِ، وَ قَصْراً مِنْ رُمُردِ، وَ قَصْراً مِنْ جَوْهَرِ، وَقَصْراً مِنْ نُورِ رَبِّ الْعَالَمِينَ... وَإِنْ قَصَّرَ فِي الزَّكَاةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: يَا عَبْدِي أَ تُبْخِلُنِي أَمْ تَتَهُمُنِّي أَمْ تَظُنُّ أَنِّي عَاجِزُ غَيْرُ قَادِرٍ عَلَى إِثَاتِكَ سَوْفَ يَردُ عَلَيْكَ يَوْمَ تَكُونُ فِيهِ أخْرَجَ الْمُحْنَاجِينَ إن أدبَّتَهَا كَمَا أَمَرْتُ، وَسَوْفَ يَرِدُ عَلَيْكَ إِنْ بَخِلْت يَوْمُ تَكُونُ فِيهِ أَخْسَرَ الْخَاسِرِينَ﴾. (1)

باب 3: وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ مِنْ مَال تُنْفِقُونَهُ فِي طَاعَةِ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ مَالُ فَمِنْ جَاهِكُمْ تَبْذُلُونَهُ لِإِخْوَانِكُمُ الْمُؤْمِنِينَ تَجْرُونَ بِهِ إِلَيْهِمُ الْمَنَافِعَ وَ تَدْفَعُونَ بِهِ عَنْهُمْ الْمَضَارَّ﴾. (2)

باب 4: تَجِدُوهُ عِنْدَ الله

1-4- العسكري علیه السلام- ﴿يَنْفَعُكُمُ اللَّهُ تَعَالَى بِجَاهِ مُحَمَّدِ وَ آلِهِ الطَّيبِينَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَيَحْطُ بِهِ سَيِّئَاتِكُمْ وَ يُضَاعِفُ بِهِ حَسَنَاتِكُمْ وَ يَرْفَعُ بِهِ دَرَجَاتِكُمْ ﴾. (3)

باب 5: إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

اشاره

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ عَالِمُ لَيْسَ يَخْفَى عَلَيْهِ ظَاهِرُ فِعْل وَ لَا بَاطِنُ ضَمِيرٍ فَهُوَ يُجَازِيكُمْ عَلَى حَسَبِ اعْتِقَادَاتِكُمْ وَنِيَّاتِكُمْ وَ لَيْسَ هُوَ كَمُلُوكِ الدُّنْيَا الَّذِي يلبس [يَلْتَبس] عَلَى بَعْضِهِمْ فَيَنْسِبُ فِعْلَ بَعْضٍ إِلَى غَيْرِ فَاعِلِهِ وَ جِنَايَةَ بَعْضٍ إِلَى غَيْرِ جَانِيهِ فَيَقَعُ عِقَابُهُ وَ ثَوَابُهُ بِجَهْلِهِ بمَا لَيْسَ عَلَيْهِ بغَيْر مُسْتَحِقِّهِ﴾. (4)

ص: 620

3-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- از اموال خود به فقرا و ضعیفانی که مستحقّ آن هستند، زکات بدهید؛ درباره ی آن ها خسیسی نکرده و کم نگذارید به مال حرام دست نبرید که بخواهید از آن زکات بدهید هر که زکات مال [حلال و] پاکش را خودش بپردازد؛ خداوند به ازای هر دانه ی آن در بهشت به او قصری از طلا قصری از نقره قصری از لؤلؤ قصری از زبرجد، قصری از زمرد قصری از جواهر و قصری از نور پروردگار جهانیان می دهد... و اگر در پرداخت زکات قصور کند خداوند متعال می فرماید ای بندهی من آیا برای من بخل می ورزی؟ یا به من نسبت ناروا می دهی؟ یا گمان می کنی عاجز و ناتوانم از این که در آن روز که تو از همه ی نیازمندان محتاج تر باشی به تو روزی برسانم؟ اگر زکاتت را آن طور که به تو دستور داده ام بپردازی، روزی (قیامت) آن را به تو برمی گردانم ولی اگر بخل بورزی روزی به تو خواهد رسید که از همه ی خسارت دیدگان زیانکارتر باشی

بخش 3: و هر کار خیری را برای خود از پیش میفرستید؛

1-3- امام عسکری علیه السلام- وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ [شامل] مالی است که در طاعت خدا اتفاق می می کنید و اگر مال نباشد از وجه هی خود برای برادرانتان مایه گذارید سودها را به سوی آن ها بکشانید و زیان ها را از آن ها برانید.

بخش 4: آن را نزد خدا در سرای دیگر خواهید یافت.

1-4- امام عسکری علیه السلام خدا به شأن و مقام محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش در روز قیامت به شما سود داده و به آن جهت گناهان شما را می ریزد؛ حسنات شما را دو چندان کرده و درجات شما را بالا می برد.

بخش 5: زیرا خداوند به اعمال شما بیناست.

1-5- امام عسکری علیه السلام- ظاهر کارها و باطن افعال پنهان از او پوشیده نیست و به اندازه ی اعتقاد و نیتتان به شما پاداش می دهد او چون پادشاهان دنیا نیست که بر بعضی از آن ها اشتباه کند و کار یکی را به دیگری نسبت دهد و جنایتی را به کسی که مرتکب نشده ببندند و به دلیل نادانیاش کیفر و پاداش بر غیر مستحق آن بدهد.

ص: 621

قوله تعالى: ﴿وَ قالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلا مَنْ كَانَ هُوداً أَوْ نَصَارَى تِلْكَ أَمانِتُهُمْ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنتُمْ صادِقِينَ﴾ (111)

باب 1: وَقَالُوا لَنْ يَدْخُلَ الجنَّةَ إِلا مَنْ كانَ هُوداً أَوْ نَصارى تِلْكَ أَمَانِتُهُمْ

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ قالُوا يَعْنِي الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى قَالَتِ الْيَهُودُ: لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ كَانَ هُوداً أَنْ يَهُودِيًا وَ قَوْلُهُ أَوْ نَصارى يَعْنِي وَ قَالَتِ النَّصَارَى لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ كَانَ نَصْرَانِيَا قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ قَدْ قَالَ غَيْرُهُمْ قَالَتِ الدَّهْرِيَّةُ الْأَشْيَاء لَا بَدْءَ لَهَا وَهِيَ دَائِمَةٌ مَنْ خَالَفَنَا ضَالَّ مُخْطِئُ مُضِلُّ وَ قَالَتِ الثَّنَويَّةُ النُّورُ وَالظُّلْمَةُ هُمَا الْمُدَّبَّرَانِ مَنْ خَالَفَنَا فَقَدْ ضَلَّ وَ قَالَتْ مُشْرِكُو الْعَرَبِ: إِنَّ أَوْثَانَنَا آلِهَةً مَنْ خَالَفَنَا فِي هَذَا ضَلَّ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى تِلْكَ أَمَانِتُهُمْ الَّتِي يَتَمَنَّوْنَهَا﴾. (1)

1- 2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿تِلْكَ أَمانِتُهُمْ الَّتِي يَتَمَنَّوْنَهَا بِلَا حُجَّة﴾. (2)

باب 2: قُل هاتوا برهانكم

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿قُل لَهُمْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ عَلَى مَقَالَتِكُمْ﴾. (3)

2-2- امیرالمؤمنین علیه السلام- ﴿وَحُجَّتَكُمْ عَلَى دَعْوَاكُمْ﴾. (4)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿كَيْفَ يُحَرِّمُ اللهُ الْجِدَالَ جُمْلَةً وَ هُوَ يَقُولُ وَ قالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ كانَ هُوداً أَوْ نَصارى قَالَ اللهُ تَعَالَى تِلْكَ أَمانَتُهُمْ قُلْ هَاتُوا بُرهانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ فَجَعَلَ عِلْمَ الصِّدْقِ الْإِثْيَانَ بالْبُرْهَانِ وَهَلْ يُؤْتَى بِالْبُرْهَانِ إِلَّا فِي الْجِدَالَ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَن﴾. (5)

باب 3: إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ

اشاره

1-3- امیرالمؤمنين علیه السلام- ﴿إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ كَمَا أَتَى محمّد صلی الله علیه و آله بَرَاهِينِهِ الَّتِي سَمِعْتُمُوهَا﴾. (6)

ص: 622

آن ها گفتند: «هیچ کس جز یهود یا نصاری هرگز داخل بهشت نخواهد شد». این [پندار و] آرزوی آن هاست بگو اگر راست می گویید دلیل خود را [بر این موضوع] بیاورید! (111)

بخش 1: آن ها گفتند هیچ کس جز یهود یا نصاری هرگز داخل بهشت نخواهد شد. این [پندار و] آرزوی آن هاست.

1-1- امام عسکری علیه السلام- یهود و نصاری چنین می گفتند؛ وَ قالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ كَانَ هُوداً أَوْ نَصاری و نصرانیان گفتند: «هرگز داخل بهشت نخواهد شد مگر کسی که نصرانی باشد». امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «دیگران چیز دیگری گفتند؛ دهرتون طبیعت گرایان و منکران (قیامت) گفتند: «اشیاء [زمان] ابتدا ندارند و از قدیم بوده اند (زمانی نبوده که خلق آغاز شود). هرکه معتقد برخلاف این اعتقاد باشد اشتباه کرده و گمراه است قائلان به دو خدایی (مشرکان) گفتند: «نور و ظلمت، دو قدرتی هستند که دنیا را اداره می کنند و هرکس مخالف عقیدهی ما را دارد، گمراه است». و مشرکان عرب گفتند: بت های ما خدایند؛ مخالف عقیده ی ما گمراه است». خداوند متعال می فرماید: تِلْكَ أَمَانِتُهُمْ».

2-1- پیامبر صلی الله علیه و آله - تِلْكَ أَمانِتُهُم همان آرزوهای بی حجت و دلیلیست که در دل دارند.

بخش 2: بگو دلیل خود را [بر این موضوع] بیاورید»!

1-2- امام عسکری علیه السلام- به آن ها بگو دلیلی بر کلام خود بیاورید.

2-2- امام علی علیه السلام- و دلائل بر ادعای خویش اقامه کنید.

3-2- امام صادق علیه السلام- در محضر امام صادق علیه السلام از جدال در دین صحبت شد و گفته شد که پیامبر صلی الله علیه و آله از جدال نهی می،فرمود امام در جواب فرمود که خداوند مطلق جدال را نهی نکرده، بلکه حتی دعوت به جدال نیکو کرده سپس فرمود و چطور ممکن است خداوند مطلق مجادله و بحث را ممنوع فرموده باشد؟ در حالی که خود فرموده ﴿و قالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ كانَ هُوداً أَوْ نصاری﴾ و در ادامه فرمود: ﴿تِلْكَ أَمانِتُهُمْ قُلْ هَاتُوا بُرهانَكُمْ إِن كُنتُم صادقین﴾ پس در این آیه ی شریفه مناط راستگویی و اثبات دعوی را آوردن برهان قرار داده است و واضح است که برهان همان مجادله و احتجاج احسن می باشد.

بخش 3: اگر راست می گویید.

1-3- امام علی علیه السلام- [دلائل بر دعوی خویش اقامه کنید اگر راست می گویید، همان طور که محمّد صلی الله علیه و آله نیز دلائل خود را- که شنیده اید- آورد.

ص: 623

قوله تعالى: ﴿بلى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ الله وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ (112)

باب 1: مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ اللَّهُ

1-1- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿يَعْنِي كَمَا فَعَلَ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ آمَنُوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا سَمِعُوا بَرَاهِینَهُ وَ حُجَجَهُ﴾. (1)

باب 2: وَهُوَ مُحْسِنٌ

1-2- امیرالمؤمنين علیه السلام- ﴿وَ هُوَ مُحْسِنٌ فِي عَمَلِهِ لِلَّهِ﴾. (2)

باب 3: فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ

1-3- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿فَلَهُ أَجْرُهُ ثَوَابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ يَوْمَ فَصْلِ القَضَاء﴾. (3)

باب 4: وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ

اشاره

1-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ حِينَ يَخَافُ الْكَافِرُونَ مَا يُشَاهِدُونَهُ مِنَ الْعَذَابِ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ عِنْدَ الْمَوْتِ لِأَنَّ الْبِشَارَةَ بِالْجِنَانِ تَأْتِيهِمْ عِنْدَ ذَلِكَ﴾. (4)

2-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿في احتجاج عَلَى عَلَى النَّاسِ يَومَ الشُورَى قَالَ: نَشَدْتُكُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِيكُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ مِثْلَ مَا قَالَ لِي: أَهْلُ وَلَايَتِكَ يَخْرُجُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مِنْ قُبُورِهِمْ عَلَى نُوق بيض، شِرَاكَ نِعَالِهِمْ نُورُ يَتَلَالَا، قَدْ سُهَلَتْ عَلَيْهِمُ الْمَوَارِدُ، وَ فُرِّجَتْ عَنْهُمُ الشَّدَائِدَ، وَ أعْطُوا الْأَمَانَ، وَ انْقَطَعَتْ عَنْهُمُ الْأَحْزَانُ حَتَّى يَنْطَلِقَ بهِمْ إِلَى ظِلَّ عَرْشِ الرَّحْمَنِ، تُوضَعُ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ مَائِدَةُ يَأْكُلُونَ مِنْهَا حَتَّى يَفْرُغَ مِنَ الْحِسَابِ، يَخَافُ النَّاسُ وَ لَا يَخَافُونَ، وَ يَحْزَنُ النَّاسُ وَ لَا يَحْزَنُونَ، غَيْرى؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا﴾. (5)

ص: 624

آری، [بهشت در انحصار هیچ گروهی نیست] هرکس خود را تسلیم خدا کند و نیکوکار باشد، پاداش او نزد پروردگارش محفوظ است؛ نه ترسی بر آن هاست و نه اندوهگین می شوند. (112)

بخش 1: هرکس خود را تسلیم خدا کند

1-1- امام علی علیه السلام- یعنی همان طور ایمان بیاورند که کسانی که به رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان آوردند و با شنیدن براهین و دلایل او چنین کردند.

بخش 2: و نیکوکار باشد.

1-2- امام على علیه السلام- عمل خود را برای خدا نیکو انجام دهد.

بخش 3: پاداش او نزد پروردگارش محفوظ است.

1-3- امام علی علیه السلام- جر و ثواب چنین کسی در روز رسیدگی به حساب بندگان (قیامت) بر عهده ی خداست.

بخش 4: نه ترسی بر آن هاست و نه اندوهگین می شوند.

1-4- امام علی علیه السلام- هنگامی که کافران با مشاهده ی آن عذاب ها می ترسند. آن مؤمنین را ترسی نیست و به هنگام مرگ هیچ غم و اندهی ندارند؛ چرا که در آن لحظه، مژده ی بهشت برایشان آورده می شود.

2-4- امام علی علیه السلام- على علیه السلام در روز شورا برای مردم چنین استدلال می کرد شما را به خدا قسم می دهم! آیا در بین شما کسی هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ی او مثل سخنی که درباره ی من گفته است گفته باشد؟ که ایشان فرموده بود شیعیان تو روز قیامت از قبرهایشان خارج می شوند؛ سوار بر شترانی سفید؛ بند کفش هایشان از نور است و می درخشد؛ عبور از آن محل های ورود، برایشان آسان می شود؛ سختی ها از ایشان برداشته می شود؛ به آن ها امان داده می شود؛ غم ها از ایشان برداشته می شود؛ تا این که به سوی سایه ی عرش خدای رحمان رهسپار می شوند؛ مائده ای مقابلشان گذاشته شده از آن می خورند تا این که حساب پایان پذیرد؛ مردم می ترسند و محزونند ولی آن ها نمی ترسند و محزون نمی شوند حضرت ادامه دادند کسی غیر از من هست که چنین سخنی درباره او گفته شده باشد»؟ گفتند: «نه»

ص: 625

قوله تعالى: ﴿وقالَتِ الْيَهُودُ لَيْسَتِ النَّصارى عَلَى شَيْءٍ وَ قَالَتِ النَّصارى لَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلى شَيْءٍ وَهُمْ يَتْلُونَ الْكِتابَ كَذلِكَ قَالَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ﴾ (113)

کلّیات

1- العسكرى علیه السلام- ﴿إِنَّمَا أُنْزِلَتِ الْآيَةُ لِأَنَّ قَوْماً مِنَ الْيَهُودِ وَ قَوْماً مِنَ النَّصَارَى جَاءُوا إِلَى رَسُول اللَّهِ فَقَالُوا: يَا مُحَمَّدُ: أَقْضِ بَيْنَنَا. فَقَالَ: قُضُوا عَلَيَّ قِصَّتَكُمْ﴾. (1)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّهُ لَمَّا قَدِمَ وَقْدْ نَجْرَانَ مِنَ النَّصَارَى عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله، أَتَتْهُمْ أَحْبَارُ الْيَهُودِ فَتَنازَعُوا عِنْدَ رَسُولَ اللَّهِ. فَقَالَ رَافِعُ بْنُ حَرْمَلَةَ: مَا أَنْتُمْ عَلَى شَيْءٍ وَ جَحَدَ نُبُوَّةَ عِيسَى وَكَفَرَ بالإنجيل فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ أَهْل نَجْرَانَ لَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلَى شَيْءٍ وَجَحَدَ نُبُوَّةً مُوسَى علیه السلام و کفر بالتَّوْرَاة فَأَنْزَلَ اللهُ تَعَالَى هَذِهِ الْآيَةَ﴾. (2)

باب 1: وَ قالَتِ الْيَهُودُ لَيْسَتِ النَّصَارَى عَلَى شَيْءٍ

1-1- العسكري علیه السلام- ﴿وَ قالَتِ الْيَهُودُ لَيْسَتِ النَّصارى عَلى شَيْءٍ مِنَ الدِّينِ بَلْ دِينُهُمْ بَاطِلُ وَكُفْرُ وَهُمْ يَتْلُونَ الْكِتابَ التَّوْرَاةَ﴾. (3)

2-1- العسكري علیه السلام- ﴿فَقَالَتِ الْيَهُودُ نَحْنُ الْمُؤْمِنُونَ بِالْإِلَهِ الْوَاحِدِ الْحَكِيمِ وَ أَوْلِيَائِهِ وَلَيْسَتِ النَّصَارَى عَلَى شَيْءٍ مِنَ الدِّينِ وَ الْحَقِّ﴾. (4)

باب 2: وَ قالَتِ النَّصارى لَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلى

1-2- العسكري علیه السلام- ﴿وَ قالَتِ النَّصارى لَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلى شَيْءٍ مِنَ الدِّينِ بَلْ دِينُهُمْ بَاطِلُ وَكُفْرُ وهُمْ يَتْلُونَ الكِتاب الإنجيل﴾. (5)

2-2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ قَالَتِ النَّصَارَى بَلْ نَحْنُ الْمُؤْمِنُونَ بِالْإِلَهِ الْوَاحِدِ الْحَكِيمِ وَلَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلَى شَيْءٍ مِنَ الدِّين وَ الْحَقِّ﴾. (6)

ص: 626

یهودیان گفتند: مسیحیان هیچ موقعیتی [نزد خدا] ندارند و مسیحیان نیز گفتند: «یهودیان هیچ موقعیتی ندارند [و بر باطلند]؛ در حالی که هر دو دسته کتاب خدا را می خوانند و باید از این گونه تعصب ها برکنار باشند. افراد نادان [دیگر همچون مشرکان نیز] سخنی همانند سخن آن ها داشتند خداوند روز قیامت درباره ی آن چه در آن اختلاف داشتند میان آن ها داوری می کند. (113)

کلّیات

اشاره

1- امام عسکری علیه السلام- این آیه تنها به این خاطر نازل شد که گروهی از یهودیان و گروهی از مسیحیان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده و گفتند ای محمّد بین ما قضاوت کن. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ماجرایتان را برایم بازگو کنید

2- ابن عباس رحمه الله علیه- وقتی بزرگان نصارای نجران بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شدند، احبار و دانشمندان یهود نیز آمدند و در حضور پیامبر صلی الله علیه و آله این دو گروه با هم به نزاع پرداختند. رافع بن حرمله (از یهودیان) به نصرانیان گفت: «شما بیریشه و بیبنیان هستید و نبوت عیسی را انکار کرده و به انجیل کافر شد. یک نفر از نجرانی ها گفت: یهودیان بیریشه و بی بنیان هستند. و منکر نبوت موسی و تورات شد خداوند این آیه را به همین جهت نازل نمود.

بخش 1: یهودیان گفتند: مسیحیان هیچ موقعیتی [نزد خدا] ندارند».

1-1- امام عسکری علیه السلام- یهودیان گفتند «نصاری چیزی ندارند [و دینشان بی پایه و اساس است] و دین آن ها باطل است و کافرند» با آن که همان یهودیان تورات را می خوانند و می دیدند که انجیل را تأیید کرده است.

2-1- امام عسکری علیه السلام- یهودیان گفتند: «ما به خدای واحد حکیم و اولیاء او ایمان آورده ایم؛ امّا نصرانیان چیزی ندارند و بر حق نیستند و دینشان بی پایه و اساس است».

بخش 2: و مسیحیان نیز گفتند «یهودیان هیچ موقعیتی ندارند [و بر باطلند]»

1-2- امام عسکری علیه السلام- نصرانیان گفتند: یهودیان چیزی ندارند و دینشان بی پایه و اساس است و دین آن ها باطل است و کافرند با آن که ایشان انجیل را می خوانند. و بر حق نیستند دینشان بی پایه و اساس است.

2-2- امام عسکری علیه السلام- نصرانیان گفتند: «ما مؤمن به خدای واحد حکیم هستیم [اما] یهودیان دین ندارند و برحق نیستند و دینشان بی پایه و اساس است».

ص: 627

باب 3: وَهُمْ يَتْلُونَ الْكِتَابَ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿فَقَالَ هَؤُلَاءِ وَ هَوْلَاءِ مُقَلِّدُون بِلَا حُجَّةَ وَهُمْ يَتْلُونَ الْكِتَابَ فَلَا يَتَأْمَلُونَهُ لِيَعْمَلُوا بِمَا يُوجِبُهُ فَيَتَخَلَّصُوا مِنَ الضَّلَالَة﴾. (1)

2-3- العسكرى علیه السلام- ﴿فَقَالَتِ الْيَهُودُ فَكَيْفَ نَكُونُ كَافِرِينَ وَ فِينَا كِتَابُ اللَّهِ التَّوْرَاةُ نَقْرَؤُهُ فَقَالَتِ النَّصَارَى كَيْفَ نَكُونُ كَافِرِينَ وَلَنَا كِتَابُ اللَّهِ الْإِنْجِيلُ نَقَرَؤُهُ﴾. (2)

باب 4: كَذلِكَ قَالَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْهِمْ

1-4- العسکری علیه السلام- ﴿كَذلِكَ قَالَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ وَ لَمْ يَنْظُرُوا فِيهِ مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمُ اللَّهُ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ وَ هُمْ مُخْتَلِفُونَ كَقَوْلِ الْيَهُودِ وَالنَّصَارَى بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ هَوْنَاءِ يُكَفِّرُ هَؤُلَاءِ وَ هَؤُلَاءِ يُكَفِّرُ هَوْلا﴾. (3)

2-4- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ مُشْرِكُو الْعَرَب قَالُوا لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَأَصْحَابِهِ: إِنَّهُمْ لَيْسُوا عَلَى شَيْءٍ أَوْ قَالُوا: إِنَّ جَمِيعَ الْأَنْبِيَاءِ وَأَمَمِهِمْ لَمْ يَكُونُوا عَلَى شَيْءٍ ﴾. (4)

باب 5: فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ يُجَازِى كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِقَدْرِ اسْتِحْقَاقِهِ﴾. (5)

2-5- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: كُلُكُمْ مُخْطِئُونَ مُبْطِلُونَ فَاسِقُونَ عَنْ دِينِ اللَّهِ وَ أَمْرِهِ... إِنَّكُمْ خَالَفْتُمْ أَيُّهَا الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى كِتَابَ اللَّهِ فَلَمْ تَعْمَلُوا بِهِ فَلَوْ كُنتُمْ عَامِلِينَ بِالْكِتَابَيْنِ لَمَا كَفَرَ بَعْضُكُمْ بَعْضاً بِغَيْر حُجَّة لِأَنَّ كُتببَ اللَّهِ أَنْزَلَهَا شِفَاءٌ مِنَ الْعَمَى وَ بَيَاناً مِنَ الضَّلَالَةِ يَهْدِي الْعَامِلِينَ بهَا إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ وَ كِتَابُ اللَّهِ إِذَا لَمْ تَعْمَلُوا بِمَا كَانَ فِيهِ كَانَ وَبَالًا عَلَيْكُمْ وَحُجَّةُ اللَّهِ إِذَا لَمْ تَنْقَادُوا لَهَا كُنتُمْ لِلَّهِ عَاصِينَ وَلِسَخَطِهِ مُتَعَرِّضِينَ﴾. (6)

باب 6: فيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ

اشاره

ص: 628

بخش 3: در حالی که هر دو دسته کتاب خدا را می خوانند [و باید از این گونه تعصب ها برکنار باشند].

1-3- امام عسکری علیه السلام- این ها و آن ها (یهودیان و نصرانیان) مقلدوار و بدون دلیل یکدیگر را متهم کرده و این کلمات را می گفتند کتب آسمانی خود را می خواندند ولی دقت نداشتند تا به مقتضای دستوراتش عمل کنند و از گمراهی برهند.

2-3- امام عسکری علیه السلام- یهودیان گفتند: چطور ما کافریم با این که دارای کتاب خداییم تورات و آن را قرائت می کنیم؟ نصرانیان نیز گفتند ما چطور کافریم با این که [کتاب خدا]- انجیل را داریم و تلاوت می کنیم»؟!

بخش 4: افراد نادان [دیگر همچون مشرکان نیز] سخنی همانند سخن آن ها داشتند!

1-4- امام عسکری علیه السلام- کسانی که حق را نمی شناختند نیز چنین گفتند و به این مسئله از جهتی که خدا دستور داده بود توجه نمی کردند بعضی بعضی دیگر را خطاب کرده و اختلاف داشتند. مانند سخن نصرانیان و یهودیان که این دسته آن دسته را تکفیر می کردند و آنان نیز اینان را کافر می دانستند.

2-4- ابن عباس رحمه الله علیه- منظور از الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ در آیه مشرکان عرب است که در مورد حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و یارانش می گفتند این ها چیزی ندارند و دینشان بی پایه و اساس است و یا می گفتند: تمام پیامبران و امت هایشان بی ارزشند و موقعیتی ندارند کلامشان بی پایه و اساس است».

بخش 5: خداوند روز قیامت میان آن ها داوری می کند.

1-5- امام عسکری علیه السلام- خداوند در آخرت به مقدار استحقاقشان آن ها را مجازات می نماید.

2-5- پیامبر صلی الله علیه و آله - پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلم فرمود: هر دو (یهودیان و نصرانیان) به خطا رفته اید و باطل می گویید و نسبت به دین خدا و امر او فاسق هستید... شما هر دو گروه؛ با کتاب خدا مخالفت می کنید و به آن عمل نمی نمایید که اگر شما به کتاب خدا عمل می کردید، بدون دلیل به یکدیگر نسبت کفر نمیدادید؛ زیرا کتاب خدا مایهی شفا از کوری [جهل] و نجات از گمراهی است؛ عمل کنندگان را به راه راست هدایت می.کند ولی وقتی به دستوراتی که در کتاب خداست عمل نکردید همان کتاب الهی موجب وبال و افزایش گناه شما می شود. وقتی حجت خدا را نپذیرفتید مخالف خدا و مشمول خشم او خواهید بود.

بخش 6: درباره ی آن چه در آن اختلاف داشتند.

ص: 629

6-1- العسكري علیه السلام- ﴿فيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ فِي الدُّنْيَا يُبَيِّنُ ضَلَالَهُمْ وَفِسْقَهُمْ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ أَظْلَمُ مِنْ مَنَعَ مَساجِدَ الله أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَ سَعَى فِي خَرابها أُولئِكَ ما كانَ هُمْ أَنْ يَدْخُلُوها إلا خائِفِينَ لهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾. (114)

کلّیات

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنَّمَا نَزَلَتْ فِي قُرَيْش حِينَ مَنَعُوا رَسُولَ اللَّهِ دُخُولَ مَكَة﴾. (2)

2- الحسن علیه السلام- ﴿لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّد الله بمَكَّةَ وَأَظْهَرَ بهَا دَعْوَتَهُ وَ نَشَرَ بِهَا كَلِمَتَهُ وَعَابَ أَعْيَانَهُمْ فِي عِبَادَتِهِمُ الْأَصْنَامَ وَأَخَذُوهُ وَأَسَاءُوا مُعَاشَرَتَهُ وَسَعَوْا فِي خَرَابَ الْمَسَاجِدِ الْمَيْنِيَّة كَانَتْ لِلْقَوْمِ مِنْ خِيَارٍ أَصْحَابِ مُحَمَّد و شيعة علي بن أبي طالب اللهِ كَانَ بِفَنَاءِ الْكَعْبَةِ مَسَاجِدَ يُحْيُونَ فِيهَا مَا أَمَاتَهُ الْمُبْطِلُونَ فَسَعَى هَؤُلَاءِ الْمُشْرَكُونَ فِى خَرَابِهَا وَأَذَى مُحَمَّد وَأَصْحَابِهِ وَ إِلْجَائِهِ إِلَى الْخُرُوجِ مِنْ مَكَّةَ نَحْوَ الْمَدِينَةِ الْتَفَتَ خَلْفَهُ إِلَيْهَا وَقَالَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَنَّنِي أَحِبُّكِ وَلَوْلَا أَنَّ أَهْلَكَ أَخْرَجُونِي عَنْكَ لَمَا أَثَرْتُ عَلَيْكَ بَلَداً وَ لَا اَبْتَغَيْتُ عَلَيْكَ بَدَلًا وَإِنِّي لَمُعْتَم عَلَى مُفَارَقَتِكِ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ يَا مُحَمَّدُ الْعَلِيُّ الْأَعْلَى يَقْرَأَ عَلَيْكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ سَنَرُدُّكَ إِلَى هَذَا الْبَلَدِ ظَافِراً غَائِماً سَالِماً قَادِراً قَاهِراً﴾. (3)

باب 1: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ الله أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَ سَعَى فِي خَرَابِهَا

1-1- أمير المؤمنين علیه السلام- أنَّهُ أَرَادَ جَمِيعَ الْأَرْضِ لِقَوْل النَّبِي جُعِلَتْ لِي الْأَرْضِ مَسْجِداً وَ طَهُورًا﴾. (4)

2-1- العسكرى علیه السلام- ﴿في مَسَاجِدِ خِيَارِ الْمُؤْمِنِينَ بِمَكَّةَ لَمَّا مَنَعُوهُمْ مِنَ التَعَبدِ فِيهَا بِأَنْ الْجَنُوا رَسُولَ اللَّهِ إِلَی اَلْخُرُوجِ عَنْ مَکَّهَ وَ سَعی فِی خَرابِها خَرَابِ تِلْکَ اَلْمَسَاجِدِ لِئَلاَّ یُقَامَ فِیهَا بِطَاعَهِ اَللَّهِ قَالَ﴾. (5)

ص: 630

1-6- امام عسکری علیه السلام- خداوند در قیامت در مورد آن چه در دنیا بر سر آن اختلاف داشتند حکم می کند و گمراهی و فسقشان را آشکار می نماید

کیست ستمکارتر از آن کس که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیری کرد و سعی در ویرانی آن ها نمود؟ چنین کسانی نمی توانند جز با ترس و وحشت وارد این [کانون های عبادت] شوند بهره ی آن ها در دنیا رسوایی است و در آخرت، عذاب عظیم [ الهی] ! (114)

کلیات

اشاره

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- نزول این آیه هنگامی بود که ،قریش از وارد شدن رسول خدا صلی الله علیه و آله به مکه جلوگیری کردند.

2- امام حسن علیه السلام- خداوند محمّد صلی الله علیه و آله را در مکه مبعوث و دعوتش را به وسیله ی او آشکار و سخنش را منتشر کرد و بر بزرگان آن ها به خاطر پرستش بت ها عیب گرفت. آن ها در مقابل او را مؤاخذه کرده معاشرت با او را زشت دانسته و سعی کردند مساجدی را که گروهی از یاران محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام آن جا را بنا کرده بودند تخریب کنند؛ در آن زمان در آستانه ی کعبه مساجدی بود که افراد باطل آن ها را خراب کرده بودند و این مؤمنین آن ها را احیاء کرده بودند. پس این مشرکان برای تخریب مجدد آن مساجد و آزار و اذیت محمّد صلی الله علیه و آله و یارانش تلاش کردند. آن ها وی را وادار کردند که از مکه به سوی مدینه برود؛ پیامبر صلی الله علیه و آله هنگام مهاجرت در حالی که از پشت سر، نگاهش به مکه بود، فرمود: ای مکه خداوند می داند که من تو را دوست دارم؛ اگر اهل تو مرا از پیش تو اخراج نمی کردند؛ دیاری را بر تو ترجیح نمی دادم و برای تو جایگزین انتخاب نمی کردم و من به خاطر جدایی از تو غمگینم پس خداوند به او وحی کرد: «ای محمّد صلی الله علیه و آله ! خداوند والا و بلندمرتبه به تو سلام رسانده و می فرماید تورا ،پیروزمندانه بهره مند سالم و مقتدرانه به این شهر بازمی گردانم.

بخش1: کیست ستمکارتر از آن کس که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیری کرد و سعی در ویرانی آن ها نمود؟!

1-1- امام علی علیه السلام- منظور پروردگار از مساجد در این آیه همه ی زمین است؛ بنابر سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمود: زمین برای من مسجد قرار داده شده و خاک آن پاک و طاهر است».

2-1- امام عسکری علیه السلام- سعی آن ها در تخریب مساجد مؤمنین برگزیده در مکه بود که مشرکان آنان را از عبادت در آن منع نموده و پیامبر صلی الله علیه و آله را به خروج از مکه وادار کردند؛ تلاش می کردند آن مساجد را خراب کنند و منظور از خراب کردن مسجد این است که نگذاشتند در آن کسی به اطاعت و عبادت خدا، قیام کند.

ص: 631

1-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إنهم الرُّومُ غَرُوا بَيْتَ الْمَقْدِسِ وَ سَعَوْا فِي خَرَابِهِ حَتَّى كَانَ أَيَّامُ عُمَرَ إِنَّهُمْ فَأَظْهَرَ اللَّهُ الْمُسْلِمِينَ عَلَيْهِمْ وَصَارُوا لَا يَدْخُلُونَهَا إِلَّا خَائِفِينَ﴾. (1)

باب 2: أُولئِكَ ما كَانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿أَنْ يَدْخُلُوا بِقَاعَ تِلْكَ الْمَسَاجِدِ فِي الْحَرَمِ إِنَّا خَائِفِينَ مِنْ عَذَابِهِ وَ حُكْمِهِ النَّافِذِ عَلَيْهِمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا كَافِرِينَ بِسُيُوفِهِ وَ سِيَاطِهِ﴾. (2)

2-2- العسكرى علیه السلام- ﴿في تَفْسِيرِ الْإِمَامِ أَنَّهُ وَعَدَ لِلْمُؤْمِنِينَ بالنَّصْرَة وَاسْتِخْلَاص الْمَسَاجِدِ مِنْهُمْ وَ قَدْ أَنْجَزَ وَعْدَهُ بِفَتْح مَكَّةَ لِمُؤْمِنِى ذَلِكَ الْعَصْرِ وَ سَيُنْجِزَهُ لِعَامَّةَ الْمُؤْمِنِينَ حِينَ ظُهُور القائم علیه السلام﴾. (3)

باب 3: كم في الدُّنْيا خِزْيٌ وَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿لِهَؤُلَاءِ الْمُشْرِكِينَ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَ هُوَ طَرْدُهُ إِيَّاهُمْ عَنِ الْحَرَمِ وَ مَنْعُهُمْ أَنْ يَعُودُوا إِلَيْهِ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَاللَّهِ المُشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عليمٌ﴾. (115)

باب 1: والله المُشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ جَاءَ قَوْمُ مِنَ الْيَهُودِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالُوا: يَا مُحَمَّدٌ هَذِهِ الْقِبْلَةُ: بَيْتُ الْمَقْدِسِ قَدْ صَلَّيْتَ إِلَيْهَا أَرْبَعَ عَشْرَةَ سَنَةً ثُمَّ تَرَكْتَهَا الْآنَ أَ فَحَقَّا كَانَ مَا كُنْتَ عَلَيْهِ فَقَدْ تَرَكْتُهُ إِلَى بَاطِلِ فَإِنَّمَا يُخَالِفُ الْحَقُّ الْبَاطِلَ أَوْ بَاطِلًا كَانَ ذَلِكَ فَقَدْ كُنْتَ عَلَيْهِ طُولَ هَذِهِ الْمُدَّة فَمَا يُؤْمِنَنَا أَنْ تَكُونَ الْآنَ عَلَى بَاطِل فَقَالَ رَسُولُ اللهِ: بَلْ ذَلِكَ كَانَ حَقًّا وَ هَذَا حَقٌّ يَقُولُ اللَّهَ قل الله المشرِقُ وَ المَغرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ إِذَا عَرَفَ صَلَاحَكُمْ يَا أَيُّهَا الْعِبَادُ فِي اسْتِقْبَالِ الْمَشْرِقِ أَمَرَكُمْ بِهِ وَإِذَا عَرَفَ صَلَاحَكُمْ فِي استقبال الْمَغْرِبِ أَمَرَكُمْ بِهِ وَإِنْ عَرَف

ص: 632

3-1- ابن عباس رحمه الله علیه- [مصداق افرادی که در این آیه به آن ها اشاره شده، رومیان هستند] رومیان به سمت بیت المقدس لشکرکشی کردند و در ویران کردن آن مسجد تلاش کردند. تا زمان عمر روزگاری بر این منوال گذشت تا این که خداوند مسلمانان را بر آن ها پیروزی بخشید؛ و طوری شدند که تنها با ترس و هراس وارد بیت المقدس می شدند.

بخش 2: چنین کسانی نمی توانند جز با ترس و وحشت وارد این کانون های عبادت شوند.

1-2- امام عسکری علیه السلام- هر وقت می خواهند وارد محوطه ی آن مساجد در داخل حرم شوند، از این می ترسند که عذاب و حکم نافذ الهی که با شمشیر و تازیانه درباره ی کافران اجرا می شود درباره ی آنان نیز اجرا گردد.

2-2- امام عسکری علیه السلام- خداوند به مسلمانان پیروزی و رهایی مساجد از دست آن ها (مشرکان) را وعده کرد و با فتح مکه به وعده خود- برای مؤمنین آن زمان عمل کرد و برای عموم مردم، هنگام ظهور قائم به این وعده ی خود عمل خواهد کرد.

بخش 3: بهره ی آن ها در دنیا رسوایی است و در آخرت عذاب عظیم [الهی]!

1-3- امام عسکری علیه السلام- خداوند این مشرکان را در دنیا به این صورت خوار وذلیل می کند که ایشان مسلمانان) را از حرم بیرون رانده و اجازه ی بازگشت به آن ها نمی دهد.

مشرق و مغرب از آن خداست پس به هر سو رو کنید رو به خدا کرده اید. خداوند دارای قدرت وسیع و به همه چیز داناست. (115)

بخش 1: مشرق و مغرب از آن خداست

1-1- امام عسکری علیه السلام- و عده ای از یهودیان نزد رسول اکرم آمده و گفتند: «ای محمّد صلی الله علیه و آله چهارده سال است که به این قبله ی بیت المقدس نماز می خوانی و اکنون آن را ترک می کنی؟ آیا آن چه که تو بر آن بودی حق بود و رهایش کردی و به سوی باطل رفتی؟ چرا که حق و باطل مخالف هم هستند؛ یا آن که باطل بوده و تو تمام این مدت بر آن بودی؟ پس ما ایمان نمی آوریم اگر تو در حال حاضر بر باطل باشی ایمان ما چه می شود؟ پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «البته که آن حق بود و این نیز حق است چرا که خداوند فرموده است و الله المُشْرِقُ وَ المَغْرِبُ هر که را بخواهد به راه مستقیم هدایت می کند ای بندگان اگر مصلحت خود را در روی کردن به سمت مشرق می دانید من شما را به همان امر می کنم و اگر صلاح خویش را در روی کردن به سمت مغرب می دانید من شما را به همان امر می نمایم و اگر صلاح خویش را در روی کردن به غیر از این ها

ص: 633

صَلَاحَكُمْ فِي غَيْرِهِمَا أَمَرَكُمْ بِهِ فَلَا تُنْكِرُوا تَدْبِيرَ اللَّهِ فِي عِبَادِهِ وَ قَصْدَهُ إِلَى مَصَالِحِكُمْ... فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: فَكَذَلِكَ قِبْلَةُ بَيْتِ الْمَقْدِسِ فِي وَقْتِهِ حَقٌّ ثُمَّ قِبْلَةُ الْكَعْبَةِ فِي وَقْتِهِ حَقٌّ فَقَالُوا: يَا مُحَمَّد أَ فَبَدَا لِرَبِّكَ فِيمَا كَانَ أَمَرَكَ بِهِ بِرَعْمِكَ مِنَ الصَّلَاةِ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ حَتَّى نَقَلَكَ إِلَى الْكَعْبَةِ. فَقَالَ رَسُولُ اللهِ: مَا بَدَا لَهُ عَنْ ذَلِكَ فَإِنَّهُ الْعَالِمُ بِالْعَوَاقِبِ وَ الْقَادِرُ عَلَى الْمَصَالِحِ لَا يَسْتَدْرِكَ عَلَى نَفْسِهِ غَلَطاً وَ لَا يَسْتَحْدِثُ رَأيَا يُخَالِفُ الْمُتَقَدِّمَ جَلَّ عَنْ ذَلِكَ وَ لَا يَقَعُ عَلَيْهِ أَيْضاً مَانِعُ يَمْنَعُهُ مِنْ مُرَادِهِ وَ لَيْسَ يَبْدُو إِنَّا لِمَا لِمَنْ كَانَ هَذَا وَصْفَهُ وَ هُوَ عَزَّوَجَلَّ مُتَعَالَ عَنْ هَذِهِ الصِّفَاتِ عُلُوا كَبِيراً ثُمَّ قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ: أَيُّهَا الْيَهُودُ أَخْبِرُونِي عَنِ اللَّهِ أَلَيْسَ يُمْرِضٌ ثُمَّ يُصحُ وَيُصحُ ثُمَّ يُعرض أبَدا لَهُ فِي ذَلِكَ أَلَيْسَ يُحْيِي وَيُمِيتُ أَ بَدَا لَهُ فِي كُلِّ وَاحِدٍ مِنْ ذَلِكَ فَقَالُوا: لَا قَالَ: فَكَذَلِكَ اللَّهُ تَعَبَّدَ نَبِيَّهُ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله بالصَّلَاةِ إِلَى الْكَعْبَةِ بَعْدَ أَنْ تَعَبَّدَهُ بِالصَّلَاةِ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَ مَا بَدَا لَهُ فِي الْأَوَّلَ ثُمَّ قَالَ: أَلَيْسَ اللَّهُ يَأْتِي بِالشَّتَاءِ فِي أَثَرِ الصَّيْفِ وَالصَّيْفِ فِي أَثَرِ الشَّتَاءِ أَ بَدَا لَهُ فِي كُلِّ وَاحِدٍ مِنْ ذَلِكَ؟ قَالُوا: لَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: فَكَذَلِكَ لَمْ يَبْدُ لَهُ فِي الْقِبْلَةِ. قَالَ: ثُمَّ قَالَ أَ لَيْسَ قَدْ أَلْزَمَكُمْ فِي الشَّتَاءِ أَنْ تَحْتَرِرُوا مِنَ الْبَرْدِ بِالشَّيَابِ الْغَلِيظَةِ وَأَلْزَمَكُمْ فِي الصَّيْفِ أَنْ تَحْتَرِرُوا مِنَ الْحَرِّ فَبَدَا لَهُ فِي الصَّيْفِ حَتَّى أَمَرَكُمْ بِخِلَافِ مَا كَانَ أَمَرَكُمْ بِهِ فِي الشَّتَاءِ. قَالُوا: لَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: فَكَذَلِكَ اللهُ تَعَبَّدَكُمْ فِي وَقْتِ لِصَلَاحٍ يَعْلَمُهُ بِشَيْءٍ ثُمَّ تَعَبَّدَكُمْ فِي وَقْتِ آخَرَ لِصَلَاح آخَرَ يَعْلَمُهُ بِشَيْءٍ آخَرَ وَإِذَا أَطَعْتُمُ اللَّهَ فِي الْحَالَتَيْنِ اسْتَحْفَقْتُمْ ثَوَابَهُ﴾ (1)

2-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ الْيَهُودَ أَنْكَرُوا تَحْوِيلَ الْقِبْلَة إِلَى الْكَعْبَة عَنْ بَيْتِ الْمَقْدِسِ فَنَزَلَتْ الْآيَةُ رداً عَلَيْهِمْ ﴾ (2)

باب 2: فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله

اشاره

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿يَعْنِي إِذَا تَوَجَّهْتُمْ بِأَمْرِهِ فَثَمَّ الْوَجْهُ الَّذِي تَقْصِدُونَ مِنْهُ اللَّهَ وَ تَأْمُلُونَ ثَوَابَهُ﴾ (3)

ص: 634

می دانید [باز هم] من شما را به همان امر می کنم. پس تدبیر خداوند را درباره ی بندگانش و خیرخواهی او را درباره ی آن ها انکار نکنید... و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «پس همین طور است؛ قبله ی بیت المقدس در زمان خودش حق بود و قبله کعبه در زمان خودش حق است». سپس گفتند: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله لونه آیا به گمان تو برای پروردگارت در آن چه که تو را به آن امر کرده بود، چیزی آشکار شد که تو را از نماز خواندن به سوی بیت المقدس به سوی کعبه منتقل کرد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند برای او درباره ی آن چیزی آشکار نشد؛ چرا که او عاقبت امور را می داند و بر انجام خیرها تواناست؛ اشتباهی را در وجود خود نمی یابد و نظری نمی دهد که با نظر قبلی اش مخالفت کند؛ برتر از آن است؛ و نیز مانعی در برابر او وجود ندارد که او را از رسیدن به خواسته اش بازدارد؛ آشکار شدن برای کسی اتفاق می افتد که در او این صفت ها وجود داشته باشد؛ حال آن که خداوند عزّوجلّ والاتر و بزرگتر از این اوصاف است پس رسول خدا صلی الله علیه و آله ادامه داد: «ای یهود درباره ی خدا به من خبر دهید که آیا چنین نیست که او مریض می کند، سپس سلامت می دارد و سلامت می کند، سپس مریض می گرداند؟ آیا چیزی برای او آشکار می شود؟ آیا نمی میراند، سپس زنده نمی کند؟ سپس زنده نمی کند؟ آیا در هر کدام آن ها چیزی بر او معلوم می گردد»؟ گفتند: «خیر»! سپس فرمود: پس چنین خداوند فرستاده اش محمّد را با نماز خواندن به سوی کعبه، به عبادت خواند؛ بعد از این که از او خواست با نماز خواندن به سوی بیت المقدس او را عبادت کند. پس چه چیز برای او در اوّل پدیدار گشت؟ آیا این خداوند نیست که زمستان را در پی تابستان و تابستان را در پی زمستان می آورد؟ آیا در هر کدام آن ها چیزی بر او معلوم می گردد؟ گفتند: «خیر»! سپس فرمود: پس این چنین هم در باب قبله چیزی برای خداوند پدیدار نگشت. سپس فرمود: «آیا چنین نیست او شما را در زمستان ملزم کرد که با لباس های گرم خود را از سرما حفظ کنید و در تابستان [نیز] خود را از گرما محافظت نمایید؟ پس آیا چیزی برای او نمایان شد که به شما در تابستان خلاف آن چه در زمستان امر کرده بود دستور داد؟ گفتند: «خیر» پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «این چنین است که خداوند زمانی به شما دستور می دهد که به گونه ای بنا بر مصلحتی که آن را می داند عبادتش کنید و در زمانی دیگر دستور می دهد به گونه ای دیگر بنا بر صلاحدیدی دیگر او را عبادت کنید و اگر خدا را در هر دو حالت عبادت کنید آن گاه مستحق پاداش الهی می شوید».

2-1- ابن عباس رحمه الله علیه- یهود عوض شدن قبله از بیت المقدس به سوی کعبه را نپذیرفت؛ پس این آیه در رد ایشان نازل شد».

بخش 2: پس به هر سو رو کنید رو به خدا کرده اید.

1-2- امام عسکری علیه السلام- یعنی اگر انگیزه و دلیل توجه و رو کردنتان به کاری اجرای امور الهی باشد، این رو کردن همان رو کردن به خداست که چنین عملی همان است که مقصدش را خدا قرار داده ای و می توانید از چنین عملی انتظار ثواب خدا را داشته باشید.

ص: 635

2-2- العسكري علیه السلام- ﴿فَأَيْنَها تُوَلُّوا فثم وجه الله قال على علیه السلام﴾. (1)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿نَحْنُ وَجْهُ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله﴾. (2)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الله... جَعَلَنَا... وَجْهَهُ الَّذِي يُؤْتَى مِنْه﴾. (3)

5-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِي صلى الله عليه وآله وسلم فِي حَدِيثٍ طَوِيل يَذْكُرُ فِيهِ قُدُومَ الْجَاثَلِيقِ الْمَدِينَةَ... أرْشِدَ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ فَسَأَلَهُ أَخْبِرْنِي عَنْ وَجْهِ الرَّبِّ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فَدَعَا على ابنار وَحَطَب فَأَضْرَمَهُ فَلَمَّا اشْتَعَلَتْ قَالَ عَلَى اللهِ أَيْنَ وَجْهُ هَذِهِ النَّارِ؟ قَالَ النَّصْرَانِي هِيَ وَجْهُ مِنْ جَمِيعِ حُدُودِهَا. قَالَ عَلَى: هَذِهِ النَّارُ مُدَبَّرَةُ مَصْنُوعَةُ لَا تَعْرِفُ وَجْهَهَا وَخَالِقُهَا لَا يُشْبِهُهَا وَالله المُشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَها تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله لَا يَخْفَى عَلَى رَبِّنَا خَافِيَة﴾. (4)

6-2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُصَيْنِ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى عَبْدِ صَالِحِ علیه السلام: الرَّجُلُ يُصَلِّي فِي يَوْمٍ غَيْمٍ فِي فَلَاةِ مِنَ الْأَرْضِ وَ لَا يَعْرِفُ الْقِبْلَةَ فَيُصَلَّى حَتَّى إِذَا فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ بَدَتْ لَهُ الشَّمْسُ فَإِذَا هُوَ قَدْ صَلَّى لِغَيْرِ الْقِبْلَة أَ يَعْتَدُّ بِصَلَاتِهِ أمْ يُعِيدُهَا فَكَتَبَ يُعِيدُهَا مَا لَمْ يَفْتُهُ الْوَقْتُ أَ وَلَمْ يَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ يَقُولُ وَ قَوْلُهُ الْحَقِّ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهُ﴾. (5)

7-2- الصّادق علیه السلام- ﴿سَأَلَهُ مُعَاوِيَةُ بْنُ عَمَّارَ عَنِ الرَّجُلِ يَقُومُ فِي الصَّلَاةِ ثُمَّ يَنْظُرُ بَعْدَ مَا فَرَغَ فَيَرَى أَنَّهُ قَدِ انْحَرَفَ عَنِ الْقِبْلَة يَمِيناً أَوْ شِمَالًا فَقَالَ لَهُ: قَدْ مَضَتْ صَلَاتُهُ وَ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ قِبْلَةُ وَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي قِبْلَة الْمُتَخَير ولله المُشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله﴾. (6)

8-2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْن مَرْوَانَ قَالَ: رَأَيْتُ يُونُسَ بِمِنِّى يَسْأَلُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَن الرَّجُلِ إِذَا حَضَرَتْهُ صَلَاةُ الْفَرِيضَةِ وَ هُوَ فِى الْكَعْبَةِ فَلَمْ يُمْكِنُهُ الْخُرُوجُ مِنَ الْكَعْبَةِ؟ فَقَالَ: اسْتَلْقَى عَلَى قَفَاهُ وَ صَلَّى إِيمَاءً وَذَكَرَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله﴾. (7)

9-2- الباقر علیه السلام- ﴿أنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآيَةَ فِي التَّطَوُّعِ خَاصَّةٌ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ وَ صَلَّى رَسُولُ اللهِ إِيمَاء عَلَى رَاحِلَتِهِ أَيْنَمَا تَوَجَهَتْ بِهِ حَيْثُ خَرَجَ إِلَى خَيْبَرَ وَ حِين رَجَعَ مِنْ مَكَّةَ وَجَعَلَ الْكَعْبَةَ خَلْفَ ظَهْرهِ﴾. (8)

ص: 636

2-2- امام عسکری علیه السلام- فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله فرمود: «منظور، علی علیه السلام است».

3-2- امام صادق علیه السلام- ما وجه الله هستیم؛ خداوند متعال فرموده است: فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ

4-2- امام صادق علیه السلام- خداوند... قرار داد... وجهی که از آن جانب به خدا نزدیک شوند.

5-2- امام علی علیه السلام- سلمان فارسی در حدیثی طولانی آمدن جاثلیق به مدینه و سؤالاتش از امام علی را گفته است مرا از وجه و روی پروردگار تبارک و تعالی خبر بده؟ علی آتش و هیزمی طلبید و آن را افروخت و چون افروخته شد فرمود روی این آتش در کجا است»؟ نصرانی گفت که این آتش از همه ی اطراف و جوانبش رو است علی فرمود: «این آتش به تدبیر خالقش و مخلوق است اما مثال خوبی است برای چیزی که همه ی جهاتش روی آن است و رویش شناخته نمی شود و گرچه آفریدگارش هیچ شباهتی به آن ندارد [و این مقایسه فقط از باب تبیین مسأله بود]. ﴿والله المُشْرِقُ وَ المَغْرِبُ فَأَيْنَها تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله﴾.

6-2- امام کاظم علیه السلام- از محمّد بن حصین نقل شده به بنده صالح خدا امام کاظم علیه السلام علیه السلام نوشتم «کسی که در یک روز ابری در دشتی بر روی زمین نماز می گزارد و سمت قبله را نمی داند و پس از اتمام نماز خورشید بر او پیدا شده و پی می برد که به سمتی غیر از سمت قبله نماز گزارده است، آیا نمازش صحیح شمرده می شود یا باید آن را قضا نماید؟ عبد صالح علیه السلام در جواب نوشت: «اگر وقت نماز سپری نشده باشد باید آن را اعاده کند؛ آیا او نمی داند که خداوند متعال می فرماید: ﴿فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْه الله﴾ و سخن خداوند، حق است».

7-2- امام صادق علیه السلام- معاویه بن عمار از امام صادق علیه السلام سؤال کرد: شخصی به نماز می ایستد؛ پس از آن که از نماز فارغ شد، دقت کرده و می بیند از قبله به دست راست یا چپ منحرف بوده است آن حضرت به او فرمود: «نمازش صحیح است و ما بین مشرق و مغرب قبله است و در مورد قبله ی شخص متحیر این آیه نازل شده است: ﴿و الله المُشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله﴾.

8-2- امام کاظم علیه السلام- از محمّد صلی الله علیه و آله بن عبدالله بن مروان نقل شده است یونس را در منی دیدم که از امام کاظم علیه السلام درباره ی کسی پرسید که به وقت خواندن نماز واجب در داخل کعبه باشد و نتواند از آن بیرون آید حضرت در جواب فرمود باید به پشت دراز بکشد و با اشاره نماز بخواند و این آیه را قرائت فرمود: ﴿فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهِ اللَّهَ﴾.

9-2- امام باقر علیه السلام- خداوند آیه ی فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهِ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ را تنها درباره ی نمازهای مستحبی نازل کرده است و رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام رفتن به خیبر بر روی شتر خود به صورت اشاره و به هر سو که شترش او را می برد نماز گزارد و همچنین به هنگام بازگشت از مکه که کعبه در پشت سرش قرار می گرفت این گونه نماز به جای آورد.

ص: 637

10-2- الباقر علیه السلام- ﴿إذا قرأت السَّجْدَةَ وَ أَنْتَ جَالِسٌ فَاسْجُدْ مُتَوَجِّهاً إِلَى الْقِبْلَة وَإِذَا قَرَأْتَهَا وَ أنتَ رَاكِبُ فَاسْجُدْ حَيْثُ تَوَجَّهْتَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم كَانَ يُصَلِّى عَلَى رَاحِلَتِهِ وَهُوَ مُتَوَجِّهُ إِلَى الْمَدِينَة بَعْدَ انْصِرَافِهِ مِنْ مَكَّةَ يَعْنِي النَّافِلَةَ قَالَ: وَ فِي ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله﴾. (1)

11-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ هَذَا نَزَلَ فِي صَلَاةِ النَّافِلَة عَلَى الدَّابَّةِ حَيْثُ مَا تَوَجَهَتْ ﴾. (2)

12-2- الصّادقين علیهما السلام- ﴿إِنَّهَا لَيْسَتْ بمَنْسُوحَة وَإِنَّهَا مَخصُوصَةُ بالنَّوَافِل فِي حَالَ السَّفَر﴾. (3)

13-2- الصّادقين علیهما السلام- ﴿قَوْلِهِ تَعَالَى فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله قَالَا: هُوَ فِي النَّافِلَة﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ لَهُ مَا فِي السَّماواتِ وَالْأَرْضِ كُل لَهُ قانِتُونَ﴾. (116)

باب 1: اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمْ يَخْلُقِ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ شَجَرَةٌ إِلَّا وَلَهَا ثَمَرَةٌ تُؤْكَلُ فَلَمَّا قَالَ النَّاسُ اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً أَذْهَبَ نِصْفَ ثَمَرْهَا فَلَمَّا اتَّخَذُوا مَعَ اللَّهِ إِلَها شَاكَ الشَّجَرُ﴾. (5)

2-1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿يَا أَبَا ذَرِّ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ لَمَّا خَلَقَ الْأَرْضِ وَ خَلَقَ مَا فِيهَا مِنَ الشَّجَرِ لَمْ يَكُنْ فِي الْأَرْضِ شَجَرَةُ يَأْتِيهَا بَنُو آدَمَ إِلَّا أَصَابُوا مِنْهَا مَنْفَعَةً فَلَمْ تَزَلَ الْأَرْضِ وَ الشَّجَرُ كَذَلِكَ حَتَّى تَتَكَلَّمَ فَجَرَةُ بَنِي آدَمَ بِالْكَلِمَةِ الْعَظِيمَةِ قَوْلِهِمْ اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً فَلَمَّا قَالُوهَا اقْشَعَرَتِ الْأَرْضِ وَ ذَهَبَتْ مَنْفَعَةُ الْأَشْجَارِ ﴾. (6)

باب 2: سُبحانه

اشاره

ص: 638

10-2- امام باقر علیه السلام- اگر در حالت نشسته سوره سجده را خواندی پس رو به قبله سجده کن و چنان چه سواره آن را خواندی پس به هر طرف که رو کردی، سجده کن. پس همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از آن که به مکه پشت کرده و به سوی مدینه می رفتند، سوار بر مرکبشان نماز می خواندند؛ یعنی نماز مستحب به جای می.آوردند و سخن خداوند متعال را قرائت فرمودند: فَأَيْنَها تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله درباره ی آن است.

11-2- پیامبر صلی الله علیه و آله این آیه در مورد [جواز خواندن نماز مستحبی در حالی که [نمازگزار] سوار بر [مرکب و] حیوانات باشد است که اجازه می دهد بر روی مرکب نماز خواند حتی اگر آن مرکب [در حین حرکت] به هر جهتی رو کند.

12-2- امام باقر علیه السلام- و امام صادق علیه السلام- همانا این [آیه] نسخ شده نیست و این مخصوص مستحبّات در سفر است.

13-2- امام باقر علیه السلام- و امام صادق علیه السلام- هر دو درباره ی قول خداى تعالى فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله فرمودند: آن درباره ی نماز مستحب بیان شده است».

و [کافران] گفتند: «خداوند فرزندی برای خود انتخاب کرده است».- منزه است او- بلکه آن چه در آسمان ها و زمین است از آن اوست؛ و همه در برابر او خاضعند.

بخش 1: و [کافران] گفتند: «خداوند فرزندی برای خود انتخاب کرده است».

اشاره

1-1- امام صادق علیه السلام- خدا درختی نیافرید مگر این که میوه ی خوردنی داشت و چون مردم گفتند: اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً نیمی از درختها بی میوه شدند و وقتی مردم با وجود خدا، بت پرستیدند، درختان، خاردار شدند.

2-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای اباذر چون خداوند زمین و آن چه در اوست را آفرید، در زمین درختی نبود که بهره ای از آن به فرزند آدم نرسد؛ همیشه زمین و درختانش بدین حال بودند تا این فرزندان آلوده ی آدم سخنی بزرگ [و سنگین] گفتند که گفته ی شان این است: اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً چون این سخن را گفتند زمین لرزید و بهره ی درختان از میان رفت.

بخش 2: منزه است او.

ص: 639

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ الْجَوَالِيقِيِّ قَالَ: سَالَتْ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ اللهِ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ سُبْحانَ اللَّهِ: مَا يُعْنى بِهِ؟ قَالَ: تَنْزِيهُهُ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿بَديعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِذا قَضَى أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ ﴾. (117)

باب 1: بَديعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ

اشاره

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ سَدِير الصَّيْر فِى قَالَ: سَمِعْتُ حُمْرَانَ بْنَ أَعْيَنَ يَسْأَلُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ قَوْل اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قَالَ أَبُو جَعْفَرَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ ابْتَدَعَ الْأَشْيَاءَ كُلَّهَا بِعِلْمِهِ عَلَى غَيْرِ مِثَالَ كَانَ قَبْلَهُ فَابْتَدَعَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرَضِينَ وَ لَمْ يَكُنْ قَبْلَهُنَّ سَمَاوَاتُ وَ لَا أَرَضُوناً مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ تَعَالَى وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ﴾. (2)

2-1- الرّضا علیه السلام- ﴿قَالَ الرَّضَاءَ لِسُلَيْمَانَ الْمَرْوَزِى مَا أَنْكَرْتَ مِنَ الْبَدَاءِ يَا سُلَيْمَانُ وَاللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ أَ وَ لا يَذْكُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَلَرْيَكَ شَيْئاً وَيَقُولُ عَزَّوَجَلَّ وَهُوَ الَّذِي يَبْدَوُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَ يَقُولُ بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾. (3)

3-1- الرّضا علیه السلام- ﴿يَا سَيدِي أَ لَا تُخْبِرُنِي عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ هَلْ يُوَحَدُ بِحَقِيقَةِ أَوْ يُوَحَدُ بِوَصْفِ قَالَ الرِّضَا علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ الْمُبْدِئُ الْوَاحِدُ الْكَائِنُ الْأَوَّلُ لَمْ يَزَلْ وَاحِداً لَا شَيْءَ مَعَهُ فَرْداً لَا ثَانِيَ مَعَهُ لَا مَعْلُوماً وَ لَا مَجْهُولًا وَلَا مُحْكَماً وَ لَا مُتَشَابِهَا وَ لَا مَذْكُوراً وَ لَا مَنْسِيّاً وَ لَا شَيْئاً يَقَعُ عَلَيْهِ اسْمُ يْءٍ مِنَ الْأَشْيَاءِ غَيْرِهِ وَ لَا مِنْ وَقْتِ كَانَ وَ لَا إِلَى وَقْتِ يَكُونُ وَ لَا بِشَيْءٍ قَامَ وَ لَا إِلَى شَيْءٍ يَقُومُ وَ لَا إِلَى شَيْءٍ اسْتَنَدَ وَلَا فِي شَيْءٍ اسْتَكَنَّ وَ ذَلِكَ كُلُّهُ قَبْلَ الْخَلْقِ إِذْ لَا شَيْءٍ غَيْرُهُ وَمَا أُوقِعَتْ عَلَيْهِ مِنَ الْكُلِّ فَهيَ صِفَاتُ مُحْدَثَةُ وَ تَرْجَمَةٌ يَفْهَمُ بهَا مَنْ فَهمَ وَاعْلَمْ أَنَّ الْإِبْدَاعَ وَالْمَشِيَّةَ وَ الْإِرَادَةَ مَعْنَاهَا وَاحِدٌ وَأَسْمَاؤُهَا ثَلَاثَةُ وَكَانَ أَوَّلُ إِبْدَاعِهِ وَإِرَادَتِهِ وَ مَشَيَّتِهِ الْحُرُوفِ الَّتِي جَعَلَهَا أَصَلا لِكُلِّ شَيْءٍ وَ دَلِيلًا عَلَى كُلِّ مُدْرِک وَ فَاصِلا لِكُلِّ مُشْكِلَ وَ بِتِلْكَ الْحُرُوفِ تَفْرِيقُ كُلِّ شَيْءٍ

ص: 640

1-2- امام صادق علیه السلام- فردی از امام صادق علیه السلام درباره ی معنای سبحان الله پرسید. حضرت علیه السلام در جواب فرمود: «منظور، منزه دانستن خدا از هر عیبی است».

پدیدآورنده ی آسمان ها و زمین اوست و هنگامی که فرمان وجود چیزی را صادر کند تنها می گوید موجود باش و آن [چیز بی درنگ] موجود می شود. (117)

بخش 1: پدیدآورنده ی آسمان ها و زمین اوست!

1-1- امام باقر علیه السلام- سدیر صیرفی گفته است شنیدم حمران از امام باقر علیه السلام تفسیر قول خدای عزّوجلّ بَدِيعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ را پرسید. امام باقر علیه السلام در پاسخ او فرمود: خدای عزّوجلّ همه چیز را به علم و ابتکار خود پدیدآورد؛ نمونه و نقشه ی پیشینی در میان نبود؛ آسمان ها و زمین ها را آفرینش تازه بخشید؛ پیش از آن ها نه آسمانی بود و نه زمینی آیا نشنیدی فرموده ی خدای تعالی را که عرش او بر آب بود. (هود/7)

2-1- امام رضا علیه السلام- به سلیمان مروزی فرمود: ای سلیمان! چه چیزی از بداء را انکار می کنی؟ در حالی که خداوند عزّوجلّ می فرماید آیا انسان به خاطر نمی آورد که ما پیش از این او را آفریدیم در حالی که چیزی نبود؟ (مریم/67) و نیز می فرماید او کسی است که آفرینش را آغاز می کند، سپس آن را بازمی گرداند. (روم/27) و می فرماید: ﴿بَدِيعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ﴾.

3-1- امام رضا علیه السلام- عمران از اماما پرسید ای سرور من! آیا به من خبر نمی دهی که خداوند با حقیقتش شناخته می شود یا با صفاتش؟ امام رضا علیه السلام فرمود خداوندی که ابتدا کننده ی هستی ایجاد کننده ی مخلوقات بی سابقه ی هستی و یگانه موجود اوّل است بی همتایی بود که هیچ چیز با او نبود، فردی بود که برای او دوم نبود نه معلوم و نه مجهول شناخت او نه محکم و نه متشابه، و نه مورد تذكّر و نه فراموش شده بود؛ خداوند سبحان چیزی نبود که اسم چیزی از اشیاء غیر از خود او بر او تطبیق شود؛ وجود خداوندی نه از زمانی آغاز شده و نه زمانی به عنوان پایان برای وجود او قابل تصور است. موجودیت او نه به وسیله ی چیزی برپاست و نه هستی او تا حصول چیزی ادامه داشت؛ موجودیت خداوند متعال نه به چیزی متکی بود و نه در چیزی ساکن بود؛ همه ی این مختصات پیش از خلقت بود. به غیر از او چیزی با او نبود و همه ی آن چه که بر او تطبیق می کنی صفات حادث و بیان کننده ی حقایقی درباره ی اوست که به وسیله ی آن ها کسی که بتواند [معنای آن صفات را] بفهمد، می تواند صاحب آن صفات را بفهمد و بدان که معانی ابداع مشیّت و اراده یک حقیقت است و فقط نام های آن ها، سه تاست اولین ابداع اراده و مشیّت او حروفی بود که آن ها را اصل همه ی اشیاء و دلیل هر ادراک شده و و بازکننده ی هر مشکل قرار داد و به سبب این حروف هر چیزی از اسم حق یا باطل فعل یا مفعول اسم معنادار یا بی معنا تفکیک و تعریف می شود. و اجتماع تمام امور به این حروف است و در هنگام ابداع و ایجاد این حروف غیر از شناساندن معنای خود آن کلمات و حروف هیچ وجود خارجی ای را ایجاد نکرد که معنای این حروف در نهایت به آن ختم شود بلکه ذاتاً معنای خود را می شناسد چون این حروف بدیع بوده و از چیزی گرفته نشده اند که به آن اشاره کنند و نور در این موضع که مراد، وجود و ایجاد

ص: 641

مِنِ اسْمِ حَقٌّ وَ بَاطِل أَوْ فِعْلٍ أَوْ مَفْعُولٍ أَوْ مَعْنَى أَوْ غَيْرِ مَعْنِّى وَ عَلَيْهَا اجْتَمَعَتِ الْأُمُورُ كُلُّهَا وَ لَمْ يَجْعَلْ لِلْحُرُوفِ فِي إِبْدَاعِهِ لَهَا مَعْنَى غَيْرَ أَنْفُسِهَا يَتَنَاهَى وَلَا وُجُودَ لَهَا لِأَنَّهَا مُبْدَعَةُ بِالْإِبْدَاعِ وَ النُّورُ فِي هَذَا الْمَوْضِع أَوَّلُ فِعْلِ اللَّهِ الَّذِي هُوَ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْحُرُوفُ هِيَ الْمَفْعُولُ بِذَلِكَ الْفِعْلِ وَ هِيَ الْحُرُوفُ الَّتِي عَلَيْهَا الْكَلَامُ وَ الْعِبَارَاتُ كُلُّهَا مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَّمَهَا خَلْقَهُ وَ هِيَ ثَلَاثَةُ وَ ثَلَاثُونَ حَرْفًا فَمِنْهَا ثَمَانِيَةُ وَ عِشْرُونَ حَرْفًا تَدلُّ عَلَى لُغَاتِ الْعَرَبِيَّةِ وَ مِنَ الثَّمَانِيَةِ وَ الْعِشْرِينَ اثْنَانِ وَ عِشْرُونَ حَرْفاً تَدلُّ عَلَى لُغَاتِ السُّرْيَانِيَّةِ وَالْعِبْرَانِيَّةِ وَمِنْهَا خَمْسَةُ أَحْرَفِ مُتَحَرَّفَة فِي سَائِرِ اللُّغَاتِ مِنَ الْعَجَمِ لِأَقَالِيمِ اللغَاتِ كَلَهَا وَهِيَ خَمْسَةُ أَحْرُفٍ تَحَرَّفَتْ مِنَ الثَّمَانِيَةَ وَالْعِشْرِينَ الْحَرْفَ مِنَ اللُّغَاتِ فَصَارَتِ الْحُرُوفِ ثَلَاثَةً وَ ثَلَاثِينَ حَرْفاً فَأَمَّا الْخَمْسَةُ الْمُخْتَلِفَةُ فَحْجَجَ لَا يَجُورُ ذِكْرُهَا أَكْثَرَ مِمَّا ذَكَرْنَاهُ ثُمَّ جَعَلَ الْحُرُوفِ بَعْدَ إِحْصَائِهَا وَإِحْكَامِ عِدَتِهَا فِعْلًا مِنْهُ كَقَوْلِهِ عَزَوَجَلَّ كُنْ فَيَكُونُ وَكُنْ مِنْهُ صُنْعُ وَ مَا يَكُونُ بِهِ الْمَصْنُوعُ فَالْخَلْقُ الْأَوَّلُ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ الْإِبْدَاعُ لَا وَزْنَ لَهُ وَ لَا حَرَكَةً وَ لَا سَمْعَ وَ لَا لَوْنَ وَلَا حِسَّ وَ الْخَلْقُ الثَّانِي الْحُرُوفُ لَا وَرْنَ لَهَا وَ لَا لَوْنَ وَهِيَ مَسْمُوعَةٌ مَوْصُوفَةٌ غَيْرُ مَنْظُور إِلَيْهَا وَالْخَلْقُ الثَّالِثُ مَا كَانَ من الأنواع كلها مَحْسُوساً ملموساً ذا ذوق منظور إِلَيْهِ وَ اللهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى سَابِقُ لِلْإِبْدَاعِ لِأَنَّهُ لَيْسَ قَبْلَهُ عَزَّوَجَلَّ شَيْءٍ وَ لَا كَانَ مَعَهُ شَيْ: وَالْأَبْدَاعُ سَابِقُ لِلْحُرُوفِ وَالْحُرُوفُ لَا تَدَلُّ عَلَى غَيْرِ نَفْسِهَا قَالَ الْمَأْمُونُ وَكَيْفَ لَا تَدْلُّ عَلَى غَيْر نَفْسِهَا؟ قَالَ الرِّضَا: لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَا يَجْمَعُ مِنْهَا شَيْئاً لِغَيْر مَعْنَى أَبَداً فَإِذَا أَلَّفَ مِنْهَا أَحْرُفاً أَرْبَعَةً أَوْ خَمْسَةً أَوْ سِتَةً أَوْ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ أَوْ أَقَلَ لَمْ يُؤَلِّفْهَا لِغَيْرِ مَعْنِّى وَلَمْ يَكُ إِنَّا لِمَعْنَى مُحْدَثٍ لَمْ يَكُنْ قَبْلَ ذَلِكَ شَيْئًا قَالَ عِمْرَانُ فَكَيْفَ لَنَا بِمَعْرِفَة ذَلِكَ؟ قَالَ الرِّضَا أَمَّا الْمَعْرِفَةُ فَوَجْهُ ذَلِكَ وَ بَيَانُهُ أَنَّكَ تَذْكُرُ الْحُرُوف إِذَا لَمْ تُرِدْ بِهَا غَيْرَ نَفْسِهَا ذَكَرْتَهَا فَرْداً فَقُلْت أ ب ت ث ج ح خ حَتَّى تَأْتِيَ عَلَى آخِرِهَا فَلَمْ تَجِدْ لَهَا مَعْنِّى غَيْرَ أَنْفُسِهَا فَإِذَا أَلَّفْتَهَا وَ جَمَعْتَ مِنْهَا أَحْرُفاً وَ جَعَلْتَهَا اسْمَاً وَ صِفَةٌ لِمَعْنَى مَا طَلَبْتَ وَ وَجْهِ مَا عَنَيْتَ كَانَتْ دَلِيلَةٌ عَلَى مَعَانِيهَا دَاعِيَةً إِلَى الْمَوْصُوفِ بِهَا أَ فَهَمْتَهُ؟ قَالَ: نَعَمْ﴾. (1)

ص: 642

است اوّل فعل خداوندی است که او نور آسمان ها و زمین است و حروف ساخته شده [و مفعول] به این فعل است و این حروف همان است که مدار کلام بر آن است و عبارات جمله از جانب خداوند عزّوجلّ است که به مخلوق خود بیاموخت و آن سی و سه حرف است؛ بیست و هشت حرف از آن ها دلالت کند بر لغات عربیه و از بیست و هشت حرف دوازده حرف از آن دلالت کند بر لغات سریانیه و عبرانیه و از این جمله حروف پنج حرف آن در سایر لغات عجم و سایر اقالیم متحرف و تغییر یافته است که ایشان استعمال می نمایند و این حروف پنجگانه از بیست و هشت حرف در دیگر لغات [نیز] استعمال شده است. پس جمله ی حروف سیوسه حرف است و اما آن پنج حرف مختلف حجت است که به سبب حدوث علل و اسباب مثل انحراف لهجه های خلق و اختلاف منطق آن ها حاصل شده است که ذکر [تعداد] آن ها، بیش از آن تعداد که ذکر شده سزاوار نیست پس از خلقت و احصاء و احکام شمارش حروف، خداوند تعالی، آن ها را فعل خود گردانید مانند قول خداوند تعالی كُنْ فَيَكُونُ پس لفظ كُن از جانب حق تعالی صنع و فعل است یعنی باش و آن چه به واسطه ی لفظ به وجود آید مصنوع و مفعول است یعنی به معرض صدور این لفظ (كُنْ فَيَكُونُ) یعنی پس شد و حاصل شد و موجودات به عرصه وجود آمدند، پس خلق اول از حضرت خالق اصل ایجاد است که برای آن، وزن، حرکت چیز قابل شنیدن رنگ و حس [محسوس] نبود و خلق دوّم حرف است که نه وزن و نه رنگ دارد لکن مسموع و موصوف غیر محسوس است و خلق سوم، همه ی اقسام خلقت است؛ یعنی آسمان زمین، خوراک، نوشیدنی و هرچه غیر آن ها که محسوس است و به قوه ی لامسه و باصره می توان آن را ادراک نمود پس وجود خدای تعالی بر ایجاد مقدم است زیرا نه قبل از او چیزی بود و نه با او چیزی بود و ایجاد مقدم است بر حروف و حروف بر غیر از خودش دلالت نمی کند در این حین مأمون عرض کرد چگونه حروف بر غیر از خودش دلالت نمی کند؟ امام رضا علیه السلام فرمود: زیرا خداوند تبارک و تعالی آن چه از این حروف مرکب نمود، برای معنی مركب ابدی ایجاد کرد یعنی مفردات این ها دارای معنا نیست و چون مرکب شود معنی پیدا می کند پس هرگاه از این حروف مفرده چهار یا پنج یا شش حرف یا بیشتر یا کمتر مرکب ،نمود، برای غیر معنایی [خاص] ترکیب نداد و نبود مگر برای معنی ای که آن معنی حدوث پیدا کرد و قبل از آن چیزی [حادث] نبود» عمران گفت: چگونه به این مطلب علم پیدا کنیم؟ فرمود باعث این معرفت و باب آن این است که تو هر وقت از ذکر این حروف غیر از خود این حروف را نخواهی آن ها را به تنهایی ذکر می کنی تک تک و جدای از (هم و می گویی الف، ب ت ث ج ح خ... تا به پایان آن برسی و چون مفردات را یاد کنی برای آن ها معنایی غیر از خود آن ها نیابی و چون تألیف و ترکیب کنی از این حروف چند حرف را کنار هم جمع می کنی و آن ها را اسم و صفت برای یک معنی مطلوب یا یک وجه که مقصود تو است قرار میدهی؛ این اسامی و اوصاف، دلیل و راهنمایی می شوند برای معانی خود و به آنچ-ه ب-ه آن موصوف شده اند اشاره می.کنند آیا فهمیدی؟ گفت بله»

ص: 643

باب 2: وَ إِذا قضى أَمْراً فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ

اشاره

1-2- الحسين علیه السلام- ﴿عَن الْحُسَيْن بْن عَلَى اللهِ قَالَ: كُنَّا جُلُوساً فِي الْمَسْجِدِ إِذْ صَعِدَ الْمُؤَذِّنُ الْمَنَارَةَ فَقَالَ: اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ فَبَكَى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب وَ بَكَيْنَا بِبُكَائِهِ فَلَمَّا فَرَغَ الْمُؤَذِّنُ قَالَ: أَ تَدْرُونَ مَا يَقُولُ الْمُؤَذِّنُ؛ قُلْنَا: اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَوَصِيُّهُ أَعْلَمُ فَقَالَ: وَ الثَّالِثُ اللَّهُ أَكْبَرُ أَى الْقَادِرُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ يَقْدِرُ عَلَى مَا يَشَاءُ الْقَوِيُّ لِقُدْرَتِهِ الْمُقْتَدِرُ عَلَى خَلْقِهِ الْقَوِيُّ لِذَاتِهِ وَ قُدْرَتُهُ قَائِمَةُ عَلَى الْأَشْيَاءِ كُلَّهَا إِذا قَضى أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾. (1)

2-2- الكاظم علیه السلام- ﴿عن صفوان بن يحيى قال قُلتُ لأبي الحَسَنِ: أَخْبِرْنِي عَن الْإِرَادَةِ مِنَ اللَّهِ وَ مِنَ الْخَلْقِ قَالَ: فَقَالَ الْإِرَادَةُ مِنَ الْخَلْقِ الصَّمِيرُ وَ مَا يَبْدُو لَهُمْ بَعْدَ ذَلِكَ مِنَ الْفِعْل وَ أَمَّا مِنَ اللَّهِ تَعَالَى فَإِرَادَتُهُ إِحْدَاتُهُ لَا غَيْرُ ذَلِكَ لِأَنَّهُ لَا يُرَوِّى وَلَا يَهُمُ وَ لَا يَتَف كَّرُ وَ هَذِهِ الصِّفَاتُ مَنْفِيَّةٌ عَنْهُ وَ هِيَ صِفَاتُ الْخَلْقِ فَإِرَادَةُ اللَّهِ الْفِعْلُ لَا غَيْرُ ذَلِكَ يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ بِلَا لَفْظِ وَ لَا نُطْقِ بِلِسَان وَ لَا هِمَّة وَلَا تَفَكُر وَ لَا كَيْفَ لِذَلِكَ كَمَا أَنَّهُ لَا كَيْفَ له﴾. (2)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ذكَرَ السَّيِّدُ ابْنُ طَاوس فِي كِتاب النجوم:... فَقَالَ لِي: فَأَخْبِرْنِي عَنْ إِرَادَتِهِ قلتُ: إِنَّ الْإِرَادَةَ مِنَ الْعِبَادِ الصَّمِيرُ وَ مَا يَبْدُو بَعْدَ ذَلِكَ مِنَ الْفِعْلِ وَ أَمَّا مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَالْإِرَادَةُ لِلْفِعْلِ إِحْدَاتُهُ إِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ بِلَا تَعَب وَ لَا كَيْف﴾. (3)

4-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿يَقُولُ لِمَا أَرَادَ كَوْنَه كُنْ فَيَكُونُ لَا بِصَوْتِ يَفْرَعُ وَلَا نِدَاءٍ يُسْمَعُ وَ إِنَّمَا كَلَامُهُ سُبْحَانَهُ فِعْلُ مِنْهُ أَنْشَأَهُ وَ مَثْلَهُ لَمْ يَكُنْ مِنْ قَبْلِ ذَلِكَ كَائِنَا﴾. (4)

5-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ بِمَشِيهِ مِنْ غَيْرِ تَرَدُّدِ فِي نَفْسِ﴾. (5)

ص: 644

بخش 2: و هنگامی که فرمان وجود چیزی را صادر کند تنها می گوید موجود باش» و آن چیز بی درنگ موجود می شود.

1-2- امام حسين علیه السلام- روزی میان مسجد نشسته بودیم که مؤذنی بالای بلندی رفته و شروع به گفتن اذان کرد. همین که دوبار گفت: «الله اکبر پدرم امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب علیه السلام آن چنان زار زار گریست که بر اثر آن ما هم به گریه افتادیم چون اذان به پایان رسید، فرمود: «آیا می دانید مؤذِّن چه می گوید؟ عرض کردیم خدا و پیغمبرش و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله او داناترند». فرمود: «... معنای سوم الله اکبر این است که یعنی بسیار بزرگ است خداوندی که بر هر کاری تواناست؛ هر آن چه را قصد کند انجام می دهد؛ به دلیل آن که بر خلق خود توانائی داشته، نیرومند بوده و توانش از ذات اوست اکتسابی نیست کل حقیقت او قدرت می باشد و جز او قادری نیست؛ نیرویش فراگیرنده ی همه ی اشیاء است. هرگاه بخواهد کاری انجام دهد فقط کافی است که بگوید: كُن فَيَكُونُ».

2-2- امام کاظم علیه السلام- صفوان بن یحیی به امام کاظم علیه السلام علیه السلام عرض کرد از اراده ی خدا و اراده ی خلق مرا مطلع فرمایید». امام یه فرمود: «اراده» و خواست بشر ابتدا در قلب او متجلی می شود و سپس به مرحله عمل وارد می گردد اما اراده و خواست خدا مساوی ایجاد آن است غیر از ایجاد و عمل، مرحله دیگری ندارد زیرا خداوند نه تأمل می کند و نه تصمیم می گیرد و نه می اندیشد و همه ی این صفات از او به دور است که این صفات صفات خلق است؛ لذا اراده ی خدای تعالی همان فعل اوست و جز آن نیست. خداوند می فرماید: كُنْ فَيَكُونُ و بدون هیچ ادای واژه ای یا ذکری به زبان یا تصمیم یا اندیشه ای موجود می شود در این مسأله سؤال از چگونگی و کیفیت آن مطرح نمی شود همان طور که خود او نیز کیف [و چون و چرا] ندارد.

3-2- امام صادق علیه السلام- سید بن طاووس در کتاب نجوم آورده است پس گفت: «مرا آگاه کن که اراده کردن خدا چیست؟ گفتم اراده در بندگان ابتدا در ضمیر آن ها ایجاد می شود و سپس در کارهای آن ها نمود می کند اما اراده در مورد خدا به همان معنای انجام کارهاست؛ به این نحو که به موجودات می گوید «کُن» و آن موجود فوراً به وجود می آید؛ بدون تحمل رنج و تأمل درباره ی چگونگی انجام آن

4-2- امام علی علیه السلام- وقتی اراده ایجاد چیزی می فرماید می گوید «باش» پس هست می شود؛ نه به وسیله ی آوازی که [به گوش ها] فرورود و نه به سبب فریادی که شنیده شود. و جز این نیست که کلام خداوند فعلی است از او که آن را پدید آورده و مانند آن پیش از آن موجود نبوده است.

5-2- ابن عباس رحمه الله علیه- خداوند فرمود امر خدا چنین است که وقتی می خواهد چیزی را خلق کند می گوید: «باش» و آن موجود به مشیت الهی خلق می شود بدون آن که این اراده در وجودش حرکتی داشته باشد [و از ذهن حرکت کرده و به فعل برسد].

ص: 645

6-2- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمَّا صَعِدَ مُوسَى علیه السلام إِلَى الطُّور فَتَاجَى رَبَّهُ عَزَّوَجَلَّ قَالَ يَا رَبِّ أَرِنِي خَزَائِنَكَ قَالَ: يَا مُوسَى ! إِنَّمَا خَزَائِنِي إِذَا أَرَدْتَ شَيْئًا أَنْ أَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَقالَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ لَوْ لا يُكَلِّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتِينَا آيَةٌ كَذلِكَ قَالَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْهِمْ تَشابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَيَّنَّا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾. (118)

باب 1: وَ قالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ

1-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ وَ هُمُ الْيَهُودُ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشيراً وَ نَذيراً وَ لا تُسْئَلُ عَنْ أَصحاب الجحيم﴾. (119)

باب 1: إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ

1-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ يَا مُحَمَّدُ الْحَقِّ قِيلَ بالقُرآن﴾. (3)

باب 2: بشيراً وَ نَذيراً

اشاره

1-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي الْأَسْوَدِ قَالَ.... فَحَدَّثَنِي أَبُوذَ... فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ: بأَبي أَنْتَ وَ أمِّى أَوْصِنِي بِوَصِيَّة يَنْفَعُنِي اللَّهُ بِهَا فَقَالَ: نَعَمْ... وَ اعْلَمْ أَنَّ أَوَّلَ عِبَادَةَ اللَّهِ الْمَعْرِفَةُ بِهِ فَهُوَ الْأَوَّلُ قَبْلَ كُلِّ شَيْءٍ فَلا شَيْ: قَبْلَه... ثُمَّ الْإِيمَانَ بي وَالْإِقْرَارُ بأنَّ اللهَ تَعَالَى أَرْسَلَنِي إِلَى كَافَّةِ النَّاسِ بشيراً وَ نَذيراً﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَلَنْ تَرْضى عَنْكَ الْيَهُودُ وَ لَا النَّصَارَىٰ حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللهِ هُوَ الْهُدى وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَ الَّذِي جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ الله مِنْ وَلِي وَ لا نَصير﴾. (120)

ص: 646

6-2- امام صادق علیه السلام- چون موسی برای مناجات به طور رفت عرض کرد: «پروردگارا! خزائن خود را به من بنما خدا فرمود: ای موسی! خزائن من همین است که هرچه خواهم به او گویم باش پس به وجود می آید.

افراد ناآگاه گفتند چرا خدا با ما سخن نمی گوید؟ و یا چرا نشانه ای برای [خود] ما نمی آید؟! پیشینیان آن ها نیز همین گونه سخن می گفتند؛ دل ها و افکارشان مشابه یکدیگر است؛ ولی ما به اندازه ی کافی آیات و نشانه ها را برای اهل یقین و حقیقت جویان روشن ساخته ایم. (118)

بخش 1: افراد ناآگاه گفتند.

1-1- ابن عباس رحمه الله علیه- منظور از کسانی که نمی دانند [در این آیه] یهود است. ما تو را به حق برای بشارت و بیم دادن [همه ی مردم] فرستادیم؛ و تو مسئول [گمراهی] دوزخیان [ پس از ابلاغ رسالت] نیستی (119)

بخش 1: ما تو را به حق فرستادیم.

اشاره

1-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ای محمّد صلی الله علیه و آله ما تو را همراه حق فرستادیم؛ گفته شده با قرآن فرستادیم منظور از حق قرآن است

بخش 2: بشارت و بیم دادن؛

1-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- از ابوالأسود نقل شده است... ابوذر به من خبر داد [و گفت]... به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله پدر و مادرم قربانت مرا وصیتی فرما که خداوند به واسطه ی آن به من بهره بدهد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آری... بدان که اولین عبادت و پرستش خدا، شناختن اوست که خدا اول چیز است؛ پیش از همه ی چیزها بوده و پیش از او چیزی نبوده؛ یکتایی است که دومی برایش نیست؛ باقیست اما نه به نهایتی؛ آفریننده ی زمین و آسمان ها و آن چه در بین زمین و آسمان است... [مرحله ی بعدی عبادت] بعد از شناسایی خدا ایمان آوردن به من است و اقرار به این که خدای تعالی مرا به عنوان مژده دهنده و بیم دهنده به سوی تمام مردم فرستاده است».

هرگز یهود و نصاری از تو راضی نخواهند شد تا [به طور کامل تسلیم خواسته های آن ها شوی و] از آیین [تحریف یافته] آنان پیروی کنی بگو هدایت واقعی هدایت خداست». و اگر از هوا و هوس های آنان پیروی کنی بعد از آن که آگاه شده ای، هیچ سرپرست و یاوری از سوی خدا برای تو نخواهدبود. (120)

ص: 647

باب 1: قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَى

1-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ هُدَى اللهِ هُوَ الْهُدى أَى قُلْ لَهُمْ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ دِينَ اللَّهِ الَّذِي يَرْضَاهُ هُوَ الْهُدَى أى الدِّينَ الَّذِى أَنْتَ عَلَيْه﴾. (1)

باب 2: وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَ الَّذِي جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ

1-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنْ صَلَّيْتَ إِلَى قِبْلَتِهِمْ بَعْدَ الَّذِي جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ أَي مِنَ الْبَيَانِ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى﴾. (2)

باب 3: ما لَكَ مِنَ الله مِنْ وَلي وَلا نَصير

1-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿مَا لَكَ يَا مُحَمَّدٌ مِنَ الله مِنْ وَلِيٍّ يَحْفَظُكَ مِنْ عِقَابِهِ وَ لَا نَصِيرٍ أَنْ مُعِينٍ وَ ظَهِيرِ يُعِينُكَ عَلَيْهِ وَ يَدْفَعُ بِنَصْرِهِ عِقَابَهُ عَنْكَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الخَاسِرُونَ﴾. (121)

باب 1: الَّذينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ

اشاره

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام﴾. (4)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿هم الأئِمَّد وَالْكِتَابُ هُوَ الْقُرآنُ الْمَجِيدُ وَإِنْ لَمْ يَكُونُوا هُمْ فَمَنْ سِوَاهُم﴾. (5)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ قَالَ هُمْ آلُ مُحَمَّد صلی الله علیه و اله﴾. (6)

4-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قيل نزلت فِي أَهْل السَّفِينَةِ الَّذِي مَعَ جَعفر بن ابي طَالِب مِنْ الحَبَشَةِ وَكَانُوا أَرْبَعِينَ رَجُلًا أَثْنَانِ وَ ثَلَاثُونَ مِنَ الحَبَشَةِ وَ ثَمَانِيَة مِنْ رُهْبَانِ الشَّامِ مِنْهُمْ بَحِيرًا ﴾. (7)

ص: 648

بخش 1: بگو هدایت واقعی، هدایت خداست».

اشاره

1-1- ابن عباس رحمه الله علیه- یعنی ای محمّد صلی الله علیه و آله به ایشان بگو هدایت واقعی همان دین خداست که او را راضی می کند؛ یعنی دینی که تو بر آن هستی [خدا را راضی می کند.

بخش 2: و اگر از هوا و هوس های آنان پیروی کنی بعد از آن که آگاه شده ای.

1-2- ابن عباس رحمه الله علیه- اگر به قبله ی ایشان مسجدالاقصی سجده کنی پس از دانشی که تو را حاصل شد؛ یعنی پس از بیانی که از جانب خدا به تو رسید.

بخش 3: هیچ سرپرست و یاوری از سوی خدا برای تو نخواهد بود.

1-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ای محمّد صلی الله علیه و آله سرپرستی برای تو نیست [غیر از خدا] که تو را در برابر خداوند از عقوبت او حفظ کند و نیز تو ،یاور کمک و پشتیبانی نداری که در برابر او به تو کمک رسانده و با یاریش عقوبت را از تو دور کند.

کسانی که کتاب آسمانی به آن ها داده ایم (یهود و نصاری) و آن را چنان که شایسته ی آن است می خوانند [و عمل می کنند]؛ آن ها به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ایمان می آورند؛ و کسانی که به او کافر شوند زیانکارند (121)

بخش 1: کسانی که کتاب آسمانی به آن ها داده ایم (یهود و نصاری) و آن را چنان که شایسته آن است می خوانند و عمل می کنند؛ آن ها به پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام ایمان می آورند.

1-1- امام صادق علیه السلام- ایشان ائمه علیهم السلام هستند.

2-1- امام صادق علیه السلام- ایشان ائمه هستند و کتاب قرآن مجید است و اگر ایشان نباشند چه کسانی غیر از این ها شایسته ی این خطاب هستند؟

3-1- امام باقر علیه السلام- ایشان آل محمّد صلی الله علیه و آله هستند.

4-1- ابن عباس رحمه الله علیه- گفته شد این آیه درباره ی کشتی نشینانی که به همراه جعفر بن ابی طالب سوار بر کشتی بودند و به حبشه هجرت کرده بودند نازل شده است و ایشان چهل نفر بودند؛ سی و دو نفر از حبشه و هشت نفر از راهبان شامی که بحیرا هم در بین ایشان بود.

ص: 649

باب 2: حَقَّ تِلاوَتِهِ

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ فَقَالَ: الْوُقُوفُ عِنْدَ ذِكْرِ الْجَنَّةَ وَالنَّارِ﴾. (1)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿حَقَّ تِلَاوَتِهِ هُوَ الْوُقُوفُ عِنْدَ ذِكْرِ الْجَنَّةَ وَالنَّارِ يَسْأَلُ فِي الْأُولَى وَ يَسْتَعِيدُ مِنَ الْأُخْرَى﴾. (2)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿يُرتِّلُونَ آيَاتِهِ وَ يَتَفَقَهُونَ فِيهِ وَيَعْمَلُونَ بِأَحْكَامِهِ وَ يَرْجُونَ وَعْدَهُ وَ يَخَافُونَ وَعِيدَهُ وَ يَعْتَبِرُونَ بِقِصَصِهِ وَ يَأْتَمِرُونَ بِأَوَامِرِهِ وَ يَتَنَاهَوْنَ عَنْ نَوَاهِيهِ مَا هُوَ وَاللَّهِ حِفْظُ آيَاتِهِ وَ دَرْسَ حُرُوفِهِ وَ تِلَاوَةَ سُورِهِ وَ دَرْسَ أَعْشَارِهِ وَ أَخْمَاسِهِ حَفِظُوا حُرُوفَهُ وَأَضَاعُوا حُدُودَهُ وَ إِنَّمَا تدبر آيَاتِهِ وَالْعَمَلُ بأَحْكَامِه﴾. (3)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إنَّمَا الْقُرْآنُ أَمْثَالُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ دُونَ غَيْرِهِمْ وَلِقَوْمٍ يَتْلُونَهُ حَقٌّ تِلاوَتِهِ وَ هُمُ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بهِ و يَعْرِفُونَهُ﴾. (4)

باب 3: فَأُولئِكَ هُمُ الخَاسِرُونَ

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿فَأَمَّا غَيْرُهُمْ فَمَا أَشَدَّ إِشْكَالَهُ عَلَيْهِمْ وَأَبْعَدَهُ مِنْ مَذَاهِبِ قُلُوبِهِم﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿يا بني اسرائيل اذْكُرُوا نِعْمَتِي الَّتي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعالَمينَ﴾. (122)

باب 1: يا بني اسرائيل

اشاره

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هَارُونَ بْن مُحَمَّدِ الْحَلَبِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلامِ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ يَا بَنِي إسرائِيلَ قَالَ: هُمْ نَحْنُ خَاصَّة﴾. (6)

ص: 650

بخش 2: آن را چنان که شایسته ی آن است [می خوانند]

1-2- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل کرده است پیرامون تفسیر آیه ی: يتلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِه که فرمود: «منظور این است که هنگام تلاوت قرآن و خواندن وصف بهشت و جهنم، توقف کرده و تأمل کنند.

2-2- امام صادق علیه السلام- حق تلاوت قرآن این است که هنگامی که به ذکر بهشت و جهنم می رسد، توقف کرده و رسیدن به بهشت و دوری از آتش جهنّم را از خدا در خواست نماید.

3-2- امام صادق علیه السلام- مراد از رعایت حق تلاوت قرآن این است که آیات آن را صحیح می خوانند و مراعات وقف و وصل و سایر آداب قرائت را می نمایند؛ در معانی آن دقت می کنند و به احکام آن عمل می نمایند؛ به وعده های آن امیدوارند و از وعیدهای آن می ترسند؛ از قصه های أن عبرت می گیرند؛ آن چه را که در آن امر شده می پذیرند و از آن چه در آن نهی شده باز می ایستند و به خدا قسم مراد حفظ کردن آیات آن و آموختن حروف آن صرف و نحو نیست و خواندن سوره های آن [بدون تأمّل] و درس ده قسمت و پنج قسمت آن منظور نیست؛ [عدّه ای] حروف آن را حفظ نموده و حدود آن را ضایع می کنند و جز این نیست که ،مراد، تدبّر در آیات آن و عمل کردن به احکام آن است.

4-2- امام صادق علیه السلام- قرآن سرشار از مثل های مفید برای دو گروه است؛ یکی، گروهی که قرآن را می فهمند- در قبال آنان که نمی فهمند و تدبّر نمی کنند و گروهی که حق تلاوت آن را رعایت می کنند. چرا که فقط ایشان به قرآن ایمان آورده و آن را می شناسند.

بخش 3: و کسانی که به او کافر شوند، زیانکارند.

1-3- امام صادق علیه السلام- ما قرآن برای غیر آنان غیر افرادی که حق تلاوت آن را رعایت می کنند به شدت مشتبه و پُر اشکال به نظر می آید و از عقاید قلب هایشان بسیار دور است. [و تحمل پذیرش آن را ندارند].

ای بنی اسرائیل نعمتم را که به شما ارزانی داشتم و شما را بر جهانیان برتری بخشیدم به یادآورید. (122)

بخش 1: ای بنی اسرائیل

1-1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام درباره ی این قسمت آیه پرسيدم: يا بني إسرائيل فرمود: منظور [از این خطاب] فقط ما هستیم».

ص: 651

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٌّ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ قَالَ: هِيَ خَاصَّةً بِآلَ مُحَمَّدٍ﴾. (1)

باب 2: وَ أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعالَمينَ

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿نَحْنُ وَ اللَّهِ نِعْمَةُ اللَّهِ الَّتِي أَنْعَمَ بِهَا عَلَى عِبَادِهِ وَ بِنَا فَازَ مَنْ فَازِ﴾. (2)

2-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- ﴿فَلَفْظُهُ عَامُ وَ مَعْنَاهُ خَاصٌ لِأَنَّهُ فَضَّلَهُمْ عَلَى عَالَمِي زَمَانِهِمْ بِأَشْيَاءَ خَصَّهُمْ بِهَا﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَاتَّقُوا يَوْماً لا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئًا وَ لا يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلا تَنْفَعُها شَفاعَةٌ وَلا هُمْ يُنْصَرُونَ﴾. (133)

باب 1: وَلا يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿العَدلُ الفَريضَةُ﴾. (4)

1-2- الباقر علیه السلام- ﴿العدلُ الفداء﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَتَهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهْدِيَ الظَّالِمِينَ﴾. (124)

باب 1: وَ إِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿أبو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ الْعَسْكَرِى فِي رِسَالَتِهِ إِلَى أَهْلِ الْأَهْوَاز حِينَ سَأَلُوهُ عَن الْجَبْرِ وَ التفويض أَنْ قَالَ قَالَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِين علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى.... وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ أَنْ جَمِيعَهَا جَاءَتْ فِي الْقُرآن بمَعْنَى الاخْتِبَار﴾. (6)

ص: 652

2-1- امام صادق علیه السلام- درباره ی خطاب يا بَنِي إِسْرائيل از این آیه فرمود: «آن مخصوص آل محمّد صلی الله علیه و آله است».

بخش 2: و شما را بر جهانیان برتری بخشیدم

1-2- امام صادق علیه السلام- به خدا سوگند ما نعمت هایی هستیم که خداوند بدان وسیله بر بندگانش نعمت بخشید؛ هرکس که رستگار شد به وسیله ی ما رستگار شد.

2-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- لفظ آن (برتری بنی اسرائیل بر تمام عالمیان) عام و معنای آن خاص است؛ چرا که ایشان را به خاطر چیزهایی که مختص به آن ها بود فقط بر جهانیان زمان خودشان برتری بخشید.

و از روزی بترسید که کسی مجازات دیگری را نمی پذیرد؛ و هیچ گونه غرامتی از او قبول نمی شود؛ و شفاعتی او را سود نمی دهد؛ و [به هیچ صورت] یاری نخواهند شد.

بخش 1: و هیچ گونه غرامتی از او قبول نمی شود.

1-1- امام صادق علیه السلام- عدل به معنای فریضه (واجب) می باشد یعنی دیگر آن دنیا محل انجام واجبات نیست.

2-1- امام باقر علیه السلام- معنای عدل را در این آیه فدیه پولی که اسیر برای نجاتش دهد می باشد. و [یاد کنید] هنگامی که پروردگار ابراهیم او را با دستوراتی آزمود؛ و او به طور کامل از عهده آن ها برآمد خداوند به او فرمود: من تو را امام و پیشوای مردم قراردادم». ابراهیم گفت از دودمان من [نیز امامانی] قرار بده خداوند فرمود: «پیمان من به ستمکاران نمی رسد مگر آن ها که شایسته اند]». (124)

بخش 1: [و یاد کنید] هنگامی که پروردگار ابراهیم، او را آزمود.

1-1- امام عسکری علیه السلام- ابوالحسن علی بن محمّد عسکری علیه السلام در نامه ای که به اهل اهواز نوشتند در پاسخ به سؤالاتی که از او درباره ی جبر و اختیار پرسیده بودند، فرمودند: «امیرالمومنین علیه السلام درباره ی این آیه ی ﴿وَ إِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبَّهُ بِكَلِماتٍ﴾ فرمودند: «به درستی که تمام آن ها تمام موارد استعمال کلمه ی بلوی در قرآن به معنای آزمایش کردن آمده است».

ص: 653

2-1- امیرالمؤمنين علیه السلام- ﴿وَ كُلُّ مَا فِي الْقُرْآنِ مِنْ بَلْوَى... فَهيَ اخْتِبَارُ وَأَمْثَالُهَا فِي الْقُرْآنِ كَثِيرَةُ- فَهِيَ إِثْبَاتِ الِاخْتِبَارِ وَ الْبَلْوَى إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ لَمْ يَخْلُقِ الْخَلَقَ عَبَثًا وَ لَا أَهْمَلَهُمْ سُدًى وَلَا أَظْهَرَ حكْمَتَهُ لَعباً﴾. (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّهُ مَا ابْتَلَاهُ اللَّهُ بِهِ فِي نَوْمِهِ مِنْ ذَبْحِ وَلَدِهِ إِسْمَاعِيلَ﴾. (2)

باب 2: بِكَلِمات

اشاره

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿في كتاب النُّبُوَّةَ بِإِسْنَادِهِ مَرْفُوعاً إِلَى الْمُفَضَّلَ بْن عُمَرَ عَنِ الصّادق علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلٍ: مَا هَذِهِ الْكَلِمَاتُ؟ قَالَ: هِيَ الْكَلِمَاتُ الَّتِي تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ فَتَابَ عَلَيْهِ وَ هُوَ أَنَّهُ قَالَ يَا رَبِّ أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَى علیه السلام وَ فَاطِمَةَ وَالْحَسَن وَ الْحُسَيْنِ إِلَّا تُبْتَ عَلَيَّ فَتَابَ اللَّهُ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾. (3)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا الْكَلِمَاتُ... وَ مِنْهَا اَلْمَعْرِفَهُ بِقِدَمِ بَارِیهِ وَ تَوْحِیدِهِ وَ تَنْزِیهِهِ عَنِ اَلتَّشْبِیهِ حَتَّی نَظَرَ إِلَی اَلْکَوَاکِبِ وَ اَلْقَمَرِ وَ اَلشَّمْسِ وَ اِسْتَدَلَّ بِأُفُولِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهَا عَلَی حَدَثِهِ وَ بِحَدَثِهِ عَلَی مُحدِثِهِ ثمَّ أعلَمَهُ عَزّوجلّ أنَّ الحُکمَ بالنّجومِ خَطَأ﴾. (4)

3-2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿إِنَّ جَبْرَئِيلَ أَتَى إِلَى بِسَبْع كَلِمَاتٍ وَ هِيَ الَّتِي قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَتَهُنَّ وَأَمَرَنِى أَنْ أَعَلِّمَكُمْ وَهِيَ سَبْعُ كَلِمَاتِ مِنَ التَّوْرَاةِ بِالْعِبْرِيَّة فَفَسَّرَهَا لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام يَا اللَّهُ يَا رَحْمَانُ يَا رَبِّ يَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِكْرَامِ يَا نُورَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَا قريب يَا مُجيب إِلَى أَنْ قَالَ علیه السلام لَمَّا نَزَلَ جَبْرَئِيلُ سَأَلَهُ إِبْرَاهِيمَ كَيْفَ يَدْعُو بِهِنَّ؟ قَالَ: صُمْ رَجَبَا حَتَّى إِذَا بَلَغَتَ سَبْعَ لَيَالِ آخِرَ لَيْلَة قُمْ فَصَلِّ رَكْعَتَيْنِ بِقَلْب وَجل ثُمَّ سَلَ اللَّهَ الْوَلَايَةَ وَ الْمَعُونَةَ وَ الْعَافِيَةَ وَالرِّفْعَةَ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَة وَالنَّجَاةَ مِنَ النَّار﴾. (5)

ص: 654

2-1- امام علی علیه السلام- آن چه در قرآن به لفظ «بلوی» آمده است و همه به معنی آزمایش است امثال آن در قرآن بسیار است و این ها (این آیات) اثبات آزمایش و «بلوی» است. زیرا خدای عزّوجلّ مردم را بیهوده نیافریده است و آن ها را سرخود رها نکرده و حکمت خود را بازیچه نشان نداده است.

3-1- امام صادق علیه السلام- خداوند او را در رؤیایش با ذبح کردن پسرش، اسماعیل علیه السلام آزمود.

بخش 2: با دستوراتی؛

1-2- امام صادق علیه السلام- در کتاب النبوة در حدیثی مرفوع از مفضل آمده است از امام صادق علیه السلام پرسیدم این کلمات چیست؟ فرمود: همان کلماتی است که آدم از پروردگارش یاد گرفت؛ به واسطه ی آنان توبه کرد و توبه اش پذیرفته شد و آن این است که گفت: «پروردگارا از تو می خواهم به حق محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام، فاطمه علیها السلام، حسن علیه السلام و حسين علیه السلام توبه مرا بپذیری»! خدا نیز توبه اش را قبول کرد؛ که او توبه پذیر و مهربان است».

2-2- امام صادق علیه السلام- اما یکی از معانی کلمات همان است که قبلاً ذکر کردیم [که معصومین علیهم السلام مصداق آن کلماتند] و یکی از آن کلمات [که ابراهیم از عهده آن برآمد]، شناخت [ابراهیم علیه السلام] نسبت به قدیم بودن خدا توحید او و منزه دانستن او از مثل و شبیه داشتن بود؛ تا آن جا که وقتی ابراهیم به ستاره ماه و خورشید نگریست با توجه به غروب و افول کردن آن ها، به علت آنان استدلال کرد و سپس خداوند به او آموخت که حکم کردن به واسطه ی [احوال] وجود. ستارگان، غلط است.

3-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- جبرئیل علیه السلام با هفت کلمه به نزد من آمد و آن کلماتی است که خداوند فرمود: ﴿وَ إِذِ ابْتَلَى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَعَهُنَّ﴾ و به من امر کرد که آن را به شما بیاموزم و آن هفت کلمه ی عبرانی از تورات است. برای علی ابن ابی طالب به این صورت آن ها را بیان فرمود: یا الله یا رحمان یا رب یا ذالجلال و الإكرام يا نور السماوات والارض يا قريب یا مجیب تا این که فرمود: زمانی که جبرئیل النازل شد ابراهیم علیه السلام از او پرسید: «چگونه [و با چه آدابی] به آن ها [آن اسم ها] (خدا) خوانده شود»؟ جبرئیل له:گفت ماه رجب را روزه بدار تا این که به هفت شب آخر آن گاه برخیز و دو رکعت نماز با قلبی خائف به جای آور و از خداوند ولایت، مساعدت، ماه برسی؛ عافیت، رفعت در دنیا و آخرت و نجات از آتش دوزخ را مسالت نما».

ص: 655

4-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿أَنَّهُ تَعَالَى أَمَرَ بِمَنَاسِكِ الْحَجِّ الْوُقُوفِ بِعَرَفَةَ وَالْمَشْعَرِ وَالْإِفَاضَةِ وَ رَمْى الْحِمَارِ وَالطَّوَافِ وَ السَّعْى وَ غَيْرِ ذَلِكَ مِنْ مَنَاسِكِهِ﴾. (1)

5-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّهُ ابْتَلَاهُ بِثَلَاثِينَ خَصْلَةً مِنْ شَرَايِعِ الْإِسْلَامِ لَمْ يَبْتَلِ أَحَداً بِهَا فَأَقَامَهَا كُلَّهَا إِلَّا إبراهيم علیه السلام أَتَمَهُنَّ وَ كَتَبَ لَهُ الْبَرَاءَةَ فَقَالَ: وَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام الَّذِي وَفَّى وَهِيَ عَشَرَةٌ فِي سُورَةِ بَرَاءَة التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ إِلَى آخِرِهَا وَ عَشَرَةٌ فِي الْأَحْزَابِ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ إِلَى آخِرِهَا وَعَشَرَةٌ فِي سُورَة الْمُؤْمِنِينَ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ إِلَى قَوْلِهِ أُولئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ وَ رُوِيَ عَشَرَةُ فِي سُورَةِ سَأَلَ سَائِلُ إِلَى قَوْلِهِ وَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ فَجَعَلَهَا أَرْبَعِينَ وَ فِي رِوَايَة ثَالِثَةِ عَن ابْنِ عباس: إِنَّهُ أَمَرَهُ بِمَنَاسِكِ الْحَجِّ﴾. (2)

باب 3: فَأَتَهُنَّ

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْمُفَضَّلَ عَن الصّادق جَعْفَرَ بْن مُحَمَّد الله قال: قُلتُ: يَا ابْنَ رَسُول الله صلی الله علیه و اله فَمَا يَعْنِي عَزَّوَجَلَّ بِقَوْلِهِ فَأَتَتَهُنَّ قَالَ: يَعْنِي أَتَمَهُنَّ إِلَى الْقَائِمِ اثْنَا عَشَرَ إِمَامًا تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الحسين علیه السلام﴾. (3)

2-3- الصّادق علیه السلام- ﴿أتَمَّهُنَّ بِمُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ عَلَى علیه السلام وَ الْأَئِمَّة من ولد على علیه السلام﴾. (4)

3-3- الصّادق علیه السلام- ﴿فَأَتَمَّهَا إِبْرَاهِیمُ وَ عَزَمَ عَلَیْهَا وَ سَلَّمَ لِأَمْرِ اَللَّهِ ﴾. (5)

4-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فَأَتَهُنَّ أَى وَفَى بِهِنَّ﴾. (6)

5-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فَأَقَامَهَا كُلَّهَا إِبْرَاهِيمَ علیه السلام أَتَمَهُنَّ﴾. (7)

باب 4: قالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إماماً

اشاره

1-4- الرّضا علیه السلام- ﴿هَلْ يَعْرِفُونَ قَدْرَ الْإِمَامَةِ وَ مَحَلَّهَا مِنَ الْأُمَّة فَيَجُوزَ فِيهَا اخْتِيَارُهُمْ إِنَّ الْإِمَامَةَ أَجَلُ قَدْراً وَ أَعْظَمُ شَأناً وَ أَعْلَى مَكَانَا وَ أَمْنَعُ جَانِبَاً وَ أَبْعَدُ غَوْراً مِنْ أَنْ يَبْلُغَهَا النَّاسُ بِعُقُولِهِمْ أَوْ يَنَالُوهَا بِآرَائِهِمْ أَوْ يُقِيمُوا إِمَاماً بِاخْتِيَارِهِمْ إِنَّ الْإِمَامَةَ خَصَّ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهَا إِبْرَاهِيمَ الْخَلِيلَ علیه السلام

ص: 656

4-2- ابن عباس رحمه الله علیه- خداوند تعالی در این آیه ابراهیم علیه السلام را به انجام مناسک حج وقوف در عرفات مشعر افاضه رمی جمرات طواف سعی و دیگر مناسک آن امر کرد.

5-2- ابن عباس رحمه الله علیه- پروردگار او (ابراهیم علیه السلام) را به سی خصلت از قوانین اسلام که احدی را با آن نیازموده بود، آزمود و ابراهیم تمامش را به پا داشت تا آزمایش ها را به پایان رساند و خدا خلاصی (موفقیت) از آن ها را به او اعلام کرد پس گفت و ابراهیم علیه السلام کسی است که پایداری کرد و ده خصلت آن در سوره ی توبه آمده است: التائبون العابدون... و ده خصلت دیگر در سوره احزاب: المُسْلِمِينَ وَ المُسلِمات... و ده خصلت دیگر در سوره ی مؤمنون: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ... تا آن جا که می فرماید: أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ و یازده خصلت دیگر در سوره ی معارج؛ آن جا که می فرماید: ﴿وَ الَّذينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ﴾ و با این حساب این توصیف ها را به چهل رساند. و در روایت سوم از ابن عباس اله آمده که خداوند او را به انجام مناسک حج امر کرد.

بخش 3: و او به طور کامل از عهده ی آن ها برآمد.

1-3- امام صادق علیه السلام- مفصل گوید به امام صادق علیه السلام گفتم: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله ! پس معنی این قسمت آیه ی فَأَتَهُنَّ چیست»؟ فرمود: «یعنی آن ها «ائمّه و امامان علیهم السلام) را تا حضرت قائم تکمیل کرد دوازده امامی که نه نفر آن ها از فرزندان حضرت حسين علیه السلامل هستند».

2-3- امام صادق علیه السلام- [معنی این اتمام کلمات برای ابراهیم] یعنی آن ها را به وسیله ی محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام و- ائمه ی علیهم السلام از فرزندان علی علیه السلام- تکمیل کرد.

3-3- امام صادق علیه السلام- ابراهیم آن ها را به اتمام رساند و تصمیم بر انجام آن گرفته و تسلیم امر پروردگار شد.

4-3- ابن عباس رحمه الله علیه- فَأَتَمهُنَّ یعنی به آن ها پایدار ماند.

5-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ابراهیم برای انجام تمامی دستورات قیام کرد و آن ها را به اتمام رساند.

بخش 4: خداوند به او فرمود: «من تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم».

1-4- امام رضا علیه السلام- آیا مردم به مقام امامت و جایگاه آن در امّت آن چنان پی برده اند و شناخت دارند که انتخاب [صاحب منصب امامت] برای آنان مجاز باشد؟ بی تردید امامت جایگاهی جلیل تر، شأنی عظیم تر مکانی بلندتر جانبی منیع تر و باطنی عمیق تر از آن دارد که مردم به کمک عقل و نظر خود به آن رسند یا آن که به اختیار خود امامی را منصوب کنند. امامت منزلتی است که خداوند ابراهیم خلیل علیه السلام را پس از نبوّت و مقام خلیل اللهی، در مرحله ی سوم بدان

ص: 657

بَعْدَ النُّبُوَّةِ وَالْحُلَّةِ مَرْتَبَةٌ ثالِثَةٌ و فَضيلَةٌ شَرَّفَهُ بِهَا وَ أَشَادَ بِهَا ذِكْرَهُ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إماماً فقال الخليل علیه السلام سُرُوراً بهَا وَمِنْ ذُرِّيَّتِي﴾. (1)

2-4- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ اتَّخَذَ إِبْرَاهِيمَ عَبْداً قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَهُ نَبِيَا وَ اتَّخَذَهُ نَبِيَا قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَهُ رَسُولًا وَ اتَّخَذَهُ رَسُولًا قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَهُ خَلِيلًا وَاتَّخَذَهُ خَلِيلًا قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَهُ إِمَامًا فَلَمَّا جَمَعَ لَهُ هَذِهِ الْأَشْيَاءَ وَ قَبَضَ يَدَهُ قَالَ لَهُ يَا إِبْرَاهِيمُ * إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامَا فَمِنْ عِظَمِهَا فِي عَيْنِ إبْرَاهِيمَ علیه السلام قَالَ يَا رَبِّ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾. (2)

3-4- الصّادق علیه السلام- ﴿الأَنْبِيَاءُ وَ الْمُرْسَلُونَ عَلَى أَرْبَعِ طَبَقَات... وَالَّذِي يَرَى فِي نَوْمِهِ وَ يَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ يُعَايِنُ فِی اَلْیَقَظَهِ وَ هُوَ إِمَامٌ مِثْلُ أُولِی اَلْعَزْمِ، وَ قَدْ کَانَ إِبْرَاهِیمُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ نَبِیّاً وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ حَتَّی قَالَ اَللَّهُ: إِنِّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً﴾. (3)

4-4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿لَمَّا عَزَمَ إِبْرَاهِيمُ عَلَى ذَبْحِ ابْنِهِ وَسَلَّمَا لِأَمْرِ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إماماً﴾. (4)

5-4- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِ اللَّهِ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً قَالَ فَقَالَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّ اسْمَا أَفْضَلُ مِنْهُ لَسَمَّانَا بِهِ﴾. (5)

6-4- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ اللَّهِ مَا فِي الْأَرْضِ مَنْزِلَةُ أَعْظَمَ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ مُفْتَرَضَ الطَّاعَةِ فَقَدْ كَانَ إبْرَاهِيمُ الدَهْراً يَنْزِلُ عَلَيْهِ الْأَمْرُ مِنَ اللهِ وَمَا كَانَ مُفْتَرَضَ الطَّاعَة حَتَّى بَدَا لِلَّهِ أَنْ يُكْرِمَهُ وَ يُعَظُمَهُ فَقَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً﴾. (6)

7-4- الصّادق علیه السلام- ﴿فَلَمَّا عَزَمَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لَهُ ثَوَاباً لَهُ إِلَى أَنْ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً﴾. (7)

8-4- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلَ اللَّهِ علیه السلام دَعَا رَبَّهُ فَقَالَ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنَامَ فَنَالَتْ دَعْوَتُهُ النَّبِيَّ فَأَكْرَمَهُ اللهُ بالنَّبُوَّةَ وَ نَالَتْ دَعْوَتُهُ عَلَى بْن أَبِي

ص: 658

مخصوص ساخته و فضیلتی است که بدان مشرف فرموده و نامش را بلندآوازه ساخته است. [خداوند متعال فرمود: ﴿إِنِّي َجاعِلُكَ لِلنَّاسِ إماماً﴾ ابراهیم از روی شادمانی گفت: «و از فرزندان من نیز [امام قرار می دهی]»؟

2-4- امام باقر علیه السلام- خدا، ابراهیم را ابتدا به بندگی پذیرفت پیش از آن که او را به پیغمبری پذیرد؛ و او را به پیغمبری پذیرفت پیش از آن که به رسالتش گیرد؛ و به رسالتش گرفت، پیش از آن که خلیلش گیرد؛ و خلیلش گرفت پیش از آن که امامش گیرد و چون این مقامات را برایش فراهم نمود امام پنج انگشت خود را برای نمودن این پنج مقام جمع کرد به ابراهیم گفت: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً﴾ از بس این مرتبت در چشم ابراهیم بزرگ آمد، گفت: پروردگارا و از فرزندان من هم امام قرار دهی؟ خداوند فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی رسد.

3-4- امام صادق علیه السلام- پیغمبران و رسولان چهار طبقه هستند... آن که در خواب می بیند و صدا را می شنود و در حال بیداری نیز می بیند امام است مانند پیامبران اولوالعزم؛ چنان چه حضرت ابراهیم علیه السلام، پیامبر صلی الله علیه و آله بود ولی امام نبود تا آن که خداوند فرمود: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً﴾.

4-4- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- آن گاه که ابراهیم الی تصمیم گرفت فرزندش را ذبح کند و هر دو تسلیم امر خدا شدند، خداوند فرمود: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً﴾.

5-4- امام صادق علیه السلام- درباره ی آيه ى إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً فرمود: «اگر خداوند بهتر از این اسم (امام)، اسمی را می دانست ما را به آن نام می نامید».

6-4- امام صادق علیه السلام- به خدا قسم در روی زمین مقامی بالاتر از مفترض الطاعة بودن (کسی که اطاعت او واجب است). نیست ابراهیم یه مدت ها بود که از طرف خدا به او وحی می شد؛ ولی مفترض الطاعة نبود تا بالأخره خداوند خواست او را گرامی داشته و عظمت بخشد؛ پس فرمود: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً﴾.

7-4- امام صادق علیه السلام- پس آن گاه که ابراهیم علیه السلام بر ذبح فرزندش مصمّم شد، خداوند بلندمرتبه به عنوان ثواب و جزای این تصمیم فرمود: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً﴾.

8-4- امام باقر علیه السلام- ابراهیم خلیل علیه السلام پروردگارش را خواند و گفت: «پروردگارا! این سرزمین (مکه) را امن قرار بده و من و فرزندان مرا از پرستش بت ها دور نگاه دار»! پس خواسته ی او به پیامبر صلی الله علیه و آله است رسید و خداوند مقام نبوت را به او بخشید و همچنین خواسته و دعای او به علیّ بن

ص: 659

طالب علیه السلام فَاخْتَصَّهُ [فاستخصه] اللَّهُ بِالْإِمَامَة وَالْوِصَايَة وَقَالَ اللَّهُ [تَعَالَى] يَا إِبْرَاهِيمُ علیه السلام إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إماما﴾. (1)

9-4- الصّادق علیه السلام- ﴿قَدْ كَانَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام نَبِيّاً وَ لَيْسَ بِإِمَامٍ حَتَّى قَالَ اللهُ: إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إماما﴾. (2)

باب 5: قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي

1-5- الصّادق علیه السلام- ﴿فَعَرَفَ إِبْرَاهِيمُ مَا فِيهَا مِنَ الْفَضْلِ فَقَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي﴾. (3)

2-5- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿أَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَى إِبْرَاهِيمَ علیه السلام إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماما فَاسْتَخَفَ إبْراهِيمَ علیه السلام الْفَرَحُ فَقَالَ يَا رَبِّ وَمِنْ ذُرِّيَّتي [أئمة] مثلى﴾. (4)

باب 6: قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ

اشاره

1-6- الصّادق علیه السلام- عَنِ الْمُفَضَّلَ بْن عُمَرَ قَالَ: سَأَلْت وَ الْعَهْدُ عَهْدُ الْإِمَامَةِ لَا يَنَالُهُ ظَالِمُ قَالَ: يَا مُفَضَّلُ وَ مَا عِلْمُكَ بِأَنَّ الظَّالِمَ لَا يَنَالُ عَهْدَ الْإِمَامَةِ؟ قَالَ الْمُفَضَّلُ: يَا مَوْلَايَ لَا تَمْتَحِنِّي بِمَا لَا طَاقَةَ لِي بِهِ وَ لَا تَخْتَبِرْنِي وَلَا تَبْتَلِنِي فَمِنْ عِلْمِكُمْ عَلِمْتُ وَمِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَيْكُمْ أَخَذْتُ قَالَ الصّادق علیه السلام طي: صَدَقْتَ يَا مُفَضَلُ وَ لَوْلَا اعْتِرَافُ بِنِعْمَةِ اللَّهِ عَلَيْكَ فِي ذَلِكَ لَمَا كُنْتَ هَكَذَا فَأَيْنَ يَا مُفَضَلُ الْآيَاتِ مِنَ الْقُرْآنِ فِي أَنَّ الْكَافِرَ ظَالِمُ؟ قَالَ: نَعَمْ يَا مَوْلايَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ وَالْكَافِرُونَ هُمُ الْفَاسِقُونَ وَ مَنْ كَفَرَ وَ فَسَقَ وَ ظَلَمَ لَا يَجْعَلُهُ اللَّهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً قَالَ الصّادق: أَحْسَنْتَ يَا مُفَضَلُ فَمِنْ أَيْنَ قُلْتَ برَجْعَتِنَا وَ مُقَصِّرَةً شِيعَتِنَا تَقُولُ مَعْنَى الرَّجْعَة أَنْ يَرُدُّ اللَّهُ إِلَيْنَا مُلْكَ الدُّنْيَا وَ أَنْ يَجْعَلَهُ لِلْمَهْدِي وَيْحَهُمْ مَتَى سُلِيْنَا الْمُلْكَ حَتَّى يُرَدَّ عَلَيْنَاءِ قَالَ الْمُفَضَّلُ: لَا وَاللَّهِ وَمَا سُلِبْتُمُوهُ وَ لَا تُسْلَبُونَهُ لِأَنَّهُ مُلْكُ النَّبُوَّةَ وَالرِّسَالَةِ وَالْوَصِيَّة وَالْإِمَامَة﴾. (5)

2-6- الصّادق علیه السلام- ﴿أَيْ إِنَّمَا هِيَ ذُرِّيَّتُكَ لَا يَكُونُ فِي غَيْرِهِم﴾. (6)

ص: 660

ابی طالب علیه السلام رسید و خداوند مقام امامت و وصایت را مختص او گرداند و خداوند بلندمرتبه در قرآن فرمود: ای ابراهیم علیه السلام إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً.

9-4- امام صادق علیه السلام- حضرت ابراهیم پیامبر صلی الله علیه و آله بود ولی امام نبود این ادامه داشت تا آن که خداوند فرمود: إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إماما.

بخش 5: ابراهیم گفت: از دودمان من [نیز امامانی قرار بده]».

1-5- امام صادق علیه السلام- ابراهیم علیه السلام به فضل و برتری ای که در مقام امامت بود، پی برد و لذا به خداوند عرض کرد و از فرزندان من هم [امام قرار می دهی]؟

2-5- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند به ابراهيم علیه السلام خبر داد: إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إماماً شادمانی ابراهیم علیه السلام را در برگرفت و گفت و از فرزندان من هم [امام قرار می دهی]؟

بخش 6: خداوند فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی رسد [مگر آن ها که شایسته اند]».

1-6- امام صادق علیه السلام- از مفضل بن عمر نقل شده از امام صادق علیه السلام قلب پرسیدم عهدی که در این آیه ذکر شده، منصب امامت است که به ظالمین نمی رسد؟ حضرت پرسید: «ای مفصل از کجا دانستی که ظالم به عهد خدا و منصب امامت نمی رسد؟ عرض کرد: «آقا! مرا به چیزی که طاقت آن ندارم امتحان نفرمایید زیرا آن چه تاکنون آموخته ام از علم شما بوده و از فضیلتی که خدا به شما عطا فرموده، استفاده کرده ام حضرت الله فرمود: ای مفضل! راست گفتی؛ ای مفضل اگر به نعمت خداوند که به تو روزی نموده اعتراف نمی کردی چنین نبودی آیا می دانی کدام آیات قرآن است که کافر را ظالم دانسته است؟ عرض کرد «آری این آیه است: الْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ... کسی که کافر و فاسق و ظالم باشد خدا او را پیشوای مردم قرار نمی دهد». حضرت علیه السلام فرمود: «احسنت ای مفضّل رجعت ما را از کجا دانستی؟ شیعیان مقصر ما می گویند معنی رجعت این است که خداوند سلطنت دنیا را به ما برمی گرداند و آن را برای مهدی ما قرار می دهد وای بر آن شیعیان کی سلطنت از ما گرفته شده که بخواهد به ما برگردد!؟ [همواره خدا فقط ما را به این نصب گمارده] مفضل گفت: نه به خدا سلطنتی که از جانب خدا به شما داده شده از شما سلب نگردیده و سلب نخواهد شد؛ زیرا آن سلطنت سلطنت نبوت پیغمبری جانشینی پیغمبر و منصب امامت است».

2-6- امام صادق علیه السلام- این مقام شایسته ی ذریّه علیهم السلام توست؛ نه دیگران که ستمگرند.

ص: 661

3-6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ أَى الْمُشْرِكِينَ لِأَنَّهُ سَمَّى الشِّرْكَ ظُلْماً بِقَوْلِهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ فَلَمَّا عَلِمَ إِبْرَاهِيمُ أَنَّ عَهْدَ اللَّهِ تَبَارَكَ اسْمُهُ بِالْإِمَامَة لَا يَنَالُ عَبَدَةَ الْأَصْنَامِ قَالَ وَاجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنَامَ﴾. (1)

4-6- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أَنْ لَا يَكُونُ بِعَهْدِي إِمَامُ ظَالِمُ﴾. (2)

5-6- الرّضا علیه السلام- ﴿أنَّ آيَةَ لَا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ أَبْطَلَتْ إِمَامَةَ كُلِّ ظَالِمٍ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ جَعَلَهَا اللَّهُ فِي أَهْلِ الصَّفْوَة وَ الطَّهَارَة﴾. (3)

6-6- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿العَهْدُ الإِمَامَةُ﴾. (4)

7-6- الباقر علیه السلام- ﴿أَنْ لَا يَكُونُ إِمَاماً ظَالِماً﴾. (5)

8-6- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا يَكُونُ السَّفِيهُ إِمَامَ التَّقِيُّ﴾. (6)

9-6- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ عَبَدَ صَنَمَا أَوْ وَثَنَا لَا يَكُونُ إِمَاماً﴾. (7)

10-6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ علیه السلامِ إِنِّي لَا أَعْطِي لَكَ عَهْداً لَا أَفِيلَكَ بِهِ قَالَ: يَا رَبِّ مَا الْعَهْدُ الَّذِي لَا تَفِي لِى بِهِ؟ قَالَ: لَا أَعْطِيكَ عَهْداً لِظَالِمِ مِنْ ذُرِّيَّتِكَ قَالَ: يَا رَبِّ وَ مَنِ الظَّالِمُ مِنْ وَلْدِى لَا يَنَالُ عَهْدِي [الَّذِي لَا يَنَالُ عَهْدِكَ؟ قَالَ: مَنْ سَجَدَ لِصَنَمِ مِنْ دُونِي لَا أَجْعَلُهُ إِمَاماً أَبَداً وَ لَا يَصِحُ أَنْ يَكُونَ إِمَاماً﴾. (8)

11-6- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿الظَّالِمُ مَنْ أَشْرَكَ بِاللَّهِ وَ ذَبَحَ لِلْأَصْنَامِ فَلَمْ يَبْقَ أَحَدُ مِنَ الْقُرَيْشِ وَ الْعَرَبِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُبْعَثَ النَّبِي إِلَّا وَقَدْ أَشْرَكَ بِاللَّهِ وَ عَبَدَ الْأَصْنَامَ وَ ذَبَحَ لَهَا مَا حَلَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ على بن أبي طالب فَإِنَّهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَجْرِىَ عَلَيْهِ الْقَلَمُ أَسْلَمَ فَلَا يَكُونُ إِمَامُ أَشْرَكَ بِاللَّهِ وَ ذَبَحَ لِلْأَصْنَامِ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾. (9)

ص: 662

3-6- امام علی علیه السلام- عهد من (نمایندگی من) به ظالمین نمی رسد؛ یعنی به مشرکین نمی رسد؛ چرا که خداوند بنا بر این سخنش همانا ،شرک ظلمی عظیم است. شرک را ظلم می نامد. لذا هنگامی که ابراهیم فهمید که امامت یعنی همان عهد خداوند به بت پرستان نمی رسد فرمود خداوندا من و فرزندان مرا از پرستش بتان دور نگاه دار!

4-6- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- امام ظالم جانشین و نماینده ی من نمی باشد.

5-6- امام رضا علیه السلام- به درستی که آیه ی لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ امامت هر ظالمی را تا روز قیامت باطل می کند و امامت را در میان برگزیدگان و پاکان قرار داده است.

6-6- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- عهد در این آیه، همان امامت است.

7-6- امام باقر علیه السلام- یعنی امام علیه السلام نمی تواند ظالم باشد.

8-6- امام صادق علیه السلام- کسی که نادان باشد نمی تواند امام پرهیزکاران شود.

9-6- امام صادق علیه السلام- هرکس که بتی یا تندیسی را بپرستد امام نخواهد بود.

10-6- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند به او ابراهیم خطاب نمود که من پیمانی با تو نخواهم بست که به آن وفا نکنم. او عرض کرد: کدام» پیمان است که برایم وفا نخواهی کرد؟ فرمود: «این مقام را به ستمگران نژاد تو نخواهم داد عرض کرد: خدایا ستمگران نژادم که به این مقام نمی رسند چه کسانی هستند؟ فرمود هر که بت پرستی ،کند هرگز او را امام نخواهم کرد و او شایسته امامت نیست.

11-6- ابن عباس رحمه الله علیه- ظالم کسی است که به خدا شرک ورزیده و برای بتان قربانی کند و هیچ کس در میان قریش و اعراب قبل از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله یافت نمی شد که به خدا شرک نورزیده باشد بتان را نپرستیده باشد و برایشان قربانی نداده باشد؛ مگر علی بن ابی طالب علیه السلام که او حقیقتاً پیش از آن که به سن تکلیف برسد اسلام آورد پس امامی وجود ندارد که به خدا شرک ورزیده و برای بتان قربانی کند؛ زیرا خداوند بلند مرتبه فرمود: قَالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ.

ص: 663

قوله تعالى: ﴿وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْناً وَ اتَّخَذُوا مِنْ مَقامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلَّى وَ عَهِدْنا إلى إِبْراهيمَ وَإِسْماعِيلَ أَن طَهَرا بَيْنِي لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾ (125)

باب 1: وَإِذْ جَعَلْنَا البَيْتَ

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ الْحَجَرَ لَآدَمَ علیه السلام وَ كَانَ الْبَيْتَ﴾. (1)

باب 2: مَثابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْناً

1-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿المَثَابَةُ العُودُ إِلَيهِ﴾. (2)

2-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿كَبَيْتِ اللَّهِ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً وَ مَنْ رَغِبَ عَنْهُ كَانَ كَافِراً، قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْناً﴾. (3)

3-2- السجّاد علیه السلام- ﴿عَن الثَّمَالِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ لِمَ صَارَ الطَّوَافُ سَبْعَةَ أَشْوَاطِ؟ قَالَ: لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَالَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً فَرَدُّوا عَلَى اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَقَالُوا أَتَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ قَالَ اللَّهُ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لا تَعْلَمُونَ وَ كَانَ لَا تُبُهُمْ عَنْ نُورِهِ فَحَجَبَهُمْ عَنْ نُورِهِ سَبْعَةَ آلَافِ عَام فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ سَبْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ فَرَحِمَهُمْ وَ تَابَ عَلَيْهِمْ وَجَعَلَ لَهُمُ الْبَيْتَ الْمَعْمُورَ الَّذِي فِي السَّمَاءِ الرَّابِعَة فَجَعَلَهُ مَثَابَةً وَ أَمْناً وَ وَضَعَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ تَحْتَ الْبَيْتِ الْمَعْمُور فَجَعَلَهُ مَثَابَهُ لِلنَّاسِ وَأَمْناً فَصَارَ الطَّوَافُ سَبْعَةَ أَشْوَاطِ واجباً عَلَى الْعِبَادِ لِكُلِّ أَلْفِ سَنَةٍ شَوْطاً وَاحِداً﴾. (4)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَإِذَا دَخَلْتَ الْمَسْجِدَ فَارْفَعْ يَدَيْكَ وَ اسْتَقْبِلِ الْبَيْتَ وَ قُل... اللَّهُمَّ إِنِّي أَشْهَدُ أنَّ هَذَا بَيْتُكَ الْحَرَامُ الَّذِي جَعَلْتَهُ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْنَا مُبَارَكًا وَ هُدَى﴾. (5)

باب 3: وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلَّى

اشاره

ص: 664

و [به یادآورید] هنگامی که خانه کعبه را محلّ بازگشت [و اجتماع] مردم و مرکز امن قرار دادیم و به مردم گفتیم از مقام ابراهیم عبادتگاهی برای خود انتخاب کنید. و از ابراهیم و اسماعیل پیمان گرفتیم که خانه ی مرا برای طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان سجده گزار «نمازگزاران پاکیزه سازید» (125)

بخش 1: و [به یادآورید] هنگامی که خانه ی کعبه را قرار دادیم.

اشاره

1-1- امام صادق علیه السلام- خداوند سنگی برای آدم فرو فرستاد که همان خانه ی خدا بود.

بخش 2: محل بازگشت و اجتماع مردم و مرکز امن؛

1-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- مَثابَةً به معنای بازگشتن به آن است.

2-2- امام علی علیه السلام- مانند خانه خدا که اگر کسی در آن وارد شود ایمن است و کسی که از آن روی بگرداند کافر است خداوند می فرماید: وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْناً.

3-2- امام سجّاد علیه السلام- از ثمالی نقل شده است گفتم: چرا طواف هفت دور است؟ فرمود چون خداوند تبارک و تعالی به فرشته ها فرمود: من در زمین جانشینی برای خود می گذارم و آن ها در برابر خداوند تبارک و تعالی گفتند: آیا در آن کسی را می گذاری که تباهی انگیزد و خونریزد؟ خدا فرمود: من آن چه را شما نمی دانید می دانم و پیش از آن آنان (ملائکه) را از نور خود محجوب نکرده بود و پس از آن به جرم این اعتراض هفت هزار سال آن ها را از نورش محجوب ساخت؛ تا این که آنان هفت هزار سال به عرش خدا پناه برده و تضرع کردند] پس به آن ها مهر ورزیده و توبه شان را پذیرفت و بیت المعمور را در آسمان چهارم برایشان ساخت تا پایگاه و مأمن آن ها باشد و خانه کعبه را زیر بیت المعمور و آن را پایگاه قرار داد و به ازای هر هزار سال طواف ملائکه یک طواف بر انسان ها واجب شد؛ پس طواف هفت بار شد.

4-2- امام صادق علیه السلام- و چون به مسجدالحرام داخل شدی دستانت را بالا برده و به سمت خانه ی خدا پیشرو و بگو بار الهی شهادت می دهم که این خانه حرمت نهاده [کعبه ی] توست که آن را برای مردم محل رجوع و جایگاه امن و پر برکت و مایه ی هدایت برای جهانیان قرار دادی».

بخش 3: و [به مردم گفتیم:] از مقام ابراهیم عبادتگاهی برای خود انتخاب کنید.

ص: 665

1-3- الرّسول صلی الله علیه- ﴿صَلَاةُ فِي مَسْجِدِي تَعْدِلُ أَلْفَ صَلَاةِ فِي غَيْرِهِ وَصَلَاةُ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ تَعْدِلُ أَلْفَ صَلَاةٍ فِي مَسْجِدِي ثُمَّ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ فَضَّلَ مَكَةً وَ جَعَلَ بَعْضَهَا أَفْضَلَ مِنْ بَعْض فَقَالَ تَعَالَى وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلَّى﴾. (1)

2-3- الباقر علیه السلام- ﴿ثُمَّ نَفَذَ إِلَى مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ فَقَرَأَ وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى فَصَلَّى فَجَعَلَ الْمَقَامَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْبَيْتِ فَكَانَ أَبي يَقُولُ وَ لَا أَعْلَمُهُ ذَكَرَهُ إِلَّا عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم كَانَ يَقْرَأُ فِي الرَّكْعَتَيْنِ قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثُمَّ رَجَعَ إِلَى الرُّكْنِ فَاسْتَلَمَهُ ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْبَابِ إِلَى الصَّفَا﴾. (2)

3-3- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ سَأَلَهُ عَنْ رَجُلٍ نَسِيَ رَكْعَتَيْ طَوَافِ الْفَرِيضَة حَتَّى يَخْرُجُ فَقَالَ يُوَكَّلُ قَالَ ابْنُ مُسْكَانَ وَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ إِنْ كَانَ جَاوَزَ مِيقَاتَ أَهْلِ أَرْضِهِ فَلْيَرْجِعْ وَلْيُصَلِّهِمَا فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلَّى﴾. (3)

4-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْأَبْزَارِي قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ نَسِيَ فَصَلَّى رَكْعَتَيْ طَوافِ الْفَرِيضَةِ فِي الْحِجْرِ. قَالَ: يُعِيدُهُمَا خَلْفَ الْمَقَامِ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلَّى يَعْنِي بِذَلِكَ رَكْعَتَيْ طَوَافِ الْفَرِيضَةِ﴾. (4)

5-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أبي بصير قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ عَنْ رَجُل نَسِيَ أَنْ يُصَلِّى رَكْعَتَيْ طَوافِ الْفَرِيضَةِ خَلْفَ الْمَقَامِ وَ قَدْ قَالَ اللهُ تَعَالَى وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلَّى حَتَّى ارْتَحَلَ فَقَالَ: إِنْ كَانَ اَرْتَحَلَ فَإِنِّي لَا أَشْقُ عَلَيْهِ وَ لَا أَمْرُهُ أَنْ يَرْجِعَ وَلَكِنْ يُصَلَّى حَيْثُ يَذْكُرُ﴾. (5)

6-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي الصَّبَاحِ الْكِنَانِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُل نَسِيَ أَنْ يُصَلَّى الرَّكْعَتَيْنِ عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ الفِي طَوافِ الْحَجِّ وَالْعُمْرَةِ. فَقَالَ: إِنْ كَانَ بِالْبَلَدِ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّی وَ إِنْ کَانَ قَدِ اِرْتَحَلَ فَلاَ آمُرُهُ أَنْ یَرْجِعَ﴾. (6)

ص: 666

1-3- پیامبر صلی الله علیه و آله- یک نماز در مسجد من مساوی با هزار نماز در غیر آن بوده و نماز در مسجد الحرام مساوی با هزار نماز در مسجد من می باشد... حق تعالی مکه را بر سایر بقاع تفضیل داد و برخی از نواحی آن را بر بعضی دیگر برتر قرارداد؛ فرمود: ﴿وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلَّى﴾

2-3- امام باقر علیه السلام- سپس به سوی مقام ابراهیم علیه السلام حرکت کرده و [این آیه را] خواند وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلَّى پس نماز خوانده و مقام ابراهیم علیه السلام را بین خود و بین خانه کعبه قرارداد و پدرم می گفت من چنین داستانی را در مورد کسی جز پیامبر صلی الله علیه و آله نشنیده ام و ایشان در دو رکعت ،نماز سوره کافرون و سوره ی توحید را می خواند؛ آن گاه به سوی رکن بازگشته و و آن را لمس می فرمود؛ سپس از در به سوی کوه صفا خارج می شد».

3-3- امام صادق علیه السلام- ابن مسکان می گوید از حضرت درباره ی حکم کسی که دو رکعت نماز واجب حج را فراموش کند و از حج به وطن خود بازگردد سؤال کردم حضرت فرمود: «باید کسی را نائب از طرف خود بگیرد تا آن را بخواند در حدیث دیگری هست که حضرت فرمود: «اگر از حد میقات هموطنان خود عبور کرده باشد باید برگردد و آن دو رکعت را به جای آورد. زیرا خداوند متعال می فرماید: ﴿وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهيمَ مُصَلَّى﴾.

4-3- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام حکم اعمال کسی را پرسیدم که دو رکعت نماز طواف واجب را از روی فراموشی داخل حجر اسماعیل خوانده باشد؛ حضرت فرمودند: «باید آن دو رکعت را دوباره پشت سر مقام ابراهیم بخواند؛ زیرا خداوند می فرماید: ﴿وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهيمَ مُصَلَّی﴾ که منظور از آن دو رکعت نماز طواف واجب است.

5-3- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام حکم کسی را پرسیدم که خواندن دو رکعت نماز طواف واجب را پشت سر مقام ابراهیم فراموش کند؛ در حالی که خداوند متعال فرمود: ﴿وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلَّی﴾ و پس از آن عزیمت کند. [و به شهر خود بازگردد] حضرت فرمود: «اگر عزیمت کرده باشد به او سخت نمی گیرم و او را امر نمی کنم تا بازگردد؛ ولی هرجایی که یادش آمد، باید نماز را بخواند.

6-3- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام درباره حکم کسی پرسید که نماز دو رکعتی حج را در پیشگاه مقام ابراهیم در طواف حج و عمره فراموش کرده باشد؛ حضرت فرمود: «اگر در همین سرزمین (مکه) باشد باید آن نماز دو رکعتی را در پیشگاه مقام ابراهیم علیه اللسام بخواند؛ چرا که خداوند عزّوجلّ فرمود: وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلَّی ولی اگر از این سرزمین عزیم-ت ک-رده است به او امر نمی کنم که بازگردد.

ص: 667

7-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْحَلَبِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُل طَافَ بِالْبَيْتِ طَوَافَ الْفَرِيضَةِ فِي حَجِّ كَانَ أَوْ عُمْرَةً وَ جَهِلَ أَنْ يُصَلِّيَ رَكْعَتَيْنِ عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ. قَالَ: يُصَلِّيهَا وَلَوْ بَعْدَ أَيَّامٍ لِأَنَّ اللَّهَ يَقُولُ وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلَّى﴾. (1)

8-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ صَفْوَانَ بْن يَحْيَى لَيْسَ لِأَحَدٍ أَنْ يُصَلَّى رَكْعَتَيْ طَوَافِ الْفَرِيضَةِ إِلَّا خَلْفَ الْمَقَامِ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلَّى فَإِنْ صَلَّيْتَهُمَا فِي غَيْرِهِ فَعَلَيْكَ إِعَادَةُ الصَّلَاة﴾. (2)

9-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿الحَجُّ كُلُّهُ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام﴾. (3)

10-3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنِ الْمُنْذِرِ الثَّوْرِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْحَجَرِ؟ فَقَالَ: نَزَلَتْ ثَلَاثَةُ أَحْجَارٍ مِنَ الْجَنَّةِ الْحَجَرُ الْأَسْوَدُ اسْتَوْدَعَهُ إبْرَاهِيمَ وَ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ اللهِ وَ حَجَرُ بَنِي إِسْرَائِيلَ. قَالَ أَبُو جَعْفَرَ: إِنَّ اللَّهَ اسْتَوْدَعَ إِبْرَاهِيمَ الْحَجَرَ الْأَبْيَضَ وَكَانَ أَشَدَّ بَيَاضِا مِنَ الْقَرَاطِيسِ فَاسْوَدَّ مِنْ خَطَايَا بَنِي آدَمَ ﴾. (4)

11-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿لَمَّا أَتَى إِبْرَاهِيمُ الله بإِسْمَاعِيلَ وَ هَاجَرَ فَوَضَعَهُمَا بِمَكَّةَ وَأَنَتْ عَلَى ذَلِكَ مَدَّهُ وَ نَزَلَها الجرهميون و تزوج إسْمَاعِيلُ إمْرَأَةَ مِنْهُمْ وَ مَانَتْ هَاجَرُ وَ اسْتَأْذَنَ إبْرَاهِيمُ علیه السلام سَارَة أَنْ يَأْتِيَ هَاجَرَ فَأَذِنَتْ لَهُ وَ شَرَطَتْ عَلَيْهِ أَنْ لَا يَنْزِلَ؟ فَقَدِمَ إِبْرَاهِيمُ الله وَقَدْ مَاتَتْ هَاجَرُ فَذَهَبَ إِلَى بَيْتِ إِسْمَاعِيلَ فَقَالَ لِامْرَأَتِهِ: أَيْنَ صَاحِبُكَ؟ قَالَتْ لَهُ: لَيْسَ هَاهُنَا، ذَهَبَ يَتَصَيَّدُ وَ كَانَ إِسْمَاعِيلُ يَخْرُجُ مِنَ الْحَرَم يَتَصَيَّدُ وَ يَرْجِعُ، فَقَالَ لَهَا إِبْرَاهِيمُ الله هَلْ عِنْدَكَ ضِيَافَةُ؟ قَالَتْ لَيْسَ عِنْدِي شَيْءٌ وَ مَا عِنْدِى أَحَدُ فَقَالَ لَهَا إِبْرَاهِيمُ علیه السلام: إِذَا جَاءَ زَوْجُكِ فَاقْرَتَيهِ السَّلَامَ وَ قُولِى لَهُ فَلْيُغَيرْ عَتَبَةَ بَابِهِ وَ ذَهَبَ إِبْرَاهِيمُ الله فَجَاءَ إِسْمَاعِيلَ الله وَوَجَدَ رِيحَ أبيهِ فَقَالَ لِامْرَأَتِهِ: هَلْ جَاءَكَ أَحَدُ قَالَتْ: جَاءَنِي شَيْخُ صِفَتُهُ كَذَا وَكَذَا كَالْمُسْتَخِفَة بِشَأْنِهِ. قَالَ: مَا قَالَ لَكَ؟ قَالَتْ: قَالَ لِي إِقْرَنِي زَوْجَكِ السَّلَامَ وَ قُولِى لَهُ فَلْيُغَيِّرُ عَتَبَةَ بَابِهِ. فَطَلَّقَهَا وَ تَزَوَّجَ أَخْرَى فَلَبتَ إِبْرَاهِيمُ مَا شَاءَ اللهُ أنْ يَلْبَتَ ثُمَّ اسْتَأْذَنَ سَارَةَ أَنْ يَزُورَ إِسْمَاعِيلَ العظيم فَأَذِنَتْ لَهُ وَ اشْتَرَطَتْ عَلَيْهِ أَنْ لَا يَنْزِلَ فَجَاءَ إِبْرَاهِيمُ الحَتَّى انْتَهَى إِلَى بَابِ إِسْمَاعِيلَ اللَّهِ فَقَالَ لِامْراتِهِ: أَيْنَ صَاحِبُكَ؟ قالَتْ: يَتَصَيَّدُ وَ هُوَ يَجِيتُنِي الْآنَ إِنَّ شَاءَ اللهُ فَانْزِلَ يَرْحَمُكَ اللَّهُ. فَقَالَ

ص: 668

7-3- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «حکم کسی که طواف واجب خانه ی خدا را- چه در حج و چه در عمره- انجام داده باشد ولی به این مسئله آگاه نباشد که باید دو رکعت نماز در پیشگاه مقام ابراهیم بخواند چیست»؟ حضرت فرمود: «باید آن را به جای آورد؛ اگر چه پس از چند روز باشد؛ زیرا خداوند می فرماید و اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهيمَ مُصَلَّى». امام صادق علیه السلام از امام صادق علیه السلام نقل شده است همه باید دو رکعت نماز طواف واجب را پشت سر مقام ابراهیم به جای آورند؛ چرا که خداوند فرمود: وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلَّى پس اگر آن دو رکعت را در مکان دیگری به جای آوری باید آن نماز را دوباره بخوانی

9-3- ابن عباس رحمه الله علیه- مقام ابراهیم اتمام حج است (یعنی سرسپردگی در برابر حق چون ابراهيم علیه السلام).

10-3- امام باقر علیه السلام- منذر ثوری گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی آن سنگ از ایشان پرسیدم حضرت فرمود: «سه سنگ از بهشت نازل شد که عبارتند از حجر الأسود که نزد ابراهیم علیه السلام به ودیعه گذاشته شد؛ [سنگ] مقام ابراهیم و سنگ بنی اسرائیل» امام باقر علیه السلام علی فرمود: «خداوند، حجر الأبيض (سنگ (سفید را نزد ابراهیم به ودیعه گذاشت و آن سنگ از کاغذ نیز سفیدتر بود؛ ولی به دلیل گناهان بنی آدم سیاه شد».

11-3- ابن عباس رحمه الله علیه- وقتی ابراهیم هاجر و اسماعیل علیه السلام را به مکه آورد و در آن منزل داد، مدتی که گذشت قومی به نام جرهم در آن جا در کنار آب زمزم فرود آمده و سکنی گزیدند؛ [بعدها] اسماعیل با دختری از آن قوم ازدواج کرد سپس هاجر از دنیا رفت. در این هنگام ابراهیم علیه السلام از ساره اجازه خواست تا به نزد هاجر و اسماعیل علیه السلام برود؛ ساره به او اجازه داد اما شرط کرد که ابراهیم علیه السلام از اسب پیاده نشود و در آن جا منزل نگیرد پس ابراهیم به مکه آمد در حالی که هاجر وفات یافته بود؛ پس به نزد اسماعیل رفت و چون او را در خانه ندید به همسرش گفت: «همسرت کجاست»؟ آن زن گفت: این جا نیست برای شکار به بیرون از حرم رفته و شکار می کند بعد باز می گردد. ابراهیم به آن زن گفت: آیا چیزی نزد خود داری که از من پذیرایی کنی او گفت من هیچ چیز ندارم کسی نیز نیست که کمکم کند». ابراهیم علیه السلام به او گفت وقتی همسرت آمد سلام مرا به او برسان و بگو سردر خانه ات را عوض کن. ابراهیم علیه السلام رفت و وقتی اسماعیل از آمد بوی پدر را شناخت؛ به همسرش گفت: «آیا کسی به نزد تو آمده بود»؟ همسرش با تحقیر و استخفاف گفت: پیرمردی چنین و چنان به نزد من اسماعیل علیه السلام گفت: «آیا به تو سخنی نگفت؟ همسرش گفت: «آری به تو سلام رساند و گفت سردر خانه ات را تغییر بده اسماعیل متوجه کنایه ی پدر شد و بنابر آن ماجرا، آن زن را طلاق داده و همسر دیگری گرفت. سپس ابراهیم سال ها به مشیت الهی درنگ نمود و دوباره از ساره اجازه خواست تا اسماعیل علیه السلام را ملاقات کند. ساره به او اجازه داد اما این بار [نیز] شرط نمود که پیاده نشود و منزل نگیرد این بار ابراهیم آمد تا به در منزل اسماعیل علیه السلام رسید؛ به همسر اسماعیل علیه السلام فرمود شوهرت کجاست؟ آن زن گفت همسرم برای شکار به خارج حرم آمد».

ص: 669

لَهَا: هَلْ عِنْدَكَ ضِيَافَةُ؟ قَالَتْ: نَعَمْ فَجَاءَتْ بِاللَّبِنِ وَ اللَّحْمِ فَدَعَا لَهَا بِالْبَرَكَةِ فَلَوْ جَاءَتْ يَوْمَئِذٍ بِخُبُرُ أَوْ بُرِّ أَوْ شَعِيرٍ أَوْ تَمْر لَكَانَتْ أَكْثَرَ أَرْضِ اللَّهِ بُرا وَ شَعِيراً وَ تَمْراً فَقَالَتْ لَهُ: إِنْزِلْ حَتَّى أَغْسِلُ رَأْسَكَ فَلَمْ يَنْزِلْ فَجَاءَتْ بِالْمَقَامِ فَوَضَعَتَهُ عَلَى شِقّهِ الْأَيْمَنِ فَوَضَعَ قَدَمَهُ عَلَيْهِ فَبَقِيَ أَثَرُ قَدَمِهِ عَلَيْهِ فَغَسَلَتْ شَقَّ رَأْسِهِ الْأَيْمَنِ ثُمَّ حَوَلَتِ الْمَقَامَ إِلَى شِقِّهِ الْأَيْسَرِ فَبَقِيَ أَثَرُ قَدَمِهِ عَلَيْهِ فَغَسَلَتْ شِقَ رَأْسِهِ الْأَيْسَرَ فَقَالَ لَهَا: إِذَا جَاءَ زَوْجُكَ فَاقْرَتَيهِ مِنِّي السَّلَامَ وَ قُولِى لَهُ قَدِ اسْتَقَامَتْ عَتَبَةُ بَابِكَ. فَلَمَّا جَاءَ إِسْمَاعِيلُ له وَجَدَ رِيحَ أَبِيهِ فَقَالَ لِامْرَأَتِهِ: هَلْ جَاءَكَ أَحَدُ؟ قَالَتْ: نَعَمْ شَيْخُ أَحْسَنُ النَّاسِ وَجْهَا وَأَطْيَبُهُمْ ريحاً وَقَالَ لِي كَذَا وَكَذَا وَقُلْتُ لَهُ كَذَا وَغَسَلْتُ رَأْسَهُ وَ هذا مَوْضِعُ قَدَمَيْهِ عَلَى الْمَقَامِ فَقَالَ لَهَا إِسْمَاعِيلُ: ذَاكَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام﴾. (1)

باب 4: أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ

1-4- الصّادق علیه السلام- ﴿فَيَنْبَغِي لِلْعَبْدِ أَنْ لَا يَدْخُلَ مَكَّةَ إِلَّا وَ هُوَ طَاهِرٌ قَدْ غَسَلَ عَرَقَهُ وَالأذى وَ تَطَهَّرَ﴾. (2)

2-4- الصّادق علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ طَهَرا بَيْتِيَ قَالَ الصَّادق: يَعْنِي نَحْ عَنْهُ الْمُشْرِكِينَ وَ قَالَ: لَمَّا بَنَى إبْرَاهِيمُ علیه السلام الْبَيْتَ وَ حَجَّ النَّاسُ شَكَتِ الْكَعْبَةُ إِلَى اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَا يَلْقَى مِنْ أَنْفَاسِ الْمُشْرِكِينَ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهَا قِرَى كَعْبَةُ فَإِنِّي أَبْعَثُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ قَوْمًا يَتَنَظَّفُونَ بِقُضْبَانِ الشَّجَرَ وَ يَتَخَلَلُونَ ﴾. (3)

باب 5: لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ

اشاره

1-5- الكاظم علیه السلام- ﴿طَهَّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ يَعْنِي بِهِمْ آلَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله﴾. (4)

2-5- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمَّا أَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَى إِبْرَاهِيمَ علیه السلام أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ أَهْبَطَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَى الْكَعْبَةِ مِائَةً وَسَبْعِينَ رَحْمَةً فَجَعَلَ مِنْهَا سِتِّينَ لِلطَّائِفِينَ وَ خَمْسِينَ لِلْعَاكِفِينَ وَ أَرْبَعِينَ لِلْمُصَلِّينَ وَ عِشْرِينَ لِلنَّاظِرِينَ﴾. (5)

ص: 670

رفته است و انشاءالله به زودی برمی گردد. خدا تو را رحمت کند به منزل ما وارد شو». [ابراهيم علیه السلام به خاطر شرط ساره وارد منزل نشد و پرسید آیا نزد تو وسیله ی پذیرایی هست؟ همسر اسماعیل علیه السلام گفت: «البته» و آن وقت مقداری شیر و گوشت برای ابراهیم آورد؛ ابراهیم الی نیز برای برکت آن ها دعا کرد. اگر آن روز همسر اسماعیل علیه السلام نان، گندم، جو یا خرما آورده بود در اثر دعای ابراهیم علیه السلام بیشتر آن سرزمین از گندم، جو یا خرما آکنده می شد پس از صرف غذا همسر اسماعیل علیه السلام عرضه داشت: پیاده شو تا من سرت را شستشو بدهم». لكن ابراهیم پیاده نشد و همان طور [سواره] به نزد مقام رفت و آن را بر کنار رکاب راست اسب قرارداد؛ سپس پای راست خود را بر آن نهاد و اثر پای آن حضرت بر آن سنگ باقی ماند به این صورت همسر اسماعیل سمت راست سر ابراهیم را شست. سپس چرخید و مقام را در کنار رکاب سمت چپ قرار داد و پای چپ خود را بر آن نهاد و همسر اسماعیل علیه السلام سمت چپ سرش را شستشو داد و اثر پای چپ آن حضرت بر سنگ باقی ماند وقتی عمل شستشو به پایان رسید ابراهیم علیه السلام به او فرمود: به همسرت سلام برسان و به او بگو سردر منزلت بسی محکم و استوار است وقتی اسماعیل رسید بوی پدر را در خانه یافت به همسرش گفت: «آیا کسی به نزدت آمده بود؟ همسرش گفت: «آری پیرمردی که از نظر صورت بهترین مردم و خوشبوترین آنان بود به من چنین و چنان گفت و من نیز چنین و چنان گفتم؛ و سر او را شستشو داده و از او پذیرایی کردم و این اثر پای اوست که در مقام به جا مانده است». اسماعیل گفت: او پدرم ابراهیم بوده است».

بخش 4: خانه مرا پاکیزه سازید.

1-4- امام صادق علیه السلام- شایسته نیست بنده ای وارد شهر مکه شود؛ مگر این که پاک باشد؛ عرق و چرک و کثیفی تنش را شسته و پاکیزه گردد.

2-4- امام صادق علیه السلام- درباره ی قول خدای متعال که فرمود: طَهَرا بَيْتِي از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که یعنی مشرکان را از آن جا دور کنید و برانید زمانی که ابراهیم علیه السلام خانه کعبه را بنا کرد و مردم مراسم حج را به جا آوردند، خانه کعبه از ملاقات با مشرکین و نفس بدبوی آن ها به درگاه الهی شکایت کرد. خداوند به کعبه وحی کرد ای !کعبه آرام بگیر من در آخرالزمان مردمی را بر می انگیزم که دندان خود را خلال نموده با شاخه ی درخت مسواک می زنند».

بخش 5: برای طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان سجده گزار (نماز گزاران)؛

1-5- امام کاظم علیه السلام- خانه ی مرا برای طواف کنندگان و معتفکین و نمازگزاران پاک گردان؛ یعنی برای آل محمّد صلی الله علیه و آله که سلام خدا بر ایشان باد پاک گردان.

2-5- امام صادق علیه السلام- هنگامی که خداوند عزّوجلّ به ابراهیم وحی کرد: ﴿أَنْ طَهَرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾ خداوند صد و هفتاد رحمت را به سوی کعبه فروفرستاد که شصت عدد از آن را برای طواف کنندگان پنجاه عدد از آن را برای اعتکاف کنندگان چهل عدد از آن را برای نمازگزاران و بیست رحمت را مختص نظاره کنندگان قرار داد.

ص: 671

3-5- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿العَاكِفُونَ هُمُ الْمُصَلُونَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَل هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقُ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِالله وَالْيَوْمِ الْآخِرِ قَالَ وَ مَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إلى عذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ المَصَيرُ﴾. (126)

باب 1: وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَقَالَ إِبْرَاهِيمُ لَمَّا فَرَغَ مِنْ بَنَاءِ الْبَيْتِ رَبِّ اجْعَلْ هَذا بَلَداً آمِناً وَارْزُقُ الا أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُم بِالله وَالْيَوْمِ الْآخِرِ﴾. (2)

باب 2: رَبِّ اجْعَل هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقُ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُم بِالله وَالْيَوْم

اشاره

1-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿رَبِّ اجْعَلْ هَذا أَي مَكَةَ بَلَداً آمِناً أَي ذَا أَمِنَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسِ: يُرِيدُ لَا يُصَادَ طَيْرُهُ وَ لَا يَقْطَعُ شَجَرُهُ وَ لَا يُخْتَلَى خَلَاهُ﴾. (3)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿سَأَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانِ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِناً قَالَ: مَنْ دَخَلَ الْحَرَمَ مُسْتَجِيراً بِهِ فَهُوَ آمِنْ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَا دَخَلَ مِنَ الْوَحْشِ وَ الطَّيْرِ كَانَ آمِناً مِنْ أَنْ يُهَاجَ أَوْ يُؤْذَى حَتَّى يَخْرُجَ مِنَ الْحَرَم﴾. (4)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿مِنْ ثَمَرَاتِ الْقُلُوبِ أَى حَبِّبْهُمْ إِلَى النَّاسِ لِيَنْتَابُوا إِلَيْهِمْ وَيَعُودُوا إِلَيْهِ﴾. (5)

4-2- السجّاد علیه السلام- ﴿أ مَا تَسْمَعُ لِقَوْل إِبْرَاهِيمَ علیه السلام رَبِّ اجْعَل هذا بَلَدًا آمِناً وَ ارْزُقُ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِالله قَالَ: إِيَّانَا عَلَى وَ أَوْلِيَاءَهُ وَ شِيعَتَهُ وَ شِيعَةَ وَصِيِّهِ﴾. (6)

5-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿دَعَا إِبْراهِيمُ علیه السلام رَبَّهُ أَنْ يَرْزُقَ مَنْ آمَنَ بِهِ﴾. (7)

ص: 672

3-5- ابن عباس رحمه الله علیه- اعتکاف کنندگان همان نماز گزارانند.

و [به یاد آورید] هنگامی را که ابراهیم گفت پروردگارا! این سرزمین را شهر امنی قرار ده؛ و اهل آن را- آن ها که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده اند- از ثمرات [گوناگون] روزی ده فرمود [خواسته ات را پذیرفتم و به هرکس که کافر شود، بهره ی اندکی خواهم داد؛ سپس آن ها را به عذاب دوزخ می کشانم؛ و چه بد فرجامی است»! (126)

بخش 1: و [به یادآورید] هنگامی را که ابراهیم گفت.

اشاره

1-1- امام صادق علیه السلام- ابراهیم علیه السلام وقتی کار بازسازی خانه ی خدا را به پایان برد فرمود: رَبِّ اجعل هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقُ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ.

بخش 2: پروردگارا این سرزمین را شهر امنی قرار ده؛ و اهل آن را- آن ها که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده اند- از ثمرات [گوناگون]، روزی ده».

1-2- ابن عباس رحمه الله علیه- پروردگارا این مکه را شهری امن یعنی دارای امنیت قرار بده. [قصد ابراهیم علیه السلام از امنیّت، آن بود که] می خواست پرنده آن جا صید نشده درختش قطع نگشته و علفش چیده نشود.

2-2- امام صادق علیه السلام- هر بشری به حرم خدا درآید و در آن جا پناه بگیرد، از خشم خدا در آمان خواهد بود و هر حیوان وحشی و یا پرنده ی آسمانی به حرم خدا آید در امان خواهد بود که او را رم نداده و آزار نکنند تا آن هنگام که از حرم خدا بیرون شود.

3-2- امام صادق علیه السلام- منظور ابراهیم علیه السلام از ثمرات ثمرات قلبی و روانی بود یعنی این که مردم را دوستدار آنان قرار دهد تا مردم نزد آنان بسیار رفت و آمد کنند و [به مکّه] بازگردند.

4-2- امام سجّاد علیه السلام- مگر گفتار ابراهیم علیه السلام را نشنیده ای ﴿رَبِّ اجْعَل هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقُ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِالله﴾ فرمود: «منظورش ما و اولیاء له و پیروان پیامبر صلی الله علیه و آله و شیعیان وصیش است».

5-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- ابراهیم ادعا نمود و از پروردگارش خواست تا هرکس که ایمان آورد را روزی دهد.

ص: 673

6-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿[عَنْ جَبْرَئِيلَ عَنْ مِيكَائِيلَ عَنْ إِسْرَائِيلَ عَنِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ أَنَّهُ قَال:] أَنَا خَلَقْتُ الْخَلْقَ بِقُدْرَتِي فَاخْتَرْتُ مِنْهُمْ مَنْ شِئْتُ مِنْ أَنْبِيَائِي وَاخْتَرْتُ مِنْ جَمِيعِهِمْ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله حَبيباً وَ خَلِيلًا وَصَفِيّاً فَبَعَثْتُهُ رَسُولًا إِلَى خَلْقِي وَاصْطَفَيْتُ لَهُ عَلِيّا علیه السلام فَجَعَلْتُهُ... بَيْتِيَ الَّذِي مَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِناً مِنْ نَارِى﴾. (1)

باب 3: قالَ وَ مَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعَهُ قَلِيلاً ثُمَّ أَضْعَرهُ إِلى عَذَابِ النَّارِ

1-3- السجّاد علیه السلام- ﴿قَالَ: عَنَى بِذَلِكَ مَنْ جَحَدَ وَصِيَّهُ وَ لَمْ يَتَّبِعْهُ مِنْ أُمَّتِهِ وَ كَذَلِكَ وَ اللَّهِ حَالُ هذه الأمة﴾. (2)

2-3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ مَنْ كَفَرَ أَيْضاً أَرْزْقُهُ فَأُمَتِّعَهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلُ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾. (127)

باب 1: وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إسماعيل

اشاره

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿سُئِلَ أَبو عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْبَيْتِ أَ كَانَ يُحَجِّ قَبْلَ أَنْ يُبْعَثَ النَّبِيُّ، قَالَ: نَعَمْ وَ إِنَّهُ كَمَا قَالَ اللَّهُ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَهُ مُبارَكاً وَ هُدَى لِلْعَالَمِينَ وَقَالَ وَإِذْ يَرْفَعُ إبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إسماعيل﴾. (4)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي الْوَرْقَاءِ قَالَ: قُلْتُ لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام: أَوَّلُ شَيْءٍ نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَا هُوَ؟ قَالَ: أَوَّلُ شَيْءٍ نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ فَهُوَ البَيْتُ الَّذِي بمكة الزلَهُ اللَّهُ يَاقُوتَةَ بِمَكَّةَ حَمْرًا، فَفَسَقَ قَوْم نُوحٍ فَرَفَعَهُ حَيْثُ يَقُولُ وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْمَاعِيلُ﴾. (5)

ص: 674

6-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- در حدیث قدسی آمده است: «خلق را آفریدم و هر که را خواستم از میان آن ها به پیامبری برگزیدم و از میان آن ها «محمّد صلی الله علیه و آله را دوست و حبیب و برگزیده ی خود قرار دادم؛ او را به سوی خلق خود مبعوث نموده و علی را برای او برگزیدم... و او را به منزله ی خانه ی خود قرار دادم که هر که وارد آن شود از آتشم در امان است».

بخش 3: و به هرکس که کافر شود بهره ی اندکی خواهم داد؛ سپس آن ها را به عذاب دوزخ می کشانم؛ و چه بد فرجامی است!

1-3- امام سجّاد علیه السلام- کسانی منظور هستند که منکر وصی پیامبرند و از او پیروی نمی کنند به خدا قسم حال این امت در حال حاضر همین است مخالفت با علی علیه السلام می کنند.

2-3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- به کافر نیز روزی می دهم. اما فَأُمَتِّعُه قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّه إِلَى عَذَابِ النَّارِ.

و [به یاد آورید] هنگامی را که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه کعبه را بالا می بردند؛ [و می گفتند]: «پروردگارا! از ما بپذیر که تویی شنوا و دانا (127)

بخش 1: و [به یادآورید] هنگامی را که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه ی کعبه را بالا می بردند.

1-1- امام صادق علیه السلام- برخی از امام صادق علیه السلام درباره کعبه این سؤال را پرسیدند که «آیا پیش از بعثت نیز در آن حج انجام می شد؟ حضرت فرمود: «آری» چنان که خداوند فرمود: در حقیقت نخستین خانه ای که برای [عبادت] مردم بنا نهاده شده همان است که در مکه است و مبارک و برای جهانیان (مایه ی) هدایت است و نیز فرمود: ﴿وَإِذْ يُرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيتِ وَ إِسْمَاعِيلُ﴾.

2-1- امام على علیه السلام- أبوالورقاء گفته است به علی عرض کردم اولین چیزی که از آسمان نازل شد چه بود؟ حضرت فرمود اولین چیزی که از آسمان به زمین نازل شد، خانه ی خدا در مکه است که خداوند آن را مانند یاقوت سرخی نازل کرد؛ چرا که قوم نوح علیه السلام در زمین، فسق و فجور کردند و ابراهیم آن را برافراشت؛ آن جا که خداوند می فرماید: ﴿وَإِذْ يُرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيتِ وَإِسْمَاعِيلُ﴾.

ص: 675

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَاوِيَةَ بْن عَمَّارٍ قَال: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحِجْراً مِنَ الْبَيْتِ هُوَ أَوْ فِيهِ شَيْءٌ مِنَ الْبَيْتِ؟ فَقَالَ: لَا وَلَا قُلَامَةٌ ظُفُرِ وَلَكِنْ إِسْمَاعِيلُ له دَفَنَ أُمَّهُ فِيهِ فَكَرِهَ أَنْ تُوطَأ فَحَجَّرَ عَلَيْهِ حِجْراً وَ فِيهِ قُبُورُ أَنْبِيَاء﴾. (1)

4-1- ابن عباس رحمه الله علیه - ﴿الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ أَى ُأصُولَ الْبَيْتِ الَّتِي كَانَتْ قَبْلَ ذَلِكَ﴾. (2)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَتِ الْكَعْبَةُ عَلَى عَهْدِ إِبْرَاهِيمَ تِسْعَةَ أَذْرُعٍ وَ كَانَ لَهَا بَابَانِ﴾. (3)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ طُولُ الْكَعْبَةِ يَوْمَئِذٍ تِسْعَةَ أَذْرُعٍ وَلَمْ يَكُنْ لَهَا سَقْفُ فَسَقَفَهَا قُرَيْشٍ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ ذِرَاعًا﴾. (4)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَوَجَلَّ أَنْزَلَ الْحَجَرَ الْأَسْوَدَ لِآدَمَ مِنَ الْجَنَّةَ وَكَانَ الْبَيْتُ دُرِّةٌ بَيْضَاءَ فَرَفَعَهُ اللَّهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ بَقِيَ أَسُّهُ فَهُوَ بِحِيَالَ هَذَا الْبَيْتِ يَدْخُلُهُ كُلَّ يَوْمَ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكِ لَا يَرْجِعُونَ إِلَيْهِ أَبَداً فَأَمَرَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ الةِ بِبُنْيَانِ الْبَيْتِ عَلَى الْقَوَاعِد﴾. (5)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام أَنْ يَحُجَّ وَ يُحِجَّ إِسْمَاعِيلَ علیه السلام مَعَهُ وَ يُسْكِنَهُ الْحَرَمَ فَحَجَّا عَلَى جَمَلٍ أَحْمَرَ وَ مَا مَعَهُمَا إِلَّا جَبْرَئِيلُ... فَلَمَّا كَانَ مِنْ قَابِل أَذِنَ اللَّهُ لِإِبْرَاهِيمَ اللَّهِ فِي الْحَجِّ وَ بَنَاءِ الْكَعْبَةَ وَكَانَتِ الْعَرَبُ تَحْجُ إِلَيْهِ وَإِنَّمَا كَانَ رَدْماً إِلَّا أَنَّ قَوَاعِدَهُ مَعْرُوفَةً فَلَمَّا صَدَرَ النَّاسُ جَمَعَ إِسْمَاعِيلُ الالْحِجَارَةَ وَ طَرَحَهَا فِي جَوْفِ الْكَعْبَة فَلَمَّا أَذِنَ اللهُ لَهُ فِي الْبَنَاءِ قَدِمَ إِبْرَاهِيمُ فَقَالَ: يَا بُنَى قَدْ أَمَرَنَا اللَّهُ بِنَاءِ الْكَعْبَةِ وَ كَشَفَا عَنْهَا فَإِذَا هُوَ حَجَرُ وَاحِدٌ أَحْمَرُ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ ضَعْ بِنَاءَهَا عَلَيْهِ وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْبَعَةَ أَهْلَاكِ يَجْمَعُونَ إِلَيْهِ الْحِجَارَةَ فَكَانَ إِبْرَاهِيمُ الله وَ إِسْمَاعِيلُ يَضَعَانِ الْحِجَارَةَ وَالْمَلَائِكَةُ تُنَاوِلُهُمَا حَتَّى تَمَّتِ أَثْنَا عَشَرَ ذِرَاعاً وَ هَيَّنَا لَهُ بَابَيْنِ بَاباً يُدْخَلُ مِنْهُ وَ بَاباً يُخْرَجُ مِنْهُ وَ وَضَعَا عَلَيْهِ عَتَبَاً وَ شَرَجًا مِنْ حَدِيدٍ عَلَى أَبْوَابه﴾. (6)

ص: 676

3-1- امام صادق علیه السلام- معاویه بن عمّار گوید: «از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «آیا حجر اسماعیل علیه السلام جزء خانه کعبه محسوب می شود؟ و یا قسمتی از محوطه ی حجر اسماعیل علیه السلام جزء خانه ی کعبه است»؟ امام علیه السلام فرمود نه حتی به اندازه ی یک سر ناخن هم به خانه ی کعبه ربطی ندارد. بلکه داستان از این قرار است که اسماعیل مادرش را در آن محوطه دفن کرد و چون بر او ناگوار بود که گور مادرش لگدکوب شود روی تربت مادرش را سنگچین کرد تا زائران خانه، روی آن قدم نگذارند در این محوطه چند تن از انبیای الهی نیز مدفون شده اند».

4-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ستون های خانه یعنی پایه های خانه که قبل از آن وجود داشتند.

5-1- امام صادق علیه السلام- در زمان ابراهیم علیه السلام کعبه نه ذرع (936 سانتیمتر) بود و دو در داشت.

6-1- امام صادق علیه السلام- طول کعبه نه ذراع بود و سقف نداشت؛ و قریش آن را به اندازه ی هجده ذراع، مسقف ساختند.

7-1- امام صادق علیه السلام- فن خداوند عزّوجلّ حجر الأسود را از بهشت برای آدم علیه السلام فرو فرستاد؛ خانه ی کعبه در ابتدا مروارید درخشان و سفیدی بود که خداوند عزّوجلّ آن را به آسمان برد و پایه هایش را باقی گذاشت که در محل [فعلی] خانه ی خدا بود؛ هر روز هفتاد هزار فرشته وارد آن می شوند و هرگز از آن خارج نمی شوند؛ پس خداوند به ابراهیم علیه السلام و اسماعیل علیه السلام فرمان داد که این خانه را بر روی پایه هایش بنا کنند.

8-1- امام صادق علیه السلام- خداوند به ابراهیم دستور داد که به همراه اسماعیل علیه السلام حج به جای آورد و اسماعیل را در حرم منزل دهد؛ پس در حالی که کسی جز جبرئیل علیه السلام کنار آن دو نبود سواره بر شتری سرخ حج به جای آوردند... پروردگار به ابراهیم علیه السلام اجازه ی حج و ساخت کعبه را داد و اعراب برای حج به سوی آن می آمدند در آن هنگام تنها پایه های کعبه مشخص بود و مابقی همه آواره بود هنگامی که مردم پس از انجام حج متفرق شده و بازگشتند، اسماعیل الق سنگ ها (آوارها) را برداشت و درون کعبه گذاشت. زمانی که خداوند به او اجازه داد کعبه را بنا کند، ابراهیم علیه السلام پیش آمده و فرمود: ای فرزندم خداوند اجازه ساخت کعبه را به ما داد». آن ها

ی (سنگ و خاک ها را کنار زده) و پایه های کعبه را آشکار کردند؛ که آن تنها یک سنگ قرمز بود. خداوند به ابراهیم فرمود که بنای کعبه را بر روی آن قرار بدهد خداوند چهار فرشته را برای جمع آوری سنگ به سوی او فرستاد؛ در حالی که فرشتگان سنگ ها را می بردند و به آن دو می رساندند ابراهیم علیه السلام و اسماعیل علیه السلام، آن ها را تا ارتفاع دوازده ذرعی برروی هم گذاشته و کعبه را ساختند و برای آن دو در گذاشتند؛ یکی برای ورود و دیگری برای خروج و برای درها، پاشنه و دسته ای از آهن قرار دادند.

ص: 677

9-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِن إِسْمَاعِيلَ علیه السلام أَوَّلُ مَنْ شُقَ لِسَانُهُ بِالْعَرَبِيَّة فَكَانَ أَبُوهُ يَقُولُ لَهُ وَ هُمَا يَبْنِيَانِ الْبَيْتَ يَا إِسْمَاعِيل هابي ابن أَي أَعْطِنِي حَجَراً فَيَقُولُ لَهُ إِسْمَاعِيلُ بِالْعَرَبِيَّةِ: يَا أَبَتِ هَاكَ حَجَراً فَإِبْرَاهِيمُ لا يَبْنِي وَ إِسْمَاعِيلُ علیه اللسام يُنَاوِلُهُ الْحِجَارَةَ﴾. (1)

10-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ إِسْمَاعِيلَ علیه السلام بِبُنْيَانِ الْبَيْتِ وَ تَمَ بنَاؤُهُ أَمَرَهُ أَنْ يَصْعَدَ رَكْنَا ثُمَّ يُنَادِى فِي النَّاسِ أَلَا هَلُمَّ الْحَجَّ هَلُمَّ الْحَجَّ فَلَوْ نَادَى هَلْمُوا إِلَى الْحَجِّ لَمْ يَحُجَّ إِلَّا مَنْ كَانَ يَوْمَئِذٍ إِنْسِيَا مَخْلُوقاً وَ لَكِنَّهُ نَادَى هَلُمَّ الْحَجَّ فَلَبَّي النَّاسُ فِي أَصْلَابِ الرِّجَالِ لَبَّيْكَ دَاعِيَ اللَّهِ لَبَّيْكَ دَاعِيَ اللَّهِ فَمَنْ لَبِّي عَشْراً حَجَّ عَشْراً وَ مَنْ لَبَّي خَمْساً حَجَّ خَمْساً وَ مَنْ لَبَّى أَكْثَرَ فَبِعَدَدِ ذَلِكَ وَ مَنْ لَبّى وَاحِداً حَجَّ وَاحِداً وَ مَنْ لَمْ يُلَبِّ لَمْ يَحُج﴾. (2)

11-1- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَوْحَى إِلَى جَبْرَئِيلَ أَنَا اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ وَ أَنِّي قَدْ رَحِمْتُ آدَمَ وَ حَوَّاءَ لَمَّا شَكَيَا إِلَى مَا شَكَيَا فَاهْبِطُ عَلَيْهِمَا بِخَيْمَة مِنْ حِيمِ الْجَنَّةِ... فَإِنِّي قَدْ رَحِمْتُهُمَا لِبُكَائِهِمَا وَ وَحْشَتِهِمَا فِي وَحْدَتِهِمَا وَانْصِبَ الْخَيْمَةُ عَلَى التَّرْعَةِ الَّتِى بَيْنَ جَبَال مَكَةَ قَالَ وَالتَّرْعَةُ مَكَانُ الْبَيْتِ وَ قَوَاعِدِهِ الَّتِي رَفَعَتْهَا الْمَلَائِكَةُ قَبْلَ آدَمَ علیه السلام فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ عَلَى آدَمَ بِالْخَيْمَة عَلَى مِقْدَار أَرْكَانِ الْبَيْتِ وَ قَوَاعِدِهِ فَنَصَبَهَا قَالَ وَ أَنْزَلَ جَبْرَئِيلُ آدَمَ علیه السلام مِنَ الصَّفَا وَ أَنْزَلَ حَوَّاءَ مِنَ الْمَرْوَةِ وَ جَمَعَ بَيْنَهُمَا فِي الْخَيْمَة... قَالَ وَ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى جَبْرَئِيلَ... بَعْدَ ذَلِكَ أَن اهبط إلَى آدَمَ. وَ حَوَّاءَ فَنَحْهِمَا عَنْ مَوَاضِع قَوَاعِدِ بَيْنِي وَ ارْفَعْ قَوَاعِدَ بَيْتِي لِمَلَائِكَتِي ثُمَّ وَلْدِ آدَمَ علیه السلام فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ عَلَى آدَ علیه السلام وَ حَواءَ فَأَخْرَجَهُمَا مِنَ الْخَيْمَةِ وَ نَجَّاهُمَا عَنْ تُرْعَةِ الْبَيْتِ وَ نَحى الْخَيْمَةَ عَنْ مَوْضِعِ التَّرْعَةِ... فَرَفَعَ قَوَاعِدَ الْبَيْتِ الْحَرَامِ بِحَجَرٍ مِنَ الصَّفَا وَ حَجَرٍ مِنَ

ص: 678

9-1- امام باقر علیه السلام- اسماعیل علیه السلام اول کسی بود که زبانش به عربی باز شد و پدرش در حالی که هر دو خانه ی کعبه را بنا می کردند به او می گفت ای اسماعیل علیه السلام پسرم سنگی به من بده» و اسماعیل به عربی به او می گفت بفرما پدر جان این سنگ را بگیر و ابراهیم خانه را بنا می کرد و اسماعیل علیه السلام به او سنگ می رساند.

10-1- امام صادق علیه السلام- آن گاه که خداوند عزّوجلّ ابراهیم او اسماعیل علیه السلام را به ساختن خانه امر کرد و ساخت آن به پایان رسید به او فرمان داد که رکنی (ستون) از آن را بالا ببرد سپس در میان مردم که حج به جای می آورند ندا بدهد که آی مردم برای حج نمودن [به سوی مکه] بشتابید و بیایید»! پس اگر آن دعوت به سوی حج [و ندای ابراهیم علیه السلام] نبود احدی حج نمی کرد؛ مگر هر آن کسی که آن روز (زمان ابراهیم علیه السلام) خلق شده بود ولی ابراهیم علیه السلام ندا داد که «[آی مردم!] برای حج نمودن [به سوی مکّه] بشتابید و بیایید»! پس مردمی که در صلب های مردان بودند دعوت حج را اجابت کرده و گفتند: «لبیک ای دعوت کننده به خدا! لبّیک ای دعوت کننده به خدا»! پس هر که در آن هنگام در صلب پدرانش ده بار لبیک گفته ده بار حج به جای آورد سرنوشت و تقدیرش این (شد و هر که پنج بار لبیک گفته، پنج بار حج به جای آورد و کسی که بیشتر از آن اجابت کرده باشد به همین ترتیب... و هرکه یک بار لبیک گفته، یک بار حج به جای آورد و هر که لبیک ،نگفته در طول عمرش حجی هم به جای نیاورد.

11-1- امام باقر علیه السلام- خداوند عزّوجلّ به جبرئیل علیه السلام وحی کرد من خداوند بخشنده و مهربان هستم. بر آدم و حوا هنگامی که لب به شکوه گشودند رحم کردم. پس خیمه ای از خیام بهشت را به سوی ایشان فرو فرست. و من حقیقتاً به خاطر گریه، ترس، وحشت و تنهایی آن دو بر آن ها رحم کردم. پس خیمه را در دره ای که بین کوه های مکه بود برپا کرده و گفت: و آن دره همان مکان خانه ی کعبه و ستون هایش است که فرشتگان قبل از آدم علیه السلام آن را بالا آوردند. پس جبرئیل علیه السلام با خیمه ای به اندازه ی جای خانه و ستون هایش به سوی آدم پایین آمد و آن را برپا کرد و جبرئیل علیه السلام [آدم علیه السلام را] از صفا و حوا را از مروه فرود آورد و در خیمه جمع شدند.... خداوند بلندمرتبه بعد از آن به جبرئیل علیه السلام وحی کرد که «به سوی آدم علیه السلام و حوا فرود بیا و آن ها را از جایگاه ستون های خانه دور کن و پایه های خانه ام را برای فرشتگان و مخلوقاتم که از فرزندان آدم هستند بالا ببر» پس جبرئیل علیه السلام به سوی آدم علیه السلام حواء پایین آمد و آن ها را از خیمه خارج و از راه خانه کعبه دورشان نمود و خیمه را از آن جا برداشت... ستون های بیت الله الحرام را با سنگی از صفا سنگی از مروه سنگی از کوه سینا و سنگی از کوه سلم در پشت شهر کوفه قرار دارد بالا برد پس خداوند عزّوجلّ به جبرئیل وحی کرد که آن را بساز و تکمیل کن». جبرئیل به دستور پروردگار آن چهار سنگ را با بال هایش از جایشان کند و همان طور که پروردگار امر کرده بود در رکنهایی قرار داد که خداوند جبّار [قبلاً] مقدر کرده و علامت گذاشته بود. سپس خداوند عزّوجلّ به جبرئیل علیه السلام امر کرد کعبه را با استفاده از سنگ های ابوقبیس بنا کرده و تکمیل نما و دو در شرقی و غربی برایش قرار بده» پس جبرئیل آن را به پایان رساند؛ زمانی که فارغ شد فرشتگان بر گرد آن طواف کردند و چون آدم و حوا به فرشتگانی که در حال طواف کعبه بودند، نگریستند خود نیز به طواف برخاسته و هفت دور طواف نمودند؛ سپس به جستجوی طعام خارج شدند.

ص: 679

الْمَرْوَةِ وَ حَجَرٍ مِنْ طُورِ سَيْنَاءَ وَ حَجَرٍ مِنْ جَبَلِ السَّلَامِ وَ هُوَ ظَهْرَ الْكُوفَةِ وَ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى جَبْرَئِيلَ أَن ابْنِهِ وَأَتِمَّهُ فَاقْتَلَعَ جَبْرَئِيلُ الْأَحْجَارَ الْأَرْبَعَةَ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ مَوَاضِعِهِنَّ بِجَنَاحِهِ فَوَضَعَهَا حَيْثُ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ فِي أَرْكَانِ الْبَيْتِ عَلَى قَوَاعِدِهِ الَّتِي قَدَّرَهَا الْجَبَّارُ وَ نَصَبَ أَعْلَامَهَا ثُمَّ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى جَبْرَئِيلَ أَنِ ابْنِهِ وَ أتِمَّهُ بحِجَارَة مِنْ أبى قُبَيْس وَاجْعَلْ لَهُ بَابَيْن بَاباً شَرْقِيّاً وَ بَاباً غُرْبيَاً قَالَ فَأَتَمَّهُ جَبْرَئِيلُ فَلَمَّا أَنْ فَرَغَ طَافَتْ حَوْلَهُ الْمَلَائِكَةُ فَلَمَّا نَظَرَ آدَمُ وَ حَوَاءُ إِلَى الْمَلَائِكَةِ يَطُوفُونَ حَوْلَ الْبَيْتِ انْطَلَقَا فَطَافَا سَبْعَةَ أَشْوَاطِ ثُمَّ خَرَجَا يَطْلُبَانِ مَا يَأْكُلَانِ﴾. (1)

12-1- الكاظم علیه السلام- ﴿السَّكِينَةُ رِيحُ تَخْرُجُ مِنَ الْجَنَّةَ لَهَا صُورَةٌ كَصُورَةِ الْإِنْسَانِ وَ رَائِحَةُ طَيِّبَةً وَ هِيَ الَّتِي نَزَلَتْ عَلَى إِبْرَاهِيمَ فَأَقْبَلَتْ تَدُورُ حَوْلَ أَرْکَانِ اَلْبَیْتِ وَ هُوَ یَضَعُ اَلْأَسَاطِینَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿رَبَّنَا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةٌ مُسْلِمَةٌ لَكَ وَ أَرِنا مَناسِكَنا وَتُبْ عَلَيْنا إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾. (128)

باب 1: رَبَّنا وَاجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةٌ مُسْلِمَةٌ لَكَ

اشاره

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي عَمْر و الزُّبَيْرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنْ أُمَّة مُحَمَّدِ لا مَنْ هُمْ؟ قَالَ: أَمَّةُ مُحَمَّدِ بَنُو هَاشِمٍ خَاصَّةً، قُلْتُ: فَمَا الْحُجَّةُ فِي أُمَّةِ مُحَمَّدِ أَنَّهُمْ أَهْلُ بَيْنِهِ الَّذِينَ ذَكَرْتَ دُونَ غَيْرِهِمْ؟ قَالَ: قَوْلُ اللَّهِ وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ ربَّنَا تَقَبَّلُ مِنَّا إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ رَبَّنَا وَ اجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةٌ لَكَ وَ أَرنا مَناسِكَنَا وَ تُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ فَلَمَّا أَجَابَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ إِسْمَاعِيلَ علیه السلام وَ جَعَلَ مِنْ ذُرِّيَّتِها أُمَّةٌ مُسْلِمَةً وَبَعَثَ فِيهَا رَسُولًا مِنْهَا يَعْنى مِنْ تِلْكَ الْأُمَّةِ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَ

ص: 680

هنگامی که اسماعیل علیه السلام به سن مردان ،رسید خداوند به ابراهیم اس امر کرد که خانه ی [کعبه] را بنا کند. او گفت: «ای پروردگار در کدامین بقعه و سرزمین آن را بنا کنم؟ گفت در سرزمینی که آن خیمه [و بارگاه بر آدم نازل شد و حرم را به حرمت آن نورانی کرد؛ خیمه ای که خداوند بر آدم الله نازل کرد، همیشه برپا بود تا زمان نوح که در آن هنگام که طوفان در گرفت و دنیا در حال غرق شدن بود، خداوند آن خیمه را بالا برد و تمام دنیا جز جایگاه کعبه غرق شد. پس آن خانه به بیت عتیق خوانده شد؛ چرا که از غرق شدن آزاد (عتیق) گشت پس زمانی که خداوند به ابراهیم علیه السلام امر کرد که بیت را بنا کند و ابراهیم علیه السلام نمی دانست که در کدام مکان آن را بسازد خداوند جبرئیل را فرستاد و حدود خانه را برایش مشخص نمود. خداوند پایه ها را از بهشت برای او فرو فرستاد. سنگی (حجر الأسود) که خدا بر آدم علیه السلام نازل کرد سفیدتر از برف بود و پس از آن که کفار بر آن دست کشیدند سیاه شد. ابراهیم خانه را ساخت و اسماعیل سنگ را از ذی طوی می آورد؛ پس آن را (دیوارهای کعبه) به طول نه ذارع ساعد در آسمان بالا برد و سپس جبرئیل جایگاه سنگ را به او نشان داد ابراهیم آن را خارج و در مکان فعلی اش قرار داد. پس از بنا دو در شرقی و غربی برای آن گذاشت و در غربی مستجار» خوانده می شود. پس روی در را با گیاهان و بوته هایی پوشاند و هاجر بر درش عبایی که همراه داشت آویزان کرد و بر زیر آن می رفتند... [ و حدیث طولانی است... ].

12-1- امام کاظم علیه السلام- «سكينه» نام بادی است که از بهشت خارج می شود؛ چهره ای مانند چهره ی انسان و بوی خوشی دارد و این همان است که بر ابراهیم نازل شد و شروع کرد به دور زدن اطراف خانه در حالی که او پایه ها را می نهاد.

پروردگارا! ما را تسلیم [فرمان] خود قرار ده؛ و از دودمان ما امتی که تسلیم فرمان تو باشند به وجود آور؛ و شیوه ی عبادتمان را به ما نشان ده و توبه ی ما را بپذیر که تویی توبه پذیر مهربان (128)

بخش 1: پروردگارا ما را تسلیم [فرمان] خود قرار ده؛ و از دودمان ما امتی که تسلیم فرمان تو باشند، به وجود آور!

1-1- امام صادق علیه السلام- أبو عمرو زبیری گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «امّت محمّد صلی الله علیه و آله به من معرفی فرما»»! فرمود: «امت محمّد صلی الله علیه و آله فقط بنی هاشم هستند» گفتم: «به چه دلیل فقط خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله سوریه که می گویی، امّت محمّد صلی الله علیه و آله هستند و دیگران نیستند»؟ فرمود: «به دلیل اين آيه ى ﴿ وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلُ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ رَبَّنَا وَاجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةٌ مُسْلِمَةٌ لَكَ وَ أَرِنا مَناسِكَنَا وَتُبَّ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ وقتی خداوند دعای ابراهیم علیه السلام و اسماعیل علیه السلام را اجابت نمود و از نژاد آن دو، امّتی مسلمان قرار داد و در میان ایشان پیامبری از خودشان- خود امّت زمان پیامبر صلی الله علیه و آله- بر انگیزاند که کتاب خدا را بر ایشان بخواند و آن ها را پاک نماید و کتاب و حکمت به آن ها بیاموزد، دعای اوّل ابراهیم علیه السلام به دعای دیگرش پیوست که از خداوند خواست آن ها را از شرک و بت پرستی پاک

ص: 681

يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ رَدِفَ إِبْرَاهِيمُ دَعْوَتَهُ الْأُولَى بِدَعْوَتِهِ الْأُخْرَى فَسَأَلَ لَهُمْ تَطْهِيرَهُمْ مِنَ الشِّرْكِ وَ مِنْ عِبَادَة الْأَصْنَامِ لِيَصحَ أَمْرُهُ فِيهِمْ وَلَا يَتَّبِعُوا غَيْرَهُمْ فَقَالَ وَاجْبينِي وَ بَنِيَّ أَن تَعْبُدَ الْأَصْنَامَ رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَ مَنْ عَصَانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ فَهَذِهِ دَلَالَةُ أَنَّهُ لَا تَكُونُ الْأَئِمَّةُ وَالأمَّةُ الْمُسْلِمَةُ الَّتِى بَعَثَ مُحَمَّدُ إِنَّا مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ لِقَوْلِهِ وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنام﴾. (1)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أنَّ عَلِيّاً كَتَبَ إِلَى مُعَاوِيَةَ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام إِلَى مُعَاوِيَةَ وَ بَعْد... نَحْنُ أَهْلُ الْبَيْتِ الَّذِينَ أَذْهَبَ اللهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ هُمْ تَطْهِيراً وَلِكُلِّ نَبِيٍّ دَعْوَةُ فِي خَاصَّة نَفْسِهِ وَ ذُرِّيَّتِهِ وَ أَهْلِهِ وَلِكُلِّ نَبِيٍّ وَصِيَّةٌ فِي آلِهِ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ إِبْرَاهِيمَ أَوْصَى بِابْنِهِ يَعْقُوبَ وَيَعْقُوبَ أَوْصَى بَنِيهِ إِذْ حَضَرَهُ الْمَوْتُ وَ أَنَّ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله أَوْصَى إِلَى آلِهِ سُنَّةَ إِبْرَاهِيمَ وَ النَّبِيِّينَ افْتِدَاء بِهِمْ كَمَا أَمَرَهُ اللَّهُ لَيْسَ لَكَ مِنْهُمْ وَ لَا مِنْهُ سُنَّةٌ فِي النَّبِيِّينَ وَ فِى هَذِهِ الذُرِّيَّةِ الَّتِي بَعْضَهَا مِنْ بَعْضَ قَالَ اللَّهُ لِإِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ علیه السلام وَ هُمَا يَرْفَعَان الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ رَبَّنَا وَ اجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةٌ لَكَ فَنَحْنُ الأُمَّةُ المُسْلِمَةُ وَ قَالَا: رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ فَنَحْنُ أَهْلُ هَذِهِ الدَّعْوَةَ وَ رَسُولُ اللَّهِ مِنَّا وَ نَحْنُ مِنْهُ بَعْضُنَا مِنْ بَعْض وَ بَعْضُنَا أَولَى بِبَعْضٍ فِي الْوَلَايَةِ وَالْمِيرَاثِ ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيم﴾. (2)

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ الْمُفَضَّلُ: قُلْت: يَا سَيِّدِي وَ مَوْلَاكَ وَ الدِّينُ الَّذِي فِي آبَائِهِ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ نُوحِ وَ مُوسَى علیه السلام وَ عِيسَى علیه السلام وَ مُحَمَّدِ هُوَ الْإِسْلَام قَالَ: نَعَمْ يَا مُفَضَّلُ! هُوَ الْإِسْلَامُ لَا غَيْرُ قُلْتُ: يَا مَوْلَايَ أَ تَجِدُهُ فِي كِتَابِ اللَّهِ؟ قَالَ: نَعَمْ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَى آخِرِهِ وَ مِنْهُ... قَوْلُهُ تَعَالَى فِي قِصَّة إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مَّسْلِمَةٌ لَكَ﴾. (3)

باب 2: وَتُبْ عَلَيْنا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ

اشاره

ص: 682

دارد تا امر خدا [جانشینی و امامت] در میان آن ها جاری شود و نصیب دیگری نباشند. [او] فرمود: و من و فرزندانم را از پرستش بت ها دور نگاه دار پروردگارا آن ها بت ها بسیاری از مردم را گمراه ساختند هرکس از من پیروی کند از من است و هرکس نافرمانی من کند، تو بخشنده و مهربانی (ابراهیم /36-35) این آیه دلیل واضحی است بر آن که ائمه و امّت مسلمانی که خداوند پیامبر صلی الله علیه و آله را به سوی آن ها برانگیخت جز از اولاد ابراهیم نیستند؛ به دلیل این آیه ی ﴿رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْن لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةٌ مُسْلِمَةٌ لَكَ﴾.

2-1- امام علی علیه السلام به معاویه نامه ای از این قرار نوشت از بنده ی خدا، امیرالمؤمنین علیّ بن ابیطالب علیه السلام به معاویه و بعد... ما اهل بیت هستیم؛ همان کسانی که خداوند هرگونه پلیدی را از ایشان دور کرده و پاکشان گردانده است هر پیامبری دعوتی خاص برای خودش فرزندان و اهل بیتش دارد و نیز جانشینی در مورد خاندانش دارد آیا نمی دانی که ابراهیم علیه السلام فرزندش یعقوب علیه السلام را و او نیز فرزندش را هنگام مرگ وصی خویش قرار داد؟ و محمّد صلی الله علیه و آله طبق سنت ابراهیم علیه السلام و پیامبران به خاندانش سفارش کرد و از ایشان پیروی نمود؛ همان طور که خداوند او را امر کرده بود و این شامل تو ای معاویه نمی شود؛ چرا که تو نه از پیامبرانی و نه با محمّد صلی الله علیه و آله نسبتی داری خداوند می فرماید این سنت سنت پیامبران است و سنتی در این خاندان است که بعضی به بعضی دیگر منسوب اند ابراهیم او اسماعیل علیه السلام در حالی که ستون های خانه را بالا می بردند گفتند: پروردگارا ما و ذریه ی ما را از تسلیم شدگان خودت قرار بده و ما (اهل بیت) همان امت تسلیم شده و مسلمان هستیم و گفتند پروردگارا در میان ایشان رسولی برانگیز که آیات تو را بر ایشان بخواند و ما اهل این دعوتیم و رسول خدا صلی الله علیه و آله از ماست و ما از اوییم؛ بعض از ما از دیگری است و برخی از ما در ولایت و میراث بر دیگری سزاوارتریم و ما نسلی هستیم که برخی از آن از بعضی دیگر است منسوب به هم هستیم و خداوند شنوا و داناست.

3-1- امام صادق علیه السلام- مفضّل گوید: «از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «ای آقا و سرور من! آیا دینی که پدران او ابراهیم، نوح، موسی، عیسی و محمّد صلی الله علیه و آله داشتند همان دین اسلام بود؟ فرمود: «آری همین دین اسلام بود؛ نه غیر آن عرض کردم دلیلی از قرآن بر این مطلب دارید؟ فرمود:: «آری از اوّل تا آخر قرآن پر از دلیل است»... و [دلیل] دیگر آیه ای است که خداوند در داستان ابراهیم علیه السلام و اسماعیل علیه السلام از زبان آن ها نقل می کند که گفتند: ﴿وَ اجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةٌ مُسْلِمَةٌ لَكَ﴾.

بخش 2: و توبه ی ما را بپذیر که تویی توبه پذیر مهربان

ص: 683

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿لَمَّا زَلَّتِ الْخَطِيئَةُ مِنْ آدَمَ علیه السلام أُخْرِجَ مِنَ الْجَنَّةِ فَوَفَّقَهُ اللَّهُ لِلتَّوْبَةِ قَالَ: يَا رَبِّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ وَ بِحَمْدِكَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِي فَتُبْ عَلَيَّ إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ علیهم السلام وَ خِيَارِ أَصْحَابِهِ الْمُنْتَجَبِينَ. فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى: لَقَدْ قَبِلْتُ تَوْبَتَك﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الحَكيمُ﴾. (129)

باب 1: رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ رَبَّنَا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا ، قَالَ الصَّادِقِ علیه السلام فَإِنَّهُ يَعْنِي مِنْ وَلْدِ إِسْمَاعِيلَ الفِيهِ فَلِذَلِكَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَا دَعْوَةُ أَبِي إِبْرَاهِيمَ علیه السلام﴾. (2)

1-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبي أُمَامَةَ قَالَ: قُلْتُ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا كَانَ بَدْءُ أَمْرِكَ؟ قَالَ: دَعْوَةَ أبي إبراهيم علیه السلام﴾. (3)

باب 2: وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ

1-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قَالَ الْكِتَابُ الْقُرْآنُ وَ الْحِكْمَهُ وَلَايَةُ أمير الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بْن أبي طالب علیه السلام﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهِيمَ إِلا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَ لَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ في الدُّنْيا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾. (130)

باب 1: وَ مَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ

اشاره

1-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَالْمِلَةُ الْإِمَامَةُ﴾. (5)

1-2- السجّاد علیه السلام- ﴿مَا أَحَدٌ عَلَى مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ إِنَّا نَحْنُ وَ شِيعَتُنَا وَ سَائِرُ النَّاسِ مِنْهَا بِرَاء﴾. (6)

ص: 684

1-2- امام عسکری علیه السلام- ازمانی که از آدم علیه السلام خطایی سرزد و از بهشت اخراج شد، خداوند به او توفیق توبه عنایت کرد [آدم علیه السلام] گفت ای پرورگار غیر از تو خدایی نیست. منزهی و من حمد تو را می گویم کار بدی کردم و به خودم ظلم نمودم پس به حق محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاک او و برترین یاران برگزیده اش و توبه ما را بپذیر که تو توبه پذیر و مهربانی پس خداوند فرمود: توبه ی تو را پذیرفتم».

پروردگارا! پیامبری در میان آن ها از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان بخواند و آن ها را کتاب و حکمت بیاموزد و پاکیزه کند؛ زیرا تو توانا و حکیمی [وبر این کار قادری]». (129)

بخش 1: پروردگارا! پیامبر صلی الله علیه و آله ی در میان آن ها از خودشان برانگیز!

اشاره

1-1- امام صادق علیه السلام- در تفسیر آیه ی: ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا﴾ منهم فرمود: [منظور از آن رسول] یعنی از نسل اسماعیل علیه السلام و از این رو بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: «منظور از دعای ابراهیم علیه السلام من بودم».

2-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله آغاز کار شما از چه زمانی بود»؟ فرمود: «از دعای پدرم حضرت ابراهیم علیه السلام».

بخش 2: و آن ها را کتاب و حکمت بیاموزد.

1-2- ابن عباس رحمه الله علیه- کتاب در این کلام الهی قرآن و حکمت ولایت امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام می باشد.

جز افراد سفیه و نادان چه کسی از آیین ابراهیم [که آیین پاکی و یگانه پرستی است] روی گردان خواهد شد؟ ما او را در دنیا برگزیدیم؛ و او در آخرت، از صالحان است. (130)

بخش 1: جز افراد سفیه و نادان چه کسی از آیین ابراهیم [که آیین پاکی و یگانه پرستی است] روی گردان خواهد شد؟!

1-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- منظور از مِلَّةِ إِبراهیم [در این آیه]، امامت [و سرپرستی] است.

2-1- امام سجّاد علیه السلام- هیچ کس جز ما و شیعیان ما [وارد] در ملت ابراهیم علیه السلام نیست و سایر مردم از آن دور هستند.

ص: 685

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِجَمِيعِ أَرْوَاحِ بَنِي آدَمَ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى قَالَ: أَوَّلُ مَنْ قَالَ بَلَى مُحَمَّدٌ فَصَارَ بِسَبْقِهِ إِلَى بَلَى سَيِّدَ الْأَوَّلِينَ وَالْآخِرينَ وَ أَفْضَلَ النَّبِيِّينَ وَالْمُرْسَلِينَ فَمَنْ لَمْ يُحِبُّ عَنْ هَذِهِ الْمَسْأَلَة بِجَوَاب إِبْرَاهِيمَ اللهِ فَقَدْ رَغِبَ عَنْ مِلَّتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَ وَ مَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفَهَ نَفْسَه﴾. (1)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أنَّ عَلِيّا كتب إِلَى مُعَاوِيَةَ... قَالَ اللَّهُ لِإِبْرَاهِيمَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ أَ فَتَرْغَبُ عَنْ مِلَّتِهِ وَ قَدِ اصْطَفَاهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الصَّالِحِينَ أَمْ غَيْرَ الْحَكَمِ تَبْغِي حَكَما أَمْ غَيْرَ الْمُسْتَحْفِظ مِنَّا تَبْغِي إِمَامَا الْإِمَامَةُ لِإِبْرَاهِيمَ وَذُرِّيَّتِهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ تَبَعُ لَهُمْ لَا يَرْغَبُونَ عَنْ مِلَّتِهِ﴾. (2)

باب 2: وَ إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الصَّالِحِينَ

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن المُفَضَّل بن عُمَرَ، عَن الصَّادِقِ جَعفَر بن مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله فِي حَدِيثٍ لَهُ [ذَكَرَ فِيهِ العلية الكَلِمَاتِ الَّتِي ابْتَلَى اللَّهُ بِهِنَّ إِبْرَاهِيمَ] قَالَ... ثُمَّ اصْطِفَاءُ اللهِ عَزَّوَجَلَّ إِيَّاهُ فِي الدُّنْيَا ثُمَ شَهَادَتُهُ لَهُ فِي الْعَاقِبَةِ أَنَّةَ مِنَ الصَّالِحِينَ فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ وَالصَّالِحُونَ هُمُ النَّبِيُّ وَ الْأَئِمَّةُ الةِ الْآخِذُونَ عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَمْرَ وَنَهْيَهُ وَ الْمُلْتَمِسُونَ لِلصَّلَاحِ مِنْ عِنْدِهِ وَ الْمُجْتَنِبُونَ لِلرَأَى وَالْقِيَاسِ فِي دِينِهِ﴾. (3)

2-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا فَاطِمَةً زَوَّجْتُكِ سَيِّداً فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَنَ الصَّالِحِينَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿إذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمينَ﴾. (131)

قوله تعالى: ﴿وَ وَصَّى بِها إِبْراهِيمُ بَنِيهِ وَ يَعْقُوبُ يا بَنِيَّ إِنَّ اللهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلا وَأَنتُمْ مُسْلِمُونَ﴾. (132)

باب 1: وَ وَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَ يَعْقُوبُ

اشاره

ص: 686

3-1- امام صادق علیه السلام- وقتی که خدا به ارواح بنی آدم خطاب کرد که آیا من پروردگار شما نیستم؟ (اعراف/ 172) همه گفتند: «بلی» اوّل کسی که «بلی» گفت محمّد صلی الله علیه و آله بود. از آن رو که به گفتن «بلی» سبقت جست سیّد اولین و آخرین و افضل پیغمبران و مرسلین گردید؛ هرکس در جواب این پرسش همان جواب ابراهیم را ندهد از ملت او روی گردان است و خدا فرموده است: ﴿وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهِيمَ إِلا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ﴾.

4-1- امام علی علیه السلام- على علیه السلام به معاویه نوشت.... خداوند به ابراهیم فرمود: خداوند برای شما دین را برگزید. آیا در حالی که خداوند در دنیا ابراهیم را برگزید و در آخرت او را از صلحا قرار داد تو از آیین او روی می گردانی یا غیر از این حکم حکمی را می پسندی یا غیر از ما محافظان دین خدا امامی را می طلبی؟ امامت از آن ابراهیم و ذریه ی او و مؤمنینی است که از ایشان پیروی می کنند و از آیین او روی بر نمی گردانند».

بخش 2: و او در آخرت، از صالحان است.

1-2- پیامبر صلی الله علیه و آله - مفضل بن عمر حدیثی طولانی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که در آن از کلماتی که خدا ابراهیم را با آن ها آزمود یاد شده است خداوند او حضرت ابراهیم علیه السلام را در دنیا برگزید؛ و برای او گواهی داد که سرانجام از نیکان و شایستگان است در آخر همین آیه که فرمود او را در دنیا برگزیدیم و به راستی او در آخرت از نیکان است و نیکان همان پیامبر صلی الله علیه و آله و امامانند که امر و نهی خدای عزّوجلّ را دریافت کرده از درگاه حضرت او درخواست صلاح می کنند و نیز از رأی [شخصی] و قیاس در دین خدا پرهیز می نمایند.

2-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای فاطمه تو را به ازدواج مردی درآوردم که در دنیا سرور و آقاست و او در آخرت [نیز] از شایستگان و صالحین است.

[و یاد آورید] هنگامی را که پروردگارش به او فرمود اسلام بیاور [و در برابر حق، تسلیم باش. او فرمان پروردگار را از جان و دل پذیرفت؛ و] گفت: در برابر پروردگار جهانیان تسلیم شدم» (131)

و ابراهیم و یعقوب [در واپسین لحظات عمر] فرزندان خود را به این آیین وصیت کردند؛ و هر کدام به فرزندان خویش گفتند فرزندان من خداوند این آیین [پاک] را برای شما برگزیده است و شما جز به آیین اسلام [و تسلیم در برابر فرمان خدا] از دنیا نروید». (132)

بخش 1: و ابراهیم و یعقوب [در واپسین لحظات عمر] فرزندان خود را به این آیین وصیّت کردند.

ص: 687

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿إنَّ نُوحاً لَمَّا انْقَضَتْ نُبُوتُهُ وَ اسْتُعْمِلَتْ ُأيَّامُهُ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ أَنْ يَا نُوحُ علیه السلام! قَدْ قَضَيْتَ نُبُوَّتَكَ وَ اسْتَكْمَلْت أَيَّامَكَ فَاجْعَلِ الْعِلْمَ الَّذِي عِنْدَكَ وَ الْإِيمَانَ وَالِاسْمَ الْأَكْبَرَ وَ مِيرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةَ فِي الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّيَّنَكَ فَإِنِّي لَنْ أَقْطَعَهَا كَمَا لَمْ أَقْطَعْهَا مِنْ بُيُوتَاتِ الْأَنْبِيَاءِ الَّتِي بَيْنَكَ وَبَيْنَ آدَمَ وَ لَنْ أَدَعَ الْأَرْضَ إِلَّا وَ فِيهَا عَالِمُ يُعْرَفُ بِهِ دِينِي وَ تُعْرَفُ بِهِ طَاعَتِي وَيَكُونُ نَجَاةَ لِمَنْ يُولَدُ فِيمَا بَيْنَ قَبْض النَّبِيِّ إِلَى خُرُوجِ النَّبِيِّ الْآخَرِ وَ بَشَرَ نُوح علیه السلام ساماً بهُودِ الله... وَ أَمَرَ نُوحٌ ابْنَهُ سَاماً أَنْ يَتَعَاهَدَ هَذِهِ الْوَصِيَّةَ عِنْدَ رَأسِ كُلِّ سَنَة فَيَكُونَ يَوْمَئِذٍ عِيداً لَهُمْ فَيَتَعَاهَدُونَ فِيهِ مَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَالْإِيمَانِ وَالِاسْمِ الْأَكْبَرِ وَ مَوَارِيتِ الْعِلْمِ وَ آثَارِ عِلْمِ النُّبُوَّةَ فَوَجَدُوا هُوداً نَبيَّا وَ قَدْ بَشَرَ بِهِ أَبُوهُمْ نُوحٍ اللَّهِ فَآمَنُوا بِهِ وَاتَّبَعُوهُ وَ صَدَقُوهُ فَنَجَوْا مِنْ عَذَابِ الرِّيح... وَ قَالَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى وَ وَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَ يَعْقُوبُ﴾. (1)

باب 2: فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ

اشاره

1-2- الباقر علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ عَزَوَجَلَّ وَ وَصَّى بِها إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَ يَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ إِنَّ اللهَ اصْطَفى لَكُمُ الدِّينَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ بوَلَايَة عَلَى علیه السلام﴾. (2)

2-2- الباقر علیه السلام- ﴿فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ بِوَلَايَةِ الوَصِيِّ لِرَسُولِ اللَّهُ علیه السلام﴾. (3)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ قَالَ: إِنَّ أَبي اللَّيْهِ اسْتَوْدَعَنِي مَا هُنَاكَ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ قَالَ ادْعُ لِي شُهُوداً فَدَعَوْتُ لَهُ أَرْبَعَةً مِنْ قُرَيْشٍ فِيهِمْ نَافِعُ مَوْلَى عَبْدِ اللَّهِ بْن عُمَرَ. فَقَالَ: اكْتُبْ هَذَا مَا أَوْصَى بِهِ يَعْقُوبُ بَنِيهِ يا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ وَ أَوْصَى مُحَمَّدُ بْنُ عَلَى الإِلَى جَعْفَرَ بْن مُحَمَّد و أَمَرَهُ أَنْ يُكَفِّنَهُ فِي بُرْدِهِ... فَقُلْتُ لا لَهُ: يَا أَبَتِ بَعْدَ مَا انْصَرَفُوا مَا كَانَ فِى هَذَا بِأَنْ تُشْهدَ عَلَيْهِ؟ فَقَالَ: يَا بُنَيَّ كَرِهْتُ أَنْ تُغْلَبَ وَ أَنْ يُقَالَ إِنَّهُ لَمْ يُوصَ إِلَيْهِ فَأَرَدْتُ أَنْ تَكُونَ لَكَ الْحُجَّةُ ﴾. (4)

ص: 688

1-1- امام باقر علیه السلام- و چون زمان پیامبری نوح علیه السلام سپری گشت و روزگارش پایان یافت، خداوند عزّوجلّ به او وحی فرستاد ای نوح علیه السلام! پیامبری تو سپری گشت و روزگارت پایان یافت. پس علم، ایمان، اسم اکبر، میراث علم و نشانه های دانش پیامبر صلی الله علیه و آله ی ات را در میان نسل خود قرار ده که من هرگز آن را نمی گسلم؛ چنان که از خاندان پیامبرانی که میان تو و آدما بودند نگسلیدم؛ و زمین را وانمی گذارم؛ مگر آن که در آن عالمی و دانشمندی باشد که به وسیله ی او دین و طاعت من شناخته گردد و وسیله نجات مردمی باشد که از زمان وفات پیغمبری تا بعثت پیغمبری دیگر آیند و نوح علیه السلام مژده ی آمدن هود علیه السلام را به فرزند خود سام علیه السلام داد... به فرزندش سام دستور داد که این وصیت را در ابتدای هر سال تازه کند و [مردم] آن روز را برای خود عید قرار دهند و آن چه از علم ایمان اسم اکبر میراث های علم و آثار علم نبوت است را به همه یادآوری نمایند. هنگامی که هود علیه السلام پیغمبر را یافتند و نوح علیه السلام نیز به آمدن او بشارت داده بود، به او ایمان آورده از او پیروی کرده و او را تصدیق نمودند و بدین وسیله از عذاب باد کوبنده [که قوم هود را هلاک کرد] رهایی یافتند... خدای تبارک و تعالی در این باره فرمود: ﴿وَ وَصَّى بِها إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ﴾.

بخش 2: و شما جز به آیین اسلام و تسلیم در برابر فرمان خدا از دنیا نروید.

1-2- امام باقر علیه السلام- درباره ی آیه ی ﴿وَ وَصَّى بِها إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَ يَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ﴾ فرمود: یعنی به ولایت علی وصیت کرد.

2-2- امام باقر علیه السلام- چنین نباشد که بمیرید و مسلمان نباشید؛ یعنی مباد که در حالی بمیرید که تسلیم ولایت وصی رسول خدا صلی الله علیه و آله نباشید.

3-2- امام صادق علیه السلام- عبد الأعلی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است پدرم هنگامی که مرگش فرا رسید هرچه در آن جا بود به من سپرد؛ و فرمود: چند گواه نزد من حاضر کن»! و من چهار تن از قریش که یکی از آن ها نافع غلام عبدالله بن عمر بود حاضر کردم پس از آن فرمود: «بنویس این است که یعقوب به فرزندانش وصیت کرد ﴿یا بَنِيَّ إِنَّ اللهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنتُمْ مُسْلِمُونَ﴾ و محمّد بن علی علیه السلام به جعفر بن محمّد صلی الله علیه و آله وصیت کرد و به او امر کرد تا او را در آن برد کفن کند... وقتی مشاهدان رفتند گفتم: پدر جان این مطالب اهمیتی نداشت که شما بر آن گواه گرفتید؟ فرمود: پسر جانم! از نظر من بد بود که تو در تصدی امر دفن و کفن من مغلوب نظر دیگران شوی و بگویند که به او وصیت نشده؛ من خواستم دلیل و مدرکی داشته باشی».

ص: 689

قوله تعالى: ﴿أم كُنتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الموتُ إِذْ قالَ لِبَنيهِ ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قالُوا نَعْبُدُ إِلهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلها واحِداً وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾ (133)

باب 1: أَمْ كُنتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمُوتُ

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ يَعْقُوبُ وَ عِيضُ تَوْامَيْنِ فَوُلِدَ عِيصٌ ثُمَ وُلِدَ يَعْقُوبُ فَسُمِّيَ يَعْقُوبَ لِأَنَّهُ خَرَجَ بِعَقِبٍ أَخِيهِ عِيص﴾. (1)

باب 2: قالُوا نَعْبُدُ الهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْراهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلها واحِداً

اشاره

1-2- الباقر علیه السلام- ﴿عن جابر عن أبي جعفر علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَن تَفسِير هَذِهِ الآيَةَ مِن قَول الله إِذْ قالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قَالُوا نَعْبُدُ إِلكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلا وَاحِداً قال: جرت في القائم علیه السلام﴾. (2)

2-2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي جَعْفَر قَالَ:... وَ الْعَرَبُ تُسَمِّى الْعَمَ أَبا قَالَ تَعَالَى فِي قِصَّة يَعْقُوبَ قالُوا نَعْبُدُ إِلهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْراهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَ إِسْمَاعِيلُ له كَانَ عَمَّ يَعْقُوبَ وَقَدْ سَمَّاهُ أَبَاً فِي هَذِهِ الْآيَة﴾. (3)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَإِسْمَاعِيلُ له كَانَ عَمَ يَعْقُوبَ وَ جَعَلَهُ أَبَا لَهُ لِأَنَّ الْعَرَبَ يُسمى الْعَم أباً كَمَا تُسَمِّى الْجَدَّ أَبَاً وَ ذَلِكَ لِأَنَّهُ يَجِبُ تَعْظِيمُهَا كَتَعْظِيمِ الْأَبِ وَلِهَذَا قَالَ النَّبِى رُدُّوا عَلَى أبي يَعْنِي الْعَبَّاس﴾. (4)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سُلَيْمَانَ بْن مِهْرَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الصَّادق جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله وَ قَوْلُ النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله أَنَا ابْنُ الذَّبيحيْن يُريدُ بِذَلِكَ الْعَمَ لِأَنَ الْعَمَ قَدْ سَمَّاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَبا فِي قَوْلِهِ أَمْ كُنتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ المَوتُ إِذْ قالَ لِبَنِيهِ ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قالُوا نَعْبُدُ إِلهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَكَانَ إِسْمَاعِيلُ علیه السلام عَمَّ يَعْقُوبَ علیه السلام فَسَمَّاهُ اللَّهُ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ أَبَا﴾. (5)

ص: 690

آیا هنگامی که مرگ یعقوب فرا رسید، شما حاضر بودید؟ در آن هنگام که به فرزندان خود گفت: پس از من چه چیز را می پرستید؟ گفتند «خدای تو و خدای پدرانت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق، خدای یگانه را و ما در برابر او تسلیم هستیم».

بخش 1: آیا هنگامی که مرگ یعقوب فرا رسید شما حاضر بودید؟!

اشاره

1-1- امام صادق علیه السلام- يعقوب علیه السلام و عیص دوقلو بودند؛ پس ابتدا عیص به دنیا آمد یعقوب علیه السلام و به این سبب یعقوب خوانده شد چرا که به عقب برادرش عیص به دنیا آمد.

بخش 2: گفتند خدای تو و خدای پدرانت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق خدای یگانه را می پرستیم

2-1- امام باقر علیه السلام- جابر گوید: «از امام باقر علیه السلام پیرامون تفسیر آيه ى: ﴿إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِن بَعْدِي قَالُوا نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَإِلَه آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلَهَا وَاحِدًا﴾ پرسیدم». حضرت فرمود: این آیه در مورد حضرت قائم نیز مصداق دارد».

2-2- امام باقر علیه السلام- از اباجعفر علیه السلام روایت شده... عرب «عمو» را «پدر» می خواند. نظر به قول خداوند که در داستان یعقوب فرمود: ﴿قالُوا نَعْبُدُ الهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَ إِسْحَاقَ﴾ و حال آن که اسماعيل العلم، عموی یعقوب بوده و در این آیه پدر خوانده شده است.

3-2- امام صادق علیه السلام- اسماعيل ل عموی» یعقوب بود و او را پدر او نامید چرا که عرب «عمو» را «پدر» می خواند؛ همان طور که به «جد» نیز پدر می گوید و آن به این دلیل است که احترام به او را چون احترام به پدر واجب می دانند و بنابراین پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «پدرم را به من بازگردانید؛ یعنی عباس را در حالی که عباس عموی پیامبر صلی الله علیه و آله بود.

4-2- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل کرده است که پیامبر صلی الله علیه و آله به امام علی علیه السلام فرمود: «و [این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله] من فرزند دو ذبیح هستم؛ مقصودش از آن دو، یکی عمویش بود زیرا خدای عزّوجلّ «عمو» را پدر» نامیده؛ آن جا که فرموده است: ﴿ أَمْ كُنتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ المَوتُ إِذْ قالَ لِبَنِيهِ ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قَالُوا نَعْبُدُ إِلهَكَ وَ إِلهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَ إِسحاق﴾ با این که اسماعیل عموی یعقوب بود خداوند در این آیه پدرش خوانده است».

ص: 691

باب 3: وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ سَيِّدِئَ الصّادق علیه السلام ... يَا سَيِّدِي وَ مَوْلَايَ وَ الدِّينُ الَّذِي فِي آبَائِهِ إِبْرَاهِيمَ وَ نُوحٍ وَ مُوسَى وَ عِيسَى وَ مُحَمَّدِيَة هُوَ الْإِسْلَامِ؟ قَالَ: نَعَمْ يَا مُفَضَّلُ هُوَ الْإِسْلَامُ لَا غَيْرُ. قُلْتُ: يَا مَوْلَايَ أَ تَجِدُهُ فِي كِتَابِ اللَّهِ؟ قَالَ: نَعَمْ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَى آخِرِهِ وَ مِنْهُ هَذِهِ الْآيَة... أَمْ كُنتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ علیه السلام إِلَى قَوْلِهِ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُمْ ما كَسَبْتُمْ وَلا تُسْتَلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ (134)

باب 1: وَلا تُسْتَلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ

اشاره

1-1- الرّسول صلی الله علیه و اله- [عن حذيفَة فِي جَوَابِ الشَّابَ الفَارِسِي: [ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ لِأَصْحَابِهِ: إِذَا رَأَيْتُمْ دِحْيَةَ الْكَلْبِيَّ عِنْدِى فَلَا يَدْخُلَنَّ عَلَيَّ أَحَدٌ. وَ إِنِّي أَتَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَوْماً فِي حَاجَة فَرَأَيْتُ شَمْلَةٌ مُرْخَاةً عَلَى الْبَابِ فَرَفَعْتُ الشَّمْلَةَ فَإِذَا أَنَا َبدِحْيَةَ الْكَلْبِيِّ فَغَمَضْتُ عَيْنَيَّ فَرَجَعْتُ قَالَ فَلَقِيتُ على بن أبي طالب فَقَالَ لِي: يَا بَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ مِنْ أَيْنَ أَقْبَلْتَ قُلْتُ: أَتَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ فِي حَاجَةٍ فَلَمَّا أَتَيْتُ مَنْزِلَهُ رَأَيْتُ شَمْلَةً مُرْحَاةً عَلَى الْبَابِ فَرَفَعْتُ الشَّمْلَةَ فَإِذَا أَنَا بِدِحْيَةً الْكَلْبِيِّ فَرَجَعْتُ قَالَ فَقَالَ لِي عَلَى: ارْجِعْ يَا حُذَيْفَةُ فَإِنِّي أَرْجُو أَنْ يَكُونَ هَذَا الْيَوْمُ حُجَّةً عَلَى هَذَا الْخَلْقِ. قَالَ: فَرَجَعْتُ مَعَ عَلَى علیه السلام فَوَقَفْتُ عَلَى الْبَابِ وَ دَخَلَ عَلَى علیه السلام فَقَالَ: السَّلَامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ، وَ رَدَّ دِحْيَةً فَقَالَ: وَ عَلَيْكُمُ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكَاتُهُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، مَنْ أَنَا؟ قَالَ: أَظُنُّكَ دِحْيَةَ الْكَلْبِيَّ قَالَ: أَجَلْ خُذْ رَأْسَ ابْنِ عَمَّكَ فَأَنْتَ أَحَقُّ بِهِ مِنِّى فَمَا كَانَ بِأَسْرَعَ مِنْ أَنْ رَفَعَ النَّبِيُّ رَأْسَهُ. فَقَالَ: يَا عَلَى علیه السلام مِنْ حَجْرٍ مَنْ أَخَذْتَ رَأْسِي، وَ غَابَ دِحْيَةً فَقَالَ: أَظُنُّهُ مِنْ حَجْرٍ دِحْيَةَ الْكَلْبِيُّ. قَالَ: أَجَلْ فَأَيَّ شَيْءٍ قِيلَ لَكَ؟ قَالَ: قُلْتُ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ فَرَةً عَلَيَّ وَعَلَيْكُمُ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ النا فَقَالَ النَّبِيُّ: طُوبَى لَكَ يَا عَلَى علیه السلام سَلَّمَتْ عَلَيْكَ الْمَلَائِكَةُ بإمْرَة الْمُؤْمِنِينَ مِنْ عِنْدِ رَبِّ الْعَالَمِينَ. قَالَ فَخَرَجَ عَلَى فَقَالَ: يَا حُذَيْفَةُ! أَسَمِعْت؟ قُلْتُ: نَعَمْ قَالَ: فَكَيْفَ سَمِعْتَ؟ قَالَ قُلْتُ:

ص: 692

بخش 3: و ما در برابر او تسلیم هستیم.

1-3- امام صادق علیه السلام مفضّل گوید: «از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «آیا دینی که پدران او ابراهیم، نوح، موسی، عیسی و محمّد صلی الله علیه و آله داشتند همان دین اسلام بود؟ فرمود: آری ای مفصل همین دین اسلام بود؛ نه غیر آن عرض کردم دلیلی از قرآن بر این مطلب دارید؟ فرمود: «آری از اول تا آخر قرآن پر از دلیل است... از جمله آيه ى... أَمْ كُنتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ المُوتُ تا آن جا که فرمود: ﴿وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾. آن ها امتی بودند که در گذشتند اعمال آنان مربوط به خودشان بود و اعمال شما نیز مربوط به خود شماست و شما مسؤول اعمال آن ها نخواهید بود. (134)

بخش 1: و شما مسؤول اعمال آن ها نخواهید بود.

1-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- [حذیفه] گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله به یارانش فرمود: «هرگاه دیدید که دحیه کلبی (جبرئیل علیه السلام) نزد من است احدی بر من وارد نشود من روزی در پی حاجتی به نزد ایشان آمدم. عبای نرمی را بر در آویخته دیدم؛ آن را بالا زدم ناگهان با دحیه کلبی مواجه شدم. چشمم را به زیر انداخته منصرف شده و بازگشتم پس از آن با علی بن ابی طالب علیه السلام ملاقات کردم به من فرمودند: ای عبدالرحمن از کجا می آیی؟ گفتم در پی حاجتی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدم، وقتی به منزلشان رسیدم عبای نرمی را بر در آویخته دیدم؛ آن را بالا زدم ناگهان با دحیہ کلبی مواجه شدم و از سخن گفتن چشم پوشی کرده منصرف شده و بازگشتم. على الله به من گفت: «ای حذیفه بازگرد من امیدوارم که امروز حجتی برای این مردم باشد گفت من به همراه على علیه السلام بازگشتم و نزدیک در ایستادم علی علیه السلام داخل شد و فرمود: سلام علیکم و رحمه الله و بركاته دحیه در جواب او فرمود: ای امیرالمؤمنین سلام خدا و رحمت و برکاتش بر تو باد! [می دانی] من کیستم؟ فرمود: «به گمانم دحیه کلبی هستی». گفت: «آری! بیا و سر پسرعمویت را در آغوش بگیر که تو بر این کار سزاوارتر از من هستی در آن هنگام، پیامبر صلی الله علیه و آله سر خود را روی پاهای دحیه کلبی (جبرئیل علیه السلام) گذاشته بود و در دامان او خوابیده بود؛ حضرت علی علیه السلام پیامبر صلی الله علیه و آله را در حالی که حضرت خواب بودند بر زانوی خود نهاد و جبرئیل الله رفت مدتی نگذشت و خیلی زود پیامبر صلی الله علیه و آله سر خود را بلند کرده و بیدار شدند پس [ پیامبر صلی الله علیه و آله از علی علیه السلام پرسید: «سر مرا از دامان چه کسی گرفتی؟ و دحیه دیگر آن جا را ترک کرده بود [ علی علیه السلام] فرمود: «گمان می کنم از دحیه کلبی [ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «بله او به تو چه گفت؟ علی علیه السلامل (فرمود گفتم «سلام علیکم و الله وبر کاته» دحیه در جواب من فرمود: سلام خدا و رحمت و برکاتش بر تو بادای امیرالمؤمنین پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خوشا به حال تو ای علی که فرشتگان الهی از جانب خداوند به تو به عنوان امام مؤمنین سلام کردند پس از آن علی علیه السلام از حجره ی پیامبر صلی الله علیه و آله خارج شد و فرمود: «ای حذیفه آیا شنیدی؟ گفتم «بله» فرمود: سخن را چگونه شنیدی؟ گفتم: «شنیدم

ص: 693

كَالَّذِي سَمِعْت قَالَ: فَقَالَ الْفَارِسِي فَأَيْنَ كَانَتْ أَسْيَاؤُكُمْ ذَلِكَ الْيَوْمَ يَعْنِي يَوْمَ بَيْعَة أَبي بَكْرٍ قَالَ وَيْحَكَ تِلْكَ قُلُوبُ ضُرِبَ عَلَيْهَا بِالْغَفْلَة لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُمْ ما كَسَبْتُمْ وَلَا تُسْتَلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ قالُوا كُونُوا هُوداً أَوْ نَصارى تَهْتَدُوا قُل بَلْ مِلَّةَ إِبْراهيمَ حَنيفاً و ما كانَ مِنَ المُشْرِكِينَ﴾. (135)

باب 1: وَ قالُوا كُونُوا هُوداً أَوْ نَصارى تَهْتَدُوا

1-1- ابن عباس رحمه الله علیه وآله- ﴿أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ صُوريًا وَكَعْبَ بْنَ الْأَشْرَفِ وَ مَالِكِ بْنَ الصَّيْفِ وَ جَمَاعَةً الْيَهُودِ وَ نَصَارَى أَهْلِ نَجْرَانَ خَاصَمُوا أَهْلَ الْإِسْلَامِ كُلُّ فِرْقَة تَزْعُمُ أَنَّهَا أَحَقُّ بَدِينِ اللَّهِ مِنْ غَيْرهَا فَقَالَتِ الْيَهُودُ: نَتُنَا مُوسَى أَفْضَلُ الْأَنْبَيَاءِ وَكِتَابُنَا التَّوْرَاةُ أَفْضَلُ الْكُتُبِ وَقَالَتِ النَّصَارَى نَبِيُّنَا عِيسَى اللّهِ أَفْضَلُ الْأَنْبِيَاءِ وَ كِتَابُنَا الْإِنْجِيلُ أَفْضَلُ الْكُتُبِ وَكُلُّ فَرِيق مِنْهُمَا قَالُوا لِلْمُؤْمِنِينَ كُونُوا عَلَى دِينِنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآيَةَ وَ قِيلَ إِن ابْنَ صُوريَا قَالَ لِرَسُولَ اللَّهُ: مَا الْهُدَى إِلَّا مَا نَحْنُ عَلَيْهِ فَاتَّبِعْنَا يَا مُحَمَّد تَهْتَدِ. وَ قالَتِ النَّصَارَى مِثْلَ ذَلِكَ فَنَزَلَت﴾. (2)

باب 2: قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً

اشاره

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الْحَنِيفِيَّةَ هِيَ الْإِسْلَامِ﴾. (3)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنْزَلَ اللهُ عَلَى إِبْرَاهِيمَ الْحَنِيفِيَّةَ وَهِيَ الطَّهَارَةُ وَهِيَ عَشَرَةُ أَشْيَاءَ خَمْسَةُ فِي الرَّأْسِ وَ خَمْسَةٌ فِي الْبَدَنَ وَأمَّا الَّتِي فِي الرَّأْس فَأَخْذُ الشَّارِب وَإِعْفَاءُ الحَى وَطَمُ الشَّعْرِ وَ السَّوَاكَ وَ الْخِلَالُ وَأَمَّا الَّتِي فِي الْبَدَنِ فَحَلْقُ الشَّعْرِ مِنَ الْبَدَنِ وَالْخِتَانُ وَ قَلْمُ الْأَطْفَارِ وَ الْغُسْلُ مِنَ الْجَنَابَةِ وَالطَّهُورُ بِالْمَاءِ فَهَذِهِ خَمْسَةٌ فِي الْبَدَنِ وَهِيَ الْحَنِيفِيَّةُ الطَّاهِرَةُ الَّتِي جَاءَ بِهَا إِبْرَاهِيمُ فَلَمْ تُنْسَخُ وَ لَا تُنْسَخُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾. (4)

2-3- الباقر علیه السلام- ﴿مَا أَبْقَتِ الْحَنِيفِيَّةُ شَيْئاً حَتَّى إِن مِنْهَا قَصَ الشَّارِبِ وَ قَلْمَ الْأَطْفَارِ وَ الْخِتَانِ﴾. (5)

ص: 694

همان طور که شما شنیدی»! سپس فارسی (نام راوی حدیث) گفت: «پس در آن روز یعنی روز بیعت با ابوبکر شمشیرهای شما کجا بود؟ [حذیفه] گفت: «ای وای و افسوس! آن ها قلب هایی بودند که بر آن ها مُهر غفلت نهاده شده بود: ﴿لها ما كَسَبَتْ وَ لَكُمْ ما كَسَبْتُمْ وَلا تُسْتَلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾.

[اهل کتاب] گفتند: یهودی یا مسیحی شوید تا هدایت یابید». بگو: [این آیین های تحریف شده و شرک آلود هرگز نمی تواند موجب هدایت گردد]، بلکه از آیین ابراهیم که ایمانی خالص داشت و از مشرکان نبود، پیروی کنید». (135)

بخش 1: [اهل کتاب] گفتند: «یهودی یا مسیحی شوید تا هدایت یابید».

اشاره

1-1- ابن عباس رحمه الله علیه- عبدالله بن صوریا، کعب بن اشرف مالک بن صیف و گروهی از یهودیان و نصرانیان نجران با مسلمانان به بحث و مناظره پرداختند و هر کدام مدعی بودند که اهل حق آن ها هستند یهودیان می گفتند پیامبر صلی الله علیه و آله ما حضرت موسی بهترین پیامبران است و کتاب ما تورات بهترین کتاب آسمانی است. نصرانیان می گفتند: «پیامبر صلی الله علیه و آله گفتند: پیامبر صلی الله علیه و آله ما عیسی علیه السلام، بهترین پیامبر صلی الله علیه و آله و علی، کتاب ما انجیل بهترین کتاب خداست و هر دو دسته مسلمانان را به پذیرفتن کیش خود دعوت می نمودند که این آیه نازل شد گفته شده ابن صوریا به پیامبر اکرم می گفت: «هدایت، فقط در پذیرفتن معتقدات ماست؛ تو ای محمّد صلی الله علیه و آله از ما پیروی کن تا هدایت یابی» نصاری نیز همین پیشنهاد را کردند که این آیه نازل شد.

بخش 2: بگو: «بلکه از آیین ابراهیم، که ایمانی خالص داشت، پیروی کنید».

1-2- امام صادق علیه السلام- منظور از آیین حنیف اسلام است.

2-2- امام صادق علیه السلام- خدا به ابراهیم آیین حنیف را فرو فرستاد که پاکیزگی است و آن ده چیز است: پنج چیز در سر و پنج چیز در تن؛ آن چه در سر است شامل کوتاهی سبیل، آراستن ریش فروخواباندن مو، مسواک کردن و خلال کردن است و آن چه در تن است گرفتن موهای زاید از بدن، ختنه، چیدن ناخن ها، غسل جنابت و شستشو با آب است که این پنج در بدن همان شیوه پاکیزگی است که ابراهیم علیه السلام آورد و تاکنون نسخ نشده و تا روز قیامت نیز نسخ نخواهد شد.

3-2- امام باقر علیه السلام- از آیین حنیف چیزی باقی نمانده جز ]احکام و آدابی مثل] کوتاه کردن سبیل و گرفتن ناخن و ختنه نمودن.

ص: 695

قوله تعالى: ﴿قُولُوا آمَنَّا بِالله وَ ما أُنزِلَ إِلَيْنا وَ مَا أُنْزِلَ إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَ الْأَسْبَاطِ وَ ما أُوتِيَ مُوسى وَ عِيسَى وَمَا أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِم لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾ (136)

باب 1: قُولُوا آمَنَّا بِالله وَ ما أُنزِلَ إلينا

اشاره

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّمَا عَلَى بِذَلِكَ عَلِيّاً وَ فَاطِمَةَ وَالْحَسَنَ وَالْحُسَيْنَ لا وَجَرَتْ بَعْدَهُمْ فِي الْأَئِمَّة علیهم السلام﴾. (1)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا مَا فَرَضَهُ عَلَى اللّسَانِ فَقَوْلُهُ عَزَوَجَلَّ فِي مَعْنَى التَّفْسِيرِ لِمَا عُقِدَ عَلَيْهِ الْقَلْبُ فَقَوْلُهُ تَعَالَى قُولُوا آمَنَّا بِالله وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ الْآيَةَ﴾. (2)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَرَضَ اللَّهُ تَعَالَى عَلَى اللّسَانِ الْقَوْلَ وَ التَّعْبِيرَ عَن الْقَلْب بمَا عُقِدَ عَلَيْهِ وَأَقَرَّ بِهِ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى اسْمُهُ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ قَالَ قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا﴾. (3)

4-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أَنَّهَا نَزَلَتْ فِي الْيَهُودِ الَّذِينَ قَالُوا لِرَسُولِ اللهِ لَوْ كَانَ الْمَلَكَ الَّذِي يَأْتِيكَ مِیكَائِيلَ آمَنَّا بک فَإِنَّهُ مَلَكُ الرَّحْمَةِ وَ هُوَ صَدِيقُنَا وَجَبْرَئِيلُ مَلَكُ الْعَذَابِ وَهُوَ عَدُونَا قُولُوا آمَنَّا بِالله﴾. (4)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿و إذَا قَرَأْتُمْ قَوْلَهُ آمَنَّا بِالله فَقُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ حَتَّى تَبْلُغُوا إِلَى قَوْلِهِ مُسْلِمُون﴾. (5)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿ما أُنْزِلَ إِلَیْنا یَعْنِی اَلْقُرْآنَ﴾. (6)

ص: 696

گویید: «ما به خدا ایمان آورده ایم؛ و به آن چه بر ما نازل شده؛ و آن چه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط (پیامبران از فرزندان یعقوب) نازل گردیده، [و همچنین] آن چه به موسی و عیسی و سایر پیامبران از طرف پروردگارشان داده شده است، و فرقی میان آن ها نمی گذاریم و ما در برابر [فرمان] خدا تسلیم هستیم». (136)

بخش 1: گویید ما به خدا ایمان آورده ایم؛ و به آن چه بر ما نازل شده است.

1-1- امام باقر علیه السلام- مقصود از این خطاب، على علیه السلام، فاطمه علیها السلام، حسن علیه السلام و حسین علیه السلام است و پس از ایشان درباره ی ائمّه علیهم السلام جاریست.

2-1- امام علی علیه السلام- و امّا در باب آن چه که خداوند بر زبان واجب کرد [که همان بیان و اعتراف به ایمان قلبی است] می توان به قول ،خداوند در وجوب بیان کردن آن چه که قلب ها به آن اعتقاد دارند اشاره نمود. بنا بر سخن پروردگار عزّوجلّ که فرمود: ﴿قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنْزِلَ إلى إِبْراهيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ

3-1- امام صادق علیه السلام- خداوند متعال اظهار و گفتار (بیان کردن اعتقادات قلبی) را بر زبان واجب کرده است و انسان هر چه در دل به آن اعتقاد دارد باید به زبان بیان شود و به آن اعتراف نماید؛ خداوند متعال می فرماید به مردم نیک بگویید (بقره /83) و نیز فرموده بگویید: ما به خدا ایمان آورده ایم و به آن چه بر ما نازل شده است.

4-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- این آیه در مورد داستان آن یهودیانی نازل شد که به رسول خدا صلی الله علیه و آله. گفتند اگر فرشته ای که نزدت می آید میکائیل بود به تو می گرویدیم؛ چون او فرشته ی رحمت و دوست ماست [در حالی که جبرئیل فرشته ی عذاب و دشمن ماست [اما خداوند در رد و جواب آن ها می فرماید: ﴿قُولُوا آمنا بالله

5-1- امام علی علیه السلام- هنگام قرائت [قرآن و قرائت] این سخن خداوند که می فرماید: قُولُوا آمَنا بالله... [در جواب آن] بگویید: آمنا بالله... و ادامه دهید و تا کلمه ی مُسْلِمُونَ را بگویید. [تا در جواب خدا که می فرماید ایمان بیاورید، بگویید ایمان آوردیم].

6-1- امام باقر علیه السلام- منظور از ما أُنزِلَ إِلَيْنا در این آیه «قرآن» است.

ص: 697

باب 2: وَ ما أُنزِلَ إلى إبراهيمَ وَ إِسماعيلَ وَ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَمَا أُونِ مُوسى وَ عيسى و ما أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ

1-2- الباقر علیه السلام- ما أُنزِلَ إِلى إِبْرَاهِيمَ يَعْنِي الصُّحْفَ وَ الْأَسْبَاطِ حَفَدَةُ يَعْقُوبَ وَمَا أُوتِيَ مُوسى علیه السلام وَ عِيسى علیه السلام أى التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَ ما أُوتِيَ النَّبِيُّونَ جُمْلَةَ الْمَذْكُورُونَ مِنْهُمْ وَ غَيْرُ المذكورين من ربهم﴾. (1)

2-2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ حَنَانِ بن سَدِير عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا كَانَ وُلْدُ يَعْقُوبَ أنْبِيَا، قَالَ: لَا وَلَكِنَّهُمْ كَانُوا أَسْبَاطُ أَوْلَادِ الْأَنْبِيَاءِ وَلَمْ يَكُنْ يُفَارِقُوا الدُّنْيَا إِنَّا سُعَدا ، تَابُوا وَ تَذَكَّرُوا مَا صَنَعُوا﴾. (2)

باب 3: لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ

1-3- الباقر علیه السلام- ﴿كَالْيَهُودِ حَيْثُ آمَنُوا بِبَعْض وَكَفَرُوا بِبَعْض﴾. (3)

باب 4: وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ

1-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ سَيِّدِئَ الصّادق... الا يا سَيِّدِي وَ مَوْلَايَ وَ الدِّينُ الَّذِي فِي آبَائِهِ إِبْرَاهِيمَ وَ نُوحٍ وَ مُوسَى وَ عِيسَى وَ مُحَمَّد هُوَ الْإِسْلَامُ ۚ قَالَ: نَعَمْ يَا شَةِ مُفَضَّلُ: هُوَ الْإِسْلَامُ لَا غَيْرُ قُلْتُ: يَا مَوْلَايَ أَ تَجِدُهُ فِي كِتَابِ اللَّهِ؟ قَالَ: نَعَمْ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَى آخِرِهِ وَ مِنْهُ هَذِهِ الْآيَةَ... قُولُوا آمَنَّا بِاللهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا إِلَى قَوْلِهِ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْل ما آمَنتُم بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما هُمْ فِي شِقاقٍ فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللهُ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾. (137)

باب 1: فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ مَا آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا

اشاره

ص: 698

بخش 2: و آن چه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط پیامبران از فرزندان یعقوب نازل گردیده و همچنین آن چه به موسی و عیسی و سایر پیامبران از طرف پروردگارشان داده شده است.

1-2- امام باقر علیه السلام- مراد از آن چه که بر ابراهیم نازل شد صحف و منظور از «اسباط»، یاران و نوادگان یعقوب ام است و منظور از چیزی که بر موسی و عیسی نازل شد تورات و انجیل است و نیز مراد از آن چه که به پیامبران دیگر داده شده تمام پیامبرانی است که [در قرآن] یادی از آن ها برده شده یا یادی از آنان نشده است.

2-2- امام باقر علیه السلام- حنان بن سدیر از پدرش نقل کرده است که به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «آیا فرزندان یعقوب پیامبر صلی الله علیه و آله بودند؟ حضرت فرمود خیر ولی آنان نوادگان و فرزندان انبیا بودند و همگی سعادتمندانه از دار دنیا رخت بربستند و پیش از مرگ توبه کرده و اعمال خود را به یاد آوردند».

بخش 3: و فرقی میان آن ها نمی گذاریم.

1-3- امام باقر علیه السلام- همانند یهود نیستیم؛ آن گونه که به برخی آیات ایمان آوردند و برخی دیگر را منکر شدند.

بخش 4: و ما در برابر [فرمان] خدا تسلیم هستیم.

1-4- امام صادق علیه السلام- مفضل گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم آیا دینی که پدران او ابراهیم نوح، موسی عیسی و محمّد صلی الله علیه و آله داشتند همان دین اسلام بود؟ فرمود: آری، ای مفصل همین دین اسلام بود؛ نه غیر آن عرض کردم دلیلی از قرآن بر این مطلب دارید؟ فرمود: «آری! از اوّل تا آخر قرآن پر از دلیل است... از جمله آیه ی... آیا هنگامی که مرگ یعقوب فرا رسید، شما حاضر بودید؟ تا آن جا که فرمود و ما در برابر او تسلیم هستیم».

اگر آن ها به مانند آن چه شما به آن ایمان آورده اید ایمان بیاورند، هدایت یافته اند؛ و اگر سرپیچی کنند از حق جدا شده اند و خداوند شر آن ها را از تو دفع می کند؛ و اوست شنوای دانا (137)

بخش 1: اگر آن ها به مانند آن چه شما به آن ایمان آورده اید ایمان بیاورند، هدایت یافته اند.

ص: 699

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿بِحَسْبِکُمْ أَنْ تَقُولُوا مَا قُلْنَا وَ تَصْمُتُوا عَمَّا صَمَتْنَا فَإِنَّکُمْ إِذًا قُلْتُمْ مَا نَقُولُ وَ سَلَّمْتُمْ لَنَا فِیمَا سَکَتْنَا عَنْهُ فَقَدْ آمَنْتُمْ بِمِثْلِ مَا آمَنَّا وَ قَالَ اَللَّهُ فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اِهْتَدَوْا ﴾. (1)

باب 2: وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما هُمْ فِي شِقَاقٍ

1-4- الصّادق علیه السلام- ﴿في شقاق ما روى عَن الصّادق علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِي كُفْر﴾. (2)

باب 3: وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ

1-3- الرّضا علیه السلام- ﴿ یَکُفَّ عَنِ الْکَلَامِ فِی التَّوْحِیدِ وَغَيْرِهِ وَيُكلم النَّاسَ بِمَا يَعْرِفُونَ وَيَكُفَّ عَمَّا يُنْكِرُونَ... وإذا سألوك عَن السَّمْع فَقُلْ كَمَا قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ كَلَّمَ النَّاسَ بِمَا يَعْرِفُونَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿صِبْغَةَ الله وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ الله صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُونَ﴾. (138)

باب 1: صِبْغَةَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً

اشاره

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿الصَّبْغَةُ مَعْرفَةُ أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام بالْوَلَايَة فِي الْمِيثَاقِ﴾. (4)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿صِبْغَةَ الْمُؤْمِنِينَ بالْوَلَايَة فِى الْمِيثَاقِ﴾. (5)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهُ صِبْغَهُ قَالَ الْإِسْلَامُ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿قُلْ أَتُحَاجُّونَنا في الله وَ هُوَ رَبُّنا وَ رَبُّكُمْ وَلَنا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمالُكُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ﴾. (139)

ص: 700

1-1- امام صادق علیه السلام- برای شما (مؤمنین) همین قدر کافی است که آن چه ما (اهل بیت علیهم السلام) گفته ایم بگویید و نسبت به آن چه ما خاموش بوده ایم شما نیز لب فرو بندید. پس اگر شما فقط آن چه را ما گفته ایم بگویید و درباره ی آن چه ما سکوت کرده ایم تسلیم باشید، مسلماً به آن چه ما ایمان آورده ایم شما نیز همانند ما ایمان آورده اید. خدای تعالی می فرماید: فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ مَا آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا

بخش 2: و اگر سرپیچی کنند از حق جدا شده اند.

1-2- امام صادق علیه السلام- در تفسیر آیه ى في شِقَاقٍ از امام صادق علیه السلام روایت است: «منظور از [شقاق]، کفر است.

بخش 3: و اوست شنوای دانا.

1-3- امام رضا علیه السلام- [امام خطاب به یکی از یارانش فرمود] تا از سخن گفتن در باب توحید و غیر آن بازایستد و با مردم در مورد آن چه می شناسند سخن بگوید و از آن چه انکار می نمایند و نمی دانند بازایستد... و سپس فرمود: چون از تو در مورد شنیدن خدا سؤال کنند چنان که خدای عزّوجلّ فرموده بگو که هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِیمُ یعنی او است شنوای دانا؛ با مردمان چنان که می شناسند، سخن بگو با مردم به اندازه فهمشان سخن بگو]».

رنگ خدایی [بپذیرید رنگ ایمان و توحید و اسلام] و چه رنگی از رنگ خدایی بهتر است؟ و [بگویید] ما تنها او را عبادت می کنیم (138)

بخش 1: رنگ خدایی بپذیرید رنگ ایمان و توحید و اسلام و چه رنگی از رنگ خدایی بهتر است؟!

1-1- امام صادق علیه السلام- رنگ [الهی] همان پذیرش و شناخت امیرالمومنین علیه السلام به عنوان ولی و امام در هنگام اخذ شیاق (عالم ذر) است.

2-1- امام صادق علیه السلام- منظور در آمدن مؤمنین به رنگ ولایت در آن پیمان عالم ذر است.

3-1- امام صادق علیه السلام- در تفسیر آیه ی شریفه ﴿ صِبْغَةَ اللهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً﴾ فرمود: «یعنی اسلام». بگو آیا درباره ی خداوند با ما مجادله می کنید؟ در حالی که او پروردگار ما و شماست؛ و اعمال ما از آن ما و اعمال شما از آن شماست؛ و ما تنها بندگان مخلص او هستیم». (139)

ص: 701

قوله تعالى: ﴿أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْماعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَ الْأَسْباط كانُوا هُوداً أَو نَصارى قُلْ أَأَنتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ الله وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلِ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾ (140)

باب 1: قُلْ أَأَنتُمْ أَعْلَمُ أَم الله

اشاره

1-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فَقَالَ حُذَيْفَة... أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَمَرَ رَسُولَهُ فِى سَنَةٍ عَشْرِ مِنْ مُهَاجَرَتِهِ مِنْ مَكَّةَ إِلَى الْمَدِينَةِ أَنْ يَحُجَّ هُوَ وَ يَحْجَّ النَّاسُ مَعَهُ... وَ سَارَ النَّاسُ مَعَهُ حَتَّى نَزَلَ بِغَدِيرِ خُمٌ وَصَلَّى بالنَّاسِ وَأَمَرَهُمْ أَنْ يَجْتَمِعُوا إِلَيْهِ وَ دَعَا عَلِيّا وَ رَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَدَ عَلَى اللَّهِ الْيُسْرَى بِيَدِهِ الْيُمْنَى وَ رَفَعَ صَوْتَهُ بِالْوَلَاءِ لِعَلِيَّ اللَّهِ عَلَى النَّاسِ أَجْمَعِينَ وَ فَرَضَ طَاعَتَهُ عَلَيْهِمْ وَأَمَرَهُمْ أَنْ لَا يَتَخَلَّفُوا عَلَيْهِ بَعْدَهُ... سَارَ رَسُولُ اللَّهِ الله بَاقِيَ يَوْمِهِ وَ لَيْلَتِهِ حَتَّى إِذَا دَنَوْا مِنْ عَقَبَةٍ هَرْشَى تَقَدَّمَهُ الْقَوْمُ فَتَوَارَوْا فِي ثَنِيَّةِ الْعَقَبَة... قَالَ حُذَيْفَةُ: ثُمَّ انْحَدَرْنَا مِنَ الْعَقَبَة وَ قَدْ طَلَعَ الْفَجْرُ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَتَوَضَّأَ وَ انْتَظَرَ أَصْحَابَهُ حَتَّى الْحَدَرُوا مِنَ الْعَقَبَةِ وَاجْتَمَعُوا فَرَأَيْتُ الْقَوْمَ بِأَجْمَعِهِمْ وَقَدْ دَخَلُوا مَعَ النَّاسِ وَصَلَّوْا خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَلَمَّا انْصَرَفَ مِنْ صَلَاتِهِ الْتَفَتَ فَنَظَرَ إِلَى أَبِي بَكْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَبِي عُبَيْدَةَ يَتَنَاجَوْنَ فَأَمَرَ مُنَادِياً فَنَادَى فِي النَّاسِ لَا تَجْتَمِعْ ثَلَاثَةُ نَفَرٍ مِنَ النَّاسِ يَتَنَاجَوْنَ فِيمَا بَيْنَهُمْ بِسِرِّ وَ ارْتَحَلَ رَسُولُ اللَّهِ بِالنَّاسِ مِنْ مَنْزِلِ الْعَقَبَةِ فَلَمَّا نَزَلَ الْمَنْزِلَ الْآخَرَ رَأَى سَالِمُ مَوْلَى حُذَيْفَةَ أَبَا بَكْرٍ وَعُمَرَ وَ أَبَا عُبَيْدَةَ يَسَار بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَوَقَفَ عَلَيْهِمْ وَقَالَ: أَ لَيْسَ قَدْ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ لَا تَجْتَمِعَ ثَلَاثَةُ نَفَرٍ مِنَ النَّاسِ عَلَى سِرِّ وَاحِدٍ؟... فَقَالُوا لَهُ: إِنَّا قَدِ اجْتَمَعْنَا عَلَى أَنْ نَتَخَالَفَ وَ نَتَعَاقَدَ عَلَى أَنْ لَا نُطِيعَ مُحَمَّدَا فِيمَا فَرَضَ عَلَيْنَا مِنْ وَلَايَة عَلَى بْن أَبِي طَالِب علیه السلام بَعْدَهُ. قَالَ سَالِمُ: وَأَنَا وَاللَّهِ أَوَّلُ مَنْ يُعَاقِدُكُمْ عَلَى هَذَا الْأَمْرِ... فَتَعَاقَدُوا مِنْ وَقْتِهِمْ عَلَى هَذَا الْأَمْرِ ثُمَّ تَفَرَّقُوا فَلَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ الْمَسِيرَ أَتَوْهُ فَقَالَ لَهُمْ: فِيمَا كُنتُمْ تَتَنَاجَوْنَ فِي يَوْمِكُمْ هَذَا وَ قَدْ نَهَيْتُكُمْ عَنِ النَّجْوَى فَقَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ: مَا الْتَقَيْنَا غَيْرَ وَقْتِنَا هَذَا فَنَظَرَ إِلَيْهِمُ النَّبِيُّ مَلِيَا قَالَ لَهُمْ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللهِ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ثُمَّ سَارَ حَتَّى دَخَلَ الْمَدِينَةَ وَ اجْتَمَعَ الْقَوْمُ جَمِيعاً وَكَذَّبُوا صَحِيفَةً بَيْنَهُمْ عَلَى ذِكْرِ مَا تَعَاهَدُوا عَلَيْهِ فِي هَذَا الْأَمْرِ﴾. (1)

ص: 702

یا می گویید «ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط، یهودی یا نصرانی بودند»؟ بگو «شما بهتر می دانید یا خدا؟ [چرا حقیقت را کتمان می کنید]»؟! و چه کسی ستمکارتر است از آن کس که گواهی و شهادت الهی را که نزد اوست، کتمان می کند؟! و خدا از اعمال شما غافل نیست. (140)

بخش 1: بگو شما بهتر می دانید یا خدا؟!

1-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- حذیفه گفت:.... خداوند در سال دهم هجرت رسولش را فرمان داد که به همراه مردم حج به جا آورد... و مردم همراه او پیامبر صلی الله علیه و آله بودند؛ تا این که به محل غدیر خم فرود آمد و با آنان نماز خواند و ایشان را امر کرد که همه دور او جمع شوند سپس علی علیه السلام را فراخواند و پیامبر صلی الله علیه و آله خدا دست چپ علی علیه السلام را به دست راست خود گرفته و بالا برد و با صدای بلند علی علیه السلام را بر جمیع مردم سرپرست قرارداد و اطاعت از او را برهمگان واجب نمود و به آن ها فرمان داد پس از من با او مخالفت نکنید رسول خدا صلی الله علیه و آله بقیه ی شب و روزش را با کاروان حرکت کرد تا به نزدیکی عقبه هرشی» رسید؛ جمعیت به پیشوازشان آمده و به سمت کوهی در عقبه به راه افتادند... سپس از عقبه پایین آمدیم؛ در حالی که زمان طلوع فجر بود. پیامبر صلی الله علیه و آله و پایین آمده و وضو گرفته و منتظر یارانش بود تا از عقبه پایین آمده و جمع شوند. همهی قوم را دیدم که در کنار مردم پشت سر رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز خواندند و [پیامبر صلی الله علیه و آله] چون نمازش را به پایان رساند، متوجه ابوبکر و عمر و ابوعبیده شد که با یکدیگر نجوا می کردند؛ پس آن ها را نگریسته و ندادهنده ای را خواست تا در میان مردم ندا دهد نباید هیچ سه نفری از بین مردم گرد هم جمع شده و سری را بین خودشان نجوا کنند پیامبر صلی الله علیه و آله همراه مردم از منزل عقبه باربستند و هنگامی که در منزل دیگر فرود ،آمدند سالم غلام ، حذیفه، ابوبکر، عمر و ابوعبیده را دید که دور یکدیگر جمع شده و با هم نجوا می کردند؛ نزد آن ها ایستاد و گفت مگر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله امر نکرد که سه نفری اجتماع نکنید تا درباره ی یک راز گفتگو کنید؟!.... گفتند ما گرد هم جمع شده ایم تا با یکدیگر عهد بسته و همپیمان شویم که از محمّد صلی الله علیه و آله در آن چه که از ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام پس از خودش بر ما واجب کرده اطاعت نکنیم. سالم گفت: قسم به خدا که من اولین نفرم که با شما در این خصوص هم پیمان می شوم سپس در این امر با یکدیگر پیمان بسته و پس از آن متفرق شدند هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به راه افتاد، آن ها نزد او آمدند حضرت به آن ها فرمود: «امروز» درباره ی چه با یکدیگر نجوا می کردید؛ در حالی که من شما را از آن نهی کردم؟ پس جواب دادند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ما در همین زمان که نزد شماییم، دیگر با هم جمع نشده ایم. پس پیامبر صلی الله علیه و آله دلگیرانه به آن ها نگریست و خطاب به ایشان این آیه را قرائت فرمود: بگو «شما بهتر می دانید یا خدا؟ و با این که می دانید آن ها یهودی یا نصرانی نبودند چرا حقیقت را کتمان می کنید؟ و چه کسی ستمکارتر است از آن کس که گواهی و شهادت الهی را که نزد اوست، کتمان می کند؟ و خدا از اعمال شما غافل نیست و حرکت کردند تا به مدینه رسیدند در آن جا جمعیت زیادی اجتماع کرده بودند پیامبر خدا در بینشان صحیفه ای در خصوص آن چه که درباره ی امامت عهد کرده بودند نوشت».

ص: 703

باب 2: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ الله

اشاره

1-2- الكاظم علیه السلام- ﴿وَ إِنْ سُئِلْتَ عَنِ الشَّهَادَةِ فَأَدْهَا فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلى أَهْلِها وَ قَالَ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ الله﴾. (1)

2-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَنْ كَتَمَ شَهَادَةً أَوْ شَهِدَ بِهَا لِيُهْدِرَ لَهَا بِهَا دَمَ امْرِيَّ مُسْلِمِ أَوْ لِيَزْوِيَ مَالَ امْرِئٍ مُسْلِمٍ أَتَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لِوَجْهِهِ ظُلْمَةُ مَدَّ الْبَصَرِ وَ فِي وَجْهِهِ كُدُوحٌ تَعْرِفُهُ الْخَلَائِقُ بِاسْمِهِ وَ نَسَبِهِ وَ مَنْ شَهِدَ شَهَادَةَ حَقٌّ لِيُحْيِي بِهَا حَقَّ امْرِئٍ مُسْلِمٍ أَتَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلِوَجْهِهِ نُورُ مَدَّ الْبَصَرَ تَعْرِفُهُ الْخَلَائِقُ بِاسْمِهِ وَ نَسَبهِ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرَ الهِ: أَ لَا تُرَى أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى يَقُولُ: وَأَقِيمُوا الشَّهادَةَ لله﴾. (2)

3-2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ يَزِيد بن سليط قال... قال أبو إبراهيم علیه السلام و رَأَيْتُ [فِي المنام] ولدي جَمِيعاً الْأَحْيَاءَ مِنْهُمْ وَ الْأَمْوَاتَ فَقَالَ لِي أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ: هَذَا سَيَدُهُمْ وَأَشَارَ إِلَى ابْنِي عَلَى القَلِيهِ فَهُوَ مِنِّى وَ أَنَا مِنْهُ وَاللَّهُ مَعَ الْمُحْسِنِينَ. قَالَ يَزِيدُ ثُمَّ قَالَ أَبُو إِبْرَاهِيمَ علیه السلام: يَا يَزِيدُ إِنَّهَا وَدِيعَةً عِنْدَكَ فَلَا تُخْبِرْ بهَا إِلَّا عَاقِنَا أَوْ عَبْداً تَعْرِفُهُ صَادِقاً وَ إِنْ سُئِلْتَ عَن الشَّهَادَةِ فَاشْهَدْ بِهَا وَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلى أَهْلِهَا وَ قَالَ لَنَا أَيْضًا وَ مَنْ أَظْلَمُ مِّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ الله﴾. (3)

4-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ يَزِيدَ بْنِ سَلِيطِ الزَّيْدِي قَال... لَقِيتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام... قَالَ... وَلَقَدْ رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهُ فِي الْمَنَامِ وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ مَعَه... ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: الْأَمْرُ يَخْرُجُ إِلَى على علیه السلام ابْنِكَ قَالَ ثُمَّ قَالَ: يَا يَزِيدُ إِنَّهَا وَدِيعَةُ عِنْدَكَ فَلَا تُخْبِرْ بهَا إِلَّا عَاقِنَا أَوْ عَبْداً امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِيمَانِ أَوْ صَادِقاً وَ لَا تَكْفُرْ نِعَمَ اللَّهِ تَعَالَى وَإِنْ سُئِلْتَ عَن الشَّهَادَةِ فَأَدِّهَا فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَقُولُ إِنَّ اللهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلى أَهْلِهَا وَقَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ أَظْلَمُ مَنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ الله﴾. (4)

ص: 704

بخش 2: و چه کسی ستمکارتر است از آن کس که گواهی و شهادت الهی را که نزد اوست، کتمان می کند؟!

1-2- امام کاظم علیه السلام- و اگر از تو خواسته شد [تا در محکمه] شهادت بدهی شهادت بده چرا که خداوند می فرماید خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبانش بدهید! (نساء/58) و نیز به ما فرمود و چه کسی ستمکارتر است از آن کس که گواهی و شهادت الهی را که نزد اوست کتمان می کند؟

2-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- کسی که شهادت را کتمان کند یا شهادتی بدهد که به واسطه ی آن خون انسان مسلمانی به هدر رود یا مال انسان مسلمانی از دست برود و نابود شود، در روز قیامت در حالی که ظلمت و تاریکی چشمگیری صورتش را فرا گرفته باشد وارد خواهد شد و همچنین در صورتش خراشی (نشانه ای) است که موجودات به سبب آن از نام و نسب او آگاه می شوند و کسی که به حق شهادتی بدهد که به سبب ،آن مال انسان مسلمانی زنده شود، روز قیامت در حالی که نور چشمگیری صورتش را فراگرفته و همه ی موجودات اسم و نسب او را می دانند وارد محشر می شود. سپس ابا جعفر علیه السلام فرمود: «آیا نمی بینید که خداوند عزّوجلّ فرمود و شهادت را برای خدا برپا دارید». (طلاق/2)

3-2- امام کاظم علیه السلام- امام کاظم علیه السلام در صحبتی که با یزید بن بسیط داشت فرمود: [در عالم مکاشفه] تمام فرزندان زنده و مردهی خویش را دیدم پس امیرالمؤمنین به من فرمود: «این بر همه ی آن ها سرور است به فرزندم على علیه السلام (امام) رضا علیه السلام اشاره کرد او از من است و من از اویم و خداوند با نیکوکاران است. امام کاظم علیه السلام علیه السلام افزود: ای یزید! این حکایت نزد تو امانت است؛ درباره ی آن جز با عاقل و یا بنده ای که او را صادق می دانی سخن مران و اگر از تو در این مورد شهادت خواستند به آن شهادت بده و این سخن خداوند عزّوجلّ است خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبانش بدهید (نساء/58) و نیز به ما فرمود: و چه کسی ستمکارتر است از آن کس که گواهی و شهادت الهی را که نزد اوست کتمان می کند؟

4-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- یزید بن سلیط گفته است امام کاظم علیه السلام فرمود... در [عالم مکاشفه] پیامبر صلی الله علیه و آله و أمير المؤمنين علیه السلام را دیدم پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بعد از تو امامت به فرزندت على علیه السلام (امام رضا علیه السلام) می رسد سپس امام علیه السلام به من فرمود: یزید [خبر] این جریان را به عنوان امانت در اختیار تو می گذارم؛ مبادا به هر کس که رسیدی بگویی مگر کسی که آراسته به زیور عقل یا مؤمنی آزموده یا شخصی پاک نهاد باشد. مباد که کفران نعمت خدا را کنی اگر تو را به عنوان گواه بر این مطلب خواستند، گواهی بده؛ خداوند در قرآن کریم می فرماید خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبانش بدهید (نساء/58) باز می فرماید و چه کسی ستمکارتر است از آن کس که گواهی و شهادت الهی را که نزد اوست، کتمان می کند؟!

ص: 705

قوله تعالى: ﴿تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ ها ما كَسَبَتْ وَ لَكُمْ ما كَسَبْتُمْ وَلا تُسْتَلُونَ عما كانُوا يَعْمَلُونَ﴾ (141)

قوله تعالى: ﴿سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتي كانُوا عَلَيْها قُل لله المُشْرِقُ وَ المَغرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ (122)

باب 1: ما وَلاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتي كانُوا عَلَيْها

اشاره

1-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه - ﴿تَحَوَّلَتِ الْقِبْلَةُ إِلَى الْكَعْبَة بَعْدَ مَا صَلَّى النَّبِيُّ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةٌ إِلَى الله بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَ بَعْدَ مُهَاجَرِهِ إِلَى الْمَدِينَةِ صَلَّى إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ سَبْعَةَ أَشْهُرٍ قَالَ ثُمَّ وَجَهَهُ اللَّهُ تَعَالَى إِلَى الْكَعْبَةِ وَ ذَلِكَ أَنَّ الْيَهُودَ كَانُوا يُغَيِّرُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ يَقُولُونَ أَنْتَ تَابِعُ لَنَا تُصَلَّى إِلَى قِبْلَتِنَا فَاغْتَمَّ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِنْ ذَلِكَ عَمَّا شَدِيداً وَ خَرَجَ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ يَنْظُرُ إِلَى آفَاقِ اَلسَّمَاءِ يَنْتَظِرُ مِنَ اللَّهِ فِي ذَلِكَ أَمْراً فَلَمَّا أَصْبَحَ وَ حَضَرَ وَقْتُ صَلَاةِ الظُّهْرِ كَانَ فِي مَسْجِدِ بَنِي سَالِمٍ قَدْ صَلَّى مِنَ الظَّهْر رَكْعَتَيْنِ فَنَزَلَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ فَأَخَذَ بِعَضُدَيْهِ وَ حَولَهُ إِلَى الْكَعْبَةِ وَأَنْزَلَ عَلَيْهِ قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ الْآيَةَ فَكَانَ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَ رَكْعَتَيْنِ إِلَى الْكَعْبَة فَقَالَتِ الْيَهُودُ و السُّفَهَاءُ: ما وَلَاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْها﴾. (1)

2-1- العسكرى علیه السلام - ﴿لَمَّا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ بِمَكَّةَ أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى أَنْ يَتَوَجَّهَ نَحْوَ الْبَيْتِ الْمُقَدَّسِ فِي صَلَاتِهِ وَيَجْعَلَ الْكَعْبَةَ بَيْنَهُ وَبَيْنَهَا إِذَا أَمْكَنَ وَإِذَا لَمْ يَتَمَكَّنِ اسْتَقْبَلَ الْبَيْتَ الْمُقَدَّسَ كَيْفَ كَانَ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَفْعَلُ ذَلِكَ طُولَ مُقَامِهِ بِهَا ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً فَلَمَّا كَانَ بِالْمَدِينَة وَكَانَ مُتَعَبداً باسْتِقْبَالِ بَيْتِ الْمَقْدِسِ اسْتَقْبَلَهُ وَانْحَرَفَ عَنِ الْكَعْبَة سَبْعَةَ عَشَرَ شَهْراً أَوْ سِتَةَ عَشَرَ شَهْراً وَ جَعَلَ قَوْمُ مِنْ مَرَدَةِ الْيَهُودِ يَقُولُونَ وَ اللَّهِ مَا دَرَى مُحَمَّد كَيْفَ صَلَّى حَتَّى صَارَ يَتَوَجَّهُ إِلَى قِبْلَتِنَا وَ يَأْخُذُ فِي صَلَاتِهِ بهُدَانَا وَ نُسُكِنَا فَاشْتَدَّ ذَلِكَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لِمَا اتَّصَلَ بِهِ عَنْهُمْ وَ كَرِهَ قِبْلَتَهُمْ وَ أَحَبَ الْكَعْبَةَ فَجَاءَهُ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ: يَا جَبْرَئِيلُ لَوَدِدْتُ لَوْ صَرَفَنِيَ اللَّهُ تَعَالَى عَنْ بَيْتِ الْمَقْدِسِ إِلَى الْكَعْبَةِ فَقَدْ تَأْذَيْتُ بِمَا يَتَّصِلُ بِي مِنْ قِبَلِ الْيَهُودِ مِنْ قِبْلَتِهِمْ فَقَالَ جَبْرَئِيلُ: فَاسْأَلْ رَبَّكَ أَنْ يُحَوِّلَكَ إِلَيْهَا فَإِنَّهُ لَا يَرُدُّكَ عَنْ طَلِبَتِكَ وَلَا يُخَيِّبُكَ مِنْ بُغْيَتِكَ فَلَمَّا اسْتَتَمَّ دُعَاؤُهُ صَعِدَ جَبْرَئِيلُ ثُمَّ عَادَ مِنْ سَاعَتِهِ فَقَالَ: اقْرَاْ يَا مُحَمَّدٌ قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ

ص: 706

[به هر حال] آن ها امتی بودند که در گذشتند اعمال آنان مربوط به خودشان بود؛ و اعمال شما نیز مربوط به خودتان است؛ و شما مسئول اعمال آن ها نخواهید بود 141

به زودی مردم سبک مغز می گویند چه چیز آن ها (مسلمانان) را از قبله ای که بر آن بودند بازگردانید؟ بگو: «مشرق و مغرب از آن خداست خدا هرکس را بخواهد، به راه راست هدایت می کند» (142)

بخش 1: چه چیز آن ها (مسلمانان] را از قبله ای که بر آن بودند، بازگردانید؟!

1-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- پس از آن که پیامبر صلی الله علیه و آله پس از آن که پیامبر صلی الله علیه و آله سیزده سال در مکه و هفت ماه سیزده سال در مکه و هفت ماه پس از مهاجرت به مدینه به سوی بیت المقدس نماز ،خواند سمت قبله به سوی کعبه تغییر یافت حضرت فرمود: «سپس خداوند او را به سوی کعبه چرخاند و دلیلش این بود که یهودیان پیامبر صلی الله علیه و آله را نکوهش می کردند و به او می گفتند: تو پیرو ما هستی و به سوی قبله ی ما نماز می خوانی پس رسول خدا صلی الله علیه و آله از این امر بسیار اندوهگین شد در دل شب بیرون رفت و به افقهای آسمان می نگریست در این حال] منتظر دستوری از خداوند در مورد آن بود. پس چون شب را به صبح رساند و در وقت ،ظهر برای نماز حاضر شد، در مسجد بنی سالم دو رکعت از نماز ظهر را خواند؛ جبرئیل بر او نازل شده و بازوان او را گرفت و به سوی کعبه چرخاند و این آیه را بر او نازل کرد نگاههای انتظار آمیز تو را به سوی آسمان برای تعیین قبله ی نهایی می بینیم اکنون تو را به سوی قبله ای که از آن خشنود باشی باز می گردانیم پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن. (بقره /144) پیامبر صلی الله علیه و آله دو رکعت از نماز را به سوی بیت المقدس و دو رکعت دیگر را به سوی کعبه خواند. پس یهود و نادانان گفتند: ما وَلاهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا.

2-1- امام عسکری علیه السلام- هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در مکه بود، خداوند به او امر فرمود که به سوی بیت المقدس نماز بخواند و تا جایی که می تواند کعبه را بین خود و بیت المقدس قرار دهد و اگر نتوانست فقط باید جهت بیت المقدس را در نظر بگیرد رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدت سیزده سال اقامت در مکّه چنین می کرد هنگامی که در مدینه به سوی بیت المقدس عبادت می نمود به مدت هفده یا شانزده ماه از روکردن به سوی کعبه منحرف شد از این رو گروهی از یهودیان نافرمان شروع به طعنه زدن کرده و می گفتند به خدا قسم محمّد صلی الله علیه و آله له نمی دانست چگونه نماز بگزارد تا این که به سوی قبله ما رو کرد و در نمازش از شیوه و آداب ما استفاده می کند سخنان یهود وقتی به گوش پیامبران رسید، بر رسول خدا صلی الله علیه و آله گران آمد و از قبله ی آنان بیزار گشت و شیفته ی کعبه شد از این رو [هنگامی که] جبرئیل علیه السلام بر او نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: ای جبرئیل علیه السلام دوست دارم که مرا از بیت المقدس به سوی کعبه بگردانی؛ چرا که من از سخنانی که یهود درباره ی قبله شان به من می گویند آزرده ام. جبرئیل علیه السلام رفت: «از پروردگارت بخواه که تو را به سوی کعبه بگرداند و او خواسته ی تو را رد نکرده و امیدت را ناامید نمی سازد چون دعای او پایان یافت جبرئیل بالا رفت و در همان لحظه بازگشت و گفت: «ای محمّد صلی الله علیه و آله و بخوان نگاه های انتظار آمیز تو را به سوی آسمان برای تعیین قبله ی نهایی می بینیم! اکنون

ص: 707

وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلْيَنَّكَ قِبْلَةً ترضاها فَوَل وَجْهَكَ شَطْرَ المسجد الحرام وحيث ما كُنتُم فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ الْآيَاتِ فَقَالَتِ الْيَهُودُ عِنْدَ ذَلِكَ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كانُوا عَلَيْها﴾. (1)

3-1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ جَاءَ قَوْمُ مِنَ الْيَهُودِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالُوا: يَا مُحَمَّدٌ هَذِهِ الْقِبْلَةُ بَيْتُ الْمَقْدِسِ قَدْ صَلَّيْتَ إِلَيْهَا أَرْبَعَ عَشْرَةَ سَنَةً ثُمَّ تَرَكْتَهَا الْآنَ أَ فَحَقَّا كَانَ مَا كُنْتَ عَلَيْهِ فَقَ-دْ تَرَكْتُهُ إِلَى بَاطِل فَإِنَّمَا يُخَالِفُ الْحَقِّ الْبَاطِلَ أَوْ بَاطِلًا كَانَ ذَلِكَ فَقَدْ كُنْتَ عَلَيْهِ طُولَ هَذِهِ الْمُدَّةَ فَمَا يُؤْمِنُنَا أَنْ تَكُونَ الْآنَ عَلَى بَاطِلِ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ: بَلْ ذَلِكَ كَانَ حَقًّا وَ هَذَا حَقُّ، یَقُولُ اَللَّهُ، قُلْ لِلّهِ اَلْمَشْرِقُ وَ اَلْمَغْرِبُ﴾. (2)

4-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَ جَاءَ قَوْمُ مِنَ الْيَهُودِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ. قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ: لَقَدْ تَرَكْتُمُ الْعَمَلَ يَوْمَ السَّبْتِ، ثُمَّ عَمِلْتُمْ بَعْدَهُ مِنْ سَائِرِ الْأَيَّام، ثُمَّ تَرَكْتُمُوهُ فِي السَّبْتِ، ثُمَّ عَمِلْتُمْ بَعْدَهُ، أ فَتَرَكْتُمُ الْحَقِّ إِلَى الْبَاطِل أو الْبَاطِلَ إِلَى حَقٌّ أو الْبَاطِلَ إِلَى بَاطِل أَوِ الْحَقِّ إِلَى حَقٌّ؟ قُولُوا: كَيْفَ شِئْتُمْ فَهُوَ قَوْلُ مُحَمَّدِ وَ جَوَابُهُ لَكُمْ قَالُوا: بَلَ تَرْك الْعَمَل فِي السَّبْتِ حَقٌّ وَالْعَمَلُ بَعْدَهُ حَقٌّ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: فَكَذَلِكَ قِبْلَةُ بَيْتِ الْمَقْدِسِ فِي وَقْتِهِ حَقٌّ، ثُمَّ قِبْلَةُ الْكَعْبَةِ فِي وَقْتِهِ حَقٌّ فَقَالُوا لَهُ: يَا مُحَمَّدُ أَفَبَدَا لِرَبِّكَ فِيمَا كَانَ أَمَرَكَ بِهِ بِزَعْمِكَ مِنَ الصَّلَاةِ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ حِينَ نَقَلَك إِلَى الْكَعْبَةِ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: مَا بَدَا لَهُ عَنْ ذَلِكَ، فَإِنَّهُ الْعَالِمُ بِالْعَوَاقِبِ، وَ الْقَادِرُ عَلَى الْمَصَالِحِ، لَا يَسْتَدْرِكَ عَلَى نَفْسِهِ غَلَطاً، وَ لَا يَسْتَحْدِثُ رَأيَا بِخِلَافِ الْمُتَقَدِّمِ، جَلَّ عَنْ ذَلِكَ، وَ لَا يَقَعُ أيْضاً عَلَيْهِ مَانِعُ يَمْنَعُهُ مِنْ مُرَادِهِ، وَ لَيْسَ يَبْدُو إِلَّا لِمَنْ كَانَ هَذَا وَصْفَهُ وَهُوَ عَزَّ وَجَلَّ يَتَعَالَى عَنْ هَذِهِ الصِّفَاتِ عُلُوا كَبيراً. ثُمَّ قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللهِ: أَيُّهَا الْيَهُودُ أَخْبِرُونِي عَنِ اللَّهِ، أَ لَيْسَ يُمْرِضٌ ثُمَّ يُصحُ، وَ يُصحُ ثُمَّ يُمْرِضُ أَ بَدَا لَهُ فِي ذَلِكَ أَلَيْسَ يُحْيِي وَيُمِيتُ أَ بَدَا لَهُ أَ لَيْسَ يَأْتِي بِاللَّيْلِ فِي أَثَرِ النَّهَارِ، وَ النَّهَارِ فِى أَثَرِ اللَّيْلِ أَ بَدَا لَهُ فِي كُلِّ وَاحِدٍ مِنْ ذَلِكَ فَقَالُوا: لَا قَالَ: فَكَذَلِكَ اللَّهُ تَعَالَى تَعَبَّدَ نَبَيَّهُ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله بالصَّلَاةِ إِلَى الْكَعْبَة بَعْدَ أَنْ [كَانَ] تَعَبَّدَهُ بالصَّلَاةِ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ، وَ مَا بَدَا لَهُ فِي الْأَوَّلَ ثُمَّ قَالَ: أَلَيْسَ اللَّهُ يَأْتِي بِالشَّتَاءِ فِي أَثَرِ الصَّيْفِ، وَالصَّيْفِ فِي أَثَرِ الشَّتَاءِ أَ بَدَا لَهُ فِي كُلِّ وَاحِدٍ مِنْ ذَلِكَ قَالُوا: لَا قَالَ: فَكَذَلِكَ لَمْ يَبْدُ لَهُ فِي الْقِبْلَةِ. قَالَ، ثُمَّ

ص: 708

تو را به سوی قبله ای که از آن خشنود باشی باز می گردانیم پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن! و هرجا باشید، روی خود را به سوی آن بگردانید (بقره/144) یهودیان در آن هنگام گفتند: مَا وَلاهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا.

3-1- امام عسکری علیه السلام- قومی از یهود نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده و گفتند: «این [جهت و] قبله بیت المقدس است که تو چهارده سال به سوی آن نماز خواندی اما اکنون نماز خواندن به سمت آن را ترک کردی، پس دو حالت متصور است یا آن زمان که به سمت بیت المقدس نماز می خواندی بر حق بودی که حالا به سوی باطل میل و آن را ترک کردی؛ زیرا در مقابل حق چیزی جز باطل نیست و یا آن که آن زمان که به سمت بیت المقدس نماز می خواندی باطل و ناحق بوده که در این صورت [تو چگونه] در طول این مدت طولانی به سمت آن رو می کردی؟ چه چیزی به ما ایمان و اعتقاد بدهد که تو اکنون بر باطل نیستی»؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود این طور نیست؛ بلکه هم آن بر حق بود و هم این بر حق است چنان چه خداوند می فرماید: ﴿قُلْ الله المُشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ﴾.

4-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- گروهی از یهودیان نزد رسول اکرم آمدند... حضرت به آن ها فرمود: «[اجداد] شما در ابتدا کار و صید ماهی در روز شنبه را ترک کرده و در دیگر روزها کار می کردید مدتی که کار در روز شنبه را رها کرده بودید دوباره کار در آن روز را از سرگرفتید در این دو حال آیا بر حق بودید و به باطل گرویدید؟! یا از باطل به حق بازگشتید؟! یا از باطلی به باطلی دیگر و یا از حقی به حق دیگر متمایل شدید؟! شما یهودیان هر جوابی به این سؤال بدهید همان جواب محمّد صلی الله علیه و آله در جواب سؤال شما خواهدبود. یهودیان گفتند: کارنکردن در روز شنبه حق بود و کارکردن در آن بعداً نیز پس از آن حق بود پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: پس قبله بودن بیت المقدس نیز در زمان خود حق بوده و بعداً قبله شدن کعبه نیز در زمان خود حق است. یهودیان گفتند: ای محمّد صلی الله علیه و آله آیا خدا در تصمیم خود مبنی بر امری که به تو کرده که به گمان تو نماز خواندن به سوی بیت المقدس باشد روی گردانده و بداء رخ داده و به منتقل شدن قبله به سمت کعبه امر کرده است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خدا» در این مورد بداء و تجدید نظر نفرموده زیرا او به نتیجه ی امور آگاه و به مصلحت ها عالم است و اصلاً درک و رسیدن به یک مطلب غلط یا بیان یک نظر که با بیان سابق او مخالفت داشته باشد در او راه ندارد و از این اشتباه ها مبری است چیزی در سر راه او مانع او نیست تا او را از رسیدن به مطلوب خود باز دارد بداء و تجدید نظر در مورد کسی قابل فرض است که این صفات را داشته باشد حال آن که خداوند متعال از این صفات بسیار دور است... ای یهودیان! به من بگویید آیا این طور نیست که خداوند فردی را مریض می کند و پس از گذشت مدتی عافیت می بخشد و گاهی سلامتی داده و سپس مریض می کند؟ آیا می توان بر این کار عنوان بداء و تجدید نظر خدا نهاد؟ گفتند خیر پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به همین منوال خداوند پیامبرش محمّد صلی الله علیه و آله را امر به نماز خواندن به سمت کعبه کرد؛ بعد از آن که امر کرده بود در گذشته به سوی بیت المقدس نماز بخواند. در این مسئله نیز او از نظر اول خود بداء نکرده بود آیا خداوند زمستان را در پس تابستان و تابستان را در پس زمستان نمی آورد؟ آیا این امور بداء است؟ گفتند: «خیر»! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «به همین ترتیب در قضیه قبله نیز بداء رخ نداده آیا در زمستان شما را با پوشیدن لباس های ضخیم از روبه رو شدن با سرما و

ص: 709

قَالَ: أَ لَيْسَ قَدْ أَلْزَمَكُمْ فِي الشَّتَاءِ أَنْ تَحْتَرِرُوا مِنَ الْبَرْدِ بِالشَّيَابِ الْغَلِيظَةِ وَأَلْزَمَكُمْ فِي الصَّيْفِ أَنْ تَحْتَرِرُوا مِنَ الْحَرِّ أَ فَبَدَا لَهُ فِي الصَّيْفِ حَتَّى أَمَرَكُمْ بِخِلَافِ مَا كَانَ أَمَرَكُمْ بِهِ فِي الشَّتَاءِ قَالُوا: لَا. فَقَالَ رَسُولُ اللهِ: فَكَذَلِكُمُ اللَّهُ تَعَالَى تَعَبَّدَكُمْ فِي وَقْتِ لِصَلَاحِ يَعْلَمُهُ بِشَيْءٍ ثُمَّ بَعْدَهُ فِي وَقْتِ آخَرَ لِصَلَاحِ آخَرَ يَعْلَمُهُ بِشَيْءٍ آخَرَ، فَإِذَا أَطَعْتُمُ اللَّهَ فِي الْحَالَيْنَ اسْتَحْقَفَتُمْ ثَوَابَهُ﴾. (1)

5-1- صادقين علیهم السلام- ﴿عن أبي بَصِير عَنْ أَحَدِهِمَا فَقُلْتُ لَهُ: اللَّهُ أَمَرَهُ أَنْ يُصَلِّيَ إِلَى بَيْتِ الله الْمَقْدِسِ قَالَ: نَعَمْ ألَا تَرَى أنَّ اللهَ يَقُولُ وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرّسول مَنْ يَنْقَلِبُ عَلى عَقِيهِ وَإنْ كانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيم﴾. (2)

6-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿أوَّلُ مَا نَسَخ مِنَ الْقُرآن فِيمَا ذُكِرَ لَنَا شَأْنُ الْقِبْلَة﴾. (3)

باب 2: قل الله المشرق والمغرب

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿فَأَجَابَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ جَوَاب فَقَالَ قُلْ الله المُشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ وَهُوَ يَمْلِكُهُمَا وَ تَكْلِيفُهُ التَّحَولَ إِلَى جَانِبِ كَتَحْوِيلِهِ لَكُمْ إِلَى جَانِبِ آخَرَ﴾. (4)

باب 3: يهدي مَنْ يَشَاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ

اشاره

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ مَصْلَحَتُهُمْ وَ تُؤَدِّيهِمْ طَاعَتُهُمْ إِلَى جَنَّاتِ النَّعِيمِ﴾. (5)

2-3- العسكرى علیه السلام- ﴿يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ إِذَا عَرَفَ صَلَاحَكُمْ يَا أَيُّهَا الْعِبَادُ فِي اسْتِقْبَالِ الْمَشْرِقِ أَمَرَكُمْ بِهِ وَإِذَا عَرَفَ صَلَاحَكُمْ فِي اسْتِقْبَالِ الْمَغْرِبِ أَمَرَكُمْ بِهِ وَ إِنْ عَرَفَ صَلَاحَكُمْ فِي غَيْرِهِمَا أَمَرَكُمْ بِهِ فَلَا تُنْكِرُوا تَدْبِيرَ اللَّهِ فِي عِبَادِهِ وَ قَصْدَهُ إِلَى مَصَالِحِكُم ﴾. (6)

ص: 710

در تابستان از قرار گرفتن در معرض آتش بر حذر نداشت؟ آیا هنگامی که در تابستان به آن امر می کند، از امر خود در زمستان بداء کرده؟! گفتند: «خیر»! رسول الله فرمود: «همین گونه است وقتی که خداوند شما را در یک زمان به خاطر مصالح آن زمان که خود می داند به چیزی امر می کند و سپس در یک زمان دیگر به خاطر مصالحی دیگر به چیزی دیگر دستور می دهد در این حالت بداء رخ نداده؛ اگر به هر دو امر در زمان خود عمل کنید مستحق ثواب هستید».

5-1- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام ابوبصیر گوید پرسیدم: آیا خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله امر فرمود تا به سوی بیت المقدس نماز بخواند؟ حضرت فرمود: «آیا نمی دانی که خداوند متعال می فرماید: و ما آن قبله ای را که قبلاً بر آن بودی تنها برای این قرار دادیم که افرادی که از پیامبر صلی الله علیه و آله پیروی کنند از آن ها که به جاهلیت باز می گردند مشخص شوند و مسلماً این حکم، جز بر کسانی می که خداوند آن ها را هدایت کرده دشوار بود این را نیز بدانید که نمازهای شما در برابر قبله ی سابق، صحیح بوده است و خدا هرگز ایمان (نماز) شما را ضایع نمی گرداند زیرا خداوند نسبت به مردم رحیم و مهربان است. (بقره/143)

6-1- ابن عباس اولین چیزی که از قرآن نسخ شد و ما از آن خبر داریم؛ جایگاه قبله است.

بخش 2: بگو مشرق و مغرب از آن خداست

1-2- امام عسکری علیه السلام- ای خداوند به بهترین شکل به آنان (یهودیان) جواب داد و فرمود: ﴿ قُل الله المُشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ﴾ یعنی شرق و غرب برای اوست و او مالک آن هاست و این که او را به گردیدن، یک سو امر می کند به مانند آن است که شما را به سوی دیگر امر می نماید.

بخش 3: خدا هر کس را بخواهد به راه راست هدایت می کند.

1-3- امام عسکری علیه السلام- آن ها را به سمت مصلحتشان هدایت می کند که اطاعت از آن اوامر آن ها را به بهشت پُر نعمت رهنمون می شود.

2-3- امام عسکری علیه السلام- اگر خداوند در مسئله قبله صلاح شما را در روی کردن به سوی شرق بداند شما را به آن امر می فرماید و اگر هم صلاح شما را در روی کردن به سوی غرب بداند، شما را به همان امر می کند و اگر صلاحتان را در غیر آن دو ،بداند شما را به آن فرمان می دهد. بنابراین تدبیر خداوند در میان بندگان خود و نظر داشتن او به مصالحتان را انکار نکنید.

ص: 711

3-3- الصّادق علیه السلام- ﴿ لَيْسَ لِلَّهِ فِي عِبَادِهِ أَمْرُ إِلَّا الْعَدْلُ وَالْإِحْسَانُ فَالدُّعَاءُ مِنَ اللَّهِ عَام وَالْهُدَى خَاصٌ مِثْلُ قَوْلِهِ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ وَلَمْ يَقُلْ وَ يَهْدِي جَمِيعَ مَنْ دَعَاهُ إِلَى صِرَاطِ مُسْتَقِيمٍ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَكَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرّسول عَلَيْكُمْ شَهِيداً وَ ما جَعَلْنَا القِبْلَةَ الَّتي كُنتَ عَلَيْها إلا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرّسول يُمَنْ يَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَيْهِ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَ ما كانَ اللهُ لِيُضيعَ إيمانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ﴾ (143)

باب 1: وَ كَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً

1-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ كَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً يَعْنِي عَدْلًا﴾. (2)

2-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَاسِطَةُ بَينَ الرَّسُول وَ النَّاسِ﴾. (3)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرَ: يَقُول نَحْنُ نَمَطُ الْحِجَازِ فَقُلْتُ: وَمَا نَمَطُ الْحِجَاز؟ قَالَ: أَوْسَطُ الْأَنْمَاطِ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً ثُمَّ قَالَ إِلَيْنَا يَرْجِعُ الْغَالِي وَبِنَا يَلْحَقُ الْمُقَصِّرُ﴾. (4)

4-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿في تفسير قالَ أَوْسَطُهُمْ أَلَمْ أَقُل لَكُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ الآيَة... فَقَالَ الرَّجُلُ يَا. ابن عباس كَانَ أَوْسَطَهُمْ فِي السِّنِّ فَقَالَ: لَا بَلْ كَانَ أَصْغَرَ الْقَوْمِ سِنَا وَكَانَ أَكْبَرَهُمْ عَقْلَا وَ أَوْسَطُ الْقَوْمِ خَيْرُ الْقَوْمِ وَالدَّلِيلُ عَلَيْهِ فِي الْقُرْآنِ قَوْلُهُ إِنَّكُمْ يَا أُمَّةَ مُحَمَّدِ أَصْغَرُ الْقَوْمِ وَ خَيْرُ الْأَمَمِ قَالَ اللَّهُ وَ كَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً﴾. (5)

باب 2: لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرّسول عَلَيْكُمْ شَهِيداً

اشاره

ص: 712

3-3- امام صادق علیه السلام- خداوند جز به عدل و احسان با بندگانش رفتار نمی کند؛ پس درخواست از او برای همگان ولی هدایت از سوی او مختص عده ای از بندگانش است. مانند این سخن خداوند و هرکس را بخواهد و شایسته و لایق ببیند به راه راست هدایت می نماید. (یونس/25) و نفرمود: همه کسانی که او را بخوانند به راه راست هدایت می کند».

همان گونه [که قبله ی شما یک قبله میانه است] شما را نیز امتی میانه [و معتدل] قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید؛ و پیامبر صلی الله علیه و آله هم بر شما گواه باشد و ما آن قبله ای را که قبلاً بر آن بودی تنها برای این قبله قرار داده بودیم که افرادی که از پیامبر صلی الله علیه و آله پیروی می کنند از آن ها که به جاهلیت باز می گردند مشخص شوند و مسلماً این حکم، جز بر کسانی که خداوند آن ها را هدایت کرده دشوار بود و خدا هرگز ایمان و نمازهای گذشته شما را ضایع نمی گرداند؛ زیرا خداوند نسبت به مردم رئوف و مهربان است. (143)

بخش 1: همان گونه که قبله ی شما یک قبله ی میانه است شما را نیز امتی میانه [و معتدل] قرار دادیم.

اشاره

1-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- منظور از وسطاً در آیه ی وَ كَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً؛ عدل است.

2-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- منظور واسطه بودن مابین رسول و مردم است.

3-1- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: «ما نمط حجازیم (گروه اهل حجاز) گفتم نمط حجاز (گروه اهل حجاز) چیست»؟ فرمود: میانه روترین گروه که خداوند در این آیه می فرماید: ﴿وَ كَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً﴾ آن که بسیار بالا رفته [از حق گذشته] بای-د به سوی ما که وسط هستیم بازگردد و آن که عقب افتاده باید به ما برسد».

4-1- ابن عباس رحمه الله علیه- در باب معنى أوسطهم در این کلام الهی که می فرماید: آیا به شما نگفتم چرا تسبیح خدا نمی گویید؟!... (قلم/28) مردی به ابن عباس گفت: «آیا منظور کسی است که از نظر سن در بین آن ها متوسط باشد؟ ابن عباس گفت: «خیر! از لحاظ سن، او از همه ی مردم کوچکتر بود ولیکن از نظر عقل از همه ی آن ها بزرگتر بوده است میانه و اوسط قوم، کسی است که از همگان بهتر است و دلیل بر ،آن آیه ای در قرآن است که می خواهد بگوید شما ای امت محمّد صلی الله علیه و آله کوچک ترین مردمان [از نظر تعداد و سن] و بهترین امت ها هستید و خدا فرمود: ﴿ کذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً﴾.

بخش 2: تا بر مردم گواه باشید؛ و پیامبر صلی الله علیه و آله هم بر شما گواه باشد.

ص: 713

1-2- الباقر علیه السلام- ﴿وَ لَا يَكُونُ شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ إِلَّا الْأَئِمَّةُ وَالرُّسُلُ فَأَمَّا الْأُمَّةُ فَإِنَّهُ غَيْرُ جَائِزِ أَنْ يَسْتَشْهِدَهَا اللَّهُ تَعَالَى عَلَى النَّاسِ وَ فِيهِمْ مَنْ لَا تَجُورُ شَهَادَتُهُ فِي الدُّنْيَا عَلَى حَزْمَةِ بَقْل﴾. (1)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ كَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ قَالَ هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام﴾. (2)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ يَا آلَ مُحَمَّدِ سنِهِ يَا مَنْ قَدْ اسْتَوْدَعَكُمْ الْمُسْلِمِينَ وَ افْتَرَضَ طَاعَتَكُمْ عَلَيْهِمْ وَ تَكُونُوا أَنْتُمْ شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ بِمَا قَطَعُوا مِنْ رَحِمِكُمْ وَ ضَيَّعُوا مِنْ حَقِّكُمْ وَ مَزَقُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَعَدَلُوا حُكْمَ غَيْرِكُمْ بِكُمْ﴾. (3)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي عَمْرو الزَّبَيْرِي عَنْ أَبي عبد الله الم قَالَ: فَإِنْ ظَنَنْتَ أَنَّ اللَّهَ عَلَى الْآيَة جَمِيعَ أَهْلِ الْقِبْلَة مِنَ الْمُوَحَدِينَ أَ فَتَرَى أَنَّ مَنْ لَا يَجُوزُ شَهَادَتُهُ فِي الدُّنْيَا عَلَى صَاعِ مِنْ تَمْرِ يَطْلُبُ اللَّهُ شَهَادَتَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ يَقْبَلُهَا مِنْهُ بِحَضْرَةِ جَمِيعِ الْأُمَمِ الْمَاضِيَةِ كَلَّا لَمْ يَعْنِ اللَّهُ مِثْلِّ هَذَا مِنْ خَلْقِهِ يَعْنِي الْأُمَّةَ الَّتِي وَجَبَتْ لَهَا دَعْوَةُ إِبْرَاهِيمَ كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ وَ هُمُ الْأُمَّةُ الْوُسْطَى وَ هُمْ خَيْرُ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ﴾. (4)

5-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَنَّ سَلْمَانَ سَأَلَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم عَنِ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ فِيهِمْ: لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ؟ قَالَ: هُمْ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا خَاصَّةً أَنَا وَ أَخِي عَلَى وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ وَلْدِهِ﴾. (5)

6-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أنَّ اللهَ تَعَالَى إِيَّانَا عَنَى بِقَوْلِهِ لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ فَرَسُولُ اللَّهِ شَاهِدٌ عَلَيْنَا وَنَحْنُ شُهَدَاءُ اللهِ عَلَى خَلْقِهِ وَحُجَّتُهُ فِي أَرْضِهِ وَ نَحْنُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ وَ كَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً﴾. (6)

7-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَرَسُولُ اللهُ الشَّاهِدُ عَلَيْنَا (أهْلَ الْبَيْتِ علیهم السلام) وَ نَحْنُ شُهَدَاءُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ حَجَجُهُ فِي أَرْضِهِ. وَ نَحْنُ الَّذِينَ عَلَى اللَّهُ بِقَوْلِهِ: وَ كَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ إِلَى آخِرِ الْآيَةِ، فَلِكُلٍّ زَمَانٍ مِنَّا إِمَامُ شَاهِدُ عَلَى أَهْلِ زَمَانِهِ ﴾. (7)

ص: 714

2-1- امام باقر علیه السلام- و گواهان بر مردم کسانی نبودند جز امامان و پیامبران و شاهد و گواه گرفتن افراد امت بر مردم صحیح و جائز نیست زیرا در بین ایشان کسی است که حتی شهادت او در مورد یک بسته سبزی نیز پذیرفته نمی شود.

2-2- امام صادق علیه السلام- در تفسیر آیه ی ﴿ وَ كَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ﴾ فرمود: منظور ائمه علیهم السلام هستند.

3-2- امام صادق علیه السلام- ای خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله ] ای کسانی که رحم و رابطه ی نسبی شما با پیامبر صلی الله علیه و آله را قطع و حق شما را ضایع کردند و به کتاب خدا بی احترامی و حکم دیگران را بر شما جاری کردند؛ خداوند پیامبر صلی الله علیه و آله را گواهی بر ظلمی که به شما کردهاند و گواهی برای شما قرار داده است.

4-2- امام صادق علیه السلام- أبو عمرو زبیری از امام صادق علیه السلام نقل کرده است: فرمود: «آیا گمان می کنی که مخاطب خداوند در این ،آیه تمام مسلمانان و خداپرستان اند؟ [نخیر! این چنین نیست بعضی از این مسلمانان فاسق بی اعتبارند] آیا گمان می کنی این مسلمانانی که خداوند شهادت و گواهی آنان در دنیا در مورد یک من خرما نمی پذیرد شهادتشان در روز قیامت شنیده خواهد شد و در حضور تمام امتهای ،پیشین در صحرای محشر گواهی آنان پذیرفته می شود؟! ابداً! هیچ گاه خداوند چنین قصدی ندارد و چنین افرادی را از این امت امت پیامبر صلی الله علیه و آله مخاطب این کلامش قرار نداده امتی که خواسته ی ابراهیم الله در مورد آن ها اجرا شده که فرمود: شما بهترین امتی بودید که به سود انسان ها آفریده شده اند (آل عمران/110) امّت پیامبر صلی الله علیه و آله امت وسط و بهترین امّت از میان مردمان است.

5-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- از پیامبر صلی الله علیه و آله در خصوص کسانی که خداوند درباره شان فرمود: لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ سؤال شد. حضرت فرمود: «آن ها سیزده نفر شامل من و برادرم علی علیه السلام و یازده نفر از فرزندان او هستند».

6-2- امام علی علیه السلام- منظور خداوند در این آیه ی لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ ما هستیم؛ پیامبر صلی الله علیه و آله اکرم گواه بر ماست و ما گواه بر مردم و حجت خدا در زمینیم؛ ما کسانی هستیم که خداوند درباره ی آن ها فرموده است: ﴿جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً﴾.

7-2- امام علی علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله گواه و شاهدی بر ما اهل بیته است و ما شاهدان خداوند بر خلقش و حجّتهای او در زمینش.هستیم ما هستیم که منظور خداوند در این کلام هستیم و كَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ... در هر زمانی، امامی از ما هست که شاهد بر اهل زمان خود باشد.

ص: 715

8-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى طَهَّرَنَا وَعَصَمَنَا وَ جَعَلَنَا شُهَدَاءَ عَلَى خَلْقِهِ وَ حُجَّتَهُ فِي أَرْضِهِ وَ جَعَلَنَا مَعَ الْقُرْآن وَجَعَلَ الْقُرْآنَ مَعَنَا لَا نُفَارِقُهُ وَ لَا يُفَارِقُنَا﴾. (1)

9-2- السجّاد علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ تَعَالَى لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ قَالَ: نَحْنُ هُمْ﴾. (2)

10-2- الباقر علیه السلام- ﴿قَوْلَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى وَكَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرّسول عَلَيْكُمْ شَهِيداً قَالَ: نَحْنُ الْأُمَّةُ الْوَسَطُ وَ نَحْنُ شُهَدَاءُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى عَلَى خَلْقِهِ وَحُجَجُهُ فِي أَرْضِهِ﴾. (3)

11-2- الصّادق علیه السلام- ﴿نَحْنُ الشُّهَدَاءُ عَلَى النَّاسِ بِمَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ مَا ضَيَّعُوا مِنْهُ﴾. (4)

12-2- الباقر علیه السلام- ﴿عن ميمون البَان عَن أَبَا جَعفَر الله فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرّسول عَلَيْكُمْ شَهِيداً قَالَ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام: مِنَّا شَهِيدٌ عَلَى كُلِّ زَمَانٍ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب فِي زَمَانِهِ وَ الْحَسَنُ علیه السلام فِي زَمَانِهِ وَ الْحُسَيْنُ علیه السلام فِي زَمَانِهِ وَكُلٌّ مَنْ يَدْعُو مِنَّا إِلَى أَمْرَ اللهِ﴾. (5)

13-2- الباقر علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى وَ كَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ قَالَ: عَدْلًا لِيَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ قَالَ: الْأَئِمَّةُ وَ يَكُونَ الرّسول عَلَيْكُمْ شَهِيداً قَالَ: عَلَى الأئمة﴾. (6)

14-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ مَعَ عَلَى الفَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ وَ هُمُ الَّذِينَ أَذْهَبَ اللَّهُ- عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَطَهَّرَهُمْ تَطْهِيرًاً وَ أَصْحَابُ الْكِسَاءِ هُمُ الَّذِينَ شَهِدَ لَهُمُ الْكِتَابُ بِالتَّطْهِيرِ وَ قَدْ كَانَ رَسُولُ اللهِ وَحْدَهُ أمَّة﴾. (7)

15-2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ وَ إِنَّمَا أَرَادَ بِالسَّيِّئَةِ إِنْكَارَ الْإِمَامِ الَّذِي هُوَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى وَ قَالَ تَعَالَى فِيهِم وَ كَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً﴾. (8)

ص: 716

8-2- امام علی خداوند ما را پاکیزه معصوم گواه بر خلق و حجّت در روی زمین قرار داده است؛ [خدا] ما را با قرآن و قرآن را با ما قرار داده [به طوری که] نه ما از او و نه او از ما جدا نمی شود.

9-2- امام سجّاد علیه السلام- اما همان کسانی هستیم که خداوند فرمود برمردم گواه می باشند».

10-2- امام باقر علیه السلام- ما امّت میانه و گواهان خدای تبارک و تعالی بر خلقش و حجت های او در زمینش هستیم.

11-2- امام صادق علیه السلام- ما گواه بر مردم هستیم؛ به آن چه از حلال و حرام نزد ایشان است و آن چه از بین برده اند.

12-2- امام باقر علیه السلام- از میمون البان نقل شده است: ابا جعفر علیه السلام در تفسیر آیه ﴿وَ كَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً﴾ فرمود: هر یک از ما گواه زمان خود هستیم؛ علی بن ابی طالب در زمان ،خود حسن بن علی علیه السلام در زمان خود و حسین نیز در زمان خویش گواه بود هر یک از ما مأموریت دعوت به سوی خدا را دارد.

13-2- امام باقر علیه السلام- درباره ی سخن خداوند متعال ﴿و كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاس﴾ فرمود: «منظور از «وسط» عدل است... منظور از ادامه ی آیه آن است که تا امامان یه بر مردم گواه باشند یعنی منظور از شهداء بر مردم امامان هستند و رسول بر امامان گواه است».

14-2- امام صادق علیه السلام- فردی از امام پرسید که آیا منظور از افرادی که مصداق آیه شما بهترین امتی بودید که به سود انسان ها آفریده شده اند (آل عمران/ 110) هستند، کسی جز علی علیه السلام است؟ امام علیه السلام جواب داد همراه علی افراد دیگری هم مصداق این آیه هستند. همراه على علیه السلام، فاطمه علي و حسن و حسين علیهم السلام هستند و ایشان کسانی هستند که خداوند هرگونه پلیدی را از آن ها دور کرده و پاکشان گردانده و اصحاب کساء نیز ایشانند که قرآن به پاکی آن ها شهادت داده و رسول خدا صلی الله علیه و آله به تنهایی یک امت بود.

15-2- امام صادق علیه السلام- منظور از «سیئه» در این آیه و آن ها که اعمال بدی انجام دهند، به صورت در آتش افکنده می شوند (نمل/90) انکار امام علیه السلام است؛ امامی که از جانب خداوند برگزیده شده و پروردگار درباره ی ایشان فرموده است: ﴿و كَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً﴾.

ص: 717

16-2- الباقر علیه السلام- ﴿وَ لَقَدْ قُضِيَ الْأَمْرُ أَنْ لَا يَكُونَ بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ اخْتِلَافُ وَلِذَلِكَ جَعَلَهُمْ شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ لِيَشْهَدَ مُحَمَّد عَلَيْنَا وَلِنَشْهَدَ عَلَى شِيعَتِنَا وَلِيَشْهَدَ شِيعَتُنَا عَلَى النَّاسِ﴾. (1)

17-2- الحسين علیه السلام- ﴿دَخَلَ عَلَيْنَا حِبْرُ مِنْ أَحْبَارٍ يَهُودِ أَهْلِ الشَّامِ فَقَالَ: يَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ مَا تَرَكْتُمْ لِنَبِيٍّ دَرَجَةً وَ لَا لِمُرْسَل فَضِيلَةٌ إِلَّا وَ قَدْ تَحَمَلْتُمُوهَا لِنَبِيِّكُمْ فَهَلْ عِنْدَكُمْ جَوَابُ إِنْ أَنَا سَأَلْتُكُمْ؟ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ: سَلَ يَا أَخَا الْيَهُود!... قَالَ الْيَهُودِيُّ: فَأَخْبِرْنِي عَمَّا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ أمَّتَهُ عَلَى سَائِرِ الْأُمَمِ. قَالَ: لَقَدْ فَضَلَ اللَّهُ أُمَّتَهُ عَلَى سَائِرِ الْأُمَمِ بِأَشْيَاءَ كَثِيرَةً أَنَا أَذْكُرُ لَكَ مِنْهَا قَلِيلًا مِنْ كَثِيرٍ مِنْ ذَلِكَ... فَيَقُولُ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِذَلِكَ لِلنَّبِيِّينَ مَنْ شُهَدَاؤُكُمْ الْيَوْمَ فَيَقُولُونَ محمّد صلی الله علیه و آله وَأُمَّتُهُ فَتَشْهَدُ لَهُمْ أُمَّةً مُحَمَّدِ بِالتَّبْلِيغِ وَ تُصَدَّقُ شَهَادَتُهُمْ وَ شَهَادَةً مُحَمَّدِ فَيُؤْمِنُونَ عِنْدَ ذَلِكَ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرّسول عَلَيْكُمْ شَهِيداً يَقُولُ يَكُونُ محمّد صلی الله علیه و آله عَلَيْكُمْ شَهِيداً أَنَّكُمْ قَدْ بَلَغْتُمُ الرِّسَالَةَ﴾. (2)

باب 3: وَما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرّسولِ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ

اشاره

1-3- الباقر علیه السلام- ﴿إِن بَنِي عَبْدِ الْأَشْهَلِ أَتَوْهُمْ وَهُمْ فِي الصَّلَاةِ قَدْ صَلَّوْا رَكْعَتَيْنِ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ فَقِيلَ لَهُمْ إِنَّ نَبيَّكُمْ قَدْ صُرف إِلَى الْكَعْبَة فَتَحَوَّلَ النِّسَاءُ مَكَانَ الرِّجَالِ وَالرِّجَالُ مَكَانَ النِّسَاءِ وَ جَعَلُوا الرَّكْعَتَيْنِ الْبَاقِيَتَيْنِ إِلَى الْكَعْبَة فَصَلَّوْا صَلَاةً وَاحِدَةً إِلَى قِبْلَتَيْنِ فَلِذَلِكَ سُمِّيَ مَسْجِدُهُمْ مَسْجِدَ الْقِبْلَتَيْن﴾. (3)

2-3- العسكرى علیه السلام- ﴿فَقِيلَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللهِ: فَلِمَ أَمَرَ بِالْقِبْلَةِ الْأُولَى فَقَالَ: لِمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا وَهِيَ بَيْتُ الْمَقْدِسِ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُول يَنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ إِلَّا لِنَعْلَمَ ذَلِكَ مِنْهُ وُجُوداً بَعْدَ أَنْ عَلِمْنَاهُ سَيُوجَهُ وَ ذَلِكَ أَنَّ هَوَى أَهْلِ مَكَّةَ كَانَ فِي الْكَعْبَةِ فَأَرَادَ اللَّهُ أَنْ يُبَيِّنَ مُتَّبِعَ مُحَمَّدِ مِنْ مُخَالِفِيهِ بِاتِّبَاعِ الْقِبْلَةِ الَّتِي كَرَهَهَا وَ مُحَمَّد يَأْمُرُ بهَا وَلَمَّا كَانَ هَوَى أَهْلِ الْمَدِينَة فِي بَيْتِ الْمَقْدِسِ أَمَرَهُمْ بِمُخَالَفَتِهَا وَالتَّوَجُهِ إلَى الْكَعْبَة لِيُبَيِّنَ مَنْ يُوَافِقُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و اله فِيمَا يَكْرَهُهُ فَهُوَ مُصَدِّقُهُ وَ مُوَافِقُهُ﴾. (4)

ص: 718

16-2- امام باقر علیه السلام- فرمان خدا جاری شده که میان مؤمنین اختلافی نباشد و به همین جهت ایشان را گواه مردم قرار داده است؛ بدین ترتیب که محمّد صلی الله علیه و آله گواه ما باشد، ما گواه شیعیان خود [باشیم] و شیعیان ما گواه مردم [باشند].

17-2- امام حسين علیه السلام- یکی از دانشمندان یهودی اهل شام بر ما وارد شد و گفت: «ای امت محمّد صلی الله علیه و آله هیچ مقامی برای پیامبر صلی الله علیه و آله ان و فضیلتی برای رسولان نبود مگر آن که آن را بر پیامبر صلی الله علیه و آله تان نیز قائلید. پس اگر من از شما سؤال ،کنم قادر به پاسخگویی هستید؟ پس امیرالمؤمنين علیه السلام فرمود: بپرس «ای برادر یهودی... » آن یهودی گفت: خداوند به چه واسطه ای امّت او را بر سایر امت ها برتری داده است؟ فرمود: خداوند امّت او را با چیزهای فراوانی برتری بخشید که من اندکی از آن همه را برایت بازگو می کنم... پس خداوند- که حمدش عظیم است از رسولان می پرسد- حال آن که خود به پاسخش آگاه تر است چه کسانی امروز گواهان شمایند؟ پس می گویند «محمّد صلی الله علیه و آله و امت او» پس محمّد صلی الله علیه و آله نیز شهادت می دهند که آن ها (پیامبران) به درستی درست تبلیغ کردند و شهادت آن ها و شهادت محمّد صلی الله علیه و آله او را تصدیق می کنند و در این هنگام ایمان می آورند و آن سخن خداوند است: ﴿لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهيداً﴾ منظور، این که محمّد صلی الله علیه و آله برای شما پیامبران شما) شهادت می دهد که شما رسالت خود را [به خوبی] ابلاغ کردید».

بخش 3: و ما آن قبله ای را که قبلاً بر آن بودی تنها برای این قبله قرار داده بودیم که افرادی که از پیامبر صلی الله علیه و آله پیروی می کنند از آن ها که به جاهلیت باز می گردند، مشخص شوند.

1-3- امام باقر علیه السلام- فرزندان عبدالأشهل، در حالی که آن ها پیامبر صلی الله علیه و آله و یاران نماز می گزاردند به ایشان رسیدند. دو رکعت را به سمت بیت المقدس خواندند پس به ایشان گفته شد: «پیامبر صلی الله علیه و آله شما مکه به سوی بازگشته است. پس زنان جای نماز خود را با مردان و مردان مکان نمازشان را با زنان عوض کردند و دو رکعت باقی مانده را به سوی کعبه به جای آوردند به این ترتیب یک نماز را به سوی دو قبله خواندند و لذا مسجدشان به مسجد قبلتین دو قبلهای معروف شد.-2-3- امام عسکری عده ای گفتند ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله چرا خداوند امر کرد که [مسلمانان] به سوی قبله ی اول (بیت المقدس) رو کنند؟ امام علیه السلام فرمود به خاطر این کلام خدا که می فرماید: ما قبله ای که بر آن بودی یعنی بیت المقدس را فقط به این خاطر قبله اول] قرار دادیم که معلوم شود از میان کسانی که به گذشتهی خود بازگشتند چه کسی از پیامبر صلی الله علیه و آله پیروی می کند و به این خاطر بود که آن چه می دانستیم خواهد شد را ببینیم که می شود و آن این که دلباختگی اهل مکه به کعبه بود؛ پس خداوند اراده کرد تا پیروان محمّد صلی الله علیه و آله با پیروی از قبله ای که آن ها خود نمی پسندیدند اما محمّد صلی الله علیه و آله به آن فرمان می داد از مخالفانش معلوم شوند و پس از آن که اهل مدینه به بیت المقدس دلباختند به ایشان امر کرد به آن پشت کرده و روی به سوی مكه کنید تا مشخص شود چه کسی در چیزهایی که نمی پسندد با محمّد صلی الله علیه و آله موافقت کرده و او را تصدیق و تأیید می کند».

ص: 719

باب 4: وَ إِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةٌ إِلا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿وإن كانتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ إِنَّمَا كَانَ التَّوَجُهُ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ فِي ذَلِكَ الْوَقْتِ كَبِيرَةً إِلَّا عَلَى مَنْ يَهْدِى اللَّهُ فَعَرَفَ [فَعُرف] أَنَّ اللَّهَ يُتَعَبَّدُ بِخِلَافِ مَا يُرِيدُهُ الْمَرْءُ لِيَبْتَلِيَ طَاعَتَهُ فِي مُخَالَفَة هَوَاهُ ﴾. (1)

باب 5: وَ ما كَانَ اللهُ لِيُضيع إيمانَكُمْ

1-5- الصّادق علیه السلام- ﴿سَمَّى الصَّلَاةَ إِيمَاناً فِي كِتَابِهِ وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمَّا صَرَفَ وَجْهَ نَبِيِّهِ عَنِ الصَّلَاةِ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَ أَمَرَهُ أَنْ يُصَلَّى إِلَى الْكَعْبَة قَالَ الْمُسْلِمُونَ لِلنَّبِيِّ: أَ رَأَيْتَ صَلَاتَنَا هَذِهِ الَّتِي كُنَّا نُصَلِّيهَا إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ مَا حَالُهَا وَ حَالُنَا فِيهَا؟ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي ذَلِكَ وَ ما كانَ اللهُ لِيُضِيعَ الْآيَةَ فَسَمَّى الصَّلَاةَ إِيمَاناً﴾. (2)

2-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَسَمَّى سُبْحَانَهُ الصَّلَاةَ هَاهُنَا إِيمَاناً وَ هَذَا دَلِيلُ وَاضِحُ عَلَى أَنَّ كَلَامَ الْبَارِئ سُبْحَانَهُ لَا يُشْبِهُ كَلَامَ الْخَلْقِ كَمَا لَا يُشْبِهُ أَفْعَالُهُ أَفْعَالَهُمْ وَ لِهَذِهِ الْعِلَةِ وَأَشْبَاهِهَا لَا يَبْلُغُ أَحَدُ كُنْهَ مَعْنَى حَقِيقَة تَفْسِير كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى وَ تَأْوِيلِهِ إِنَّا نَبِيُّهُ وَأَوْصِيَاؤُهُ﴾. (3) بحار الأنوار، ج 90، ص8. (4)

3-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَقَالَ الْمُسْلِمُونَ صَلَاتُنَا إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ تَضِيعُ يَا رَسُولَ اللَّهِ؟ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ ما كانَ اللهُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ يَعْنِى صَلَاتَكُمْ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةٌ تَرْضَاهَا فَوَل وَجْهَكَ شَطْرَ المَسْجِدِ الحَرَام وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ﴾. (144)

باب 1: قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ

اشاره

ص: 720

بخش 4: و مسلماً این حکم جز بر کسانی که خداوند آن ها را هدایت کرده، دشوار بود.

1-4- امام عسکری علیه السلام- وَ إِنْ كانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى الله روی کردن به سوی بیت المقدس در آن زمان جز برای کسانی که خداوند هدایتشان می کند، گران بود؛ پس مشخص است که خداوند انسان را مأمور به عملی می کند که گاهی خلاف نظر انسان است تا اطاعت او را در مخالفت با نفسش بیازماید.

بخش 5: و خدا هرگز ایمان و نمازهای گذشته شما را ضایع نمی گرداند.

1-5- امام صادق علیه السلام- «نماز» در قرآن به نام «ایمان» خوانده شده است زیرا خداوند عزّوجلّ وقتی صورت پیامبر صلی الله علیه و آله ش را در آن نماز از بیت المقدس برگرداند و به او فرمان داد مکه به سوی نماز بخواند مسلمانان به پیامبر صلی الله علیه و آله گفتند وضعیت ما و کیفیت این نمازی که به سمت بیت المقدس به جای آوردیم چگونه است؟ حال ما و وضع این نمازهای سابق ما چیست آیا صحیح بوده»؟ پس خداوند عزّوجلّ در آن مورد این آیه ی و ما كانَ اللهُ لِيُضِيعَ... را نازل کرد، پس در این جا نماز را ایمان نامید.

2-5- امام علی علیه السلام- خداوند سبحان در این جا «نماز» را همان «ایمان» می نامد و این دلیل واضحی است بر این که سخن خداوند باری تعالی به کلام مردم شباهت ندارد؛ همان طور که افعال او به افعال آن ها شباهت ندارد و به همین دلیل و دلایلی نظیر آن احدی جز پیامبر صلی الله علیه و آله و جانشینان او به عمق معنای واقعی تفسیر و تأویل کتاب خدا نمی رسد.

3-5- امام علی علیه السلام- مسلمانان گفتند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله آیا نمازهای ما که به سوی بیت المقدس خوانده ایم ضایع خواهد بود؟ پس خداوند عزّوجلّ این آیه را نازل فرمود:﴿ وَ ما كَانَ اللهُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ﴾ یعنی خداوند هرگز ایمانتان را تباه نخواهد کرد یعنی نمازهایی که به جانب بیت المقدس خوانده اید.

نگاه های انتظار آمیز تو را به سوی آسمان [ برای تعیین قبله ی نهایی می بینیم اکنون تو را به سوی قبله ای که از آن خشنود باشی بازمی گردانیم پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن و هرجا باشید روی خود را به سوی آن بگردانید. و کسانی که کتاب آسمانی به آن ها داده شده به خوبی می دانند این فرمان حقی است از ناحیه ی پروردگارشان؛ که در کتاب های خود خوانده اند و خداوند از آن چه [ برای مخفی داشتن این آیات انجام می دهند غافل نیست. (144)

بخش 1: نگاه های انتظار آمیز تو را به سوی آسمان برای تعیین قبله ی نهایی می بینیم!

ص: 721

1-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يُصَلَّى إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ مُدَّةَ مُقَامِهِ بِمَكَّةَ وَفِي هِجْرَتِهِ حَتَّى أَتَى لَهُ سَبْعَةُ أَشْهُرٍ فَلَمَّا أَتَى لَهُ سَبْعَةُ أَشْهُرٍ عَيَّرَتُهُ الْيَهُودُ وَ قَالُوا لَهُ أَنْتَ تَابِعُ لَنَا تُصَلَّى إِلَى قِبْلَتِنَا وَ نَحْنُ أَقْدَمُ مِنْكَ فِي الصَّلَاةِ فَاغْتَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِنْ ذَلِكَ وَأَحَبَّ أَنْ يُحَوِّلَ اللَّهُ قِبْلَتَهُ إِلَى الْكَعْبَة فَخَرَجَ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ وَ نَظَرَ إِلَى آفَاقِ السَّمَاءِ يَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ وَخَرَجَ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ إِلَى مَسْجِدِ بَنِي سَالِمِ الَّذِي جَمَعَ فِيهِ أَوَّلَ جُمُعَةٍ كَانَتْ بِالْمَدِينَةِ وَصَلَّى بِهِمُ الظُّهْرَ هُنَاكَ بِرَكْعَتَيْنِ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَ رَكْعَتَيْنِ إِلَى الْكَعْبَةِ وَ نَزَلَ عَلَيْهِ قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةٌ ترضاها الآيَاتِ﴾. (1)

2-1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ ذَلِكَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا كَانَ بِمَكَّةَ أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى أَنْ يَتَوَجَّهَ نَحْوَ الْبَيْتِ الْمُقَدَّسِ فِي صَلَاتِهِ وَيَجْعَلَ الْكَعْبَةَ بَيْنَهُ وَبَيْنَهَا إِذَا أَمْكَنَ وَإِذَا لَمْ يَتَمَكَّنْ اسْتَقْبَلَ الْبَيْتَ الْمُقَدَّسَ كَيْفَ كَانَ فَكَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَفْعَلُ ذَلِكَ طُولَ مُقَامِهِ بِهَا ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً فَلَمَّا كَانَ بالْمَدِينَة وَكَانَ مُتَعَبداً باسْتِقْبَالِ بَيْتِ الْمَقْدِسِ اسْتَقْبَلَهُ وَ انْحَرَفَ عَنِ الْكَعْبَة سَبْعَةَ عَشَرَ شَهْراً أَوْ سِتَّةَ عَشَرَ شَهْرًا وَ جَعَلَ قَوْمُ مِنْ مَرَدَةِ الْيَهُودِ يَقُولُونَ وَ اللَّهِ مَا دَرَى محمّد صلی الله علیه و آله كَيْفَ صَلَّى حَتَّى صَارَ يَتَوَجَّهُ إِلَى قِبْلَتِنَا وَ يَأْخُذُ فِي صَلَاتِهِ بُهْدَانَا وَنُسُكِنَا فَاشْتَدَّ ذَلِكَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لِمَا اتَّصَلَ بِهِ عَنْهُمْ وَكَرِهَ قِبْلَتَهُمْ وَ أَحَبَّ الْكَعْبَةَ فَجَاءَهُ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ: يَا جَبْرَئِيلُ لَوَدِدْتُ لَوْ صَرَفَنِيَ اللَّهُ تَعَالَى عَنْ بَيْتِ الْمَقْدِسِ إِلَى الْكَعْبَةِ فَقَدْ تَأَذَيْتُ بِمَا يَتَّصِلُ بِي مِنْ قِبَلِ الْيَهُودِ مِنْ قِبْلَتِهِمْ، فَقَالَ جَبْرَئِيلُ: فَاسْأَلْ رَبَّكَ أَنْ يُحَوِّلَكَ إِلَيْهَا فَإِنَّهُ لَا يَرُدُّكَ عَنْ طَلَيَتِكَ وَ لَا يُخَيِّبُكَ مِنْ بُغْيَتِكَ فَلَمَّا اسْتَتَمَ دُعَاؤُهُ صَعِدَ جَبْرَئِيلُ ثُمَّ عَادَ مِنْ سَاعَتِهِ فَقَالَ: اقْرَأَ يَا مُحَمَّدُوْنَ قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَل وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ حَيْثُ ما كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ الْآيَاتِ﴾. (2)

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا بُعِثَ كَانَتِ الصَّلَاةُ إِلَى قِبْلَة بَيْتِ الْمَقْدِسِ سُنَّةَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ قَدْ أَخْبَرَنَا اللَّهُ بِمَا قَصَّهُ فِي ذِكْرِ مُوسَى اللهِ أَنْ يَجْعَلَ بَيْنَهُ قِبْلَةً وَ هُوَ قَوْلُهُ وَأَوْحَيْنَا إِلى مُوسَى وَ أَخِيهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِكُم بِمِصْرَ بُيُوتاً وَاجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قِبْلَهُ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ هِ فِي أَوَّلَ

ص: 722

1-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- حضرت رسول در مدت اقامت خود در مکه و تا هفت ماه بعد از هجرت نیز- به طرف بیت المقدس نماز می خواندند؛ در این هنگام یهودیان از او انتقاد کردند. به آن جناب گفتند: تو از ما متابعت و پیروی می کنی زیرا شما به طرف بیت المقدس که قبله ی ماست نماز می خوانی و ما قبل از تو به این قبله نماز می خواندیم پیغمبر اندوهگین شد و دوست داشت که خداوند قبله را به طرف کعبه تغییر دهد. حضرت در دل شب از منزل بیرون می رفت و به اطراف آسمان نگاه می کرد و منتظر فرمان خداوند بود روزی که تغییر قبله پیش آمد، پیامبر صلی الله علیه و آله در مسجد بنی سالم- که همان مسجدی بود که اولین نماز جمعه را وقتی در مدینه بودند در آن جا خواندند- نماز می خواند؛ او با آنان نماز ظهر را اقامه فرمود حضرت دو رکعت به طرف بیت المقدس و دو رکعت به طرف کعبه ادا کرد. در این هنگام که در آن مسجد بود، این آیه ی شریفه نازل گردید قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً ترضاها

2-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند به حضرت رسول زمانی که در مکه بود، امر فرمود که رو به سوی بیت المقدس نماز گزارد و حتی الامکان کعبه را بین خود و بیت المقدس قراردهد و چنان که امکان آن فراهم نباشد به سمت بیت المقدس نماز گزارد؛ همان گونه که بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله در طول سیزده سالی که در مكه حضور داشت چنان می کرد ولی پس از ورود به مدینه حدود هفده یا شانزده ماه مجبور بود جهت عبادت خود را از خانه کعبه به سوی بیت المقدس منحرف گرداند. جمعی از عاصیان یهودی می گفتند به خدا سوگند محمّد صلی الله علیه و آله ندانست که چگونه نماز بخواند و به همین خاطر به سوی قبله ی ما و با بهره گیری از راه و روش ما نمازش را به جای آورد و این برای پیامبر صلی الله علیه و آله سنگین و سخت بود که به این سبب به یهود وابسته شود و [نیز] قبله شان را نمی پسندید و کعبه را دوست می داشت. پس چون جبرئیل نزد ایشان ،آمد، حضرت رسول الله به او فرمود: «ای جبرئیل علیه السلام- حقیقتاً من دوست دارم که خداوند مرا از بیت المقدس به سوی کعبه بازگرداند و این که من به قبله ی یهود نماز گزارم مرا می آزارد پس جبرئیل علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: از خداوند تحول به سوی کعبه را تقاضا کن که او خواسته ی تو را رد نکرده و تو را از رسیدن به آرزویت محروم نمی گرداند. جبرئیل پس از اتمام دعای حضرت، به آسمان صعود کرد و پس از گذشت ساعتی بازگشت و فرمود: ای محمّد صلی الله علیه و آله ﴿قد نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلَّيَنَّكَ قِبْلَةً ترضاها فَوَلَّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ﴾

3-1- امام علی علیه السلام- زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله مبعوث شد نماز خواندن به سوی بیت المقدس، سنت یهود بود خداوند از ماجرای موسی که خانه اش را قبله کرد برای ما سخن گفته که فرموده: به موسی و برادرش وحی کردیم که برای قوم خود در مصر خانه هایی مهیا کنید و خانه های خود را عبادتگاه سازید و نمازگزارید و مؤمنان را بشارت ده (یونس/ 87) و رسول خدا صلی الله علیه و آله در ابتدای بعثت و در تمام طول اقامتش در کعبه و پس از هجرت به مدینه چند ماهی به سوی بیت المقدس

ص: 723

مَبْعَتِهِ يُصَلِّى إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ جَمِيعَ أيَّامٍ مُقَامِهِ بِمَكَّةَ وَ بَعْدَ هِجْرَتِهِ إِلَى الْمَدِينَةِ بِأَشْهُرٍ فَعَيَّرَتْهُ الْيَهُودُ وَ قَالُوا أَنْتَ تَابِعُ لِقِبْلَتِنَا فَأَحْزَنَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم ذَلِكَ مِنْهُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى عَلَيْهِ وَهُوَ يُقَلِّبُ وَجْهَهُ فِي السَّمَاءِ وَيَنْتَظِرُ الْأَمْرَ قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةٌ تَرْضَاهَا فَوَلَّ وَجْهَكَ شَطْرَ المَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ بَعْنِي الْيَهُودَ فِي هَذَا الْمَوْضِع﴾. (1)

4-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا فَإِنَّه هَذِهِ الْآيَةَ مُتَقَدِّمَةُ عَلَى قَوْلِهِ قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةٌ تَرْضَاهَا وَ إِنَّهُ نَزَلَ أَوْلَا قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ ثُمَّ نَزَلَ سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ الْآيَةَ وَ ذَلِكَ أَنَّ الْيَهُودَ كَانُوا يُغَيِّرُونَ رَسُولَ اللَّهِ وَيَقُولُونَ لَهُ أَنْتَ تَابِعُ لَنَا تُصَلَّى إِلَى قِبْلَتِنَا فَاغْتَمَ رَسُولُ اللَّهِ مِنْ ذَلِكَ غَمْاً شَدِيداً وَ خَرَجَ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ يَنْظُرُ فِي آفَاقِ السَّمَاءِ وَيَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فِي ذَلِكَ فَلَمَّا أَصْبَحَ وَ حَضَرَتْ صَلَاةُ الظُّهْرِ وَ كَانَ فِي مَسْجِدِ بَنِي سَالِمٍ قَدْ صَلَّى بِهِمُ الظُّهْرَ رَكْعَتَيْنِ فَنَزَلَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ الله فَأَخَذَ بِعَصْدَيْهِ فَحَوَلَهُ إِلَى الْكَعْبَةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهَكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلَّيَنَّكَ قِبْلَةً ترضاها فَوَلَّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَصَلَّى رَكْعَتَيْنِ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَ رَكْعَتَيْن إِلَى الْكَعْبَة﴾. (2)

باب 2: فَوَل وَجْهَكَ شَطْرَ المَسْجِدِ الْحَرَام وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ

اشاره

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿في قَوْلِهِ تَعَالَى فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ قَالَ مَعْنَى شَطْرِهِ نَحْوُهُ إِنْ كَانَ مَرْثِيَا وَ بِالدَّلَائِلِ وَ الْأَعْلَامِ إِنْ كَانَ مَحْجُوباً فَلَوْ عُلِمَتِ الْقِبْلَةُ لَوَجَبَ اسْتِقْبَالُهَا وَ التَوَلَّى وَ التَّوَجُهُ إِلَيْهَا وَلَوْ لَمْ يَكُن الدَّلِيلُ عَلَيْهَا مَوْجُوداً حَتَّى تَسْتَوى الْجِهَاتُ كُلُّهَا فَلَهُ حِينَئِذٍ أَنْ يُصَلِّيَ باجْتِهَادِهِ حَيْثُ أَحَبَّ وَاخْتَارَ حَتَّى يَكُونَ عَلَى يَقِين مِنَ الدَّلَالَاتِ الْمَنْصُوبَةِ وَالْعَلَامَاتِ الْمَبْثُوثَة فَإِنْ مَالَ عَنْ هَذَا التَّوَجُهِ مَعَ مَا ذَكَرْنَا حَتَّى يَجْعَلَ الشَّرْقَ غَرْباً وَ الْغَرْبَ شَرِّقَا زَالَ مَعْنَى اجْتِهَادِهِ وَ فَسَدَ حَالُ اعْتِقَادِهِ قَالَ وَ قَدْ جَاءَ عَنِ النَّبِيِّ خَبَرُ مَنْصُوصٌ مُجْمَعُ عَلَيْهِ أَنَّ الْأَدِلَّةَ الْمَنْصُوبَةَ

ص: 724

نماز می گزارد یهودیان او را سرزنش کرده و می گفتند تو به جهت قبله ی ما نماز می گزاری»! این موضوع حضرت را غمگین می کرد خداوند در حالی که او روی به آسمان کرده و منتظر امرالهی بود این آیه را نازل کرد ﴿قد نَری تَقَلَّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرضاها فَوَل وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَه﴾ تا دیگر مردمان - در این جا یعنی یهودیان- بر شما خرده نگیرند.

4-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- این آیه: به زودی مردم سبک مغز می گویند چه چیز آن ها (مسلمانان) را، از قبله ای که بر آن بودند بازگردانید؟ (بقره/142) بر آیه ی ذیل مقدّم است: نگاه های انتظار آمیز تو را به سوی آسمان [برای تعیین قبله ی نهایی] می بینیم! اکنون تو را به سوی قبله ای که از آن خشنود باشی باز می گردانیم پس همانا خداوند ابتدا آیه ی: نگاه های انتظار آمیز تو را به سوی آسمان برای تعیین قبله ی نهایی می بینیم اکنون تو را به سوی قبله ای که از آن خشنود باشی باز می گردانیم را نازل کرد، سپس آیه به زودی مردم سبک مغز می گویند: «چه چیز آن ها (مسلمانان) را از قبله ای که بر آن بودند بازگردانید؟! (بقره/142) را نازل نمود. و آن بدان جهت است که یهودیان رسول خدا صلی الله علیه و آله را سرزنش می کردند که تو از ما تبعیت می کنی و به سوی قبله ی ما نماز می خوانی پس رسول خدا صلی الله علیه و آله بسیار غمگین شد؛ نیمه شب برخاست و در انتظار فرمان الهی در این باره به آسمان چشم دوخت پس هنگامی که صبح شد و حضرت برای نماز ظهر در مسجد بنی سالم حاضر شد دو رکعت نماز ظهر را خواند که جبرئیل نازل شد و بازوانش را گرفته و به سوی کعبه برگرداند پس خداوند بر او این آیه را نازل کرد نگاه های انتظار آمیز تو را به سوی آسمان برای تعیین قبله ی نهایی می بینیم اکنون تو را به سوی قبله ای که از آن خشنود باشی باز می گردانیم پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن. پس دو رکعت به جهت بیت المقدس و دو رکعت به جهت کعبه خواند.

بخش 2: پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن و هرجا باشید روی خود را به سوی آن بگردانید.

1-2- امام علی علیه السلام- درباره ی آیه ى ﴿فَوَل وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الحرام﴾ می گوید: «شطره» درباره ی چیزهایی که قابل رؤیت ،باشد به سوی آن معنی می دهد و در مورد چیزهای غیر قابل رؤیت دلالت و نشانه ی آن معنی می دهد و اگر جهت قبله را دانستی باید به همان جهت روی کنی و اگر رهنمودی بر جهت صحیح قبله وجود نداشت به طوری که دلالت بر قبله بودن همه ی جهات برابر بود پس باید در این هنگام با تلاش خود هر سمتی را که پسندیدی و انتخاب کردی، برگزینی تا این که با دلایل نصب شده و نشانه های پراکنده بر آن یقین حاصل شود، اما اگر از این رونمودن طبق آن چه گفتیم منحرف شود- به نحوی که شرق را غرب و غرب را شرق کند (جهات را به هم بزند)- تلاش او بی اثر و اعتقادش بی ثمر خواهد بود و در حدیثی مخصوص از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده که بر حجت آن اجماع شده است و آن این که نشانهی تشخیص جهت قبله و

ص: 725

عَلَى بَيْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ لَا تَذْهَبُ بِكُلِّيَّتِهَا حَادِثَةُ مِنَ الْحَوَادِثِ مَنْا مِنَ اللَّهِ تَعَالَى عَلَى عِبَادِهِ فِي إِقَامَة مَا افْتَرَضَ عَلَيْهِمْ﴾. (1)

2-2- الباقر علیه السلام- ﴿إذا اسْتَقْبَلْت القِبْلَةَ بوَجْهَكَ فَلَا تُقَلَّبُ وَجْهَكَ عَنِ الْقِبْلَةِ فَتَفْسُدَ صَلَاتُكَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَالَ لِنَبِيِّهِ فِي الْفَرِيضَةِ فَوَلَّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَاخْشَعْ بِبَصَرِكَ وَلَا تَرْفَعَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَلْيَكُنْ حِذَاءَ وَجْهِكَ فِي مَوْضِعِ سُجُودِكَ﴾. (2)

3-2- الرّضا علیه السلام- ﴿عن على بن إبراهيم علیه السلام والله المُشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهُ قَالَ الْعَالِمُ اللهِ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِي صَلَاةِ النَّافِلَة فَصَلِّهَا حَيْثُ تَوَجَهْتَ إِذَا كُنْتَ فِي سَفَرٍ وَأَمَّا الْفَرَائِضُ فَقَوْلُهُ وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ يَعْنِي الْفَرَائِضَ لَا يُصَلِّيهَا إِنَّا إِلَى الْقِبْلَةِ﴾. (3)

4-2- الصّادق علیه السلام- عَن زُرَارَه قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الصَّلَاةُ فِي السَّفَرَ وَالْمَحْمِل سَوَاءُ؟ قَالَ: النَّافِلَةُ كُلُهَا سَوَاءٌ تُومِي إِيمَاءً أَيْنَمَا تَوَجَهَتْ دَابَّتُكَ وَ سَفِينَتُكَ وَالْفَرِيضَةُ تَنْزِلُ لَهَا عَنِ الْمَحْمِل إلَى الْأَرْضِ إِلَّا مِنْ خَوْفِ فَإِنْ خِفْتَ أَوْمَاتِ وَ أَمَّا السَّفِينَةُ فَصَلِّ فِيهَا قَائِمَاً وَ تَوَخَ الْقِبْلةَ بِجُهْدِكَ فَإِنَّ نُوحاً قَدْ صَلَّى الْفَرِيضَةَ فِيهَا قَائِماً مُتَوَجَهَا إِلَى الْقِبْلَة وَهِيَ مُطْبَقَةُ عَلَيْهِمْ قَالَ قُلْتُ: وَمَا كَانَ عِلْمُهُ بِالْقِبْلَة فَيَتَوَجَهَهَا وَ هِيَ مُطْبَقَةُ عَلَيْهِمْ؟ قَالَ: كَانَ جَبْرَئِيلُ يُقَوِّمُهُ نَحْوَهَا. قَالَ قُلْتُ: فَأَتَوَجَّهُ نَحْوَهَا فِي كُلِّ تَكْبِيرَةِ. قَالَ: أَمَّا فِي النَّافِلَة فَلَا إِنَّ مَا تُكَبِرُ فِي النَّافِلَةِ عَلَى غَيْرِ الْقِبْلَةِ أَكْثَرُ ثُمَّ قَالَ كُلُّ ذَلِكَ قِبْلَةُ لِلْمُتَنَفِّل إِنَّهُ قَالَ وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطَرَهُ يَعْنِي فِي الْفَرِيضَةِ وَ قَالَ فِي النَّافِلَة فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجَهُ الله إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾. (4)

5-2- صادقین علیهم السلام- ﴿عَن أبي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ العَنْ قَوْلِهِ وَ أَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ قَالَ: مَسَاجِدُ مُحْدَثَةٌ فَأَمِرُوا أَنْ يُقِيمُوا وُجُوهَهُمْ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ﴾. (5)

ص: 726

مسجدالحرام، همگی به واسطه ی یک حادثه از بین نمی روند و به توفیق الهی، برای تعیین آن همواره علامتی هست تا منّت و لطفی از جانب خدا بر بندگان باشد تا آن چه خدا بر آنان واجب نموده را انجام دهند.

2-2- امام باقر علیه السلام- در حال نماز روی خود را از جانب قبله نچرخان که نمازت فاسد (باطل) می شود؛ چرا که خداوند عزّوجلّ درباره ی نماز فریضه می گوید ﴿فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ﴾ در حال نماز چشم خود را فرو بخوابان و به سوی آسمان نظر نیفکن محل نظر تو فقط در برابر صورتت و در جایگاه سجده ات باشد.

3-2- امام رضا علیه السلام- از علی بن إبراهيم نقل شده است و الله المَشْرِقُ وَ الْمُغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَ وَجهُ الله؛ مشرق و مغرب از آن خداست و به هر سو رو کنید خدا آن جاست. (بقره/115) امام علیه السلام فرمود: این آیه درباره ی نماز نافله صادق است که اگر در سفر بودی به هرجهت که نافله ات را خواندی پذیرفته است و اما در باب نمازهای واجب این سخن پروردگار صدق می کند که فرمود: ﴿وَحَيْثُ ما كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ﴾ یعنی نماز واجب را فقط به سوی قبله به جای آورید.

4-2- امام صادق علیه السلام- زراره گوید: به امام علیه السلام گفتم آیا نماز در مسافرت و یا سواره بر مرکب و محمل به یک صورت ادا می شود و از این نظر یکسان هستند؟ حضرت فرمود: «اداء نمازهای مستحبی همه به یک صورت است؛ به هر جهتی که مرکب و یا کشتی تو حرکت کند تو می توانی با اشاره نمازت را بخوانی و اما در نمازهای واجب از مرکبت پیاده شو؛ مگر این که از ترس جانت نتوانی از مرکب پیاده شوی و اما در داخل کشتی ایستاده نماز را به جای آور و با تلاش خویش قبله را بیاب و به آن روکن نوح ابی در کشتی نماز واجب را به سوی قبله و به حالت ایستاده به جای آورد؛ در حالی که جهت قبله بر جهت ایشان منطبق «بود» پرسیدم نوح علیه السلام چگونه جهت قبله را دانست و به سوی آن نماز گزارد در حالی که جهتش با قبله منطبق بود؟ فرمود: جبرئیل او را به سوی قبله نگاه می داشت گفتم پس در هر تکبیری به سوی قبله رو می کنم. حضرت فرمود: «اما» در نمازهای مستحبی چنین نیست؛ که در نوافل می توان بیشتر اوقات بدون توجه به قبله تکبیر گفت سپس فرمود: تمام جهات برای کسی که نافله می خواند، قبله است زیرا خداوند فرمود و هر جا باشید روی خود را به سوی آن بگردانید! که این مختص نماز واجب است و در خصوص نمازهای مستحبّی فرمود و به هر سو رو کنید، خدا آن جاست خداوند بی نیاز و داناست (بقره/115)

5-2- امام باقر علیه السلام- و امام صادق علیه السلام مساجد دیگر جدید هستند و تازه ساخته شده اند اما در این آیه امر شده که مسلمانان به قدیمیترین مسجد به طرف مسجدالحرام رو کنند.

ص: 727

6-2- الباقر علیه السلام- ﴿رَوَى َزرَارَةُ عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام أَنَّهُ قَال: لَا صَلَاةَ إِلَّا إِلَى الْقِبْلَةِ. قَالَ قُلْتُ: وَأَيْنَ حَدُ الْقِبْلَةِ؟ قَالَ: مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ قِبْلَةُ كُلُهُ. قَالَ قُلْتُ: فَمَنْ صَلَّى لِغَيْرِ الْقِبْلَةِ أَوْ فِي يَوْمٍ غَيْمٍ فِي غَيْرِ الْوَقْتِ؟ قَالَ: يُعِيد﴾. (1)

7-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَاحْتَجُوا بِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَ هُوَ بِزَعْمِهِمْ وَجْهُ الِاجْتِهَادِ وَغَلِطُوا فِي هَذَا التَّأْوِيلِ غَلَطاً بَيْناً قَالُوا وَ مِنْ قَوْلِ الرَّسُول مَا قَالَهُ لِمُعَاذِ بْنِ جَبَل وَادَّعَوْا أَنَّهُ أَجَازَ ذَلِكَ وَ الصَّحِيحَ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ يُكَلِّفِ الْعِبَادَ اجْتِهَاداً لِأَنَّهُ قَدْ نَصَبَ لَهُمْ أَدِلَّةً وَأَقَامَ لَهُمْ أَعْلَاماً وَ أَثْبَتَ عَلَيْهِمُ الْحُجَّةَ فَمُحَالُ أَنْ يَضْطَرَهُمْ إِلَى مَا لَا يُطِيقُونَ بَعْدَ إِرْسَالِهِ إِلَيْهِمُ الرُّسُلَ بِتَفْصِيلِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ لَمْ يَتْرُكُهُمْ سُدَى وَ مَهْمَا عَجَزُوا عَنْهُ رَدُّوهُ إِلَى الرُّسُلِ وَالْأَئِمَّةِ وَ هُوَ يَقُولُ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ﴾. (2)

8-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿حَوَّلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْقِبْلَةَ إِلَى الْبَيْتِ الْحَرَامِ ثُمَّ قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ يَعْنِي وَ لَا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ إِنَّا فِي مَوْضِع وَ لَا وَلَيْسَتْ هِيَ اسْتِثْنَا﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبعُوا قِبْلَتَكَ وَما أَنتَ بِتابع قِبْلَتَهُمْ وَ ما بَعْضُهُمْ بِتابع قِبْلَةَ بَعْضٍ وَ لَيْنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذَا لَمِنَ الظَّالِمِينَ﴾. (135)

باب 1: بكل آية

اشاره

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿نَحْنُ الآياتِ وَنَحْنُ الْبَيِّنَاتِ﴾. (4)

2-1- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿مَا لِلَّهِ عَزَّوَجَلَ آيَةً هِيَ أَكْبَرُ مِنِّى﴾. (5)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَأَى آيَة أَكْبَرُ مِنَّا﴾. (6)

ص: 728

6-2- امام باقر علیه السلام هیچ نمازی [درست] نیست مگر آن که رو به قبله باشد. زراره می گوید: «عرض کردم حدّ قبله کجاست»؟ فرمود: «فاصله میان مشرق و مغرب همگی قبله است. (کافی است قبله در روبه روی نمازگزار و بین دست چپ و راست او باشد)» گفت: «گفتم اگر کسی به غیر قبله نماز کند یا در روز ابری به خاطر عدم توانایی در تشخیص وقت زوال خورشید] در غیر وقت نماز بخواند چه صورت دارد؟ فرمود: «باید آن نماز را اعاده کند».

7-2- امام علی علیه السلام- [عدّه ای سعی و تفحّص فراوان برای تعیین دقیق جهت قبله را واجب دانسته اند گرچه منجر به تحمل سختی های فراوان شود] و دلیلشان احتجاج و استناد به این آیه است: و هر جا باشید روی خود را به سوی آن بگردانید! و به نظر ایشان این آیه در باب وجوب تلاش [برای تعیین دقیق جهت قبله] است و این تفسیر اشتباه فاحشی است [همچنین] می گفتند که [دلیل دیگر در این کار این است که] پیامبر صلی الله علیه و آله به معاذ بن جبل چنین فرموده اند [و امر به تعیین دقیق جهت قبله کرده اند و ادعا کردند که پیامبر صلی الله علیه و آله اجازه ی آن را داده است و حال این که خداوند سبحان بندگان را به تلاش طاقت فرسا جهت تعیین قبله ] تکلیف نکرده است؛ چرا که او برای آن ها برای تعیین جهت قبله دلایل و نشانه هایی قرار داده و حجت را بر ایشان تمام کرد. پس محال است که ایشان را پس از ارسال پیامبر صلی الله علیه و آله انش که حلال و حرام را به طور کامل بیان ،کردند به اجبار به آن چه که طاقتش را ندارند و ادارد خداوند آن ها را به حال خود رها نمی کند و ایشان را در مورد آن چه که از [حل و درک آن ناتوانند به پیامبران و امامان- درود خدا بر ایشان باد ارجاع می دهد و می فرماید ما در کتاب قرآن هیچ چیزی را فروگذار نکرده ایم. (انعام/38)

8-2- علی بن ابراهیم رحمه السلام- خداوند قبله را به سوی مسجد الحرام تغییر داد؛ سپس گفت و هرجا بودید، روی خود را به سوی آن کنید تا مردم جز ظالمان [که دست از لجاجت برنمی دارند] دلیلی بر ضد شما نداشته باشند [زیرا از نشانه های پیامبر صلی الله علیه و آله که در کتب آسمانی پیشین آمده این است که او به سوی دو قبله نماز می خواند. (بقره/150) یعنی نه مردم و نه کسانی که ظلم کردند؛ «الا» در این جا به معنی «لا» آمده و معنی استثنا نمی دهد.

سوگند که اگر برای [این گروه از] کسانی که کتاب آسمانی به آن ها داده شده، هرگونه [دلیل و] نشانه ای بیاوری از قبله تو پیروی نخواهند کرد؛ و تو نیز هیچ گاه از قبله ی آنان پیروی نخواهی نمود و حتی هیچ یک از آن ها پیروی از قبله ی دیگری نخواهد کرد و اگر تو پس از این آگاهی از هوس های آن ها پیروی کنی به یقین از ستمکاران خواهی بود. (145)

بخش 1: هرگونه [دلیل و] نشانه ای؛

1-1- امام صادق علیه السلام- ما [اهل بیت] آیات و بیّنات هستیم.

2-1- امام علی علیه السلام- خداوند آیه ای بزرگتر از من ندارد.

3-1- امام صادق علیه السلام- کدام آیه و نشانه ی خدا بزرگتر از ما است؟!

ص: 729

قوله تعالى: ﴿الَّذينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾ (146)

باب 1: الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ

1-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فَأَمَّا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَة فَهُمُ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى يَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الَّذِينَ آتيناهُمُ الْكِتابَ﴾. (1)

2-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿الذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعنِي التُورَاةَ وَالإِنجِيلَ﴾. (2)

باب 2: يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ

اشاره

1-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَعْرِفُونَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ الْوَلَايَةَ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ فِي مَنَازِلِهمْ﴾. (3)

2-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ فِي مَنَازِلِهِمْ﴾. (4)

3-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فَلَمَّا جَحَدُوا مَا عَرَفُوا ابْتَلَاهُمُ اللَّهُ بِذَلِكَ فَسَلَبَهُمْ رُوحَ الْإِيمَانِ وَأَسْكَنَ أَبْدَانَهُمْ ثَلَاثَةَ أَرْوَاحِ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ وَ رُوحَ الْبَدَنِ ثُمَّ أَضَافَهُمْ إِلَى الْأَنْعَامِ فَقَالَ: إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ لِأَنَّ الدَّابَّةَ إِنَّمَا تَحْمِلُ بِرُوحِ الْقُوَّةِ وَ تَعْتَلِف بِرُوحِ الشَّهْوَةِ وَ تَسِيرُ بِرُوحِ الْبَدَنِ﴾. (5)

4-2- الباقر علیه السلام- ﴿عَرَفُوا رَسُولَ اللَّهِ وَالْوَصِيَّ مِنْ بَعْدِهِ وَكَتَمُوا مَا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ بَغْياً وَ حَسَداً فَسَلَبَهُمْ رُوحَ الْإِيمَانِ وَ جَعَلَ لَهُمْ ثَلَاثَةَ أَرْوَاحِ رُوحَ الْقُوَّةَ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ وَ رُوحَ الْبَدَنِ ثُمَّ أضَافَهُمْ إلَى الْأَنْعَام فَقَالَ إِنْ هُمْ إِلَّا كَالأَنْعَام بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا لِأَنَّ الدَّابَّةَ إِنَّمَا تَحْمِلُ بِرُوحِ الْقُوَّةِ وَ تَعْتَلِفُ بِرُوحِ الشَّهْوَةِ وَ تَسِیرُ بِرُوحِ الْبَدَنِ﴾. (6)

ص: 730

کسانی که کتاب آسمانی به آنان داده ایم او (پیامبر) را همچون فرزندان خود می شناسند؛ ولی جمعی از آنان حق را در حالی که از آن آگاهند کتمان می کنند. (146)

بخش 1: کسانی که کتاب آسمانی به آنان داده ایم.

اشاره

1-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- اصحاب مشئمه همان یهودیان و نصاری هستند که خداوند متعال در مورد آن ها می فرماید: ﴿أَلَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ﴾.

2-1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ﴾ یعنی کتاب تورات و انجيل.

بخش 2: او (پیامبر صلی الله علیه و آله ) را همچون فرزندان خود می شناسند.

1-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- [نبوّت] محمّد صلی الله علیه و آله و ولایت [فرزندان او] را در تورات و انجیل می شناسند؛ چنان که پسران خود را در خانه های خویش می شناسند (یعنی دلایل نبوّت پیامبر صلی الله علیه و آله و ولایت فرزندان او در تورات و انجیل آمده است).

2-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- او را می شناختند؛ همان گونه که فرزندان خویش را در منازلشان می شناختند.

3-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- و چون این ها (یهود و نصاری) آن چه را شناختند (پیامبر صلی الله علیه و آله) انکار کردند، خداوند به این بلا گرفتارشان کرد و روح ایمان را از آن ها گرفت و تنها سه روح را در پیکرشان جای داد روح قوت روح شهوت و روح بدن و آن ها را [در مقام مقایسه] به گروه چهارپایان اضافه کرده و فرمود: آن ها مانند چهارپایان هستند زیرا چهارپایان به کمک روح قوت بار می کشند؛ به مدد روح شهوت علف می خورند و به سبب روح بدن حرکت می می کنند.

4-2- امام باقر علیه السلام- آن ها رسول خدا صلی الله علیه و آله را شناخته و به وصی او معرفت پیدا کردند؛ ولی از روی حسد و ستم حق را منکر شدند پس خداوند هم روح ایمان را از آن ها سلب کرد و [تنها] سه روح قوت شهوت و بدن را در آن ها باقی گذاشت و آن ها را در مقام مقایسه به گروه چهارپایان اضافه کرد و فرمود آنان فقط همچون چهار پایانند بلکه گمراهترند. (فرقان /44) زیرا چهارپایان به واسطه ی روح قوت بار می کشند؛ به کمک روح شهوت علف می خورند و به مدد روح بدن حرکت می کنند.

ص: 731

5-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿يَعْرِفُونَهُ يَعْنِي رَسُولَ الله صلى الله عليه وآله وسلم كَما يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَوَجَلَّ قَدْ أَنْزَلَ عَلَيْهِمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالزَّبُور وَ الْإِنْجِيلِ صِفَةَ مُحَمَّدٍ وَ صِفَةَ أَصْحَابِهِ وَ مَبْعَثَهُ وَ هِجْرَتَهُ﴾. (1)

باب 3: وَهُمْ يَعْلَمُونَ

1-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَهُمْ يَعْلَمُونَ الْحَقِّ مِنْ رَبِّكَ أَنَّكَ الرّسول إِلَيْهِمْ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿الحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ (147)

قوله تعالى: ﴿وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾. (138)

باب 1: فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿الخَيْرَاتِ الْوَلَايَةُ﴾. (3)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿هِيَ الْإِسْلَامُ وَ الْوَلَايَةُ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَنْ إِلَيْهَا﴾. (4)

باب 2: أينَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ الله جميعاً

اشاره

1-2- الباقر علیه السلام- ﴿أَينَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَمِيعاً يَعْنِي أَصْحَابِ الْقَائِمِ الثَّلَاثَمِائَةِ وَالْبَضْعَةَ عَشَرَ رَجُلًا قَالَ: وَ هُمْ وَ اللَّهِ الْأَمَّةُ الْمَعْدُودَةُ. قَالَ: يَجْتَمِعُونَ وَ اللَّهِ فِي سَاعَةِ وَاحِدَةٍ قَزَعُ كَقََزع الخريف﴾. (5)

2-2- الجواد علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْد العَظيمِ الحَسَنَى: يَجْتَمِعُ إِلَيْهِ مِنْ أَصْحَابِهِ عَدَدُ أَهْلِ بَدْرٍ ثَلَاثُمِائَة وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا مِنْ أَقَاضِي الْأَرْضِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَينَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ فَإِذَا اجْتَمَعَتَ لَهُ هَذِهِ الْعِدَّةُ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ أَظْهَرَ أَمْرَهُ فَإِذَا أَكْمِلَ لَهُ الْعَقْدُ وَهُوَ عَشَرَةُ آلَافِ رَجُل خَرَجَ بإذن الله﴾. (6)

ص: 732

5-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- رسول خدا صلی الله علیه و آله را می شناسند همان گونه که فرزندان خود را می شناسند؛ زیرا خداوند عزّوجلّ در تورات و انجیل و زبور [آیاتی در توصیف محمّد صلی الله علیه و آله ، اصحاب او و هجرت و بعثتش بر آنان نازل کرده است.

بخش 3: در حالی که از آن آگاهند.

1-3- پیامبر صلی الله علیه و آله- در صورتی که حقیقت امر نزد آن ها (یهودیان و نصاری) روشن است و می دانند [اوامر پیامبر صلی الله علیه و آله] حق و از جانب خداست و نیز می دانند تو رسول او هستی.

این (فرمان تغییر قبله) حکم حقی از طرف پروردگار توست؛ بنابراین هرگز از تردید کنندگان در آن مباش (147)

هر امتی قبله ای دارد که خداوند آن را تعیین کرده است؛ [و به جای گفتگو درباره ی قبله] در نیکی ها و اعمال ،خیر بر یکدیگر سبقت.جویید هرجا باشید، خداوند همه ی شما را در روز رستاخیز حاضر می کند؛ زیرا او بر هر چیزی تواناست. (148)

بخش 1: در نیکی ها و اعمال خیر بر یکدیگر سبقت جویید.

اشاره

1-1- امام باقر علیه السلام- خیرات در این آیه ولایت و دوستی ماست.

2-1- امام علی علیه السلام- پس به سوی خیرات بشتابید یعنی به سوی اسلام و به سوی ولایت بشتانید.

بخش 2: هرجا باشید خداوند همه ی شما را [در روز رستاخیز] حاضر می کند.

1-2- امام باقر علیه السلام- کسانی که خداوند هرجا باشند آن ها را یک جا جمع می کند، یاران قائم هستند که سیصد و چند ده نفر می باشند... به خدا قسم آن ها همان امّت «معدودة» هستند و خداوند در یک لحظه آن ها را مانند پاره های ابر فصل پاییز در یک جا جمع می نماید.

2-2- امام جواد علیه السلام- حضرت عبدالعظیم علیه السلام از امام جواد علیه السلام نقل فرموده اند به تعداد مسلمانان در جنگ بدر که سیصد و سیزده نفر بودند؛ پیرامون او امام) زمان اجتماع خواهند کرد و این آیه ی شریفه هم به همین جریان ناظر است ﴿أَينَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَمِيعاً إِنَّ اللهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِیرٌ﴾ هرگاه این جماعت که از اهل اخلاص هستند برای وی فراهم آمد و ده هزار جنگجو در زیر پرچمی گرد آمدند خداوند امر او را آشکار کرده و به او اجازه خروج می دهد.

ص: 733

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿نَزَلَت فِي الْقَائِمِ الله وَ أَصْحَابِهِ يَجْمَعُونَ عَلَى غَيْرِ مِيعَادِ﴾. (1)

4-2- الباقر علیه السلام- ﴿وَ يَجِيءُ وَ اللَّهِ ثَلَاثُ مِائَة وَ بَضْعَةَ عَشَرَ رَجُلًا فِيهِمْ خَمْسُونَ امْرَأَةٌ يَجْتَمِعُونَ بِمَكَّةَ عَلَى غَيْرِ مِيعَادٍ قَزَعاً كَفَزَعَ الْحَرِيفِ يَتْبَعُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ هِيَ الْآيَةُ الَّتِي قَالَ اللَّهُ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَمِيعاً إِنَّ اللهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ فَيَقُولُ رَجُلُ مِنْ آلِ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَهِيَ الْقَرْيَةُ الظَّالِمَةُ أَهْلُهَا ثُمَّ يَخْرُجُ مِنْ مَكَّةَ هُوَ وَ مَنْ مَعَهُ الثَّلَاثُمِائَةِ وَبِضْعَةَ عَشَرَ يُبَايِعُونَهُ بَيْنَ الرُّكْنِ وَالْمَقَامِ﴾. (2)

5-2- الباقر علیه السلام- ﴿وَالْقَائِم وَالْقَائِمُ علیه السلام يَوْمَئِذٍ بِمَكَّةَ وَ قَدْ أَسْنَدَ ظَهْرَهُ إِلَى الْبَيْتِ الْحَرَامِ مُسْتَجِيراً بِهِ يُنَادِي يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا نَسْتَنْصِرُ اللَّهَ وَ مَنْ أَجَابَنَا مِنَ النَّاسِ... فَيَجْمَعُ اللَّهُ عَلَيْهِ أَصْحَابُهُ ثَلَاثُمِائَة وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا وَ يَجْمَعُهُمُ اللَّهُ عَلَى غَيْرِ مِيعَادٍ قَزَعاً كَفَزَعَ الْخَرِيفِ وَهِيَ يَا جَابِرُ الْآيَةُ الَّتِي ذَكَرَهَا اللَّهُ فِي كِتَابِهِ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَمِيعاً إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ فَیُبَایِعُونَهُ بَیْنَ اَلرُّکْنِ وَ اَلْمَقَامِ﴾. (3)

6-2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي سُمَيْنَةَ عَنْ مَوْلَى لِأَبِي الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ أَينَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ الله جَمِيعاً قَالَ وَ ذَلِكَ وَاللهِ أَنْ لَوْ قَدْ قَامَ قَائِمَا يَجْمَعُ اللَّهُ إِلَيْهِ شِيعَتَنَا مِنْ جَمِيعِ الْبُلْدَانِ﴾. (4)

7-2- الصّادق علیه السلام- ﴿لَقَدْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي الْمُفْتَقَدِينَ مِنْ أَصْحَابِ الْقَائِمِ علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ أَينَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّهُمْ لَمُفْتَقَدُونَ عَنْ فُرْشِهِمْ لَيْنَا فَيُصْبِحُونَ بِمَكَّةَ وَبَعْضُهُمْ يَسِيرُ فِي السَّحَابِ نَهَاراً يُعْرَفُ اسْمُهُ وَ اسْمُ أَبِيهِ وَ حِلْيَتُهُ وَ نَسَبُهُ قَالَ فَقُلْتُ: جَعِلْتُ فِدَاكَ أَيُّهُمْ أَعْظَمُ إيمَاناً؟ قَالَ: الَّذِي يَسِيرُ فِي السَّحَابِ نَهَاراً﴾. (5)

8-2- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا يَزَالُ النَّاسُ يَنْقُصُونَ حَتَّى لَا يُقَالَ اللَّهُ فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ ضَرَبَ يَعْسُوبُ الدِّينِ بِذَنَبِهِ فَيَبْعَثُ اللَّهُ قَوْماً مِنْ أَطْرَافِهَا وَ يَجِيتُونَ قَزَعاً كَفَزَعَ الْخَرِيفِ وَاللَّهِ إِنِّي لَأَعْرِفُهُمْ وَ أَعْرِفَ أَسْمَاءَهُمْ وَقَبَائِلَهُمْ وَ اسْمَ أَمِيرِهِمْ وَهُمْ قَوْمُ يَحْمِلُهُمُ اللَّهُ كَيْفَ شَاءَ مِنَ الْقَبِيلَةِ الرُّجُلَ وَ

ص: 734

3-2- امام صادق علیه السلام- این آیه درباره ی قائم آل محمّد صلی الله علیه و آله و یاران او نازل شده که بدون وعده ی قبلی در یکجا جمع می گردند.

4-2- امام باقر علیه السلام- به خدا قسم سیصد و سیزده نفر که پنجاه زن نیز در میان آن هاست مانند قطعه های ابر در فصل پاییز که پاره پاره و کوچکند و به هم متصل می شوند در مکه ی معظمه و بدون قرار قبلی، جمع می شوند که گروهی از آن ها همراه گروه دیگری از آنان می آیند؛ چنان که خداوند می فرماید: ﴿أَيْنَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَمِيعاً إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ در آن هنگام، مردی از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله می گوید این شهر (مکه) مردمی ستمگر دارد. سپس امام زمان و آن سیصد و سیزده نفر که در بین رکن و مقام با مهدی بیعت کردند از شهر مکه خارج می شوند.

5-2- امام باقر علیه السلام- در آن روز قائم در مکه است. او در آن جا به خانه ی خدا تکیه می دهد و در حالی که به آن پناه برده می گوید ای مردم ما از خداوند و هرکس که دعوت ما را بپذیرد، طلب یاری می کنیم آن گاه خداوند سیصدوسیزده نفر از یاران او را بدون قرار قبلی، مانند پاره های ابر فصل پاییز در مکه نزد وی گرد می آورد ای !جابر این است معنی آیه ای که خداوند می فرماید: ﴿أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَميعاً ﴾سپس مردم با حضرت مهدی در بین رکن و مقام بیعت می کنند.

6-2- امام کاظم علیه السلام- ابی سمیه گوید از آن حضرت تأویل آیه ی أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ الي. جميعاً را سؤال کردم. فرمود: به خدا قسم اگر قائم ما ظهور کند خداوند شیعیان ما را از تمام شهرها به دور وی گرد می آورد.

7-2- امام صادق علیه السلام- این آیه درباره ی یاران گمنام قائم نازل شده است خداوند تبارک و تعالی می فرماید: أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَميعاً آن ها هنگام شب از روی فرش خانه ی خود ناپدید می شوند و صبح را در مکه خواهند بود؛ بعضی از آن ها نیز در آن روز روی ابرها حرکت می کنند و همگان نام پدر و حسب و نسب آنان را می دانند عرض کردم کدام یک از از این دو دسته از لحاظ ایمان برتر «هستند؟ فرمود: «آن ها» که در هنگام روز روی ابرها حرکت می کنند».

8-2- امام صادق علیه السلام- مردم همواره از جهت ایمان کم می شوند تا این که نامی از خداوند خوانده نشود پس چون وضعیت بدان گونه شود مانند آن که ملکه ی زنبوران عسل نیش بزند و آشوبی در بین زنبوران ایجاد کند امام زمان ظهور می کند و خداوند قومی را پیرامون امام زمان بر می انگیزد که همچون تکه های ابرهای پراکنده ی پاییز دور هم جمع می شوند. سوگند به خدا! من حقیقتاً نام قبیله و رئیس آن ها را می شناسم؛ حال آن که ایشان قومی بودند که خداوند از قبیله ی آن ها- آن گونه که اراده کرد- یک مرد دو مرد تا نه مرد را [به سمت مکه] جابه جا

ص: 735

الرَّجُلَيْن حَتَّى بَلَغَ تِسْعَةً فَيَتَوَافَوْنَ مِنَ الْآفَاقِ ثَلَاثَمِائَة وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا عِدَّةَ أَهْلِ بَدْرٍ وَ هُوَ قَوْلُ الله أَينَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَمِيعًا إِنَّ اللهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ حَتَّى إِنَّ الرَّجُلَ لَیَحْتَبِی فَلاَ یَحُلُّ حِبْوَتَهُ حَتَّی یُبَلِّغَهُ اَللَّهُ ذَلِکَ﴾. (1)

9-2- السجّاد علیه السلام- ﴿الفُقَدَاءُ قَوْمُ يُفْقَدُونَ مِنْ فُرَشِهِمْ فَيُصْبِحُونَ بِمَكَّةَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ العلية أَينَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَمِيعاً وَ هُمْ أَصْحَابُ الْقَائِم علیه السلام﴾. (2)

10-2- الباقر علیه السلام- ﴿[عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى الْحَلَبِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام] هُوَ وَاللَّهِ قَوْلُ عَلَى بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام الْمَفْقُودُونَ عَنْ فُرُشِهِمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعاً أَصْحَابُ الْقَائِمِ علیه السلام الثَّلَاثْمَانَةِ وَالْبِضْعَةَ عَشَرَ رَجُلًا قَالَ هُمْ وَاللَّهِ الْأُمَّةُ الْمَعْدُودَةُ الَّتِي قَالَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ وَلَئِنْ أَخَرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلى أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ قَالَ يَجْتَمِعُونَ فِي سَاعَةِ وَاحِدَة قزعاً كَفَزَعِ الْخَريف﴾. (3)

11-2- السجّاد علیه السلام- ﴿المَفْقُودُونَ عَنْ فُرُشِهِمْ ثَلَاثُمِائَة وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا عِدَّةُ أَهْل بَدر فَيُصْبِحُونَ بِمَكَّةَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَمِيعاً وَ هُمْ أَصْحَابَ القائم علیه السلام﴾. (4)

12-2- الباقر علیه السلام- ﴿فَيَكُونُ أَوَّلُ مَنْ يُبَايِعُهُ جَبْرَئِيلَ ثُمَّ الثَّلَاثَمِانَةِ وَالثَّلَاثَةَ عَشَرَ فَمَنْ كَانَ ابْتُلِيَ بِالْمَسِيرِ وَافَى وَ مَنْ لَمْ يُبْتَلَ بِالْمَسِيرِ فُقِدَ عَنْ فِرَاشِهِ وَ هُوَ قَوْلُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام هُمُ الْمَفْقُودُونَ عَنْ فُرُشِهِمْ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعاً﴾. (5)

13-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُفَضَل عَنِ الصّادق علیه السلام: إِذَا أَذِنَ الْإِمَامُ دَعَا اللَّهَ بِاسْمِهِ الْعِبْرَانِي فَأُتِيحَتْ لَهُ صَحَابَتُهُ الثَّلَاثُمِائَةِ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ قَرَعُ كَفَزَعَ الْخَرِيفِ وَ هُمْ أَصْحَابُ الْأَلُويَةِ مِنْهُمْ مَنْ يُفْقَدْ عَنْ فِرَاشِهِ لَيْلًا فَيُصْبِحُ بِمَكَّةَ وَ مِنْهُمْ مَنْ يُرَى يَسِيرُ فِي السَّحَابِ نَهَاراً يُعْرَفُ بِاسْمِهِ وَاسْمِ أَبِيهِ وَ

ص: 736

می کند پس از افق سیصدوسیزده نفر- به تعداد بدریون می آیند در حالی که تعدادشان کامل شده و این سخن الهی است أَينَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَمِيعاً إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ و به این ترتیب خداوند آن مرد را (یار امام زمان علیه السلام ) در حالی که نشسته و دست و پای خود را جمع کرده ،است در همان حالت و به سرعت به امام زمان می رساند.

9-2- امام سجّاد علیه السلام- منظور از «فقراء» گروهی هستند که از بسترهایشان غیب می شوند و صبح در مکه خواهند بود؛ و این همان قول خدای عزّوجلّ است: أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعاً و آنان یاران قائم هستند.

10-2- امام باقر علیه السلام- عبدالاعلی حلبی از امام باقر علیه السلام نقل کرده است سوگند به خدا! که این سخن علی بن ابی طالب است که فرمود یار امام زمان هنگام ظهور امام و برای رسیدن به محضر ایشان از بسترش ناپدید می گردد و به نزد حضرت می رود و این سخن پروردگار است. ﴿فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَينَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَميعاً﴾ یاران حضرت قائم سیصد و اندی نفرند به خدا سوگند ایشان همان امّت معیّنی هستند که خداوند درباره ی آن ها در کتابش ذکر کرده است و اگر مجازات را تا زمان محدودی از آن ها به تأخیر اندازیم. (هود) [آن ها] ظرف یک ساعت به مانند ابرهای باران زای فصل پاییز جمع می شوند.

11-2- امام سجّاد علیه السلام- آن ها (یاران امام زمان علیه السلام) که شبانه از بستر خوابشان غیب شده [و به نزد امام زمان علیه السلام برده می شوند] سیصد و سیزده نفر به تعداد اهل بدر هستند که تا صبح خود را به مکه می رسانند و آن قول خدای تعالی است که می فرماید: ﴿آينَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَميعاً﴾ و آنان اصحاب قائم هستند.

12-2- امام باقر علیه السلام- نخستین کسی که با او امام زمان بیعت می کند جبرئیل علیه السلام است. آن گاه سیصد و سیزده نفر با وی بیعت می نمایند هرکس از یارانش که به راه افتد، به زودی به او می رسد و هرکس به راه نیفتد در رختخوابش ناپدید می شود؛ یعنی از همانجا که خوابیده ناگهان غیب می شود و نزد امام میرسد این است معنی گفته ی حضرت علی علیه السلام که فرمود: «آنان (یاران امام زمان) [هنگام ظهور و برای رسیدن به محضر امام علیه السلام] از بسترشان غیب می شوند». چنان که خداوند می فرماید: فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ أَينَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَمِيعاً

13-2- امام صادق علیه السلام- مفصل از امام صادق علیه السلام نقل کرده است هنگامی که به امام علیه السلام اجازه ی [ظهور] داده می شود خدا را به نام عبرانیش می خواند؛ سیصد و سیزده نفر یاران او- همچون پاره پاره های ابر پاییزی- گردش جمع می شوند؛ آنان پرچمدارن او هستند. بعضی از ایشان شبانه از بسترشان ناپدید می گردند [اما] بامداد در مکه حاضرند و پاره ای از ایشان [نیز] دیده می شود که در روز بر روی ابر می روند [در حالی که] نام خود او و پدرشان و نیز مشخصات و

ص: 737

حِلْيَتِهِ وَ نَسَبهِ قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ أَيُّهُمْ أَعْظَمُ إِيمَاناً قَالَ الَّذِي يَسِيرُ فِي السَّحَابِ نَهَاراً وَ هُمُ الْمَفْقُودُونَ وَ فِيهِمْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ أَينَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعاً﴾. (1)

14-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ أَصْحَابَ الْقَائِمِ علیه السلام يَلْقَى بَعْضُهُمْ بَعْضاً كَأَنَّهُمْ بَنُو أب و أُمَّ وَإِن افْتَرَقُوا افْتَرَقُوا عَشَاء وَالْتَقَوْا غُدْوَةً وَذِلِكَ تَأْوِيلُ هَذِهِ الْآيَة فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَينَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بكُمُ الله جميعاً﴾. (2)

15-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿أَصْحَابُ الْقَائِم يَجْمَعُهُمُ اللَّهُ فِي يَوْمِ وَاحِدٍ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَل وَجْهَكَ شَطْرَ المَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِن رَّبِّكَ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾. (149)

قوله تعالى: ﴿وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلَّ وَجْهَكَ شَطْرَ المَسْجِدِ الْحَرَام وَ حَيْثُ ما كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلِأَتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾. (150)

باب 1: وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِذَا اسْتَقْبَلْتَ الْقِبْلَةَ بِوَجْهَكَ فَلَا تَقْلِبْ وَجْهَكَ عَنِ الْقِبْلَةَ فَتَفْسُدَ صَلَاتُكَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ لِنَبِيِّهِ فِي الْفَريضَةِ فَوَل وَجَهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَاخْشَعْ بَصَرَكَ وَ لَا تَرْفَعُهُ إِلَى السَّمَاءِ وَلَكِنْ حِذَاءَ وَجْهَكَ فِي مَوْضِع سُجُودِكَ﴾. (4)

باب 2: لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لِئَلاّ یَکُونَ لِلنّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّهٌ یَعْنِی اَلْیَهُودَ﴾. (5)

باب 3: إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ

اشاره

1-3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ يَعْنِي وَ لَا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ إِلَّا فِي مَوْضِع وَ لَا وَلَيْسَتْ هِيَ اسْتِثْنَاء﴾. (6)

ص: 738

نسبشان شناخته شده است عرض کردم: «فدایت گردم! کدام یک از ایشان از نظر ایمان برترند؟ فرمود: همانان که در روز میان ابر می روند؛ و ایشانند آن ناپدید شوندگان اند و این آیه در مورد آنان نازل شده است: ﴿أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعاً﴾.

14-2- امام صادق علیه السلام- یاران حضرت قائم یکدیگر را همانند [آشنایان ملاقات می کرده و باهم سخن می گویند و اگر شب از یکدیگر جدا شوند صبح هنگام یکدیگر را ملاقات می کنند و تأویل آيه ى ﴿فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهَ جَمِيعًا﴾ این است.

15-2- ابن عباس رحمه الله علیه- خداوند یاران قائم را در یک روز جمع می کند.

و از هر جا (و از هر شهر و نقطه ای) خارج شدی (به هنگام نماز،) روی خود را به جانب «مسجد الحرام» کن این دستور حقی از طرف پروردگار توست و خداوند از آن چه انجام می دهید غافل نیست! (149) و از هر سو خارج شدی روی خود را به جانب مسجد الحرام کن. و هرجا بودید، روی خود را به سوی آن کنید؛ تا مردم دلیلی بر ضد شما نداشته باشند؛ مگر آن ها که ستمکار [و لجوج] هستند از آن ها نترسید؛ و از من بترسید و [ بدانید این تغییر قبله به خاطر آن بود که نعمت خود را بر شما تمام ،کنم شاید هدایت شوید. (150)

بخش 1: و هرجا بودید روی خود را به سوی آن کنید.

اشاره

1-1- امام باقر علیه السلام- هنگامی که [برای نماز] رو به سوی قبله کردی از آن برنگرد؛ اگر چنین کنی نمازت باطل می شود چراکه خدای متعال در نماز واجب به پیامبرش فرمود: ﴿فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ المَسْجِدِ الْحَرَام وَ حَيْثُ ما كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ﴾ و چشمت را فرو بیانداز و به آسمان نگاه نکن و لیکن صورتت را موازی و روبروی سجده گاهت قرار بده.

بخش 2: تا مردم دلیلی بر ضد شما نداشته باشند.

1-2- امام علی علیه السلام- تا این که مردم یعنی یهود بر شما خرده نگیرند.

بخش 3: مگر آن ها که ستمکار [و لجوج] هستند.

1-3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- منظور از آیه این است که حتی از ستمگرانشان نیز نترسید و «الّا» در این جا به معنای «لا» است و معنای استثنا ندارد.

ص: 739

2-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَمِمَّا قَالُوهُ عَنِ النَّاسِخِ وَ المَنسُوخِ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام... أَمَّا مَا جَاءَ فِى أصل التنزيل حَرْفٌ مَكَانَ حَرفِ فَهُوَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ مَعْنَاهُ وَ لَا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُم﴾. (1)

3-3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه ﴿وَ أَمَّا مَا هُوَ حَرْفُ مَكَانَ حَرْفٍ فَقَوْلُهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ يَعْنِي وَلَا لِلَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿كَما أَرْسَلْنا فِيكُمْ رَسُولاً مِنْكُمْ يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آيَاتِنا وَيُزَكِّيكُمْ وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتابَ وَالحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ﴾ (151)

قوله تعالى: ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَ لا تَكْفُرُونِ﴾ (152)

باب 1: فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ

اشاره

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَلَذِكْرُ الله أَكْبَرُ يَقُولُ ذِكْرُ اللَّهِ لِأَهْلِ الصَّلَاةِ أَكْبَرُ مِنْ ذِكْرِهِمْ إِيَّاهُ أَلَا تَرَى أَنَّهُ يَقُولُ فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ﴾. (3)

2-1- السجّاد علیه السلام- ﴿الهي أنت قُلْتَ وَ قَوْلُكَ الْحَقِّ فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ فَأَمَرْتَنَا بِذِكْرِكَ وَ وَعَدْتَنَا عَلَيْهِ أَنْ تَذْكُرَنَا تَشْرِيفَا لَنَا وَ تَفْحِيماً وَ إِعْظَاماً وَ مَا نَحْنُ ذَاكِرُوكَ كَمَا أَمَرْتَنَا فَأَنْجِزْ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا يَا ذَاكِرَ الذَّاكِرِينَ وَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ﴾. (4)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ اللَّهُ ذَاكِرَ لِمَنْ ذكرهُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ لَمْ يَذْكُرُهُ أَحَدٌ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ إِلَّا ذَكَرَهُ بِخَيْرِ فَأَعْطُوا اللَّهَ مِنْ أَنْفُسِكُمُ الِاجْتِهَادَ فِي طَاعَتِهِ﴾. (5)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿تَسْبيحُ فَاطِمَةَ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ الْكَثِير الَّذِي قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ﴾. (6)

ص: 740

2-3- امام علی علیه السلام- یک نمونه از آیاتی که در اصل نزول حرفی به جای حرفی دیگر آمد در خصوص این آیه است ﴿ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُم﴾ معنای آن این است که نه کسانی از آن ها که ظلم کردند [در این آیه حرف «إِلَّا» به جای «لا» به کار برده شده است].

3-3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- اما حرفی که به جای حرف دیگر در قرآن آمده است را می توان در این آیه دانست [که به این صورت]: تا مردم و نیز ظالمان ایشان بر شما دلیلی نیاورند و نه ظالمانشان معنی می شود. (در واقع در این آیه حرف إلّا به جای «لا» آمده است).

همان گونه که [برای هدایت شما] پیامبری از خودتان در میان شما فرستادیم؛ تا آیات ما را بر شما بخواند؛ و شما را پاکیزه سازد؛ و به شما کتاب و حکمت بیاموزد؛ و آن چه را نمی دانستید به شما یاد دهد. (151)

پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم؛ و شکر مرا به جای آورید و [نعمت های مرا] کفران نکنید. (152)

بخش 1: پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم

1-1- امام باقر علیه السلام- درباره ی این سخن خداوند و یاد خدا بزرگتر است. (عنکبوت /45) می فرماید: برای اهل نماز این که خداوند به یاد آن ها باشد به مراتب با ارزشتر از آن است که آن ها به یاد خدا باشند؛ چرا که او می فرماید: ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ﴾

2-1- امام سجّاد علیه السلام- پروردگارا! تو فرمودی- و حال آن که سخن تو حق است: فَاذْكُرُونی اذْكُرْكُمْ پس ما را به یاد خودت امر نمودی و به ما وعده کردی که تو نیز ما را یاد می کنی و این برای ما سبب افتخار و تکریم و تعظیم است ببین که ما تو را یاد می کنیم؛ همان طور که به ما امر کردی پس ای یادکننده ی یادکنندگان و ای مهربان ترین مهربانان آن چه را که به ما وعده کردی، محقق بگردان!

3-1- امام صادق علیه السلام- خدا به یاد مؤمنی است که یادش می کند. هیچ یک از بندگان مؤمن به یاد خدا نیستند؛ جز این که خدا به خیر و نیکی به یاد آن هاست پس کوشش در اطاعت و بندگی را از دست ندهید.

4-1- امام صادق علیه السلام- تسبیح حضرت فاطمه از جمله [مصادیق] ذکر فراوان خداست که خداوند متعال [به آن امر] فرموده است: ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ﴾.

ص: 741

5-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَخْتَارَنَّ عَلَى ذِكْرِ اللَّهِ شَيْئاً فَإِنَّهُ يَقُولُ وَلَذِكْرُ اللَّهُ أَكْبَرُ وَ يَقُولُ فَاذْكُرُونِ أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلا تَكْفُرُونِ﴾. (1)

6-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ارْتَعُوا فِي رياض الْجَنَّةِ قَالُوا: يَا رَسُولَ اللهِ وَ مَا رِيَاضِ الْجَنَّةِ؟ قَالَ مَجَالِسُ الذِّكْرِ اغْدُوا وَ رَوِّحُوا وَاذْكُرُوا وَمَنْ كَانَ يُحِبُّ أَنْ يَعْلَمَ مَنْزِلَتَهُ عِنْدَ اللَّهِ فَلْيَنْظُرْ كَيْفَ مَنْزِلَةُ اللَّهِ عِنْدَهُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يُنْزِلُ الْعَبْدَ حَيْثُ أَنْزَلَ الْعَبْدُ اللَّهَ مِنْ نَفْسِهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ خَيْرَ أَعْمَالِكُمْ عِنْدَ مَلِيكِكُمْ وَأَرْكَاهَا وَأَرْفَعَهَا فِي دَرَجَاتِكُمْ وَ خَيْرَ مَا طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ ذِكْرُ اللَّهِ تَعَالَى فَإِنَّهُ تَعَالَى أَخْبَرَ عَنْ نَفْسِهِ فَقَالَ أَنَا جَلِيسُ مَنْ ذَكَرَنِي وَ قَالَ سُبْحَانَهُ فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ يَعْنِي اذْكُرُونِي بالطَّاعَةِ وَالْعِبَادَة أَذْكُرُكُمْ بالنعم وَ الْإِحْسَانِ وَالرَّحْمَةِ وَالرِّضْوَانِ﴾. (2)

7-1- الرّسول صلى الله عليه وآله وسلم- ﴿إِنَّ الْمَلَكَ يَنْزِلُ بِصَحِيفَتِهِ أَوَّلَ النَّهَارِ وَ آخِرَ النَّهَارِ فَيَكْتُبُ فِيهَا عَمَلَ ابْنِ آدَمَ فَأَمْلُوا فِي أَوَّلِهَا خَيْراً وَ فِي آخِرِهَا خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَغْفِرُ لَكُمْ فِيمَا بَيْنَ ذَلِكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَ يَقُولُ جَلَّ جَلَالُهُ وَلَذِكْرُ اللَّهُ أَكْبَر﴾. (3)

8-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ثَلَاثُ لَا تُطِيقُهَا هَذِهِ الْأُمَّةُ الْمُوَاسَاةُ لِلْأخ فِى مَالِهِ وَإِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِهِ وَ ذِكْرُ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالَ وَ لَيْسَ هُوَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاللَّهُ أَكْبَرُ وَلَكِنْ إذَا وَرَدَ عَلَى مَا يَحْرُمُ عَلَيْهِ خَافَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ عِنْدَهُ وَ تَرَكَهُ﴾. (4)

9-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أذكرُوا اللَّهَ فِي كُلِّ مَكَانٍ وَ أَنَّهُ مَعَكُمْ﴾. (5)

باب 2: وَاشْكُرُوا لِي

اشاره

1-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿شكرُ كُلِّ نِعْمَةِ الْوَرَعْ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ إِذَا وَرَدَ عَلَيْكَ شَيْءٌ مِنْ أَمْر اللَّهِ أَخَذْتَ بِهِ﴾. (6)

2-2- السجّاد علیه السلام- ﴿مَنْ قَالَ: أَلْحَمْدُ اللهِ، فَقَدْ أَدَّى شُكْرَ كُلٌّ نِعَمِ اللَّهِ تَعَالَى﴾. (7)

ص: 742

5-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود! چیزی را بر یاد خداوند مقدم مدار؛ زیرا خدای تعالی می فرماید: و ذکر خدا بزرگتر است. (عنکبوت/45) و نیز می فرماید: ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَ لا تَكْفُرُونَ﴾.

6-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- به بهشتیان ندا داده می شود در باغ های بهشت تفرج کنید. اصحاب گفتند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله باغهای بهشت چگونه اند؟ فرمود باغهای بهشت] مجالس ذکر است؛ صبح و شام کنید و ذکر نمایید آن کس که می خواهد بداند مقام و منزلتش نزد خدا چه مقدار است، ببیند خدا نزد او چه منزلتی دارد زیرا خداوند متعال به اندازه ی جایگاهش نزد بنده، او را نزد خود مقام و منزلت می دهد بهترین اعمال و پاکترین و رفیع ترین کارها در درجات و بهترین چیزی که آفتاب بر آن می تابد کنایه از بهترین چیز بر روی زمین ذکر خداوند است که خود فرموده: ﴿ انا جَلِيسُ مَنْ ذَكَرَنِي﴾؛ من همنشین کسی هستم که مرا ذکر کند و فرموده: «مرا به یاد بیاورید تا با نعمت شما را به یاد بیاورم؛ با طاعت و عبادت مرا یاد کنید تا با نعمت ها احسان رحمت و رضوان به یادتان باشم.

7-1- پیامبر صلی الله علیه و آله فرشته ای در اوّل و آخر روز دفتری آورده و عمل آدمیزاد را در آن می نویسد. در اوّل و آخر دفتر عمل خیر ثبت کنید که خدا میان این دو را برای شما بیامرزد؛ خدای عزّوجلّ می فرماید: ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ﴾ و خداوند جل جلاله می فرماید و ذکر خدا بزرگ تر است». (عنکبوت/45) (یعنی روز خود را با ذکر خدا آغاز و با آن پایان دهید تا بهترین کار در دفتر اعمالتان ثبت شود).

8-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- سه چیز است که این امّت توانایی انجام آن را ندارند؛ همکاری [مالی] با برادر دینیشان به کمک اموالشان کمک مالی کردن به یکدیگر انصاف دادن مردم و حق دادن به آنان نسبت به خودشان و یادآوری خدا در تمام حالات که این [یاد خدا] ذكر «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر نیست بلکه ذکر واقعی یعنی هرگاه حرام الهی [بر انسان] وارد شود انسان به خاطر و ترس از خدا حرام را واگذارد در این صورت خدا را یاد کرده است.

9-1- امام علی علیه السلام- خدا را همه جا یاد کنید زیرا خداوند همه جا با شماست.

بخش 2: و شکر مرا به جای آورید.

1-2- امام علی علیه السلام- شکر هر نعمت نگاه داشتن خویش از آن چیزی است که خداوند تعالی نهی فرموده و دیگر این که اگر دستوری از جانب خدا به تو ،برسد آن را بگیری [و عمل کنی].

2-2- امام سجّاد علیه السلام- کسی که با اعتماد و اعتقاد قلبی بگوید «الحمد لله» شکر تمام نعمت های الهی را به جای آورده است.

ص: 743

2-3- الباقر علیه السلام- ﴿الْعَبْدُ بَيْنَ ثَلَاثَةِ: بَلَاءِ وَقَضَاءِ وَنِعْمَة فَعَلَيْهِ فِي الْبَلَاءِ مِنَ اللَّهِ الصَّبْرُ فَرِيضَةً وَ عَلَيْهِ فِى الْقَضَا. اللَّهِ التَّسْلِيمُ فَرِيضَةً وَ عَلَيْهِ فِى النِّعْمَةَ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الشُّكْرُ فَرِيضَةً﴾. (1)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَهُ بْن مِهْرَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ: لِلشُّكْرِ حَدُّ إِذَا فَعَلَهُ الرَّجُلُ كَانَ شَاكِراً؟ قَالَ: نَعَمْ قُلْتَ وَ مَا هُوَ؟ قَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى كُلِّ نِعْمَة أَنْعَمَهَا عَلَيَّ وَ إِنْ كَانَ لَكُمْ فِيمَا أَنْعَمَ عَلَيْهِ حَقٌّ أَدَاه﴾. (2)

باب 3: وَ لا تَكْفُرُونِ

1-3- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿و أمَّا الْكُفْرُ الْمَذْكُورُ فِي كِتَابِ اللهِ تَعَالَى فَخَمْسَةُ وُجُوهِ... وَأَمَّا الْوَجْهُ الْخَامِسُ مِنَ الْكُفْرِ وَ هُوَ كُفْرُ النعم قَالَ اللهُ تَعَالَى فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلا تَكْفُرُونَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصابرين﴾. (153)

باب 1: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا

1-1- الرّضا علیه السلام- ﴿لَيْسَ فِي الْقُرآن يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِلَّا فِي حَقْنَا﴾. (4)

2-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ما أنزلَ اللهُ آيَةً فِيهَا يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّا وَ عَلى علیه السلام رَأْسُهَا وَأَمِيرُهَا﴾. (5)

3-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَا أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى فِي الْقُرْآنِ آيَةً يَقُولُ فِيهَا يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِلاَّ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ شَرِیفَهَا وَ أَمِیرَهَا﴾. (6)

باب 2: اسْتَعينُوا بِالصَّيْرِ

اشاره

2- 1- الصّادق علیه السلام- ﴿الصَّبْرُ هُوَ الصَّوْمُ﴾. (7)

ص: 744

3-2- امام باقر علیه السلام- بنده ی خدا همواره بین این سه امر است گرفتاری قضا و نعمت؛ در هنگام گرفتاری باید صبر کند؛ در هنگام قضاء باید تسلیم گردد و در هنگام نعمت باید سپاسگزار باشد.

4-2- امام صادق علیه السلام- سماعه بن مهران گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «آیا تعریفی برای شکر وجود دارد تا انسان با انجام آن شاکر شود؟ حضرت فرمود: «آری»! عرض کردم: «آن چیست؟ حضرت فرمود: این که بگوید: با زبان و اعتقاد قلبی خدا را شکر به خاطر کلیه نعمت هایی که به من داده است و اگر در آن نعمت ها حقی بر گردنش ایجاد می شود، آن را ادا کند».

بخش 3: و [نعمت های مرا] کفران نکنید.

1-3- امام علی علیه السلام- کفری که در قرآن مجید از آن نام برده شده پنج قسم می باشد... قسم پنجم از کفر کفر نعمت می باشد که در این خصوص خداوند می فرماید: ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لِي وَلا تَكْفُرُونَ﴾

ای افرادی که ایمان آورده اید از صبر [و استقامت] و نماز کمک بگیرید؛ [زیرا] خداوند با صابران است. (153)

بخش 1: ای افرادی که ایمان آورده اید

اشاره

1-1- امام رضا علیه السلام- تمام آیاتی که در قرآن با یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا آغاز شده، در حق ما می باشد.

2-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- در هر آیه ای که یا أَیهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمده باشد، علی علیه السلام در رأس آن و امیر آن است.

3-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- در هر آیه ای از قرآن که یا أَیهَا الَّذِينَ آمَنُوا در آن آمده باشد، علی علیه السلام، بزرگ و امیر آن است.

بخش 2: از صبر و استقامت، کمک بگیرید.

1-2- امام صادق علیه السلام- منظور از صبر روزه است.

ص: 745

2-2- الباقر علیه السلام- ﴿يَا فُضَيْلُ أَبْلِغْ مَنْ لَقِيتَ مِنْ مَوَالِينَا عَنَّا السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُمْ إِنِّي لَا أَغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللهِ شَيْئاً إِلَّا بِالْوَرَع فَاحْفَظُوا الستكُمْ وَكُفُوا أَيْدِيكُمْ وَعَلَيْكُمْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾. (1)

باب 3: إِنَّ اللهَ مَعَ الصَّابِرِينَ

اشاره

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿فَمَنْ صَبَرَ كُرْهاً وَ لَمْ يَشْكُ إِلَى الْخَلْقِ وَ لَمْ يَجْزَعْ بِهَتُكِ سِتْرِهِ فَهُوَ مِنَ الْعَامِّ وَ نَصِيبُهُ مَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ أَى بِالْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ وَ مَنِ اسْتَقْبَلَ الْبَلَاءَ بالرَّحْبِ وَ صَبَرَ عَلَى سَكِينَة وَ وَقَارِ فَهُوَ مِنَ الْخَاصٌ وَ نَصِيبُهُ مَا قَالَ اللهُ عَزَوَجَلَّ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ لا تَقُولُوا لَمَنْ يُقْتَلُ في سَبيل الله أَمْواتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِنْ لا تَشْعُرُونَ﴾. (154)

1- الباقر علیه السلام- ﴿جَاءَ النَّاسُ إِلَى الْحَسَنِ بْن عَلَى فَقَالُوا: أَرنَا مِنْ عَجَائِبِ أَبِيكَ الَّتِي كَانَ يُرِينَا فَقَالَ وَ تُؤْمِنُونَ بِذَلِكَ؟ قَالُوا: نَعَمْ نُؤْمِنُ وَ اللَّهِ بِذَلِكَ. قَالَ: أَلَيْسَ تَعْرِفُونَ أَبِي؟ قَالُوا جَمِيعاً بَلْ نَعْرِفُهُ فَرَفَعَ لَهُمْ جَانِبَ السَّتْرِ. فَإِذَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ القَاعِدُ فَقَالَ: تَعْرِفُونَهُ قَالُوا بِأَجْمَعِهِمْ: هَذَا أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ نَشْهَدُ أَنَّكَ أَنْتَ وَلِيُّ اللَّهِ حَقّاً وَ الْإِمَامُ مِنْ بَعْدِهِ وَ لَقَدْ أَرَيْتَنَا أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام بَعْدَ مَوْتِهِ كَمَا أَرَى أَبُوكَ أَبَا بَكْر رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي مَسْجِدِ قُبَا بَعْدَ مَوْتِهِ فَقَالَ الْحَسَنُ: وَيْحَكُمْ أَ مَا سَمِعْتُمْ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَلَا تَقُولُوا مَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِنْ لا تَشْعُرُونَ فَإِذَا كَانَ هَذَا نَزَلَ فِيمَنْ قُتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ مَا تَقُولُونَ فِينَا قَالُوا آمَنَّا وَ صَدَّقْنَا يَا ابْنَ رَسُول الله صلی الله علیه و اله﴾. (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿سَبِيلُ اللهِ هُوَ عَلَى وَ ذُرِّيَّتُهُ وَسَبيلُ اللَّهِ مَنْ قُتِلَ فِي وَلَايَتِهِ قُتِلَ فِي سَبيل الله وَ مَنْ مَاتَ فِى وَلَايَتِهِ مَاتَ فِي سَبيل الله﴾. (4)

ص: 746

2-2- امام باقر علیه السلام- ای فضیل! از طرف ما به دوستانمان سلام برسان و به آن ها بگو «کاری از جانب شما ما را در برابر خدا غنی و سربلند نمی کند مگر این که ورع داشته باشید؛ زبان خود را حفظ کنید و دست های خود را از انجام گناه نگه دارید و در ادای نماز و استعانت به صبر بکوشید که خداوند با صابران است.

بخش 3: [زیرا] خداوند با صابران است.

1-3- امام صادق علیه السلام- کسی که به اجبار صبر کرده به مردم شکوه نکرده و با پرده دری بیتابی ننماید، او از عوام است و بهره ی او چیزی است که خداوند فرمود: بَشِّرِ الصَّابِرین یعنی به بهشت و غفران الهی بشارت دهید و امّا آن که با روی باز به استقبال بلا رفته و با آرامش و متانت بر آن صبر کند، او از خواص است و بهره ی او این سخن پروردگار است: إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ.

و به آن هایی که در راه خدا کشته می شوند مرده نگویید؛ بلکه آن ها زنده اند، ولی شما نمی فهمید. (154)

1- امام باقر علیه السلام- گروهی به حضور امام حسن آمده و گفتند از آن معجزات و عجایبی که پدرت حضرت امیر علیه السلام به ما نشان می داد تو نیز نشان بده» حضرت فرمود: «اگر از من معجزه ببینید ایمان می آورید؟ گفتند: «آری به خدا قسم که ایمان می آوریم». حضرت فرمود: «آیا نه چنین است که شما پدرم را می شناسید؟ گفتند «بلی» در آن هنگام امام حسن علیه السلام یک گوشه ی پرده را کنار زد و در این هنگام آن ها دیدند که حضرت علی در آن جا نشسته است. امام حسن علیه السلام فرمود او را می شناسید؟ همگی آنان گفتند آری این امیرالمؤمنین است ما شهادت می دهیم که تو ولیّ خدا و بعد از آن حضرت امام می باشی تو پدرت حضرت امیر علیه السلام را همان طور به ما نشان دادی که پدرت در مسجد قبا رسول خدا صلی الله علیه و آله را بعد از رحلتش به ابوبکر نشان داد». امام حسن علیه السلام فرمود: «آیا نشنیده اید که خداوند می فرماید: ﴿وَلا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ في سَبيل الله أَمْواتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلكِنْ لا تَشْعُرُونَ اکنون که این آیه درباره ی این گونه افراد که در راه خدا کشته شده اند نازل شده؛ پس درباره ی ما امامان چه می گویید؟ گفتند: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان آوردیم و تصدیق نمودیم».

2- امام باقر علیه السلام- راه خدا همان علی علیه السلام و فرزندان اوست هر که در راه ولایت او کشته شود در راه خدا کشته شده و هر که در راه ولایت علی بمیرد در راه خدا مرده است.

ص: 747

قوله تعالى: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾ (155)

باب 1: وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ

اشاره

1-1- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿إن اللَّهَ يَبْتَلِى عِبَادَهُ عِنْدَ الْأَعْمَالَ السَّيِّئَةِ بِنَقْصِ الثَّمَرَاتِ وَحَبْس الْبَرَكَاتِ وَإِخْلَاقِ خَزَائِنِ الْخَيْرَاتِ لِيَتُوبَ تَائِبُ وَ يُقْلِعَ مُقْلِعُ وَ يَتَذَكَّرُ مُتَذَكَّرُ وَ يُزْدَجَرُ مُزْدَجَر﴾. (1)

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿أَن أَشَدَّ النَّاسِ بَلَاءَ النَّبيُّونَ ثُمَّ الْوَصِيُّونَ ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ وَإِنَّمَا يُبْتَلَى الْمُؤْمِنُ عَلَى قَدْرٍ أَعْمَالِهِ الْحَسَنَةِ فَمَنْ صَحَ دِينُهُ وَ حَسُنَ عَمَلُهُ اشْتَدَّ بَلَاؤُهُ وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ يَجْعَل الدُّنْيَا ثَوَاباً لِمُؤْمِنِ وَ لَا عُقُوبَةٌ لِكَافِرٍ وَ مَنْ سَخُفَ دِينُهُ وَضَعْفَ عَمَلُهُ قَلَّ بَلَاؤُهُ وَأَنَّ الْبَلَاءَ أَسْرَعُ إِلَى الْمُؤْمِن التَّقِيِّ مِنَ الْمَطَر إِلَى قَرَارِ الْأَرْضِ﴾. (2)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿يَا جَابِرُ ذَلِكَ خَاصٌ وَ عَامٌ فَأَمَّا الْخَاصِ مِنَ الْجُوعِ بِالْكُوفَةِ يَخُصُّ اللَّهُ بِهِ أَعْدَاءَ آل مُحَمَّدٍ فَيُهْلِكُهُمْ وَأَمَّا الْعَامُ فَبِالشَّامِ يُصِيبُهُمْ خَوْفُ وَ جُوعٌ مَا أَصَابَهُمْ بِهِ قَطُّ وَأَمَّا الْجُوعُ فَقَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ وَأَمَّا الْخَوْفُ فَبَعْدَ قِيَامِ الْقَائِمِ علیه السلام﴾. (3)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ يَعْنِى الْمُؤْمِنِينَ قَبْلَ خُروج الْقَائِم علیه السلام﴾. (4)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا بُدَّ أَنْ يَكُونَ قُدَّامَ الْقَائِمِ سَنَةً تَجُوعُ فِيهَا النَّاسُ وَيُصِيبُهُمْ خَوْفٌ شَدِيدُ مِنَ الْقَتْلِ وَ نَقْصُ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ فَإِنَّ ذَلِكَ فِي كِتَابِ اللَّهِ لَبَيِّنُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾. (5)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله كَتَبَ إِلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَن حِينَ حُمِلَ هُوَ وَ أَهْلُ بَيْتِهِ يُعَزِّيِهِ عَمَّا صَارَ إِلَيْهِ... أمَّا بَعْدُ فَلَئِنْ كُنْتَ قَدْ تَفَرَّدْتَ أَنْتَ وَ أَهْلُ بَيْنَكَ مِمَّنْ حُمِلَ مَعَكَ بِمَا أَصَابَكُمْ مَا انْفَرَدْتَ بِالْحُزْنِ وَالْغَيْظِ وَالْكَابَةِ وَ أَلِيمٍ وَجَعِ الْقَلْبِ دُونِي وَ لَقَدْ نَالَنِي

ص: 748

به یقین همه ی شما را با اموری همچون ترس گرسنگی و کاهش در مال ها و جان ها و میوه ها آزمایش می کنیم؛ و بشارت ده به صابران. (155)

بخش 1: به یقین آزمایش می کنیم

1-1- امام علی علیه السلام- خداوند بندگان گناهکار خود را با کاستن بهره هایش، جلوگیری از نزول برکات و بستن در گنج های خیر آزمایش می کند؛ شاید که توبه کننده ای بازگردد، گناهکاری دل از معصیت بکند؛ پند گیرندهای پند گیرد و بازدارنده ای راه نافرمانی را بر بندگان خدا ببندد.

2-1- امام صادق علیه السلام- پیامبران بیش از همه گرفتار مصیبت می گردند؛ سپس اوصیا و پس از آن کسانی که به آن ها نزدیک ترند به همین ترتیب مصیبت های زیادی به آن ها می رسد] و مؤمن هم به میزان کارهای نیکش گرفتار می شود هرکس دینش درست و اعمالش نیکتر باشد، گرفتاریش بیشتر خواهد شد خداوند متعال دنیا را برای هیچ مؤمنی پاداش عمل قرار نداده است؛ همچنین دنیا را برای هیچ کافری محل عقوبت در نظر نگرفته است و هرکس در دینش سُست و در کارهای نیک ضعیف باشد گرفتاری هایش کم می گردد ابتلاء و مشقت، زودتر از رسیدن باران به زمین های پست و گودال ها به مؤمن متقی می رسد.

3-1- امام باقر علیه السلام- جابر مضمون این آیه خاص و عام است. خاص آن، گرسنگی است که خداوند در کوفه به دشمنان خاندان پیغمبر اختصاص داده و بدان وسیله آن ها را می کشد و عام آن در شام است که مردم آن جا دچار چنان ترس و گرسنگی می شوند که تا آن روز ندیده باشند. گرسنگی اهل شام قبل از قیام قائم و ترس آن ها بعد از ظهور اوست.

4-1- امام صادق علیه السلام- لَنَبْلُوَنَّكُمْ یعنی ما شما [مؤمنين] را حتماً] قبل از ظهور امام زمان مورد آزمایش قرار می دهیم.

5-1- امام صادق علیه السلام- پیش از قیام قائم ناگزیر می باید سالی باشد که در آن سال مردم گرسنه شوند و به سبب جنگ کاهش اموال و جانها و محصولشان سخت به هراس افتند؛ این مطلب در کتاب خدا بیان شده است: آن گاه حضرت این آیه را خواند ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾

6-1- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام به عبدالله بن حسن زمانی که او و اهل بیتش را بردند، از مصیبات وارده به او و اهل بیتش نوشت: «...... اما بعد، پس اگر به سبب مصیبت هایی که به شما رسید [ همراهانت کشته شدند و تو و خاندانت تنها گشتید بدان که به ،حزن، خشم، ناامیدی درد و اندوه درونی ای مثل غم اندوه و حرارت مصیبتی که من دچار آن شده ام، گرفتار نشده ای. ولی من در این حال به آن چه خدا به متقین توصیه کرده که صبر کنند و به نیکویی، عزا و مصیبت را تحمل کنند، بازگشتم. چه این که خداوند فرمود: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ

ص: 749

مِنْ ذَلِكَ مِنَ الْجَزَعَ وَالْقَلَقِ وَ حَرِّ الْمُصِيبَة مِثْلُ مَا نَالَكَ وَلَكِنْ رَجَعْتُ إِلَى مَا أَمَرَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ بِهِ الْمُتَّقِينَ مِنَ الصَّبْرِ وَحُسْنِ الْعَرَاءِ حِينَ يَقُول وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِين... وَ أَمْثَالُ ذَلِكَ مِنَ الْقُرْآنِ كَثِيرُ وَ اعْلَمْ أَيْ عَمَّ وَ ابْنَ عَمِّ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ لَمْ يُبَالِ بِضَرِّ الدُّنْيَا لِوَلِيهِ سَاعَةً قَطُّ وَ لَا شَيْءَ أَحَبُّ إِلَيْهِ مِنَ الضُّرُّ وَ الْجَهْدِ وَالْبَلَاءِ مَعَ الصَّبْرِ وَأَنَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَمْ يُبَالِ بِنَعِيمِ الدُّنْيَا لِعَدُوِّهِ سَاعَةً قَطُّ وَلَوْ لَا ذَلِكَ مَا كَانَ أَعْدَاؤُهُ يَقْتُلُونَ أَوْلِيَاءَهُ وَ يُخَوِّفُونَهُمْ وَيَمْنَعُونَهُمْ وَأَعْدَاؤُهُ آمِنُونَ مُطْمَتُنُونَ عَالُونَ ظَاهِرُونَ﴾. (1)

باب 2: بِشَيْءٍ مِنَ الخَوْفِ وَ الجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأموال والأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿خَوْفٌ شَدِيدٌ مِنَ الْقَتْل﴾. (2)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ نَبْلُوهُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ مِنْ مُلُوكِ بَنِي فُلان فِي آخِرِ سُلْطَائِهِمْ وَا بغَلَاءِ أَسْعَارِهِمْ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ قَالَ: كَسَادُ التِّجَارَاتِ وَقِلَةُ الْفَضْلُ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَنفُسِ قَالَ مَوْتُ ذَريعُ وَ نَقص مِنَ الثَّمَرَاتِ فِلة ربع مَا يُزرع﴾. (3)

باب 3: وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ

اشاره

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿انها فَمَنْ صَبَرَ كَرْهَا وَ لَمْ يَتَكَ إِلَى الْخَلْقِ وَ لَمْ يَجْرَعْ بِهَتَكَ سِتْرِهِ فَهُوَ مِنَ الْعَام وَ نَصِيبُهُ مَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ أَى بِالْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَة﴾. (4)

2-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن مَسْعُود قَالَ: دَخَلَتْ أَنَا وَخَمْسَهُ رَهْطٍ مِن أَصْحَابِنَا يَومَا عَلَى رَسُولُ اللهِ قُلْنَا يَا رَسُولَ اللهِ: إِلَى مَتَى نَحْنُ عَلَى هَذِهِ الْمَجَاعَةِ الشَّدِيدَةَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: لَا تَزَالُونَ فِيهَا مَا عِشْتُمْ فَأَحْدِثُوا لِلَّهِ شُكراً فَإِنِّي قَرَأَتُ كِتَابَ اللَّهِ الَّذِي أُنْزِلَ عَلَيَّ وَ عَلَى مَنْ كَانَ قَبْلِي فَمَا وَجَدْتُ مَنْ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ إِلَّا الصَّابِرُونَ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ!... قَالَ اللَّهُ تَعَالَى أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ

ص: 750

الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِين... و امثال این مورد در قرآن بسیار زیاد است: ای عمو و ای پسرعموی من خداوند عزّوجلّ از این که دوستان خود را چند صباحی در دنیا به بلاهای دنیا گرفتار سازد ابائی ندارد و هیچ چیز نزد خداوند محبوب تر از صبر [مؤمن در برابر بلاها تلاش ها و گرفتاری ها نیست و خداوند تبارک و تعالی از این که دشمنان خود را چند صباحی در دنیا به نعمت های دنیا متنعم ،گرداند آبائی ندارد که اگر چنین نبود دوستان او دشمنانش را نمی کشتند؛ نمی ترساندند و منعشان نمی کردند و در آن صورت دشمنانش در امان مطمئن برتر و صاحب قدرت می شدند.

بخش 2: با اموری همچون ترس و گرسنگی و کاهش در مال ها و جان ها و میوه ها؛

1-2- امام صادق علیه السلام- به سبب کشته شدن سخت به هراس می افتند.

2-2- امام صادق علیه السلام- با ترس از سلاطین بنی فلان بنی عباس)؛ و گرسنگی به سبب گرانی نرخ ها و کاهش مال به وسیله ی کسادی وضع تجارت و بازار و کمی سود؛ و کاهش جانها، به مرگهای عمومی و سریع و کاهش محصول، به کمی غله و زراعت.

بخش 3: و بشارت ده به صابران

1-3- امام صادق علیه السلام- هرکس در برابر مکروهات صبر کرده و به کسی شکایت نبرد؛ جزع و بی تابی نداشته و اسرار خود را فاش نسازد او از صابران به حساب می آید و بهره اش همان است که خداوند فرمود: وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ یعنی آن ها را به بهشت و مغفرت مژده بدهید.

2-3- پیامبر صلی الله علیه و آله- عبدالله بن مسعود گوید روزی من و پنج گروه از یارانمان بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شدیم] عرض کردیم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ! تا کی ما در این قحطی به سر بریم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای پسر !مسعود همیشه در این قحطی خواهید بود؛ خدا را سپاسگزاری کنید زیرا من کتاب خدا را خواندم که بر من و پیامبر صلی الله علیه و آله ان پیش از من فرود آمده است کسی را پیدا نکردم که وارد بهشت شود؛ مگر شکیبایان خدای عزّوجلّ می فرماید: أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَمَا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ عرض کردیم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ! صابرین چه کسانی هستند»؟ فرمود: آنان که بر فرمانبرداری خدا صبر می کنند؛ از گناه خودداری می نمایند؛ کسب پاک دارند؛ در حد اعتدال انفاق می کنند و زیادی مال را در انفاق مقدم می دارند؛ پس اینان رستگار و پیروز می شوند ای پسر مسعود! بر ایشان واجب است خاشع بودن، سنگینی و وقار، اندیشیدن، آرامش، دادگری، آموختن، اندرز پذیری، دوراندیشی، پرهیزکاری، بخشش، دوری از

ص: 751

تَدْخُلُوا الجَنَّةَ وَلا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَلَنَبْلُوَنَكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ. قُلْنَا: يَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَن الصَّابِرُونَ؟ قَالَ: الَّذِينَ يَصْبِرُونَ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ وَ عَنْ مَعْصِيَتِهِ الَّذِينَ كَسَبُوا طَيِّباً وَأَنْفَقُوا قَصْداً وَ قَدَّمُوا فَضْلًا فَأَفْلَحُوا وَ أَنْجَحُوا يَا ابْنَ مَسْعُودٍ عَلَيْهِمُ الْخُشُوعُ وَالْوَقَارُ وَ السَّكِينَةُ وَ التَفَكُرُ وَ اللَّينُ وَ الْعَدْلُ وَالتَّعْلِيمُ وَ الِاعْتِبَارُ وَالتَّدْبِيرُ وَالتَّقْوَى وَالْإِحْسَانُ وَالتَّحَرُّجُ وَالْحُبُّ فِي اللَّهِ وَالْبُغْضُ فِي اللَّهِ وَأَدَاءُ الْأَمَانَةِ وَ الْعَدْلُ فِي الْحُكْمِ وَإِقَامَةُ الشَّهَادَةِ وَ مُعَاوَنَةُ أَهْلِ الْحَقِّ وَ الْبَغِيَّةُ عَلَى الْمُسِيءِ وَالْعَفْوُ لِمَنْ ظَلَمَ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِذَا ابْتُلُوا صَبَرُوا وَإِذَا أَعْطُوا شَكَّرُوا وَإِذَا حَكَمُوا عَدَلُوا وَإِذَا قَالُوا صَدَقُوا وَإِذَا عَاهَدُوا وَفَوْا وَإِذَا أَسَاءُوا اسْتَغْفَرُوا وَإِذَا أَحْسَنُوا اسْتَبْشَرُوا وَ إذا خاطَبَهُمُ الجَاهِلُونَ قالُوا سَلاماً. وإذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً وَ الَّذِينَ يَبِينُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قياماً وَ يَقُولُونَ لِلنَّاسِ حُسْناً﴾. (1)

3-3- الصّادق علیه السلام- ﴿بَشِّرِ الصَّابِرِينَ عِنْدَ ذَلِكَ بِتَعْجِيلِ الْفَرَج﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿الَّذينَ إذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا الله وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾. (15)

1- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَقَالَ لَهُ الْأَشْعَتْ إِنَّا الله وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَ تَدْرِي مَا تَأْوِيلُهَا؟ فَقَالَ لَهُ الْأَشْعَتْ أَنْتَ غَايَةُ الْعِلْمِ وَ مُنْتَهَاهُ، فَقَالَ: أَمَّا قَوْلُكَ إِنَّا لِلَّهِ فَإِقْرَارُ مِنْكَ بالْمُلْكِ وَأَمَّا قَوْلُكَ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ فَإِقْرَارُ مِنْكَ بِالْهَلَاكِ﴾. (3)

2- الرّسول صلی الله علیه- ﴿أربع مَنْ كُن فيه كتبه اللهُ مِنْ أَهْل الْجَنَّة... مَنْ إِذَا أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ قَالَ إِنَّا اللَّهَ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ﴾. (4)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أربع من كُنَّ فِيهِ كَانَ فِي نُور اللهِ الْأَعْظم... مَنْ إِذَا أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ قَالَ إِنَّا للهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾. (5)

ص: 752

گناه دوستی در راه خدا دشمن داشتن برای خدا پس دادن امانت، رعایت عدل در قضاوت کردن ها به پا داشتن شهادت و گواهی دادن همکاری اهل ،حق مخالفت و مقابله با اهل باطل و گذشت از کسی که ستم کرده است ای پسر مسعود! اینان هرگاه گرفتار شوند صبر می کنند؛ گاه چیزی به آنان داده شود سپاسگزاری می کنند؛ در هنگام حکم کردن دادگری می نمایند؛ هنگام سخن گفتن راستگویند؛ هرگاه پیمان بندند وفا می کنند؛ هرگاه بدی کنند طلب آمرزش می نمایند؛ هرگاه نیکی کنند شادمان می شوند؛ و هنگامی که جاهلان آن ها را مخاطب سازند و سخنان نابخردانه گویند به آن ها سلام می گویند و با بی اعتنایی و بزرگواری می گذرند. (فرقان/63)؛ و هنگامی که با لغو و بیهودگی برخورد کنند بزرگوارانه از آن می گذرند؛ (فرقان /72)؛ کسانی که شبانگاه برای پروردگارشان سجده و قیام می کنند (فرقان/24) و برای مردم به نیکی سخن می گویند.

3-3- امام صادق علیه السلام- مژده به صابران مژده به تعجیل فرج است.

[همان] کسانی که هرگاه مصیبتی به ایشان می رسد می گویند: «ما از آن خداییم؛ و به سوی او بازمی گردیم». (156)

1- امام علی علیه السلام- اشعث به امیرالمؤمنين على علیه السلام گفت: ﴿إِنَّا ِلله وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعونَ﴾ حضرت به او فرمود: آیا تأویل این آیه را می دانی؟ اشعث عرض کرد تو غایت و نهایت دانش هستی». امام علیه السلام به او فرمود: «این که گفتی إِنَّا الله اقرار تو به فرمانروایی خدا است و اما این که گفتی: ﴿إِنَّا إِلَيْه رَاجِعون﴾ اقرار تو به فناپذیر بودن [خودت] است».

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- چهار چیز است که در هر کس باشد از بهشتیان خواهد بود... [ یکی از آن ها] کسی است که چون مصیبتی به او رسد گوید: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرکس چهار صفت در او باشد در پرتو فروزان خدا قرار می گیرد... آن کس که چون مصیبتی به او رسد گوید: ﴿إِنَّا للهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾.

ص: 753

4- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ ذَكَرَ مُصِيبَةً وَلَوْ بَعْدَ حِينٍ فَقَالَ إِنَّا الله وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ وَ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ اللَّهُمَّ أَجُرْنِي عَلَى مُصِيبَتِي وَ أَخْلِفْ عَلَيَّ أَفْضَلَ مِنْهَا كَانَ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلُ مَا كَانَ عِنْدَ أَول صَدمَة﴾. (1)

5- الباقر علیه السلام- ﴿مَا مِنْ عَبْدِ يُصَابُ بِمُصِيبَة فَيَسْتَرْجِعُ عِنْدَ ذِكْرِهِ الْمُصِيبَةَ وَيَصْبِرُ حِينَ تَفْجَأَهُ إِلَّا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَكُلَّمَا ذَكَرَ مُصِيبَتَهُ فَاسْتَرْجَعَ عِنْدَ ذِكْرِ الْمُصِيبَةِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ كُلَّ ذَنْبِ اكْتَسَبَ فِيمَا بَيْنَهُمَا﴾. (2)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلامِ مَا بَلَغَ مِنْ حُزْن يَعْقُوبَ علیه السلام عَلَى يُوسُفَ علیه السلام؟ قَالَ: حُزْنَ سَبْعِينَ تَكُلَى بِأَوْلَادِهَا وَ قَالَ: إِنَّ يَعْقُوبَ لَمْ يَعْرِفَ الِاسْتِرْجَاعَ فَمِنْهَا قَالَ وَا أَسَفَاهُ عَلَى يوسف علیه السلام﴾. (3)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿من اسْتَرْجَعَ عِنْدَ الْمُصِيبَة جَبَرَ اللَّهُ مُصِيبَتَهُ وَ أَحْسَنَ عُقْبَاهُ وَ جَعَلَ لَهُ خَلَفاً صَالِحاً يَرْضاه﴾. (4)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿من أصيب بمُصِيبَة فَأَحْدَثَ اسْتِرْجَاعاً وَ إِنْ تَقَادَمَ عَهْدُهَا كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلَهُ يَوْمَ أَصِيب﴾. (5)

9- الهادي علیه السلام- ﴿عَنْ هَارُونَ بْنِ الْفَضْلِ قَالَ: رَأَيْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدِ الهُمْ فِي الْيَوْمِ الَّذِي تُوفِّيَ فِيهِ أَبو جَعْفَر الفَقَالَ: إِنَّا للهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ مَضَى أَبُو جَعْفَر فَقِيلَ لَهُ: وَ كَيْفَ عَرَفْتَ؟ قَالَ: لِأَنَّهُ تَدَاخَلَنِي ذِلَةٌ لِلَّهِ لَمْ أَكُنْ أَعْرِفُهَا﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَأُولئِكَ هُمُ المُهتَدُونَ﴾. (157)

باب 1: أُولئِكَ 1

اشاره

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ أبي لِجابر بن عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِي.... يَا جَابِرُ أَخْبِرْنِي عَنِ اللَّوْحِ الَّذِي رَأَيْتَهُ فِي يَدَى أُمِّى فَاطِمَةَ بَنْتِ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ مَا أَخْبَرَتُكَ بِهِ أُمِّي أَنَّ فِي ذَلِكَ اللَّوْحِ مَكْتُوباً.

ص: 754

4- امام صادق علیه السلام- هر کس مصیبت خود را- هرچند پس از گذشتن زمان آن به یاد آورده و بگوید: «همه از خداییم و به سوی او باز می گردیم و حمد و سپاس مخصوص خداوند پروردگار جهانیان است خدایا مرا به خاطر مصیبتم پاداش ده و چیزی را در عوض آن به من ارزانی دار» اجری همانند اجری که در ابتدای مصیبتش به او عطا شد، داده می شود.

5- امام باقر علیه السلام- هر مؤمنی که عزیز خود را از دست بدهد ولی صبور و شکیبا باشد و به یاد عزیز از دست رفته اش بگوید: ﴿إِنَّا الله وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ﴾ خداوند گناهان گذشته او را می آمرزد؛ و هرگاه که یاد مصیبتی بیفتد و استرجاع ،کند خداوند تمام گناهانی را که او در این فاصله مرتکب شده می بخشد.

6- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام در مورد اندوهی پرسیدند که یعقوب علیه السلام بر اثر محزون شدن در فراق یوسف علیه السلام آن را تحمل می.کرد فرمود: مثل حزن هفتاد مادر فرزند مرده بود؛ اما یعقوب علیه السلام- آیات استرجاع را بلد نبود و به عوض آن می گفت آه و واویلا از فراق یوسف».

7- امام علی علیه السلام- کسی که هنگام مصيبت آيه ى ﴿إِنَّا الله وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ﴾ را بخواند، خداوند مصیبت او را جبران کرده آخرتش را نیکو گردانده و برای او جانشینی شایسته و مورد پسند او قرار می دهد.

8- امام علی علیه السلام- کسی که در هنگام دچارشدن به مصیبتی، استرجاع ﴿إِنَّا للهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ گوید حتی اگر زمان آن مصیبت هم گذشته باشد- خداوند پاداش او را مانند همان روزی که دچار مصیبت شده به او می دهد

9- امام هادی علیه السلام- هارون بن فضل نقل کرده است امام هادی را در همان روز رحلت امام جواد علیه السلام ملاقات کردم؛ فرمود: ﴿إِنَّا الله وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ حضرت ابوجعفر علیه السلام از دنیا رفت». عرض کردم از کجا فهمیدید؟ فرمود: چون یک نوع کوچکی و ضعفی در خود احساس کردم که برایم سابقه نداشت آن ها کسانی هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده؛ و آنانند هدایت یافتگان (157)

بخش 1: آن ها

1-1- امام صادق علیه السلام- پدرم به جابر بن عبدالله انصاری گفت:... ای جابر! به من از آن لوحی خبر بده که در دست مادرم فاطمه ی زهرا دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله دیده ای و آن چه را مادرم فاطمه به تو خبر داده و در آن لوح مکتوب است به من بگو جابر گفت:... در لوح چنین

ص: 755

قَالَ جَابِر... أنى هَكَذَا رَأَيْتُهُ فِي اللَّوْحِ مَكْتُوبا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ هَذَا كِتَابُ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ لِمُحَمَّد صلی الله علیه و آله نُورِهِ وَ سَفِيرِه... إِنِّى لَمْ أَبْعَثْ نَبِيّاً فَأَكْمِلَتْ أَيَّامُهُ وَ انْقَضَتْ مُدَّتُهُ إِلَّا جَعَلْتَ لَهُ وَصِيّاً وَ إِنِّي فَضَّلْتَكَ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ وَفَضَّلْتُ وَصِيَكَ عَلَى الْأَوْصِيَاءِ وَأَكْرَمْتُكَ بِشِبْلَيْكَ بَعْدَهُ وَ بِسِبْطَيْكَ حَسَن وَ حُسَيْن علیه السلام الى أن قَالَ ... أُخْرِجُ مِنْهُ الدَّاعِيَ إِلَى سَبِيلِي وَ الْخَازِنَ لِعِلْمِي الْحَسَنَ ثُمَّ أَكْمِلُ ذَلِكَ بِايْنِهِ رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ عَلَيْهِ كَمَالُ مُوسَى علیه السلام وَ بَهَاءُ عیسَى علیه السلام وَ صَبْرُ أَيوب علیه السلام سَيَذِلُّ أَوْلِيَائِي فِي زَمَانِهِ وَيَتَهَادَوْنَ رُءُوسَهُمْ كَمَا تُتَهَادَى رُءُوسُ التَّرْكِ وَالدَّيْلَم فَيُقْتَلُونَ وَيُحْرَقُونَ وَ يَكُونُونَ خَائِفِينَ مَرْعُوبِينَ وَجَلِينَ تُصْبَعُ الْأَرْضُ بِدِمَائِهِمْ وَ يَفْشُو الْوَيْلُ وَ الرَّئِينُ فِي نِسَائِهِمْ أُولَئِكَ أَوْلِيَائِي حَقًّا بِهِمْ أَدْفَعُ كُلَّ فِتْنَةِ عَمْيَاءَ حِنْدِس وَبِهِمْ اكشيف الزَّنازِلَ وَأدْفَعُ الْآصَارَ وَالْأَغْلَالَ أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتُ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولئِكَ هُمُ المهتدون﴾. (1)

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿في عیون اخبار الرّضا علیه السلام أن محمّد بْنَ عَلِيٍّ بَاقِرَ الْعُلُومِ علیه السلام جَمَعَ وَلْدَهُ وَ فِيهِمْ عَمُّهُمْ زَيْدُ بْنُ عَلِيَّ ثُمَّ أَخْرَجَ إِلَيْهِمْ كِتاباً بخَطَّ عَلَى وَ إِمْلَاء رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَكْتُوبُ فِيهِ هَذَا كِتَابُ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ حَدِيثُ اللَّوْحِ إِلَى الْمَوْضِعِ الَّذِي يَقُولُ فِيهِ وَأُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ﴾. (2)

باب 2: عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَأُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ

اشاره

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن عَبدِ الله بن سنان عن أبي عبد الله علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنِّي جَعَلْتُ الدُّنْيَا بَيْنَ عِبَادِى قَرْضاً فَمَنْ أَقْرَضَنِي مِنْهَا قَرْضاً أَعْطَيْتُهُ بِكُلِّ وَاحِدَةٍ عَشْراً إِلَى سَبْعِمِائَةِ ضِعْفِ وَ مَا شِئْتَ مِنْ ذَلِكَ وَ مَنْ لَمْ يُقْرِضُنِي مِنْهَا قَرْضاً فَأَخَذْتَ مِنْهُ شَيْئًا قَسْراً فَصَبَرَ أَعْطَيْتُهُ ثَلَاثَ خِصَالَ لَوْ أَعْطَيْتُ وَاحِدَةً مِنْهُنَّ مَلَائِكَتِي لَرَضُوا بِهَا مِنِّي قَالَ ثُمَّ تَلَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ اللهِ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ فَهَذِهِ وَاحِدَةُ مِنْ ثَلَاثِ خِصَالِ وَ رَحْمَهُ اثْنَتَان وَأُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ثَلَاتُ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: هَذَا لِمَنْ أَخَذَ اللَّهُ مِنْهُ شَيْئاً قَسْراً﴾. (3)

ص: 756

مکتوب بود: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ این کتابی است از جانب خدای عزیز و حکیم، برای نور و سفیر او... من هیچ پیامبر صلی الله علیه و آله ی را مبعوث نکردم جز آن که وقتی ایامش کامل و محمّد صلی الله علیه و آله مدتش سپری شد برای او وصی قراردادم و من تو را بر انبیاء فضیلت داده و وصی تو را افضل اوصیاء ساختم و تو را به دو شبل و سبط پس از تو یعنی حسن و حسين علیه السلام گرامی داشتم از صلب او (حسين علیه السلام) داعی به سبیل و خازن علمم حسن علیه السلام (عسکری) را بیرون می آورم. سپس این حلقه را با فرزندش تکمیل می کنم که وجود او رحمتی برای تمام جهانیان است همان کسی که کمال موسی علیه السلام، بهاء عيسى علیه السلام و صبر ایوب علیه السلام را دارد دوستانم در زمان قبل از ظهور او خوار شده و سرهای مؤمنین را [به ظالمان] هدیه می دهند؛ همچنان که سرهای ترک و دیلم را اهداء می.کنند آنان را می کُشند و آتش می زنند؛ آنان (مؤمنین) خائف و مرعوب و ترسان هستند و زمین از خونشان رنگین می شود و صدای فریاد و شیون از زنانشان برمی خیزد آنان (مؤمنینی که در آن دوران صبر می کنند) دوستان حقیقی من هستند. به واسطه ی آن ها هر فتنه ی کور ظلمانی را برطرف ساخته و سختی ها و اهوال را زایل می نمایم؛ بارهای گران و زنجیرها را از آنان برمی دارم ﴿أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَأُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُون﴾.

2-1- امام باقر علیه السلام- طالقانی در عیون اخبار الرّضا علیه السلام با سند خود آورده است: محمّد بن علی، باقرالعلوم علیه السلام فرزندانش را جمع کرد و در بین ایشان عمویشان زیدبن علی علیه السلام بود. سپس نوشته ای به خط علی علیه السلام و بیان رسول خدا صلی الله علیه و آله بیرون آورد که در آن نوشته بود: «این کتابی است از جانب خداوند عزیز و دانا.... [این مکتوب حاوی حدیث لوح حضرت فاطمه علیها السلام] بود تا آن جای حدیث که در آن می گوید: وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُون.

بخش 2: الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده؛ و آنانند هدایت یافتگان.

1-2- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام نقل کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند عزّوجلّ فرمود: «من دنیا را در میان بندگانم به عنوان قرض قرار دادم؛ پس هرکس که از آن چیزی به من به وام دهد به هر یک از آن ده تا هفتصد برابر و هر میزان از آن که بخواهم، به او می بخشم و کسی که از آن به من قرض نداده اما اگر من چیزی را خلاف میل او از او بگیرم بردباری پیشه کند، در ازای این صبر به او سه خصلت می بخشم که اگر یکی از آن ها را به فرشتگانم می دادم به موجب آن از من راضی می شدند سپس امام این فرموده ی خداوند متعال را تلاوت نمود که می فرماید: ﴿إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا للهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِم﴾ و این یکی از سه خصلت است؛ و این که رحمت نصیب آنان است، خصلت دوّم است و این که هدایت شده اند خصلت سوم است امام صادق علیه السلام فرمود این ثواب برای کسی است که خداوند از او چیزی به اکراه بازستاند».

ص: 757

قوله تعالى: ﴿إِنَّ الصَّفا وَ المَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بها وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾ (158)

باب 1: إِنَّ الصَّفا وَالمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ الله فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِها

اشاره

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿سُمِّيَ الصَّفَا لِأَنَّ الْمُصْطَفَى هَبَطَ عَلَيْهِ فَقُطِعَ لِلْجَبَلِ اسْمُ مِنِ اسْمِ آدَمَ علیه السلام يَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرانَ عَلَى الْعَالَمِينَ وَأَهْبِطَتْ حَوَا: عَلَى الْمَرْوَةِ وَ إِنَّمَا سُمِّيَتِ الْمَرْوَةُ مَرْوَةَ لِأَنَ الْمَرْأَةَ هَبَطَتْ عَلَيْهَا فَقُطِعَ لِلْجَبَلِ اسْمُ مِن اسْمِ الْمَرْأَة﴾. (1)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عن الحَلَبِي قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِمَ جُعِلَ السَّعْنُ بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَةِ؟ - قَالَ: لِأَنَّ الشَّيْطَانَ تَرَاءَى لِإِبْرَاهِيمَ فِي الْوَادِي فَسَعَى وَ هُوَ مَنَازِلُ الشَّيْطَانِ﴾. (2)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿صَارَ السَّعْى بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ لِأنَ إبْرَاهِيمَ علیه السلام عَرَضَ لَهُ إِبْلِيسُ فَأَمَرَهُ جَبْرَئِيلُ فَشَدَّ عَلَيْهِ فَهَرَبَ مِنْهُ فَجَرَتْ بِهِ السُّنَّةُ يَعْنِي بِهِ الْهَرْوَلَةَ﴾. (3)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ إبْرَاهِيمَ علیه السلام لَمَّا خَلَفَ إِسْمَاعِيلَ بمَكَّةَ عَطِشَ الصَّبِى وَ كَانَ فِيمَا بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَة شَجَرُ فَخَرَجَتْ أُمُّهُ حَتَّى قَامَتْ عَلَى الصَّفَا فَقَالَتْ: هَلْ بِالْوَادِي مِنْ أَنيس؟ فَلَمْ يُحِبُهَا أَحَدٌ. فَمَضَتْ حَتَّى انْتَهَتْ إِلَى الْمَرْوَةِ فَقَالَتْ: هَلْ بِالْوَادِي مِنْ أَنيس؟ فَلَمْ يُحِبُهَا أَحَدُ ثُمَّ رَجَعَتْ إِلَى الصَّفَا فَقَالَتْ كَذَلِكَ حَتَّى صَنَعَتْ ذَلِكَ سَبْعاً فَأَجْرَى اللَّهُ ذَلِكَ سُنَّةً فَأَتَاهَا جَبْرَئِيلُ فَقَالَ لَهَا: مَنْ أَنْتِ؟ فَقَالَتْ: أنا أُمُّ وَلَدِ إِبْرَاهِيمَ فَقَالَ: إِلَى مَنْ وَكَلَكُمْ؟ فَقَالَتْ: أَمَّا إِذَا قُلْتَ ذَلِكَ فَقَدْ قُلْتُ لَهُ حَيْثُ أَرَادَ الذَّهَابَ يَا إِبْرَاهِيمُ علیه السلام إِلَى مَنْ تَكِلْنَا فَقَالَ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ جَبْرَئِيلُ: لَقَدْ وَكَلَكُمْ إِلَى كَافِ. قَالَ: وَكَانَ النَّاسُ يَتَجَنَّبُونَ الْمَمَرَّ بِمَكَّةَ لِمَكَانِ الْمَاءِ فَفَحَصَ الصَّبِيُّ بِرِجْلِهِ فَنَبَعَتْ زَمْزَمُ وَ رَجَعَتْ مِنَ الْمَرْوَةِ إِلَى الصَّبِيِّ وَ قَدْ

نَبامَاءُ فَأَقْبَلَتْ تَجْمَعُ التُّرَابَ حوَلَهُ مَخَافَةَ أَنْ يَسِيحَ الْمَاءُ وَ لَوْ تَرَكَتْهُ لَكَانَ سَيْحاً. قَالَ: فَلَمَّا رَأتِ الطَّيْرُ الْمَاءَ حَلَقَتْ عَلَيْهِ قَالَ:

ص: 758

«صفا» و «مروه» از شعائر الهی است؛ بنابراین هرکس که حج خانه ی خدا و یا عمره انجام دهد، باکی بر او نیست که برآن دو طواف کند؛ [و سعی صفا و مروه به جای آورد و کسی که فرمان خدا را در انجام کارهای نیک اطاعت کند، خداوند [نسبت به عمل او] قدردان و از آن] آگاه است (158)

بخش 1: «صفا» و «مروه» از شعائر الهی است؛ بنابراین هرکس که حج خانه ی خدا و یا عمره انجام دهد، باکی بر او نیست که برآن دو طواف کند؛ و سعی صفا و مروه به جای آورد.

1-1- امام صادق علیه السلام- صفا را به این خاطر صفا خوانده اند که آدم برگزیده ی خدا بر آن هبوط کرد؛ لذا از اسم آدم نامی برای کوه اتخاذ شد و دلیل آن آیه ی شریفه: ﴿إِنَّ اللهَ اصْطَفَى ءَادَمَ و نُوحًا وَ ءالَ إِبْرَاهِيمَ وَ عَالَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِین﴾ می باشد و چون حوا بر کوه مروه فرودآمد این کوه را به این نام خواندند؛ چرا که (مرأة) یعنی زن که همان حواست بر آن کوه نازل گردید پس برای آن کوه، نامی برگرفته از اسم «مرأة» اتخاذ گردید.

2-1- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: پرسیدم: چرا سعی بین صفا و مروه تشریع شده است؟ حضرت فرمود زیرا در این وادی شیطان به نظر حضرت ابراهیم علیه السلام آمد؛ ابراهیم فرار کرد و او را از خود دور نمود و مسیر [صفا و مروه] جایگاه ظاهر شدن شیطان بر ابراهیم است».

3-1- امام صادق علیه السلام- سعی بین صفا و مروه به خاطر این تشریع شد که ابلیس بر حضرت ابراهیم علیه السلام ظاهر شد؛ پس جبرئیل به حضرت فرمان داد بر او سخت بگیرد و او را از خود براند. ابراهیم چنین کرد؛ یعنی به صورت هروله پشت سر ابلیس او را دنبال می کرد؛ ابلیس فرار کرد لذا هروله در بین این دو کوه سنت گردید.

4-1- امام صادق علیه السلام- هنگامی که حضرت ابراهیم علیه السلام، اسماعیل علیه السلام را زمانی که شیرخواره بود، در مکه گذارد، اسماعیل تشنه بود بین کوه صفا و مروه درختی بود؛ مادر اسماعیل علیه السلام از منزلش بیرون آمد تا به کوه صفا رسید؛ کسی را در آن جا ندید پس گفت: آیا در این وادی انیسی نیست؟ کسی جوابش را نداد. پس آن جا گذشت تا به مروه رسید در آن جا نیز کسی را مشاهده نکرد دوباره گفت: «آیا در این جا از انیسی نیست؟ هیچ جوابی نشنید پس به صفا برگشت؛ دوباره کلامش را تکرار کرد [ولی] جوابی نیامد. سپس به مروه برگشت و این عمل هفت بار تکرار شد پس حق تعالی آن را سنت قرار داد که حجاج هفت مرتبه از صفا به مروه و از مروه به صفا طی طریق کنند جبرئیل علیه السلام بر آن بانو نازل شد و به او فرمود: تو کیستی؟ او گفت من مادر فرزند ابراهیم هستم جبرئیل علیه السلام گفت: «ابراهیم علیه السلام شما را به چه کسی سپرده و رفته است؟ او گفت: همین جمله را هنگامی که ابراهیم می خواست برود، به او گفتم و او در جواب گفت: شما را به خدای تعالی می سپارم جبرئیل علیه السلام گفت او شما را به کسی سپرده که کفایت کننده است. سپس حضرت فرمود: مردم به خاطر نبودن آب در راه مکه از رفت و آمد در آن راه اجتناب می کردند. اما طفل شیرخوار از شدت عطش پا بر زمین سایید و در اثر آن چشمه ی زمزم از زمین جوشید. مادر وقتی از مروه برگشت و به نزد طفل رسید و چشمه را دید جلو آمد؛ اطراف آن را خاک ریخت تا آب جاری نشود و اگر این کار را نمی کرد آب چشمه روان می شد وقتی آب در داخل توده ی

ص: 759

فَمَرَّ رَكْبُ مِنَ اليَمَن فَلَمَّا رَأوا الطَّيْرَ حَلَقَتْ عَلَيْهِ قَالُوا مَا حَلَقَتْ إِلَّا عَلَى مَاءٍ فَأَتَوْهُمْ لِيَسْتَقُونَهُمْ فَسَقَوْهُمْ مِنَ الْمَاءِ وأطعموا [أطْعَمُوهُمْ] الرَّكْبُ مِنَ الطَّعَامِ وَ أجْرَى اللهُ تَعَالَى لَهُمْ بِذَلِكَ رِزْقاً فَكَانَتِ الرَّكْبُ تَمُرُّ بِمَكَّةَ فَيُطْعِمُونَهُمْ مِنَ الطَّعَامِ وَ يَسْقُونَهُمْ مِنَ الْمَاءِ﴾. (1)

5-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قال رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي المُوسِمِ حَجَةِ الوِدَاعِ إِنَّ الصَّفَا وَ المَرْوَهُ مِنْ شَعَائِرِ اللهِ فَابْدَءُوا بِمَا بَدَأَ اللَّهُ بِهِ وَ إِنَّ الْمُسْلِمِينَ كَانُوا يَظُنُّونَ أَنَّ السَّغَرَ بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَةِ شَيْءٌ صَنَعَهُ الْمُشْرِكُونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ الله فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِها ثُمَّ أَتَى إِلَى الصَّفَا فَصَعِدَ عَلَيْهِ فَاسْتَقْبَلَ الرُّكْنَ الْيَمَانِي فَحَمِدَ اللَّهَ وَأَثْنَى عَلَيْهِ وَ دَعَا مِقْدَارَ مَا يُقْرَأُ سُورَةُ الْبَقَرَة مُتَرَسَلًا ثُمَّ انْحَدَرَ إِلَى الْمَرْوَة فَوَقَفَ عَلَيْهَا كَمَا وَقَفَ عَلَى الصَّفَا حَتَّى فَرَغَ مِنْ سَعْيِهِ ثُمَّ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ وَ هُوَ عَلَى الْمَرْوَةِ فَأَمَرَهُ أَنْ يَأْمُرَ النَّاسَ أَنْ يَحِلُّوا إِلَّا سَائِقَ الْهَدَى﴾. (2)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَن مُحَمَّد بن مُسلِم عَن أبي جَعْفَر القَالَ سُمِعتُهُ يَقُولُ إِنَّ الصَّفَا وَالمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ الله يَقُولُ لَا حَرَجَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهَا قَالَ فَقَالَ: إِنَّ الْجَاهِلِيَّةَ قَالُوا كُنَّا نَطُوفُ بِهِمَا فِي الْجَاهِلِيَّةَ فَإِذَا جَاءَ الْإِسْلَامُ فَلَا نَطُوفُ بِهِمَا، قَالَ: وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ هَذِهِ الْآيَةَ قَالَ قُلْتَ خَاصَّةً هِيَ أَمْ عَامَّةُ؟ قَالَ: هِيَ بِمَنْزِلَة قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ الْآيَةَ فَمَنْ دَخَلَ فِيهِ مِنَ النَّاسِ كَانَ بِمَنْزِلَتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَ يَقُولُ وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرّسول فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً﴾. (3)

7-1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿فَكَانَ ذَهَابُ آدَمَ مِنَ الصَّفَا إِلَى الْمَرْوَة ثَلَاثَ مَرَاتِ وَ رُجُوعُهُ ثَلَاثَ مَرَاتِ فَذَلِكَ سِتَّةُ أَشْوَاطٍ فَلَمَّا أَنْ دَعَيَا اللَّهَ وَ بَكَيَا إِلَيْهِ وَسَأَلَاهُ أَنْ يَجْمَعَ بَيْنَهُمَا اسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُمَا مِنْ سَاعَتِهِمَا مِنْ يَوْمِهِمَا ذَلِكَ مَعَ زَوَالِ الشَّمْس فَأَتَاهُ جَبْرَئِيلُ وَ هُوَ عَلَى الصَّفَا وَاقِفُ يَدْعُو اللَّهَ مُقْبلًا بِوَجْهِهِ نَحْوَ التَّرْعَةِ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِيلُ: انْزِلْ يَا آدَمُ مِنَ الصَّفَا فَالْحَقِّ بِحَواءَ فَنَزَلَ آدَمُ مِنَ الصَّفَا إِلَى الْمَرْوَةِ فَفَعَلَ مِثْلَ مَا فَعَلَ فِي الثَّلَاثَ الْمَرَاتِ حَتَّى انْتَهَى إِلَى الْمَرْوَةِ فَصَعِدَ عَلَيْهَا وَ أَخْبَرَ حَوَاءَ بِمَا أَخْبَرَةَ جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَفَرحًا بذَلِكَ فَرَحاً شَدِيداً وَ حَمِدَا اللَّهَ وَ شَكَرَاهُ فَلِذَلِكَ

ص: 760

خاک جمع شد به صورت حوض در آمد طیور و پرندگان که آن را دیدند اطرافش حلقه زدند. در همین هنگام قافله ای از یمن عبور می کرد آنان وقتی پرندگان را دیدند که دور توده ای از خاک حلقه زده اند، گفتند پرندگان جایی حلقه نمی زنند؛ مگر آن که آب در آن جا باشد پس خود را به آن مکان رساندند تا آب بیاشامند وقتی رسیدند و آب را دیدند از آن آشامیده و طعامشان را هم همان جا تناول کردند. خداوند تبارک و تعالی آن آب را روزی آن ها کرد که با خود ببرند هنگامی که [اهل] آن قافله از مکه عبور می کردند از طعامشان به اهل مکه اطعام نموده و از آبی هم که با خود برداشته بودند به آن ها نوشانیدند.

5-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا صلی الله علیه و آله [در ایام حجة الوداع فرمود: ﴿إِنَّ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ الله﴾ پس آن چنان که خداوند شروع کرد شما نیز همان گونه شروع کنید پس مسلمانان گمان کردند سعی صفا و مروه، چیزی است که مشرکان آن را بنا نهاده اند سپس خدای تعالى فرمود: ﴿إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ الله فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِها﴾ پس به جانب صفا رفته و بر فراز آن و رو به سوی رکن یمانی خدا را حمد و ستایش کرده و آن مقدار از سوره ی بقره را که نازل شده بود.خواند سپس پایین آمده و از مروه بالا رفت و همان طور که در صفا ایستاده بود، بر روی مروه ایستاد تا آن که سعیش به پایان رسید. سپس جبرئیل در حالی که حضرت بر فراز مروه بود به نزدش آمد و به وی فرمان داد که مردم را امر کند که تنها پس از کشتن قربانی می توانند از احرام خارج شوند.

6-1- امام باقر علیه السلام- محمّد صلی الله علیه و آله بن مسلم گوید از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرماید: ﴿إِنَّ الصَّفا وَ المَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ الله﴾ کسی که آن دو را طواف ،کند مرتکب گناه نشده است. [مردم] می گفتند ما بین آن دو صفا و مروه در زمان جاهلیت طواف می کردیم؛ پس زمانی که اسلام آمد، صفا و مروه را طواف نمی کنیم. لذا خداوند عزّوجلّ این آیه را نازل کرد. گفت پرسیدم این آیه خاص است یا عام»؟ فرمود: «این آیه، به منزله ی این کلام خدای عزّوجلّ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ... می باشد». پس هر یک از مردمان که در آن وارد شوند را در بر می گیرد و همانند این است که خداوند عزّوجلّ می فرماید: ﴿وَ مَن يُطع اللهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِم مِّنَ النَّبِيِّنَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾

7-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- آدم سه بار از صفا به سوی مروه رفت و سه بار از آن جا بازگشت؛ پس رفت و برگشتش شش مرتبه شد پس چون آن دو آدم و حوا خدا را خوانده، به درگاهش زاری کرده و از او درخواست کردند که آن ها را کنار هم آورد خداوند در آن ساعت از روز که با زوال خورشید همزمان بود، دعایشان را مستجاب کرد پس جبرئیل علیه السلام به نزد آدم علیه السلام رفت؛ در حالی که او بر فراز صفا ایستاده رو به سوی دره ای که خانه ی خدا در آن بود کرده و خدا را می خواند. جبرئیل علیه السلام به او گفت ای آدم از صفا پایین بیا و به حوا بپیوند». پس آدما از صفا به سوی مروه پایین آمد و این کار را مانند آن سه مرتبه ی پیش که انجام داده بود، تکرار کرد تا این که به مروه رسید پس بر فراز آن رفته و حوا را از آن چه که جبرئیل علیه السلام به او خبر داده بود

ص: 761

جَرَتِ السُّنَّةُ بالسَّعي بين الصفا والمَرْوَة وَلِذَلِكَ قَالَ اللهُ إِنَّ الصَّفا والمروَةَ مِنْ شَعَائِرِ الله فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما﴾. (1)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الحَلَبِي قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السلام عَن الْمَرْأَة تَطُوفُ بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَة الله وَ هِيَ حَائِضِ؟ قَالَ: لَا لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ إِنَّ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّه﴾. (2)

باب 2: فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما

اشاره

1-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أى لَا حَرَجَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا﴾. (3)

2-2- الباقر علیه السلام- ﴿في قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ الصَّفَا وَ المَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهُ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِها قَالَ أَبُو جَعْفَر الطَّوَافُ بِهِمَا وَاجِبٌ مَفْرُوضُ وَ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ هَذَا بَيَانُ ذَلِكَ وَلَوْ كَانَ فِي تَرْكِ الطَّوَافِ بهما جناحا [ جُنَاحٌ وَكَذَلِكَ فِي تَرْكِ الطَّوَافِ بِهِمَا رَحْصَةُ لَقَالَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَلَّا يَطَوَّفَ بِهِمَا وَلَكِنَّهُ لَمَّا قَالَ فَلَا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ مْ كَانُوا يَرَوْنَ فِي التَّطَوُّفِ بهِمَا جُنَاحَاً وَكَذَلِكَ كَانَ الْأَمْرُ كَانَ الْأَنْصَارُ يُهَلُونَ لِمَنَاةَ وَ كَانَ مَنَاهُ حَذْوَ قُدَيْدِ فَكَانُوا يَتَحَرَّجُونَ أَنْ يَطُوفُوا بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَةِ فَلَمَّا جَاءَ الْإِسْلَامُ سَأَلُوا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَنْ ذَلِكَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ إِنَّ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهُ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِها﴾. (4)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ السَّعْيِ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ فَرِيضَةُ أَمْ سُنَّةُ؟ فَقَالَ: فَرِيضَةً. قُلْتُ: أَ وَ لَيْسَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِا؟ قَالَ: كَانَ ذَلِكَ فِي عُمْرَةً الْقَضَاءِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ شَرَطَ عَلَيْهِمْ أَنْ يَرْفَعُوا الْأَصْنَامَ مِنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ فَتَشَاغَلَ رَجُلُ وَ تَرَكَ السَّعْيَ حَتَّى انْقَضَتِ الْأَيَّامُ وَ أَعِيدَتِ الْأَصْنَامُ فَجَاءُوا إِلَيْهِ. فَقَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ فُلَانا لَمْ يَسْعَ بَيْنَ الصَّفا والمروة وقَدْ أعِيدَتِ الْأَصْنَامُ فَأَنْزَلَ اللهُ عَزَّوَجَل فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطوف بهما أَىٰ وَ عَلَيْهِمَا الْأَصْنَامُ﴾. (5)

ص: 762

مطلع کرد. پس بدان جهت بسیار خوشحال شدند و حمد و سپس خدای را به جای آوردند. پس از آن جا سعی بین سنت گشت و از آن روی خداوند فرمود: ﴿إِنَّ الصَّفَا وَ المَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهما﴾.

امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «آیا زن حائض می تواند بین صفا و مروه طواف کند»؟ حضرت فرمود: «نه! زیرا خداوند متعال می فرماید: ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَائِرِ الله﴾.

بخش 2: باکی بر او نیست که برآن دو طواف کند.

1-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- یعنی اشکالی بر او نیست که میان آن دو سعی کند.

2-2- امام باقر علیه السلام- درباره ی سخن خداوند: ﴿إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ الله فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما ابا جعفر علیه السلام﴾ می فرماید: «سعی بین صفا و مروه فریضه ای واجب است و در کلام خداوند عزّوجلّ بیان شده است و اگر، در به جانیاوردن سعی آن دو، مانع و در ترک کردن طواف به خاطر آن دو اجازه ای وجود داشت، حتماً می فرمود: ﴿فَلَا جُناحَ عَلَيْهِ أَلَّا يَطَّوَّفَ بهما﴾؛ پس مانعی نیست سعی بین آن دو را به جای نیاورد لکن چون می فرماید: پس مانعی نیست سعی بین آن دو را به جای آورد معلوم می شود که ایشان در سعی کردن بین آن دو مانعی می بینند و چنین بوده که انصار برای منات فریاد می زدند و منات روبروی پلاسی کوچک بود. پس احساس گناه می کردند که صفا کنند. پس هنگامی که اسلام آمد، از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ی آن سؤال کردند؛ پس خدا این آیه را نازل فرمود: ﴿إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ الله فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما﴾.

3-2- امام صادق علیه السلام برخی از امام صادق علیه السلام علم پرسیدند: «آیا سعی بین صفا و مروه فریضه است یا سنت؟ حضرت فرمود: واجب است راوی می گوید به حضرت عرض کردم: «آیا خداوند عزّوجلّ نفرموده که: فَلاَ جُنَاحَ عَلَيه أَن يطَّوَّفَ بِهَا» حضرت فرمود: «آن، درباره ی عمرة القضا [در زمان تسلط کفار بر مکه] بوده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله با مشرکان شرط کرده بود که آن بت ها را از صفا و مروه بردارند و مردی [از مسلمانان] مشغول به کاری شد و سعی بین صفا و مروه را انجام نداد تا این که آن روزها سپری شد و بت ها بازگردانده شدند. آن گاه نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمده و عرض کردند: «فلانی، سعی بین صفا و مروه را انجام نداده و مروه را انجام نداده و آن بت ها بازگردانده شده است. حکم آن چیست؟ در آن هنگام بود که خداوند آیه ی فَلاَ جُنَاحَ عَلَيه أَن يطَّوَّفَ بها را نازل کرد یعنی در حالی که بت ها بر روی آن دو (صفا و مروه) است [طواف کنید]».

ص: 763

4-2- الباقر علیه السلام- ﴿عن زرارَةَ وَ مُحَمَّدِ بنِ مُسْلِمٍ أَنَّهُمَا قَالَا قُلْنَا لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام: مَا تَقُولُ فِي الصَّلَاةِ فِي السَّفَرِ كَيْفَ هِيَ وَ كَمْ هِي؟ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ فَصَارَ التَّقْصِيرُ فِي السَّفَرِ وَاجِباً كَوُجُوبِ التَّمَامِ فِي الْحَضَرِ. قَالَا قُلْنَا: إِنَّمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ وَلَمْ يَقُلْ أَفْعَلُوا فَكَيْفَ أَوْجَبَ ذَلِكَ كَمَا أَوْجَبَ السَّمَامَ فِي الْحَضَرِ. فَقَالَ أ وَلَيْسَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِها أَلَا تَرَوْنَ أَنَّ الطَّوَافَ بِهِمَا وَاجِبُ مَفْرُوضٌ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ ذَكَرَهُ فِي كِتَابِهِ وَ صَنَعَهُ نَبِيُّه صلی الله علیه و آله﴾. (1)

باب 3: وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن عُبَيدِ بن زُرَارَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبدِ الله علیه السلام قَالَ إِنَّ الطَّوَافَ فَرِيضَةُ وَفِيهِ صَلَاةُ وَالسَّعْيَ سُنَّةُ مِنْ رَسُول اللَّهِ قُلْتُ: أَ لَيْسَ اللَّهُ يَقُولُ إِنَّ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ؟ قَالَ: بَلَى وَلَكِنْ قَدْ قَالَ فِيهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ فَلَوْ كَانَ السَّعْنُ فَرِيضَةً لَمْ يَقُلْ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً﴾. (2)

2-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَإِنَّ اللهَ جَعَلَ النَّافِلَةَ لِنَبِيِّهِ خَاصَّةً دُونَ خَلْقِهِ فَقَالَ: وَ مِنَ اللَّيْل فَتَهَجَّدُ بِهِ نَافِلَهُ لَكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً فَذَلِكَ أَمْرُ اخْتَصَّ اللَّهُ بِهِ نَبَيَّهُ وَ أَكْرَمَهُ بِهِ لَيْسَ لِأَحَدٍ سِوَاهُ وَ هُوَ لِمَنْ سِوَاهُ تَطَوُّعُ فَإِنَّهُ يَقُولُ وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ فَوَفِّرْ مَا تَقَرَّبْتَ بهِ إِلَى اللهِ وَكَرَمِهِ وَ أَدَّ فَرَائِضَهُ إِلَى اللَّهِ كَامِلًا غَيْرَ مَثْلُوب وَ لَا مَنْقُوص﴾. (3)

3-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ الْخَمْسَ فِي أَوْقَاتِهَا فَإِنَّهَا مِنَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَ الله بمَكَان وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾. (4)

4-3- العسكري علیه السلام- ﴿يَا أمَةً إِنَّ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي الصَّفَا وَالْمَرْوَةِ حَقٌّ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِها وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَأَكْثِرى الطَّوَافِ، فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرُ لِصَنِيعِهِ بِحُسْنِ جَزَائِهِ عَلِيمٌ بِنِيَّتِهِ، وَ عَلَى حَسَبِ ذَلِكَ يُعَظَّمُ ثَوَابَهُ، وَ يُكْرِمُ مَآبَهُ﴾. (5)

ص: 764

4-2- امام باقر علیه السلام- از زراره و محمّد بن مسلم نقل شده است که گفتند: به امام باقر علیه السلام عرض کردیم در مورد نماز در هنگام سفر چه می فرمایید چگونه و چند رکعت است؟ آن حضرت فرمود خداوند عزّوجلّ می فرماید هنگامی که سفر می کنید گناهی بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید. (نساء/101) پس شکسته خواندن نماز در سفر واجب می شود؛ همان گونه که تمام گزاردن نماز در حضر واجب است گفتیم خداوند عزّوجلّ می فرماید: «بر شما حرجی نیست و نمی فرماید: «چنین کنید یعنی به لفظ امر نفرموده نماز را کوتاه کنید که دلالت بر وجوب نماید. پس چگونه کوتاه کردن نماز در سفر همانند تمام اداکردن آن در حضر واجب باشد؟ آن حضرت فرمود: «مگر خداوند عزّوجلّ در سعی میان صفا و مروه نفرموده: فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ و مروه واجب است؟ زیرا خداوند عزّوجلّ در کتاب خود آن را يَطَّوَّفَ بِهِما آیا نمی بینید ذکر فرموده و پیامبرش در بیان آیه سعی میان صفا و مروه را به فعل آورده است [و به همین ترتیب کوتاه ساختن نماز در سفر عملی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به کار بسته است]».

بخش 3: و کسی که فرمان خدا را در انجام کارهای نیک اطاعت کند، خداوند [نسبت به عمل او] قدردان و [از آن] آگاه است.

1-3- امام صادق علیه السلام- عبید بن زراره گوید به امام صادق علیه السلام گفتم... طواف و نماز آن واجب است و سعی صفا و مروه، سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله است. آیا خداوند نمی فرماید: ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ الله﴾؟ فرمود: «بله» و لیکن درباره ی آن دو فرمود: ﴿وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِیمٌ﴾ و اگر سعی واجب بود نمی فرمود: ﴿فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً﴾؛ و هر که از روی میل و رغبت کار نیکی را به جای آورد».

2-3- امام على علیه السلام- خدا نافله را بر پیامبرش جدای از دیگر آفریدگانش واجب کرده و فرموده است و پاسی از شب را از خواب ،برخیز و قرآن و نماز بخوان این یک وظیفه ی اضافی برای توست امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد (اسراء/79) پس این شب زنده داری امری است که خدا آن را ویژه ی پیامبرش قرار داده و او را به این صفت گرامی داشته و این عمل جز برای پیامبر صلی الله علیه و آله برای دیگری واجب نیست و برای غیر او مستحب [و دل بخواهی] است؛ زیرا خداوند می فرماید: ﴿وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾ پس آن چه را که به واسطه ی آن به خدا نزدیک می شوی فراوان انجام ده و [نیز] تمام واجبات خدا را بدون عیب و نقص، به جای آور.

3-3- امام علی علیه السلام- نمازهای پنجگانه را در وقت هایشان به جای آورید؛ زیرا آن ها از [سوی] خدای عزّوجلّ در حکم آیه ی ﴿وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾ قرار دارد.

4-3- امام عسکری علیه السلام- ای امت سخن پروردگار عزّوجلّ در مورد صفا و مروه حق است که فرمود: ﴿فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِها وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً﴾ پس زياد طواف کنید که خداوند با پاداش نیکویش از مخلوقش سپاسگزاری می کند؛ از نیت قلبی او باخبر است و به سبب نیت او آن ثوابش را عظیم و جایگاهش را در آخرت گرامی می دارد.

ص: 765

قوله تعالى: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَ اهْدِى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتاب أُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ﴾ (159)

باب 1: إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَاهْدِى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ

اشاره

1-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لَيْسَ كُلَّ ذِي عَيْن يُبْصِرُ وَ لَا كُلَّ ذِي أُذُن يَسْمَعُ فَتَصَدَّقُوا عَلَى أُولِى العقول الزمِنَةِ وَالألباب الْحَائِرَة بِالْعُلُومِ الَّتِي هِى أفضل صَدَقَاتِكُمْ ثُمَّ تَنَا إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدى الآيَةَ﴾. (1)

2-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ سُئِلَ عَنْ عِلْمٍ يَعْلَمُهُ فَكَتَمَهُ الْجِمَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِلِجَامِ مِنْ نَارِ وَ هُوَ قَولِهِ أُولئِكَ يَلْعَنْهُمُ اللهُ وَ يَلْعَنُهُمُ اللأعِنُون﴾. (2)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَّ رَجُلًا أَتَى سَلْمَانَ الْفَارِسِيَّ رحمه الله فَقَالَ: حَدَّثْنِي فَسَكَتَ عَنْهُ ثُمَّ عَادَ فَسَكَتَ فَأَدْبَرَ الرَّجُلُ وَ هُوَ يَقُولُ وَ يَتْلُو هَذِهِ الْآيَةَ إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ ما بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ فَقَالَ لَهُ: أَقْبَلْ إِنَّا لَوْ وَجَدْنَا أَمِينَا لَحَدَّثْنَاهُ﴾. (3)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فِى عَلى علیه السلام﴾. (4)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عياشِي عَن بَعض اَصحَابَنَا عَن أبي عبد الله قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِهِ إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ ما أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ قَالَ: نَحْنُ يَعْنِي بِهَا وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ إِنَّ الرَّجُلَ مِنَّا إِذَا صَارَتْ إِلَيْهِ لَمْ یَکُنْ لَهُ أَوْ لَمْ یَسَعْهُ إِلاَّ اَنْ یُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَنْ یَکُونُ بَعْدَهُ﴾. (5)

6-1- العسكرى علیه السلام- ﴿بَيِّنَاتِ فِي صِفَة مُحَمَّدِ وَصِفَة على علیه السلام وَ حِلْيَتِهِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ ما- بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ قَالَ: وَ الَّذِي أَنْزَلْنَاهُ مِنَ الْهُدَى وَ هُوَ مَا أَظْهَرْنَاهُ مِنَ الْآيَاتِ عَلَى فَضْلِهِمْ وَ مَحَلَّهُمْ كَالْغَمَامَةِ الَّتِي كَانَتْ تُظِلُّ رَسُولَ اللَّهِ فِي أَسْفَارِهِ وَ الْمِيَاهِ الْأَجَاجَةِ الَّتِي كَانَتْ تَعْذَبُ صلى الله عليه وآله وسلم فِي الْآبَارِ وَالْمَوَارِدِ بُيُزَاقِهِ وَ الْأَشْجَارِ الَّتِي تَتَهَدَّلُ ثِمَارُهَا بِنُزُولِهِ تَحْتَهَا وَالْعَاهَاتِ الَّتِي كَانَتْ

ص: 766

کسانی که دلایل روشن و هدایتی را که نازل کرده،ایم پس از آن که آن را در کتاب [آسمانی آن ها] برای مردم بیان نمودیم کتمان کنند خدا آن ها را لعنت می کند؛ و همه ی لعن کنندگان ،نیز آن ها را لعن می کنند (159)

بخش 1: کسانی که دلایل روشن و هدایتی را که نازل کرده ایم پس از آن که آن را در کتاب [آسمانی آن ها] برای مردم بیان نمودیم، کتمان کنند.

1-1- امام علی علیه السلام- [الزوماً] هر که چشم دارد نمی بیند و هرکه گوش دارد، نمی شنود. پس عاقلان زمان ها و خردمندان غوطه ور در علوم را با تعلیم آنان صدقه بدهید که این از همه ی صدقات شما برتر است... ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَ الهُدى...﴾

2-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- اگر از کسانی درباره ی دانشی پرسیده شود و آن ها در حالی که از آن آگاه هستند آن دانش را کتمان کنند در روز قیامت افساری از آتش بر دهان آنان زده خواهد شد و آيه ى ﴿أُولَئِكَ يلعَنْهُمُ الله وَيلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ﴾ در شأن آنان است.

3-1- امام باقر علیه السلام- مردی نزد سلمان فارسی آمد و گفت «برایم حدیث و سخن بگو! سلمان سکوت کرد او دوباره تکرار.کرد سلمان ساکت ماند پس مرد بازگشت در حالی که این آیه را تلاوت می کرد ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَ الْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتابِ پس سلمان گفت: پیش بیا ما اگر فرد امینی را بیابیم حتماً برای او روایت می کنیم».

4-1- امام صادق علیه السلام- در شأن علی علیه السلام نازل شده است.

5-1- امام صادق علیه السلام- در تفسیر عیاشی آمده است گفتم در مورد کلام خدا که می فرماید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الكتاب﴾ برايم توضيح دهيد». فرمود: «مقصود از بینات و هدی ما هستیم و خدا کمک کار ماست؛ [گویا سنّت شده] هرگاه مقام امامت به هریک از ما می رسد مردم به او رو نمی کنند و به سمت او نمی روند مگر آن که [امام] بعدی بیاید و آن را برای مردم تبیین کند».

6-1- امام عسکری علیه السلام (بینات» در مورد صفات محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و هدایتی است که در کتاب برای مردم بیان کردیم خداوند فرمود آن هدایت هایی که نازل کردیم که همان نشانه هایی از فضل و جایگاه پیامبر صلی الله علیه و آله است که برای مردم آشکار کردیم؛ همانند ابرهایی که در سفرهای رسول خدا صلی الله علیه و آله بر سر او سایه انداختند و آب های تلخ و شوری که با رسیدن بزاق دهان او خدای به آن آب ها شیرین و گوارا گشت و درختانی که چون حضرت به زیر آن ها می نشست میوه هایش آویزان می شد و بیماری هایی که چون او بر سر فرد مبتلا دست می کشید، همه از بین می رفت و

ص: 767

تَزُولُ عَمَّنْ يَمْسَحُ يَدَهُ عَلَيْهِ أَوْ يَنْفُتُ بُيُزَاقِهِ فِيهَا وَكَالْآيَاتِ الَّتِي ظَهَرَتْ عَلَى عَلَى علیه السلام مِنْ تَسْلِيمٍ الْجِبَالِ وَالصُّحُورِ وَالْأَشْجَارِ قَائِلَةٌ يَا وَلِيَّ اللَّهِ وَ يَا خَلِيفَةَ رَسُولِ اللَّهِ وَالسُّمُومِ الْقَاتِلَةِ الَّتِي تَنَاوَلَهَا مَنْ سَمَّى بِاسْمِهِ عَلَيْهَا وَ لَمْ يُصِبْهُ بَلَاؤُهَا وَ الْأَفْعَالُ الْعَظِيمَة مِنَ الثَّلَالِ وَ الْجِبَالِ الَّتِي اقْتَلَعَهَا وَ رَمَى بهَا كَالْحَصَاةِ الصَّغِيرَةَ وَكَالْعَاهَاتِ الَّتِي زَالَتْ بِدُعَائِهِ وَ الْآفَاتِ وَالْبَلَايَا الَّتِي حَلَّتْ بِالْأَصِحَاءِ بِدُعَائِهِ وَ سَائِرِ مَا خَصَّهُ بِهِ مِنْ فَضَائِلِهِ فَهَذَا مِنَ الْهُدَى الَّذِی بَیَّنَهُ اللَّهُ تَعَالَی لِلنَّاسِ فِی كِتَابِهِ﴾. (1)

باب 2: أُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ

اشاره

1-2- العسكري علیه السلام- فيه وُجُوهُ مِنْهَا يَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ أنَّهُ لَيْسَ أَحَدُ مُحِقَا كَانَ أَوْ مُبْطِلًا إِنَّا وَ هُوَ يَقُولُ لَعَنَ اللَّهُ الْكَاتِمِينَ لِلْحَقِّ لَعَنَ اللَّهُ الظَّالِمِينَ إِنَّ الظَّالِمَ الْكَاتِمَ لِلْحَقِّ ذَلِكَ يَقُولُ أَيْضاً لَعَنَ اللَّهُ الظَّالِمِينَ الْكَاثِمِينَ فَهُمْ عَلَى هَذَا الْمَعْنَى فِي لَعْن كُلِّ اللَّاعِنِينَ وَ فِي لَعْنِ أَنْفُسِهِمْ وَمِنْهَا أَنَّ الاثْنَيْنِ إِذَا ضَجَرَ بَعْضُهُمَا عَلَى بَعْضٍ وَ تَلَاعَنَا ارْتَفَعَتِ اللَّعْنَتَانِ فَاسْتَأْذَنَنَا رَبَّهُمَا فِي الْوُقُوعِ بِمَنْ بُعِثَنَا إِلَيْهِ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِمَلَائِكَتِهِ انْظُرُوا فَإِنْ كَانَ اللَّاعِنُ أَهْلَا لِلَّعْن وَلَيْسَ الْمَقْصُودُ بِهِ أَهْلَا فَأَنْزِلُوهُمَا جَمِيعاً باللَّاعِن وَ إِنْ كَانَ الْمُشَارُ إِلَيْهِ أَهْلًا وَ لَيْسَ اللَّاعِنُ أَهْلًا فَوَجِّهُوهُمَا إِلَيْهِ وَإِنْ كَانَ جَمِيعاً لَهُمَا أَهْلًا فَوَجِّهُوا لَعْنَ هَذَا إِلَى ذَلِكَ وَ وَجْهُوا لَعْنَ ذَلِكَ إِلَى هَذَا وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ وَاحِدٌ مِنْهُمَا لَهَا أَهْلًا لِإِيمَان هِمَا وَ إِنَّ الشَّجَرَ أَحْوَجَهُمَا إِلَى ذَلِكَ فَوَجِّهُوا اللَّعْنَتَيْنِ إِلَى الْيَهُودِ وَ الْكَاتِمِينَ نَعْتَ مُحَمَّد وَصِفَتَهُ وَ ذِكْرَ عَلَى وَ حِلْيَتَهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمَا وَ إِلَى النَّوَاصِب الْكَاتِمِينَ لِفَضْل على علیه السلام وَالدَّافِعِينَ لِفَضْلِه﴾. (2)

2-2- الصّادق علیه السلام- عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن بُكَيْر عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ أُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللهُ وَ يَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ قَالَ نَحْنُ هُمْ وَقَدْ قَالُوا هَوَامُ الْأَرْضَ﴾. (3)

3-2- العسكرى علیه السلام- ﴿الإحتجاج بالإسنادِ إلَى أَبِي مُحَمَّد بن العسكرى علیه السلام قِيلَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مَنْ خَيْرُ خَلْقَ اللَّهِ بَعْدَ أَئِمَّةِ الْهُدَى وَ مَصابيح الدَّجَى قَالَ الْعُلَمَاء إِذَا صَلَحُوا قِيلَ وَمَنْ: خَلْقِ اللَّهِ بَعْدَ إِبْلِيسَ وَ فِرْعَوْنَ وَ نُمْرُودَ وَبَعْدَ الْمُتَسَمِّينَ بِأَسْمَائِكُمْ وَ بَعْدَ الْمُتَلَقِّبِينَ بأَلْقَابِكُمْ وَ

ص: 768

آفت هایی که با رسیدن آب دهانش نابود می شد و مانند نشانه هایی که در مورد علی علیه السلام آشکار کرد؛ از جمله ی آن نشانه ها تسلیم شدن کوه ها صخره ها و درختان است؛ در حالی که او را ولی خدا و جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله می خواندند و نیز سموم کشنده ای که خورنده ی آن، نام علی علیه السلام را بر آن می برد و آسیب نمی دید و کارهای بزرگی چون از جای کندن تپه ها و کوه ها و پرتاب کردن آن ها برای او برنده ی نام علی آسان است و آن کوه ها را جدا می کرد و همانند سنگریزه های کوچک آن ها را پرتاب می کرد و بیماریهایی که با دعای او از بین می رفت و آفتها و بلاهایی که با دعای ،حضرت سالم و بی عیب و ضرر می شد و سایر فضایلی که مختص به اوست و این از جمله هدایت هایی است که خداوند در کتابش برای مردم بیان کرده است».

بخش 2: خدا آن ها را لعنت می کند؛ و همهی لعن کنندگان نیز آن ها را لعن می کنند.

1-2- امام عسکری علیه السلام- در لعن کردن حالات متعددی است؛ از آن جمله آن است که لعنت کنندگان آن ها را لعنت می کنند و کسی نیست که این لعن در حق او درست یا نادرست باشد؛ مگر این که بگوید: «لعنت خدا بر کتمان کنندگان حق و بر ظالمین باد»! همانا ظلم کننده و کتمان کننده ی حق نیز می گوید: لعنت خدا برظالمین و پوشانندگان حق باد. پس ایشان هم از سوى لعنت کنندگان و هم از سوی خودشان- با وجود این که خود از جمله ی ایشان هستند- نفرین می شوند. هنگامی که این دو گروه از دست یکدیگر به ستوه آمده و یکدیگر را لعن می کنند [هر] دو لعن بالا آمده و از پروردگارشان اجازه می خواهند تا به فردی که به سویش برانگیخته شده اند، (بازگردند این دو «لعنت» از خدا می خواهند که برای کسی که قصد شده اند یعنی همان ملعونين مؤثّر واقع شوند) پس خداوند عزّوجلّ به ملائکه می فرماید: «بنگرید چنان چه لعن کننده و نه کسی که لعن در حقّ او شده، درخور لعنت باشد، هر دو لعنت را به سوی لعن کننده نازل کنید و اگر لعنت شونده و نه لعن کننده شایسته ی لعنت ،باشد پس هر دو لعنت را بر لعن شونده فرو فرستید و چنان چه هر دو درخور لعن بودند لعنت یکی را بر دیگری متوجه گردانید و اگر آن ها به خاطر ایمانشان شایسته ی لعنت نبوده و تنها بیقراری و عدم تحمل آن دو را به لعن کردن محتاج کرده پس هر دو لعنت را سوی یهود و کتمان کنندگان خصلت های نیک و صفات محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و نیز کسانی که از روی دشمنی فضل و برتری علی علیه السلام را کتمان کرده و او را از آن بازداشتند، متوجه سازید.

2-2- امام صادق علیه السلام- ﴿أُولَئِكَ يلعَنْهُمُ الله وَ يلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ﴾ منظور از آن ها (لعن کنندگان) ما هستیم.

3-2- امام عسکری علیه السلام- احتجاج با سند خود از امام عسکری علیه السلام آورده است: به أمیرالمؤمنین عرض شد: پس از امامان هدایت و چراغ های تاریکی بهترین مخلوقات چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: علمای «صالح» دوباره پرسیدند بدترین مخلوقات پس از ابلیس، فرعون، نمرود و کسانی که نام و لقب شما را بر دوش کشیده جایگاه شما را غصب نموده و در سرزمین های شما

ص: 769

الآخِذِينَ لِأَمْكِنَتِكُمْ وَالْمُتَأَمرِينَ فِي مَمَالِهِكُمْ قَالَ الْعُلَمَاءُ إِذَا فَسَدُوا هُمُ الْمُظْهَرُونَ لِلْأَبَاطِيل الْكَاتِمُونَ لِلْحَقَائِقِ وَ فِيهِمْ قَالَ اللهُ عَزَوَجَلَّ أُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ﴾. (1)

4-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿كُلُّ مَنْ قَدْ لَعَنَهُ اللَّهُ مِنَ الْجِنِ وَالْإِنْسِ يَلْعَنُهُم﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿الَّا الَّذِينَ تَابُوا وَ أَصْلَحُوا وَبَيَّنُوا فَأُولئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَأَنَا التَّوابُ الرَّحِيمُ﴾ (160)

1- العسكرى علیه السلام- ﴿الَّذِينَ تَابُوا مِنْ كِتْمَانِهِمْ وَأَصْلَحُوا مَا كَانُوا أَفْسَدُوهُ بِسُوءِ التَّأْوِيلِ فَجَحَدُوا بِهِ فَضْلَ الْفَاضِلَ وَ اسْتِحْقَاقِ الْمُحِقِّ وَبَيَّنُوا مَا ذَكَرَهُ اللَّهُ مِنْ نَعْتِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَصِفَتِهِ وَ مِنْ ذِكْر عَلَى علیه السلام وَ حِلْيَتِهِ وَ مَا ذَكَرَهُ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَأُولئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ أَقْبَلُ تَوْبَتَهُمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ مَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ أُولئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ الله وَ الملائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾. (161)

1- العسكري علیه السلام- ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِاللَّهِ فِي رَبِّهِمْ نُبُوَّةَ مُحَمَّدِ وَ وَلَايَةَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَ آلِهِ مَا وَ مَاتُوا عَلَى كُفْرِهِمْ وَ هُمْ كُفَّارٌ أُولئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ يُوجِبُ اللَّهُ تَعَالَى لَهُمُ الْبُعْدَ مِنَ الهِ الرَّحْمَةِ وَ السَّحْقَ مِنَ الثَّوَاب وَ المَلائِكَةِ وَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ الْمَلَائِكَةَ يَلْعَنُونَهُمْ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ كُلُّ يَلْعَنُهُمْ لِأَنَّ كُلَّا مِنَ الْمَأْمُورِينَ الْمُنْتَهِينَ يَلْعَنُونَ الْكَافِرِينَ وَالْكَافِرُونَ أَيْضاً يَقُولُونَ لَعَنَ اللَّهُ الْكَافِرِينَ فَهُمْ فِي لَعْن أَنْفُسِهِمْ أَيْضاً﴾. (4)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَن ادَّعَى إِلَى غَيْر أبيهِ وَ مَنْ تَوَلَّى غَيْرَ مَوَالِيهِ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَالْمَلائِكَة وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ وَ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهُ صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا﴾. (5)

3- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ حَبَسَ أجيراً أَجْرَهُ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ الله وَ الْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا﴾. (6)

ص: 770

حکم می رانند چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: علمای فاسد؛ و آنان کسانی هستند که امور باطل را اظهار کرده و حقایق را می پوشانند و خداوند در شأن آنان فرموده است: ﴿أُولَئِكَ يَلْعَنُهُمُ الله وَيلْعَتُهمُ اللَّاعِنُونَ﴾.

4-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- [حتّی] تمام جنّ و انسی که مورد لعنت خداوند قرار گرفتند، آنان (یعنی کافران) را لعنت می کنند.

مگر کسانی که توبه کردند و [اعمال بد خود را] جبران نمودند و [آن چه را کتمان کرده بودند] بیان کردند؛ من توبه ی آن ها را می پذیرم که من توبه پذیرو مهربانم.

1- امام عسكرى علیه السلام- إِلَّا الَّذِينَ تابوا مگر کسانی که از پنهان کاریشان توبه کردند. وَ أَصْلَحُوا؛ آن چه را که با تفسیر سوء خرابش کردند و به واسطه ی آن برتری برتر و شایستگی صاحب حق را انکار کردند وَ بَيَّنُوا آن چه را که خداوند از خصلت ها و صفات نیکوی محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام ذكر کرده بود و فرمایشات رسول خدا صلی الله علیه و آله که درباره ی او بیان نموده بود؛ و به ایشان رو می کنم: ﴿أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَأَنَا التَّوَابُ الرَّحِيمُ﴾.

کسانی که کافر شدند و در حال کفر از دنیا رفتند لعنت خداوند و فرشتگان و همه ی مردم بر آن ها خواهد بود (161)

1- امام عسكرى علیه السلام- آيه ى إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا، درباره ی کسانی آمده که نبوت محمّد صلی الله علیه و آله و ولایت علی ابن ابی طالب را نپذیرفتند و با همین حال از دنیا رفتند آن ها از جمله ی کافرانند و لعنت خداوند بر ایشان است و خداوند دوری از رحمت و پاداش را بر ایشان واجب نموده و فرشتگان بر ایشان لعنت می فرستند و مردم همه لعنشان می کنند؛ چرا که تمامی فرمانبران نهی کننده ی از فعل خطا کافران را لعن می کنند و کافران نیز می گویند خدایا بر کافران لعنت فرست»! پس خودشان هم بر خویش لعنت می فرستند یعنی همه ی مردم اعم از مؤمنین و کافران کافران را لعنت می کنند.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرکس خود را به کسی غیر از پدرش منسوب کند و از کسی غیر از مولی و ارباب خود ولایت ،بپذیرد لعنت خدا و فرشتگان و همه ی مردم بر او خواهدبود و خداوند از او عوض و یا چیزی که لعن را از او برگرداند، نمی پذیرد.

3- امام باقر علیه السلام- هر که اجرت اجیری را نپردازد مورد لعنت خدا پیامبر صلی الله علیه و آله، ملائکه و تمام مردم قرار می گیرد و در روز قیامت هیچ عملی را از او به عنوان جایگزین یا منصرف کننده از عذاب نخواهد پذیرفت.

ص: 771

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن جَعفَر عَن أبيهِ علیه السلام مَنْ أَحْدَثَ حَدَثاً أَوْ آوَى مُحْدِثاً فَعَلَيْهِ لَعْنَهُ اللَّهُ وَ الملائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ وَ لَا يُقْبَلُ مِنْهُ صَرْفُ وَ لَا عَدْلُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَقِيلَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ: مَا الْحَدَثَ قَالَ: مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ مَثَلَ مُثْلَةٌ بِغَيْر قَوَدٍ أو ابْتَدَعَ بِدْعَةً بِغَيْرِ سُنَّة أَوِ انْتَهَبَ نُهْبَةً ذَاتَ شَرَفِ قَالَ فَقِيلَ مَا الْعَدْلُ يَا رَسُولَ اللَّهِ ؟ قَالَ: الْفِدْيَةٌ. قَالَ: فَقِيلَ فَمَا الصَّرْفُ يَا رَسُولَ الله ؟ قَالَ: التَّوْبَةُ﴾. (1)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿لَعْنَةُ الله وَ المَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ عَلَى مَنْ أَكَلَ مِنْ مَالِنَا دِرْهَمَا حَرَاماً﴾. (2)

6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِذَا ظَهَرَتِ الْبَدَعُ فِي أُمَّتِي فَلْيُظهر الْعَالِمُ عِلْمَهُ وَإِنَّا فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَالْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾. (3)

7- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ آذَى مُؤْمِناً فَقَدْ آذَانِي وَ مَنْ آذَانِي فَقَدْ آذَى اللَّهَ وَ مَنْ آذَى اللَّهَ فَهُوَ مَلْعُونُ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَ الزَّبُورِ وَالْفُرْقَانِ وَ فِي خَبَر آخَرَ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ المَلائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾. (4)

8- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ مَنَعَ طَالِباً حَاجَتَهُ وَ هُوَ قَادِرُ عَلَى قَضَائِهَا فَعَلَيْهِ مِثْلُ خَطِيئَة عَشَارٍ فَقَامَ إِلَيْهِ عَوْفِ بْنُ مَالِكِ فَقَالَ مَا يَبْلُغُ خَطِيئَةُ عَشَارٍ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: عَلَى الْعَشَارِ كُلَّ ليلة لَعْنَةُ الله وَالْمَلائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ وَ مَنْ يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيراً﴾. (5)

9- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ وَالَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ لَيَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانُ يَسْتَحِلُونَ الْخَمْرَ يُسَمُّونَهُ النَّبِيذَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ الله وَالمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ أَنَا مِنْهُمْ بَرِى وَهُمْ مِنِّى بُرا﴾. (6)

10- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ عن أمير المُؤْمِنِينَ علیه السلام نَهَى رَسُولُ اللَّهِ. أَنْ يُجَامِعَ الرَّجُلُ أَهْلَهُ مُسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةِ وَ عَلَى ظَهْر طَرِيق عَامِرٍ فَمَنْ فَعَلَ ذَلِكَ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ الله وَالمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾. (7)

11- الصّادق علیه السلام- ﴿قَسَمَ نَبِيُّ اللَّهِ الْفَيْ، فَأَصَابَ عَلِيّا أَرْضِ فَاحْتَفَرَ فِيهَا عَيْنَا فَخَرَجَ مَاءُ يَنْبُعُ فِي السَّمَاءِ كَهَيْئَةِ عُنُقِ الْبَعِيرِ فَسَمَّاهَا يَنْبُعَ فَجَاءَ الْبَشِيرُ يُبَشِّرُ فَقَالَ الهِمْ: بَشِّرِ الْوَارِثَ هِيَ صَدَقَةٌ بَيَّةً

ص: 772

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام صادق علیه السلام از پدرش علیه السلام نقل شده است کسی که فتنه ای ایجاد کند یا این که پدیدآورنده فتنه را پناه دهد، خداوند فرشتگان و همه ی مردم او را لعنت می کنند و در روز قیامت چیزی به عنوان جایگزین یا منصرف کننده ی عذاب از او پذیرفته نیست پس از آن گفته شد: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله منظور از فتنه چیست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله در جواب فرمود کسی که شخصی را به ناحق الله بکشد و یا این که فردی را بدون آن که محکوم به قطع عضوی باشد مثل قطع دست بر اثر دزدی به عنف] مثله کند و یا بدعتی را بدون این که سنّت باشد بنا نهد و یا این که مال بزرگ و ارزشمندی را به تاراج ببرد. پس از آن گفته شد: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله عدل [ جایگزین برای از بین بردن اثر این گناه چیست؟ فرمودند فدیه سپس از او پرسیده شد: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ! صرف منصرف کنندهی عذاب آن چیست؟ فرمودند: «توبه».

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- لعنت خدا فرشتگان و همه مردم بر کسی که یک درهم حرام از مال ما بخورد.

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- چون بدعت در امّت من پدیدار شود باید عالم علم خود را پدیدار کند وگرنه لعنت خدا فرشتگان و همه ی مردم بر او باد.

7- پیامبر صلی الله علیه و آله- هر که مؤمنی را بیازارد مرا آزرده هر که مرا بیازارد خدا را آزرده و هر که خدا را بیازارد در تورات و انجیل و زبور و فرقان ملعون است و در حدیثی دیگر است که لعنت خدا فرشتگان و همه ی مردم بر او است.

8- پیامبر صلی الله علیه و آله- هر که با وجود توانایی برآوردن حاجت محتاجی را از او دریغ دارد، گناه راهزنی بر اوست؛ عوف بن مالک نزد آن حضرت برخاسته و گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله عقاب راهزنی چیست؟ فرمود در هر روز و شب لعن خدا فرشتگان و همه ی مردم بر او است و هرکه را خدا لعن کند هیچ یاوری نخواهد داشت.

9- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود سوگند به خدایی که مرا به حق برانگیخته! زمانی بر مردم خواهد آمد که شراب را حلال شمارند و نامش را نبیذ بگذارند. لعنت خدا، فرشتگان و تمام مردم بر اینان باد من از آنان بیزار و آنان از من به دورند.

10- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام علی نقل شده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله [مسلمانان را] بازداشته از... این که مردی به سمت قبله یا بر سر راهی آباد که در آن رفت و آمد می شود، جماع کند و هرکه چنان کند لعنت خدا فرشتگان و همه ی مردم بر او باد!

11- امام صادق علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله غنایم فی را تقسیم فرمود و به علی علیه السلام زمینی رسید. او چاهی در آن حفر کرد و از آن آبی خارج شد که همانند گردن شتر به سمت آسمان می جوشید؛ پس آن چشمه را ینبع نامید شخصی برای تبریک و بشارت به نزد او] آمد پس حضرت فرمود: «به وارثان آن تبریک بگو که این قطعاً و مسلّماً صدقه ای است برای حاجیان خانه ی خدا

ص: 773

بَتْنَا فِي حَجِيجٍ بَيْتِ اللَّهِ وَ عَابِر سَبِيلِ اللَّهِ لَا تُبَاعُ وَ لَا تُوهَبُ وَ لَا تُورَتْ فَمَنْ بَاعَهَا أَوْ وَهَبَهَا فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ الله وَالمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ وَ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهُ صَرْفاً وَ لَا عَدَلَا﴾. (1)

12- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ سُوَيْدٍ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى وَ هُوَ فِي الْحَبْسِ كِتَابَاً أَسْأَلُهُ عَنْ حَالِهِ وَ عَنْ مَسَائِلَ كَثِيرَةِ فَاحْتَبَسَ الْجَوَابِ عَلَى أَشْهُرٍ ثُمَّ أَجَابَنِي بِجَوَابٍ هَذِهِ نَسْخَتُهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ... وَ سَأَلْت عَنْ رَجُلَيْنِ اغْتَصَبَا رَجُلًا مَالًا كَانَ يُنفِقُهُ عَلَى الْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاكِينِ وَأَبْنَاءِ السَّبِيلِ وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَمَّا اغْتَصَبَاهُ ذَلِكَ لَمْ يَرْضَيَا حَيْثُ غَصَبَاهُ حَتَّى حَمَلَاهُ إِيَّاهُ كُرْهَا فَوْقَ رَقَبَتِهِ إِلَى مَنَازِلِهِمَا فَلَمَّا أَحْرَزَاهُ تَوَلَّيَا إِنْفَاقَهُ أَ يَبْلُغَانِ بِذَلِكَ كُفْراً وَ لَعَمْرِي لَقَدْ نَافَقَا قَبْلَ ذَلِكَ وَ رَدَا عَلَى اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ كَلَامَهُ وَ هَزَنَا بِرَسُولِهِ وَ هُمَا الْكَافِرَانِ عَلَيْهِمَا لَعْنَةُ الله وَ المَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ وَ اللَّهِ مَا دَخَلَ قَلْبَ أَحَدٍ مِنْهُمَا شَيْءٌ مِنَ الْإِيمَانِ مُنْذُ خُرُوجِهِمَا مِنَ حَالَتَيْهِمَا وَ مَا ازْدَادَ إِلَّا شَكَا كَانَا خَدَا عَيْنِ مُرْتَابَيْنِ مُنَافِقَيْن حَتَّى تَوَفَّتْهُمَا مَلَائِكَةُ الْعَذَابِ إِلَى مَحَلَّ الْخِزَى فِي دَارِ الْمُقَامِ وَ سَأَلْتَ عَمَّنْ حَضَرَ ذَلِكَ الرَّجُلَ وَ هُوَ يُغْصَبُ مَالُهُ وَ يُوضَعُ عَلَى رَقَبَتِهِ مِنْهُمْ عَارِفُ وَ مُنْكِرُ فَأُولَئِكَ أَهْلُ الرَّدَةَ الْأُولَى مِنْ هَذِهِ الْأُمَّة فَعَلَيْهِمْ لَعْنَةُ الله وَالمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾. (2)

13- الكاظم علیه السلام- ﴿على بن أسباط قَالَ: زِيَادُ الْقَنْدِيُّ وَ ابْنُ مُسْكَانَ قَالا: كُنَّا عِنْدَ أبى إبْرَاهِيمَ علیه السلام إِذْ قَالَ يَدْخُلُ عَلَيْكُمُ السَّاعَةَ خَيْرُ أَهْلِ الْأَرْضِ فَدَخَلَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا وَ هُوَ صَبِيٌّ فَقُلْنَا خَيْرُ أَهْلِ الْأَرْضِ ثُمَّ دَنَا فَضَمَّهُ إِلَيْهِ فَقَبْلَهُ وَ قَالَ: يَا بُنَيَّ تَدْرِي مَا قَالَ ذَانِ؟ قَالَ: نَعَمْ يَا سَيِّدِي هَذَانِ يَشْكَان فِيَّ قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَسْبَاطِ فَحَدَّثْتُ بِهَذَا الْحَدِيثِ الْحَسَنَ بْنَ مَحْبُوبِ فَقَالَ بَتَرَ الْحَدِيثَ لَا وَ لَكِنْ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ رَبَّابٍ أَنَّ أَبَا إِبْرَاهِيمَ قَالَ لَهُمَا إِنْ جَحَدُتُمَاهُ حَقَّهُ أَوْ خَيْتُمَاهُ فَعَلَيْكُمَا لَعْنَةُ الله وَالمَلائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾. (3)

14- الكاظم علیه السلام- ﴿عَلَى مَنْ قَتَلَهُمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ وَ مَنْ شَرِكَ فِيهِمْ وَمَنْ سَرَّهُ قَتْلُهُمْ﴾. (4)

ص: 774

عابران راه خدا [این زمین] نه فروخته می شود نه بخشیده می شود و نه به ارث برده می شود پس هر که آن را بفروشد یا به کسی ببخشد پس لعنت خدا فرشتگانش و همه ی مردم بر او است و خداوند توبه و فدیه ی او را نمی پذیرد

12- امام کاظم علیه السلام- هنگامی که موسی بن جعفر علیه السلام در زندان ،بود نام های برای او نوشتم و در آن احوال ایشان را پرسیده و درباره ی مسائل زیادی سؤال.کردم مدتی جواب نیامد، پس از آن جوابی با این مضمون رسید: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم... درباره ی دو نفر سؤال کردی که آن ها مال مردی را به زور غصب کردند در حالی که آن مرد مال خود را برای فقرا، تهیدستان و درماندگان و در راه خدا خرج می کرد؛ پس تنها به همین غصب کردن قانع نشدند بلکه او را به اجبار وادار کردند تا مالش را به منزل آن دو ببرد آن دو نفر بعد از این که به زور صاحب [آن مال] شدند خودشان شروع به بذل و بخشش کردند پرسیدی [آیا این دو نفر با این کار کافر می شوند؟ قسم به جان خودم این ها قبل از این کار منافق بودند و مخالف خدا و مسخره کننده ی پیامبر صلی الله علیه و آله به شمار می رفتند؛ هر دو کافرند؛ لعنت خدا ملائکه و تمام مردم بر آن ها باد به خدا قسم ذره ای از ایمان در دل هیچ کدام از آن ها وارد نشده است از وقتی که وارد اسلام شدند پیوسته شک و تردید آن ها افزایش یافته و فریبکار و منافق بودند تا ملائکه ی ،عذاب جان آن ها را گرفته و به قرارگاه اشخاص ذلیل و خوار بردند از وضع آن کسانی پرسیدی که نزد آن مرد حضور داشتند؛ در حالی که دیگران به ،زور مال او را می گرفتند و بار گران اطاعت را برگردن او می گذاشتند؛ بعضی با آن ها همکاری می کردند و بعضی مخالف آن ها بودند این گروه از کسانی هستند که در اولین مرتبه مرتد شده و از دین برگشتند از این امّت لعنت خدا و ملائکه و تمام مردم بر آن ها باد».

13- امام کاظم علیه السلام- علی بن اسباط از زیاد قندی و ابن مسکان نقل کرده است: خدمت حضرت موسی بن جعفر بودیم که فرمود هم اکنون شخصی بر شما وارد می شود که بهترین فرد روی زمین است». در این موقع ابوالحسن علی بن موسی رضا علیه السلام وارد شد که در آن هنگام، پسر کوچکی بود. گفتیم همین پسر بهترین فرد روی زمین است»؟ امام نزدیک او رفته او را در بغل گرفته بوسید و فرمود: پسرم می دانی این دو نفر چه گفتند؟ عرض کرد: آری پدرم این دو نفر درباره امامت من شک خواهند کرد علی بن اسباط:گفت این حدیث را برای حسن بن محبوب نقل کردم حسن بن محبوب:گفت آخر حدیث بریده و حذف شده است؛ همین حدیث را علی بن رئاب برایم نقل کرد که حضرت موسی ابن جعفر علیه السلام به آن دو نفر [در ادامه] فرمود: اگر حق او را انکار کنید یا به او خیانت نمایید لعنت خدا و ملائکه و تمام مردم بر شما باد»!

14- امام کاظم علیه السلام- لعنت خدا فرشتگان و جمیع مردم بر کسانی باد که ایشان [ائمه علیهم السلام] را کشتند و نیز بر کسانی که در خون ایشان شریک و یا از کشته شدنشان شاد شدند!

ص: 775

15- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِذَا ظَلَمَتِ الْعُيُونُ الْعَيْنَ كَانَ قَتْلُ الْعَيْنِ عَلَى يَدِ الرَّابِعِ مِنَ الْعُيُونِ، فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ اسْتَحَقَّ الْخَاذِلَ لَهُ لَعْنَةُ الله وَ الْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ فَقِيلَ لَهُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الْعَيْنُ وَ الْعُيُونُ؟ فَقَالَ: أَمَّا الْعَيْنُ، فَأَخِي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام، وَأَمَّا الْعُيُونُ فَأَعْدَاؤُهُ، رَابِعُهُمْ قَاتِلُهُ ظُلْماً وَ عدواناً﴾. (1)

16- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَلَى قَاتِلِهم الحَسَن علیه السلام وَ الحُسَين علیه السلام لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾. (2)

17- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ الشَّيْخَيْنِ فَارَقَا الدُّنْيَا وَ لَمْ يَتُوبَا، وَلَمْ يَذَكَّرَا مَا صَنَعَا بِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَعَلَيْهِمَا لَعْنَةُ اللَّهِ وَالْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾. (3)

18- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن ابْن نُبَاتَةَ قَالَ: كُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام فِي مَسْجِدِ الْكُوفَةِ فَأَتَاهُ رَجُلُ مِنْ بَحِيلَةَ يُكَنَى أَبَا خَدِيجَةَ وَ مَعَهُ سِتُونَ رَجُلًا مِنْ بَحِيلَةَ فَسَلَّمَ وَ سَلَّمُوا ثُمَّ جَلَسَ وَجَلَسُوا ثُمَّ إِنَّ أَبَا خَدِيجَةَ قَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ الأَ عِنْدَكَ سِرَ مِنْ سِرِّ رَسُولَ اللَّهِ تُحَدِّثُنَا بِهِ قَالَ: نَعَمْ يَا قَنْبَرُ اثْتِنِي بِالْكِتَابَة فَفَضَّهَا فَإِذَا هِيَ أَسْفَلُهَا سُلَيْقَةٌ مِثْلُ ذَنَب الْفَارَةِ مَكْتُوبَةُ فِيهَا بِسْم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ إِنْ لَعْنَةَ اللهِ وَ مَلَائِكَتِهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ عَلَى مَن انْتَمَى إِلَى غَيْرِ مَوَالِيهِ وَ لَعْنَةُ اللَّهِ وَالْمَلائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ عَلَى مَنْ أَحْدَثَ فِي الْإِسْلَامِ حَدَتَا أَوْ آوَى مُحْدِثًا وَلَعْنَةُ اللَّهِ وَالْمَلَائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ عَلَى مَنْ ظَلَمَ أَجِيرًا وَ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى مَنْ سَرَقَ شِبْراً مِنَ الْأَرْضِ وَ حُدُودِهَا يُكَلِّفُ يَوْمَ الْقِيَامَة أَنْ يَجِيءَ بذَلِكَ مِنْ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَ سَبْعِ أَرَضِينَ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى النَّاسِ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَوْ كَلَّفَتْ هَذَا دَوَابَ الْأَرْضِ مَا أَطَاقَتْهُ فَقَالَ لَهُ: يَا أَبَا خَدِيجَةَ إِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ سنة مَوَالِى كُلِّ مُسْلِمٍ فَمَنْ تَوَلَّى غَيْرَنَا فَعَلَيْهِ مِثْلُ ذَلِكَ وَ الْأَجِيرُ لَيْسَ بِالدِّينَارِ وَ لَا بِالدِّينَارَيْنِ وَ لَا بِالدِّرْهَم وَ لَا بِالدَّرْهَمَيْنِ بَلْ مَنْ ظَلَمَ رَسُولَ اللَّهِ أَجْرَهُ فِي قَرَابَتِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى قُلْ لا أَسْتَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا المَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى فَمَنْ ظَلَمَ رَسُولَ اللَّهِ أَجْرَهُ فِي قَرَابَتِهِ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ الله وَالْمَلائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿خالِدِينَ فِيها لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَلا هُمْ يُنظَرُونَ﴾. (162)

ص: 776

15- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرگاه عیون، عین را بازدارند و از او منحرف شوند کشتن عین به دست چهارمی از عیون خواهد بود پس هرگاه چنان شود هر کس که یاری او را ترک نماید لعنت خداوند و فرشتگان و همه ی مردم بر او شایسته است به آن حضرت عرض شد: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ! «عین» و «عیون» چیست؟ فرمود: «عین» برادرم علی بن أبي طالب علیه السلام است و اما عیون دشمنان او هستند؛ چهارمین ایشان از راه ستم و دشمنی او را می کُشد.

16- پیامبر صلی الله علیه و آله- لعنت خدا فرشتگان و همه ی مردم بر قاتلان حسن علیه السلام و حسين علیه السلام باد!

17- امام باقر علیه السلام- ولی شیخین از دنیا رفتند بی آن که توبه کنند و رفتار بد خود را با امیرالمؤمنین علیه السلام- را یاد آورند؛ پس نفرین خدا و فرشتگان و همه ی مردم بر ایشان باد.

18- امام علی علیه السلام- در مسجد کوفه خدمت امیرالمؤمنین نشسته بودم که مردی از «بَجیلَه» که کنیه اش ابوخدیجه بود وارد شد همراه او شصت مرد از قبیله ی بجیله بودند. او و همراهیانش سلام کرده و نشستند پس ابو خدیجه عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! آیا سری از اسرار در خدمت شما است که ما را به شنیدن آن مفتخر «فرمایی؟ فرمود: «آری»! [آن گاه] روی به قنبر نموده و فرمود آن نوشته را بیاور» نوشته را گشود؛ در پایین آن پوست نازک نوشته:بود: «بسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ لعنت خدا و ملائکه و تمام مردم بر کسی که خود را به غیر موالی--ان خویش نسبت دهد و بر کسی که در اسلام فتنه ای به پا کند یا فتنه گر را پناه دهد و نیز بر هرکسی که در قبال دریافت ،مزدی ستم روا دارد لعنت خدا بر کسی که یک وجب زمین را بدزدد و از حدود زمین خود تجاوز کند که او را در قیامت وادار می کنند که آن [زمینی را از هفت آسمان و هفت زمین بیاورد به خدا قسم اگر این را بر چهارپایان زمین تکلیف کنند، طاقت آن را نخواهند داشت. آن گاه فرمود ابا !خدیجه ما اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله موالی همه ی مسلمانان هستیم؛ هر که غیر ما را دوست بدارد چنین چیزی لعنت خدا نصیب او می شود و منظور از کسی که در قبال مزدی، ستم می کند آن کس نیست که یک یا دو دینار و یک یا دو درهم را می گیرد تا ظلم کند و چنین کسی گرچه گناه کرده اما مخاطب لعن خدا نیست بلکه منظور آن کسی است که در مزد رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله ظلم کند مزد رسالتی که خداوند فرمود: بگو من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی کنم جز دوست داشتن نزدیکانم (اهل بیتم). (شوری /23) چنین ظالمی [مورد لعنت خداست]. ﴿عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلَائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾.

و همیشه در آن (لعن و دوری از رحمت پروردگار) باقی می مانند؛ نه از عذابشان کاسته می شود و نه مهلتی به آنان داده می شود. (162)

ص: 777

باب 1: خالدين فيها

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿خالِدِينَ فِيهَا فِي اللَّعْنَةِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ﴾. (1)

باب 2: لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ يَوْماً وَلَا سَاعَةً﴾. (2)

باب 3: وَلا هُمْ يُنْظَرُونَ

اشاره

1-3- العسكري علیه السلام- ﴿لَا يُؤْخَرُونَ سَاعَةَ إِلَّا يَحِلُّ بِهِمُ الْعَذَابُ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَإِلهُكُمْ إِلهُ واحِدٌ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ﴾. (163)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿اسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ فِى هاتين الآيتين اللهُ لا إلهَ إِلَّا هُوَ الحَيُّ الْقَيُّومُ وَإلهكم إله واحد﴾. (4)

2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَإِلَهُكُمُ الَّذِي أَكْرَمَ مُحَمَّدَا وَ عَلِيّا علیه السلام بِالْفَضِيلَةِ وَأَكْرَمَ آلَهُمَا الطَّيِّبِينَ بالْخِلَافَة وَأَكْرَمَ شِيعَتَهُمْ بِالرَّوْحِ وَ الرَّيْحَانِ وَ الْكَرَامَةِ وَ الرِّضْوَانِ وَاحِدٌ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ لَا نَظِيرَ وَ لَا عَدِيلَ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ الرَّازِقَ الْبَاسِطُ المُغَنِّى الْمُفْقِرُ الْمُعِزُ الْمُذِلُّ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ يَرْزُقُ مُؤْمِنَهُمْ وَ كَافِرَهُمْ وَصَالِحَهُمْ وَ طَالِحَهُمْ لَا يَقْطَعُ عَنْهُمْ مَادَّةَ فَضْلِهِ وَرِزْقِهِ وَإِن انْقَطَعُوا هُمْ عَنْ طَاعَتِهِ الرَّحِيمُ بِعِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ شِيعَة آلِ مُحَمَّدِ ۖ وَسَّعَ لَهُمْ فِي التَّقِيَّة يُجَاهِرُونَ بِإِظْهَارِ مُوَالَاةِ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ وَ مُعَادَاةِ أَعْدَاءِ اللَّهِ إِذَا قَدَرُوا وَيَسْتُرُونَهَا إِذَا عَجَزُوا﴾. (5)

3- الكاظم علیه السلام- ﴿يَا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَكْمَلَ لِلنَّاسِ الْحُجَجَ بِالْعُقُول وَنَصَرَ النَّبِيِّينَ بِالْبَيَانِ وَ دَلَّهُمْ عَلَى رُبُوبِيَّتِهِ بِالْأَدِلَّةِ فَقَالَ وَإِهْكُمْ إِلهُ وَاحِدٌ لا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ﴾. (6)

ص: 778

بخش 1: و همیشه در آن (لعن و دوری از رحمت پروردگار) باقی می مانند.

اشاره

1-1- امام عسکری علیه السلام- خالدين فيها [یعنی] در آتش دوزخ مورد لعن دائمی قرار می گیرند.

بخش 2: نه از عذابشان کاسته می شود.

2-1- امام عسکری علیه السلام- از عذابشان کاسته نمی شود برای یک روز و حتی یک ساعت.

بخش 3: و نه مهلتی به آنان داده می شود

1-3- امام عسکری علیه السلام- ساعتی را به تأخیر نمی اندازند سپری نمی کنند مگر این که عذاب بر ایشان واجب شود. و خدای شما خداوند یگانه ای ،است که غیر از او معبودی نیست. اوست بخشنده [و مهربان و دارای رحمت عام و خاص] (163)

2-3- پیامبر صلی الله علیه و آله- اسم اعظم خدا در این دو آیه است: آیه: ﴿اللهُ لا إلهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ﴾ و آيه ى ﴿ إِلَاهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ﴾.

3-3- امام عسکری علیه السلام- قلب معبود شما یکتاست؛ همان که محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را به فضیلت، آل پاکشان را به خلافت و شیعیانشان را به روح و ریحان و کرامت و رضوان گرامی داشت. شریک مانند و برابر ندارد خدایی جز او نیست آفریننده پدیدآورنده صورتگر، روزی بخش، بخشنده، بی نیاز کننده فقیر ،کننده عزیز کننده و ذلیل کننده است؛ بخشنده مهربانی است که به مؤمن کافر، خوب و بدشان روزی می دهد و مایه ی بخشش و روزیش از آنان بریده نمی شود هرچند از اطاعت خداوند رحیم سرباز زنند نسبت به بندههای مؤمنش که شیعه ی آل محمّدند، مهربان است. تقیّه را برای آنان رواداشته تا اگر برایشان مقدور است دوستی دوستان خدا و دشمنی دشمنان خدا را با قدرت آشکار کنند و در حال تقیّه که از اظهار آن عاجزند، نهان سازند.

4-3- امام کاظم علیه السلام- هشام خدای متعال به واسطه ی عقل حجت را برای مردم تمام کرده و پیغمبران را به وسیله ی بیان یاری نموده و به سبب براهین و ادله آن ها را به ربوبیت خویش دلالت فرموده است: ﴿وَإِلهُكُمْ إِلهُ واحِدٌ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ﴾.

ص: 779

4- الجواد علیه السلام- ﴿عن أبي هَاشِمِ الجَعفَرِى قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر الثَّانِي ةِ مَا مَعْنَى الْوَاحِدِ؟ فَقَالَ: إِجْمَاعُ الْأَلْسُنِ عَلَيْهِ بِالْوَحْدَانِيَّةَ كَقَوْلِهِ تَعَالَى وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مِّنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ الله﴾. (1)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ أَعْرَابِيا قَامَ يَوْمَ الْجَمَلِ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام تَقُولُ إِنَّ اللَّهَ وَاحِدٌ؟ قَالَ: فَحَمَلَ النَّاسُ عَلَيْهِ وَقَالُوا يَا أَعْرَابِي أَ مَا تَرَى مَا فِيهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مِنْ تَقَسَمِ الْقَلْبِ فَقَالَ: أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ دَعُوهُ فَإِنَّ الَّذِي يُرِيدُهُ الْأَعْرَابِيُّ هُوَ الَّذِي نُرِيدُهُ مِنَ الْقَوْمِ ثُمَّ قَالَ: يَا أَعْرَابِيُّ إِنَّ الْقَوْلَ فِي أَنَّ اللَّهَ وَاحِدٌ عَلَى أَرْبَعَةِ أَقْسَامِ فَوَجْهَانِ مِنْهَا لَا يَجُوزَان عَلَى اللَّهِ عَزَوَجَلَّ وَ وَجْهَانِ يَثْبُتَانِ فِيهِ فَأَمَّا اللذان لَا يَجُوزَانِ عَلَيْهِ فَقَوْلُ الْقَائِل وَاحِدٌ يَقْصِدُ بِهِ بَابَ الْأَعْدَادِ فَهَذَا مَا لَا يَجُوزُ لِأَنَّ مَا لَا ثَانِيَ لَهُ لَا يَدْخُلُ فِي بَابِ الْأَعْدَادِ أَ مَا تَرَى أَنَّهُ كَفَرَ مَنْ قَالَ إِنَّهُ ثَالِثُ ثَلاثَة وَقَوْلُ الْقَائِل هُوَ وَاحِدٌ مِنَ النَّاسِ يُرِيدُ بِهِ النَّوْعَ مِنَ الْجِنْسِ فَهَذَا مَا لَا يَجُوزُ لِأَنَّهُ تَشْبِيهُ وَ جَلَّ رَبُّنَا وَ تَعَالَى عَنْ ذَلِكَ وَأَمَّا الْوَجْهَانِ اللَّذَانِ يَثْبُتَانِ فِيهِ فَقَوْلُ الْقَائِلِ هُوَ وَاحِدٌ لَيْسَ لَهُ فِي الْأَشْيَاء شِبْهُ كَذَلِكَ رَبُّنَا وَ قَوْلُ الْقَائِلِ إِنَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَحَدِيُّ الْمَعْنَى يَعْنِي بِهِ أَنَّهُ لَا يَنْقَسِمُ فِي وُجُودِ وَ لَا عَقْلٍ وَلَا وَهُم كَذَلِكَ رَبُّنَا عَزَّوَجَلَّ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿إِنَّ في خَلْقِ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّيْل وَالنَّهارِ وَ الْفُلْكِ الَّتي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّياحِ وَ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾. (164)

باب 1: إنَّ فِي خَلْق السَّماواتِ وَالْأَرْضِ

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ بِلَا عَمَدِ مِنْ تَحْتِهَا وَ لَا عِلَاقَة مِنْ فَوْقِهَا تَحْبِسُهَا مِنَ الْوُقُوعِ عَلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ يَا أَيُّهَا الْعِبَادُ وَ الْإِمَا أَسَرَائِي وَ فِي قَبْضِي الْأَرْضِ مِنْ تَحْتِكُمْ لَا منْجَى لَكُمْ مِنْهَا إِنْ هَرَبْتُمْ وَالسَّمَاء مِنْ فَوْقِكُمْ وَلَا مَحِيضِ لَكُمْ عَنْهَا إِنْ ذَهَبْتُمْ فَإِنْ شِئْتُ

ص: 780

4- امام جواد علیه السلام- از آبی هاشم جعفری نقل شده است از امام جوادا پرسیدم: «معنی این که گفته می شود خدا یکتاست چیست؟ فرمود اتفاق همه ی زبان ها بر یکتایی او است؛ چنان چه خودش می فرماید: اگر از آن ها بپرسی چه کسی آنان را ،آفریده قطعاً می گویند: خدا». (زخرف/87)

5- امام على علیه السلام- در روز جنگ جمل یکی از بادیه نشینان به سوی امیرالمؤمنین علیه السلام حرکت و عرض کرد: ای امیرالمؤمنین علیه السلام! آیا می گویی که خدا یکی است؟ پس مردم بر او حمله کردند؛ اعتراض نموده و گفتند: ای اعرابی! آیا نمی بینی که [اکنون] امیرالمؤمنین علیه السلام، در حالت پریشانی دل و پراکندگی حواس است؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود او را واگذارید و به او کاری نداشته باشید. آن چه اعرابی می خواهد همان است که ما آن را از این گروه گروه) جنگاوران سپاه (مقابل میخواهیم و این جنگ و جدال بر سر این مقال است پس فرمود: ای اعرابی قول در این که خدا یکی است بر چهار قسم است؛ دو وجه از آن ها بر خدای عزّوجلّ روا نیست و دو وجه در او ثابت است اما آن دو وجه که بر او روا نیست، یکی گفتار کسی است که بگوید خدا یکی است و منظورش عدد ،یک در باب اعداد باشد و این غلط است زیرا خدا آن چیزی است که دومی (شبیه) ندارد و اصلاً [عدد یکی که دو را در پی خود ندارد] در باب اعداد داخل نمی شود آیا نمی بینی آن کسی که گفته خدا یکی از سه خداست و خدا را در باب اعداد، یکی از سه خدا شمرده کافر شده و معنی دیگر قول کسی است که می گوید او یکی از مردمان است و منظور او نوعی جنس باشد چنان که می گویند: «زید یکی از افراد انسان است پس چنین چیزی بر او روا نیست زیرا این تشبیه است و پروردگار ما از این جلیل تر و برتر است و اما آن دو وجه که در خدا ثابت است؛ یکی قول کسی است که بگوید خداوند» یکی است که او را در میان چیزها شبیه و مانندی نیست»؛ [که البته] پروردگار ما این چنین است یعنی در کمالات یگانه است و عدیل و نظیری ندارد. چنان که می گویند فلانی یگانه ی دهر است و وجه دیگر قول کسی است که بگوید «خداوند عزّوجلّ احدى المعنی است و منظورش از این بیان این است که خدا منقسم نمی شود؛ نه در وجود ذهنی و خارجی؛ نه در عقل و وهم و خیال که البته] پروردگار عزّوجلّ ما این چنین است». در آفرینش آسمان ها و زمین و آمد و شد شب و روز و کشتی هایی که در دریا به نفع مردم در حرکتند و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده و با آن زمین را پس از مردنش حیات بخشیده و انواع جنبندگان را در آن گسترده ساخته و [همچنین] در وزش بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان قرار گرفته اند نشانه هایی است از ذات پاک خدا و یگانگی او برای گروهی که عقل خود را به کار می گیرند. (164)

بخش 1: در آفرینش آسمان ها و زمین؛

1-1- امام عسکری علیه السلام- همانا در آفرینش آسمان ها و زمین نشانه هایی است. آسمان بدون هیچ ستونی از زیرش و یا بدون هیچ آویزی از فرازش ایستاده و بر سر شما فرود نمی آید و شما ای بندگان و بردگان از زن و مرد اسیران من هستید و زمین زیر پایتان در قبضه ی من است و اگر بگریزید راه نجاتی از آن برای شما نیست؛ و آسمان بر بالای سر شماست و اگر بروید گریزی

ص: 781

أَهْلَكْتُكُمْ بِهَذِهِ وَ إِنْ شِئْتُ أَهْلَكْتُكُمْ بِتِلْكَ ثُمَّ مَا فِي السَّمَاوَاتِ مِنَ الشَّمْسِ الْمُنِيرَةِ فِي نَهَارِكُمْ لِتَنْتَشِرُوا فِي مَعَايِشَكُمْ وَ مِنَ الْقَمَرِ الْمَضِي لَكُمْ فِي لَيْلِكُمْ لِتُبْصِرُوا فِي ظُلُمَاتِهِ وَإِلْجَائِكُمْ بالِاسْتِرَاحَة بالظُّلَمَة إِلَى تَرْكِ مُوَاصَلَةِ الْكَدِّ الَّذِي يَنْهَى أَبْدَانَكُمْ﴾. (1)

باب 2: وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿اختِلافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ الْمُتَتَابِعَيْنِ الْكَادَيْنِ عَلَيْكُمْ بِالْعَجَائِبِ الَّتِي يُحْدِثُهَا رَبُّكُمْ فِي عَالَمِهِ مِنْ إِسْعَادِ وَ إِشْقَاءِ وَإِعْرَازِ وَإِذْلَال وَإِغْنَاءِ وَإِفْقَارِ وَصَيْفِ وَشِتَاءٍ وَ خَرِيفِ وَ ربيع وخطب وَ قَحْط وَ خَوْفِ وَ أَمْن﴾. (2)

باب 3: وَ الْفُلْكِ الَّتي تجري فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ الْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النَّاسَ الَّتِي جَعَلَهَا اللَّهُ مَطَايَاكُمْ لَا تَهْدَأُ لَيْلًا وَ لَا نَهَاراً وَ لَا تَقْتَضِيكُمْ عَلَفَاً وَ لَا مَاءً وَكَفَاكُمْ بِالرِّيَاحِ مَتُونَةَ تُسَيِّرُهَا بِقُوَاكُمْ الَّتِي كَانَتْ لَا تَقُومُ بِهَا لَوْ رَكَدَتْ عَنْهَا الرِّباحُ لِتَمَام مَصَالِحِكُمْ وَمَنَافِعِكُمْ وَ بُلُوغ الحوايج بأنفُسِكُمْ﴾. (3)

باب 4: وَ ما أَنْزَلَ اللهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ وَابْنَا وَ هَطْنَا وَ رَدَادًا لَا يُنْزِلُ عَلَيْكُمْ دَفْعَةً وَاحِدَةٌ فَيُغْرِقَكُم وَ يُهْلِكَ مَعَايِشَكُمْ لَكِنَّهُ يُنْزِلُ مُتَفَرِّقاً مِنْ عَلَا حَتَّى يَعْمَ الْأَوْهَادَ وَ التَّلَالَ وَ التَّلَاعَ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا فَيُخْرِجُ نَبَاتِهَا وَثِمَارَهَا وَ حُبُوبَهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّهُ مِنْهَا مَا هُوَ لأكُلِكُمْ وَمَعَايشكُمْ وَ مِنْهَا سَبَاعُ صَارِيَةً حَافِظهُ عَلَيْكُمْ لِأَنْعَامِكُمْ لِلنَّا تَشَدُّ عَلَيْكُمْ خَوْفاً من افْتِرَاسِهَا لَهَا﴾. (4)

باب 5: وَ تَصْرِيفِ الرِّياحِ وَ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ

اشاره

ص: 782

از آن برایتان وجود ندارد چنان چه بخواهم شما را با این و یا آن (با هر چیزی که بخواهم) نابود می کنم سپس هر آن چه در آسمان است از خورشید تابان- که به وسیله ی آن در روز جهت کسب روزی حرکت می کنید تا ماه نورانی- که شبتان را روشن می کند که در ظلمت شب ببینید را برایتان آفرید و با تاریک شدن هوا و ترک کوشش و تلاش پی درپی که بر بدن هایتان غالب می شود، به استراحت روی می آورید.

بخش 2: و آمد و شد شب و روز؛

1-2- امام عسکری علیه السلام- آمد و شد پی در پی شب و روز که یکدیگر را طرد می کنند و شب و روز برای شما از جمله شگفتی هایی است که پروردگارتان در جهانش از سعادت و شقاوت، عزت و ذلّت، ثروت و فقر، تابستان و زمستان پاییز و بهار فراوانی نعمت و قحطی و ترس و امنیت به وجود آورده است.

بخش 3: و کشتی هایی که در دریا به نفع مردم در حرکتند.

1-3- امام عسکری علیه السلام- وَ الْفُلْكِ الَّتي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النَّاسَ؛ خداوند آن را وسیله ی رفت و آمد شما قرارداد؛ نه شب آرام میگیرد و نه روز؛ و شما را مجبور به تهیه آب و علف برای حرکت آن (کشتی) نمی کند و باد برای حرکت کشتی کافی است و نیاز نیست شما برای حرکت دادن آن به رنج بیفتید و نیروی خود را به کار اندازید؛ چرا که اگر باد از وزیدن به کشتی بایستد، نیروهای شما قادر به راه انداختن کشتی نیست که برای تکمیل مصالح و منافع و رسیدن به نیازهایتان تلاش کنید.

بخش 4: و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده و با آن زمین را پس از مردنش حیات بخشیده و انواع جنبندگان را در آن گسترده ساخته است.

1-4- امام عسکری علیه السلام- و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده را به صورت باران شدید و رگبارهای پشت سرهم و باران ریزه و به یکباره بر شما نفرستاد که در آن صورت شما را غرق و زندگیتان را نابود می کرد و اما آن را پراکنده از بالا فرو فرستاد تا زمین های پست و بلند و تپه ها را فرابگیرد و به سبب آن ،زمین پس از مرگش جان بگیرد؛ خداوند به وسیله ی آن گیاهان، میوه ی درختان و دانه ها را از زمین بیرون می.آورد او هر جنبنده ای را خلق و بر روی زمین قرار داد که بعضی از آن ها برای خوراک و گذران زندگی شما و بعضی از آن ها نیز حیوانات درنده ی شکاری مثل سگ و برای محافظت از شما و چهارپایانتان هستند تا ترس ناشی از گرفته شدن و دریده شدن توسط وحوش را از شما دور کند.

بخش 5: و [همچنین] در وزش بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان قرار گرفته اند.

ص: 783

1-5- العسكري علیه السلام- ﴿وَ تَصْرِيفِ الرِّياحِ الْمُرَبِّيَةِ لِحُبُوبِكُمُ الْمُبَلِّغَةِ لِشِمَارِكُمْ النَّافِيَةِ لركد [لرَّكُودِ] الْهَوَاءِ وَالْأَقْتَارِ عَنْكُمْ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرَ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ يَحْمِلُ أَمْطَارَهَا وَ يَجْرى بإذن اللهِ وَيَصُبُّهَا مِنْ حَيْثُ يُؤْمَرُ ﴾. (1)

2-5- الصّادق علیه السلام- ﴿في الرِّسَالَه المَشهورَةِ بِالإهليلجه: ثُمَّ نَظَرَ الْعَيْنُ إِلَى الْعَظِيمِ مِنَ الْآيَاتِ مِنَ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ﴾ (2)

3-5- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْخُرَاسَانِي خَادِمِ الرِّضَا قَالَ دَخَلَ رَجُلُ مِنَ الزَّنَادِقَةِ عَلَى الرِّضَا علیه السلام قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنِّى لَمَّا نَظَرْتُ إِلَى... إِنْشَاءِ السَّحَابِ وَ تَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَ مَجْری الشَّمْسِ وَالْقَمَرِ وَالنُّجُومِ وَ غَيْرِ ذِلِكَ مِنَ الْآيَاتِ الْعَجِیبَاتِ الْمُبَینَاتِ عَلِمْتُ أَنَّ لِهَذَا مُقَدِّراً وَ مُنْشِئاً﴾. (3)

باب 6: لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

1-6- العسکری علیه السلام- ﴿لَآياتٍ دَلَائِلَ وَاضِحَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ يَتَفَكَّرُونَ بِعُقُولِهِمْ أَنَّ مَنْ هَذِهِ الْعَجَائِبُ مِنْ آثَارِ قُدْرَتِهِ قَادِرُ عَلَى نُصْرَة مُحَمَّد وَ عَلى و آلِهِمَا طِنَا عَلَى مَنْ يَشَاءُ﴾. (4)

2-6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَم فِي حَدِيثِ الزَّنْدِيقَ الَّذِي أَتَى أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَكَانَ مِنْ سُؤال الزَّنْدِيقِ أَنْ قَالَ: فَمَا الدَّلِيلُ عَلَيْهِ؟ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ: وُجُودُ اَلْأَفَاعِیلِ دَلَّتْ عَلَی أَنَّ صَانِعاً صَنَعَهَا أَ لَا تَرَى أَنَّكَ إِذَا نَظَرْتُ إِلَى بِنَاءِ مُشَيَّدِ مَبْنِيَّ عَلِمْتَ أَنَّ لَهُ بَانِيَا وَ إِنْ كُنْتَ لَمْ تَرَ الْبَانِيَ وَ لَمْ تُشَاهِدَه﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّه أَنْدَاداً يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ الله وَ الَّذينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا الله وَلَوْ يَرَى الَّذينَ ظَلَمُوا إذيَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لله جَميعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ﴾. (165)

باب 1: وَ مِنَ النَّاسِ

اشاره

ص: 784

1-5- امام عسکری علیه السلام- و گردش بادها [را به وجود آورد که] دانه های شما را تا مرحله ی تبدیل به میوه ی مفید می پروراند و نیز این گردش هوا برای جلوگیری از ساکن شدن هوا و تهیدست شدن شماست و همچنین ابرهای مهار شده میان آسمان و زمین [را به وجود آورد که] که باران خود را حمل نموده و حرکت کنند تا در جایی که خداوند فرمان دهد باران خود را فرو ریزند.

2-5- امام صادق علیه السلام در رساله ای مشهور به الإهليلجه آمده است:... سپس چشم به نشانه های عظیم خدا مثل ابرهای مهار شده میان آسمان و زمین، چشم گشود نظر کرد.

3-5- امام رضا علیه السلام- محمّدبن عبدالله خراسانی خادم الرّضا علیه السلام نقل کرده است مردی از زندیق ها بر امام رضا علیه السلام وارد شد... امام علیه السلام به او فرمود وقتی می نگرم به... تشکیل ابرها، گردش بادها، حرکت ماه و خورشید و ستارگان و سایر آیات عجیب و متقن الهی به این که این ها همه تقدیر کننده و ایجاد کننده ای دارد، پی می برم.

بخش 6: نشانه هایی است [ از ذات پاک خدا و یگانگی او] برای گروهی که عقل خود را به کار می گیرند.

1-6- امام عسکری علیه السلام- همانا نشانه هایی روشن برای قومی که عاقلند و با عقلشان می اندیشند وجود دارد که این نشانه ها صاحبان عقول را راهنمایی می کند. کسی که این شگفتی ها حاصل از قدرت اوست او می تواند محمّد صلی الله علیه و آله و علی و خاندانشان را بر هرکسی که بخواهد، پیروز گرداند.

2-6- امام صادق علیه السلام- از هشام بن حکم در بیان صحبت زندیقی که نزد امام صادق علیه السلام آمد، نقل شده است: از جمله سؤالات آن فرد کافر که منکر خدا بود این بود که گفت: «چه دلیلی بر وجود او هست؟ حضرت صادق فرمود: این موجودات شگفت انگیز و جهان بیکران گواهند این که صانعی آن ها را پدید آورده است؛ مگر وقتی تو چشمت به یک ساختمان مجلل و آراسته بر می افتد یقین نمی کنی که آن سازنده ای دارد؟ گرچه سازنده می آن ساختمان را مشاهده نکرده و او را ندیده باشی! بعضی از مردم غیر از خداوند همتایانی [برای پرستش] انتخاب می کنند؛ و آن ها را همچون خدا دوست دارند اما کسانی که ایمان آورده اند محبتشان به خدا، شدیدتر است و کسانی که ستم کردند و معبودی غیر خدا برگزیدند هرگاه عذاب الهی را مشاهده کنند، خواهند دانست که تمام قدرت از آن خداست؛ و خداوند، سخت کیفر است. (165)

بخش 1: بعضی از مردم؛

ص: 785

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿هُمْ وَ اللَّهِ يَا جَابِرُ أَئِمَّةُ الظَّلَمَةِ وَأَشْيَاعُهُمْ ﴾. (1)

باب 2: مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ الله أَنداداً

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿ في تفسير الإمام علیه السلام: يَا مُحَمَّد مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَاداً أَعْدَاء يَجْعَلُونَهُمْ لِلَّهِ أَمْثَالًا﴾. (2)

باب 3: يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ الله

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿كَحُبِّ اللَّهِ یُحِبُّونَ تِلْكَ الْأَنْدَادَ مِنَ الْأَصْنَامِ كَحُبِّ اللَّهِ وَ كَحُبِّهِمْ لِلَّهِ﴾. (3)

باب 4: وَالَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لله

1-4- العسكري علیه السلام- ﴿وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُب الله مِنْ هَؤُلَاءِ المُتَّخِذِينَ الْأَنْدَادَ مَعَ اللهِ لِأَنَّ الْمُؤْمِنِينَ يَرَوْنَ الرُّبُوبِيَّةَ لِلَّهِ وَحْدَهُ لَا يُشْرِكُونَ به﴾. (4)

2-4- العسكري علیه السلام- ﴿هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ﴾. (5)

باب 5: وَلَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُوا إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ

1-5- العسكرى علیه السلام- ﴿يَا مُحَمَّد صلی الله علیه و آله لوَلَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُوا بِاتِّخَاذِ الْأَصْنَامِ أَنْدَاداً وَ اتِّخَاذِ الْكُفَّارِ وَ الْفُجَارِ أَمْثَالًا لِمُحَمَّدِ وَ عَلَى إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ حِينَ يَرَوْنَ الْعَذَابَ الْوَاقِعَ بِهِمْ لِكُفْرِهِمْ وَ عِنادِهِمْ﴾. (6)

باب 6: أَنَّ الْقُوَّةَ الله جَميعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ

اشاره

1-6- العسكرى علیه السلام- ﴿لَعَلِمُوا أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ يُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ وَيُكْرِمُ مَنْ يَشَاءُ لَا قُوَّةَ لِلْكُفَّارِ يَمْتَنِعُونَ بِهَا عَنْ عَذَابِهِ وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ وَ لَعَلِمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ لِمَن اتَّخَذَ الْأَنْدَادَ مَعَ الله﴾. (7)

ص: 786

1-1- امام باقر علیه السلام- جابر به خداوند سوگند آن ها همان رهبران ستمگر و پیروانشان می باشند.

بخش 2: غیر از خداوند همتایانی [برای پرستش] انتخاب می کنند.

1-2- امام عسکری علیه السلام- در تفسیر امام آمده است ای محمّد صلی الله علیه و آله کسی که از سر عداوت و دشمنی برای خدا شریکی برگزیند گویا آن ها را همانندی برای خدا قرار داده است.

بخش 3: و آن ها را همچون خدا دوست دارند.

1-3- امام عسکری علیه السلام- ایشان آن بت ها را که همتای خدا قرار دادند مثل خدا و به میزان محبّتشان نسبت به خدا دوست دارند.

بخش 4: اما کسانی که ایمان آورده اند محبّتشان به خدا، شدیدتر است.

1-4- امام عسکری علیه السلام- و کسانی که ایمان آورده اند محبّتشان به خدا، شدیدتر است، (شدیدترین محبت آن ها برای خداست) در مقایسه با کسانی که برای خداوند همتایی قائل شدند. چرا که مؤمنین ربوبیت را فقط مخصوص خداوند می دانند و به او شرک نمی ورزند.

2-4- امام عسکری علیه السلام- آنان، آل محمّد صلی الله علیه و آله هستند.

بخش 5: و کسانی که ستم کردند و معبودی غیر خدا برگزیدند، هرگاه عذاب الهی را مشاهده کنند؛

1-5- امام عسکری علیه السلام- ای محمّد صلی الله علیه و آله! ای کاش ظالمانی که بت ها را همتای خدا و نیز کافران و ستمکاران را همانند محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام قرار دادند [اکنون که گناه می کنند] زمانی را می دیدند که عذاب می شوند و می دیدند که آن عذاب به علت کفر و دشمنیشان بر آن ها واقع می شود.

بخش 6: خواهند دانست که تمام قدرت از آن خداست؛ و خداوند، سخت کیفر است.

1-6- امام عسکری علیه السلام- خواهند دانست که نیرو در اختیار خدا است؛ هر که را بخواهد عذاب می کند و هر که را بخواهد گرامی می دارد کافران قدرت ندارند که جلوی عذاب خدا را بگیرند آن ها خواهند دانست که خداوند کسانی را که برایش شریک می گیرند به سختی کیفر می کند.

ص: 787

قوله تعالى: ﴿إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتَّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بهم الأسبابُ﴾ (166)

باب 1: إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتَّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذَابِ

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿لَوْ رَأَى هَؤُلَاءِ الْكُفَّارُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا الْأَنْدَادَ حِينَ يَتَبَرأَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا الرُّؤسَاءَ مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا الرَّعَايَا وَالْأَتْبَاعَ﴾. (1)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَة نَادَى مُنَادٍ مِنْ يُطْنَانِ الْعَرْشِ أَيْنَ خَلِيفَةُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ فَيَقُومُ دَاوُدُ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله فَيَأْتِي النَّدَاء مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لَسْنَا إِيَّاكَ أَرَدْنَا وَإِنْ كُنْتَ لِلَّهِ تَعَالَى خَلِيفَةً ثُمَّ يُنَادِي ثَانِيَةً أَيْنَ خَلِيفَةُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ؟ فَيَقُومُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَيَأْتِي النَّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ هَذَا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب خَلِيفَةُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ حُجَّتُهُ عَلَى عِبَادِهِ فَمَنْ تَعَلَّقَ بِحَبْلِهِ فِي دَارِ الدُّنْيَا فَلْيَتَعَلَّقْ بِحَبْلِهِ فِى هَذَا الْيَوْمِ يَسْتَضِي بِنُورِهِ وَلْيَتَّبِعْهُ إِلَى الدَّرَجَاتِ الْعُلَى مِنَ الْجَنَّاتِ. قَالَ: فَيَقُومُ النَّاسُ الَّذِينَ قَدْ تَعَلَّقُوا بِحَبْلِهِ فِي الدُّنْيَا فَيَتَّبِعُونَهُ إِلَى الْجَنَّةِ ثُمَّ يَأْتِي النَّدَاءُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ أَلَا مَنِ اثْتَمَّ بِإِمَام فِي دَارِ الدُّنْيَا فَلَيَتَّبِعُهُ إِلَى حَيْثُ يَذْهَبُ ، فَحِينَئِذٍ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتَّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَرَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ وَ قالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً فَتَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَما تَبَرَّؤُا مِنَّا كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللهُ أَعْمَاهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ وَمَا هُمْ بِخارِجِينَ مِنَ النَّارِ﴾. (2)

3-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿تَفْسِيرُ النُّعْمَانِيِّ، بِالْإِسْنَادِ عَنْ أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ... قَالَ رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ فِي مَوْضِعَ آخَرَ أَنَا مَدِينَةُ الْحِكْمَةَ وَ عَلِيُّ بَابُهَا فَمَنْ أَرَادَ الْحِكْمَةَ فَلْيَأْتِهَا مِنْ بَابِهَا وَكُلٌّ هَذَا مَنْصُوصٌ فِي كِتَابِهِ تَعَالَى إِلَّا أَنَّ لَهُ أَهْلَا يَعْلَمُونَ تَأْوِيلَهُ فَمَنْ عَدَلَ مِنْهُمْ إِلَى الَّذِينَ يَنتَحِلُونَ مَا لَيْسَ لَهُمْ وَ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ وَ هُوَ تَأْوِيلُهُ بِلَا بُرْهَانِ وَ لَا دَلِيل وَ لَا هُدًى هَلَكَ وَ أَهْلَكَ وَ خَسِرَتْ صَفْقَتُهُ وَ ضَلَّ سَعْيُهُ يَوْمَ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتَّبِعُوا مِنَ

ص: 788

در آن هنگام پیشوایان [ گمراه کننده] از پیروان خود بیزاری می جویند؛ و عذاب الهی را مشاهده می کنند؛ و دستشان از همه جا کوتاه می شود. (166)

بخش 1: در آن هنگام پیشوایان [ گمراه کننده] از پیروان خود بیزاری می جویند؛ و عذاب الهی را مشاهده می کنند.

1-1- امام عسکری علیه السلام- کاش این کافران می دانستند و بت هایی که شریک خدا دانسته اند تبعیت شده و رئیس تلقی می شدند [در قیامت] از کسانی که به عنوان رعیت و پیرو از آنان پیروی کرده اند، بیزاری می جویند.

2-1- امام صادق علیه السلام- روز قیامت ندادهنده ای از عرش ندا می دهد: «خلیفه ی خداوند در زمینش کجاست؟ داود پیامبر صلی الله علیه و آله بر می خیزد. از جانب خدای عزّوجلّ ندا می رسد: «منظور ما تو نیستی هر چند که خلیفه خداوند بوده ای بار دوّم ندا می رسد خلیفه ی خداوند در زمینش کجاست؟ امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب بر می خیزد از جانب خدای عزّوجلّ ندا می رسد: «ای آفریدگان این علی بن ابی طالب علیه السلام خلیفه ی خدا در زمین او و حجت او بر بندگانش است. هرکه در دنیا به ریسمان ولایت او آویخته باشد امروز نیز به ریسمان او می آویزد تا از نور او روشنی گرفته و به دنبال او به درجات بلند بهشتی راه یابد پس مردمی که در دنیا به ریسمان [ولایت] او آویخته بودند برخاسته و به دنبال آن حضرت به بهشت می روند. سپس از جانب خداوند جل جلاله ندا می رسد هر کس در دنیا به دنبال پیشوایی راه افتاده امروز نیز به دنبال او به هرجا که او را ببرد راه بیفتد این جاست که می فرماید: ﴿الَّذِینَ اتَّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَرَأَوُا الْعَذابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسباب﴾ و در این هنگام پیروان می گویند: «کاش بار دیگر به دنیا برمی گشتیم تا از آن ها (پیشوایان گمراه) بیزاری جوییم؛ آن چنان که آنان امروز از ما بیزاری جستند! [آری]؛ خداوند این چنین اعمال آن ها را به صورت حسرت زایی به آنان نشان می دهد و هرگز از آتش دوزخ خارج نخواهند شد. (بقره/ 167)

3-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- در تفسیر نعمانی با اسنادش از امام علی علیه السلام نقل کرده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «من شهر علم هستم و در جای دیگری فرمود: من شهر حکمت هستم و علی علیه السلام نیز در آن شهر می باشد؛ اکنون هر که طالب حکمت [و یا علم] است باید از آن در وارد شود [و علم و حکمت فرا گیرد]». تمام این مطالبی که ذکر شد در کتاب خدا به آن تصریح شده است و افراد خاص هستند که تأویل آن را می دانند اگر مردم از این افراد که تأویل واقعی آیات قرآن را می دانند عدول کرده به طرف کسانی که ادعای عالم بودن می کنند رفته و در مسائل متشابه که قابلیت برداشت های متفاوت اند به قصد ایجاد فتنه یا دستیابی به تأویل آن از آنان پیروی کنند که [قطعاً] بدون برهان و دلیل است خود و دیگران را به هلاکت می رسانند. آن ها زیان می کنند و از کوشش خود استفاده ای نمی برند در آن (روز قیامت) پیشوایان [گمراه کننده] از پیروان خود،

ص: 789

الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ وَإِنَّمَا هُوَ حَقٌّ وَ بَاطِلُ وَ إِيمَانُ وَ كُفْرُ وَ عِلْمٌ وَ جَهْلُ وَ سَعَادَةُ وَ شِقْوَةُ وَ جَنَّهُ وَ نَارٌ لَنْ یَجْتَمِعَ الْحَقُّ وَ الْبَاطِلُ فِی قَلْبِ امْرِئٍ﴾. (1)

باب 2: وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ

1-2- العسكرى علیه السلام ﴿فَنِيَتْ حِيلَتُهُمْ وَ لَا يَقْدِرُونَ عَلَى النَّجَاةِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ بِشَيْء﴾. (2)

2-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ الْأَرْحَامُ الَّتِي كَانُوا يَتَعَاطَفُونَ بِهَا عَنِ ابْنِ عَبَّاسِ وَ الثَّانِي الْعُهُودِ الَّتِي كَانَتْ بَيْنَهُمْ يَتَوَادُّونَ عَلَيْهَا﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ قالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَما تَبَرَّؤُا مِنَّا كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللهُ أَعْمَاهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَمَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ﴾. (167)

باب 1: وَ قالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّؤُا مِنَّا

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿هُمْ وَاللَّهِ يَا جَابِرُ أَئِمَّةُ الظُّلَمَةِ وَأَشْيَاعُهُمْ﴾. (4)

2-1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ قالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا الْأَنْبَاعُ لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً يَتَمَنَّوْنَ لَوْ كَانَ لَهُمْ كَرَّةً رَجْعَةً إلَى الدُّنْيَا فَتَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ هُنَاكَ كَمَا تَبَرَّؤُا مِنَّا هَاهُنَا﴾. (5)

باب 2: كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللهُ أَعْمالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ

اشاره

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿هُوَ الرَّجُلُ يَدَعْ مَالَهُ لَا يُنْفِقُهُ فِي طَاعَةِ اللَّهِ بُخْلًا ثُمَّ يَمُوتُ فَيَدَعُهُ لِمَنْ يَعْمَلُ فِيهِ بِطَاعَةِ اللَّهِ أَوْ فِي مَعْصِيَةِ اللَّهِ فَإِنْ عَمِلَ بهِ فِي طَاعَةِ اللَّهِ رَآهُ فِي مِيزَان غَيْرِهِ فَرَآهُ حَسْرَةً وَ قَدْ كَانَ الْمَالُ لَهُ وَإِنْ كَانَ عَمِلَ بِهِ فِي مَعْصِيَةِ اللَّهِ قَوَّاهُ بذَلِكَ الْمَالَ حَتَّى عَمِلَ بِهِ فِي مَعْصِيَة اللهِ عَزَّوَجَلَّ﴾. (6)

ص: 790

بیزاری جسته و عذاب الهی را مشاهده می کنند و دستشان از همه جا کوتاه می شود (راه به جایی نمی برند و حیران و سرگردان می مانند). در دنیا حقّ و باطل، ایمان و کفر، علم و جهل، سعادت شقاوت و بهشت و دوزخ به هم آمیخته است و حق و باطل یکجا، در دل هیچ انسانی جمع نمی گردند.

بخش 2: و دستشان از همه جا کوتاه می شود.

1-2- امام عسکری علیه السلام- مکر ایشان نابود است و به هیچ وسیله ای نمی توانند از عذاب خداوند نجات یابند.

2-2- ابن عباس رحمه اله علیه- در معنای وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ احتمالاتی است؛ یک احتمال این است که تمام سبب ها و روابطی که به وسیله ی عواطف و پیوندهای محبت آمیز بینشان بود بریده می گردد و احتمال دیگر از بین رفتن عهودی است که با یکدیگر برقرار کرده و پیمان های دوستی [است] که با یکدیگر بسته بودند. در این هنگام پیروان می گویند کاش بار دیگر به دنیا بر می گشتیم تا از آن ها [پیشوایان گمراه بیزاری جوییم آن چنان که آنان امروز] از ما بیزاری جستند!» [آری] خداوند این چنین اعمال آن ها را به صورتی حسرت آور به آنان نشان می دهد؛ و از آتش دوزخ هرگز خارج نخواهند شد. 167

بخش 1: [در این هنگام] پیروان می گویند «کاش بار دیگر به دنیا برمی گشتیم تا از آن ها پیشوایان گمراه) بیزاری جوییم، آن چنان که آنان [امروز] از ما بیزاری جستند!»

اشاره

1-1- امام باقر علیه السلام- ای جابر! به خدا سوگند آن ها رهبران ستمگر و پیروان آن ها می باشند.

2-1- امام عسکری علیه السلام- کسانی که از دیگر پیروان [ کافر] پیروی کردند، آرزو می کنند ای و کاش برای ما بازگشتی بود و بار دیگر امکان بازگشت به دنیا داشتیم پس ما هم در آن جا از آن ها بیزاری می جستیم؛ همان طور که در این جا آن ها از ما بیزاری جستند.

بخش 2: [آری] خداوند این چنین اعمال آن ها را به صورتی حسرت آور به آنان نشان می دهد.

1-2- امام صادق علیه السلام- این وصف شخصی است که اموال خود را در راه طاعت خداوند- از روی بخل انفاق نمی کند تا این که می میرد و آن را برای وارثانی که در راه طاعت خداوند یا معصیت او آن [مال] را مصرف می کنند بر جای می گذارد پس اگر وارث آن مال را در راه طاعت خداوند مصرف کند آن شخص اموالش را در ترازوی اعمال دیگران می بیند و با حسرت به آن می نگرد. چرا که آن اموال برای او بوده است و اگر وارث آن را در راه معصیت خداوند به کار بندد در واقع این اوست که وارث را با مال خویش تقویت کرده تا به معصیت خداوند بپردازد.

ص: 791

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي مَعْنَى قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللهُ أَعْمالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ قَالَ الرَّجُلُ يَكْسِبُ مَالًا فَيُحْرَمُ أَنْ يَعْمَلَ خَيْراً فَيَمُوتُ فَيَرتُهُ غَيْرُهُ فَيَعْمَلُ عَمَلًا صَالِحاً فَيَرَى الرَّجُلُ مَا كَسَبَ حَسَنَاتِ فِي مِيزَان غَيْرِهِ﴾. (1)

3-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ أَعْظَمَ الْحَسَرَاتِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَسْرَةً رَجُلٍ كَسَبَ مَالًا فِي غَيْرِ طَاعَةِ الله اللَّهِ فَوَرَّثَهُ رَجُلًا فَأَنْفَقَهُ فِي طَاعَةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ فَدَخَلَ بِهِ الْجَنَّةَ وَ دَخَلَ بِهِ الْأَوَّلُ النَّارِ﴾. (2)

4-2- الباقر علیه السلام- ﴿كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ إِذَا عَايَنُوا عِنْدَ الْمَوْتِ مَا أُعِدَّ لَهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَلِيمِ وَ هُمْ أَصْحَابُ الصَّحِيفَةِ الَّتِي كَتَبُوا عَلَى مُخَالَفَة عَلِيٍّ﴾. (3)

5-2- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ كَذِلِكَ كَمَا تَبَراً بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَاهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَ ذَلِكَ أَنَّهُمْ عَمِلُوا فِي الدُّنْيَا لِغَيْرِ اللَّهِ فَيَرَوْنَ أَعْمَالَ غَيْرِهِمْ الَّتِي كَانَتْ لِلَّهِ قَدْ عَظَمَ اللَّهُ ثَوَابَ أَهْلِهَا وَ رَأَوْا أَعْمَالَ أَنْفُسِهِمْ لَا ثَوَابَ لَهَا إِذْ كَانَتْ لِغَيْرِ اللَّهِ أَوْ كَانَتْ عَلَى غَيْرِ الْوَجْهِ الَّذِي أَمَرَ اللَّهُ بِهِ﴾. (4)

6-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى فِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ (قَدِّمُوا الَّذِينَ كَانَ لَا تَقِيَّةَ عَلَيْهِمْ مِنْ أَوْلِيَاءِ مُحَمَّد وَ عَلَى علیه السلام فَيُقَدَّمُونَ فَيَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى انْظُرُوا حَسَنَاتِ عِبَادِي هَؤُلَاءِ النَّصَّابِ الَّذِينَ أَخَذُوا الْأَنْدَادَ مِنْ دُونِ مُحَمَّدِ وَ عَلَى الهِم وَ مِنْ دُون خُلَفَائِهِمْ فَاجْعَلُوهَا لِهَوْلَاءِ الْمُؤْمِنِينَ لِمَا كَانَ مِنَ اغْتِيَالِهِمْ بِهِمْ بِوَقِيعَتِهِمْ فِيهِمْ وَ قَصْدِهِمْ إِلَى أَذَاهُمْ فَيَفْعَلُونَ ذَلِكَ فَتَصِيرُ حَسَنَاتِ النَّوَاصِبَ لِشِيعَتِنَا الَّذِينَ لَمْ تَكُنْ عَلَيْهِمْ تَقِيَّةً ثُمَّ يَقُولُ: انْظُرُوا إِلَى سَيِّئَاتِ شِيعَةِ مُحَمَّدٍ وَعَلَى اللهِ ۖ فَإِنَّ بَقِيَتْ لَهُمْ عَلَى هَؤُلَاءِ النَّصَّابِ بِوَقِيعَتِهِمْ فِيهِمْ زِيَادَات فَاحْمِلُوا عَلَى أُولَئِكَ النُّصَّابِ بِقَدْرِهَا مِنَ الذُّنُوبِ الَّتِي لِهَؤُلَاءِ الشَّيْعَةِ فَيَفْعَلُ ذَلِكَ ثُمَّ يَقُولُ عَزَّوَجَلَّ ائْتُوا بِالشَّيْعَةِ الْمُتَّقِينَ لِخَوْفِ الْأَعْدَاءِ فَافْعَلُوا فِي حَسَنَاتِهِمْ وَ سَيِّئَاتِهِمْ وَ حَسَنَاتِ هَؤُلَاءِ النَّصَابِ وَ سَيِّئَاتِهِمْ مَا فَعَلْتُمْ بِالْأَوَّلِينَ فَيَقُولُ النَّوَاصِبُ يَا رَبَّنَا هَوْلَاءِ كَانُوا مَعَنَا فِي مَشَاهِدِنَا حَاضِرِينَ وَ بأَقَاوِيلِنَا قَائِلِينَ وَلِمَذَاهِبَنَا مُعْتَقِدِينَ فَيُقَالُ: كَلَّا وَاللَّهِ يَا أَيُّهَا النُّصَابُ مَا كَانُوا لِمَذَاهِبكُمْ مُعْتَقِدِينَ بَلْ كَانُوا بِقُلُوبِهِمْ لَكُمْ إِلَى اللَّهِ مُخَالِفِينَ وَ إِنْ كَانُوا بِأَقْوَالِكُمْ قَائِلِينَ وَ بِأَعْمَالِكُمْ عَامِلِينَ لِلتَّقِيَّة مِنْكُمْ مَعَاشِرَ الْكَافِرِينَ قَدِ اعْتَدَدْنَا

ص: 792

2-2- امام صادق علیه السلام- [این آیه در مورد] مردی است که مالی به دست می آورد و از مصرف آن در راه طاعت خداوند محروم می ماند و می میرد و دیگری آن را به ارث می برد و کار خیری با آن انجام می دهد. پس آن مرد آن چه را به دست آورده به صورت کارهای نیکی در نامه ی عمل دیگری می بیند. آن جاست که حسرت می خورد که ای کاش خودم آن مال را در راه خیر مصرف می نمودم.

3-2- امام علی علیه السلام- بزرگترین حسرت در روز ،قیامت نصیب کسی است که مالی را از راه نافرمانی خداوند به دست آورد و وارثان او آن را در راه طاعت خداوند انفاق کنند و به خاطر آن وارد بهشت شوند؛ حال آن که خود او به خاطر آن مال حرام وارد جهنم می گردد.

4-2- امام باقر علیه السلام- كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللهُ أَعْمالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ آن ها زمان مرگ عذاب های دردناکی که برایشان فراهم شده بود را دیدند ایشان اصحاب صحیفه اند که بر مخالفت با [علی علیه السلام پیمان بسته و] صحیفه ای نوشتند.

5-2- امام عسکری علیه السلام- خداوند عزّوجلّ می فرماید همان طور که آن ها از یکدیگر دوری می جویند كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللهُ يُرِيهِمُ اللهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمُ به این صورت که می بینید ثمره ی کار آن ها که برای غیر خداست در پرونده اعمال دیگران که برای خدا کار کرده اند ثواب بسیار زیادی از جانب خدا کسب کرده است. در حالی که برای خودشان ثوابی نداشته چون برای غیر خدا بوده یا مطابق دستور خدا انجام نشده است.

6-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند تعالی در روز قیامت می فرماید: «کسانی که از دوستان و موالیان محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام بودند اما تقیّه نمی کردند را پیش آورید پس آن ها را می آورند. سپس خداوند بلندمرتبه می فرماید به حسنات این بندگان و نواصبی که برای محمّد صلی الله علیه و آله على علیه السلام و دیگر جانشینانشان شریک گرفتند نگاه کنید و آن حسنات را به سبب آزارها و بدگویی هایی که نسبت به مؤمنین روا داشته اند برای مؤمنین قرار دهید پس آن کار را انجام دادند و حسنات نواصب، به پیروان ما که از آن ها تقیّه نکرده بودند. رسید سپس فرمود: «به سیئات پیرو محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام نگاه کنید؛ چنان چه برای آن ها گناهانی بیش از این نیرنگ بازان به خاطر بدگویی از شیعیان باقی است بر آن حیله گران به اندازه ی گناهانی که برای این پیروان بود منتقل کنید. پس چنان کردند پس خداوند عزّوجلّ فرمود: «شیعیانی که از ترس دشمنان خدا تقیّه می کردند را بیاورید و درباره ی حسنات و سیئات آن ها همان را انجام دهید که برای متقدمینی که پیش از این گفتیم انجام دادید پس نواصب می گویند ای پروردگار ما ایشان در آن چه ما دیدیم و گفتیم، کنار ما بودند و با ما هم عقیده اند پس گفته می شود ای نواصب به خدا سوگند! هرگز آن ها با شما هم عقیده نبودند بلکه نزد خداوند با قلب هایشان با شما مخالفت می کردند و ای جماعت کافر اگر ایشان چون شما سخن می گفتند و به مانند شما عمل می کردند، به خاطر تقیّه از شما

ص: 793

لَهُمْ بأَقَاوِيلِهِمْ وَأَفَاعِيلِهِمْ اعْتِدَادَنَا بأقاويل الْمُطِيعِينَ وَ أَفَاعِيلَ الْمُحْسِنِينَ إِذْ كَانُوا بِأَمْرِنَا عَامِلِينَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ فَعِنْدَ ذَلِكَ تَعْظَمُ حَسَرَاتِ النصّابَ إِذْ كَانُوا رَأَوْا حَسَنَاتِهِمْ فِي مَوَازِينِ شِيعَتِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ شَيْنَا وَ رَأَوْا سَيِّئَاتِ شِيعَتِنَا عَلَى ظُهُور مَعَاشِرَ النصّاب فَذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ﴾. (1)

باب 3: وَ مَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿كَانَ عَذَابُهُمْ سَرْمَداً دَائِماً وَ كَانَتْ ذُنُوبُهُمْ كُفْراً لَا تَلْحَقُهُمْ شَفَاعَةُ نَبِيٍّ وَلَا وَصِيُّ وَلَا خَيْر مِنْ خِيَارِ شِيعَتِهِمْ﴾. (2)

2-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَنْصُورِ بْن حَازِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللهِ وَ مَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ قَالَ أَعْدَاء عَلَى علیه السلام هُمُ الْمُخَلَّدُونَ فِي النَّارِ أَبَدَ الْآبِدِينَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِينَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلالاً طَيِّباً وَ لَا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾. (168)

النزول

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿أنها نَزَلَتْ فِي ثَقِيفِ وَ خَزَاعَةَ وَ بَنِي عَامِرِ بْنِ صَعْصَعَةَ وَ بَنِي مُدْلِحٍ لِمَا حَرَّمُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ مِنَ الْحَرْثِ وَالْأَنْعَامِ وَ الْبَحِيرَة وَالسَّائِبَةِ وَالْوَصِيلَة﴾. (4)

باب 1: يا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا بِمَا فِي الْأَرْضِ حَلالاً طَيِّباً

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ مِنْ أَنْوَاعِ ثِمَارِهَا وَأَطْعِمَتِهَا حَلَالًا طَيِّباً لَكُمْ إِذَا أَطَعْتُمْ رَبَّكُمْ فِي تَعْظِيم مَنْ عَظَمَهُ وَالِاسْتِخْفَافَ لِمَنْ أَهَانَهُ وَ صَغَرَهُ﴾. (5)

2-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿الْعِبَادَةُ سَبْعُونَ جُزْءاً أَفْضَلُهَا طَلَبُ الْحَلَال﴾. (6)

ص: 794

بوده است. ما حقیقتاً گفتار و کردارشان را گفتار فرمانبران و کردار احسان کنندگان به حساب می آوریم زیرا مطابق دستور ما عمل کردند رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود پس آن زمان که گروه نواصب، حسنات خود را در موازین شیعیان ما اهل بیت علیه السلام و سیئات آن ها را بر پشت خود می بینند، حسرت بزرگی می خورند و این است سخن خداوند كَذلِكَ يُرِيهِمُ اللهُ أَعْمالَهُمْ حَسراتٍ عَلَيْهِمْ.

بخش 3: و از آتش دوزخ هرگز خارج نخواهند شد.

1-3- امام عسکری علیه السلام- عذاب ایشان همیشگی و دائمی است که گناهشان کفر است و شفاعت هیچ رسول، وصی و نیکوکاری از پیروانشان به آن ها نمی رسد.

2-3- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «تفسیر آیه ی شریفه ی ﴿وَ ما هُمْ بِخارِجِينَ مِنَ النَّارِ چیست»؟ فرمود منظور، دشمنان علی علیه السلام است. آن ها همواره در آتش هستند و در آن جاودان می مانند.

ای مردم! از نعمت های حلال و پاکیزه ای که در زمین است بخورید؛ و از گام های شیطان پیروی نکنید؛ زیرا او دشمن آشکار شماست. (168

سبب نزول

اشاره

1- ابن عباس رحمه الله علیه- این آیه درباره ی ثقیف خزاعه بنی عامر بن صعصعه و بنی مدلج نازل شده است که محصولات کشاورزی ،چهارپا ،بحیرة سائبه و وصیله را بر خود حرام کرده بودند. بحیره شتری که پنج شکم زاییده باشد و «سائبه» شتری که با نذر آزاد می شود و «وصیله»: شتری که اولاد ذكورش قربانی بت می شد

بخش 1: ای مردم! از نعمت های حلال و پاکیزه ای که در زمین است بخورید.

1-1- امام عسکری علیه السلام- ای مردم از آن چه در زمین است- انواع میوها و غذاهای حلال و پاک- بخورید زیرا شما با احترام گذاشتن به کسی که باید او را احترام کرد و سبک شمردن کسی که خدا آن ها را کوچک و خوار شمرده خدا را اطاعت کرده اید.

2-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- عبادت هفتاد جزء دارد که برترینش در پی کسب روزی حلال بودن است.

ص: 795

باب 2: وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ

اشاره

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطَانِ مَا يَخْطُو بِكُمْ إِلَيْهِ وَ يُغْرِيكُمْ بِهِ مِنْ مُخَالَفَةِ مَنْ جَعَلَهُ اللَّهُ رَسُولًا أَفْضَلَ الْمُرْسَلِينَ وَ أَمَرَهُ بِنَصْبٍ مَنْ جَعَلَهُ أَفْضَلَ الْوَصِيِّينَ وَ سَائِرَ مَنْ جَعَلَهُمْ خُلَفَاءَهُ وَ أَوْلِيَاءَهُ﴾. (1)

2-2- صادقين علیهم السلام- ﴿إِنَّ مِنْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ الْخَلْفَ ِبالطَّلَاقِ وَالنُّذُورَ فِي الْمَعَاصِي وَكُلَّ يَمِين بغَيْرِ اللَّهِ تَعَالَى﴾. (2)

3-2- العسكري علیه السلام- ﴿وَ أحَذِّرُكُمُ الْإِصْغَاءَ لِهْتَافِ الشَّيْطَانِ﴾. (3)

4-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ فَقِيلَ أَعْمَالَهُ﴾. (4)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَن بْن أَبي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُل حَلَفَ أَنْ يَنْحَرَ وَلَدَهُ قَالَ: ذَلِكَ مِنْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ﴾. (5)

6-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا حَلَفَ الرَّجُلُ عَلَى شَيْءٍ وَ الَّذِي حَلَفَ عَلَيْهِ إِنْيَانُهُ خَيْرُ مِنْ تَرَكِهِ فَلْيَات الَّذِي هُوَ خَيْرُ وَ لَا كَفَّارَةَ عَلَيْهِ وَإِنَّمَا ذَلِكَ مِنْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ﴾. (6)

7-2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ يَقُولُ عَلَى أَلْفُ بَدَنَة وَ هُوَ مُحْرِمُ بِأَلْفِ حَجَّةً قَالَ الله ذَلِكَ مِنْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ﴾. (7)

8-2- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَّهُ سُئِلَ عَن امْرأَة جَعَلَتْ مَالَهَا هَدْياً وَكُلَ مَمْلُوكِ لَهَا حُراً إِنْ كَلَّمَت أخْتَهَا أَبَداً؟ قَالَ: تُكَلِّمُهَا وَلَيْسَ هَذَا بَشَيْءٍ إِنَّمَا هَذَا وَشِبْهُهُ مِنْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ﴾. (8)

9-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَنْصُور بن حازم قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ أَ مَا سَمِعْتَ بِطَارق؟ إن طارقاً كَانَ نَخَاسًا بِالْمَدِينَةِ فَأَتَى أَبَا جَعْفَر الله فَقَالَ: يَا أَبَا جَعْفَر علیه السلام: إِنِّي هَالِك إِنِّي خَلَفْتَ بالطَّلَاقِ وَالْعَتَاقِ وَالنُّذُور فَقَالَ: يَا طَارِقَ إِنَّ هَذَا مِنْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانَ﴾. (9)

ص: 796

بخش 2: و از گام های شیطان پیروی نکنید.

1-2- امام عسکری علیه السلام- از راه های شیطان که شما را به آن (شیطان) هدایت و تشویق می کند، تبعیت نکنید که همانا مخالفت با کسی است که خدا او را فرستاده ی خود و بلکه برترین فرستاده ی خود قرار داده و او را امر کرد که بهترین جانشین را بعد از خود منصوب کند و پس از او جانشینان و اولیاء دیگر را منصوب کند.

2-2- امام صادق علیه السلام- و امام باقر علیه السلام- از گام ها [و نقشه های شیطان] قسم خوردن برای طلاق دادن نذر کردن برای انجام معصیت و هر قسمی به غیرخداست.

3-2- امام عسکری علیه السلام- و شما را از گوش فرادادن به آواز شیطان برحذر می دارم.

4-2- ابن عباس رحمه الله علیه- از گام های شیطان پیروی نکنید گفته شده منظور از گام های شیطان، کارهای شیطان است.

5-2- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام در مورد مردی پرسیدم که قسم خورده فرزندش را قربانی کند. حضرت فرمود: آن کار از گام های (نقشه های) شیطان است».

6-2- امام صادق علیه السلام- اگر کسی بر چیزی قسم بخورد که آن را ترک کند که انجام آن بهتر از ترکش باشد، باید آن عمل را که خیر است انجام دهد [و در ترک قسمش] کفاره ای بر او نیست و این گونه قسم ها از گام های نقشه های شیطان است. است

7-2- امام صادق علیه السلام- در مورد مردی از امام پرسیده شد که می گفت: بر عهده ی من که هزار شتر قربانی کنم اما به هزار دلیل و قسم انجام آن بر من حرام است. امام علیه السلام فرمود: این حرف از نقشه ها و گام های شیطان است».

8-2- امام باقر علیه السلام- پیرامون حکم درباره ی زنی پرسیده شد که بر خود عهد کرده که اگر با خواهرش سخن گوید، می باید تمام اموالش را قربانی و تمام بندگان و کنیزان خود را آزاد کند. حضرت فرمود: اگر با خواهرش سخن بگوید چیزی بر ذمه اش نمی باشد و این عهد و مانند آن، از گام های شیطان است.

9-2- امام صادق علیه السلام- طارق شخصی بود که در شهر مدینه برده فروشی می کرد، روزی نزد امام باقر علیه السلام آمد و عرض کرد: ای ابا جعفر من در حال نابودی هستم؛ زیرا به طلاق دادن بنده آزاد کردن و نذر، قسم خورده ام حضرت فرمود: «ای طارق این عمل تو از گام های شیطان است».

ص: 797

10-2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ أَنَّ امْرَأَةَ مِنْ آلِ الْمُخْتَارِ حَلَفَتْ عَلَى أُخْتِهَا أَوْ ذَاتِ قَرَابَةِ لَهَا وَ قَالَتِ ادْنِي يَا فُلَانَةُ فَكُلِي مَعِي. فَقَالَتْ: لَا فَحَلَفَتْ وَ جَعَلَتْ عَلَيْهَا الْمَشْيَ إِلَى بَيْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ- وَعِتْقَ مَا تَمْلِكُ وَ أَنْ لَا يُظِلَّهَا وَإِيَّاهَا سَقْفُ بَيْتِ أَبَداً وَ لَا تَأْكُلَ مَعَهَا عَلَى خِوَانِ أَبَداً فَقَالَتِ الْأُخْرَى مِثْلَ ذَلِكَ فَحَمَلَ عُمَرُ بْنُ حَنْظَلَةَ إِلَى أَبي جَعْفَر علیه السلام مَقَالَتَهُمَا فَقَالَ: أَنَا قَاضٍ فِي ذَا قُلْ لَهَا فَلْتَأْكُلْ مَعَهَا وَلْيُظِلَّهَا وَإِيَّاهَا سَقْفُ بَيْتِ وَلَا تَمْشِي وَ لَا تُعْتِقُ وَلْتَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهَا وَلا تَعُدْ إِلَى ذَلِكَ فَإِنَّ هَذَا مِنْ خُطُوَاتِ﴾. (1)

باب 3: إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ

اشاره

1-3- العسكري علیه السلام- ﴿إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ لَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَ يَأْمُرُكُمْ بِمُخَالَفَةِ أَفْضَلُ النَّبِيِّينَ وَ مُعَانَدَة أَشْرَفِ الْوَصِيِّين﴾. (2)

2-3- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا يَتَمَكَّنُ الشَّيْطَانُ بِالْوَسْوَسَة مِنَ الْعَبْدِ إِلَّا وَقَدْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ اسْتَهَانَ بِأَمْرِهِ وَسَكَنَ إِلَى نَهْيِهِ وَ نَسِيَ اطَّلَاعَهُ عَلَى سِرِّهِ فَالْوَسَوَسَةُ مَا يَكُونُ مِنْ خَارِجَ الْبَدَنِ بإِشَارَةِ مَعْرِفَةِ الْعَقْلِ وَ مُجَاوَرَة الطَّبْع وَ أَمَّا إِذَا تَمَكَّنَ فِي الْقَلْب فَذَلِكَ غَيٌّ وَ ضَلَالَةٌ وَكُفْرُ وَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ دَعَا عِبَادَهُ بِاللَّطْفِ دَعْوَةً وَ عَرَفَهُمْ عَدَاوَتَهُ فَقَالَ عَزَّ مِنْ قَائِل إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ مبینٌ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿إِنَّما يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَالْفَحْشَاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى الله ما لا تَعْلَمُونَ﴾. (169)

1- العسكري علیه السلام- ﴿إِنَّمَا يَأْمُرُكُمُ الشَّيْطَانُ بِالسُّوءِ بِسُوءِ الْمَذْهَبِ وَالِاعْتِقَادِ فِي خَيْرِ خَلْقِ اللَّهِ مُحَمَّدِ رَسُولِ اللَّهِ وَ جُحُودِ وَلَايَة أَفْضَلَ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى اللهِ مَا لا تَعْلَمُونَ بِإِمَامَةِ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ فِي الْإِمَامِ حَظًّا وَ مَنْ جَعَلَهُ مِنْ أَرَاذِلِ أَعْدَائِهِ وَ أعظمهم كفراً به﴾. (4)

ص: 798

10-2- امام باقر علیه السلام- زنی از خاندان مختار درباره خواهر یا زنی از بستگان خود قسم خورد و گفت: ای فلانی نزدیک من بیا و با من غذا بخور و آن زن در جواب او گفت: «خیر» زن در برابر او قسم یاد کرد که اگر نزدیک من نیایی و غذا نخوری قسم می خورم که هرگز با تو در زیر یک سقف قرار نگیرم و هرگز با تو بر سر سفره ام ننشینم و نیز قسم یادکرد که پیاده به خانه ی خدا برود و همه ی کنیزان خود را آزاد کند آن زن دیگر همین قسم را خورد. عمر بن حنظله سخن آن دو را نزد امام باقر علیه السلام نقل کرد حضرت فرمود: «من در این ماجرا قضاوت می کنم به آن زن بگو که باید با او غذا بخورد و با او در زیر یک سقف بنشیند و با پای پیاده به سوی بیت الله الحرام نرود و بنده ها و کنیزان خود را آزاد نسازد و تقوای الهی پیشه کند و بار دیگر این گونه عهد نبندد؛ چرا که آن از گامهای شیطان است.

بخش 3: زیرا او دشمن آشکار شماست.

1-3- امام عسکری علیه السلام- إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ شيطان با شما دشمنی کرده و به شما امر می کند تا با بهترین پیامبر صلی الله علیه و آله خدا مخالفت و با بزرگوارترین وصی و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله دشمنی کنید.

2-3- امام صادق علیه السلام- شیطان در راه وسوسه کردن برقرار و پابرجا نمی شود مگر آن که انسان از ذکر پروردگار متعال اعراض کرده فرمان ها و دستورهای الهی را خوار شمرده، بر نواهی و مناهی او تکیه زده و از علم و آگاهی و احاطه خداوند متعال غفلت بورزد؛ و وسوسه در زمینه ی علوم عقلی و معرفتی و علاقه و ارتباط با طبیعت در نیازهای مادی از خارج قلب وارد قلب می شود و چون جنبه طبیعت و شهوات مادی بر جنبه ی عقل غالب شده و توجه و معرفت عقل رخت بربست وسوسه چنان محکم و برقرار میگردد که به مرحله ی کفر و ضلالت منتهی می شود. و خداوند متعال به لطف و مهربانی بندگان خود را به سوی خویش دعوت فرموده و دشمنی و عداوت شیطان را به آنان معرفی نموده است؛ می فرماید همانا شیطان برای شما دشمنی آشکار است.

او شما را فقط به بدی و کار زشت فرمان می دهد؛ [و نیز دستور می دهد] آن چه را که نمی دانید به خدا نسبت دهید. (169)

1- امام عسکری علیه السلام- شیطان شما را به بدی ها به روش بد به نظر و فکر بدداشتن نسبت به بهترین خلق خدا، محمّد صلی الله علیه و آله رسول خدا صلی الله علیه و آله و به انکار ولایت برترین اولیاء خدا پس از محمّد صلی الله علیه و آله رسول او فرمان می دهد و امر می کند که آن چه را نمی دانید به خدا نسبت دهید و به امامت کسی که خداوند بهره ای از آن برایش قرار نداده و او را از پست ترین دشمنان و بزرگترین انکار کنندگان امامت قرار داده [قائل شوید].

ص: 799

ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿السَّوْءُ مَا لَا حَدَّ فِيهِ وَالْفَحْشَاءُ مَا فِيهِ حَدٌ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَإِذا قيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنا أَ وَلَوْ كانَ آبَاؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لَا يَهْتَدُونَ﴾. (170)

باب 1: وَ إِذا قيلَ لَهُمُ

1-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿دَعَى النَّبِيُّ الْيَهُودَ إِلَى الْإِسْلَامِ فَقَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا فَهُمْ كَانُوا أَعْلَمَ مِنَّا فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ﴾. (2)

2-1-العسكرى علیه السلام- ﴿وَصَفَ اللَّهُ هَؤُلَاءِ الْمُتَّبِعِينَ لِخُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ﴾. (3)

باب 2: اتَّبِعُوا مَا أَنزَلَ الله

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنْزَلَ فِي كِتَابِهِ مِنْ وَصْفِ مُحَمَّدِ وَ حِلْيَة على علیه السلام وَ وَصْفِ فَضَائِلِهِ وَ ذِكْر مَنَاقِبهِ و إِلَى اَلرَّسُولِ، وَ تَعَالَوْا إِلَی اَلرَّسُولِ لِتَقْبَلُوا مِنْهُ مَا یَأْمُرُکُمْ بِهِ﴾. (4)

باب 3: قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَيْنا عَلَيْهِ آباءَنا

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا مِنَ الدِّينِ وَ الْمَذْهَبِ فَاقْتَدُوا بِدِينِ آبَائِهِمْ فِي مُخَالَفَة رَسُول اللهِ وَ مُنَابَدَة عَلَى الوَلِى اللَّهِ﴾. (5)

باب 4: أَ وَلَوْ كانَ آبَاؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ

اشاره

1-4- الكاظم علیه السلام- ﴿ذَمَّ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ فَقَالَ وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَ وَ لَوْ كانَ آبَاؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ﴾. (6)

2-4- العسكري علیه السلام- ﴿لا يَهْتَدُونَ إِلَى شَيْءٍ مِنَ الصَّوَاب﴾. (7)

ص: 800

2- ابن عباس علیه السلام- منظور از سُوء گناهی است که حدّی ندارد (تعزیر و حد شرعی ندارد) و منظور از فحشاء گناهی است که حد [شرعی] دارد.

و هنگامی که به آن ها گفته شود: «از آن چه خدا نازل کرده است، پیروی کنید». می گویند: «نه ما از آن چه پدران خود را بر آن یافتیم پیروی می نماییم». آیا اگر پدران آن ها چیزی نمی فهمیدند و هدایت نمی یافتند باز هم باید از آن ها پیروی کنند]؟! (170)

بخش 1: و هنگامی که به آن ها گفته شود.

اشاره

1-1- ابن عباس رحمه الله علیه- پیامبر صلی الله علیه و آله یهود را به دین اسلام دعوت کرد آن ها گفتند: «آیا ما از چیزی پیروی کنیم که پدرانمان را با وجود علم بیشترشان نسبت به ما بر آن نیافتیم»؟ پس این آیه نازل شد.

2-1- امام عسکری علیه السلام- ای خداوند مشخصات پیروان شیطان را در این آیه بیان کرده است.

بخش 2: از آن چه خدا نازل کرده است، پیروی کنید.

1-2- امام عسکری علیه السلام- وقتی به آن ها (یهودیان) می گویی به آن چه خداوند در کتاب خود از صفات حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و آراستگی علی علیه السلام و فضائل و مناقب او بیان نمود توجه کنید و به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله روی آورید و آن چه به شما امر می آن چه به شما امر می کند را بپذیرید.

بخش 3: می گویند «نه ما از آن چه پدران خود را بر آن یافتیم پیروی می نماییم».

1-3- امام عسکری علیه السلام- می گویند روشی که پدرانمان را بر آن یافتیم ما را کفایت می کند. پس پیرو دین و مذهب پدران ،خویش در مخالفت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و دشمنی با علی علیه السلام ولی خداوند شدند.

بخش 4: آیا اگر پدران آن ها چیزی نمی فهمیدند و هدایت نمی یافتند باز هم باید از آن ها پیروی کنند]؟!

1-4- امام کاظم علیه السلام- خداوند در این آیه نادانان را سرزنش نموده و فرموده است: ﴿ وَ إِذا قيل لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَيْنا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَ وَلَوْ كانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلا يَهْتَدُونَ﴾.

2-4- امام عسکری علیه السلام- راهی به سوی کار صحیح نمی یابند.

ص: 801

قوله تعالى: ﴿وَ مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِما لا يَسْمَعُ إِلا دعاء و نداءً صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ﴾ (171)

باب 1: وَمَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي عِبَادَتِهِمْ لِلأَصْنَامِ وَاتِّخَاذِهِمُ الْأَنْدَادَ مِنْ دُونِ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ عَلى علیه السلام﴾. (1)

2-1- السجّاد علیه السلام- ﴿هَذَا فِي عُبَّادِ الْأَصْنَامِ وَ فِي النصابِ لِأَهْلِ بَيْتِ مُحَمَّدٍ نَبِيِّ اللَّهِ وَعْتَاة مردتِهِمْ سَوْفَ يُصرُونَهُمْ إِلَى الهاوية﴾. (2)

باب 2: كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِما لَا يَسْمَعُ إِلَّا دُعاءَ وَنِدَاءً

1-2- العسكرى علیه السلام ﴿يَنْعِقُ بِما لا يَسْمَعُ يُصَوِّتُ بِمَا لَا يَسْمَعُ إِلَّا دُعاءٌ وَنِدَاءً لَا يَفْهَمُ مَا يُرَادُ مِنْهُ فَيُغِيثَ الْمُسْتَغِيثُ وَ يُعِينَ مَنِ اسْتَعَانَهُ﴾. (3)

2-2- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنَّ الْبَهَائِمَ إِذَا زَجَرَهَا صَاحِبُهَا فَإِنَّهَا تَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا تَدْرِي مَا يُرِيدُ وَكَذَلِكَ الْكُفَّارُ إِذَا قَرَأتَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنَ وَ عَرَضْتَ عَلَيْهِمُ الْإِيمَانَ لَا يَعْلَمُونَ مِثْلَ الْبَهَائِمِ﴾. (4)

3-2- الباقر علیه السلام- ﴿مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي دُعَائِكَ إِيَّاهُمْ أَى مَثَلُ الدَّاعِي لَهُمْ إِلَى الْإِيمَانِ كَمَثَلِ النَّاعِقِ فِي دُعَائِهِ الْمَنْعُوقِ بِهِ مِنَ الْبَهَائِمِ الَّتِى لَا تَفْهَمُ وَ إِنَّمَا تَسْمَعُ الصَّوْتَ فَكَمَا أَنَّ الْأَنْعَامَ لَا يَحْضُلُ لَهُمْ مِنْ دُعَاءِ الدَّاعِى إِلَّا السَّمَاعُ دُونَ تَفَهُمِ الْمَعْنَى فَكَذَلِكَ الْكُفَّارُ لَا يَحْصُلُ لَهُمْ مِنْ دُعَائِكَ إِيَّاهُمْ إِلَى الْإِيمَانِ إِلَّا السَّمَاعُ دُونَ تَفَهُم الْمَعْنَى لِأَنَّهُمْ يُعْرِضُونَ عَنْ قَبُولِ قَوْلِكَ وَ ينصرفُونَ عَنْ تَأملِهِ فَيَكُونُونَ بمَنْزِلَة مَنْ لَمْ يَعْقِلُهُ وَلَمْ يَنْهَمْهُ﴾. (5)

باب 3: صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ

اشاره

ص: 802

مثل [تو در دعوت] کسانی که کافر شدند، بسان کسی است که حیوانات را [برای نجات از خطر،] صدا می زند؛ ولی آن ها چیزی جز سر و صدا نمی شنوند؛ [کافران] کر و لال و کورند؛ از این رو چیزی نمی فهمند. (171)

بخش 1: مثل تو در دعوت کسانی که کافر شدند؛

اشاره

1-1- امام عسکری علیه السلام مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا [در مورد کسانی است که] بت ها را پرستش و عبادت کردند و همتایی غیر از محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام گرفتند.

2-1- امام سجّاد علیه السلام- این آیه درباره ی بت پرستان و دشمنان اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و گردنکشان و مرتدان از آن ها می باشد که به زودی آن ها را به جهنم خواهند برد.

بخش 2: بسان کسی است که حیوانات را [برای نجات از خطر صدا می زند؛ ولی آن ها چیزی جز سر و صدا نمی شنوند.

1-2- امام عسکری علیه السلام- همانند کسی است که حیوانات را [برای نجات از خطر،] صدا می زند؛ ولی آن ها چیزی جز سروصدا نمی شنوند تا اگر آن صدا او را به کمک می طلبد به داد کسی رسیده یا به او کمک کند.

2-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- و همان طور که وقتی صاحب چهارپایان آن ها را صدا می زند، حیوانات صدایی می شنوند اما نمی فهمند منظور چیست کفّار نیز زمانی که قرآن بر آن ها خوانده می شود و ایمان بر آن ها عرضه شود مانند چهارپایان نمی فهمند.

3-2- امام باقر علیه السلام- مثل کافرانی که تو آن ها را برای ایمان آوردن می خوانی، همچون مَثَل فریاد زننده ای است که چهارپایان را که نمی فهمند می خواند. کفّار [نیز] صدا را می شنوند؛ همان طور که چهارپایان از فریاد فریاد زننده تنها صداهایی را بدون درک مفهوم می شنوند. کفّار از این که تو آن ها را به سوی ایمان دعوت می کنی تنها صداهایی را می شنوند؛ بدون آن که معنایش را درک کنند زیرا آن ها از پذیرفتن سخن تو اعراض کرده و از تأمل در آن روی برمی گردانند. پس ایشان به منزله ی کسی هستند که درباره ی آن حقیقت تفکر نکرده و آن را درک نمی کند.

بخش 3: [کافران] کر و لال و کورند از این رو چیزی نمی فهمند.

ص: 803

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ عَنِ الْهُدَى فِي اتَّبَاعِهِمُ الْأَنْدَادَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْأَصْدَادَ لِأَوْلِيَاءِ اللَّهِ الَّذِينَ سَمَّوْهُمْ بِأَسْمَاءِ خِيَارِ خَلَائِقِ اللَّهِ وَلَقَبُوهُمْ بِأَلْقَابِ أَفَاضِلِ الْأَئِمَّةِ الَّذِينَ نَصَبَهُمُ اللَّهُ لِإِقَامَة دِينِ الله﴾. (1)

2-3- الصّادق علیه السلام- ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ وَكَفُوا أَلْسِنَتَكُمْ إِنَّا مِنْ خَيْر وَإِيَّاكُمْ أَنْ تُذْلِقُوا أَلْسِنَتَكُمْ بِقَوْلِ الزُورِ وَ الْبُهْتَانِ وَالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ فَإِنَّكُمْ إِنْ كَفَفْتُمْ أَلْسِنَتَكُمْ عَمَّا يَكْرَهُهُ اللَّهُ مِمَّا نَهَاكُمْ عَنْهُ كَانَ خَيْراً لَكُمْ عِنْدَ رَبِّكُمْ مِنْ أَنْ تُذلِقُوا السنتَكُمْ بِهِ فَإِنَّ خَلْقَ اللسان فِيمَا يَكْرَهُهُ اللَّهُ وَ فِيمَا يَنْهَى عَنْهُ مَرْدَاةُ لِلْعَبْدِ عِنْدَ اللَّهِ وَ مَقْتُ مِنَ اللَّهِ وَ صَمَمٌ وَ بُكُمُ وَ عَمّى يُورثُهُ اللَّهُ إِيَّاهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَتَصِيرُوا كَمَا قَالَ اللهُ صُمٌّ بُكْمٌ عُميٌ﴾. (2)

باب 4: فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ أَمْرَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ﴾. (3)

2-4- الصّادق علیه السلام- ﴿فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ يَعْنِي لَا يَنْطِقُونَ وَلَا يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا الله إِنْ كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾. (172)

باب 1: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا

1-1- العسكري علیه السلام- ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا بِتَوْحِيدِ اللَّهِ وَ نُبُوَّةَ مُحَمَّدِ رَسُولِ اللَّهِ وَ بِإِمَامَة على علیه السلام ولي الله﴾. (5)

باب: كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ

اشاره

1-2- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿أن الربيع بن زياد الحارثي قال: يا أمير المؤمنين علیه السلام أَلاَ أَشْکُو إِلَیْکَ عَاصِمَ بْنَ زِیَادٍ أَخِی؟ قَالَ: مَا لَهُ؟ قَالَ: لَبِسَ الْعَبَاءَ وَ تَرَكَ الْمُلَاءَ وَ غَمَّ أَهْلَهُ وَ حَزَنَ وَلْدَهُ فَقَالَ الله:

ص: 804

1-3- امام عسکری علیه السلام- آن ها کر و لال و کورند و راه هدایت را نمی بینند [و به این سبب] از شریکانی غیر از خداوند و دشمنان خدا تبعیت می کنند آن ها به ناحق رهبران خود را به نام و القاب بهترین مخلوقات خدا و با فضیلت ترین امامان- که خدا خود آن ها را برای برپاداشتن دین منصوب کرده می خوانند.

2-3- امام صادق علیه السلام- تقوای الهی را رعایت کنید! زبان خود را جز در کار نیک نگهدارید مبادا به حرف زور و تهمت و گناه و ستم لب بگشائید! اگر شما زبان را از منهیات الهی نگهدارید این کار در نزد پروردگار از این که در این گونه موارد سخن برانید برای خودتان بهتر است زیرا زبان گشودن به چیزهایی که خدا نهی کرده و ناپسند می،دارد موجب هلاک بنده و برانگیخته شدن خشم خداست و [خداوند] او را در قیامت کر لال و کور می نماید و او وارث این صفات می شود، به این صورت که خداوند در این آیه فرموده در می آید صُمٌّ بُكْمٌ

بخش 4: از این رو چیزی نمی فهمند.

1-4- امام عسکری علیه السلام- فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ یعنی آن ها فرمان خداوند عزّوجلّ را نمی فهمند.

2-4- امام صادق علیه السلام- فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ یعنی آن کفار در آخرت حرف نمی زنند و به آن ها اجازه ی عذر خواهی داده نمی شود.

ای کسانی که ایمان آورده اید از روزی های پاکیزه ای که به شما داده ایم بخورید و شکر خدا را به جا آورید؛ اگر او را پرستش می کنید (172)

بخش 1: ای کسانی که ایمان آورده اید!

اشاره

1-1- امام عسکری علیه السلام- ای کسانی که به یکتایی خدا و نبوت رسول خدا صلی الله علیه و آله و امامت على علیه السلام ایمان آورده اید.

بخش 2: از روزی های پاکیزه ای که به شما داده ایم، بخورید.

1-2- امام علی علیه السلام- ربیع بن زیاد حارثی عرض کرد: ای امیرالمؤمنین علیه السلام شکایت برادرم عاصم بن زیاد را به تو می نمایم امام علیه السلام فرمود او را چه شده است؟ عرض کرد: «لباس درشت بر تن کرده و جامه های نرم را بیرون آورده زاهد و دنیا (گریز و زن و فرزندانش) را در غم و اندوه گذاشته است». علی فرمود تا عاصم را حاضر کنند. هنگامی که نزد آن جناب رسید،

ص: 805

ادْعُوا لِى عَاصِماً. فَلَمَّا أَتَاهُ عَبَسَ فِي وَجْهِهِ وَ قَالَ: وَيْحَكَ يَا عَاصِمٍ أَ تَرَى اللَّهَ أَبَاحَ لَكَ اللَّذَاتِ وَهُوَ يَكْرَهُ مَا أَخَذْتَ مِنْهَا لَأَنْتَ أَهْوَنُ عَلَى اللَّهِ مِنْ ذَلِكَ... إِنَّ اللَّهَ خَاطَبَ الْمُؤْمِنِينَ بِمَا خَاطَبَ بِهِ الْمُرْسَلِينَ فَقَالَ: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ﴾. (1)

باب 3: وَاشْكُرُوا الله

1-3- العسكرى علیه السلام- وَاشْكُرُوا اللَّهِ عَلَى مَا رَزَقَكُمْ مِنْهَا بِالْمُقَامِ عَلَى وَلَايَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلَى القِيهِ لِيَقِيكُمُ اللَّهُ بِذَلِكَ شُرُورَ الشَّيَاطِينِ الْمَرَدَةِ عَلَى رَبِّهِمَا عَزَّوَجَلَّ فَإِنَّكُمْ كُلَّمَا جَدَدْتُمْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ ولَايَةَ مُحَمَّدِ وَ عَلَى الله تُجَدِّدُ عَلَى مَرَدَةِ الشَّيَاطِينِ لَعَائِنُ اللَّهِ﴾. (2)

باب 4: إِنْ كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿إِنْ كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ فَاشْكُرُوا نِعَمَهُ بِطَاعَةِ مَنْ يَأْمُرُكُمْ بِطَاعَتِهِ مِنْ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ عَلَى وَخُلَفَائِهما الطّيبين﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿إِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ اللَّيتَةَ وَالدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزيرِ وَ ما أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ الله فَمَنِ اضْطُرَ غَيْرَ باغ وَ لا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (173)

باب 1: إِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ

اشاره

1-1- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا مَا فِي الْقُرْآن تَأْوِيلُهُ فِي تَنْزِيلِهِ فَهُوَ كُلُّ آيَةٍ مُحْكَمَة نَزَلَتْ فِي تَحْرِيمِ شَيْءٍ مِنَ الْأُمُورِ الْمُتَعَارَفَةِ الَّتِي كَانَتْ فِي أَيَّامِ الْعَرَبِ تَأْوِيلُهَا فِي تَنْزِيلَهَا فَلَيْسَ يُحْتَاجُ فِيهَا إِلَى تَفْسِيرِ أَكْثَرَ مِنْ تَأْوِيلِهَا وَ ذَلِكَ مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَى... إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِيرِ﴾. (4)

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ عُذَافِر عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ قَالَ: قُلْتُ لَهُ لِمَ حَرَّمَ اللَّهُ الْخَمْرَ وَ الْمَيْنَةَ وَالدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ؟ فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يُحَرِّمْ ذَلِكَ عَلَى عِبَادِهِ وَ

ص: 806

علی علیه السلام- در مقابل او چهره در هم کشیده و فرمود ای عاصم خیال می کنی که خداوند لذت ها را برایت مباح کرده ولی تو از استفاده ی آن ها کراهت داری؟ [حکم] تو در برابر خدا پست و پایین

است... خدا مؤمنین را همچون پیامبر صلی الله علیه و آله ان خطاب قرار داده و فرموده است: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ﴾.

بخش 3: و شکر خدا را به جا آورید.

1-3- امام عسکری علیه السلام- بر این نعمت ها به پایداری بر ولایت و دوستی محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام قلب سپاسگزاری کنید تا بدین وسیله خدا شما را از شر شیاطین طغیانگر نگه دارد. پایداری در ولایت محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام، شکر این نعمت هاست خدای محمّد صلی الله علیه و آله و علی ای بر خود واجب کرده هر زمان که شما ولایت محمّد صلی الله علیه و آله له و علی علیه السلام را بر خود تجدید کنید لعنت خدا بر شیطان های متمرد تجدید شود که موجب دوری شر آن ها از شما می شود.

بخش 4: اگر او را پرستش می کنید

1-4- امام عسكرى علیه السلام- إِن كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ پس با اطاعت از محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و جانشینان پاک آن ها که خداوند دستور اطاعتشان را به شما داده است نعمت هایش را شکر کنید. خداوند تنها خوردن گوشت مردار خون گوشت خوک و حیوانی که نام غیر خدا به هنگام [ذبح] بر آن گفته شود حرام کرده است ولی آن کس که ناچار شود، در صورتی که ستمکار و متجاوز نباشد گناهی بر او نیست؛ زیرا خداوند آمرزنده ی مهربان است. (173)

بخش 1: خداوند تنها [خوردن گوشت]... حرام کرده است.

1-1- امام علی علیه السلام- آیاتی از قرآن که تأویل و تنزیلشان یکی است همان آیات محکمی هستند که درباره حرام بودن چیز معروفی که در زمان عرب بوده و همگان آن را می شناختند نازل شده است. تأویل و تنزیل آن ها یکی است و نیازی به تفسیر و شرح بیش از تأویل ندارد؛ مانند قول خداوند متعال:... ﴿إِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيِّتَةَ وَ الدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِيرِ﴾

2-1- امام باقر علیه السلام- محمّد بن عُذافر از پدرش از امام باقر علیه السلام نقل کرده است: به امام علیه السلام عرض کردم چرا خداوند عزّوجلّ شراب مردار خون و گوشت خوک را حرام فرموده است؟ حضرت فرمود: خداوند تبارک و تعالی این اشیاء را بر بندگان حرام و غیر آن ها را حلال قرار نداد تا ایشان را به آن چه حلال کرده راغب و از آن چه حرام فرموده بیمیل نموده باشد؛ بلکه پس از آفرینش

ص: 807

أحَلَّ لَهُمْ مَا وَرَاءَ ذَلِكَ مِنْ رَغْبَة فِيمَا أَحَلَّ لَهُمْ وَ لَا زَهْدِ فِيمَا حَرَّمَهُ عَلَيْهِمْ وَلَكِنَّهُ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ الْخَلْقَ فَعَلِمَ مَا تَقُومُ بهِ أَبْدَانَهُمْ وَ مَا يُصْلِحُهُمْ فَأَحَلَّهُ لَهُمْ وَأَبَاحَهُ لَهُمْ وَعَلِمَ مَا يَضُرُّهُمْ فَنَهَاهُمْ عَنْهُ ثُمَّ أَحَلَّهُ لِلْمُضْطَرَ فِي الْوَقْتِ الَّذِي لَا يَقُومُ بَدَتُهُ إِلَّا بِهِ فَأَمَرَهُ أَنْ يَنَالَ مِنْهُ بِقَدْرِ الْبُلْغَة لَا غَيْر ذَلِكَ﴾. (1)

1-3- العسكرى علیه السلام- ﴿ أَنْ تَأْکُلُوهُ﴾. (2)

باب 2: الميتة

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿ميِّتَةَ الَّتِي مَاتَتْ حَتْفَ أَنْفِهَا بلَا ذَبَاحَة مِنْ حَيْثُ أَذِنَ اللَّهُ فِيهَا﴾. (3)

2-2- الرّضا علیه السلام- ﴿حُرِّمَتِ المَيْتَةُ لِمَا فِيهَا مِنْ فَسَادِ الْأَبْدَانِ وَالْآفة﴾. (4)

3-2- الباقر علیه السلام- ﴿أما الميْتَهُ فَإِنَّهُ لَمْ يَنَلْ أَحَدُ مِنْهَا إِلَّا ضَعَفَ بَدَنُهُ وَ أُوهِنَتْ قُوَّتُهُ وَ انْقَطَعَ نَسْلُهُ وَلَا يَمُوتُ اكِلُ الْمَيْتَةِ إِلَّا فَجْأَة﴾. (5)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عشرة أشيَاء مِنَ الْمَيْتَةِ ذَكِيَّةُ الْعَظمُ والشَّعْرُ وَ الصُّوفُ وَالرِّيسُ وَالْقَرْنُ وَ الْحَافِرُ وَالْبَيْضُ وَالْإِنْفَحَةُ وَاللَّبَنُ وَالسِّن﴾. (6)

باب 3: الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ

اشاره

1-3- الرّضا علیه السلام- ﴿حَرَّمَ اللهُ تَعَالَى الدَّمَ كَتَحْرِيمِ الْمَيْتَةِ لِمَا فِيهِ مِنْ فَسَادِ الْأَبْدَانِ وَلِأَنَّهُ يُورث الْمَاءَ الْأَصْفَرَ وَ يُبْخِرُ الْفَمَ وَ يُنَتّنُ الرِّيحَ وَيُسِي الْخُلُقَ وَ يُورث الْقَسْوَةَ لِلْقَلْبِ وَقِلَةَ الرَّافَة وَ الرَّحْمَةِ حَتَّى لَا يُؤْمَنَ أَنْ يَقْتُلَ وَلَدَهُ وَ وَالِدَهُ وَ صَاحِبَهُ وَ حَرَّمَ الْخِنْزِيرَ لِأَنَّهُ مُشَوَّهُ جَعَلَهُ اللَّهُ عِظَةً لِلْخَلْقِ وَ عِبْرَةً وَ تَخْويفاً و دَلِيلًا عَلَى مَا مُسْحَ عَلَى خِلْقَتِهِ وَصُورَتِهِ وَ جَعَلَ فِيهِ شِبْهَا مِنَ الْإِنْسَانِ لِيَدلَّ عَلَى أَنَّهُ مِنَ الْخَلْقِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِم﴾. (7)

ص: 808

مخلوقات، آن چه که بدن ایشان به آن قائم و در راستای مصلحت و خیر آن هاست را می دانسته است. پس آن ها را بر ایشان مباح و حلال کرده است و آن چه به ضرر بدن آن هاست را نیز می دانسته لذا آن ها را حرام و بندگان را از [استفاده ی] آن اشیاء نهی کرده است. سپس برای فرد دچار اضطرار که بدنش جز به خوردن این اشیاء حرام قوام حیات نمی گیرد، به مقداری که حاجتش برطرف و مشکلش حل شود- نه بیش از این مقدار حلال کرده و اجازه داده که از آن استفاده کند.

3-1- امام عسکری علیه السلام- حرام است که [آن ها را] بخورید.

بخش 2: مردار؛

1-2- امام عسکری علیه السلام- به مرداری که خود بدون ذبح شرعی و به صورت طبیعی جان داده، «میته» می گویند.

2-2- امام رضا علیه السلام- مردار به خاطر آفت ها و چیزهایی که باعث فساد بدن می گردد، حرام شد.

3-2- امام باقر علیه السلام- از خوردن مردار چیزی (نفعی) به احدی نمی رسد مگر این که بدنش ضعیف تر شده توانش کاسته و نسلش منقطع می شود و کسی که مردار می خورد به مرگ ناگهانی می میرد.

4-2- امام صادق علیه السلام- ده چیز از مردار پاک است استخوان، مو، پشم، پر، شاخ، سم، تخم، شیردان، شیر و دندان.

بخش 3: خون و گوشت خوک؛

1-3- امام رضا علیه السلام خداوند خون را همانند مردار حرام کرد؛ چرا که در آن موجبات تباهی بدن ها فراهم است؛ باعث تولید صفرا می شود؛ دهان و بوی بدن را بدبو و خلق وخوی را زشت می.کند همچنین قساوت قلب کاهش رأفت و مهربانی را نیز به همراه می آورد تا جایی که فرزند و والدین و همسر فردی که مردار می خورد از خطر کشته شدن توسط او در امان نمی باشند. و خوک را حرام کرد زیرا حیوان مشوه» است یعنی زشت صورت و زشت سیرت است و از آن جایی که انسان های گناهکار گاهی به شکل او مسخ شده اند «مشوه» نامیده شده است و آن را پندی برای بندگان و مایه ی عبرت و ترس گرداند. همچنین خداوند آن را نمونه و نشانه ای از موجودی قرار داد که در خلقت و صورت مسخ شده و او را شبیه انسان گرداند تا این شباهت نشان دهد که او از جمله خلایقی است که مورد غضب الهی قرار گرفته است.

ص: 809

3-2- الباقر علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا الدَّمُ فَإِنَّهُ يُورَثُ أَكْلُهُ الْمَاءَ الْأَصْفَرَ وَ يُورِثُ الْكَلَبَ وَ قَسَاوَةَ الْقَلْبِ وَ قِلَةَ الرَّافَة وَالرَّحْمَة ثُمَّ لَا يُؤْمَنُ عَلَى حَمِيمِهِ وَ لَا يُؤْمَنُ عَلَى مَنْ صَحِبَهُ وَأَمَّا لَحْمُ الْخِنْزِيرِ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَسَحَ قَوْماً فِي صُوَرَ شَتَّى مِثْلِ الْخِنْزِيرِ وَالْقِرْدِ وَالدُّبِّ ثُمَّ نَهَى عَنْ أَكْلِ الْمَثْلَة لِكَيْلَا يُنْتَفَعَ بِهَا وَلَا يُسْتَخَفَّ بِعْقُويَتِها﴾. (1)

باب: وَما أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ الله

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿ما ذكرَ اسْمُ غَيْرِ اللَّهِ عَلَيْهِ مِنَ الدَّبَائِحِ وَهِيَ الَّتِي يَتَقَرَبُ بِهَا الْكُفَّارُ بأسَامِي أَنْدَادِهِمُ اَلَّتِی اِتَّخَذُوهَا مِنْ دُونِ اَللَّهِ﴾. (2)

2-4- الجواد علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْد العظيم حسنى: سَأَلْتُهُ عَمَّا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ. قَالَ: مَا ذُبِحَ لِصَنَمٍ أَوْ وَثَن أَوْ شَجَر﴾. (3)

3-4- الرّضا علیه السلام- ﴿حَرَّمَ مَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهُ لِلَّذِي أَوْجَبَ عَلَى خَلْقِهِ مِنَ الْإِقْرَارِ بِهِ وَذِكْرِ اسْمِهِ عَلَى الذَّبَائِحِ الْمُحَلَّلَةِ وَ لِئَلَّا يُسَاوَى بَيْنَ مَا تَقُرِّبَ بِهِ إِلَيْهِ وَ بَيْنَ مَا جُعِلَ عِبَادَةٌ لِلشَّيَاطِينِ وَالْأَوْثَانِ لِأَنَّ فِي تَسْمِيَةِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الْإِقْرَارَ بِرَبُوبِيَّتِهِ وَ تَوْحِيدِهِ وَ مَا فِي الْإِهْلَالَ لِغَيْرِ اللَّهِ مِنَ الشِّرْكِ بِهِ وَ التَّقَرُّبِ بِهِ إِلَى غَيْرِهِ لِيَكُونَ ذِكْرُ اللَّهِ وَ تَسْمِيتُهُ عَلَى الذَّبِيحَةِ فَرْقَا بَيْنَ مَا أَحَلَّ وَ بَيْنَ مَا حَرَّمَ﴾. (4)

4-4- الرّضا علیه السلام- ﴿وَلَمَّا أَرَادَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يَجْعَلَ التَسْمِيَةَ سَبَباً لِلتَّحْلِيل فَرْقاً بَيْنَ الْحَلَال وَ الحرام﴾. (5)

باب 5: فَمَنِ اضْطر غَيْرَ باغ و لا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ:

اشاره

1-5- امیرالمؤمنين علیه السلام- ﴿أنتِ امْرَأَةُ إِلَى عُمَرَ فَقَالَتْ: إِنِّى فَجَرْتُ فَأَقِمْ فِيَّ حَدَّ اللَّهِ فَأَمَرَ برَجْمِهَا وَ كَانَ عَلِى حَاضِراً فَقَالَ لَهُ: سَلْهَا كَيْفَ فَجَرْتِ قَالَتْ: كُنْتُ فِي فَلَاةٍ مِنَ الْأَرْضِ فَأَصَابَنِي عَطَشُ شَدِيدٌ فَرُفِعَتْ لِى خَيْمَةٌ فَأَتَيْتُهَا فَأَصَبْتُ فِيهَا رَجُلًا أَعْرَابِيا فَسَأَلْتُهُ الْمَاءَ فَأَبَى عَلَى أَنْ يَسْقِيَنِى إِلَّا أَنْ أَمَكِّنَهُ مِنْ نَفْسِي فَوَلَّيْتُ مِنْهُ مَارَبَةً فَاشْتَدَّ بِيَ الْعَطَشَ حَتَّى غَارَتْ عَيْنَايَ وَ

ص: 810

2-3- امام باقر علیه السلام- و اما خون برای خورنده ی آن، زردآب، هاری، قساوت قلب، کاهش رأفت و مهربانی به همراه می آورد تا بدانجا که اطرافیان همراهان و دوستان صمیمی این فرد از شرارت او در امان نیستند و اما درباره ی خوک خداوند عزّوجلّ قومی را به اشکال گوناگون مانند خوک، میمون و خرس مسخ کرد؛ سپس از خوردن چنین حیواناتی نهی نمود تا سودمند نباشد و با متداول شدن خوردن این حیوانات از عظمت عقوبت خدا که منجر به مسخ شدن آن قوم به شکل این حیوانات شده کاسته نگردد.

بخش 4: و حیوانی که نام غیر خدا به هنگام ذبح بر آن گفته شود.

1-4- امام عسکری علیه السلام- آن حیوانات ذبح شده ای که نام غیر خدا بر آنان خوانده شده از قبیل قربانی هایی که کفار به نام بت های خود ذبح می کنند [حرام هستند].

2-4- امام جواد علیه السلام- حضرت عبدالعظیم حسنی فرموده است از امام جوادا پرسیدم از ما أُهِلَّ لِغَيْرِ الله بِهِ، فرمود: «یعنی آن چه برای بت یا برای درخت سر ببرند».

3-4- امام رضا علیه السلام- آن چه برای غیر خدا ذبح شود حرام است؛ چون بر خلق خدا اعتراف به او و بردن نام او بر ذبیحه های حلال گوشت واجب است و همچنین این ،حکم قرار داده شد تا بین آن چه برای تقرب به خداوند است با آن چه برای پرستش شیاطین و بت ها است برابری نباشد. زیرا در نام بردن خدای عزّوجلّ بر ذبیحه اعتراف به ربوبیت و یگانگی اوست و در قربانی برای جز او برای تقرب به غیر خدا شرک است و این حکم قرار داده شد تا در ذکر نام خدا بر ذبیحه، میان آن چه خدا حلال و آن چه حرام کرده، فرقی باشد.

4-4- امام رضا علیه السلام- خداوند عزّوجلّ اراده کرد که نام خدا بردن به هنگام ذبح را مایه ی جدایی حلال از حرام قرار دهد.

بخش 5: ولی آن کس که ناچار شود در صورتی که ستمکار و متجاوز نباشد، گناهی بر او نیست.

1-5- امام علی علیه السلام- زنی نزد عمر آمد و گفت: «من کار زشتی انجام داده ام؛ حد الهی را بر من جاری کن عمر امر کرد او را رجم.کنند امیرالمؤمنین علی حضور داشت و فرمود: «از وی بپرس چگونه این عمل از وی سرزده است؟ زن:گفت من در صحرا بودم و تشنگی بر من سخت غالب شد. از دور خیمه ای.دیدم بدانجا رفتم در آن خیمه مردی بیابانی بود. از او آب خواستم وی دریغ کرد به من آب دهد جز آن که در برابر آب خود را در اختیار او نهم من امتناع را نموده و فرار کردم تشنگی سخت مرا تحت فشار قرار داد؛ چندان که چشمانم به کاسه نشست و زبانم از کار افتاد هنگامی که تشنگی کار مرا به این جا کشانید ناچار به سوی او شدم و وی مرا

ص: 811

ذَهَبَ لِسَانِي فَلَمَّا بَلَغَ مِنِّى أَتَيْتُهُ فَسَقَانِي وَ وَقَعَ عَلَى فَقَالَ لَهُ عَلَى: هَذِهِ الَّتِي قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغِ وَ لَا عَادٍ هَذِهِ غَيْرُ بَاغِيَةٍ وَ لَا عَادِيَة إِلَيْهِ فَخَلَّى سَبِيلَهَا. فَقَالَ عُمَرُ: لَوْ لَا عَلَى اللَهِ لَهَلَكَ عُمَرُ﴾. (1)

2-5- العسكرى علیه السلام- ﴿فَمَنِ اضْطُرَ إِلَى شَيْءٍ مِنْ هَذِهِ الْمُحَرَّمَاتِ غَيْرَ باغِ وَ هُوَ غَيْرُ بَاعَ عِنْدَ الضَّرُورَةِ عَلَى إِمَامٍ هُدًى وَ لا عادٍ وَ لَا مُعْتَدِ قَوَّالِ بِالْبَاطِلِ فِي نُبُوَّةِ مَنْ لَيْسَ بِنَبِيٍّ وَ إِمَامَةِ مَنْ لَيْسَ بإمَامِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ فِي تَنَاوُل هَذِهِ الْأَشْيَاءِ﴾. (2)

3-5- الرّسول صلی الله علیه و آله - ﴿فَمَنِ اضْطُرَ إِلَى شَيْءٍ مِنْ هَذِهِ الْمُحَرَّمَاتِ غَيْرَ باغ وَ لَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ مَن اضْطُرَهُ اللَّهُمُ إِلَى تَنَاوُلِ شَيْءٍ مِنْ هَذِهِ الْمُحَرَّمَاتِ وَ هُوَ مُعْتَقِدُ لِطَاعَةِ اللَّهِ تَعَالَى إِذَا زَالَتِ التَّقِيَّةُ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ فَكَذَلِكَ فَمَنِ اضْطُرَّ إِلَى الْوَقِيعَة فِي بَعْضَ الْمُؤْمِنِينَ لِيَدْفَعَ عَنْهُ أَوْ عَنْ نَفْسِهِ بِذَلِكَ الْهَلَاكَ مِنَ الْكَافِرِينَ النَّاصِينَ وَ مَنْ وَشَى بِهِ أَخُوهُ الْمُؤْمِنُ أَوْ وَشَى بِجَمَاعَةِ الْمُسْلِمِينَ لِيُهْلِكَهُمْ فَانْتَصَرَ لِنَفْسِهِ وَ وَشَى بِهِ وَحْدَهُ بِمَا يَعْرِفُهُ مِنْ عُيُوبِهِ الَّتِي لَا يُكَذِّبُ فِيهَا وَمَنْ عَظَمَ مُهَانَا فِي حُكْمِ اللَّهِ أَوْ أَوْهَمَ الْإِزْرَاءَ عَلَى عَظِيمٍ فِي دِينِ اللهِ بِالتَّقِيَّةِ عَلَيْهِ وَ عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ سَمَّاهُمْ بالْأَسْمَاءِ الشَّرِيفَة خَوْفاً عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ تَقَبَّلَ أَحْكامَهُمْ تَقِيَّة فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ فِي ذَلِكَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى وَسَّعَ لَهُمْ فِي التَّقِيَّة﴾. (3)

4-5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الرَّجُلِ وَالْمَرْأَةِ يَذْهَبُ بَصَرَهُ فَيَأْتِيهِ الْأَطِبَّاءُ فَيَقُولُونَ نُدَاوِیک شَهْراً أَوْ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً مُسْتَلْقِياً كَذَلِكَ يُصَلِّي فَرَخَّصَ فِي ذَلِكَ وَ قَالَ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغ وَ لا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ﴾. (4)

5-5- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنِ اضْطُرَّ إِلَى الْمَيْتَةِ وَالدَّمِ وَلَحْم الْخِنْزِيرِ فَلَمْ يَأْكُلِّ شَيْئًا مِنْ ذَلِكَ حَتَّى يَمُوتَ فَهُوَ كَافِرُ﴾. (5)

6-5- الصّادق علیه السلام- ﴿لَيْسَ شَيْءٌ مِمَّا حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا وَقَدْ أَحَلَّهُ لِمَنِ اضْطُرَّ إِلَيْهِ﴾. (6)

ص: 812

سیراب و خود را کامیاب نمود. امیرالمؤمنین فرمود این زن مشمول قول خداست که فرموده است: فَمَنِ اضْطُرَ غَيْرَ باغ و لا عاد این زن نه ستمکار است و نه متجاوز. او را به حال خود رها کنید عمر چون چنین دید او را رها کرد و گفت: «اگر علی نبود عمر حتماً هلاک می شد».

2-5- امام عسکری علیه السلام- هر کس در هنگام اضطرار و ناچاری مجبور به انجام یکی از این محرمات شود اما در هنگام اضطرار بر پیشوای هدایتگر و امام خویش، ستم روا نداشته و متجاوز نباشد به این معنا که سخنان بیهوده نگفته باشد مثلاً نگفته باشد که فلان کس که لایق شأن نبوت و امامت است نبی یا امام است چنین کسی در خوردن این محرمات گناهی نکرده است.

3-5- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرکس از سر ناچاری و نه از روی سرکشی و عناد به این محرمات دست برده و از آن ها بخورد- در حالی که به اطاعت خداوند اعتقاد دارد- وقتی که تقیه از بین برود، گناهی بر گردن ندارد همین طور هرکس به اجبار وادار شود که درباره ی یکی از مؤمنین بدگوئی کند تا جان خویش یا جان او را از دست کافران و دشمنان ما نجات دهد و نیز کسی که از برادر مؤمنش یا درباره ی گروهی از مسلمانان سخن چینی کند تا آن ها را [از] هلاکت [حفظ] نموده و از خود دفاع کند و از عیوبی بگوید که قابل تکذیب نباشد و یا کسی که به همین منظور به یکی از احکام خدا توهین کند و یا از روی تقیّه و برای حفظ جان خویش در یکی از مسائل بزرگ دینی کنایه بزند و نیز کسی که از ترس جان آن ها حاکمان (ظالم) را به نام های شریف و شخصیت بنامد و یا کسی که احکام آن ها را از روی تقیّه بپذیرد گناهی نکرده است زیرا خداوند در تقیّه این اجازه را داده است.

4-5- امام صادق علیه السلام- محمّد بن مسلم نقل کرده است به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «اگر مرد یا زنی بینایی خود را از دست بدهد و پزشکان بگویند باید یک ماه یا چهل روز به پشت بخوابی و معالجه «کنی آیا می تواند به معالجه اقدام کند و با همان حالت نماز بخواند»؟ امام علیه السلام اجازه داده و فرمود: ﴿فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغ وَ لا عادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ﴾.

5-5- امام صادق علیه السلام- هر کس که ناگزیر از خوردن مردار یا خون یا گوشت خوک شود اما این کار را نکرده و نخورد تا از فرط ،گرسنگی مرگش فرا ،رسد کافر از دنیا رفته است.

6-5- امام صادق علیه السلام- چیزی از آن چه خدا حرام و ناروا نموده نیست؛ مگر آن که آن را بر مضطر و کسی که چاره ای ندارد حلال نموده است همه چیزهایی را که خدا حرام دانسته در هنگام اضطرار حکم حلال ،بودن برای آن ها جاری می شود.

ص: 813

7-5- الصّادق علیه السلام- ﴿الْمُضْطَرُّ لَا يَشْرَبُ الْخَمْرَ لِأَنَّهَا لَا تَزيدُهُ إِلَّا شَرًا فَإِنْ شَرَبَهَا قَتَلَتْهُ فَلَا تَشْرَبَنَّ مِنْهَا قَطْرَةً﴾. (1)

8-5- الصّادق علیه السلام- ﴿الباغي الَّذِي يَخْرُجُ عَلَى الْإِمَام وَ الْمَادِى الَّذِي يَقْطَعُ الطَّرِيق لَا تَحِلُّ لَهُ الْمَيْتَةُ﴾. (2)

9-5- الصّادق علیه السلام- ﴿البَاغِى الْخَارِجُ عَلَى الْإِمَامِ وَالْعَادِى اللَّصُّ﴾. (3)

10-5- الصّادق علیه السلام- ﴿غَيْرَ بَاغِ عَلَى إِمَامِ الْمُسْلِمِينَ وَ لَا عَادِ بِالْمَعْصِيَة طَريقَةَ الْمُحِقِّينَ﴾. (4)

11-5- على بن إبراهيم علیه السلام- ﴿فَالْبَاغِي مَنْ يَخْرُجُ فِي غَيْرِ طَاعَةِ اللَّهِ، وَالْعَادِي الَّذِي يَعْتَدِى عَلَى النَّاسِ وَيَقْطَعُ الطَّريق﴾. (5)

12-5- الصّادق علیه السلام- ﴿البَاغِى الظَّالِمُ وَالْعَادِي الْغَاصِبُ﴾. (6)

13-5- الصّادق علیه السلام- ﴿البَاغِى بَاغِي الصَّيْدِ وَ الْعَادِى السَّارِقُ لَيْسَ لَهُمَا أَنْ يَأْكُلَا الْمَيْتَةَ إِذَا اضطراً إِلَيْهَا هِيَ حَرَامٌ عَلَيْهِمَا لَيْسَ هِيَ عَلَيْهِمَا كَمَا هِىَ عَلَى الْمُسْلِمِينَ﴾. (7)

14-5- الجواد علیه السلام- ﴿العَادِي السَّارِقُ وَ الْبَاغِى الَّذِي يَبْغِى الصَّيْدَ بَطَراً وَ لَهْواً لَا لِيَعُودَ بِهِ عَلَى علیه السلام عِمَالِهِ لَيْسَ لَهُمَا أَنْ يَأْكُنَا الْمَيْتَةَ إِذَا اضْطُرَا هِيَ حَرَامُ عَلَيْهِمَا فِي حَالَ الِاضْطِرَارِ كَمَا هِيَ حَرَامُ عَلَيْهِمَا فِي حَالَ الِاخْتِيَارِ﴾. (8)

باب 6: إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

اشاره

1-6- العسكرى علیه السلام- ﴿سَتَارُ لِعُيُوبِكُمْ أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ رَحِيمُ بِكُمْ حِينَ أَبَاحَ لَكُمْ فِي الضَّرُورَةِ مَا حرمة في الرخاء﴾. (9)

ص: 814

7-5- امام صادق علیه السلام- نسان مضطر که از شدت تشنگی مجبور به خوردن حرام شد، نباید شراب بنوشد؛ چرا که آن فایده ای جز شر و بدی برای او ندارد و اگر آن را بنوشد، او را می کشد. بنابراین نباید انسان مضطر حتی قطره ای از آن را بنوشد.

8-5- امام صادق علیه السلام- «باغی» کسی است که بر امام شوریده است و «عادی» راهزن است؛ خوردن مردار حتی در هنگام اضطرار و برای سد جوع بر این دو گروه حلال نیست.

9-5- امام صادق علیه السلام- «باغی کسی است که بر امام علیه السلام خروج کرده و «عادی» دزد است.

5 10- امام صادق علیه السلام- [ شخص مضطر و ناچار به خوردن حرام نباید علیه امام مسلمانان شوریده باشد و از راه حق مداران، سرپیچی کرده باشد.

11-5- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- باغی زیاده خواه کسی است که به قصد نافرمانی خداوند خارج می شود و عادی تجاوزگر آن کسی است که به حق مردم تجاوز و راهزنی می کند.

12-5- امام صادق علیه السلام- «باغی» ظالم» و «عادی» غاصب است.

13-5- امام صادق علیه السلام- منظور از «باغی»، شکارچی است که به قصد تفریح شکار کرده و سپس به ناچار به همان لاشه ی شکار شده محتاج گشته است و منظور از «عادی»، دزد است که این دو مجاز نیستند حتی در مواقع ضروری مردار بخورند و حکم خوردن مردار بر آن دو گروه مثل حکمی که مردار در مواقع ضرورت برای مسلمانان دارد، نیست.

14-5- امام جواد علیه السلام- عادی» دزد است و باغی جویای شکار برای هدف خوشی و سرگرمی [نه برای تأمین] روزی عیال خود این دو در اضطرار هم نباید مردار بخورند و آن بر آن ها در حالت اضطرار مانند حالت اختیار حرام است.

بخش 6: زیرا خداوند آمرزنده ی مهربان است.

1-6- امام عسکری علیه السلام- خداوند عیب های شما را می پوشاند و بر شما مهربان است که چیزهایی که هنگام عدم اضطرار حرام است را در هنگام ضرورت مباح و مجاز قرار داده است.

ص: 815

قوله تعالى: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللهُ مِنَ الْكِتَابِ وَ يَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قليلاً أُولئِكَ ما يَأْكُلُونَ في بُطُونِهِمْ إِلا النَّارَ وَلا يُكَلِّمُهُمُ اللهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلا يُزَكِّيهِمْ وَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ﴾ (174)

باب 1: إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتَابِ

1-1- العسكري علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي صِفَةِ الْكَاتِمِينَ لِفَضْلِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ علیهم السلام إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلَ اللهُ مِنَ الْكِتابِ الْمُشْتَمِلِ عَلَى ذِكْرِ فَضْلِ مُحَمَّدِ عَلَى جَمِيعِ النَّبِيِّينَ وَ فَضْلِ على علیه السلام عَلَى جَمِيعِ الْوَصِيِّينَ وَي َشْتَرُونَ بِهِ بِالْكِثْمَان ثَمَناً قَلِيلًا يَكْتُمُونَهُ لِيَأْخُذُوا عَلَيْهِ عَرَضَاً مِنَ الدُّنْيَا يَسِيراً وَ يَنَالُوا بهِ فِى الدُّنْيَا عِنْدَ جُهَّالِ عِبَادِ اللَّهِ رِئَاسَةٌ﴾. (1)

باب 2: أُولئِكَ ما يَأْكُلُونَ في بُطُونِهِمْ إِلا النَّارَ

2-1- العسكرى علیه السلام- ﴿أُولئِكَ ما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَّا النَّارَ بَدَلًا مِنْ إِصَابَتِهِمُ الْيَسِيرَ مِنَ الدُّنْيَا لِكِثْمَانِهِمُ الْحَقِّ﴾. (2)

باب 3: وَلا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لا يُزَكِّيهِمْ

اشاره

1-3- العسكري علیه السلام- ﴿لا يُكَلِّمُهُمُ اللهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِكَلامٍ خَيْرِ بَلْ يُكَلِّمُهُمْ بِأَنْ يَلْعَنَهُمْ وَ يُخْزِيَهُمْ وَ- يَقُولُ بِئْسَ الْعِبَادُ أَنْتُمْ غَيْرَتُمْ تَرْتِيبِي وَأَخَرْتُمْ مَنْ قَدَّمْتُهُ وَ قَدَّمْتُمْ مَنْ أَخَرَتُهُ وَ وَالَيْتُمْ مَنْ عَادَيْتُهُ و عادَيْتُمْ مَنْ وَالَيْتُهُ وَ لا يُزَكِّيهِمْ مِنْ ذُنُوبِهِمْ لِأَنَّ الذُّنُوبَ إِنَّمَا تَذَوبُ وَ تَضْمَحِلُ إِذَا قَرَن بِهَا مُوَالَاهُ مُحَمَّدِ وَ عَلَى علیه السلام فَأَمَّا مَا يَقْرُنُ مِنْهَا بِالزَّوَالِ عَنْ مُوَالَاةِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله فَتِلْكَ ذُنُوبٌ تَتَضَاعَفُ، وَ أَجْرَامٌ تَتَزَایَدُ، وَ عُقُوبَاتُهَا تَتَعَاظَمُ﴾. (3)

2-3- الرّسول علیه السلام- ﴿ثَلَاثَةُ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَلا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ رَجُلُ بَايَعَ إِمَاماً لَا يُبَايِعُهُ إِلَّا لِدُنْيَا إِنْ أَعْطَاهُ مِنْهَا مَا يُرِيدُهُ وَفَى لَهُ وَ إِلَّا كَفَّ وَ رَجُلُ بَايَعَ رَجُلًا بِسِلْعَةِ بَعْدَ الْعَصْرِ

ص: 816

کسانی که آیات کتاب آسمانی را که خدا نازل کرده کتمان می کنند؛ و آن را به بهای کمی می فروشند آن ها در درونشان جز آتش چیزی نمی خورند؛ [و اموالی که از این رهگذر به دست می آورند] در حقیقت آتش سوزانی است و خداوند، روز قیامت با آن ها سخن نمی گوید؛ و آنان را پاکیزه نمی سازد و برای آن ها عذاب دردناکی است. (174)

بخش 1: کسانی که آیات کتاب آسمانی را که خدا نازل کرده کتمان می کنند.

اشاره

1-1- امام عسکری علیه السلام- خداوند درباره ی کسانی که فضل ما اهل بیت را کتمان می کنند می فرماید: «کسانی که آن چه خدا در کتاب نازل کرده از فضیلت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله بر تمام پیامبران و فضیلت علی علیه السلام بر تمام اوصیاء را پنهان می کنند و با این کتمان کردن خود را به مقامی غصبی رسانده و پول اندکی به دست می آورند تا به مقدار ناچیزی از دنیا برسند و به ریاست در نزد جهال و مردم عوام دست یابند.

بخش 2: آن ها در درونشان جز آتش چیزی نمی خورند؛ [و اموالی که از این رهگذر به دست می آورند، در حقیقت آتش سوزانی است].

1-2- امام عسکری علیه السلام- آن ها به جای همان مقدار مختصری که از دنیا به واسطه ی کتمان حق به دست آورده اند جز آتش در روز قیامت نمی خورند.

بخش 3: و خداوند روز قیامت با آن ها سخن نمی گوید؛ و آنان را پاکیزه نمی سازد.

1-3- امام عسکری علیه السلام- خداوند با آن ها با خوبی و نرمی صحبت نمی کند؛ بلکه آن ها را لعنت و خوار می نماید و می گوید شما بد بندههایی !بودید ترتیب مرا به هم زدید کسی را که مقدم داشتم مؤخّر و مؤخّرم را مقدم انداختید؛ دشمن مرا دوست و دوستم را دشمن گرفتید. خداوند آن ها را از گناهانشان پاک نمی کند زیرا گناه وقتی از میان رفته و نابود می شود که همراه با ولایت محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام باشد و اما گناهانی که همراه با عدم ولایت باشد، آن گناه، دوچندان و جرمش اضافه می شود و کیفرش سنگین تر می گردد.

2-3- پیامبر صلی الله علیه و آله خداوند با سه گروه سخن نگفته و آنان را پاکیزه نمی سازد و ایشان عذاب دردناک دارند- مردی که برای رسیدن به دنیا با امام و پیشوایی بیعت کند؛ اگر آن امام خواسته ی او را برآورد در تبعیت از او وفادار بماند و گرنه صرف نظر می کند. کسی که در یک بعد از ظهر، کالایی را معامله کند و در معاملهی متاع مزبور به خدای عزّوجلّ سوگند خورد که به

ص: 817

فَحَلَفَ بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لَقَدْ أَعْطَى بِهَا كَذَا وَكَذَا فَصَدَّقَهُ وَأَخَذَهَا وَ لَمْ يُعْطِ فِيهَا مَا قَالَ وَ رَجُلُ عَلَى فَضْل مَاء بِالْفَلَاةِ يَمْنَعُهُ ابْنَ السَّبِيل﴾. (1)

3-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي ذَرِّ عَن النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّهُ قَال ثَلَاثَةُ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلا يُزَكِّيهِمْ وَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ قُلْتُ: مَنْ هُمْ خَابُوا وَخَسِرُوا؟ قَالَ: الْمُسْبِلُ وَالْمَنَّانُ وَ الْمُنَفِّقَ سِلْعَتَهُ بِالْحَلْفِ الْكَاذِبِ أَعَادَهَا ثَلَاثَاً﴾. (2)

4-3- الباقر علیه السلام- ﴿ثَلَاثَةُ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ... ولا يُزَكِّيهِمْ وَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ شَيْخُ زَانٍ وَ مَلِكُ جَبَّارُ وَ مُقِلُ مُخْتَالُ﴾. (3)

5-3- الصّادق علیه السلام- ﴿ثَلَاثَةُ لا يُكَلِّمُهُمُ اللهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا يَنْظُرُ إلَيْهِمْ... وَ لَا يُزَكِّيهِمْ وَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ النَّاتِفُ شَيْبَهُ وَ النَّاكِحُ نَفْسَهُ وَ الْمَنْكُوحُ فِي دُبُرِهِ﴾. (4)

6-3- الصّادق علیه السلام- ﴿ثَلَاثَةُ لا يُكَلِّمُهُمُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَلا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ مِنْهُمُ الْمَرْأَةُ الَّتِي تُوطِئُ فِرَاشَ زَوْجِهَا﴾. (5)

باب 4: وَ هُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ

1-4- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ هُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ مُوجَعُ فِي النَّارِ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدَى وَ الْعَذابَ بِالْمَغْفِرَةِ فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ﴾. (175)

باب 1: أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدى وَالْعَذابَ بِالْمَغْفِرَة

اشاره

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدى أخَذوا الضَّلَالَةَ عِوَضاً عَنِ الْهُدَى وَ الرَّدَى فِي دَارِ الْبَوَارِ بَدَلًا مِنَ السَّعَادَةِ فِي دَارِ الْقَرَارِ وَ مَحَلِّ الْأَبْرَارِ وَالْعَذَابَ بِالْمَغْفِرَةِ اشْتَرَوْا

ص: 818

بهای چنین و چنانش گرفته و او (خریدار) باور کند و آن را بخرد [در حالی که] در بهایش دروغ گفته باشد. 3- مردی که در بیابان به آبی بیش از نیاز خود دست یافته اما آن را از رهگذران در راه مانده دریغ می کند

3-3- پیامبر صلی الله علیه و آله - أبوذره از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده است خداوند در روز قیامت با سه گروه سخن نگفته و پاکشان نمی کند و آن ها گرفتار عذاب دردناک هستند گفتم این ناامیدان و خسران دیدگان چه کسانی هستند؟ گفت وقف کننده بخشنده و انفاق کننده ای که کالای تجارتی او با سوگند دروغ به دست آمده باشد و سه بار آن را تکرار کرد.

4-3- امام باقر علیه السلام- خداوند روز قیامت با سه گروه حرف نزده و به آن ها توجه ندارد و آن ها را پاک نساخته و گرفتار عذاب می کند: پیرمرد زنا کار پادشاه ستمگر و فقیر متکبّر.

5-3- امام صادق علیه السلام- سه دسته هستند که خدا روز قیامت با آن ها سخن نمی گوید، به آن ها توجه نمی کند آن ها را پاک و تبرئه نمی سازد و ایشان عذاب دردناک دارند کسی که موی سفیدش را بتراشد تا جوان به نظر بیاید و از یاد مرگ غافل شود کسی که خودارضایی کند و کسی که لواط را بپذیرد و راضی باشد.

6-3- امام صادق علیه السلام- خداوند عزّوجلّ با سه گروه سخن نگفته و پاکشان نمی کند و آن ها گرفتار عذاب دردناکی هستند؛ زنی که بستر همسرش را لگدکوب و پست گرداند، از جمله ی ایشان است.

بخش 6: و برای آن ها عذاب دردناکی است.

1-4- امام عسکری علیه السلام- وَ هُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ عذاب دردناک در آتش به ایشان می رسد.

آن ها کسانی هستند که گمراهی را با [از دست دادن] هدایت و عذاب را با آمرزش خریده اند؛ راستی چه قدر در برابر آتش دوزخ شکیبا هستند؟! (175)

بخش 1: آن ها کسانی هستند که گمراهی را با [از دست دادن] هدایت و عذاب را با آمرزش خریده اند

1-1- امام عسکری علیه السلام- گمراهی را به جای هدایت برگزیده و بدبختی در دنیا را به جای سعادت و همنشینی با نیکان در آخرت پذیرفتند و به واسطه ی دوستی با دشمنان خدا عذابی را که

ص: 819

الْعَذَابَ الَّذِي اسْتَحَقُوا بِمُوَالَاتِهِمْ لِأَعْدَاءِ اللَّهِ بَدَلًا مِنَ الْمَغْفِرَة الَّتِي كَانَتْ تَكُونَ لَهُمْ لَوْ وَالَوْا أَوْلِيَاء الله﴾. (1)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿قال الصّادق علیه السلام بَلَغَنى أَنَّهُ سُئِلَ كَعْبُ الْأَحْبَارِ مَا الْأَصْلَحُ فِي الدِّينِ وَمَا الْأَفْسَدُ فَقَالَ: الْأَصْلَحُ الْوَرَعْ وَالْأَفْسَدُ الطَّمَعُ فَقَالَ لَهُ السَّائِلُ: صَدَقْتَ يَا كَعْبَ الْأَحْبَارِ وَالطَّمَعُ خَمْرُ الشَّيْطَانِ يَسْتَقِي بِيَدِهِ لِخَوَاصِهِ فَمَنْ سَكِرَ مِنْهُ لَا يَصْحُو إِلَّا فِي [أَلِيمٍ] عَذَابِ اللَّهِ أَوْ مُجَاوَرَة سَاقِيهِ وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ فِي الطَّمَع [سَخَطُ إِنَّا مُشَارَاةُ الدِّين بالدُّنْيَا كَانَ عَظِيماً قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَة بالهدى والعَذابَ بِالْمَغْفِرَهُ فَمَا أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّار﴾. (2)

باب 2: فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ

اشاره

1-2- العسکری علیه السلام- ﴿فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ مَا أَجْرَاهُمْ عَلَى عَمَلَ يُوجِبُ عَلَيْهِمْ عَذَابَ النَّارِ﴾. (3)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ فَقَالَ مَا أَصْبَرَهُمْ عَلَى فِعْلِ مَا يَعْلَمُونَ أَنَّهُ يُصِيرُهُمْ إِلَى النَّارِ﴾. (4)

3-2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَوْلُهُ اصْلَوْهَا فَاصْبِرُوا أَوْ لا تَصْبِرُوا أَى اجْتَرَءُوا أَوْ لَا تَجْتَرِءُوا لِأَنَّ أَحَداً لَا يَصْبِرُ عَلَى النَّارِ وَالدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ يَعْنِي مَا أَجْرَاهُمْ﴾. (5)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا أَجْراهُمْ عَلَى النَّار﴾. (6)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا أَعْمَلَهُمْ بِأَعْمَالَ أَهْلِ النَّارِ﴾. (7)

قوله تعالى: ﴿ذلِكَ بِأَنَّ اللهَ نَزَّلَ الْكِتابَ بِالحَقِّ وَ إِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِي الْكِتَابِ لفي شِقَاقٍ بَعيدٍ﴾. (176)

ص: 820

استحقاق داشتند به جای مغفرت خریدند؛ همان مغفرتی که در صورتی که اولیای خدا را دوست می داشتند، نصیبشان می شد.

2-1- امام صادق علیه السلام مام صادق علیه السلام فرمود به من خبر رسید که از کعب الأحبار سؤال شده بود: صلاح ترین و فاسدترین چیز در دین کدام است؟ او گفته است: «صالح ترین کار، ورع و فاسدترین آن طمع است فردی که سؤال کرده بود گفت: ای کعب الأحبار! تو درست گفتی. امام علیه السلام فرمود: طمع از شراب های شیطان می باشد شیطان این شراب را به خواص دوستان خود می نوشاند و هرکس مست شود دیگر به هوش نمی آید؛ تا آن گاه که در عذاب خداوند گرفتار شده و یا در همسایگی آن که شراب نوشانده (شیطان) قرار گیرد و اگر طمع عیبی جز خریدن دنیا در قبال آخرت نداشت در نزد خداوند (گناه بزرگی) بود خداوند فرموده است: ﴿أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالهُدى وَ الْعَذابَ بِالْمَغْفِرَةِ فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ﴾.

بخش 2: راستی چه قدر در برابر آتش دوزخ، شکیبا هستند؟!

1-2- امام عسکری علیه السلام- چه چیزی آن ها را درباره ی عملی که موجب آتش جهنّم می شود جرأت داده است؟!

2-2- امام صادق علیه السلام- چه چیزی آن ها را جرأت داده تا کاری انجام دهند که می دانند آن کار، ایشان را به دوزخ خواهد کشاند؟

3-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- در این سخن:خداوند در آن وارد شوید و بسوزید؛ می خواهید صبر کنید یا نکنید (طور /16) یعنی چه جرأت داشته باشید چه جرأت نداشته باشید [منظور صبر بر آتش نیست] زیرا هیچ کس نمی تواند بر آتش جهنم صبر کند و آیه ی فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ یعنی چه جسورند بر آتش دلیل آن است. در این جا معنای صبر جسارت و دلیری است.

4-2- امام صادق علیه السلام- آنان در برابر آتش جهنم چه گستاخند.

5-2- امام صادق علیه السلام- چه چیزی آن ها را به انجام اعمالی همانند اعمال اهل جهنم وادار کرده است و اعمالشان همانند اعمال اهل دوزخ است؟

این ها به خاطر آن است که خداوند کتاب آسمانی را به حق و توأم با نشانه ها و دلایل روشن نازل کرده؛ و آن ها که در آن اختلاف می کنند [و با کتمان و تحریف، اختلاف به وجود می آورند،] از حق بسیار دور شده اند. (176)

ص: 821

1- العسكري علیه السلام- ﴿ذَلِكَ الْعَذَابَ الَّذِي وَجَبَ عَلَى هَوْنَاءِ بِآثَامِهِمْ وَأَجْرَامِهِمْ لِمُخَالَفَتِهِمْ لِإِمَامِهِمْ وَ زَوَالِهِمْ عَنْ مُوَالَاة سَيِّدِ خَلْقَ اللَّهِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ نَبِّهِ أَخِيهِ وَصَفِيِّهِ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ نَزَّلَ الْكِتَابَ الَّذِي تَوَعَدَ فِيهِ مَنْ خَالَفَ الْمُحِقِّينَ وَ جَانَبَ الصَّادِقِينَ وَ شَرَعَ فِي طَاعَة الْفَاسِقِينَ نَزَلَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ أَنَّ مَا يُوعَدُونَ بِهِ يُصِيبُهُمْ وَلَا يُخْطِئُهُمْ وَإِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِي الْكِتَابِ فَلَمْ يُؤْمِنُوا بِهِ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ: إِنَّهُ سِحْرُ وَ بَعْضُهُمْ إِنَّهُ شِعْرُ وَ بَعْضُهُمْ إِنَّهُ كِهَانَةٌ لَفِي شِقَاقٍ بَعِيدٍ مُخَالَفَة بَعِيدَة عَنِ الْحَقِّ كَانَ الْحَقِّ فِي شَقِّ وَهُمْ فِي شِقٌ غَيْرِهِ يُخَالِفُهُ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ المُشْرِقِ وَ المَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِالله وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلائِكَةِ وَالْكِتابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرَّبَى وَالْيَتَامَى وَ المَساكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلَ وَ السَّائِلِينَ وَ فِي الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَآتَى الزَّكاةَ وَالمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عَاهَدُوا وَ الصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِينَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ أُولئِكَ هُمُ المَتَّقُونَ﴾. (177)

التزول

1- الصّادق علیه السلام- ﴿مَطَرَتِ السَّمَاءُ بِالْمَدِينَةِ فَلَمَّا تَقَشَّعَتِ السَّمَاءِ وَ خَرَجَتِ الشَّمْسُ خَرَجَ رَسُولُ الطبية اللهِ فِى أناس مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ فَجَلَسَ وَ جَلَسُوا حَوْلَهُ إِذَا أَقْبَلَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب العلوم فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: لِمَنْ حَوْلَهُ هَذَا عَلَى قَدْ أَتَاكُمْ تَقِيَّ الْقَلْبِ نَقِيَّ الْكَفَّيْنِ هَذَا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب فِيهِ أَجْلَسَهُ بَيْنَ يَدَيْهِ فَقَالَ: يَا عَلَى: أَنَا مَدِينَةُ الْحِكْمَةِ وَ أَنْتَ بَابُهَا فَمَنْ أَتَى الْمَدِينَةَ مِنَ الْبَابِ وَصَلَ. يَا عَلَى الهِ: أَنْتَ بَابِيَ الَّذِي أُوتِيَ مِنْهُ وَ أَنَا بَابَ اللَّهِ فَمَنْ أَتَانِي مِنْ سِوَاكَ لَمْ يَصِلْ وَ مَنْ أتَى سِوَاىَ لَمْ يَصِلْ فَقَالَ الْقَوْمُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ مَا يَعْنِي بِهَذَا قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ بِهِ قُرْآناً لَيْسَ الْبِرُّ إِلَى لَا يَقُولُ إِلَّا صَوَاباً تَزُولُ الْجِبَالُ وَ لَا يَزُولُ عَنْ دِينِهِ فَلَمَّا دَنَا مِنْ رَسُول الله اللَّهِ تَوْلَ آخِر الْآيَة﴾. (2)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿يُرْوَى أَنَّهُ نَزَلَ فِي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (3)

ص: 822

1- امام عسکری علیه السلام- عذابی که برای آن ها واجب شده به سبب گناهان و جرائم ایشان به خاطر مخالفت با امام و فاصله داشتن از دوستی بهترین خلق خدا بعد از حضرت محمّد صلی الله علیه و آله برادر و جانشینش او بوده است بِأَنَّ اللهَ نَزَّلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ کتابی را فرستاده که مخالفین اهل حق و فاصله گیران از آن ها را تهدید کرده است؛ کسانی که اطاعت از تبهکاران را بر خود لازم می شمارند؛ هر کیفری که به آن ها وعده داده شده خواهند چشید. وَ إِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِي الْكِتَابِ کسانی که در کتاب اختلاف کردهاند و به آن ایمان ندارند بعضی می گویند [این کتاب] سحر است و بعضی معتقدند که شعر است و بعضی نیز آن را به کاهنان نسبت می دهند. لَفِي شِقاقٍ بَعِيدٍ آن ها در مخالفت سختی با حق هستند؛ گویا حق در یک جهت قرار گرفته و آن ها در جهت مخالف آنند.

نیکی این نیست که [به هنگام نماز] روی خود را به سوی مشرق یا مغرب کنید؛ و تمام گفتگوی شما درباره ی قبله و تغییر آن باشد؛ بلکه نیکوکار کسی است که به خدا و روز واپسین و فرشتگان و کتاب خدا و پیامبران ایمان آورده؛ و مال خود را با همه ی علاقه ای که به آن ،دارد به خویشاوندان و یتیمان و مستمندان و واماندگان در سفر و سائلان و بردگان انفاق می کند؛ و نماز را برپا می دارد و زکات را می پردازد؛ و همچنین کسانی که به عهد خود- به هنگامی که عهد بستند- وفا می کنند؛ و در برابر سخت یها و زیان ها و هنگام جنگ استقامت می ورزند؛ این ها کسانی هستند که راست می گویند؛ و گفتار و کردارشان با اعتقادشان هماهنگ است؛ و این ها پرهیزگارانند.

سبب نزول

امام صادق علیه السلام- در مدینه باران بارید پس از آن زمانی که ابرها پراکنده شده و خورشید بیرون آمد، رسول اکرم صلی الله علیه و آله در میان گروهی از مهاجر و انصار آمدند. حضرت نشست و آن ها نیز برگرد ایشان نشستند. زمانی که علی بن ابی طالب پیش می آمد رسول خدا صلی الله علیه و آله به اطرافیانش فرمود: این علی علیه السلام است که به سوی شما می آید؛ قلبی خداترس و دستانی پاک دارد این علی بن ابی طالب است که جز به حق سخن نمی گوید اگر کوه از شدت فتنه نابود شود او از دینش دست نمی کشد هنگامی که علی علیه السلام نزدیک رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید پیامبر صلی الله علیه و آله او را مقابل خود نشاند پس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای علی علیه السلام من شهر حکمت و تو در آن هستی؛ پس هر که بخواهد وارد شهر شود باید از در آن عبور کند تا به شهر برسد. ای علی ای تو در ورود من هستی که باید از طریق تو بر من وارد شد و من نیز [در ورودی] خدا هستم. پس هر کس از طریقی غیر از تو بر من وارد شود به من نمی رسد و هر که جدای من به سوی خدا رود به او نخواهد رسید» آن گاه عده ای از مردم از یکدیگر سؤال کردند معنای این چیست؟ پس خداوند این آیه ی قرآن را نازل کرد: لَيْس الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا... .

2- ابن عباس رحمه الله علیه- روایت شده که این آیه درباره ی علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است.

ص: 823

3- الهادى علیه السلام- ﴿عَن أبي مُحَمَّدِ الْحَسَنِ بن عَلَى الْعَسْكَري عَنْ أَبِيهِ وَذَكَرَ أَنَّهُ زَارَ بِهَا فِي الي يَوْم الْغَدِيرِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَسيدَ الوصيين... أنت الصَّابِرُ في البأساء والضراء و حِينَ الْبَأس﴾. (1)

باب 1: لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ المُشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ.

1-1- السجّاد علیه السلام- ﴿إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا فَضَّلَ عَلِيّا وَأَخْبَرَ عَنْ جَلَالَتِهِ عِنْدَ رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ العين أَبَانَ عَنْ فَضَائِلِ شِيعَتِهِ وَ أَنْصَارِ دَعْوَتِهِ وَ وَبَّخَ الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى عَلَى كُفْرِهِمْ وَ كِتْمَانِهِمْ لِذِكْرِ مُحَمَّد وَ عَلَى علیه السلام فِي كُتُبهِم بِفَضَائِلِهِمْ وَ مَحَاسِنِهِمْ فَخَرَتِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى عَلَيْهِمْ فَقَالَتِ الْيَهُودُ قَدْ صَلَّيْنَا إِلَى قِبْلَتِنَا هَذِهِ الصَّلَاةَ الْكَثِيرَةَ وَفِينَا مَنْ يُحْيِي اللَّيْلَ صَلَاةَ إِلَيْهَا وَهِيَ اوَهِيَ قِبْلَةُ مُوسَى الَّتِي أَمَرَنَا بِهَا وَ قَالَتِ النَّصَارَى قَدْ صَلَّيْنَا إِلَى قِبْلَتِنَا هَذِهِ الصَّلاةَ الْكَثِيرَةَ وَ فِينَا مَنْ يُحْيِي اللَّيْلَ صَلَاةٌ إِلَيْهَا وَ هِيَ قِبْلَةُ عِيسَى الَّتِي أَمَرَنَا بِهَا وَ قَالَ كُلَّ وَاحِدٍ مِنَ الْفَرِيقَيْنِ أَ تَرَى رَبَّنَا يُبْطِلُ أَعْمَالَنَا هَذِهِ الْكَثِيرَةَ وَ صَلَاتَنَا إِلَى قِبْلَتِنَا لِأَنَّا لَا تَتَّبِعُ مُحَمَّد الله عَلَى هَوَاهُ فِي نَفْسِهِ وَأَخِيهِ﴾. (2)

1-2- السجّاد علیه السلام- ﴿ليسَ الْبِرَّ الطَّاعَةَ الَّتِي تَنَالُونَ بِهَا الْجِنَانَ وَ تَسْتَحِقُونَ بِهَا الْغُفْرَانَ وَالرِّضْوَانَ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ بِصَلَاتِكُمْ قِبَلَ الْمُشْرِقِ يَا أَيُّهَا النَّصَارَى وَ قِبَلَ الْمَغْرِبِ يَا أَيُّهَا الْيَهُودُ وَأَنْتُمْ لِأَمْرِ اللَّهِ مُخَالِفُونَ وَ عَلَى وَلِى اللَّهِ مُعْتَاظُونَ﴾. (3)

باب 2: وَ لَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ

اشاره

1-2- السجّاد علیه السلام- ﴿وَ لَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ يَعْنِي بِأَنَّهُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الْفَرْدُ الصَّمَدُ يُعَظَّمُ مَنْ يَشَاءُ- وَ يُكْرِمُ مَنْ يَشَاءُ وَ يُهِينُ مَنْ يَشَاءُ وَيُذِلُّهُ لَا رَادَّ لِأَمْرِهِ وَلَا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَآمَنَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ الَّتِي أَفْضَلُ مَنْ يُوَافِيهَا الْقِيَامَةِ الَّتِي أَفْضَلُ مَنْ يُوَافِيهَا محمّد صلی الله علیه و آله سَيِّدُ النَّبِيِّينَ وَ بَعْدَهُ عَلَى اللهِ أَخُوهُ وَ صَفِيهُ سَيِّدُ الْوَصِيِّينَ وَالَّتِى لَا يَحْضُرُهَا مِنْ شِيعَة مُحَمَّدٍ أَحَدٌ إِلَّا أَضَاءَتْ فِيهَا أَنْوَارُهُ فَسَارَ فِيهَا إِلَى جَنَّاتِ النَّعِيمِ هُوَ وَإِخْوَانُهُ وَ أَزْوَاجُهُ وَ ذُرِّيَّاتُهُ وَ الْمُحْسِنُونَ إِلَيْهِ وَالدَّافِعُونَ فِي الدُّنْيَا عَنْهُ﴾. (4)

ص: 824

3- امام هادی علیه السلام- امام عسکری علیه السلام گوید پدرم در روز غدیر امام علی علیه السلام را چنین زیارت می فرمود: سلام بر تو ای امیرالمؤمنین و ای سرور اوصیاء!... تو در هنگام سختی زیان و هنگام جنگ صبور بودی.

بخش 1: یکی این نیست که به هنگام نماز روی خود را به سوی مشرق یا مغرب کنید؛ و تمام گفتگوی شما درباره ی قبله و تغییر آن باشد.

اشاره

1-1- امام سجّاد علیه السلام- پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وقتی علی بن ابی طالب علیه السلام را گرامی داشت؛ مقام او را در نزد خدا بیان فرمود و مقام شیعیان و یاران او را توضیح داد یهودیان و نصرانیان را سرزنش کرد که کفر ورزیدند و فضل و شخصیت محمّد صلی الله علیه و آله و علی را که در کتاب های آن ها ذکر شده بود، کتمان کردند. نصرانیان و یهودیان از روی فخرفروشی اعتراض نمودند. یهودیان گفتند: «ما سال هاست بر این قبله نماز می خوانیم بعضی از ما جانب همین قبله شب زنده داری ها نموده اند. این همان قبله است که موسی به ما دستور داده به آن رو کنیم نصرانیان نیز همین را ادعا نمودند که ما سال ها بر این قبله نماز خوانده ایم و بعضی از ما شب زنده داری ها به جانب همین قبله نموده اند این قبله را عیسی برای ما معین کرده است سپس هر دو فرقه گفتند: «شما خیال می کنید چون ما از محمّد صلی الله علیه و آله پیروی نکرده ایم و خواسته ی او را درباره ی برادرش (علی علیه السلام) نپذیرفتیم خداوند این همه اعمال و شب زنده داری های ما را نخواهد پذیرفت؟

2-1- امام سجّاد علیه السلام- نیکی ای که موجب ورود انسان به بهشت شود و باعث آمرزش و خشنودی خدا گردد این نیست که صورت خود را برای نماز به جانب مشرق- ای نصرانیان و یا به طرف مغرب- ای یهودیان کنید در حالی که شما با فرمان خدا مخالفت کرده اید و کینه ی ولی خدا را در دل دارید.

بخش 2: بلکه نیکوکار کسی است که به خدا و روز واپسین و فرشتگان و کتاب خدا و پیامبران، ایمان آورده است.

1-2- امام سجّاد علیه السلام- نیکوکار کسی است که به خدا ایمان آورد که یکی بی همتا و بی نیاز است؛ خدایی که هر کس را بخواهد عزیز و گرامی می دارد و هر که را بخواهد خوار و ذلیل می کند هرگز کسی را یارای تغییر دادن فرمان او و تأخیر انداختن حکمش.نیست. همچنین [نیکوکار] کسی است که به روز قیامت ایمان آورد؛ آن قیامتی که بهترین فردی که وارد آن می شود محمّد صلی الله علیه و آله سرور انبیا و بعد از او برادرش سرور اوصیا است؛ آن قیامتی که هر کدام از شیعیان محمّد صلی الله علیه و آله وارد آن شوند نور از چهره ی آن ها می درخشد و با برادران همسران فرزندان کسانی که در دنیا به او نیکی کرده اند و نیز اشخاصی که در دنیا مدافع او بوده اند، رهسپار بهشت برین می شوند.

ص: 825

2-2- السجّاد علیه السلام- ﴿آمَنَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ الَّتِي أَفْضَلُ مَنْ يُوَافِيهَا محمّد صلى الله عليه وآله وسلم سَيِّدُ النَّبِيِّينَ وَ- بَعْدَهُ عَلَى أَخُوهُ وَ صَفِيَّهُ سَيْدُ الْوَصِينَ وَالَّتِي لَا يَحْضُرُهَا مِنْ شِيعَةٍ مُحَمَّدِ أَحَدٌ إِلَّا أَضَاءَتْ فِيهَا أَنْوَارُهُ فَسَارَ فِيهَا إِلَى جَنَّاتِ النَّعِيمِ هُوَ وَ إِخْوَانُهُ وَأَزْوَاجُهُ وَذُرِّيَّاتُهُ وَالْمُحْسِنُونَ إِلَيْهِ وَالدَّافِعُونَ فِي الدُّنْيَا عَنْهُ وَ لَا يَحْضُرُهَا مِنْ أَعْدَاءِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله أَحَدٌ إِلَّا غَشِيَتْهُ ظُلُمَاتُهَا فَتَسِيرُ فِيهَا إِلَى الْعَذَابِ الْأَلِيم هُوَ وَ شُرَكَاؤُهُ فِي عَقْدِهِ وَ دِينِهِ وَ مَذْهَبِهِ وَ الْمُتَقَرِّبُونَ كَانُوا فِي الدُّنْيَا إِلَيْهِ لِغَيْر تَقِيَّة لَحَفَتْهُمْ مِنْهُ الَّتِي تُنَادِى الْجِنَانُ فِيهَا إِلَيْنَا أَوْلِيَاءَ مُحَمَّدِ وَ عَلَى اللَّهِ وَشِيعَتَهُمَا وَعَنَّا أَعْدَاءَ مُحَمَّدِ وَ عَلَى امْ وَ أَهْلَ مُخَالَفَتِهِمَا وَ تُنَادِى النَّيرَانُ عَنَّا عَنَّا أَوْلِيَاءَ مُحَمَّدِ وَ عَلَى القَلِيهِ وَشِيعَتَهُمَا وَ إِلَيْنَا إِلَيْنَا أَعْدَاءَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وعلى اله وَ شِيعَتَهُمَا تَقُولُ الْجِنَانُ يَا مُحَمَّد وَ يَا على علیه السلام إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنَا بِطَاعَتِكُمَا وَ أَنْ تَأْذَنَا فِي الدُّخُول إِلَيْنَا مَنْ تُدْخِلَانِهِ فَامْلَتَانَا بِشِيعَتِكُمَا مَرْحَباً بِهِمْ وَ أَهْلًا وَسَهْلًا وَ تَقُولُ النيرانُ يَا مُحَمَّد وَ يَا عَلَى إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَمَرَنَا بِطَاعَتِكُمَا وَ أَنْ تُحْرِقَ بِنَا مَنْ تَأمُرَانِنَا بِحَرْقِهِ بِنَا فَامْلَتَانَا بِأَعْدَائِكُمَا﴾. (1)

3-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿شرط الْإِيمَانِ الَّذِى هُوَ التَّصْدِيقُ بِالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَ النَّبِيِّينَ﴾. (2)

باب 3: وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ

اشاره

1-3- السجّاد علیه السلام- ﴿أَعْطِ فِي اللَّهِ الْمُسْتَحِقِّينَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى حُبِّهِ لِلْمَالَ أَوْ شِدَّة حَاجَتِهِ هُوَ إِلَيْهِ يَأْمُلُ الْحَيَاةَ وَيَخْشَى الْفَقْرَ لِأَنَّهُ صَحِيحُ شَحِيحُ﴾. (3)

2-3- السجّاد علیه السلام- ﴿فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ مَالُ يَحْتَمِلُ الْمُوَاسَاةَ فَلْيُجَدِّدِ الْإِقْرَارَ بِتَوْحِيدِ اللَّهِ وَ نُبُوَّة مُحَمَّدِ رَسُول اللهِ وَلْيَجْهَرْ بتَفْضِيلنَا عَلَى سَائِرِ آل النَّبِيِّينَ وَتَفْضِيل مُحَمَّد صلی الله علیه و آله عَلَى سَائِرِ النَّبِيِّينَ وَ مُوَالَاة أَوْلِيَائِنَا وَ مُعَادَاةٍ أَعْدَائِنَا﴾. (4)

3-3- السجّاد علیه السلام- ﴿قَالَ الإِمَامُ العسكرى علیه السلام قَالَ عَلِيٌّ بن الحسين علیه السلام وَآتَى الزَّكَاةَ الْوَاجِبَةَ عَلَيْهِ لِإِخْوَانِهِ الْمُؤْمِنِينَ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ مَالُ يُزَكِّيهِ فَزَكَاةَ بَدَنِهِ وَ عَقْلِهِ وَ هُوَ أَنْ يَجْهَرَ بِفَضْلٍ عَلَى علیه السلام و

ص: 826

2-2- امام سجّاد علیه السلام- ایمان به روز دیگر ایمان به روز قیامت است که برترین کسی که وارد آن می شود محمّد صلی الله علیه و آله- سرور انبیا- و پس از او برادر و برگزیده اش علی علیه السلام- سرور اوصياء- است و در آن روز احدی از شیعیان محمّد صلی الله علیه و آله وارد نمی شود مگر این که نور او آن جا را بدرخشاند و [سپس] او به همراه برادران همسران ،فرزندان نیکی کنندگان به او و نیز مدافعان از او در دنیا به سوی بهشت پرنعمت حرکت می کنند و احدی از دشمنان محمّد صلی الله علیه و آله وارد قیامت نمی شوند؛ مگر این که ظلمت آن روز وجودش را فرامی گیرد و او به همراه کسانی که بدون تقیّه با او هم پیمان هم کیش همفکر و نزدیک شدند به سوی عذاب دردناک حرکت می کنند (بعضی که در دنیا ظاهراً به صورت مصلحتی و از روی تقیّه با این دشمنان اهل بیت همراه بوده اند جزء این دسته نیستند بهشت در آن روز ندا می دهد دوستداران محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و پیروانشان به سوی من بیایند و دشمنان و مخالفان ایشان از من دور شوند و آتش ندا می دهد دوستداران محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و پیروانشان از من دور شوند و دشمنان آن دو و پیروانشان به سوی من بیایند پس بهشت می گوید ای محمّد صلی الله علیه و آله و ای علی! خداوند به و ای علی خداوند به ما دستور داده که از شما فرمان بریم و به کسی که شما او را داخل کنید اجازه ی ورود بدهیم؛ پس ما را از شیعیان خود پر کنید. آفرین و تبریک و تهنیت بر ایشان باد و نیز آتش می گوید ای محمّد صلی الله علیه و آله و ای علی علیه السلام! همانا خداوند متعال امر کرد که ما از شما فرمان بریم و هر که را شما امر فرمودید با آتشمان بسوزانیم؛ پس ما را از دشمنانتان پر کنید

3-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- شرط ایمان باورداشتن ملائکه کتاب خدا و پیامبران است.

بخش 3: و مال خود را با همه ی علاقه ای که به آن دارد انفاق می کند.

1-3- امام سجّاد علیه السلام- مؤمن مال را به مؤمنین و مستحق می بخشد؛ با وجود این که به آن علاقه دارد و یا به شدت به آن مال محتاج است؛ چون آرزوی زندگی [بهتر] دارد و نیز از [احتمال] فقر و تنگدستی می ترسد؛ چون سالم و آزمند است.

2-3- امام سجّاد علیه السلام- [درباره کسی که مصداق این آیه است فرمود:] اگر مال و ثروتی نداشته باشد که مواسات و برابری را در پیش گیرد پیوسته به وحدانیت خدا و نبوت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله اقرار می کند کند و آشکارا ما را بر دیگران فضیلت می دهد و به حقوق واجب خانواده ی ما [اهل بیت] و برتری ما از سایر پیامبران و برتری حضرت محمّد صلی الله علیه و آله بر سایر پیامبران و دوستی با دوستان ما و دشمنی با دشمنان ما اعتراف می نماید.

3-3- امام سجّاد علیه السلام- در تفسیر این آیه امام عسکری علیه السلام از امام سجّاد نقل کرده است: نیکی آن است که شخصی زکات واجب را به برادران مؤمن خود بدهد. در صورتی که مالی نداشته باشد که زکات آن را بپردازد زکات بدن عقل و دانش خویش را بدهد؛ به این صورت که هر وقت قدرت داشته باشد، فضل علی علیه السلام و اولاد پاکش را آشکار کند و نیز در هنگامی که

ص: 827

الطَّيِّبِينَ مِنْ آلِهِ إِذَا قَدَرَ وَ يَسْتَعْمِلَ التَّقِيَّةَ عِنْدَ الْبَلَايَا إِذَا عَمَّتْ وَالْمِحَنِ إِذَا نَزَلَتْ وَالْأَعْدَاءِ إِذَا غَلَبُوا وَ يُعَاشِرَ عِبَادَ اللَّهِ بِمَا لَا يَتْلَمُ دِينَهُ وَ لَا يَقْدَحُ فِي عِرْضِهِ وَ بِمَا يَسْلَمُ مَعَهُ دِينُهُ وَ دُنْيَاهُ﴾. (1)

باب 4: ذَوِي الْقُرْبِي

1-4- السجّاد علیه السلام- ﴿أعْطَى قَرَابَةَ النَّبِيِّ الْفُقَرَاءَ هَدِيَّةً وَ بِراً لَا صَدَقَةٌ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَدْ أَجَلَّهُمْ عَن الصَّدَقَة وَ آتَى قَرَابَة نَفْسِهِ صَدَقَةً وَ بِراً عَلَى أَي سَبِيل أَرَادَُ﴾. (2)

2-4- الباقر علیه السلام- ﴿نَحْنُ ذُو الْقُرْبَى وَنَحْنُ الْمَسَاكِينُ لَا تَذْهَبُ مَسْكَنَتُنَا مِنْ رَسُول الله صلی الله علیه و اله أبَداً وَ نَحْنُ أَبْنَاءُ السَّبِيلِ فَلَا يُعْرَفُ سَبِيلُ إِنَّا بِنَا وَ الْأَمْرُ كُلُّهُ لَنَاُ﴾. (3)

3-4- الصّادقين علیهم السلام- ﴿ذَوِی اَلْقُرْبَی قَرَابَهُ اَلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله﴾. (4)

باب 5: وَ الْيَتامى

1-5- السجّاد علیه السلام- ﴿قَالَ الإِمَامُ العسكرى علیه السلام قَالَ عَلِيٌّ بن الحسين: وَآتَى الْيَتَامَى مِنْ بَنِي هَاشِ الْفُقَرَاءَ بِراً لَا صَدَقَةً وَآتَى يَتَامَى غَيْرِهِمْ صِلَةً وَ صَدَقَةًُ﴾. (5)

2-5- اميرالمؤمنين علیه السلام- ﴿أَیْتَامُنَا﴾. (6)

باب 6: وَ المُساكِينَ

اشاره

1-6- السجّاد علیه السلام- ﴿وَالمُساكِينَ مَسَاكِينَ النَّاسِ﴾. (7)

2-6- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿مَسَاكِينِنَا﴾. (8)

3-6- الصّادق علیه السلام- ﴿الْفَقِيرُ الَّذِي لَا يَسْأَلُ النَّاسَ وَالْمِسْكِينُ أَجْهَدُ مِنْهُ وَالْبَائِسَ أَجْهَدُهُمْ ﴾. (9)

ص: 828

گرفتاری ها گسترش یافته و به رنج و ناراحتی مبتلا می شود و نیز زمانی که دشمنان ما چیره می شوند تقیّه به کار بندد و یا با بندگان خدا طوری معاشرت کند؛ که به دین و حیثیت او خللی وارد نشده و دین و دنیایش سالم بماند.

بخش 4: به خویشاوندان؛

1-4- امام سجّاد علیه السلام فردی که مصداق این تعبیر است به خویشاوندان فقیر پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان هدیه و نیکی- نه به عنوان صدقه بخشش می.کند زیرا خداوند شان آن ها را بالاتر از آن کرده که صدقه قبول کنند و به خویشاوندان خود نیز به هر نوع- چه صدقه و چه نیکی و هدیه- می بخشد.

2-4- امام باقر علیه السلام- ما خویشاوندان و درماندگان هستیم؛ از آن نظر که نیاز و درماندگی، نسبت به افاضات و الطاف رسول خدا صلی الله علیه و آله است که از بین نیز نخواهد رفت و ما در راه ماندگانیم که راه و مسیر هدایت فقط از طریق ما قابل شناسایی است و همه ی امور به ما مربوط می شود.

3-4- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- منظور از ذوي القربي، خویشاوندی با پیامبر صلی الله علیه و آله است.

بخش 5: و یتیمان؛

1-5- امام سجّاد علیه السلام- در تفسیر این آیه امام عسکری علیه السلام از امام سجّاد نقل کرده است: نیکی و حسنه آن است که به یتیمان بنی هاشم از باب نیکی و نه صدقه بخشش کند و به سایر یتیمان (غیر هاشمی) صله و صدقه بدهد.

2-5- امام علی علیه السلام- منظور، ایتام ما است.

بخش 6: و مستمندان؛

1-6- امام سجّاد علیه السلام- منظور از مساکین مردم فقیر و مستمند است.

2-6- امام علی علیه السلام- منظور، مساکین ما است.

3-6- امام صادق علیه السلام- فقیر کسی است که در عین نیاز از مردم گدایی نمی کند ولی مسکین، بیشتر از او تلاش و گدایی و تقلا می کند و بائس (بینوا) از مسکین نیز تلاش و گدایی و تقلای بیشتری دارد.

ص: 829

باب 7: و أبن السبيل

1-7- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ ابْنَ السَّبِيلِ الْمُجْتَارَ الْمُنْقَطِعَ بِهِ لَا نَفَقَةَ مَعَهُ﴾. (1)

7-2- الباقر علیه السلام- ﴿ ابنُ السَّبِيلِ المُنقطع به﴾. (2)

باب 8: وَ السَّائِلِينَ

1-8- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ السَّائِلِينَ الَّذِينَ يَتَكَفَّفُونَ وَيَسْأَلُونَ الصَّدَقَاتِ﴾. (3)

2-8- السجّاد علیه السلام- ﴿حَقُّ السَّائِلِ أَعْطَاهُ عَلَى قَدْر حَاجَتِهِ وَ حَقُّ الْمَسْئُولُ إِنْ أَعْطَى فَاقْبَلْ مِنْهُ بالشكر وَ الْمَعْرِفَة بِفَضْلِهِ وَ إِنْ مَنَعَ فَاقْبَلَ عُدْرَهُ﴾. (4)

باب 9: وَ فِي الرّقابِ

1-9- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ فِي الرِّقابِ الْمُكَاتَبِينَ يُغْنِيهِمْ لِيُؤَدُّوا فَيُعْتَقُوا﴾. (5)

2-9- الصّادق علیه السلام- ﴿سُئِلَ عَنْ مُكَاتَب عَجَزَ عَنْ مُكَانَتِهِ وَ قَدْ أَدَّى بَعْضَهَا قَالَ يُؤَدَّى عَنْهُ مِنْ مَال الصَّدَقَة إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ فِي كِتَابِهِ وَ فِي الرِّقابِ﴾. (6)

باب 10: وَ الصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ

اشاره

1-10- العسكرى علیه السلام- ﴿الصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ يَعْنِي مُحَارَبَةَ الْأَعْدَاءِ وَ لَا عَدُوَّ يُحَارِبُهُ أَعْدَى مِنْ إِبْلِيسَ وَ مَرَدَتِهِ يَهْتِفُ بِهِ وَ يَدْفَعُهُ بالصَّلَاة عَلَى مُحَمَّدِ وَ آل مُحَمَّدِ الطَّيبينَ وَالضَّرَّاءِ الْفَقْرَ و الشدَّةَ وَلَا فَقْرَ أَشَدُّ مِنْ فَقْرِ مُؤْمِن يَلْجَأَ إِلَى التَكَفُّفِ مِنْ أَعْدَاءِ آلِ مُحَمَّدِ اللَّهُ يَصْبِرُ عَلَى ذَلِكَ وَ يَرَى مَا يَأْخُذُهُ مِنْ مَالِهِمْ مَعْنَما يَلْعَنُهُمْ بِهِ وَيَسْتَعِينُ بِمَا يَأْخُذُهُ عَلَى تَجْدِيدِ ذِكْرَ وَلَايَةِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ وَ حِينَ الْبَأْسِ عِنْدَ شِدَة الْقِتَالَ يَذْكُرُ اللَّهَ وَيُصَلِّى عَلَى مُحَمَّدِ رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلَى عَلَى الوَلِى اللَّهِ وَ يُوَالِى بِقَلْبِهِ وَلِسَانِهِ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ وَيُعَادِى كَذَلِكَ أَعْدَاءَ الله﴾. (7)

ص: 830

بخش 7: و واماندگان در سفر؛

1-7- امام عسکری علیه السلام- وَ ابْنَ السَّبِيل ؛ کسی که راهزنان مال او را زده باشند و او پولی برای گذران زندگی نداشته باشد.

2-7- امام باقر علیه السلام- منظور از ابن سبیل کسی است که در راه مانده است.

بخش 8: و سائلان؛

1-8- امام عسکری علیه السلام- وَ السَّائِلِينَ کسانی هستند که از روی احتیاج، تقاضای کمک می کنند و درخواست صدقه دارند.

2-8- امام سجّاد علیه السلام- حق درخواست کننده آن است که ادا کننده ی درخواست به اندازه ی نیازش به او بخشد و حق کسی که از او درخواست شده آن است که اگر به او (درخواست کننده) بخشد از او تشکر کرده و نیکی اش را قدر بداند و اگر از او دریغ کرد عذرش را بپذیرد.

بخش9: و بردگان؛

اشاره

1-9- امام عسکری علیه السلام- و دربندماندگان که توانایی نوشتن دارند می توانند با آموزش آن آزاد گردند. (اسیرانی از مشرکین که سواد نوشتن دارند می توانند با تعلیم خواندن و نوشتن به مسلمانان آزاد شوند).

2-9- امام صادق علیه السلام- در مورد حکم مکاتب اسیری از مشرکین که سواد نوشتن دارند و می توانند با تعلیم خواندن و نوشتن به مسلمانان (آزاد شوند) که مقداری از بهای آزادی خود را داده ولی از پرداخت بقیه ی آن عاجز است پرسیدند و حضرت فرمود آن مقدار باید از مال زکات داده شود؛ چرا که خداوند عزّوجلّ در کتاب خود می فرماید: وَفِي الرَّقَابِ».

بخش 10: و [همچنین] کسانی که در برابر سختی ها و زیان ها و هنگام جنگ، استقامت می ورزند.

1-10- امام عسكرى علیه السلام- الصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ یعنی کسانی که در جنگیدن با دشمن صبر و تحمل کنند و دشمنی متجاوزتر و سرکشتر از ابلیس و دوستان سرکش او که به آن ها الهام می کند، برای مبارزه کردن نیست او (مؤمن) به واسطه ی درود فرستادن بر محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش آن خطر ابلیس را دفع می کند و الضَّرَّاءِ همان فقر و گرفتاری است و فقری شدیدتر از فقر مؤمنی که به سوی دشمن خاندان محمّد صلی الله علیه و آله پناهنده می شود، نیست. او بر آن ذلّت صبر می نماید و می داند آن چه از اموال ایشان به عنوان غنیمت می گیرد وسیله ای برای لعن و دوری آنان از نعمت خداست و از آن برای زنده کردن یاد ولایت اهل بیت پاک و مطهّر (ائمه علیهم السلام) کمک می گیرد و حینَ الْبَأْسِ هنگام بالاگرفتن جنگ است که خدا را به یاد می آورد و بر محمّد صلی الله علیه و آله - رسول خدا - و بر علی علیه السلام- ولی خدا- درود می فرستد و با قلب و زبانش با اولیاء خدا دوستی و با دشمنان خدا دشمنی می کند.

ص: 831

2-10- الكاظم علیه السلام- ﴿لَا يَكُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً حَتَّى يَكُونَ فِيهِ ثَلَاثُ خِصَال... وَأَمَّا السُّنَّةُ مِنْ وَلِيهِ فَالصَّبْرُ عَلَى الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ﴾. (1)

3-10- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ حِينَ الْبَأْسِ قَالَ عِندَ القتل﴾. (2)

باب 11: أُولئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ

1-11- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَمَنْ أَقَامَ هَذِهِ الشَّرُوطَ فَهُوَ مُؤْمِنُ مُصَدِّقُ﴾. (3)

2-11- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿المَتَّقُونَ عَلِى بن ابى طالب علیه السلام﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلى الحر بالحرّ وَ الْعَبْدُ بالعَبْدِ وَ الأنثى بالأُنثى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتَّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَداء إِلَيْهِ بإِحْسانِ ذلِكَ تَخفيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أليمٌ﴾. (178)

باب 1: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أهِيَ لِجَمَاعَة الْمُسْلِمِينَ؟ قَالَ: هِيَ لِلْمُؤْمِنِينَ خَاصَّةً﴾. (5)

باب 2: كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى

اشاره

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى يَعْنِي الْمُسَاوَاةَ وَ أَنْ يَسْلُكَ الْقَاتِلُ فِي طَريقِ الْمَقْتُولِ الَّذِي سَلَكَهُ بِهِ لَمَّا قَتَلَهُ﴾. (6)

2-2- امیرالمؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى بَعَثَ رَسُولَهُ بِالرَّافَةِ وَالرَّحْمَةِ فَكَانَ مِنْ رَأْفَتِهِ وَ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ لَمْ يَنْقُلَ قَوْمَهُ فِي أَوَّلِ نُبُوَّتِهِ عَنْ عَادَتِهِمْ حَتَّى اسْتَحْكَمَ الْإِسْلَامُ فِي قُلُوبِهِمْ وَ حَلَّتِ الشَّرِيعَةُ فِي صُدُورِهِم و مِنْ ذَلِكَ مَا كَانَ مُثْبَتَاً فِي التَّوْرَاةِ مِنَ الْفَرَائِضِ فِي الْقِصَاصِ وَ هُوَ

ص: 832

2-10- امام کاظم علیه السلام- مؤمن تا سه خصلت [و سنّت را] نداشته باشد مؤمن نمی شود [سنّتی از خدا و سنتی از پیامبر] ... و سنتی که از امامش باید بیاموزد صبر بر سختی ها و گرفتاری هاست که خدای عزّوجلّ فرماید: ﴿وَ الصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ﴾.

3-10- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- منظور از وَحِينَ الْبَأْسِ هنگام جنگ و کشتار است.

بخش 11: این ها کسانی هستند که راست می گویند؛ [ و گفتار و کردارشان با اعتقادشان هماهنگ است؛ و این ها پرهیزگارانند.

1-11- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- هرکس به این شروط عمل کند مؤمن واقعی و راستگو است.

2-11- پیامبر صلی الله علیه و آله- منظور از المتقون علیّ بن ابی طالب علیه السلام است.

ای کسانی که ایمان آورده اید حکم قصاص در مورد کشتگان بر شما مقرر شده است. آزاد در برابر آزاد و برده در برابر برده و زن در برابر زن پس اگر کسی از سوی برادر [دینی] خود چیزی به او بخشیده شود [و حکم قصاص تبدیل به خون بها گردد، ولی مقتول] باید از راه پسندیده پیروی کند؛ [و شرایط پرداخت کننده را در نظر بگیرد] و او نیز به نیکی دیه را [به ولیّ مقتول] بپردازد و مسامحه نکند؛ این تخفیف و رحمتی است از ناحیه ی پروردگار شما و کسی که بعد از آن تجاوز کند عذاب دردناکی خواهد داشت. (178)

بخش 1: ای کسانی که ایمان آورده اید

اشاره

1-1- امام صادق علیه السلام- [از امام] پرسیدند: «آیا این آیه در مورد مسلمانان است»؟ حضرت فرمود: «این آیه، در خصوص مؤمنین است».

بخش 2: حکم قصاص در مورد کشتگان بر شما مقرر شده است.

1-2- امام عسکری علیه السلام- ای کسانی که ایمان آورده اید درباره ی کُشتگان بر شما، قصاص مقرر شد؛ یعنی عدالت ورزید و این که قاتل به همان روشی کشته شود که مقتول را کشته است.

2-2- امام علی علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی رسولش را با عطوفت و مهربانی برانگیخت و [پیامبر] از باب رحمت و رأفتش بود که در ابتدای رسالت خود روش و عادتی که مردم به آن خو گرفته بودند را عوض نکرد؛ بلکه اجازه داد (مهلت داد) اسلام در قلب هایشان مستحکم گردد و دین در سینه هایشان نفوذ کند تا کم کم دین در سینه هایشان جا بگیرد و آن را بپذیرند، یک نمونه از این موارد که خداوند با عادات خو گرفته مردم به تدریج مخالفت نموده پذیرفتن اولیه ی حکم قصاص بود که مردم مطابق آن چه در تورات بود عمل می کردند و به آن خو گرفته بودند و آن (حکم تورات) این گونه بود که خداوند می فرماید که: ﴿وَ كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ

ص: 833

قَوْلُهُ وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيها أَنَّ النَّفْسَ بالنفس والعَيْنَ بِالْعَيْنِ إلى آخر الآية فَكَانَ الذكر والأنثى و بِالنَّفْسِ وَالْأُنْثَى وَ الحر والعبد شرعاً سَوَاءٌ فَنَسَمَ اللهُ تَعَالَى مَا فِي التَّوْرَاةِ بِقَوْلِهِ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ القصاص في القتل الحر بالحر وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنثى بِالأُنثى فَنَسَخَتْ هَذِهِ الْآيَةُ وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْس﴾. (1)

باب 3: الحر بالحرُ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنثى بالأنثى

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا يُقْتَلُ الْحُرَ بِعَبْدِ وَلَكِنْ يُضْرَبُ ضَرْباً شَدِيداً وَ يُعَلِّمُ دِيَةَ الْعَبْدِ وَ إِنْ قَتَلَ رَجُلُ امْرَأَةٌ فَأَرَادَ أَوْلِيَاءُ الْمَقْتُول أَنْ يَقْتُلُوا أَدَّوْا نِصْفَ دِيَتِهِ إِلَى أَهْلِ الرَّجُل﴾. (2)

2-3- امیرالمؤمنين علیه السلام- ﴿نَفْسُ الْمَرْأَةِ لَا تُسَاوِى نَفْسَ الرَّجُلِ بَلْ هِيَ عَلَى النِّصْفِ مِنْهَا فَيَجِبُ إِذَا أَخَذَتِ النَّفْسَ الْكَامِلَة أَنْ يُرَدَّ فَضْلُ مَا بَيْنَهُمَا﴾. (3)

3-3- السجّاد علیه السلام- يُقْتَلُ الْمَرْأَةُ بِالْمَرْأَة إِذَا قَتَلَهَا﴾. (4)

باب 4: فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أخِيهِ شَيْءٌ فَاتَّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانِ

اشاره

1-4- السجّاد علیه السلام- ﴿فَمَنْ عُفِيَ لَهُ الْقَاتِلُ وَ رَضِيَ هُوَ وَ وَلِيُّ الْمَقْتُولِ أَنْ يَدْفَعَ الدِّيَةَ وَعَفَا عَنْهُ بِهَا فَاتَّبَاعٌ مِنَ الْوَلِى مُطَالَبَةُ تَقَاصٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَداءٌ مِنَ الْعَافِي الْقَاتِلِ بِإِحْسَانٍ لَا يُضَارُّهُ وَ لَا يُمَاطِلُهُ﴾. (5)

2-4- الصّادق علیه السلام- ﴿يَنْبَغِي لِلَّذِى لَهُ الْحَقِّ أَنْ لَا يَعْسُرَ أَخَاهُ إِذَا كَانَ قَدْ صَالَحَهُ عَلَى دِيَةٍ وَ يَنْبَغِي لِلَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ أَنْ لَا يَمْطُلَ أَخَاهُ إِذَا قَدَرَ عَلَى مَا يُعْطِيهِ وَيُؤَدِّيَ إِلَيْهِ بِإِحْسَان﴾. (6)

3-4- الصّادق علیه السلام- ﴿هُوَ الرَّجُلُ يَقْبَلُ الدِّيَةَ فَيَنْبَغِي لِلطَّالِب أَنْ يَرْفُقَ بِهِ فَلَا يُعْسِرَهُ وَ يَنْبَغِي لِلْمَطْلُوب أَنْ يُؤَدِّيَ إِلَيْهِ بإِحْسَانِ وَ لَا يَمْطُلَهُ إِذَا قَدَرَ﴾. (7)

ص: 834

بِالنَّفْسِ وَ الْعَينُ بِالْعَينُ و برای مذکّر و مؤنّث یا آزاده و برده بودن حکمی جداگانه برای قصاص وجود دارد. پس خداوند متعال آن چه را که در تورات ،است با این سخن نسخ کرد: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثى بِالْأُنْثى﴾ پس آیه ى مذكور این آیه ی ﴿وَ كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَيْنُ بِالْعَین﴾ را نسخ کرد.

بخش 3: آزاد در برابر آزاد و برده در برابر برده و زن در برابر زن.

1-3- امام صادق علیه السلام- اگر انسان حرّ (آزاد) برده ای را به قتل رساند قصاص به قتل نمی شود؛ بلکه باید به شدت کتک زده شود و دیه ی آن عبد را بپردازد و اگر مردی، زنی را به قتل رساند و اولیای مقتول تقاضای قصاص به قتل داشته باشند باید اولیای مقتول نصف دیه ی آن مرد را به خانواده ی او بازگردانند.

2-3- امام علی علیه السلام- [در حکم قصاص] جان زن برابر جان مرد نیست؛ بلکه نصف آن است. پس واجب است هنگام قصاص نفس تفاوت بین آن دو، كاملاً پرداخته شود. (نصف دیه بازگردانده شود).

3-3- امام سجّاد علیه السلام- حکم قصاص قبل از نسخ آن این بود که وقتی زنی کشته می شد، [معادل آن یک] زن باید قصاص شود.

بخش 4: پس اگر کسی از سوی برادر [دینی خود چیزی به او بخشیده شود و حکم قصاص تبدیل به خون بها گردد ولی مقتول باید از راه پسندیده پیروی کند؛ و شرایط پرداخت کننده را در نظر بگیرد و او نیز به نیکی دیه را [به ولی مقتول] بپردازد [و مسامحه نکند.

1-4- امام سجّاد علیه السلام- قاتلی که بخشیده شود و او (قاتل) و ولی مقتول به پرداخت دیه راضی شوند و با دریافت دیه او را ببخشند پس باید از ولی دم که حق قصاص متعارف را داشته تبعیت شود و همچنین به نیکی خونبها را به عفو کننده ی قاتل بپردازد؛ آن گونه که به او (آن که طلب دریافت دیه به عوض قصاص کرد). ضرری نرسد و پرداخت دیه را به تعویق نینداخته و [ولیّ دم را] سرگردان ننماید.

2-4- امام صادق علیه السلام- اگر کسی صاحب حق بوده و با برادر دینی خود بر سر پرداخت دیه توافق کند، سزاوار است که بر او سخت نگیرد و همچنین اگر حقی بر گردن کسی باشد و توانایی پرداخت آن را نیز داشته باشد سزاوار است که در پرداخت آن به برادر دینی خود، تعلّل نورزیده و با نیکی آن [دیه] را به او بپردازد.

3-4- امام صادق علیه السلام- و مردی است که دیه را به جای قصاص می پذیرد. پس بر او سزاوار است با کسی که پرداخت دیه بر او واجب ،است با ملایمت رفتار کرده و بر او سخت نگیرد [همچنین] بر کسی که باید دیه را بپردازد، سزاوار است به نیکی آن را بپردازد و اگر توانایی [مالی] دارد در پرداخت آن به صاحب حق، تعلّل نورزد.

ص: 835

4-4- الصّادق علیه السلام- ﴿هُوَ الرَّجُلُ يَقْبَلُ الدِّيَةَ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الَّذِي لَهُ الْحَقُّ أَنْ يَتَّبِعَهُ بِمَعْرُوفِ وَ لَا يُعْسِرَهُ وَأَمَرَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ أَنْ لَا يَظْلِمَهُ [ وَ أَنْ يُؤَدِّيَ إِلَيْهِ بِإِحْسَانِ إِذَا أَيْسَرَ﴾. (1)

5-4- الصّادق علیه السلام- ﴿يَنْبَغِي لِلَّذِى لَهُ الْحَقُّ أَلَّا يُعَسِّرَ أَخَاهُ إِذَا كَانَ قَادِراً عَلَى دِيَتِهِ وَ يَنْبَغِي لِلَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ [بِالْمَعْنَى أَصْلَحْتُ أَنْ لَا يُمَاطِلَ أَخَاهُ إِذَا قَدَرَ عَلَى مَا يُعْطِيهِ وَ يُؤَدِّيَ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ قَالَ يَعْنِي إِذَا وُهِبَ الْقَوَدُ أَتْبَعُوهُ بِالدِّيَةِ إِلَى أَوْلِيَاءِ الْمَقْتُولِ لِكَيْ لَا يَبْطُلَ دَمُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ﴾. (2)

6-4- الصّادق علیه السلام- ﴿فاتباع بالْمَعْرُوفِ يَعْنِي الْعَافِيَ وَ عَلَى الْمَعْفُو عَنْهُ أَداءُ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ وَقَالَ قَوْمُ هُمَا عَنِ الْمَعْفُو عَنْهُ﴾. (3)

باب 5: ذلِكَ تَخفيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ

1-5- السجّاد علیه السلام- ﴿ذلِكَ تَخفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ إِذْ أَجَازَ أَنْ يَعْفُو وَلِيُّ الْمَقْتُولِ عَنِ الْقَاتِل عَلَى دِيَة يَأْخُذْهَا فَإِنَّهُ لَوْ لَمْ يَكُنْ لَهُ إِلَّا الْقَتْلُ أَوِ الْعَفْرُ لَقَلَّ مَا طَابَتْ نَفْسُ وَلِيِّ الْمَقْتُولَ بِالْعَفُو بَلَا عِوَض يَأْخُذُهُ فَكَانَ قَلَّ مَا يَسْلَمُ الْقَاتِلُ مِنَ الْقَتْلِ﴾. (4)

2-5- الكاظم علیه السلام- ﴿في حديثٍ طَوِيلِ فِي تَفْضِيلِ هَذِهِ الْأُمَّةِ عَلَى الْأُمَمِ إِلَى أَنْ قَالَ: وَمِنْهَا أَنَّ الْقَاتِلَ مِنْهُمْ عَمْداً إِنْ شَاءَ أَوْلِيَاءُ الْمَقْتُولِ أَنْ يَعْفُوا عَنْهُ فَعَلُوا وَ إِنْ شَاءُوا قَبلُوا الدِّيَةَ وَ عَلَى أَهْ-ل التَّوْرَاةَ وَ هُمْ أَهْلُ دِينِكَ يُقْتَلُ الْقَاتِلُ وَلَا يُعْفَى عَنْهُ وَ لَا تُؤْخَذَ مِنْهُ دِيَةٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ ذِلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ﴾. (5)

باب 6: فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ

اشاره

1-6- السجّاد علیه السلام- ﴿بَعْدَ الْعَفُو عَنْهُ بِالدِّيَةِ الَّتِي بَدَلَهَا وَ رَضِيَ هُوَ بِهَا فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الْآخِرَةِ عنْدَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ﴾. (6)

ص: 836

4-4- امام صادق علیه السلام- مراد شخصی است که دیه را به جای قصاص می پذیرد. پس خداوند عزّوجلّ به صاحب حق امر فرموده که به نیکی با قاتل رفتار کند و او را برای اداء دین، تحت فشار نگذارد. همچنین خداوند به آن کس که پرداخت دیه بر عهده ی اوست، امر فرموده تا ستم نکند و در پرداخت دیه- اگر موجود دارد تعلّل ننموده و آن را به نیکی و خوشی بپردازد.

5-4- امام صادق علیه السلام- بر صاحب حق سزاوار است که اگر برادر دینی اش توانایی پرداخت دیه دارد بر او سخت نگیرد و همچنین بر کسی که می تواند دیه را بپردازد؛ سزاوار است که برادرش را معطل نکند و اگر توانایی دارد دیه را با نیکی و احسان بپردازد یعنی وقتی قصاص بخشیده شد، در پی اش دیه به صاحبان دم پرداخت شود تا خون انسان مسلمانی به هدر نرفته باشد.

6-4- امام صادق علیه السلام- فَاتَّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ یعنی عفو کننده طبق عرف عمل کند و بر عفوشده واجب است خون بها را به نیکی بپردازد.

بخش 5: این تخفیف و رحمتی است از ناخیه پروردگار شما.

1-5- امام سجّاد علیه السلام- این تخفیف و رحمتی است از ناحیه پروردگار شما که اجازه می دهد ولی دم مقتول با گرفتن دیه از قصاص قاتل در گذرد و اگر راهی جز کشتن یا عفو کردن [بدون حق دریافت دیه نبود مسلّماً دلخوشی ولی مقتول به بخشش بدون دریافت دیه، کم می شد؛ پس جان به در بردن قاتل از کشته شدن کاهش می یافت.

2-5- امام کاظم علیه السلام- در حدیث طولانی در جواب یک یهودی درباره ی برتری این امت (اسلام) بر امت های دیگر فرمود:.... از جمله فضیلت ها این که در مورد کسی که از میان این مردم، مرتکب قتل عمد شده ولی مقتول چنان چه بخواهد او را می بخشد و اگر بخواهد از او دیه می پذیرد و اهل تورات که به دین تو هستند قاتل را می کشند؛ بدون این که مورد عفو قرار بگیرد و از او دیه پذیرفته نمی شود خداوند عزّوجلّ فرمود: ﴿ذلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ﴾.

بخش 6: و کسی که بعد از آن تجاوز کند عذاب دردناکی خواهد داشت.

1-6- امام سجّاد علیه السلام- هر که قاتل را ببخشد و به گرفتن دیه رضایت دهد و سپس از کار خود بازگردد و طلب قصاص کند در قیامت عذاب دردناکی در نزد خداوند عزّوجلّ، برای اوست.

ص: 837

6-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عن الحلبي عَن أَبي عَبدِ اللهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَمَنِ اعْتَدَى- بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ. فَقَالَ: هُوَ الرَّجُلُ يَقْبَلُ الدِّيَةَ أَوْ يَعْفُو أَوْ يُصَالِحُ ثُمَّ يَعْتَدِي فَيَقْتُلُ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ كَمَا قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فَلَه عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾. (1)

3-6- الصّادق علیه السلام- ﴿هُوَ الرَّجُلُ يَقْبَلُ الدِّيَةَ أَوْ يُصَالِحُ ثُمَّ يَجِيءُ بَعْدَ ذَلِكَ فَيُمَتِّلُ أَوْ يَقْتُلُ فَوَعَدَهُ اللهُ عَذَاباً أَلِيما﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَلَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾. (179)

باب 1: وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ

اشاره

1-1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿يَعْنِي لَوْلَا الْقِصَاصِ لَقَتَلَ بَعْضُكُمْ بَعْضاً﴾. (3)

2-1- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَلى قَالَ: قُلْتُ أَرْبَعاً أَنْزَلَ اللهُ تَعَالَى تَصْدِيقِي بِهَا فِي كِتَابِهِ قُلْتُ الْقَتْلُ يُقِلَ الْقَتْلَ فَأَنْزَلَ اللهُ وَلَكُمْ فِي القِصاصِ حَيَاةٌ﴾. (4)

3-1- السجّاد علیه السلام- ﴿وَلَكُمْ يَا أَمَةَ مُحَمَّدِ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ لِأَنَّ مَنْ هَمَّ بِالْقَتْلِ فَعَرَفَ أَنَّهُ علیه السلام- يُقْتَصُّ مِنْهُ فَكَفَّ لِذَلِكَ عَنِ الْقَتْلِ كَانَ حَيَاةَ لِلَّذِي كَانَ هَمَّ بِقَتْلِهِ وَ حَيَاةَ لِهَذَا الْجَانِي الَّذِي أَرَادَ أَنْ يَقْتُلَ وَ حَيَاةٌ لِغَيْرِهِمَا مِنَ النَّاسَ إِذَا عَلِمُوا أَنَّ الْقِصَاصِ وَاجِبُ لَا يَجْسُرُونَ عَلَى الْقَتْلِ مَخَافَةَ الْقِصَاص﴾. (5)

4-1- السجّاد علیه السلام- ﴿عِبَادَ اللَّهِ! هَذَا قِصَاصُ قَتْلِكُمْ لِمَنْ تَقْتُلُونَهُ فِي الدُّنْيَا وَ تُفْنُونَ رُوحَهُ أَلَا أنَبِّئُكُمْ بِأَعْظَمَ مِنْ هَذَا الْقَتْلِ وَ مَا يُوجِبُهُ اللَّهُ عَلَى قَاتِلِهِ مِمَّا هُوَ أَعْظَمُ مِنْ هَذَا الْقِصَاصِ قَالُوا: بَلَى يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ قَالَ أَعْظَمُ مِنْ هَذَا الْقَتْلِ أَنْ يَقْتُلَهُ قَتْلًا لَا يَنْجَبرُ وَ لَا يَحْيَا بَعْدَهُ أَبَداً. قَالُوا: مَا هُوَ؟ قَالَ: أَنْ يُضِلَّهُ عَنْ نُبُوَّةَ مُحَمَّد وَ عَنْ وَكَايَة عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ يَسْلُكَ بِهِ غَيْرَ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يُغْرِيَهُ بِاتِّبَاعِ طَرَائِقِ أَعْدَاءِ عَلَى علیه السلام وَ الْقَوْلِ بِإِمَامَتِهِمْ وَ دَفْعِ عَلَى علیه السلام عَنْ حَقِّهِ وَ جَحْدِ فَضْلِهِ وَ

ص: 838

2-6- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید از امام صادق علیه السلام تفسیر آیه ی ﴿فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَه عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ را پرسیدم حضرت فرمود: «او مردی است که دیه را می پذیرد یا گذشت می کند یا مصالحه می نماید و سپس از حد خود تجاوز کرده دوباره طلب قصاص می کند و او را به قتل می رساند. خداوند عزّوجلّ فرمود: ﴿ فَلَه عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾.

3-6- امام صادق علیه السلام- و کسی است که دیه را می پذیرد یا مصالحه می کند؛ سپس آن کسی که دیه بر گردن او بود را مثله کرده یا می کشد؛ پس خداوند عذاب دردناکی را به او وعده داده است.

و قصاص برای شما مایه ی حیات [و امنیت] است ای صاحبان خرد! شاید پرهیزکاری پیشه کنید. (179)

بخش 1: و قصاص برای شما مایه ی حیات [و امنیت] است.

1-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- اگر قصاص نبود بعضی از شما یکدیگر را به قتل می رساندید.

2-1- امام علی علیه السلام- از حضرت علی نقل است که فرموده چهار سخن گفتم که خدای تعالی، راستی و درستگویی مرا در کتاب خود قرآن عظیم تصدیق کرد»... گفتم: «کشتن [به حق و درستی کشتن به ناحق و نادرستی را کم می گرداند پس خدا این تعبیر را نازل فرمود: ﴿وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ

3-1- امام سجّاد علیه السلام- یعنی ای امت محمّد صلی الله علیه و آله برای شما در قصاص، حیات (زندگانی) است. اگر کسی بخواهد شخصی را بکشد و در عین حال بداند که از او قصاص می کنند، این کار را نخواهد کرد. پس قصاص در این جا موجب می شود که هم مقتول و هم قاتل زنده بمانند. بنابراین هرگاه بدانند قصاص هست، جرأت کشتن نخواهند یافت؛ چون می ترسند آن ها را هم بکشند.

4-1- امام سجّاد علیه السلام- خطاب به مردم فرمود ای بندگان خدا این قصاص برای کسی است که در دنیا کسی را کشته و جان او را از وی گرفته است. آیا شما را به بزرگتر از این قتل آگاه نسازم به طوری که قصاصی را که خداوند از انجام دهنده ی آن می گیرد به مراتب بزرگتر از آن قصاص می باشد؟ عرض کردند بفرمائید ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله او فرمود: «بزرگتر از این قتل قتلی است که جبران نشود و هیچ گاه مقتول زنده نشود حتی در آخرت». گفتند: «آن کار چیست؟ امام فرمود: «بزرگتر از قتل یک انسان آن است که کسی او را از امت محمّد صلی الله علیه و آله و ولایت علیا دور کند و راهی غیر از راه خدا را به او نشان دهد و وی را به ادامه دادن طریق دشمنان علی تشویق کند و به امامت آن ها راهنمائی نماید کسانی که علی علیه السلام را از مقام خود

ص: 839

أَلَّا يُبَالِيَ بِإِعْطَائِهِ وَاجِبَ تَعْظِيمِهِ فَهَذَا هُوَ الْقَتْلُ الَّذِي هُوَ تَخْلِيدُ الْمَقْتُولِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ خَالِداً مُخَلَّداً أَبَداً فَجَزَاءُ هَذَا الْقَتْلِ مِثْلُ ذَلِكَ الْخُلُودِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ﴾. (1)

5-1- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿الأَمْرُ وَ النَّهْرُ وَجْهُ وَاحِدٌ لَا يَكُونُ مَعْنَى مِنْ مَعَانِي الْأَمْرِ إِلَّا وَ يَكُونُ بَعْدَ ذَلِكَ نَهْيَاً وَ لَا يَكُونُ وَجْهُ مِنْ وُجُوهِ النَّهَى إِلَّا وَ مُقِرُونَ بِهِ الْأَمْرَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا الله وَلِلرَّسُولِ إِذا دَعاكُمْ لِما يُحْيِيكُمْ إِلَى آخِرِ الآيَة فَأَخْبَرَ سُبْحَانَهُ أَنَّ الْعِبَادَ لَا يَحْيَوْنَ إِلَّا بِالْأَمْرِ وَ النَّهْي كَقَوْلِهِ تَعَالَى وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ﴾. (2)

6-1- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿السَّيْفُ فَاتِقُ وَ الدِّينُ رَائِقُ فَالدِّينُ [الدِّينُ] يَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَالسَّيْف يَنْهَى عَنِ الْمُنْكَر قَالَ اللهُ تَعَالَى: وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ﴾. (3)

7-1- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿فَرَضَ الله... الْقِصَاصِ حَقْناً لِلدِّمَاء﴾. (4)

باب 2: يا أولي الألباب

1-2- السجّاد علیه السلام- ﴿يا أُولِي الْأَلْبَابِ أُولِي الْعُقُول﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الموتُ إِن تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّة لِلوالدين و الأقربين بالمعرُوفِ حَقًّا عَلَى المُتَّقِينَ﴾. (180)

باب 1: كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ

اشاره

1-1- الزهرا علیها السلام- ﴿عن الزهراء حديث طويلُ تَقُولُ فِيهِ لِلْقَوْمِ وَ قَدْ مَنَعُوهَا مَا مَنَعُوهَا: وَ قَالَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أُولِي بِبَعْضٍ فِي كِتابِ الله وَ قَالَ يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنثَيَيْنِ وَ قَالَ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَي الْمُتَّقِينَ وَ زَعَمْتُمْ أَنْ لَا حَظِّ لِى وَلَا أَرثَ مِنْ أبي وَلَا رَحِمَ بَيْنَنَا أ فَخَضَكُمُ اللهُ بِآيَة أَخْرَجَ مِنْهَا أبي؟﴾. (6)

ص: 840

دفع کرده و حقش را پایمال کردند و اهمیت نمی دهند که گرامی داشتی که حق اوست را به او بدهند؛ این قتلی است که مقتول را در جهنّم مخلّد می سازد و پاداش این قتل خلود در دوزخ می باشد».

5-1- امام علی علیه السلام- امر و نهی در واقع یک صورت واحد هستند؛ امرکردنی نیست، اگر نهی کردنی پس از آن نباشد و نهی کردنی نیست اگر به همراه امری نباشد. خداوند متعال فرمود: ﴿يَا أَيها الَّذِينَ ءَامَنُوا اسْتَجِيبُوا الله وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ مَا يُحْيِيكُمْ﴾ خداوند خبرداد که بندگان جز به امر و نهی خدا، زنده نمی شوند. همچون سخن پروردگار: ﴿وَ لَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ﴾.

6-1- امام علی علیه السلام- شمشیر شکافنده و دین به هم آورنده است؛ پس دین به نیکویی امر می کند و شمشیر، از بدی نهی می کند. [چرا که خداوند فرموده است: ﴿وَلَكُمْ فِي القِصاصِ.

7-1- امام علی علیه السلام- خدا واجب کرد... قصاص را؛ تا خون ریخته نشود.

بخش 2: ای صاحبان خرد

1-2- امام سجّاد علیه السلام- يا أُولي الألباب يعنى صاحبان خرد و عقل.

بر شما مقرر شده است: «هنگامی که مرگ یکی از شما فرارسد اگر چیز ارزشمندی (مالی) از خود به جای گذارده، برای پدر و مادر و خویشاوندان، به طور شایسته وصیت کند. این وظیفه ای است بر پرهیزگاران» (180)

بخش 1: بر شما مقرر شده است: «هنگامی که مرگ یکی از شما فرارسد، اگر چیز ارزشمندی (مالی) از خود به جای گذارده برای پدر و مادر و خویشاوندان، به طور شایسته وصیت کند.

1-1- حضرت زهرا در حدیث طولانی ای که حضرت زهرا علیها السلام در آن مردم را خطاب قرار داده بود و درباره ی حقی سخن می گفت که از آنان (اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله) منع کرده بودند چنین آمده است: پروردگار می فرماید و خویشاوندان نسبت به یکدیگر در احکامی که خدا مقرر داشته [از دیگران] سزاوارترند. (انفال/75) و فرمود: خداوند درباره ی فرزندانتان به شما سفارش می کند که سهم (میراث) پسر به اندازهی سهم دو دختر باشد (نساء /11) و فرمود: اگر چیز خوبی (مالی) از خود به جای گذارده برای پدر و مادر و نزدیکان به طور شایسته وصیّت کند! این حقی است بر پرهیزکاران (بقره/180) و می پندارید که من هیچ سهم و ارثی از پدرم نمی برم و بین ما خویشاوندی وجود ندارد؟ آیا خدا آیه را مختص شما کرده و پدرم که درود خدا بر او و خاندانش باد را از آن خارج ساخته است؟!

ص: 841

2-1- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَنْ أَوْصَى وَ لَمْ يَحِفُ وَ لَمْ يُضَارَّ كَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فِي حَيَاتِهِ وَ مَنْ لَمْ يُوص عِنْدَ مَوْتِهِ لِذِي قَرَابَتِهِ مِمَّنْ لَا يَرِثُ فَقَدْ خَتَمَ عَمَلَهُ بِمَعْصِيَة﴾. (1)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْوَصِيَّةِ لِلْوَارِثِ، فَقَالَ: تجوز﴾. (2)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْن مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبدِ الله علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ لَهُ الْوُلْدُ مِنْ غَيْرِ أُمَّ أَ يُفَضِّلُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ ۚ فَقَالَ: لَا بَأْسَ﴾. (3)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْن عَبْدِ الْخَالِقِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ فِي الرَّجُل يَخُصُّ بَعْضَ وَلْدِهِ بِبَعْض مَالِهِ فَقَالَ: لَا بَأْسَ بِذَلِكَ﴾.(4)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُل أَوْصَى لِقَرَابَتِهِ فَقَالَ يجوز﴾. (5)

7-1- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ أَوْصَى بِوَصِيَّةٍ لِغَيْرِ الْوَارِثِ مِنْ صَغِيرِ أَوْ كَبِيرِ بِالْمَعْرُوفِ غَيْرِ الْمُنْكَرِ فَقَدْ جَازَتْ وَصِيَّتُهُ﴾. (6)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِى وَلَادِ الْحَنَّاطِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْمَيِّتِ يُوصِي لِلْوَارِثِ بشيء. قال: جائز﴾. (7)

9-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبَان عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن أَبي عَبْدِ اللهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْد الله عَن امْرَأَة قَالَتْ لِأُمِّهَا إِنْ كُنْتِ بَعْدِي فَجَارِيَتِى لَكَ فَقَضَى أَنَّ ذَلِكَ جَائِزُ وَ إِنْ كَانَتِ الِابْنَةُ بَعْدَهَا فَهيَ جَارِيَتُهَا﴾. (8)

10-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلَ اعْتَرَفَ لِوَارِثِ بِدَيْنِ فِي مَرَضِهِ. فَقَالَ: لَا تَجُورُ وَصِيَّةٌ لِوَارِثِ وَ لَا اعْتِرَافِ﴾. (9)

ص: 842

2-1- امام علی علیه السلام- کسی که درباره ی مالش وصیت کرده و ظلم نکند و در این باره ضرری هم به کسی نرساند مانند کسی است که در زمان حیاتش آن مال را صدقه داده است و کسی که هنگام مرگ در خصوص مالش برای خویشاوندانی که به طور طبیعی از مال او چیزی به ارث نمی برند، وصیّت نکند همانا اعمالش به خطا و معصیت پایان پذیرفته است.

3-1- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم از امام باقر علیه السلام نقل کرده است درباره ی [جواز] وصیت برای وارثان (کسانی که بدون وصیت نیز ارث می برند) سؤال کردم فرمود «چنین وصیتی جایز است».

4-1- امام صادق علیه السلام- محمّد بن مسلم گوید: از امام درباره ی فردی که فرزندی از زن دیگرش دارد سؤال کردم که اشکال دارد برخی از آن ها را بر دیگران [در تقسیم ارث] برتری بدهد؟ امام علیه السلام فرمود: مهم نیست و اشکالی ندارد».

5-1- امام صادق علیه السلام- از اسماعیل بن عبدالخالق نقل شده است از امام صادق علیه السلام شنیدم که پیرامون شخصی سخن می گفت که مقداری از مالش را به برخی فرزندانش اختصاص داده داده بود. فرمود: «در آن کار مشکلی نیست».

6-1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام درباره ی مردی سؤال شد که در حق خویشانش که به طور طبیعی ارث می برند وصیت کرده بود پس فرمود او اجازه ی این کار را دارد».

7-1- امام باقر علیه السلام- اگر کسی برای غیر وارثان طبیعی که به صورت معمول و حتی بدون وصیت ارث می برند چه کوچک باشد و چه ،بزرگ وصیت شایسته و خوبی بکند، وصیت او جایز می باشد.

8-1- امام صادق علیه السلام- از أبوولاد حناط نقل شده است: از امام صادق علیه السلام پرسیدم آیا میت می تواند چیزی را برای وارث طبیعی که بدون وصیت نیز ارث می برد وصیت کند؟ فرمود: می تواند».

9-1- امام صادق علیه السلام- ابان از عبدالرحمان بن أبی عبدالله علیه السلام نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام غنی درباره ی زنی سؤال کردم که به مادرش می گفت اگر تو بعد از من زنده بودی پس کنیز من مال تو باشد پس [امام علیه السلام] آن وصیت را جایز دانست؛ حتی اگر آن زن صاحب دختری پس از خود باشد کنیز باز هم برای مادر او است.

10-1- امام صادق علیه السلام- قاسم بن سلیمان گفته است از امام صادق علیه السلام درباره ی مردی پرسیدم که در حال بیماری وارث خود را از دینی که بر گردنش بود مطلع کرد. پس فرمود: «آن وصیت و آن اعتراف که به وارث کرده هیچ کدام صحیح نمی باشد».

ص: 843

11-1- على بن إبراهيم- ﴿فَإِنَّهَا مَنْسُوحَةُ بِقَوْلِهِ تَعَالَى يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الأنثين﴾. (1)

1- 12- الصّادق علیه السلام ﴿هِيَ مَنْسُوحَةُ بِآيَة الْفَرَائِضِ الَّتِي فِيهَا الْمَوَارِيتْ﴾. (2)

1-13- صادقين علیهما السلام- ﴿عن أبى بَصِيرَ عَنْ أَحَدِهِمَا: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ اللَّهِ: يَعْنِي ذَلِكَ الْوَصِيَّةَ وَ قَدْ جَاءَ عَنْهُمْ أَنَّهَا لَيْسَتْ بِمَنْسُوحَة وَأَنَّ أَصْلَ الثُّلُثِ إِنَّمَا جَعَلَهُ اللَّهُ لِلْمَيِّتِ لِأَنَّ بَرَاءَ بْنَ مَعْرُورِ مَاتَ بِالْمَدِينَةِ مِنْ قَبْلِ الْهِجْرَةِ وَأَوْصَى لِرَسُولِ اللَّهِ بِثْلُثِ مَالِهِ وَإِنْ وَجْهَهُ إِلَى رَسُولِ اللهِ، وَ هُوَ يَوْمَئِذٍ بمَكَّةَ فَجَرَتِ السُّنَّةُ﴾. (3)

باب 2: إِن تَرَكَ خَيْراً

1-2- الصّادقين علیهم السلام- ﴿الْخَيْرُ هَاهُنَا الْمَالُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ يَعْنِي مَالَا فَإِذَا كَانَ مِمَّنْ يَسْتَطِيعُ الْكَسْبَ وَ التَّصَرَفَ فَهُوَ مِمَّنْ فِيهِ خیر﴾. (4)

2-2- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿أَنَّهُ حَضَرَهُ رَجُلٌ مُقِلُ فَقَالَ أَلَا أُوصِي يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام، فَقَالَ: أَوْصِ الله بتَقْوَى اللَّهِ وَ أَمَّا الْمَالُ فَدَعْهُ لِوَرَتَتِكَ فَإِنَّهُ طَفِيفٌ يَسِيرُ وَ إِنَّمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنْ تَرَكَ خَيْراً وَ أَنْتَ لَمْ تَتْرُكُ خَيْراً تُوصِي فِيهِ﴾. (5)

3-2- امیرالمؤمنین علیه السلام- ﴿أَنَّهُ دَخَلَ عَلَى مَوْلَى لَهُ فِي مَرَضِهِ وَ لَهُ سَبْعُمِائَةِ دِرْهَم أَوْ تِسْعُمِائَةِ دِرْهَمٍ فَقَالَ: أَلَا أَوْصَى فَقَالَ إِنَّمَا قَالَ اللَّهُ إِنْ تَرَكَ خَيْراً وَ لَيْسَ لَكَ كَثِيرُ مَالِ﴾. (6)

باب 3: حَقًّا عَلَى المُتَّقِينَ

اشاره

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿هُوَ حَقٌّ فَرَضَهُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لِصَاحِب هَذَا الْأَمْرِ مِنَ الثَّلْثِ قِيلَ لَهُ: كَمْ هُوَ؟ قَالَ: أَدْنَاهُ ثُلُثُ الْمَالِ وَ الْبَاقِي فِيمَا أَحَبَّ الْمَيِّتَ﴾. (7)

ص: 844

11-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- این آیه با این سخن پروردگار خداوند درباره ی فرزندانتان به شما سفارش می کند که سهم (میراث) پسر به اندازهی سهم دو دختر باشد (نساء/11) نسخ شده است.

12-1- امام صادق علیه السلام- این آیه به وسیله ی آیهی فرائض که همان میراث ها می باشد نسخ شده است. خدا درباره فرزندانتان به شما سفارش می کند که سهم پسر برابر سهم دو دختر است. و اگر دختر باشند و بیش از دو تن دو سوم میراث از آن هاست و اگر یک دختر بود نصف برد و اگر مرده را فرزندی باشد هر یک از پدر و مادر یک ششم میراث را برد و اگر فرزندی نداشته باشد و میراث بران تنها پدر و مادر باشند مادر یک سوم دارایی را برد اما اگر برادران داشته باشد سهم مادر پس از انجام وصیتی که کرده و پرداخت وام او یک ششم باشد و شما نمی دانید که از پدران و پسرانتان کدام یک شما را سودمندتر است این ها حکم خداست که خدا دانا و حکیم است. (نساء/11)

13-1- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- ابوبصیر از یکی از ایشان نقل کرده است: آیه ی مذکور ﴿فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ﴾ نسخ نشده و قاعده ی ثلث یک سوم را خداوند برای میت قرار داده است؛ چرا که براء بن معرور در مدینه پیش از آن که پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه هجرت کند، فوت کرد و درباره ی ثلث مالش به رسول خدا صلی الله علیه و آله وصیت کرد و روی او به سمت رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و او امروز در مکه حضور دارد پس این کار سنت شد.

بخش 2: اگر چیز ارزشمندی (مالی) از خود به جای گذارده است.

1-2- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- «خیر» آن جا که خداوند فرمود: ﴿إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ﴾ یعنی مال و اگر [فرد] جزء کسانی باشد که می تواند کسب و تصرف در مال کند [صغیر یا ناتوان] نباشد پس او آن کسی است که در او «خیر» است یعنی می تواند مورد وصیت واقع شود).

2-2- امام علی علیه السلام- مردی با دارایی اندک به محضر حضرت رسید و گفت ای امیرالمومنین علیه السلام آیا من هم وصيت کنم؟ حضرت فرمودند به تقوی الهی وصیّت کن و اما در خصوص مال آن را به وارثانت واگذار کن چرا که آن مال اندک و ناچیز است و نیاز به وصیت ندارد و خداوند فرمود: إِن تَرَكَ خَيْراً و حال آن که تو مالی نداری که درباره ی آن وصیت کنی.

3-2- امام علی علیه السلام- امام به دیدار یکی از غلامان بیمارش رفت؛ در حالی که او هفتصد یا نهصد درهم داشت. پس [آن غلام] گفت: «آیا وصیت نکنم»؟ امام فرمود: «خداوند فرمود إِن تَرَكَ خَيْراً و تو مال زیادی نداری پس نیاز نیست که وصیت کنی».

بخش 3: این وظیفه ای است بر پرهیزگاران

1-3- امام صادق علیه السلام- آن (قاعده ی ارث) حقّی است که خداوند عزّوجلّ برای صاحب این امر (فردی که صاحب مال است و ارث باقی می گذارد) از ثلث مال واجب کرده از امام درباره ی مقدار این حق سؤال شد؟ امام فرمود حداقل آن این است که حدود یک سوم مال چنین حکمی دارد و مابقی مال مطابق نظر و وصیت و میل میت در آن چیزی است که میت دوست دارد، مصرف شود.

ص: 845

2-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَه بُن مِهْرَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ الْوَصِيَّةُ لِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ قَالَ: هُوَ شَيْءٌ جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِصَاحِب هَذَا الْأَمْرِ. قُلْتُ: فَهَلْ لِذَلِكَ حَدُّ؛ قَالَ: نَعَمْ قَالَ: قُلْتُ وَ مَا هُوَ؟ قَالَ: أَدْنَى مَا يَكُونُ ثُلُثُ الثُّلُثِ﴾. (1)

3-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَمَّارِ بْن مَرْوَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ إِذْ تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةُ. قَالَ: حَقٌّ جَعَلَهُ اللَّهُ فِى أَمْوَالِ النَّاسِ لِصَاحِب هَذَا الْأَمْرِ. قَالَ: قُلْتُ لِذَلِكَ حَدُّ مَحْدُودُ؟ قَالَ: نَعَمْ: قُلْتُ: كَمْ؟ قَالَ: أَدْنَاهُ اَلسُّدُسُ وَ أَکْثَرُهُ اَلثُّلُثُ﴾. (2)

4-3- الرّضا علیه السلام- ﴿فَإِنْ أوْصَى بربع مَالِهِ فَهُوَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ يُوصى بالثلث فَإِنْ أَوْصَى بالثلث الْغَايَةُ فِي الْوَصِيَّةِ فَإِنْ أَوْصَى بِمَالِهِ كُلِّهِ فَهُوَ أَعْلَمُ بِمَا فَعَلَهُ وَيَلْزَمُ الْوَصِيَّ إِنْفَاذُ وَصِيَّتِهِ عَلَى مَا أَوْصَى به﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ یبَدِّلُونَه إِنَّ اللّه سَمِیعٌ عَلِیمٌ﴾. (181)

باب 1: فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ

اشاره

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿يَعْنِي بذلِكَ الْوَصِيَّ﴾. (4)

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿كتب أبو جَعْفَر علیه السلام إِلَى جَعْفَر وَ مُوسَى [ابنى عيسى بن عبيد] وَ فِيمَا أَمَرْتُكُمَا مِنَ الْإِشْهَادِ بِكَذَا وَكَذَا نَجَاةُ لَكُمَا فِي آخِرَتِكُمَا وَ إِنْفَاذُ لِمَا أَوْصَى بِهِ أَبَوَاكُمَا وَ بِرَّ مِنْكُمَا لَهُمَا وَ احْذَرَا أَنْ لَا تَكُونَا بَدَلْتُمَا وَصِيَّتَهُمَا وَ لَا غَيَّرْتُمَاهَا عَنْ حَالِهَا لِأَنَّهُمَا قَدْ خَرَجَا مِنْ ذَلِكَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا وَصَارَ ذَلِكَ فِي رقابكُمَا وَقَدْ قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فِي كِتَابِهِ فِي الْوَصِيَّة فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّما إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾. (5)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَجَّاجِ الْخَشَابِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ امْرَأَةِ أَوْصَتْ إِلَيَّ بِمَال أَنْ يُجْعَلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَقِيلَ لَهَا نَحْجُ بِهِ فَقَالَتِ اجْعَلْهُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَقَالُوا لَهَا فَنُعْطِيهِ آلَ

ص: 846

2-3- امام صادق علیه السلام- سماعة بن مهران از امام صادق علیه السلام نقل کرده است: درباره ی قول خدای تعَالَى ﴿الْوَصِيَّةُ لِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ﴾ فرمود: «این حکم چیزی است که خداوند عزّوجلّ برای صاحب این امر فردی که صاحب مال است (و ارث باقی می گذارد) قرار داده است گفتم آیا برای آن حد معینی هست؟ فرمود:«آری» گفتم چه قدر است؟ فرمود: کمترین مقدار آن یک نهم [از مال] است.

3-3- امام صادق علیه السلام- عمار بن مروان گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این سخن خداوند: ﴿ان تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةُ﴾ سؤال کردم فرمود حقی است که خداوند در اموال مردم برای صاحب این امر قرار داده است عمّار گفت عرض کردم آیا حدودی دارد؟ فرمود: «بله»! گفتم: «چگونه»؟ فرمود: کمترین آن یک ششم و بیشترین آن یک سوم [از مال] است».

4-3- امام رضا علیه السلام- [انسان] اگر یک چهارم مالش را وصیّت ،کند نزد من محبوب تر از آن است که یک سوم آن را وصیت کند چرا که وصیت کردن درباره ی یک سوم مال، وصیت کردن درباره ی نهایت مقداری است که می توان وصیّت.کرد پس اگر درباره ی تمام مالش همان یک سوم که مجاز است وصیّت کند پس خود به آن چه کرده آگاهتر است مختار است و وصی را ملزم می کند که مطابق آن چه وصیت کرده عمل نماید.

و هرکس بعد از شنیدنش آن را تغییر دهد، گناه آن بر همان کسانی است که آن وصیت] را تغییر می دهند که خداوند شنوا و داناست. (181)

بخش 1: و هرکس بعد از شنیدنش آن را تغییر دهد گناه آن بر همان کسانی است که آن وصیت را تغییر می دهند.

1-1- امام صادق علیه السلام- یعنی آن وصی آن را تغییر دهد.

2-1- امام باقر علیه السلام- امام باقر علیه السلام به جعفر و موسی دو پسر عیسی بن عبید] نامه ای نوشت و در آن فرمود: آن چه شما را به انجام آن امر کردم که همان شهادت دادن به فلان چیز و فلان چیز است موجب نجات شما در آخرت و اجرای وصیّت پدر و مادرتان و نیکیای از سوی شما به آنان می باشد؛ از این که وصیّت آنان را تغییر داده یا آن را به صورت دیگری اجرا کنید بر حذر باشید زیرا اختیار آن از ذمه ی آنان خارج شده و در ذمّه ی شما قرار گرفته است و خداوند تبارک و تعالی در کتاب خود درباره ی وصیت می فرماید: ﴿فَمَن بَدَّلَه بَعْدَ مَا سَمِعَه فَإِنَّا إِثْمُه عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَه إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.

3-1- امام صادق علیه السلام- حجاج خشاب گوید: از امام صادق علیه السلام حکم اموالی را پرسیدم که زنی به من وصیت نمود تا آن را در راه خدا قرار دهم از آن زن پرسیده شد آیا با آن به حج برویم؟ آن زن گفت آن را در راه خدا قرار دهید. برخی نیز به آن زن گفتند آیا آن را به آل محمّد صلی الله علیه و آله دهیم؟ آن زن گفت آن را در راه خدا قرار دهید. حضرت فرمود: «همان طور که خود آن زن امر

ص: 847

مُحَمَّدٍ الشَيْهِ قَالَتِ اجْعَلْهُ فِي سَبيلِ اللَّهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: اجْعَلْهُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَا أَمَرَتْ قُلْتُ: مُرْنِي كَيْفَ أَجْعَلُهُ. قَالَ: اجْعَلْهُ كَمَا أَمَرَتُكَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَقُولُ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّها إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ أَ رَأَيْتَكَ لَوْ أَمَرَتُكَ أَنْ تُعْطِيَهُ يَهُودِيَا كُنْتَ تُعْطِيهِ نَصْرَانِيَّاً؟ قَالَ: فَمَكَنتُ بَعْدَ ذَلِكَ ثَلَاثَ سِنِينَ ثُمَّ دَخَلْتُ عَلَيْهِ فَقُلْتُ لَهُ مِثْلَ الَّذِي قُلْتُ أَوَّلَ مَرَّةً فَسَكَتَ هُنَيْئَةً ثُمَّ قَالَ: هَاتِهَا قُلْتُ: مَنْ أَعْطِيهَا؟ قَالَ: عِيسَى شَلَقَانَ﴾. (1)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ يُونُس بن يَعْقُوب أَنَّ رَجُلًا كَانَ بِهَمَدَانَ ذَكَرَ أَنَّ أَبَاهُ مَاتَ وَكَانَ لَا يَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ فَأَوْصَى بِوَصِيَّة عِنْدَ الْمَوْتِ وَأَوْصَى أَنْ يُعْطَى شَيْءٌ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَسُئِلَ عَنْهُ عبد الله علیه السلام كَيْفَ يُفْعَلُ بِهِ فَأَخْبَرْنَاهُ أَنَّهُ كَانَ لَا يَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ فَقَالَ: لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَوْصَى إِلَى أَنْ أَضَعَ فِي يَهُودِي أَوْ نَصْرَانِي لَوَضَعْتُهُ فِيهِمَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّما إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ فَانْظُرُوا إِلَى مَنْ يَخْرُجُ إِلَى هَذَا الْوَجْهِ يَعْنِي [ بَعْضَ] التُغُورِ فَابْعَثُوا بِهِ الیه﴾. (2)

5-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عن الرَّيَّان بن شبيب قَالَ:... فَسَأَلْتُ الرِّضَا فَقُلْت إِنَّ أُخْتِي أَوْصَتْ بِوَصِيَّة لِقَوْمٍ نَصَارَى وَ أَرَدْتُ أَنْ أَصْرِفَ ذَلِكَ إِلَى قَوْمٍ مِنْ أَصْحَابِنَا مُسْلِمِينَ. فَقَالَ: أَمْضِ الْوَصِيَّةَ عَلَى مَا أَوْصَتْ بِهِ قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَإِنَّا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ﴾. (3)

6-1- الرّضا علیه السلام- ﴿كتب الْخَلِيلُ بْنُ هَاشِمِ إِلَى ذِي الرِّئَاسَتَيْنِ وَ هُوَ وَإِلِى نَيْسَابُورَ أَنَّ رَجُلًا مِنَ الْمَجُوسِ مَاتَ وَ أَوْصَى لِلْفُقَرَاءِ بِشَيْءٍ مِنْ مَالِهِ فَأَخَذَهُ قَاضِي نَيْسَابُورَ فَجَعَلَهُ فِي فُقَرَاءِ الْمُسْلِمِينَ فَكَتَبَ الْخَلِيلُ إِلَى ذِي الرِّئَاسَتَيْن بذَلِكَ فَسَأَلَ الْمَأْمُونَ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ لَيْسَ عِنْدِي فِي ذَلِكَ شَيْءٌ فَسَأَلَ أَبَا الْحَسَنِ اللهِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ الإِن الْمَجُوسِيَ لَمْ يُوص لِفُقَرَاءِ الْمُسْلِمِينَ وَلَكِنْ يَنْبَغِي أَنْ يُؤْخَذَ مِقْدَارُ ذَلِكَ الْمَالَ مِنْ مَالِ الصَّدَقَة فَيُرَدَّ عَلَى فُقَرَاءِ الْمَجُوسِ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ﴾. (4)

ص: 848

نموده آن را در راه خدا قرار بده عرض کردم به من امر فرما که چگونه آن را در راه خدا قرار دهم»؟ حضرت فرمود: «همان طور که آن زن به تو امر نموده آن را در راه خدا قرار بده. خداوند تبارک و تعالی می فرماید: ﴿ فَمَن بَدَّلَه بَعْدَ مَا سَمِعَه فَإِنَّمَا إِثْمُه عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَه﴾ اگر آن زن تو را امر می کرد که آن را به یهودی بدهی تو آن را به مسیحی می دادی؟ راوی می گوید: «پس از آن ملاقات با امام علیه السلام سه سال درنگ نمودم و سپس به محضر حضرت رفته و همان سؤالی که اولین بار از حضرت پرسیده بودم را به او عرض کردم حضرت چند لحظه ای خاموش ماند و فرمود آن را بده به حضرت عرض کردم آن را به چه کسی بدهم؟ حضرت فرمود: «به عیسی شلقان».

4-1- امام صادق علیه السلام- از یونس بن یعقوب نقل شده است مردی که در همدان زندگی می کرد، به ما گفت پدرش در حالی مرده که این امر یعنی امر ولایت و مقام ائمه علیهم السلام را نمی شناخته است و در چنین وضع به هنگام وفات وصیتی کرده و از آن جمله مقرر داشته است که چیزی از مال او را در راه خدا انفاق کنند و از ما خواست حکم این مسأله را از امام علیه السلام بپرسیم. سپس از امام صادق علیه السلام سؤال شد که درباره ی آن وصیّت و آن مال چه باید کرد؟ و در ضمن سؤال، به آن حضرت خبر دادیم که او به هنگام وصیت نسبت به این امر عارف نبوده است. امام علیه السلام فرمود: «اگر کسی به من وصیّت کند که مالش را در جهت منفعت یکی از یهود یا نصاری قرار دهم حتماً آن را در آن جهت قرار خواهم داد؛ زیرا خدای عزّوجلّ می فرماید: ﴿ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ﴾ پس بنگرید چه کسی به سمت رعایت این حدود می رود؛ تا آن مال را به سوی او بفرستید».

5-1- امام رضا علیه السلام- ریان بن شبیب گوید: از امام رضا علیه السلام پرسیدم خواهرم برای قوم نصاری وصیت کرد و من خواستم که آن [مال] را برای عده ای از یاران مسلمان برگردانم. اما امام علیه السلام فرمود: «وصیت را همان طور که خواهرت خواسته انجام بده؛ خداوند متعال فرموده است: ﴿ فَإِنَّا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ﴾.

6-1- امام رضا علیه السلام- خلیل بن هاشم که در آن وقت حاکم نیشابور بود به ذوالریاستین نامه ای نوشت که مردی از مجوس مُرده و در وصیّت خود مقداری از مالش را به فقرا [ی مجوس] اختصاص داده است و قاضی نیشابور آن مال را گرفته و در جهت مصلحت فقرای مسلمین صرف کرده است. حکم چیست؟ و خلیل این داستان را برای ذوالریاستین نوشت. او در این باره از مأمون سؤال کرد ولی مأمون گفت: «من در این موضوع چیزی نمی دانم. پس از امام ابوالحسن علیه السلام رضا علیه السلام سؤال کرد ابوالحسن علیه السلام فرمود: آن مجوسی برای فقرای مسلمین وصیت نکرده است و نباید این مال چنین خرج می شد پس سزاوار چنین است که مقداری برابر با آن مال را از اموال صدقه ای گرفته و به فقرای مجوس برگردانند خداوند متعال فرمود: ﴿ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّما إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ﴾.

ص: 849

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي سَعِيدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ أَوْصَى بِحَجَّةً فَجَعَلَهَا وَصِيُّهُ فِي نَسَمَة قَالَ يَغْرَمُهَا وَصِيُّهُ وَيَجْعَلُهَا فِي حَجَة كَمَا أَوْصَى فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ قُلْتُ: فَمَنْ أَوْصَى بِعِشْرِينَ دِرْهَمَا فِي حَجَّةِ. قَالَ: يَحْجُ بِهَا رَجُلٌ مِنْ حَيْثُ يَبْلُغُهُ﴾. (1)

8-1- الصّادق علیه السلام ﴿عَنْ مُتَنَى بْنِ عَبْدِ السَّلَام عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَوْصَى لَهُ بوَصِيَّة فَمَاتَ قَبْلَ أَنْ يَقْبضَهَا وَ لَمْ يَتْرُكْ عَقِبَاً قَالَ: اطْلُبْ لَهُ وَارثًا أَوْ مَوْلَى فَادْفَعْهَا إِلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّهَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ قُلْتُ: إِنَّ الرَّجُلَ كَانَ مِنْ أَهْلِ فَارِسَ دَخَلَ فِي الْإِسْلَامِ لَمْ يُسَمَّ وَ لَا يُعْرَفُ لَهُ وَلِيُّ قَالَ: اجْهَدْ أَنْ تَقْدِرَ لَهُ عَلَى وَلِيٌّ فَإِنْ لَمْ تَجِدْهُ وَ عَلِمَ اللَّهُ مِنْكَ الْجَهْدَ تَتَصَدَّقُ بِهَا﴾. (2)

9-1- الباقر علیه السلام- ﴿نَسَخَتْهَا الْآيَةُ الَّتِي بَعْدَهَا قَوْلُهُ عَزَوَجَلَّ فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفَاً أَوْ إِثْماً فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ قَالَ: يَعْنِي الْمُوصَى إِلَيْهِ إِنْ خَافَ جَنَفَاً مِنَ الْمُوصِي فِيمَا أَوْصَى بِهِ إِلَيْهِ مِمَّا لَا يَرْضَى اللَّهُ عَزَّ ذِكْرُهُ مِنْ خِلَافِ الْحَقِّ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ أَيْ عَلَى الْمُوصَى إِلَيْهِ أَنْ يَرُدَّهُ إِلَى الْحَقِّ وَ إِلَى مَا يَرْضَى اللَّهُ عَزَوَجَلَّ فِيهِ مِنْ سَبِيلِ الْخَيْرِ﴾. (3)

10-1- الباقر علیه السلام- ﴿قَوْلِهِ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ... ثُمَّ رَخَّصَ فَقَالَ فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفَاً أَوْ إِلَّا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ﴾. (4)

11-1- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ أَوْصَى بِوَصِيَّة نُفَذَتْ مِنْ تُلْتِهِ وَإِنْ أوْصَى بِهَا لِيَهُودِي أَوْ نَصْرَانِيٌّ أَوْ فِيمَا أَوْصَى بِهِ فَإِنَّهُ يُجْعَلُ فِيهِ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ يَعْنُونَ إِذَا جَعَلَهَا فِيمَا يَجُوزُ لِلْحَقِّ الْمُسْلِمِ أَنْ يَفْعَلْهُ فَإِنْ أَوْصَى بِهَا فِي غَيْرِ مَا يَجُوزُ لَمْ يَجُزْ﴾. (5)

ص: 850

7-1- امام صادق علیه السلام- أبو سعید روایت کرده است سؤال شد درباره مردی که به انجام یک حج وصیت کرد و وصی او وصیتش را عوض نموده و وصیت را در مورد یک فرد قرار داد و ارث را به کسی (داد فرمود: «وصی او باید غرامت آن را بپردازد و آن را همان طور که وصیت کرده، در حج قرار دهد که خداوند متعال می فرماید: ﴿فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ﴾ گفتم: «[حکم] کسی که با بیست درهم از مالش به انجام حج وصیّت کرده چه می شود؟ فرمود: وصی از همان پولی که به او می رسد (هر طور) که می تواند حج را به جای آورد.

8-1- امام صادق علیه السلام- مثنی بن عبد السلام گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی مردی سؤال کردم که به نفع او وصیتی انجام گرفته ولی او پیش از آن که مورد وصیت را دریافت کند مرده است؛ در حالی که خود او نیز بدون وارث بوده است. فرمود: جستجو کن و وارثی یا غلامی از اطرافیان او پیدا کن و آن را به او بده که خداوند می فرماید: ﴿فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ﴾ گفتم: آن مرد یک ایرانی بوده که اسلام آورده بود و در بین ما بی نام و نشان بود و ولی و وارثی برای او نمی شناسیم» فرمود بکوش» تا ولتی برای او بیابی؛ پس اگر کسی را نیافتی و خدای عزّوجلّ به کوشش تو مطلع شد، [آن گاه] آن را صدقه بده».

9-1- امام باقر علیه السلام- آیه ای که پس از این آیه آمده آن را منسوخ کرده است: ﴿فَمَنْ خَافَ مِن مُّوص جَنَفًا أَوْ إِنَّمَا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَّحِیم﴾ یعنی اگر وصی بیم آن داشته باشد که وصیت کننده در وصیت خود از حق منحرف شده و آن چه که به او وصیت کرده، برخلاف حق بوده و مورد رضای الهی نباشد گناهی بر او نیست که آن را به حق و آن چه که مورد رضایت الهی است تغییر داده و در راه خیر قرار دهد.

10-1- امام باقر علیه السلام- خداوند در این آیه فرمود: و هرکس بعد از شنیدنش آن را تغییر دهد، گناه آن بر همان کسانی است که آن [وصیّت] را تغییر می دهند... اما در آیه ی بعد اجازه داده و فرمود: و کسی که از انحراف وصیت کننده و تمایل یک جانبه ی او به بعض ورثه، یا از گناه او که مبادا وصیت به کار خلافی کند بترسد و میان آن ها را اصلاح ،دهد گناهی بر او نیست و مشمول حکم تبدیل وصیت نمی باشد. (بقره/ 182)

11-1- امام باقر علیه السلام- هرکه درباره ی مالش وصیتی کند فقط در یک سوم آن قابل اجراست؛ حتی اگر آن را برای یهودی یا نصرانی و یا هر چیز دیگری آن وصیت کرده باشد. [وصیت انسان درباره ی مالش باید انجام شود که این سخن خداوند عزّوجلّ است که فرمود: ﴿فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَما سَمِعَهُ فَإِنَّها إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ﴾. اگر آن [وصیت را در چیزی که انجامش برای مسلمان زنده جایز می باشد قرار داده باشد پس باید اجراکننده ی وصیّت آن را انجام دهد و اگر درباره ی چیزی که جایز نیست وصیت کرده باشد پس جایز نیست که آن را انجام دهد.

ص: 851

12-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمّد بن مُسلم: فِي رَجُل أَوْصَى بِمَالِهِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قَالَ أَعْطِ لِمَنْ أَوْصَى لَهُ بِهِ وَ إِنْ كَانَ يَهُودِيًا أَوْ نَصْرَانِيَا إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى يَقُولُ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ﴾. (1)

13-1- الرّضا علیه السلام- ﴿إِنَّ الْوَصِيَّةَ جَائِرَةُ لَا يَحِلُّ تَبْدِيلُهَا لِأَنَّ اللَّهَ يَقُولُ فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ فَإِنْ أَوْصَى فِي غَيْرِ حَقٍّ أَوْ فِي غَيْرِ سُنَّة فَلَا حَرَجَ أَنْ يرده إلى حق و سنة﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفَاً أَوْ إِثْمَ فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾. (182)

باب 1: فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفَاً أَوْ إِنَّا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ

اشاره

1-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَطْلَقَ لِلْمُوصَى إِلَيْهِ أَنْ يُغَيِّرَ الْوَصِيَّةَ إِذَا لَمْ يَكُنْ بِالْمَعْرُوفِ وَ كَانَ فِيهَا حَيْفَ وَ يَرُدُّهَا إِلَى الْمَعْرُوفِ لِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَّفَا أَوْ إِثْماً فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ﴾. (3)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا أَوْصَى الرَّجُلُ بِوَصِيَّة فَلَا يَحِلُّ لِلْوَصِيِّ أَنْ يُغَيْرَ وَصِيَّتَهُ يُمْضِيهَا عَلَى مَا أَوْصَى إِلَّا أَنْ يُوصِيَ بِغَيْر مَا أَمَرَ اللَّهُ فَيَعْصِيَ فِى الْوَصِيَّةِ وَيَظْلِمَ فَالْمُوصَى إِلَيْهِ جَائِزُ لَهُ أَنْ يَرُدَّهُ إلَى الْحَقِّ مِثْلَ رَجُل يَكُونُ لَهُ وَرَثَةُ فَيَجْعَلُ الْمَالَ كُلَّهُ لِبَعْض وَرَتَتِهِ وَ يَحْرَمُ بَعْضاً فَالْوَصِيُّ جَائِزُ لَهُ أَنْ يَرُدَّهُ إِلَى الْحَقِّ مِثْلُ رَجُل يَكُونُ لَهُ وَرَثَةُ فَيَجْعَلُ مَالَهُ كُلَّهُ لِبَعْضِ وَرَثَتِهِ وَيَحْرِمُ بَعْضاً فَالْوَصِيُّ جَائِزٌ لَهُ أَنْ يَرُدَّهُ إِلَى الْحَقِّ﴾. (4)

1-3- الباقر علیه السلام- ﴿ فِي مَجْمَعِ الْبَيَان ذَكَرَ هَذَا الْقَوْلَ وَ عَلَيْهِ أَكْثَرُ الْمُفَسِّرِينَ وَ هُوَ الْمَرْوى عَنْ أبي جَعْفَر أَنَّهُ خَافَ أَنْ يَكُونَ قَدْ زَلَ فِي وَصِيَّتِهِ فَالْخَوْفُ يَكُونُ لِلْمُسْتَقْبَل وَهُوَ مِن أَنْ يُظهر مَا يَدْلُ عَلَى أَنَّهُ قَدْ زَلَ لِأَنَّهُ مِنْ جَهَةٍ غَالِبِ الظَّنِّ﴾. (5)

ص: 852

12-1- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم گوید: از یکی ایشان حکم مردی را پرسیدم که درباره ی اموالش وصیت کرد که در راه خدا مصرف شود حضرت فرمود: آن را به هرکسی که برای او وصیت کرده بدهید؛ اگر چه یهودی یا مسیحی باشد؛ چرا که خداوند می فرماید: ﴿فَمَن بَدَّلَه بَعْدَ مَا سَمِعَه فَإِنَّمَا إِثْمُه عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَه﴾.

13-1- امام رضا علیه السلام- وصیت عطیه ای است که تغییر آن جایز نیست؛ چرا که خداوند می فرماید: ﴿فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ اما اگر وصیت کننده] به ناحق و یا برخلاف سنت وصیت کرد اشکالی ندارد که [مصرف] آن را به حق و سنت برگردانند.

و کسی که از انحراف وصیت کننده و تمایل یک جانبه ی او به بعض ورثه یا از گناه او بترسد و میان آن ها را اصلاح دهد، [مشمول حکم تبدیل وصیت نمی باشد و] گناهی بر او نیست؛ زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است. (182)

بخش 1: و کسی که از انحراف وصیت کننده و تمایل یک جانبه ی او به بعض ورثه یا از گناه او بترسد و میان آن ها را اصلاح دهد [مشمول حکم تبدیل وصیت نمی باشد و] گناهی بر او نیست.

1-1- علی بن ابرهيم رحمه الله علیه- خداوند عزّوجلّ این اختیار را به وصی داده که اگر وصیت در مورد امر پسندیده ای نباشد و در آن وصیت کننده از حق منحرف شده و ستم کرده باشد، او بتواند آن را تغییر داده و در امر پسندیده ای قرار دهد؛ چرا که خداوند عزّوجلّ می فرماید: ﴿ فَمَنْ خَافَ مِن مُّوصٍ جَنَفًا أَوْ إِنَّمَا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ﴾.

2-1- امام صادق علیه السلام- وقتی فردی وصیت کرده است وصی او جائز نیست که وصیت او را تغییر دهد بلکه باید همان طور که وصیت کرده عمل نماید مگر آن که طبق امر خداوند وصیت نکرده باشد و یا در صورتی که در اجرای وصیت او معصیت خداوند رخ داده و ظلمی واقع شود؛ که در این حالت وصی او جایز است که وصیت را تغییر داده و به حق بازگرداند؛ مثل آن جایی که وصیت کننده ورثه ای دارد اما کل مالش را فقط به بعضی از آنان داده و باقی را محروم کرده است که در این حالت جایز است تا وصی وصیت را تغییر داده و به حق بازگرداند.

3-1- امام باقر علیه السلام- در مجمع البیان این نظریه به امام باقر علیه السلام نسبت داده شده است. معنای این که او بترسد، ترس از آینده است؛ به این معنا که شخصی که الان قصد اصلاح نظر وصیت کننده را دارد بترسد که نکند وصیت فردی که دارد وصیت می کند [بعد از مرگش] دچار لغزش و اشتباه شود و واضح است که منظور از این گمان ظن و گمان غالب (بیش از پنجاه درصد) است.

ص: 853

باب 2: جَنَفاً

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَالْجَنَّفُ الْمَيْلُ إِلَى بَعْض وَرَثَتِكَ دُونَ بَعْض﴾. (1)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿يَعْنِي إِذَا اعْتَدَى فِي الْوَصِيَّةِ إِذَا زَادَ عَلَى الْثلْثُ﴾. (2)

2-3- الباقر علیه السلام- ﴿الْجَنَّفُ أَنْ يَكُونَ عَلَى جَهَة الْخَطَةِ مِنْ حَيْثُ لَا يَدْرِى أَنَّهُ يَجُوز﴾. (3)

باب 3: أَوْ إِثْماً

1-3- الباقر علیه السلام- ﴿ الْإِثْمُ أَنْ يَكُونَ الْمَيْلُ عَنِ الْحَقِّ عَلَى وَجْهِ الْعَمْدِ﴾. (4)

2-3- الصّادق علیه السلام- ﴿ وَالْإِثْمُ أَنْ يَأْمُرَ بِعِمَارَة بُيُوتِ النِّيرَانِ وَاتِّخَاذِ الْمُسْكِر﴾. (5)

باب 4: فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ

1-4- الصّادق علیه السلام- ﴿فَيَحِلُّ لِلْوَصِيِّ أَنْ لَا يَعْمَلَ بِشَيْءٍ مِنْ ذَلِكَ﴾. (6)

2-4- الباقر علیه السلام- ﴿فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ قَالَ يَعْنِي الْمُوصَى إِلَيْهِ إِنْ خَافَ جَنَفاً مِنَ الْمُوصِي فِيمَا أَوْصَى إِلَيْهِ مِمَّا لَا يَرْضَى اللَّهُ بِهِ مِنْ خِلَافِ الْحَقِّ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ أَيْ عَلَى الْمُوصَى إِلَيْهِ أَنْ يُبَدِّلَهُ إِلَى الْحَقِّ وَ إلَى مَا يَرْضَى اللَّهُ بِهِ مِنْ سَبِيلِ الْخَيْر﴾. (7)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾. (183)

باب 1: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا

اشاره

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿هِيَ لِلْمُؤْمِنِينَ خَاصَّةً﴾. (8)

ص: 854

بخش 2: انحراف؛

1-2- امام صادق علیه السلام- «جنف» به معنای مایل شدن [کلّ ارث] به برخی از ورثه و محروم کردن برخی دیگر می باشد.

2-2- امام صادق علیه السلام- مقصود این است که شخص در هنگام وصیّت [از حد مجاز خود برای وصیت کردن] تجاوز کند؛ به این نحو که بیشتر از ثلث مالش را مورد وصیت قرار دهد.

3-2- امام باقر علیه السلام- منظور از «جنف» این است که فرد نه به عمد در مسیر خطا و اشتباه باشد؛ به طوری که جواز یا عدم جواز آن چنان وصیت کردنی را نداند.

بخش 3: از گناه؛

13 امام باقر علیه السلام- إِثْم در این جا یعنی از روی عمد در وصیّت کردن از حق منحرف شدن.

2-3- امام صادق علیه السلام- إِثْم در این جا وصیت به کارهایی مثل ]وصیّت کردن] به آبادکردن خانه های آتش و فساد و گناه و یا وصیت کردن به تولید مشروبات [و مسکرات] است.

بخش 4: و گناهی بر او نیست

1-4- امام صادق علیه السلام- در این صورت که وصیّت دارای انحراف یا خطایی باشد، وصی می تواند به هیچ کدام از مواردی که وصیت کننده او را به آن وصیت نموده، عمل نکند.

2-4- امام باقر علیه السلام- فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ یعنی اگر وصی بیم آن را داشته باشد که وصیت کننده در وصیت خود از حق منحرف شده و آن چه که به او وصیت کرده برخلاف حق بوده و مورد رضای الهی نباشد پس گناهی بر او- یعنی وصی- نیست که آن را به حق و آن چه که مورد رضایت الهی است تغییر داده و در راه خیر قرار دهد.

ای افرادی که ایمان آورده اید روزه بر شما مقرر شده؛ همان گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند مقرر شد؛ تا پرهیزگار شوید. (183)

بخش 1: ای افرادی که ایمان آورده اید

1-1- امام صادق علیه السلام- این آیه در خصوص مؤمنین است.

ص: 855

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿هَذِهِ كُلُّهَا تَجْمَعُ الضَّلَالَ وَالْمُنَافِقِينَ وَ كُلَّ مَنْ أَقَرَّ بِالدَّعْوَةِ الظَّاهِرَةِ﴾. (1)

باب 2: كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصَّيامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ

اشاره

1-2- الحسن علیه السلام- ﴿جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْيَهُودِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُ أَعْلَمُهُمْ عَنْ مَسَائِلَ فَكَانَ فِيمَا سَأَلَهُ أَنَّهُ قَالَ لَهُ لِأَيِّ شَيْ ءٍ فَرَضَ اللَّهُ الصَّوْمَ عَلَى أُمَّتِكَ بِالنَّهَارِ ثَلَاثِينَ يَوْماً وَ فَرَضَ اللَّهُ عَلَى الْأُمَمِ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَقَالَ النَّبِيُّ ص إِنَّ آدَمَ لَمَّا أَكَلَ مِنَ الشَّجَرَةِ بَقِيَ فِي بَطْنِهِ ثَلَاثِينَ يَوْماً فَفَرَضَ اللَّهُ عَلَى ذُرِّيَّتِهِ ثَلَاثِينَ يَوْماً الْجُوعَ وَ الْعَطَشَ وَ الَّذِي يَأْكُلُونَهُ بِاللَّيْلِ تَفَضُّلٌ مِنَ اللَّهِ عَلَيْهِمْ وَ كَذَلِكَ كَانَ عَلَى آدَمَ علیه السلام فَفَرَضَ اللَّهُ ذَلِكَ عَلَى أُمَّتِي ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ قَالَ الْيَهُودِيُّ صَدَقْتَ يَا مُحَمَّدُ فَمَا جَزَاءُ مَنْ صَامَهَا قَالَ فَقَالَ النَّبِيُّ ص مَا مِنْ مُؤْمِنٍ يَصُومُ شَهْرَ رَمَضَانَ احْتِسَاباً إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَهُ سَبْعَ خِصَالٍ أَوَّلُهَا يَذُوبُ الْحَرَامُ فِي جَسَدِهِ وَ الثَّانِيَةُ يَقْرُبُ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الثَّالِثَةُ يَكُونُ قَدْ كَفَّرَ خَطِيئَةَ آدَمَ أَبِيهِ وَ الرَّابِعَةُ يُهَوِّنُ اللَّهُ عَلَيْهِ سَكَرَاتِ الْمَوْتِ وَ الْخَامِسَةُ أَمَانٌ مِنَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ السَّادِسَةُ يُعْطِيهِ اللَّهُ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ السَّابِعَةُ يُطْعِمُهُ اللَّهُ مِنْ طَيِّبَاتِ الْجَنَّةِ قَالَ صَدَقْتَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله﴾. (2)

2-2- الرّضا علیه السلام- ﴿فِي عِلَى الْفَضْلِ بْن شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا فَإِنْ قَالَ: فَلِمَ أُمِرُوا بِالصَّوْمِ قِيلَ: لِكَيْ يَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَالْعَطَشَ فَيَسْتَدِلُوا عَلَى فَقْرِ الْآخِرَةِ وَلِيَكُونَ الصَّائِمُ خَاشِعاً دَلِيلًا مُسْتَكِيناً مَأْجُوراً مُحْتَسِباً عَارِفاً صَابِراً لِمَا أَصَابَهُ مِنَ الْجُوعِ وَالْعَطَشَ فَيَسْتَوْجِبَ الثَّوَابَ مَعَ مَا فِيهِ مِنَ الِانْكِسَارِ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَلِيَكُونَ ذَلِكَ وَاعِظاً لَهُمْ فِي الْعَاجِل وَ رَائِضاً لَهُمْ عَلَى أَدَاءِ مَا كَلَّفَهُمْ وَ دَلِيلًا فِي الْآجِلِ وَلِيَعْرِفُوا شِدَّةَ مَبْلَغ ذَلِكَ عَلَى أَهْلِ الْفَقْرِ وَالْمَسْكَنَة فِي الدُّنْيَا فَيُؤَدُّوا إِلَيْهِمْ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ تَعَالَى لَهُمْ فِي أَمْوَالِهِم﴾. (3)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَفْصِ بْن غِيَاتِ النَّخَعِيُّ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ: إِنَّ شَهْرَ رَمَضَانَ لَمْ يَفْرِضِ اللَّهُ صِيَامَهُ عَلَى أَحَدٍ مِنَ الْأُمَمِ قَبْلَنَا فَقُلْتُ لَهُ: فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا

ص: 856

2-1- امام صادق علیه السلام- این احکام [از جمله حکم روزه] شامل همه حتّی گمراهان و منافقان و هرکسی می شود که حتی به ظاهر به پذیرش دعوت اسلام اقرار کرده باشد.

بخش 2: روزه بر شما مقرر شده؛ همان گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند مقرر شد.

1-2- امام حسن فردی یهودی که در بین آنان داناترین فرد به مسائل مختلف بود، نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و سؤالات متفاوتی پرسید از آن جمله پرسید ای محمّد صلی الله علیه و آله به من بگو که چرا خداوند روزه را بر امّت تو به مدت سی روز واجب ساخته است؛ در حالی که بر امت های دیگر بیشتر از آن را واجب کرده بود؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که آدما از آن درخت خورد به مدت سی روز در شکم او باقی ماند. پس خداوند بر نسل او سی روز گرسنگی و تشنگی را واجب کرد و این که اجازه داده در شب چیزی بخورند و روزه را افطار کنند رحمتی از جانب خداوند عزّوجلّ بر آنان می باشد؛ چنان که نسبت به آدم نیز این گونه بود و ایشان نیز سی روز روزه می گرفت این گونه بود که خداوند عزّوجلّ، سیروز روزه را بر امت من واجب نمود. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله این آیه را تلاوت نمود ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ أَيامًا مَّعْدُودَاتٍ ﴾ آن مرد یهودی گفت: «راست گفتی ای محمّد صلی الله علیه و آله ! [حال بگو] پاداش کسی که روزه بگیرد چیست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود هر مؤمنی که ماه رمضان را روزه بگیرد و آن را به خدا تقدیم کند خداوند هفت خصلت را در او قرار می دهد اول این که گوشت روییده بر اثر مال] حرام را از جسمش می زداید دوم این که او به رحمت الهی تقرب می یابد سوم این که کفاره اشتباه پدرش آدم علیه السلام را داده است چهارم این که خداوند شدت و سختی های مرگ را بر او آسان می سازد. پنجم این که از گرسنگی و تشنگی روز ،قیامت در امان می ماند ششم این که وارد بهشت می شود و از وارد شدن به آتش جهنم مصون می ماند و هفتم این که خداوند او را از میوه های بهشتی بهره مند می سازد». آن یهودی گفت: «راست گفتی ای محمّد صلی الله علیه و آله»!

2-2- امام رضا علیه السلام- عیون الاخبار در علت هایی که فضل ابن شاذان از امام رضا علیه السلام پرسیده، آمده است. اگر بپرسد چرا روزه واجب شده است؟ پاسخ آن است که [تا] درد گرسنگی و تشنگی را بدانند و از این و طریق به فقر و کم توشه گی آخرت پی ببرند و نیز برای این که روزه دار بر اثر ناراحت ای که از گرسنگی و تشنگی برایش پیش ،آمده فروتنی و کوچکی نموده و نیازمندی نشان دهد تا اجر برده و ثواب کار خویش را به خدا بسپرد و سختی درد گرسنگی و تشنگی را بشناسد و بر آن پایداری و مقاومت کند و از این جهات، مستحق اجر و ثواب گردد؛ این ها به همراه] فوائد دیگری است از قبیل: جلوگیری از طغیان شهوات، کنترل هواها و این که روزه] در این دنیا موجب عبرت و موعظه ای برای ایشان باشد و نیز آنان را به انجام تکالیف الهی ،خود ترغیب و تشویق کند و ایشان را به شدت امر و مشقت عالم دیگر راهنمایی کند و نیز بدانند که به فقرا از گرسنگی و بینوایی در این دنیا چه می گذرد و آن چه را که خداوند در اموالشان برای مساکین و تهیدستان واجب نموده ادا نمایند.

3-2- امام صادق علیه السلام- حفص بن غیاث نخعی گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: خداوند روزه ی ماه العليا رمضان را بر هیچ یک از امت های پیش از ما واجب نکرده است. راوی می گوید به حضرت عرض کردم:

ص: 857

كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصَّيامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ. قَالَ: إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ صِيَامَ شَهْرٍ رَمَضَانَ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ دُونَ الْأُمَمِ فَضَّلَ بِهِ هَذِهِ الْأُمَّةَ وَ جَعَلَ صِيَامَهُ فَرْضاً عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَى أُمَّتِهِ﴾. (1)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿أَوَّلُ مَا فَرَضَ اللَّهُ الصَّوْمُ لَمْ يَفْرِضُهُ فِي شَهْرٍ رَمَضَانَ إِلَّا عَلَى الْأَنْبِيَاءِ وَلَمْ يَفْرِضْهُ عَلَى الْأُمَمِ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيَّهُ خَصَّهُ بِفَضْلِ [شَهْرِ] رَمَضَانَ هُوَ وَ أُمَّتَهُ وَكَانَ الصَّوْمُ قَبْلَ أَنْ يَنْزِلَ شَهْرُ رَمَضَانَ يَصُومُ النَّاسُ أَيَّاماً﴾. (2)

5-2- السجّاد علیه السلام- ﴿ثُمَ آثَرْتَنَا بِهِ عَلَى سَائِرِ الْأُمَمِ وَاصْطَفَيْتَنَا بِفَضْلِهِ دُونَ أَهْلِ الْأَدْيَانِ فَصُمْنَا بأَمْرِكَ نَهَارَهُ وَ قُمْنَا بِعَوْنِكَ لَيْلَهُ﴾ (3)

6-2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَلَمْ يُسْتَغْنَ النَّاسِ حَتَّى أخبرهم النبى صلی الله علیه و آله كَمْ يَصُومُونَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿أياماً مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَريضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَ أنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ (182)

باب 1: فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً

اشاره

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ مَا حَدَّ الْمَرَضِ الَّذِي يَجِبُ عَلَى صَاحِبِهِ فِيهِ الْإِفْطَارُ كَمَا يَجِبُ عَلَيْهِ فِي السَّفَرِ فِي قَوْلِهِ وَ مَنْ كانَ مَرِيضاً أَوْ عَلَى سَفَرِ؟ قَالَ: هُوَ مُؤْتَمَنُ عَلَيْهِ مُفَوَّضٌ إِلَيْهِ فَإِنْ وَجَدَ ضَعْفاً فَلْيُفْطِرْ وَإِنْ وَجَدَ قُوَّةً فَلْيَصُمْ كَانَ الْمَرِيضِ عَلَى مَا كَانَ﴾. (5)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنْ يَكُونَ الْعَلِيلُ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يَصُومَ أَوْ يَكُونَ إِنِ اسْتَطَاعَ الصَّوْمَ زَادَ فِي عِلَّتِهِ وَ خَافَ عَلَى نَفْسِهِ وَ هُوَ مُؤْتَمَنُ عَلَى ذَلِكَ مُفَوَّضٌ إِلَيْهِ فِيهِ فَإِنْ أَحَسَّ ضَعْفَا فَلْيُفْطِرْ وَإِنْ وَجَدَ قُوَّةً عَلَى الصَّوْمِ فَلْيَصُمْ كَانَ الْمَرَضُ مَا كَانَ﴾. (6)

ص: 858

پس آیه ی ﴿يا أيها الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيكُمُ الصّيامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُم به چه معنا است؟ حضرت فرمود: «خداوند عزّوجلّ روزه ی ماه رمضان را تنها بر انبیاء و نه بر امت های آنان واجب کرده و خداوند، این امت را به روزه گرفتن در آن ماه برتری داد و روزهی آن را هم بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و هم بر امت او واجب نموده است».

4-2- امام صادق علیه السلام چیزی که خداوند واجب کرد روزه بود و [خداوند در میان امت های پیشین] روزه ی ماه رمضان را فقط بر انبیاء- و نه حتی بر امّت هایشان واجب کرده بود. پس زمانی که خداوند پیامبرش را مبعوث ،کرد برای او و امتش فضیلت ماه رمضان را در خصوص روزه گرفتن برگزید؛ در حالی که روزه گرفتن پیش از نزول حکم روزه گرفتن در ماه رمضان نیز وجود داشته و مردم روزهایی از سال] را روزه می گرفتند

5-2- امام سجّاد علیه السلام- [خداوندا] ما را به وسیله ی آن روزه گرفتن در ماه رمضان بر همه ی امت ها برگزیدی چنان که این [فضیلت را هیچ یک از ملت های دیگر ندارند (این بیان صریح و آشکار است در این که ماه رمضان از خصائص پیروان دین اسلام است؛ چنان که در شرح جمله ی سوم از دعای چهل و چهارم به آن اشاره شده است) پس به فرمان ،تو روزش را روزه داشتیم و به یاری تو شبش را برای بندگی برخاستیم.

6-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- مردم احساس بی نیازی نمی کردند و در حکم روزه، سر درگم بودند]؛. تا زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله به آن ها خبر داد که چگونه روزه بگیرند.

روزهای محدودی را [باید روزه بدارید و هرکس از شما بیمار یا مسافر باشد باید تعدادی از روزهای دیگر را [روزه بدارد] و بر کسانی که روزه برای آن ها طاقت فرساست [همچون بیماران و پیران] لازم است با اطعام مستمندی کفاره دهند و هرکس فرمان خدا را در انجام کارهای نیک اطاعت کند به نفع اوست و روزه داشتن به نفع شماست اگر می دانستید. (184)

بخش 1: و هرکس از شما بیمار باشد

1-1- امام صادق علیه السلام- [ خداوند] حدّ مریضی ای را که به موجب آن بر صاحبش واجب می شود که همانند مسافر افطار کند [مشخص نمود]؛ بنابر قول خداوند: ﴿فَمَن كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ﴾ خدا به خودِ شخص اعتماد کرده و به او واگذار نموده است [تا] چنان چه در بدنش احساس ناتوانی کرد، افطار کند و اگر در خود توانایی یافت روزه بگیرد؛ وضعیت ،مریض به حال او وابسته است.

2-1- امام صادق علیه السلام- [آیه درباره ی کسی است که] بیمار باشد و نتواند روزه بگیرد یا در صورتی که بتواند روزه بگیرد بر بیماریش افزوده شده و از [به خطر افتادن] جانش بیم داشته باشد. تشخیص آن به خود او واگذار شده و در این مورد به او اعتماد شده است؛ پس چنان چه احساس ضعف کرد روزهاش را افطار کند و اگر توانایی روزه گرفتن را پیدا کرد روزه بگیرد و وضعیت مریض به حال خود او وابسته است.

ص: 859

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ حَدَّ الْمَرَضِ الَّذِي يُفْطِرُ فِيهِ الصَّائِمُ ويَدَعُ الصَّلاةَ مِنْ قِيَام فَقَالَ: بَل الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرةً هُوَ أَعْلَمُ بِمَا يُطيقه﴾. (1)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿الصَّائِمُ إِذَا خَافَ عَلَى عَيْنَيْهِ مِنَ الرَّمَدِ أَفْطَرَ ﴾. (2)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ عَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ قَالَ: مَنْ مَرضَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ فَأَفْطَرَ ثُمَ صَحَ وَ لَمْ يَقْضِ مَا فَاتَهُ مُتَوَانِيَا حَتَّى جَاءَ شَهْرُ رَمَضَانِ آخَرَ فَعَلَيْهِ أَنْ يَتَصَدَّقَ لِكُلِّ يَوْمٍ بِمُدُّ مِنْ طَعَامٍ وَ أَنْ يَقْضِيَ بَعْدَه﴾. (3)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْوَلِيدِ بْنِ صَبيح قَالَ: حُمِمْتُ بِالْمَدِينَة يَوْماً فِي شَهْرٍ رَمَضَانَ فَبَعَثَ إِلَيَّ أبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِقَصْعَة فِيهَا خَلٌّ وَ زَيْتُ وَ قَالَ: أَفْطِرْ وَصَلِّ وَ أَنْتَ قَاعِدُ﴾. (4)

باب 2: أَوْ عَلَى سَفَرٍ

اشاره

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿الصَّائِمُ فِى شَهْرِ رَمَضَانَ فِى السَّفَر كَالْمُفْطِر فِيهِ فِي الْحَضَر﴾. (5)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمْ يَكُنْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَصُومُ فِي السَّفَر تَطَوعاً وَ لَا فَرِيضَةً مُنْذُ نَزَلَتْ هَذِهِ الله الْآيَةُ بِكَرَاعِ الْعَمِيمِ عِنْدَ صَلَاةِ الْهَجِّير فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ بِإِنَا، فَشَرِبَ وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ يُفْطِرُوا. فَقَالَ قَوْمُ لَوْ تَمَمْنَا يَوْمَنَا هَذَا فَسَمَّاهُمُ النَّبِيُّ الْعُصَاةَ فَلَمْ يَزَالُوا يُسَمَّوْنَ بِذَلِكَ الِاسْمِ حَتَّى قبض﴾. (6)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْحَلَبِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ رَجُلٌ صَامَ فِي السَّفَرِ؟ فَقَالَ: إِنْ كَانَ بَلَغَهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم نَهَى عَنْ ذَلِكَ فَعَلَيْهِ الْقَضَاءُ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ بَلَغَهُ فَلَا شَيْءَ عَلَيْهِ﴾. (7)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا سَافَرَ الرَّجُلُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ أَفْطَرَ وَ إِنْ صَامَهُ بِجَهَالَةٍ لَمْ يَقْضِهِ﴾. (8)

ص: 860

3-1- امام صادق علیه السلام- ابن بکیر گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «حدود مرضی که باعث می شود شخص روزه اش را بخورد و نماز ایستاده را ترک کند و نشسته بخواند چیست؟ فرمود: انسان بر حال خویش آگاه تر است او از توان و طاقت خود باخبرتر است».

4-1- امام صادق علیه السلام- اگر روزه دار از ورم، درد و از بین رفتن چشمش بترسد؛ [باید] روزه اش را افطار کند.

5-1- امام صادق علیه السلام- کسی که در ماه رمضان مریض شود و روزه نگیرد سپس سالم شده و در به جای آوردن قضای روزه هایی که از او فوت شده کاهلی کند تا آن که ماه رمضان بعدی بیاید بر او واجب است به ازای هر روز یک مد طعام صدقه داده و قضای روزه هایش را نیز به جا آورد.

6-1- امام صادق علیه السلام- از ولید بن صبیح نقل شده است در یکی از روزهای ماه رمضان در مدینه به شدت تب کردم. امام صادق علیه السلام کاسه ای بزرگ که درونش سرکه و روغن بود برایم فرستاد و به من فرمود: «روزه ات را باز کن و نمازت را نیز نشسته بخوان».

بخش 2: یا مسافر باشد.

1-2- امام صادق علیه السلام- حکم روزه دار در ماه رمضان به هنگام سفر، همچون افطار کننده در همان ماه است که در وطنش باشد.

2-2- امام صادق علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله در سفر روزه ی مستحبّی یا واجب نمی گرفت. [اینان (مخالفان شیعه) به دروغ می گویند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در سفر روزه می گرفت.] این آیه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله در «کُراع الغَمیم» به هنگام نماز ظهر نازل شد؛ پس رسول خدا صلی الله علیه و آله ظرف آبی خواسته و آب نوشید؛ به مردم نیز دستور داد تا افطار.کنند گروهی گفتند: روز» به نیمه رسیده و مایلیم امروز را روزه بگیریم و رسول خدا صلی الله علیه و آله آنان را عصاة» (سرکشان) نامید و آنان تا زمان رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله با این نام، نامیده می شدند.

3-2- امام صادق علیه السلام- شخصی در سفر روزه گرفت امام علیه السلام فرمود: «اگر به او خبر رسیده باشد که پیامبر صلی الله علیه و آله از روزه در سفر نهی نموده پس قضاء آن بر او واجب است و چنان چه بی خبر بوده چیزی برعهده او نیست».

4-2- امام صادق علیه السلام- اگر کسی در ماه رمضان مسافرت کند، باید روزه ی خود را افطار نماید ولی اگر در اثر جهالت و نادانی [به مسأله] روزه بگیرد، روزه ی او قضا ندارد.

ص: 861

5-2- امیرالمؤمنين علیه السلام- ﴿صَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي السَّفَرِ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ وَأَفْطَرَ فِي السَّفَرِ فِيهِ وَ أَنَّهُ قَالَ: مَنْ صَامَ فِي السَّفَرِ يَعْنِي فِي شَهْرِ رَمَضَانَ فَلْيَعِدْ صَوْمَا آخَرَ فِي الْحَضَرِ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ﴾. (1)

باب 3: فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ

1-3- السجّاد علیه السلام- ﴿فَإِنْ صَامَ فِي السَّفَر أَوْ فِي حَالَ الْمَرَضِ فَعَلَيْهِ الْقَضَاءُ﴾. (2)

2-3- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿رَوَى عَبْدُ خَيْر قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنَّ عَلَى أَيَّاماً مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ أَ فَيَجُورُ أَنْ أَقْضِيَهَا مُتَفَرِّقَةً؟ قَالَ: اقْضِهَا إِنْ شِئَتَ مُتَتَابِعَةً وَ إِنْ شَيْتَ تَتْرَى قَالَ: فَقُلْتُ: إِنَّ بَعْضَهُمْ قَالَ لَا تُجْزِي إِلَّا مُتَتَابِعَةً. قَالَ: بَلْ تُجْزِى تَتْرَى لِأَنَّهُ تَعَالَى قَالَ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَ لَوْ أَرَادَهَا مُتَتَابِعَةٌ لَبَيَّنَ التَّتَابِعَ كَمَا قَالَ فَصِيامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ فِي الْكَفَّارَةِ﴾. (3)

3-3- السجّاد علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا صَوْمُ السَّفَرِ وَالْمَرَضِ فَإِنَّ الْعَامَّةَ قَدِ اخْتَلَفَتْ فِي ذَلِكَ فَقَالَ قَوْمُ العلي يَصُومُ وَ قَالَ آخَرُونَ لَا يَصُومُ وَ قَالَ قَوْمُ إِنْ شَاءَ صَامَ وَ إِنْ شَاءَ أَفْطَرَ وَأَمَّا نَحْنُ فَنَقُولُ يُفْطِرُ فِي الْحَالَيْنِ جَمِيعاً فَإِنْ صَامَ فِي السَّفَر أَوْ فِي حَالَ الْمَرَض فَعَلَيْهِ الْقَضَاءُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ فَهَذَا تَفْسِيرُ الصِّيَامِ﴾. (4)

4-3- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿يَقْضِي شَهْرَ رَمَضَانَ مَنْ كَانَ فِيهِ عَلِيلًا أَوْ مُسَافِراً عِدَّةَ مَا اعْتَلَ وَ سَافَرَ فِيهِ إِنْ شَاءَ مُتَصِلًا وَ إِنْ شَاءَ مُتَفَرِّقاً وَ إِنَّمَا قَالَ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ فَإِذَا أَتَى بِالْعِدَّةِ فَقَدْ أتى بمَا يَجبُ عَلَيْهِ﴾. (5)

باب 4: وَ عَلَى الذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ

اشاره

1-4- الباقر علیه السلام- ﴿لَا قَضَاءَ عَلَيْهِمَا فَإِنْ لَمْ يَقْدِرَا فَلَا شَيْءَ عَلَيْهِمَا﴾. (6)

ص: 862

5-2- امام علی علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله در ماه رمضان روزه بود که به سفر رفت. [ایشان] روزه ی خویش را افطار نموده و فرمود: کسی که زمان سفر در ماه رمضان روزه بگیرد [روزه اش باطل است و باید در مکان سکونت خویش هنگام بازگشت از سفر دوباره روزه بگیرد [و قضا کند] به درستی که خداوند می فرماید: ﴿فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ».

بخش 3: باید تعدادی از روزهای دیگر را روزه بدارد]

1-3- امام سجّاد علیه السلام- اگر در سفر یا در حال بیماری روزه بگیرد باز هم قضای آن بر او واجب است.

2-3- امام علی علیه السلام- عبد خیر گوید: به اباالحسن امیرالمؤمنین علیه السلام عرضه داشتم «روزه ی روزهایی از ماه رمضان بر عهده ی من است؛ آیا جایز است که آن ها را به صورت پراکنده و با فاصله قضا کنم؟ فرمود اگر خواستی پی درپی و یا اگر خواستی با فاصله قضا کن» گفتم: «بعضی می گویند فقط باید پی در پی روزه را قضا کنی [و جواز با فاصله روزه گرفتن وجود ندارد]». امام علیه السلام فرمود: این طور نیست بلکه می توانی با فاصله نیز به جای آوری چرا که خداوند فرمود: ﴿فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ﴾ و اگر خداوند پیوستگی را اراده می کرد، مسلماً آن را بیان می نمود؛ همان طور که در باب کفاره روزه فرمود دو ماه پیاپی روزه بگیرد. (مجادله/ 4)

3-3- امام سجّاد علیه السلام- اهل تسنن [عامه] در روزه گرفتن کسی که در سفر یا بیمار می باشد اختلاف پیدا کردند برخی گفتند که باید روزه بگیرد و دیگران قائل شدند که نباید روزه بگیرد و به نظر گروه دیگری اگر خواست می تواند روزه بگیرد و اگر نخواست می تواند روزه نگرفته و افطار کند؛ ولی به نظر ما (شیعه در هر دو صورت باید افطار کند و روزه نگیرد. و اگر کسی در سفر یا در حال بیماری روزه بگیرد باید قضای آن را به جای آورد؛ چرا که خداوند عزّوجلّ می فرماید: ﴿فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ﴾ و این تفسیر [آیه ی] روزه است.

4-3- امام علی علیه السلام- کسی که در ماه رمضان مریض یا مسافر باشد باید تعداد روزهایی را که به آن علت ها، نتوانسته روزه بگیرد به صورت پیوسته یا پراکنده قضا نماید که خداوند فرمود: فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَر پس اگر چند روزی را که روزه نگرفته قضا کند کافی است و کفاره نمی خواهد پس واجب خود را عمل کرده است.

بخش 4: و بر کسانی که روزه برای آن ها طاقت فرساست [همچون بیماران و پیران] لازم است با اطعام مستمندی، کفاره دهند.

1-4- امام باقر علیه السلام- قضای روزه نیز بر آنان (کسانی که توانایی روزه ندارند) واجب نیست؛ اگر از پرداخت صدقه نیز ناتوان باشند باکی بر آنان نیست و تکلیف صدقه ساقط می شود.

ص: 863

2-4- الصّادق علیه السلام- ﴿المَرْأَةُ تَخَافُ عَلَى وَلَدِهَا وَ الشَّيْخُ الْكَبِيرُ﴾. (1)

3-4- الصّادق علیه السلام- ﴿الذينَ كَانُوا يُطِيقُونَ الصَّوْمَ فَأَصَابَهُمْ كِبَرُ أَوْ عُطَاشُ أَوْ شِبْهُ ذَلِكَ فَعَلَيْهِمْ لِكُلِّ يَوْمٍ مُدُّ﴾. (2)

4-4- اميرالمؤمنین علیه السلام- ﴿لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَرِيضَةً شَهْرٍ رَمَضَانَ وَ أَنْزَلَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ أَتَى إِلَى رَسُولِ اللَّهِ شَيْخُ كَبِيرُ يَتَوَكَّا بَيْنَ رَجُلَيْنِ فَقَالَ: يَا رَسُولَ شیح هَذَا شَهْرُ مَفْرُوضُ وَلَا أَطِيقُ الصِّيَامَ قَالَ: اذْهَبْ فَكُلْ وَ أَطْعِمْ عَنْ كُلِّ يَوْمٍ نِصْفَ صَاعِ وَ إِنْ قَدَرْتَ أَنْ تَصُومَ الْيَوْمَ وَ الْيَوْمَيْنِ وَ مَا قَدَرْتَ فَهُمْ وَأَنتُهُ امْرَأَةُ فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّي امْرَأَةٌ حُبْلَى وَ هَذَا شَهْرُ رَمَضَانَ مَفَرُوضُ وَأَنَا أَخَافُ عَلَى مَا فِي بَطْنِي إِنْ صُمْتُ فَقَالَ لَهَا: انْطَلِقِي فَأَفْطِرِى وَ إِنْ أَطَقْتِ فَصُومِي وَأَنتُهُ امْرَأَةُ تُرْضِعُ فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم هَذَا شَهْرُ مَفْرُوضٌ صِيَامُهُ وَ إِنْ صُمْتُ خِفْتُ أَنْ يَنْقَطِعَ لَبَنِي فَيَهْلِكَ وَلَدِي فَقَالَ انْطَلِقِي فَأَفْطِرِى فَإِذَا أَطَقْتِ فَصُومِي وَ أَتَاهُ صَاحِبُ عَطَشَ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا شَهْرُ مَفْرُوضُ وَ لَا أَصْبُرُ عَنِ الْمَاءِ سَاعَةً إِلَّا تَخَوَفْتُ الْهَلَاكَ قَالَ: انْطَلِقَ فَأَفْطِرْ فَإِذَا أَطَقْتَ فَصُمْ﴾. (3)

5-4- الكاظم علیه السلام- ﴿الشَّيْخُ الْفَانِي وَ الْمَعْطُوشَ وَ الصَّبِيُّ الَّذِي لَا يَقْوَى عَلَى السَّحُورِ وَ يُطْعِمُ مِسْكِيناً مَكَانَ كُلِّ يَوْمٍ﴾. (4)

6-4- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِيناً قَالَ: مِنْ مَرَض أَوْ عُطَاش﴾. (5)

7-4- الصّادق علیه السلام- ﴿هُوَ الشَّيْخُ الْكَبِيرُ الَّذِي لَا يَسْتَطِيعُ وَالْمَرِيضِ﴾. (6)

8-4- الباقر علیه السلام- ﴿الشَّيْخ الكَبِيرُ وَالَّذِي يَأْخُذُهُ الْعُطَاش﴾. (7)

ص: 864

2-4- امام صادق علیه السلام- منظور پیرمرد سالخورده و زنی حامله یا شیرده] است که می ترسد با روزه گرفتن فرزندش را از دست بدهد.

3-4- امام صادق علیه السلام- یعنی کسانی که به دلیل پیری بیماری تشنگی شدید(عطش) یا مانند آن، قادر به روزه گرفتن نیستند باید در عوض هر روز یک مُد [طعام] به عنوان کفاره بدهند.

4-4- امام علی علیه السلام- زمانی که خداوند عزّوجلّ وجوب روزه ی ماه رمضان و آیه ی ﴿و عَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ بقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِينٍ﴾ را نازل کرد پیرمردی سالخورده نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و جلوی حضرت نشست و تکیه داد و گفت ای رسول خدا صلی الله علیه و آله این ماهی است که خداوند روزه اش را واجب نموده در حالی که من طاقت و توان روزه گرفتن ندارم» پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: برو» و بخور و به ازای هر یک روز، نصف صاع طعام به عنوان فدیه بده و چنان چه می توانی یک روز دو روز و هرچند روز که توان داری روزه بگیر» زنی نزد حضرت آمده و گفت ای رسول خدا صلی الله علیه و آله من زن بارداری هستم و اکنون که ماه رمضان است می ترسم با گرفتن روزه به فرزند داخل شکمم آسیبی وارد شود». پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: برو و روزه ات را باز کن و هر وقت دیگر که توانستی روزه بگیر». همچنین زنی شیرده به نزد ایشان آمد و عرض کرد: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله این ماهی است که خداوند روزه اش را واجب نموده در حالی که من می ترسم با گرفتن روزه شیرم قطع شده و بچه ام از گرسنگی از بین برود پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند برو» و روزه ات را باز کن و هنگامی که توانستی روزه بگیر». و کسی که دچار بیماری عطش بود به نزد ایشان آمد و گفت ای پیامبر خدا با وجود این که ماه رمضان است و روزه اش واجب است من تحمل یک ساعت بی آبی را ندارم و می ترسم هلاک شوم. حضرت فرمود برو» و افطار کن و زمانی که توانایی داشتی روزه بگیر».

5-4- امام کاظم علیه السلام- علیه السلام پیرمرد سالخورده شخص مبتلا به عطش و کودکی که با خوردن سحری توان پیدا نمی کند به جای هر روز مسکینی را طعام دهند.

6-4- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت کرده است هر کس نتواند شصت روز روزه بگیرد، در عوض آن [باید] به شصت مسکین خوراک بدهد؛ منظور آیه چه کسانی خواهند بود؟ امام علیه السلام فرمود منظور آیه کسانی خواهند بود که در اثر مرض یا تشنگی نمی توانند شصت روز پیاپی روزه بگیرند.

7-4- امام صادق علیه السلام- منظور انسان بیمار و پیرمرد سالخورده ایست که قادر به روزه گرفتن نمی باشد.

8-4- امام باقر علیه السلام- پیر سالخورده و کسی که تشنگی بر او چیره می شود.

ص: 865

9-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أبي بصير: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ مَرضَ مِنْ رَمَضَانَ إِلَى رَمَضَانَ قَابِل وَ لَمْ يَصِحَ بَيْنَهُمَا وَ لَمْ يُطِقِ الصَّوْمَ قَالَ تَصَدَّقَ مَكَانَ كُلِّ يَوْمٍ أَفْطَرَ عَلَى مِسْكِينِ مُدَا مِنْ طَعَامٍ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ حِنْطَةٌ فَمُدُّ مِنْ تَمْرٍ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينِ فَإِن اسْتَطَاعَ أَنْ يَصُومَ الرَّمَضَانَ الَّذِي يَسْتَقْبِلُ وَ إِنَّا فَلْيَتَرَبَّصُ إِلَى رَمَضَان قابل فَيَقْضِيهِ فَإِنْ لَمْ يَصِحَ حَتَّى جَاءَ رَمَضَانُ قَابِلُ فَلْيَتَصَدَّقْ كَمَا تَصَدَّقَ مَكَانَ كُلَّ يَوْمٍ أَفْطَرَ مُدَا مَدَا وَ إِنْ صَحَ فِيمَا بَيْنَ الرَّمَضَانَيْنِ فَتَوَانَى أَنْ يَقْضِيَهُ حَتَّى جَاءَ الرَّمَضَانُ الْآخَرُ فَإِنَّ عَلَيْهِ الصَّوْمَ وَالصَّدَقَةَ جَمِيعاً يَقْضِي الصَّوْمَ وَيَتَصَدَّقُ مِنْ أَجْلٍ أَنَّهُ ضَيَّعَ ذَلِكَ الصيام﴾. (1)

10-4- الباقر علیه السلام- ﴿يَتَصَدَّقُ كُلُّ وَاحِدٍ بِمُدَيْنِ مِنْ طَعَامٍ﴾. (2)

باب 5: فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾.

1-5- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿سُئِلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَنْ عِلَّةٍ قَوْلِ الْإِمَامِ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ فَقَالَ يُتَرْجِمُ- عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَيَقُولُ فِي تَرْجَمَتِهِ أَمَانُ لَكُمْ مِنْ عَذَابِكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ أَقَلَّ مَا يُجْزِى مِنَ السَّلَامِ السَّلَامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكَاتُهُ وَ مَا زَادَ عَلَى ذَلِكَ فَفِيهِ الْفَضْلَ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدَى لِلنَّاسِ وَ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدى وَالْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلا يُريدُ بكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ و لِتُكَبِّرُوا اللهَ عَلى ما هَداكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾. (185)

باب 1: شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ

اشاره

1-1- امير المؤمنين علیه السلام لَا تَقُولُوا رَمَضَانُ فَإِنَّكُمْ لَا تَدْرُونَ مَا رَمَضَانُ فَمَنْ قَالَهُ فَلْيَتَصَدَّقْ وَ لْيَصُمْ كَفَّارَةً لِقَوْلِهِ وَلَكِنْ قُولُوا كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ﴾. (4)

ص: 866

9-4- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید از امام صادق علیه السلام حکم کسی که از این ماه رمضان تا ماه رمضان دیگر بیمار باشد و در بین آن سلامتی خود را به دست نیاورد و توان روزه گرفتن را نداشته باشد، چیست؟ حضرت فرمود در عوض هر روزی که افطار نموده باید یک مد طعام به مسکین دهد و اگر گندم ندارد باید یک مد خرما بدهد؛ چرا که خداوند می فرماید: فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْکین پس اگر می تواند باید در ماه رمضان آینده روزه بگیرد و اگر قادر به روزه گرفتن نیست باید تا ماه رمضان دیگر منتظر بماند آن را و قضا کند و اگر تا ماه رمضان دیگر نیز سلامتی خود را به دست نیاورد باید همان طور که برای روزه هایی که در ماه رمضان گذشته روزه نگرفته و کفّاره داده در عوض هر روز از این ماه رمضان که روزه نگرفته نیز یک مد طعام کفاره بدهد و اگر در بین آن دو ماه رمضان سلامتی خود را به دست آورد اما تنبلی ورزیده و تا فرارسیدن ماه رمضان دیگر قضای آن روزه ها را به جا نیاورد باید هم قضای آن روزه ها را به جای آورد و هم کفّاره بدهد؛ چرا که او قضای آن روزه ها را به عمد نگرفته است و روزه های خود را ضایع کرده است.

10-4- امام باقر علیه السلام- در عوض هر یک روز دو مد طعام، کفاره بدهد.

بخش 5: و هرکس فرمان خدا را در انجام کارهای نیک اطاعت کند، به نفع اوست و روزه داشتن به نفع شماست اگر می دانستید.

1-5- امام علی علیه السلام- از امیرالمومنین علیه السلام سؤال شد که معنای این که در [سلام] نماز می فرمایید: السَّلَامُ عَلَيْكُمْ، چیست؟ امام فرمود: معنای آن همان چیزی است که خداوند عزّوجلّ در ترجمه ی آن می فرماید معنای سلام خدا امان شما از عذاب روز قیامت است. کمترین جملاتی که مجاز است در سلام نماز گفته شود، السَّلَامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَ رَحْمَةُ الله وَ بَرَكَاتُهُ است و جملاتی که بیش از این گفته شود، فقط از باب فضیلت و ثواب است زیرا خداوند می فرماید: ﴿فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ﴾. روزه واجب در ماه رمضان است؛ ماهی که ،قرآن به عنوان راهنمای مردم و نشانه های هدایت و جدا کننده ی حق از باطل در آن نازل شده است. پس آن کس از شما که در ماه رمضان در سفر نباشد باید آن را روزه بدارد و آن کس که در بیماری ها در سفر است باید روزهای دیگری را به همان مقدار روزه بگیرد. خداوند آسایش شما را می خواهد نه زحمت شما را هدف این است که این روزها را تکمیل کنید؛ و خدا را به خاطر این که شما را هدایت کرده بزرگ بشمارید؛ باشد که شکرگزاری کنید (185)

بخش 1: روزه واجب در ماه رمضان است؛ ماهی که قرآن، در آن نازل شده است.

1-1- امام علی علیه السلام- نگویید «رمضان»، زیرا شما نمی دانید (رمضان) چیست؟ هرکس بگوید «رمضان»، باید صدقه بدهد؛ یا برای کفّاره ی این گفتار روزه بگیرد؛ بلکه همان طور که خداوند متعال در قرآن فرموده است ماه رمضان بگویید (منظور بگو ادای احترام این ماه در گفتار است).

ص: 867

2-1- الرّضا علیه السلام- ﴿فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَ الصَّوْمُ فِي شَهْرٍ رَمَضَانَ خَاصَّةً دُونَ سَائِرِ الشُّهُورِ قِيلَ لِأَنَّ شَهْرَ رَمَضَانَ هُوَ الشَّهْرُ الَّذِي أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى فِيهِ الْقُرْآنَ وَ فِيهِ فَرَقَ بَيْنَ الْحَقِّ وَالْبَاطِلِ كَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَ الْفُرْقَانِ وَ فِيهِ نُبِّيَّ مُحَمَّد وَ فِيهِ لَيْلَةُ الْقَدْرِ الَّتِي هِيَ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ وَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ وَ هِيَ رَأْسُ السَّنَةِ يُقَدَّرُ فِيهَا مَا يَكُونُ فِي السَّنَةِ مِنْ خَيْرٍ أَوْ شَرٌّ أَوْ مَضَرَةً أَوْ مَنْفَعَةٍ أَوْ رِزْقٍ أَوْ أَجَلٍ وَلِذَلِكَ سُمِّيَتْ لَيْلَةَ الْقَدْر﴾. (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ نَبيَّهُ خَصَّهُ بِفَضْل [شَهْرٍ] رَمَضَانَ هُوَ وَأُمَّتَهُ وَ كَانَ الصَّوْمُ والله قَبْلَ أَنْ يَنْزِلَ شَهْرُ رَمَضَانَ يَصُومُ النَّاسُ أَيَّامًا ثُمَّ نَزَلَ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ﴾. (2)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ وَ إِنَّمَا أُنْزِلَ فِي عِشْرِينَ سَنَةً بَيْنَ أَوَّلِهِ وَ آخِرِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ القَلِيهِ نَزَلَ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً فِي شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَى الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ ثُمَّ نَزَلَ فِي طُولِ عِشْرِينَ سَنَةً ثُمَّ قَالَ قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم نَزَلَتْ صُحُفُ إِبْرَاهِيمَ فِي أَوَّلَ لَيْلَة مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ وَ أَنْزَلَتِ التَّوْرَاةُ لِسِتّ مَضَيْنَ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ وَأُنْزِلَ الْإِنْجِيلُ لِثَلَاثَ عَشْرَةٌ لَيْلَةً خَلَتْ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ وَ أَنْزَلَ الزَّبُورُ لِثَمَانِيَةَ عَشَرَ خَلَوْنَ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ وَ أَنْزِلَ الْقُرْآنُ فِي ثَلَاثِ وَ عِشْرِينَ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ﴾. (3)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿يَا مُفَضَلُ إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ فِى ثَلَاثِ وَ عِشْرِينَ سَنَةً وَ اللَّهُ يَقُولُ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ وَ قَالَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ أَمْراً مِنْ عِنْدِنَا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ وَ قَالَ لَوْ لَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ قَالَ الْمُفَضَّلُ: يَا مَوْلَايَ فَهَذَا تَنْزِيلُهُ الَّذِي ذَكَرَهُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ وَكَيْفَ ظَهَرَ الْوَحْنُ فِي ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ سَنَةً. قَالَ: نَعَمْ يَا مُفَضَلُ أَعْطَاهُ اللَّهُ الْقُرْآنَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ وَكَانَ لَا يُبَلِّغُهُ إِلَّا فِي وَقْتِ اسْتِحْقَاقِ الْخِطَابِ وَ لَا يُؤَدِّيهِ إِلَّا فِي وَقْتِ أَمَرَ وَ نَهَى فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ بِالْوَحْيِ فَبَلَغَ مَا يُؤْمَرُ بِهِ وَ قَوْلُهُ لا تُحَرَّكَ بِهِ لِسَانَّكَ بِهِ فَقَالَ الْمُفَضَّلُ: أَشْهَدُ أَنَّكُمْ مِنْ عِلْمِ اللَّهِ عَلِمْتُمْ وَ بِقُدْرَتِهِ قَدَرْتُمْ وَ بِحُكْمِهِ نَطَقْتُمْ وَ بِأَمْرِهِ لِتَعْجَلَ تَعْمَلُونَ﴾. (4)

ص: 868

2-1- امام رضا علیه السلام- اگر سؤال شود: چرا روزه در ماه رمضان واجب شده نه ماه های دیگر؟ در جواب گفته می شود زیرا قرآن در ماه رمضان نازل شده است در این ماه حق تعالی بین حق و باطل فاصله ایجاد کرد. چنان چه خود در قرآن فرموده: ﴿شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ﴾؛ در این ماه حضرت محمّد صلی الله علیه و آله ه به نبوت برانگیخت-ه ش--د. ش-ب قدر در این ماه است که از هزار ماه بهتر است و در آن فرامین الهی قسمت و توزیع می شود. آن ابتدای سال بوده و همه چیز از خیر و شر ضرر و منفعت و روزی و مرگ افراد در آن [شب] برای انسان مقرر می.شود به خاطر همین است که به آن لیلة القدر می گویند».

3-1- امام صادق علیه السلام- وقتی خداوند محمّد صلی الله علیه و آله را به پیامبری برگزید فضیلت ماه رمضان را به او و امتش ارزانی داشت و مردم پیش از آن که حکم روزه ی ماه رمضان نازل شود، روزهای دیگری [غیر از ماه رمضان] را روزه می گرفتند. سپس خداوند نازل کرد: ﴿شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ﴾.

4-1- امام صادق علیه السلام- حفص بن غیاث گوید از امام صادق علیه السلام دربارهی گفتار خدای عزّوجلّ پرسیدم که می فرماید ﴿شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ﴾ با این که می دانیم] قرآن از اوّل تا آخر آن در ظرف مدت بیست سال به تدریج نازل شده است حضرت صادق علیه السلام فرمود: «همه ی قرآن یک جا در ماه رمضان در بیت المعمور نازل گشت و سپس در طول بیست سال تدریجاً نازل شد» پیامبر صلی الله علیه و آله نیز در این زمینه فرموده صحف ابراهیم در شب اول ماه رمضان و تورات در شب ششم ماه رمضان نازل شد همچنین انجیل در شب سیزدهم زبور در شب هیجدهم و قرآن در شب بیست و سوم ماه رمضان نازل شده است.

5-1- امام صادق علیه السلام- خطاب به مفضل: ای مفضّل همانا قرآن در طول بیست و سه سال نازل شده است و خداوند می فرماید: ﴿ شَهرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ﴾ و فرمود: ﴿ إِنَّا أَنزَلْنَهُ فِي لَيْلَةٍ مُّبَرَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ أَمْرًا مِّنْ عِندِنَا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِين﴾ و فرمود: ﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ لَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْءَانُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَالِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ﴾ مفضل گفت: «پس این تنزيل خداوند است که در کتابش آن را یاد کرده است؛ چگونه وحی در طول بیست و سه سال نازل شد»؟ [امام ] فرمود: «بله»ای مفضّل! خداوند در ماه رمضان قرآن را به او عطا کرد و آن را به او ابلاغ نکرد مگر در زمانی که جای آن سخن بود و او آن را ادا نکرد مگر زمانی که خداوند امر و نهی کرده بود. یعنی قرآن یکباره بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد اما ابلاغ هر آیه ی آن به مردم به امر خدا و تدریجی بود پس جبرئیل با وحی فرود آمد و چیزی را که امر شده بود ابلاغ کرد و این همان معنای کلام خداست که فرمود ﴿لا تحُرِّكَ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ﴾ به پس مفضّل گفت: «شهادت می دهم که شما از علم الهی عالم شده و به قدرت او توانمند گشته اید و مطابق حکم او سخن می گویید و به فرمان او عمل می کنید

ص: 869

6-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿جَاءَ عَبْدِ اللَّهِ بْنُ سَلَام إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ أَنَا رَسُولُ الْيَهُودِ إِلَيْكَ مَعَ آيَاتٍ مِنَ التَّوْرَاةِ تُبَيِّنُ لَنَا مَا فِيهَا نَرَاكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ. فَقَالَ النَّبِيُّ: فَسَلْ عَمَّا تَشَاءُ قَالَ: أَنْصَفْتَ يَا مُحَمَّد فَأَخْبِرْنِي مَا الْوَاحِدُ وَ مَا الاثْنَانِ وَ... مَا الْخَمْسَةَ عَشَرَةٍ... قَالَ: نَعَمْ يَا ابْنَ سَلَامٍ أَمَّا الْوَاحِدُ فَهُوَ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ لا شَريكَ لَه... وَأَمَّا الْخَمْسَةَ عَشَرَ فَإِنَّ الْقُرْآنَ أُنْزِلَ عَلَى أُيَاتِ مُفَصَّلَاتٍ فِي خَمْسَةَ عَشَرَ يَوْماً خَلَا مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدَى لِلنَّاسِ وَ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدى وَالْفُرْقانِ﴾. (1)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن ابْنِ سِنَانِ أَوْ غَيْرِهِ عَمَّنْ ذَكَرَهُ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْقُرْآن وَ الْفُرْقَانِ (أ هُمَا شَيْءٌ وَاحِدٌ)؟ فَقَالَ: الْقُرْآنُ جُمْلَةُ الْكِتَابِ وَ الْفُرْقَانُ الْمُحْكَمُ الْوَاجِبُ الْعَمَلُ بِهِ﴾. (2)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إن الشُّهُورَ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتابِ اللهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَغُرَّةُ الشُّهُورِ شَهْرُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ قَلْبُ شَهْرٍ رَمَضَانَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ وَنُزِّلَ الْقُرْآنُ فِي أَوَّل لَيْلَة مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ فَاسْتَقْبل الشَّهْرَ بِالْقُرآن﴾. (3)

9-1- الصّادق علیه السلام- ﴿نَزَلَتِ التَّوْرَاةُ فِي سِتِ مَضَيْنَ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ وَ نَزَلَ الْإِنْجِيلُ فِي اثْنَتَيْ عَشْرَةَ مَضَتْ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ وَ نَزَلَ الزَّبُورُ فِي ثَمَانِيَ عَشْرَةَ مَضَتْ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ وَ نَزَلَ الْفُرْقَانُ فِي لَيْلَة الْقَدْرِ﴾. (4)

10-1- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿نَزَلَ الْقُرْآنُ أَثْلَاثَاً ثُلُثُ فِينَا وَ فِي عَدُوِّنَا وَ ثُلُثُ سُنَنٌ وَ أَمْثَالُ وَثُلُثُ فَرائض وأحكام﴾. (5)

11-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إن القرآن نزل أربعة أرباع ربِّعُ حَلَال وَ َربِّعُ حَرَام وَ رَبِّعُ سُنَنٌ وَ أَحْكَامُ وَ الله نَزَلَ أَرْبَعَةَ رَبِّعُ خَبَرُ مَا كَانَ قَبْلَكُمْ وَ نَبَأَ مَا يَكُونُ بَعْدَكُمْ وَ فَصْلُ مَا بَيْنَكُمْ﴾. (6)

12-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْفُضَيْلِ بْن يَسَار قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إن النَّاسَ يَقُولُونَ إِن الْقُرْآنَ نَزَلَ عَلَى سَبْعَة أَحْرُفِ؟ فَقَالَ: كَذَّبُوا أَعْدَاءُ اللَّهِ وَلَكِنَّهُ نَزَلَ عَلَى حَرْفَ وَاحِدٍ مِنْ عِنْدِ الْوَاحِدِ﴾. (7)

ص: 870

6-1- ابن عباس رحمه الله علیه- عبدالله بن سلام نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: «من از جانب یهود به همراه آیاتی از تورات به سوی تو آمدم؛ این آیات که برای ما مبهم است را برای ما بیان کن که ما تو را از نیکوکاران می دانیم حضرت فرمود درباره ی هر چیزی که می خواهی سؤال کن» گفت: ای محمّد صلی الله علیه و آله ! تو منصفی پس به من بگو یک چیست؟ دو چیست؟... پانزده چیست؟» پیامبر صلی الله علیه و آله پیامبری فرمود: «بله ای ابن سلام و امّا یک خداوند یکتای قهّار است که شریکی ندارد... و اما پانزده قرآن است که خداوند آیات مفصلات (آیات تبیین شده) آن را در روز پانزدهم ماه رمضان بر من نازل کرد؛ ماه رمضانی که قرآن را برای هدایت مردم و روشنگری حق و باطل نازل کرد».

7-1- امام صادق علیه السلام- معانی الاخبار با سند خود از ابن سنان روایت کرده است از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «آیا قرآن و فرقان دو چیز هستند دو) معنی (دارند یا یک چیز»؟ فرمود: «قرآن، تمامی کتاب خداست از محکم و متشابه و غیره و فرقان همان قسمت از آیات محکم و آیات روشنی است که عمل به آن واجب می باشد».

8-1- امام صادق علیه السلام- ماه ها نزد خداوند از روزی که آسمان ها و زمین را آفرید، دوازده ماه بوده که در کتاب خدا نیز آمده است و نخستین و بهترین ماه ماه خداوند عزّوجلّ یعنی ماه رمضان است که خداوند آن را ذکر نمود و قلب ماه ،رمضان شب قدر است و قرآن، در اولین شب از ماه رمضان نازل شد. پس با خواندن قرآن به استقبال این شهر برو.

9-1- امام صادق علیه السلام- تورات در ششم ماه ،رمضان انجیل در دوازدهم ماه رمضان، زبور در هجدهم ماه رمضان و قرآن در شب قدر نازل شده است.

10-1- امام علی علیه السلام- قرآن در سه بخش نازل شد یک سوم آن در مورد ما و دشمنان ما نازل شده؛ یک سوم آن در مورد سنّت ها و مثل ها (قصه ی پیشینیان)؛ و یک سوم دیگر آن در مورد واجبات و احکام نازل شده است.

11-1- امام صادق علیه السلام- قرآن در چهار بخش نازل شده یک چهارم آن مربوط به احکام] حلال و یک چهارم [آن مربوط به احکام] حرام یک چهارم [آن مربوط به] سنت ها و احکام و یک چهارم [دیگر] اخبار گذشتگان و آیندگان شما و آن چه مربوط به رفع اختلاف بین شماست.

12-1- امام صادق علیه السلام- از فضیل بن یسار نقل شده است به امام صادق علیه السلام گفتم: «مردم می گویند که قرآن در هفت گونه و لغت نازل شده است امام فرمود: دشمنان خدا دروغ گفته اند قرآن فقط با یک لغت و از سوی خدای یکتا نازل شده است».

ص: 871

13-1- الصّادق علیه السلام- ﴿نَزَلَ الْقُرْآنُ بِايَّاكِ أَعْنِي وَ اسْمَعِي يَا جَارَةُ﴾. (1)

باب 2: فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ

اشاره

1-2- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿فقرضَ... الصَّوْمَ لَا يُعْرَفُ إِنَّا بالشهور والشُّهُورُ لَا تُعرف إِنَّا بِالْقَمَر دُونَ الشَّمْسِ﴾. (2)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ. قَالَ: مَا أَبْيَنَهَا مَنْ شَهِدَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ سَافَرَ فَلَا يَصُمْهُ﴾. (3)

3-2- الباقر علیه السلام- ﴿مَا أُبَيْنُهَا لِمَنْ عَقَلَهَا قَالَ مَنْ شَهِدَ رَمَضَانَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ سَافَرَ فِيهِ فَلْيُفْطِرْ﴾. (4)

4-2- امير المؤمنين- ﴿لَيْسَ لِلْعَبْدِ أَنْ يَخْرُجَ فِي سَفَر إِذَا حَضَرَ شَهْرُ رَمَضَانَ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ﴾. (5)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عن صبح سيابه: إِنَّ ابْنَ أَبي يَعْفُور أَمَرَنِي أَنْ أَسْأَلَكَ عَنْ مَسَائِلَ فَقَالَ: وَمَا هِي؟ قَالَ: يَقُولُ لَكَ إِذَا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ أَنَا فِي مَنْزِلِى إِلَى أَنْ أَسَافِرَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ فَمَنْ دَخَلَ عَلَيْهِ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ هُوَ فِي أَهْلِهِ فَلَيْسَ لَهُ أَنْ يُسَافِرَ إِنَّا لِحَجِّ أَوْ عُمْرَةً أَوْ فِي طَلَب مَال يَخَافُ تَلَفَهُ﴾. (6)

6-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ فَلِلَّهِ فِيهِ شَرْطُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ. فَلْيَصُمْهُ فَلَيْسَ لِلرَّجُل إِذَا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ أَنْ يَخْرُجَ إِلَّا فِي حَجَّ أَوْ فِي عُمْرَةٍ أَوْ مَالَ يَخَافُ تَلَفَهُ أَوْ أَخِ يَخَافُ هَلَاكَهُ وَ لَيْسَ لَهُ أَنْ يَخْرُجَ فِي إِثْلَافِ مَالِ أَخِيهِ فَإِذَا مَضَتْ لَيْلَةً ثَلَاثِ وَ عشرين فَلْيَخْرُجُ حيث شاء﴾. (7)

7-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ يَدْخُلُ عَلَيَّ شَهْرُ رَمَضَانَ فَأَصُومُ بَعْضَهُ فَتَحْضُرُنِي نِيَّةُ زِيَارَة قَبْرٍ أَبي عَبْدِ اللَّهِ اللَّهِ فَآزُورُهُ وَ أَفْطِرُ ذَاهِباً وَ

ص: 872

13-1- امام صادق علیه السلام- قرآن براساس این [ضرب المثل] نازل شده که گویند:] «ایاک اعنی و اسمعی یا جاره» (یعنی به تو می گویم ولی ای همسایه تو گوش کن یعنی گرچه خطاب قرآن پیامبر صلی الله علیه و آله است ولی منظور آن تمام مؤمنین و مردم است).

بخش 2: پس آن کس از شما که در ماه رمضان در سفر نباشد باید آن را روزه بدارد.

1-2- امام على علیه السلام- وجوب... روزه با ماه ثابت می شود و ماه هم از گردش قمر- بدون توجه به وضعیت خورشید پدید می آید.

2-2- امام صادق علیه السلام- علی عبید بن زراره گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: [تفسیر آیه ی ﴿فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهرَ فَلْيصُمُه﴾ چیست؟ و حضرت فرمود: «چقدر معنای این آیه واضح است! یعنی هرکس که [هلال] ماه رمضان را ببیند باید در ،آن روزه بگیرد و هرکس که به سفر برود، نباید در آن ماه، روزه بگیرد.

3-2- امام باقر علیه السلام- چقدر معنای این آیه برای کسی که آن را درک کند واضح و آشکار است هرکس که (هلال) ماه رمضان را ببیند باید در آن ماه روزه بگیرد و هرکس که در آن به مسافرت برود، باید روزه ی خود را افطار کند.

4-2- امام علی علیه السلام- وقتی ماه رمضان وارد می شود بنده نباید به سفر رود زیرا خداوند می فرماید: ﴿فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ﴾.

5-2- امام صادق علیه السلام- صباح بن سیابه گوید ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله ابن ابی یعفور به من دستور داد مسائلی را از تو بپرسم امام فرمود: آن مسائل چیست؟ گفت به تو می گوید اگر ماه رمضان در حالی که من در خانه (وطن) هستم فرا رسد آیا اجازه دارم به سفر بروم»؟ امام فرمود: خداوند می فرماید: ﴿فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهرَ فَلْيَصُمه﴾ چنان چه ماه رمضان بر کسی که در منزل خود است وارد شود، پس نباید به سفر رود مگر برای به جای آوردن حج یا عمره یا برای به دست آوردن مالی که می ترسد از بین برود.

6-2- امام صادق علیه السلام- زمانی که ماه رمضان فرا برسد خداوند در آن حقی دارد. خداوند متعال می فرماید: ﴿فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيصُمه﴾؛ پس بر هیچ کس جایز نیست که پس از فرا رسیدن ماه رمضان جز برای حج یا عمره یا [حفظ] اموالی که ترس از تلف شدن آن می رود یا [نجات] برادری که بیم هلاک شدن او وجود دارد به سفر برود؛ و نمی تواند به خاطر تلف شدن اموال برادرش به مسافرت برود؛ اما پس از گذشت شب بیست و سوم از ماه رمضان می تواند به هر جایی که بخواهد، مسافرت کند.

7-2- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید به امام گفتم: جانم به فدای شما باد! اگر ماه رمضان فرا برسد و من مقداری از آن ماه را روزه گرفته باشم و بخواهم به زیارت قبر امام حسين علیه السلام بروم، آیا می توانم به زیارت بروم و در این رفت و آمد روزه ام را افطار کنم یا باید در این جا بمانم تا عید

ص: 873

جَائِياً أَوْ أُقِيمُ حَتَّى أَفْطِرَ وَأَزُورُهُ بَعْدَ مَا أَفْطِرُ بِيَوْمٍ أَوْ يَوْمَيْنِ فَقَالَ لَهُ: أَقِمْ حَتَّى تُفْطِرَ قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ فَهُوَ أَفْضَلُ؟ قَالَ: نَعَمْ أَ مَا تَقْرَأَ فِي كِتابِ اللهِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ﴾. (1)

8-2- الباقر علیه السلام- ﴿لَا يَسْأَلُ اللهُ عَبْداً عَنْ صَلَاة بَعْدَ الْفَرِيضَةِ وَ لَا عَنْ صَدَقَةِ بَعْدَ الزَّكَاةِ وَ لَا عَنْ صَوْمٍ بَعْدَ شَهْرٍ رَمَضَانَ﴾. (2)

9-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ نَسَخ كُل صَوْم﴾. (3)

10-2- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي رَجُل صَامَ فِي ظِهَارِ شَعْبَانَ ثُمَّ أَدْرَكَهُ شَهْرُ رَمَضَانَ. قَالَ: يَصُومُ رَمَضَانَ، وَ يَسْتَأْنِفُ الصَّوْمَ﴾. (4)

11-2- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَلْيَصُمْهُ قَالَ: الصَّوْمَ فُوهُ لَا يَتَكَلَّمُ إِلَّا بِالْخَيْرِ﴾. (5)

باب 3: يُريدُ اللهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ

اشاره

1-3- السجّاد علیه السلام - ﴿فَأَمَّا الرُّحْصَةُ الَّتِي هِيَ الْإِطْلَاقُ بَعْدَ النَّهْى مِثْلُ قَوْلُهُ تَعَالَى شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ثُمَّ رَخَّصَ لِلْمَرِيضِ وَ الْمُسَافِرِ بِقَوْلِهِ سُبْحَانَهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللهُ بِكُمُ الْيُسْرَ- وَ لا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ فَانْتَقَلَتْ فَريضَةُ الْعَزِيمَة الدَّائِمَة لِلرَّجُلِ الصَّحِيحِ لِمَوْضِعِ الْقُدْرَةِ وَ زَالَتِ الضَّرُورَةُ تَفَضَّلا عَلَى الْعِبَادِ﴾. (6)

2-3- الباقر علیه السلام- ﴿فَذَلِكَ الْيُسْرُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (7)

3-3- الرّضا علیه السلام- ﴿فَإِنْ قَالَ [ قَائِلُ]: فَلِمَ إِذَا لَمْ يَكُنْ لِلْعَصْرِ وَقْتُ مَشْهُورُ مِثْلُ تِلْكَ الْأَوْقَاتِ أَوْجَبَهَا بَيْنَ الظُّهْرِ وَالْمَغْرِب وَلَمْ يُوجِبُهَا بَيْنَ الْعَتَمَةِ وَ الْغَدَاةِ أَوْ بَيْنَ الْغَدَاةِ وَالظُّهْر؟ قِيلَ: لِأَنَّهُ لَيْسَ وَقْتُ عَلَى النَّاسِ أَخَفَّ وَ لَا أَيْسَرَ وَ لَا أَحْرَى أَنْ يَعْمَ فِيهِ الضَّعِيفَ وَالْقَوِى بِهَذِهِ الصَّلَاةِ مِنْ هَذَا الْوَقْتِ وَ ذَلِكَ أَنَّ النَّاسَ عَامَّتَهُمْ يَشْتَغِلُونَ فِي أَوَّلَ النَّهَارِ بِالتِّجَارَاتِ وَالْمُعَامَلَاتِ وَ الذَّهَابِ

ص: 874

فطر فرا برسد و پس از گذشت یک یا دو روز از عید فطر به زیارت بروم؟ حضرت فرمود: «بمان تا عید فطر فرا رسد راوی می گوید به حضرت عرض کرد:م جانم به فدای شما باد! آیا این بهتر است؟ حضرت فرمود: «آری! آیا در قرآن نخوانده ای که خداوند فرمود: ﴿فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهَرَ فَلْيصُمه﴾؟!

8-2- امام باقر علیه السلام- خداوند از هیچ بنده ای نمازی را پس از به جا آوردن نماز واجب و صدقه ای را پس از دادن زکات و روزه ای را پس از گرفتن روزه ی ماه رمضان نمی خواهد و درباره ی آن از او نمی پرسد (همین که این واجبات را ادا کند کافی است).

9-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ماه رمضان تمام روزه ها را نسخ نموده است قبل از وجوب روزه ی ماه رمضان، روزه در بعضی روزهای سال واجب بود که نسخ شد.

10-2- امام صادق علیه السلام- اگر کسی ماه شعبان را به عنوان کفاره ی ظهار [که دو ماه پیاپی روزه بدارد و وارد ماه رمضان شود روزه بگیرد تکلیف او چه خواهد بود؟ امام فرمود: «ماه رمضان را به عنوان فریضه ی الهی روزه بگیرد و پس از آن روزه ی خود را (کفاره) از سر بگیرد.

11-2- امام صادق علیه السلام- پیرامون تفسیر آیه ی فَلیصمه فرمود: «روزه داری در حکم دهانی است که جز برای سخن ،نیک گشوده نمی شود.

بخش 3: خداوند آسایش شما را می خواهد نه زحمت شما را.

1-3- امام سجّاد علیه السلام- و اما رخصت و اجازه همان رهایی [و اجازه دادن] پس از نهی [از انجام کاری] است. مثل سخن خداوند متعال ﴿شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ مَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ﴾ سپس برای مریض و مسافر با این سخنش حکم را آسان کرد: ﴿فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ يُرِيدُ اللهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ﴾ پس فریضه ای که به صورت دائمی اراده نموده بر فرد سالمی که توانایی داشته باشد منطبق می گردد و از باب فضل بر بندگان ضرورت و اجبار برای عموم را کنار گذاشت.

2-3- امام باقر علیه السلام- آن آسانی همان امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام می باشد.

3-3- امام رضا علیه السلام- اگر پرسش کننده ای بپرسد اگر برای نماز عصر همچون نمازهای دیگر وقت مشهور و معروفی نیست پس چرا حق تعالی آن را بین ظهر و مغرب واجب کرده و بین عشاء و صبح یا بین صبح و ظهر قرار نداده؟ در جواب گفته می شود برای مردم خواندن نماز عصر در این وقت سهل تر آسانتر و سزاوارتر است تا انجامش در اوقات دیگر؛ و اساساً تکلیف به خواندن نماز عصر در وقت مزبور به طوری است که ضعیف و ،قوی پیر و جوان و زن و مرد جملگی توانایی انجام آن را دارند؛ به خلاف سایر اوقات که چنین نمی باشد و توضیح آن این است که عموم مردم در ابتدای روز مشغول به تجارت و معامله و دنبال نیازمندی های خود و رونق دادن بازار و امثال این امور هستند؛ لذا حق تعالی نخواست آن ها را از طلب معاش و مصالح

ص: 875

فِي الْحَوَائِجِ وَإِقَامَةِ الْأَسْوَاقِ فَأَرَادَ أَنْ لَا يَشْغَلَهُمْ عَنْ طَلَبِ مَعَاشِهِمْ وَ مَصْلَحَةِ دُنْيَاهُمْ وَ لَيْسَ يَقْدِرُ الْخَلْقُ كُلُّهُمْ عَلَى قِيَامِ اللَّيْلِ وَ لَا يَشْعُرُونَ بِهِ وَ لَا يَنْتَبِهُونَ لِوَقْتِهِ لَوْ كَانَ وَاجِبَاً وَ لَا يُمْكِنُهُمْ ذَلِكَ فَخَفَّفَ اللَّهُ تَعَالَى عَنْهُمْ وَلَمْ يَجْعَلْهَا فِي أَشَدَّ الْأَوْقَاتِ عَلَيْهِمْ وَلَكِنْ جَعَلَهَا فِي أَخَفَّ الْأَوْقَاتِ عَلَيْهِمْ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْر﴾. (1)

باب 4: وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ

اشاره

1-4- الصّادق علیه السلام- ﴿لِتُحْمِلُوا الْعِدَّةَ يَعْنِي الصَّيَامَ﴾. (2)

2-4- الباقر علیه السلام- ﴿لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ قَالَ ثَلَاثِينَ يَوْماً﴾. (3)

3-4- الباقر علیه السلام- ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ ثَلَاثُونَ يَوْماً لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ الْكَامِلَةَ التَّامَّةَ قَالَ: ثَلَاثُونَ يَوْماً﴾. (4)

4-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عنْ شُعَيْب عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ النَّاسَ يَرُوُونَ أَنَّ النَّبِي مَا صَامَ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ تِسْعَةً وَ عِشْرِينَ يَوْماً أَكْثَرُ مِمَّا صَامَ ثَلَاثِينَ قَالَ: كَذَبُوا مَا صَامَ رَسُولُ اللَّهِ إِلَّا تَامّاً وَلَا تَكُونُ الْفَرَائِضِ نَاقِصَةٌ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى خَلَقَ السَّنَةَ ثَلَاثَمِائَة وَ سِتِّينَ يَوْماً وَخَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامِ فَحَجَزَهَا مِنْ ثَلَاثِمِائَة وَ سِتِّينَ يَوْمَا فَالسَّنَةُ ثَلَاثُمِائَة وَ أَرْبَعَةُ وَ خَمْسُونَ يَوْماً وَ شَهْرُ رَمَضَانَ ثَلَاثُونَ يَوْماً لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ الْكَامِلُ تَامُّ وَ شَوَالُ تِسْعَةُ وَ عِشْرُونَ يَوْماً وَ ذُو الْقَعْدَةِ ثَلَاثُونَ يَوْمًا لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ وَاعَدْنا مُوسى ثَلاثِينَ لَيْلَةً فَالشَّهْرُ هَكَذَا ثُمَّ هَكَذَا أَوْ شَهْرُ تَامُ وَ شَهْرُ نَاقِصُ وَ شَهْرُ رَمَضَانَ لَا يَنْقُصُ أَبَداً وَ شَعْبَانُ لَا يَتِمُّ أَبَداً﴾. (5)

5-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عن ابن أبي عُمَير عَن رَجُل عَن أَبي عَبدِالله علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا يُتَحَدَّثُ بِهِ عِنْدَنَا أَنَّ النَّبِيَّ صَامَ تِسْعَةً وَ عِشْرِينَ أَكْثَرَ مِمَّا صَامَ ثَلَاثِينَ أَ حَقٌّ هَذَا؟ قَالَ: مَا خَلَقَ

ص: 876

دنیوی بازدارد و نیز همه ی خلایق قدرت قیام در شب را نداشته و در آن وقت از خواب بیدار نمی شوند و اگر نماز عصر در چنین وقتی برایشان واجب می شد قادر بر انجامش نبودند؛ از این رو حق تبارک و تعالی این نماز را در حقشان تخفیف داده و آسان نمود و در زمانهای سخت نیمه شب یا بین صبح و (ظهر واجب نکرد بلکه آن را در زمانهای خوب و ساده (بین ظهر و شب) قرار داد؛ چنان چه خدای عزّوجلّ در قرآن شریف فرموده است: ﴿يُرِيدُ اللهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلا يُرِيدُ بكُمُ الْعُسر﴾.

بخش 4: هدف این است که این روزها را تکمیل کنید.

1-4- امام صادق علیه السلام- عده در آن به معنای صیام (روزه ها) می باشد.

2-4- امام باقر علیه السلام- یعنی سی روز [را کامل کنید].

3-4- امام باقر علیه السلام- ماه رمضان بنا بر سخن الهی، سی روز است ولِتُكمِلُوا العِدة و تعداد تمام و کمال آن سی روز است.

4-4- امام صادق علیه السلام- گفتم مردم روایت می کنند که رسول خدا صلی الله علیه و آله کنند که رسول خدا صلی الله علیه و آله بیشتر ماه رمضان را بیست و نه روز روزه گرفته تا سی روز فرمود: دروغ می گویند رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را روزه نگرفته مگر به کمال و تمام؛ حکم واجبات ناقص نیست خدا سال را [شامل] سیصدو شصت روز (قمری) آفرید. آسمان ها و زمین را در شش روز شش دوران آفرید (اعراف /54) و از سیصد و شصت کنار نهاد و سال سیصد و پنجاه و چهار روز شد و ماه رمضان سی روز است که خدا فرموده: وَلِتُكمِلُوا العِدَّة و کامل کردن همان تمام کردن کل ماه است شوّال بیست و نه روز و ذی القعده سی روز است. چون خدا عزّوجلّ می فرماید و ما با موسی سی شب وعده گذاشتیم. (اعراف/142) و ماه ها به ترتیب چنین و چنان اند یعنی یک ماه تمام و یکی کم و ماه رمضان هرگز کم و ماه شعبان هرگز تمام نیست.

5-4- امام صادق علیه السلام- ابن أبی عمیر از مردی نقل کرده که گفته است به امام صادق علیه السلام عرض کردم فدایت شوم در میان ما گفته می شود که پیامبر صلی الله علیه و آله بیش از آن که [ماه رمضان را] سی روز، روزه گرفته باشد بیست و نه روز روزه گرفته؛ آیا درست است؟ حضرت پاسخ داد: «خداوند

ص: 877

اللَّهُ مِنْ هَذَا حَرْفاً مَا صَامَهُ النَّبِيُّ إِنَّا ثَلَاثِينَ لِأَنَّ اللَّهَ يَقُولُ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ فَكَانَ رَسُولُ اللهِ﴾. (1)

باب 5: وَلِتُكَبِّرُوا اللهَ عَلى ما هَدَاكُمْ

اشاره

1-5- الصّادق علیه السلام- ﴿رَوَى سَعِيدُ النَّقَاسُ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ: أَمَا إِنَّ فِي الْفِطر تكبيراً وَ لَكِنَّهُ مَسْنُونُ قَالَ قُلْتُ: وَ أَيْنَ هُوَ؟ قَالَ فِي لَيْلَة الْفِطْرِ فِي الْمَغْرَب وَالْعِشَاءِ الْآخِرَةَ وَفِي صَلَاةِ الْفَجْرِ وَ فِي صَلَاةِ الْعِيدِ ثُمَّ يَقْطَعُ قَالَ قُلْتُ: كَيْفَ أَقُولُ، قَالَ: تَقُولُ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ وَلِلَّهِ الْحَمْدُ اللَّهُ أَكْبَرُ عَلَى مَا هَدَانَا﴾. (2)

2-5- الرّضا علیه السلام- ﴿إِنَّمَا جُعِلَ التَّكْبِيرُ فِيهَا أَكْثَرَ مِنْهُ فِي غَيْرِهَا مِنَ الصَّلَاةِ لِأَنَّ التَّكْبِيرَ إِنَّمَا هُوَ العلمية تَعْظِيمُ لِلَّهِ وَ تَمْجِيدٌ عَلَى مَا هَدَى وَ عَافَى كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَلِتُكَبِّرُوا اللهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ وَإِنَّمَا جُعِلَ فِيهَا اثْنَتَا عَشْرَةَ تَكْبيرةً لِأَنَّهُ يَكُونُ فِي كُلِّ رَكْعَتَيْنِ اثْنَتَا عَشْرَةَ تَكْبيرةً وَ جُعِلَ سَبْعُ فِي الْأُولَى وَ خَمْسُ فِي الثَّانِيَةِ وَ لَمْ يُسَوَّ بَيْنَهُمَا لِأَنَّ السُّنَّةَ فِي الصَّلَاةِ الْفَرِيضَة أَنْ تُسْتَفْتَحَ بِسَبْع تَكْبِيرَاتٍ فَلِذَلِكَ بُدِئَ هَاهُنَا بِسَبْع تَكْبِيرَاتِ وَ جُعِلَ فِي الثَّانِيَة خَمْسَنُ تَكْبِيرَاتِ لِأَنَّ التَّحْرِيمَ مِنَ التَّكْبِيرِ فِي الْيَوْم وَاللَّيْلَةِ خَمْسَ تَكْبِيرَاتِ وَلِيَكُونَ التَّكْبِيرُ فِي الرَّكْعَتَيْنِ جَمِيعاً وثراً وثراً﴾. (3)

3-5- الصّادق علیه السلام- ﴿التكبيرُ فِي الْعِيدَيْنِ وَاجِبُ أَمَّا فِي الْفِطْرِ فَفِي خَمْسٍ صَلَوَاتِ يُبْتَدَأَ بِهِ مِنْ العلمية صَلَاةِ الْمَغْرِب لَيْلَةَ الْفِطْرِ إِلَى صَلَاةِ الْعَصْرِ مِنَ يَوْمِ الْفِطْرِ وَ هُوَ أَنْ يُقَالَ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ وَلِلَّهِ الْحَمْدُ اللهُ أَكْبَرُ عَلَى مَا هَدَانَا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا أَبْنَانَا لِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللهَ عَلى ما هَداكُمْ﴾. (4)

ص: 878

هیچ وقت کمتر از این مدت را نگفته و پیامبر صلی الله علیه و آله همیشه سی روز روزه گرفته است زیرا خداوند می فرماید: ﴿وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ پس آیا [قابل باور است که رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن بکاهد»؟!؟

بخش 5: و خدا را به خاطر این که شما را هدایت کرده، بزرگ بشمارید.

1-5- امام صادق علیه السلام- سعید نقاش گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «باید در عید فطر تکبیر بگویی ولی نحوه ی آن سنت شده است نحوه ی گفتن آن طبق سنت و روش خاصی است» گفتم: «چه زمانی»؟ فرمود: در شب عید فطر هنگام خواندن نماز مغرب و عشاء آخرین شب ماه رمضان و در نماز صبح روز عید و در خود نماز عید فطر این تکبیر را بگویید و سپس تمام کنی [و تکبیر گفتن کافی است] گفتم «چگونه؟ فرمود: «بگو: الله اکبر الله اكبر لا اله الا الله والله اكبر الله اكبر و الله الحمد الله اكبر على ما هدانا».

2-5- امام رضا علیه السلام- تکبیر در نماز عید [فطر] بیش از سایر نمازها است؛ زیرا جز این نیست که تکبیر برای بزرگداشت تعظیم و تمجید الهی است؛ به پاس آن که بندگان را هدایت فرموده و عافیت بخشیده است؛ چنان که خداوند عزّوجلّ خود فرمود: ﴿وَ لِتُكَبِّرُوا اللهَ عَلى ما هَداكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ و امّا این نماز دوازده تکبیر دارد زیرا در هر نماز دو رکعتی دوازده تکبیر مقرر است. هفت تکبیر در رکعت اوّل و پنج تکبیر در رکعت دوّم و از نظر تعداد تکبیرها دو رکعت را همسان نساخته اند؛ زیرا در نماز فریضه سنّت چنین است که نماز را با هفت تکبیر افتتاح می می کنند بنابراین هفت تکبیر در رکعت اول مقرر ساختند و در رکعت دوم پنج تکبیر مقرر شد زیرا در پنج نوبت نمازهای فریضه شبانه و روز پنج تکبیر از مجموع تكبيرها مخصوص تكبير احرام (تکبیر آغاز (نماز است. بنابراین پنج تکبیر را در رکعت دوم قرار دادند وجه دیگر آن که در هر یک از دو رکعت رقم تکبیرها فرد.باشد. بنابراین از عدد دوازده که زوج ،است هفت عدد به رکعت اول داده شد؛ باقیمانده نیز که عدد پنج می شود فرد بوده و به رکعت دوم داده شده است.

3-5- امام صادق علیه السلام- تکبیر در دو عید (عید فطر و عید قربان) واجب است. اما در عید فطر در پنج نماز واجب پی در پی که تکبیر گفتن وارد است ابتدای آن از نماز مغرب شب عیدفطر شروع می شود تا نماز عصر روز عید و آن تکبیر چنین است: الله اكبر الله اكبر لا اله الا الله و الله اكبر، الله اكبر و الله الحمد الله اكبر على ما هدانا و الحمد لله على ما ابلانا؛ چرا که خداوند در قرآن کریم می فرماید: ﴿وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ﴾

ص: 879

4-5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَعِيدٍ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِي الْفِطْر تَكْبيراً، قَالَ: قُلْتُ: مَا تَكْبِيرُ إِلَّا فِي يَوْمِ النَّحْرِ؟ قَالَ: فِيهِ تَكْبِيرُ وَلَكِنَّهُ مَسْئُونُ فِي الْمَغْرِبِ وَالْعِشَاءِ وَالْفَجْرِ وَالظُّهْرِ وَالْعَصْرِ وَ رَكْعَتَى الْعِيد﴾. (1)

باب 6: وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

16- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدِ الْبَرْقِيَّ عَن بَعْضُ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ. قَالَ: الشُّكْرُ الْمَعْرِفَةُ وَ فِي قَوْلِهِ وَ لا يَرْضَى لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ وَ إِنْ تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ فَقَالَ: الْكُفْرُ هَاهُنَا الْخِلَافُ وَالشَّكْرُ الْوَلَايَةُ وَ الْمَعْرِفَة﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعانِ فَلْيَسْتَجيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ ﴾. (186)

باب 1: وَ إِذا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ

1-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿روى أَنَّ سَائِلًا سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ: أَ قَرِيبُ رَبُّنَا فَتُنَاجِيَهُ أَمْ بَعِيدُ فَيُنَادِيَهُ؟ فَنَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَى: وَإِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ الْآيَة﴾. (3)

2-1- الحسن علیه السلام- ﴿فَاحْتَرسُوا مِنَ اللهِ بكثرة الذِّكْر وَاخْشَوُا اللَّهَ بِالتَّقْوَى وَتَقَرَّبُوا إِلَى اللَّهِ بالطَّاعَة فَإِنَّهُ قَرِيبٌ مُحِيبٌ﴾. (4)

باب 2: أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ

اشاره

1-2- الرّضا علیه السلام- ﴿عَن الْبَرْنَطِي قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا: جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنِّي قَدْ سَأَلْتُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى حَاجَةً مُنْذُ كَذَا وَكَذَا سَنَةً وَقَدْ دَخَلَ قَلْبِي مِنْ إِبْطَائِهَا شَيْءٌ فَقَالَ: يَا أَحْمَدُ إِيَّاكَ وَ الشَّيْطَانَ أَنْ يَكُونَ لَهُ عَلَيْكَ سبيلا [سَبيل] حَتَّى يَعْرِضَكَ... أَخْبِرْنِي عَنْكَ لَوْ أَنَّى قُلْتُ قَوْلًا قولا كُنتَ تَيْقُ بهِ مِنِّى قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَإِذَا لَمْ أثق بقولِكَ فَبِمَنْ أَنقُ وَأَنتَ حُجَّةُ اللَّهِ

ص: 880

4-5- امام صادق علیه السلام- از سعید نقل شده است امام علیه السلام فرمود: روز عید فطر، تکبیر دارد. عرض کردم: «مگر نه این است که تکبیر مخصوص يوم النحر روز دهم ذی الحجه) می باشد؟ حضرت پاسخ داد: برای عید فطر نیز تکبیری هست [اما نه به آن شکل که در یوم النحر است] که گفتن آن تکبیرها در نماز مغرب، عشاء صبح ظهر عصر و دو رکعت نماز عید، سنت شده است».

بخش 6: باشد که شکرگزاری کنید.

1-6- امام صادق علیه السلام- از احمد بن خالد برقی درباره ی آیه ﴿وَلِتُكَبِّرُوا اللهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ روایت شده است که امام صادق علیه السلام فرمود: «شکر، معرفت است و در آیه: اگر ناسپاسی کنید، خدا از شما بی نیاز است و ناسپاسی را برای بندگانش نمی پسندد. می پسندد که سپاسگزار باشید. (زمر/7) کفر در این آیه خلاف ائمه رفتار کردن است و شکر، ولایت و معرفت امام است».

و هنگامی که بندگان من، از تو درباره ی من سؤال کنند بگو من نزدیکم؛ دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا می خواند پاسخ می گویم پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا راه یابند [و به مقصد برسند]. (186)

بخش 1: و هنگامی که بندگان ،من از تو درباره ی من سؤال کنند، [بگو:] من نزدیکم.

اشاره

1-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- فردی از رسول خدا صلی الله علیه و آله سؤال کرد آیا پروردگارمان به ما نزدیک است که آرام با او نجوا کنیم یا دور است و باید با صدای بلند او را صدا زنیم؟ پس سخن خداوند نازل شد وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ...

2-1- امام حسن علیه السلام- با کثرت ذکر مواظب ایمانتان به خدا باشید که از دستش ندهید و با تقوی از خدا بترسید و به وسیله ی اطاعت و بندگی به خدا نزدیک شوید که به بندگان خود] نزدیک و اجابت کنندهی خواسته های آن ها است (هود/61)

بخش 2: دعای دعا کننده را به هنگامی که مرا می خواند پاسخ می گویم.

1-2- امام رضا علیه السلام- از بزنطی نقل شده است به امام رضا علیه السلام عرض کردم فدایتان شوم! من چندین سال است که از خداوند متعال درخواستی دارم و از تأخیر افتادن آن در قلبم چیزی (شکی) پدیدار گشته است. امام فرمود: ای احمد! از شیطان بر حذر باش نکند که راهی به سوی تو پیدا کرده و خود را به تو عرضه کند... به من بگو بدانم اگر به تو کلامی گفتم آیا تو به سخن من اطمینان داری؟ گفتم فدایتان شوم! اگر به کلام شما- که حجت خدا بر بندگانش هستید.

ص: 881

تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى خَلْقِهِ قَالَ: فَكُنْ بِاللَّهِ أَوْثَقَ فَإِنَّكَ عَلَى مَوْعِدٍ مِنَ اللَّهِ أَ لَيْسَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَقُولُ وَإِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ وَقَالَ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ قَالَ وَ اللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْهُ وَ فَضْلًا فَكُنْ بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَوْثَقَ مِنْكَ بِغَيْرِهِ وَ لَا تَجْعَلُوا في أنفُسِكُمْ إِنَّا خَيْراً فَإِنَّكُمْ مَغْفُورُ لَكُمْ﴾. (1)

2-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ دَعَاهُ أَجَابَهُ وَ لَبَّاهُ وَ تَصْدِيقُهَا مِنْ كِتَاب اللَّهِ... وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي الْآيَةَ﴾. (2)

3-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَخْتَارَنَّ عَلَى ذِكْرِ اللَّهِ شَيْئاً فَإِنَّهُ يَقُولُ... إِذَا سَأَلَكَ عِبادِي عني فإني قريبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ﴾. (3)

4-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿رُويَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ النَّبِيُّ: إِنَّ الْعَبْدَ لَيَدْعُو اللَّهَ وَهُوَ يُحِبُّهُ فَيَقُولُ يَا جَبْرَائِيلُ اقْضِ لِعَبْدِي هَذَا حَاجَتَهُ وَأَخْرْهَا فَإِنَّى أُحِبَ أَنْ لَا أَزَالَ أَسْمَعُ صَوْتَهُ وَإِنَ الْعَبْدَ لَيَدْعُو اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ يُبْغِضُهُ فَيَقُولُ يَا جَبْرَائِيلَ اقْضِ لِعَبْدِي هَذَا حَاجَتَهُ بِإخلاصه [ليس في سائر الكتب] وَ عَجِّلْهَا فَإِنِّى أَكْرَهُ أَنْ أَسْمَعَ صَوْتَه﴾. (4)

5-2- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿ثُمَّ جَعَلَ فِي يَدَيْكَ مَفَاتِيحَ خَزَائِنِهِ بِمَا أَذِنَ لَكَ فِيهِ مِنْ مَسْأَلَتِهِ فَمَتَى شِئْتَ اسْتَفْتَحْتَ بِالدُّعَاءِ أَبْوَابَ نِعَمِهِ وَ اسْتَمْطَرْت شَابِيبَ رَحْمَتِهِ فَلَا يُقْنْطَنَّكَ إِبْطَاءُ إِجَابَتِهِ فَإِنَّ الْعَطِيَّةَ عَلَى قَدْر النِّيَّة وَ رُبَّمَا أَخَّرَتْ عَنْكَ الْإِجَابَةُ لِيَكُونَ ذَلِكَ أَعْظَمَ لِأَجْرِ السَّائِلَ وَأَجْزَلَ لِعَطَاءِ الْأَمَلِ وَ رَبَّمَا سَأَلْتَ الشَّيْءَ فَلَا تُؤْتَاهُ وَ أُوتِيتَ خَيْراً مِنْهُ عَاجِلًا وَ آجِدًا أَوْ صُرِفَ عَنْكَ لِمَا هُوَ خَيْرٌ لَكَ فَلَرُبَّ أَمْرٍ قَدْ طَلَبْتَهُ فِيهِ هَلَاكُ دِينِكَ لَوْ أُوتِيَتَهُ فَلْتَكُنْ مَسْأَلَتُكَ فِيمَا يَبْقَى لَكَ جَمَالُهُ وَ يُنْفَى عَنْكَ وَبَالُهُ وَ الْمَالُ لَا يَبْقَى لَكَ وَ لَا تَبْقَى لَهُ﴾. (5)

6-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَا مِنْ مُسْلِمٍ دَعَى اللَّهَ سُبْحَانَهُ بِدَعْوَة لَيْسَ فِيهَا قَطِيعَهُ رَحِمٍ وَ لَا إِثْمُ إِنَّا أَعْطَاهُ اللَّهُ بهَا إحْدَى خِصَالَ ثَلَاثُ إِمَّا أَنْ يُعَجِّلَ دَعْوَتَهُ وَإِمَّا أَنْ يَدَّخِرَ لَهُ فِي الْآخِرَةِ وَإِمَّا أَنْ يَدْفَعَ عَنْهُ مِنَ السُّوءِ مِثْلَهَا قَالُوا: يَا رَسُولَ الله إِذا نُكْثِرُ. قَالَ: اللَّهُ أَكْثَرُ﴾. (6)

ص: 882

یقین نداشته باشم پس به چه کسی یقین داشته باشم؟ پس فرمود: بر خداوند مطمئن تر باش که او به تو وعده داده است. آیا خداوند متعال نفرمود: ﴿وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعانِ﴾ و فرمود:﴿ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ الله﴾ و فرمود: ﴿وَ اللهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةٌ مِّنْهُ وَ فَضْلًا﴾ پس شما باید به خداوند عزّوجلّ بیش از دیگران یقین داشته باشید و در وجودتان جز خیر قرار ندهید که [در این صورت مورد بخشش الهی قرار می گیرید.

2-2- پیامبر صلی الله علیه و آله - کسی که خدا را در طلب حاجتی بخواند خدا او را اجابت می کند و به [درخواست] او لبیک می گوید و تأیید این حرف من این کلام خدا در کتابش است که فرمود: وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي... .

3-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود چیزی را بر یاد خداوند مقدم مدار؛ زیرا خدای تعالی می فرمايد: ﴿إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَان﴾.

4-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- بنده ای خدا را می خواند در حالی که خدا او را دوست دارد و می فرماید: «ای جبرئیل الله حاجت این بنده ام را با تأخیر برآورده گردان زیرا من دوست دارم همیشه صدای او را بشنوم» و در برابر آن بندهای دیگر هست که خدا را می خواند در حالی که خداوند از او خشمگین است و می فرماید ای جبرئیل له حاجت این بنده ام را به سرعت برآورده کن تا خلاص شود که من از شنیدن صدای او کراهت دارم».

5-2- امام علی علیه السلام- خداوند کلید گنج های خود را در دو دستت نهاده که به تو رخصت سؤال از خود را داده تا هرگاه خواستی درهای نعمت او را با دعا بگشایی و باریدن باران رحمتش را طلب نمایی پس دیر پذیرفته شدن دعایت توسط خدا تو را نومید نکند که به هرکس به اندازه ی نیت [واقعی اش] عطا می کنند و بسا که در پذیرفتن دعایت درنگ افتد و این برای آن است که پاداش دعاکننده بزرگتر و جزای آرزومند کامل تر شود و گاه پیش آمده که چیزی را خواسته ای و به تو نداده اند و در عوض بهتر از آن را در این جهان با آن جهان به تو داده اند یا به خاطر چیزی که برایت بهتر و مصلحت بوده دعایت را اجابت نکرده اند و چه بسا چیزی را طلبیده ای که اگر به تو می دادند تباهی دینت را در بر می داشت پس تقاضای تو باید درباره ی چیزی باشد که نیکی آن برایت پایدار و سختی و رنج آن به کنار ماند؛ چرا که نه مال برای تو پایدار است و نه تو برای مال برقرار

6-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- مسلمانی نیست که از خداوند سبحان درخواستی نماید که در آن موجبات قطع رحم و گناه وجود نداشته باشد مگر این که خداوند به یکی از این سه شکل حاجتش را برآورده کند یا حاجتش را به سرعت برآورده می سازد؛ یا آن را برایش در روز قیامت ذخیره می گرداند و یا مصیبت و بلایی همانند آن را از او دور می کند. گفتند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله اگر [درخواست های آن مسلمان، بزرگ و] زیاد باشد چه؟ فرمودند: خداوند از آن [بزرگتر و] افزون تر است».

ص: 883

7-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا أَرَادَ أَحَدُكُمْ أَنْ لَا يَسْأَلَ رَبَّهُ شَيْئًا إِنَّا أَعْطَاهُ فَلْيَيْأَسِ مِنَ النَّاسِ كُلِّهِمْ وَلَا يَكُونُ لَهُ رَجَاءُ إِلَّا عِنْدَ اللَّهِ فَإِذَا عَلِمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ ذَلِكَ مِنْ قَلْبِهِ لَمْ يَسْأَلِ اللَّهَ شَيْئًا إِلَّا أَعْطَاهُ﴾. (1)

8-2- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿إذَا كَانَتْ لَكَ إِلَى اللَّهِ سُبْحَانَهُ حَاجَةُ فَابْدَا بِمَسْأَلَة الصَّلَاةِ عَلَى رَسُولِهِ ثُمَّ سَلْ حَاجَتَكَ فَإِنَّ اللَّهَ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يُسْأَلَ حَاجَتَيْنِ فَيَقْضِيَ إِحْدَاهُمَا وَيَمْعَ الأخرى﴾. (2)

9-2- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ دَعَا وَ لَمْ يَذكُرِ النَّبِيِّ رَفْرَفَ الدُّعَاءُ عَلَى رَأْسِهِ فَإِذَا ذَكَرَ النَّبِى صلی الله علیه و اله رُفِعَ الدُّعَاءُ﴾. (3)

باب 3: فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿يَعْلَمُونَ أَنِّي أَقْدِرُ عَلَى أَنْ أَعْطِيَهُمْ مَا يَسْأَلُونَى﴾. (4)

2-3- الحسن علیه السلام- ﴿فَاسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَ آمِنُوا بِهِ فَإِنَّهُ لَا يَنْبَغِي لِمَنْ عَرَفَ عَظَمَةَ اللَّهِ أَنْ يَتَعَاظَمَ فَإِنَّ رفْعَةَ الَّذِينَ يَعْلَمُونَ عَظَمَةَ اللَّهِ أَنْ يَتَوَاضَعُوا وَعِزَّ الَّذِينَ يَعْرِفُونَ مَا جَلَالُ اللَّهِ أَنْ يَتَذَكَّلُوا لَهُ وَ سَلَامَةَ الَّذِينَ يَعْلَمُونَ مَا قُدْرَةُ اللَّهِ أَنْ يَسْتَسْلِمُوا لَهُ وَ لَا يُنْكِرُوا أَنْفُسَهُمْ بَعْدَ الْمَعْرِفَة وَلَا يَضِلُّوا بَعْدَ الْهُدَى﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿أحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصّيامِ الرَّفَثُ إلى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَحْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفا عَنْكُمْ فَالآنَ باشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا ما كَتَبَ اللهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي المَساجِدِ تِلْكَ حُدُودُ الله فَلا تَقْرَبُوهَا كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ﴾. (187)

باب: أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ

اشاره

ص: 884

7-2- امام صادق علیه السلام- هرگاه یکی از شما بخواهد همه ی حاجاتش در نزد خدا برآورده شود، [باید] امید از همه ی مردم ببرد و جز به خدا به کسی امید نبندد و چون خدا چنین حالتی را در قلبش ببیند، هر خواهش او را بر آورد.

8-2- امام علی علیه السلام- هرگاه از خدای سبحان درخواستی داشتی در آغاز بر رسول خدا صلی الله علیه و آله درود فرست سپس حاجت خود را بخواه که خدا بزرگوارتر از آن است که دو حاجت به نزد او ببرند و او یکی را برآورد و دیگری را باز دارد.

9-2- امام صادق علیه السلام- هرکس دعایی کند و نام پیغمبر را نبرد آن دعا [چون پرنده ای] بالای سرش می چرخد ولی بالا نمی رود و چون نام پیغمبر را ببرد، دعا بالا می رود.

بخش 3: پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند.

1-3- امام صادق علیه السلام- می دانند که من می توانم هر آن چه را از من می خواهند، به ایشان عطا کنم.

2-3- امام حسن علیه السلام- دعوت خدا را اجابت کرده و به او ایمان آورید؛ زیرا شایسته نیست کسی که بزرگی خدا را دریافته [ دیگر] خود را بزرگ پندارد؛ بلکه بزرگی آنان که قدرت خدا را دریافتند این است که فروتنی.کنند و بزرگواری آنان که از جلال و عظمت خدا مطلع اند این است که در برابر او تذلّل [و خاکساری] نمایند و سلامت آنان که دانستند قدرت خدا چیست، در این است که سر تسلیم به او بسپارند و پس از حصول شناخت دیگر خود را گم نکنند و پس از رهیابی دوباره گمراه نگردند. آمیزش جنسی با همسرانتان در شب روزهایی که روزه می گیرید، حلال است. آن ها لباس شما هستند و شما لباس آن ها؛ [هر دو زینت هم و سبب حفظ یکدیگرید]. خداوند می دانست که شما به خود خیانت می کردید؛ و این کار ممنوع را انجام می دادید؛ پس توبه ی شما را پذیرفت و شما را بخشید. اکنون با آن ها آمیزش کنید و از آن چه خداوند به شما اجازه داده بهره مند شوید و بخورید و بیاشامید، تا رشته ی سپید صبح از رشته ی سیاه [شب] برای شما آشکار گردد؛ سپس روزه را تا شب کامل کنید و نیز در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته اید با زنان آمیزش نکنید. این ها مرزهای الهی است؛ پس به آن ها نزدیک نشوید! خداوند این چنین آیات خود را برای مردم روشن می سازد تا پرهیزگار شوند. (187)

بخش 1: آمیزش جنسی با همسرانتان در شب روزهایی که روزه می گیرید، حلال است.

ص: 885

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿يُسْتَحَبُّ لِلْمُسْلِمِ أَنْ يَأْتِيَ أَهْلَهُ أَوَّلَ لَيْلَة مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ يَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ و تَعَالَى أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصَّيامِ الرَّفَثُ إِلى نِسَائِكُمْ وَ الرَّقْتُ الْمُجَامَعَة﴾. (1)

2-1- الصّادقين علیهم السلام- ﴿كراهية الْجِمَاعِ فِي أَوَّلِ كُلِّ شَهْرٍ إِلَّا أَوَّلِ لَيْلِهِ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ لِمَكَانِ الآيه﴾. (2)

3-1- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أمَّا مَا فِي الْقُرْآنِ تَأْوِيلُهُ فِي تَنْزِيلِهِ فَهُوَ كُلُّ آيَةٍ مُحْكَمَة نَزَلَتْ فِي تَحْرِيمِ شَيْءٍ مِنَ الْأُمُورِ الْمُتَعَارَفَةِ الَّتِي كَانَتْ فِي أَيَّامِ الْعَرَبِ تَأْوِيلُهَا فِی تَنْزِیلِهَا فَلَیْسَ یُحْتَاجُ فِیهَا إِلَی تَفْسِیرٍ أَکْثَرَ مِنْ تَأْوِیلِهَا وَ ذَلِکَ مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَی.. أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصَّيامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ﴾. (3)

4-1- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿لَمَّا فَرَضَ اللَّهُ الصَّيَامَ فَرَضَ أَنْ لَا يَنْكِحَ الرَّجُلُ أَهْلَهُ فِي شَهْرٍ رَمَضَانَ بِاللَّيْلِ وَلَا بِالنَّهَارِ عَلَى مَعْنَى صَوْم بَنِي إِسْرَائِيلَ فِي التَّوْرَاةِ فَكَانَ ذَلِكَ مُحَرَّماً عَلَى هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ كَانَ الرَّجُلُ إِذَا نَامَ فِي أَوَّلِ اللَّيْلِ قَبْلَ أَنْ يُفْطِرَ فَقَدْ حَرُمَ عَلَيْهِ الْأَكْلُ بَعْدَ النَّوْمِ أَفْطَرَ أَوْ لَمْ يُفْطَرْ وَ كَانَ رَجُلُ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ يُعْرَفُ بِمُطْعِمٍ بْنِ جُبَيْرٍ شَيْخاً فَكَانَ فِي الْوَقْتِ الَّذِي حُفِرَ فِيهِ الْخَنْدَقُ حَفَرَ فِى جُمْلَة الْمُسْلِمِينَ وَ كَانَ ذَلِكَ فِي شَهْرٍ رَمَضَانَ فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ الْحَفْرِ وَ رَاحَ إِلَى أَهْلِهِ صَلَّى الْمَغْرِبَ وَ أَبْطَأَتْ عَلَيْهِ زَوْجَتُهُ بِالطَّعَامِ فَغَلَبَ عَلَيْهِ النَّوْمُ فَلَمَّا أَحْضَرَتْ إِلَيْهِ الطَّعَامَ أَنْبَهَتْهُ فَقَالَ لَهَا اسْتَعْمِلِيهِ أَنْتِ فَإِنِّي قَدْ نِمْتُ وَ حَرُمَ عَلَيَّ وَ طَوَى إِليه [ لَيْلَتَهُ وَ أَصْبَحَ صَائِمَا فَعَدَا إِلَى الْخَنْدَقِ وَ جَعَلَ يَحْفِرُ مَعَ النَّاسِ فَغْشِيَ عَلَيْهِ فَسَأَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَنْ حَالِهِ فَأَخْبَرَهُ وَ كَانَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ شُبَّانُ يَنْكِحُونَ نِسَاءَهُمْ بِاللَّيْلِ سِراً لِقِلَّةِ صَبْرِهِمْ فَسَأَلَ النَّبِيُّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فِي ذَلِكَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصَّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنتُمْ لباس هُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا ما كَتَبَ اللهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِنُوا الصيامَ إِلَى اللَّيْلِ فَنَسَخَتْ هَذِهِ الْآيَةُ مَا تَقَدَّمَهَا﴾. (4)

ص: 886

1-1- امام صادق علیه السلام- برای مرد مسلمان مستحب است که شب اوّل ماه رمضان با زن خود همبستر شود. خداوند در قرآن می فرماید: ﴿ أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصَّيامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ﴾، «رفت» همان همبستری است.

2-1- امام باقر علیه السلام- و امام صادق علیه السلام آیه ی جماع (همبستری با همسر) در شب اول هر ماه کراهت دارد مگر شب اول ماه رمضان

3-1- امام علی علیه السلام- [آیات قرآن چند دسته اند] آن دسته از آیات که تأویل و تنزیلشان یکی است همه ی آیات محکمی هستند که درباره ی حرام بودن چیز معروفی در زمان عرب نازل شدند. که تأویل و تنزیل آن ها یکی است و نیازی به تفسیر و شرح بیش از تأویل ندارند؛ مانند قول خدا... ﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ﴾

4-1- امام علی علیه السلام- آن گاه که خداوند روزه را واجب کرد بر مردان امر فرمود که در شب و نیز روز ماه رمضان با زنان خود نزدیکی نکنند و این روزه ی بنی اسرائیل است که در تورات ذکر شده و آن بر این امت نیز حرام بود و شخص اگر اول شب پیش از افطار می خوابید، خوردن پس از خواب برای او حرام می شد؛ چه زمان افطار شده باشد و چه نشده باشد یکی از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله پیرمردی را به نام مطعم بن جبیر می شناخت که به هنگام کندن خندق در ماه رمضان در کنار مسلمانان به حفر خندق پرداخت پس چون از حقاری فارغ شد و به سوی خانواده اش رفت نماز مغرب را خواند و همسرش تهیه ی غذای او را به تأخیر انداخت تا مرد خوابش برد. پس زمانی که همسرش غذای او را حاضر،کرد مرد را از خواب بیدار نمود مرد به او گفت: «خودت آن را استفاده کن؛ زیرا من خوابیدم و خوردن بر من حرام است وی شبش را چنین سپری کرد و فردا صبح با زبان روزه به سوی خندق رفت و با مردم مشغول حفاری شد که در این حال بیهوش گشت. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله از حال او جویا شد و او شرح حالش را برای حضرت بیان کرد. از طرفی در بین مسلمانان جوانانی بودند که به خاطر کم طاقتیشان پنهانی در شب با زنان خود نزدیکی می کردند. رسول خدا صلی الله علیه و آله از خداوند سبحان درباره ی آن سؤال کرد و خداوند [این آیه را] بر او فرو فرستاد: ﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصّيامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَحْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفَا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ﴾ پس این آیه احکام قبلی را نسخ کرد.

ص: 887

باب 2: فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْر

اشاره

1-2- الجواد علیه السلام- ﴿عَن على بن مهزیار: قَالَ كَتَبَ أَبُو الْحَسَنِ بْنِ الْحُصَيْن إِلَى أَبي جَعْفَر الثَّانِي اليوم مَعِي جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدِ اخْتَلَفَ مُوَالُوكَ فِي صَلَاةِ الْفَجْرِ فَمِنْهُمْ مَنْ يُصَلَّى إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ الأَوَّلُ الْمُسْتَطِيلُ فِي السَّمَاءِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يُصَلِّى إِذَا اعْتَرَضَ فِي أَسْفَلِ الْأَفُقِ وَاسْتَبَانَ وَلَسْتُ أَعْرِفُ أَفْضَلَ الوَقْتَيْن فَأَصَلِّيَ فِيهِ فَإِنْ رَأَيْتَ أَنْ تُعَلِّمَنِي أَفْضَلَ الْوَقْتَيْن وتَحْدَّهُ لِى وَكَيْفَ أَصْنَعُ مَعَ الْقَمَر وَ الْفَجْرُنَا تَبيينَ مَعَهُ حَتَّى يَحْمَرَ وَ يُصْبِحَ وَكَيْفَ أَصْنَعُ مَعَ الْغَيْمِ وَمَا حَدُّ ذَلِكَ فِي السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ فَعَلْتُ إِنْ شَاءَ اللهُ فَكتب اللي بِخَطَّهِ وَ قَرَأَتُهُ الْفَجْرُ يَرْحَمُكَ اللَّهُ هُوَ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ الْمُعْتَرَضَ وَلَيْسَ هُوَ الْأَبْيَضَ صَعَدا فَلَا تُصَلِّ فِي سَفَرٍ وَ لَا حَضَرَ حَتَّى تَبَيَّنَهُ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يَجْعَلْ خَلْقَهُ فِي شُبُهَة مِنْ هَذَا فَقَالَ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ فَالْخَيْطُ الْأَبْيَضُ هُوَ الْمُعْتَرِضُ الَّذِي يَحْرُمُ بِهِ الْأَكُلُ وَ الشِّرْبُ فِي الصَّوْمِ وَ كَذَلِكَ هُوَ الَّذِي يُوجَبُ بِهِ الصَّلَاةُ﴾. (1)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلَيْنِ قَامَا فِي شَهْرٍ رَمَضَانَ فَقَالَ أَحَدُهُمَا هَذَا الْفَجْرُ وَ قَالَ الْآخَرُ مَا أَرَى شَيْئاً قَالَ لِيَأْكُل الَّذِي لَمْ يَسْتَيْقِنِ الْفَجْرَ وَ قَدْ حَرُمَ الْأَكْلُ عَلَى الَّذِي زَعَمَ قَدْ رَأَى إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ كُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ﴾. (2)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿العَيَّاشِيُّ فِى تَفْسِيرِهِ عَنْ سَعْدِ عَنْ أَصْحَابِهِ عَنْهُمَا اللَّهِ فِي رَجُلٍ تَسَخَّرَ وَ هُوَ يَشْكُ فِي الْفَجْرِ. قَالَ: لَا بَأْسَ كُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ وَ أَرَى أَنْ يَسْتَظْهِرَ فِى رَمَضَانَ وَيَتَسَخَّرَ قَبْلَ ذَلِكَ﴾. (3)

4-2- امیرالمؤمنين علیه السلام- ﴿لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ كُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ جَعَلَ النَّاسُ يَأْخُذُونَ خَيْطَيْنِ أَبْيَضَ وَ أَسْوَدَ فَيَنْظُرُونَ إِلَيْهِمَا وَ لَا يَزَالُ يَأْكُلُونَ وَ

ص: 888

بخش 2: اکنون با آن ها آمیزش کنید و از آن چه خداوند به شما اجازه داده بهره مند شوید. و بخورید و بیاشامید تا رشته ی سپید ،صبح از رشته ی سیاه [شب] برای شما آشکار گردد.

1-2- امام جواد علیه السلام- علی بن مهزیار گفت: ابو حسن بن حصین به همراه من به امام جواد نامه ای نوشته و در آن عرض کردیم: «موالی [و مقلدان] شما در زمان نماز صبح اختلاف نظر پیدا کردند. برخی از آنان نماز صبح را هنگامی که طلوع فجر است و این فجر تا آسمان کشیده می شود، می خوانند و برخی دیگر نماز را به هنگام ظاهر شدن فجر در پایین ترین سطح افق و آشکار شدن آن می خوانند. و من نمی دانم کدام یک از این دو وقت پر فضیلت تر است لذا بین آن دو وقت نماز می خوانم. پس اگر صلاح می دانید به من بیاموزید که کدام وقت پر فضیلت تر است و حد و تعریف آن چیست؟ در حالی که ماه نیز در آسمان است و فجر با وجود آن قابل تشخیص نیست مگر این که صبر کنیم تا به نور خورشید، افق، سرخ رنگ شود [حکم چیست؟] یا در حالتی که آسمان را ابر گرفته چه کنیم؟ در هنگام سفر یا غیر آن، حکم چگونه است؟ این نامه را فرستادم و امام با دست خط خود جواب نوشت. آن را قرائت کردم که فرموده بود: «خدا تو را مورد رحمت خود قرار دهد فجر، همان خيط أبيض (نخ سفید) است که در افق آشکار می شود نه آن سفیدی که کاملاً بالا رفته باشد فراگیر باشد». در سفر و حضر با تشخیص این ملاک نماز بخوان زیرا خداوند تعیین آن وقت نماز صبح را بر مخلوقات خود مبهم نساخته و در تبیین آن فرموده است ﴿وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَينَ لَكُمُ الْخَيطُ الأَبيضُ مِنَ الْخَيْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ﴾ پس خيط ابيض (نخ سفید) همان فجری است که با طلوع آن خوردن و آشامیدن در روزه، حرام و خواندن نماز [ صبح] واجب می شود.

2-2- امام صادق علیه السلام- از ابوبصیر نقل شده است از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «دو مرد در سحرگاه ماه رمضان برخاسته و یکی از آن دو گفت: «این فجر است و دیگری گفت: «چیزی نمی بینم»؛ حکم آن دو چیست؟ حضرت پاسخ داد: «آن کس که یقین نکرده که آن، هنگام فجر است می تواند غذا بخورد؛ ولی خوردن غذا بر آن که می گوید هنگام فجر است، حرام می باشد». چرا که خداوند می فرماید: ﴿وَكُلُوا وَاشْرَبُواْ حَتَّى يتبينَ لَكُمُ الخَيطُ الأَبيضُ مِنَ الْخَيْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى الَّليلِ﴾.

3-2- امام صادق علیه السلام- در تفسیر عیاشی سعد از یارانش نقل کرده است حکم مردی که به هنگام سحر سحری می خورد و در طلوع فجر شک می کند چیست؟ حضرت پاسخ داد: اشکالی ندارد چون خداوند می فرماید: ﴿وَكُلُوا وَاشْرَبُواْ حَتَّى يَتَبَينَ لَكُمُ الْخَيطُ الأَبيضُ مِنَ الْخَيطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ﴾ به نظر من او باید در ماه رمضان احتیاطاً [زودتر بیدار شود] و پیش از زمان شک، سحری بخورد.

4-2- امام علی علیه السلام- زمانی که خداوند عزّوجلّ ﴿كُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ﴾ را نازل کرد مردم رشته ی سیاه و سفیدی را می گذاشتند و به آن ها نگاه می کردند و پیوسته می خوردند و می آشامیدند تا این که خط سفید از خط سیاه مشخص شود. پس خداوند، آن چه

ص: 889

يَشْرَبُونَ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ فَبَيَّنَ اللَّهُ مَا أَرَادَ بِذَلِكَ فَقَالَ مِنَ الفجر﴾. (1)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ الْحَلَبِى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ. فَقَالَ: بَيَاضُ النَّهَارِ مِنْ سَوَادِ اللَّيْل﴾. (2)

6-2- الصّادق علیه السلام- ﴿دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فَإِنْ قَامَ رَجُلَانِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا هَذَا الْفَجْرُ قَدْ طَلَعَ وَ قَالَ الْآخَرُ مَا أَرَى شَيْئاً طَلَعَ بِعَيْنِي وَ هُمَا مَعاً مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ وَالْمَعْرِفَة بطلوع الْفَجْرِ وَصِحة الْبَصَرِ. قَالَ الفَلِلَّذِي لَمْ يَسْتَبْن الْفَجْرَ أَنْ يَأْكُلَ وَيَشْرَبَ حَتَّى يَتَبَيَّنَهُ وَ عَلَى الَّذِي تَبَيَّنَهُ أَنْ يُمْسِكَ عَنَ الطَّعَامِ وَالشَّرَابِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ كُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ فَأَمَّا إِنْ كَانَ أَحَدُهُمَا أَعْلَمَ أَوْ أَحَدَّ نَظَراً مِنَ الْآخَر فَعَلَى الَّذِي هُوَ دُونَهُ فِي النَّظَرِ وَالْعِلْمِ أَنْ يَقْتَدِى بِهِ﴾. (3)

7-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ رَجُلَيْنِ قَامَا فَنَظَرا إلَى الْفَجْرِ، فَقَالَ أَحَدُهُمَا هُوَ ذَا وَ قَالَ الْآخَرُ مَا أَرَى شَيْئاً. قَالَ: فَلْيَا كُل الَّذِي لَمْ يَتَبَيَّنَ لَهُ الْفَجْرُ وَ لَيَشْرَبُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصَّيامَ إِلَى اللَّيْلِ قَالَ سَمَاعَةُ: وَسَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَكَلَ وَ شَرِبَ بَعْدَ مَا طَلَعَ الْفَجْرُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ فَقَالَ: إِنْ كَانَ قَامَ فَنَظَرَ فَلَمْ يَرَ الْفَجْرَ فَأَكَلَ ثُمَّ أَعَادَ النَّظَرَ فَرَأَى الْفَجْرَ فَلْيُتِمَّ صَوْمَهُ وَ لَا إِعَادَةَ عَلَيْهِ وَإِنْ كَانَ قَامَ فَأَكَلَ وَ شَرِبَ ثُمَّ نَظَرَ إِلَى الْفَجْرِ فَرَآهُ قَدْ طَلَعَ فَلْيُتِمَّ صَوْمَهُ ذَلِكَ وَ يَقْضِي يَوْماً آخَرَ لِأَنَّهُ بَدَأَ بِالْأَكُل قَبْلَ النَّظَرِ فَعَلَيْهِ الْإِعَادَةُ﴾. (4)

8-2- الصّادق علیه السلام- ﴿أنزلَتْ فِي خَوَاتِ بْن جُبَيْر الْأَنْصَارِى وَكَانَ مَعَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فِي الْخَنْدَقِ وَهُوَ صَائِمُ فَأَمْسَى وَ هُوَ عَلَى تِلْكَ الْحَالِ وَكَانُوا قَبْلَ أَنْ تُنْزَلَ هَذِهِ الْآيَةُ إِذَا نَامَ أَحَدُهُمْ حَرَّمَ عَلَيْهِ الطَّعَامُ وَ الشَّرَابُ فَجَاءَ خَوَّاتُ إِلَى أَهْلِهِ حِينَ أَمْسَى فَقَالَ: هَلْ عِنْدَكُمْ طَعَامُ فَقَالُوا: لَا تَنَمْ حَتَّى نُصْلِحَ لَكَ طَعَاماً فَاتَّكَا فَنَامَ. فَقَالُوا لَهُ: قَدْ غَفَلْتَ. قَالَ: نَعَمْ فَبَاتَ عَلَى تِلْكَ الْحَالِ فَأَصْبَحَ ثُمَّ غَدَا إلَى الْخَنْدَقِ فَجَعَلَ يُغْشَى عَلَيْهِ فَمَرَّ بِهِ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَلَمَّا رأى الَّذِي بِهِ أَخْبَرَهُ كَيْفَ كَانَ أَمْرُهُ

ص: 890

را که از آن اراده کرده بود، بیان کرد و فرمود: «منظور از رشته ی سفید سفیدی فجر است که از سیاهی شب روشن می گردد».

5-2- امام صادق علیه السلام- از عبیدالله حلبی نقل شده از امام صادق علیه السلام تفسیر آیه ى: ﴿الخَيطُ الأَبيضُ مِنَ الْخَيْطِ الأَسْوَدِ﴾ را پرسیدم حضرت پاسخ داد: منظور از آن [تشخیص سفیدی روز از سیاهی شب است».

6-2- امام صادق علیه السلام- در کتاب دعائم الاسلام از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «اگر دو نفر که هر دو اهل علم آگاه به علائم] طلوع فجر و دارای چشمانی سالم باشند، از خواب برخیزند و یکی از آن ها بگوید این سپیدی فجر است که طلوع کرد و دیگری بگوید: «من با چشم خود چیزی نمی بینم که طلوع کند؛ تکلیف روزهی آن ها چگونه است؟ امام فرمود: «بر کسی که نتواند فجر را تشخیص دهد، خوردن و آشامیدن بلا مانع است؛ تا زمانی که برای او روشن و واضح گردد. و بر کسی که فجر برایش نمایان شود امساک از خوردن و آشامیدن واجب می شود زیرا خداوند عزّوجلّ فرمود: ﴿ كُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ﴾ و اما چنان چه یکی از آن ها عالم تر باشد یا چشمش تیزتر و دقیقتر از دیگری باشد، بر آن فرد دیگر که از نظر قدرت چشم و قدرت علمی از او پایین تر است واجب می شود که از آن فرد پیروی کند.

7-2- امام صادق علیه السلام- از امام درباره ی دو نفر که از خواب برخاستند و به فجر نگریستند؛ یکی از آن ها گفت این همان سپیدی فجر است و دیگری گفت: من چیزی نمی بینم»، [سؤال شد]. امام فرمود: بر کسی که نتوانسته فجر را تشخیص دهد خوردن و آشامیدن بلامانع است چراکه خدای عزّوجلّ می فرماید: ﴿وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْل﴾ سماعه گفت: «من از ایشان درباره ی شخصی که در ماه رمضان پس از طلوع فجر غذا خورده و آب ،نوشید سؤال کردم فرمود اگر او از خواب برخیزد و به آسمان بنگرد و فجر را نبیند پس بخورد و دوباره نگاه کرده و فجر را ببینید، باید روزه اش را تمام کند و نیازی به اعاده ی روزه نیست و چنان چه برخیزد و غذا بخورد و آب بنوشد، سپس به فجر بنگرد و ببیند که طلوع کرده باید روزهی آن روز را تمام کند و روز دیگر [نیز] قضای آن را به جای آورد؛ چرا که او پیش از نگاه کردن شروع به خوردن کرده است؛ بنابراین اعاده ی روزه ی آن روز بر او واجب می باشد».

8-2- امام صادق علیه السلام ین آیه درباره ی یک نفر از انصار مدینه نازل شد که نام او خوات بن حبیر انصاری» است. او با رسول خدا صلی الله علیه و آله در کندن خندق شرکت داشت و روزه بود تا آن که شب شد. در آن زمان و] پیش از نزول این آیه اگر کسی به هنگام افطار می خوابید افطار کردن بر او حرام می شد. موقعی که خوات به منزل ،رسید از خانواده ی خود پرسید: «آیا غذایی دارید؟ گفتند: «غذای حاضر نداریم [اما مواظب باش] خوابت نبرد تا غذایی برایت تهیه کنیم خوات به پشتی تکیه داد و خوابش برد خانم ها غذایی تهیه کرده و او را صدا زدند خوات از صدای آنان از خواب بیدار شد. خانواده اش گفتند «خوابیدی؟ خوات گفت آری خوابم برد. ناچار با شکم خالی خوابید و صبح روز بعد برای حفر خندق به دیگران پیوست در اثر گرسنگی از هوش

ص: 891

فَأَنْزَلَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فِيهِ الْآيَةَ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الفجر﴾. (1)

9-2- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ النَّكَاحُ وَ الْأَكُلُ مُحَرَّمَيْنِ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ بِاللَّيْلِ بَعْدَ النَّوْمِ يَعْنِي كُلُّ مَنْ صَلَّى الْعِشَاءَ وَ نَامَ وَ لَمْ يُفْطِرْ ثُمَّ انْتَبَهَ حُرِّمَ عَلَيْهِ الْإِفْطَارُ وَكَانَ النِّكَاحُ حَرَامًا بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ فِي شَهْرٍ رَمَضَانَ وَكَانَ رَجُلُ مِنْ أَصْحَابِ النَّبى الله يُقَالُ لَهُ خَوَاتُ بْنُ جُبَيْرٍ أَخُو عَبْدِ اللَّهِ بْن جُبَيْرٍ الَّذِي كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَكَلَهُ بِفَمِ الشَّعْبِ فِي يَوْمٍ أَحَدٍ فِي خَمْسِينَ مِنَ الرُّمَاةِ فَفَارَقَهُ أَصْحَابُاهُ وَ بَقِيَ فِي اثْنَيْ عَشَرَ رَجُلًا فَقُتِلَ عَلَى بَاب الشَّعْب وَكَانَ أَخُوهُ هَذَا خَوَاتُ بْنُ جُبَيْر شَيْخاً ضَعِيفاً وَ كَانَ صَائِمَا فَأَبْطَتْ عَلَيْهِ أَهْلُهُ بِالطَّعَامِ فَنَامَ قَبْلَ أَنْ يُفْطِرَ فَلَمَّا انْتَبَهَ قَالَ لِأَهْلِهِ قُدْ حُرِّمَ عَلَى الْأَكْلُ فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ فَلَمَّا أَصْبَحَ حَضَرَ حَفْرَ الْخَنْدَقِ فَأَغْمِيَ عَلَيْهِ فَرَآهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَرَقَ لَهُ وَ كَانَ قَوْمُ مِنَ الشَّبَابِ يَنْكِحُونَ بِاللَّيْلِ سِراً فِي شَهْرِ رَمَضَانَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ فَهُنَّ عَلِمَ اللهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ فَأَحَلَّ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى النِّكَاحَ بِاللَّيْلِ فِي شَهْرٍ رَمَضَانَ وَالْأَكْلَ بَعْدَ النَّوْمِ إِلَى طُلُوعِ الْفَجْرِ لِقَوْلِهِ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ قَالَ هُوَ بَيَاضُ النَّهَارِ مِنْ سَوَادِ اللَّيْلِ﴾. (2)

10-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّهُ رَأَى صَرْمَةَ بْنَ مَالِكِ فَقَالَ: مَا لِي أَرَاكَ طَلِيحاً؟ قَالَ: كُنْتُ صَائِماً بِالْأَمْس فَلَمَّا رَجَعْتُ إِلَى أَهْلِي بِالْمَسَاءِ قَالُوا نَمْ سَاعَةً حَتَّى نُهَيِّئَ لَكَ طَعَاماً فَغَلَبَتْنِي عَيْنَايَ فَحَرُمَ عَلَى الطَّعَامُ فَنَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَى كُلُوا وَاشْرَبُوا﴾. (3)

باب 3: ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ

اشاره

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَة قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْمٍ صَامُوا شَهْرَ رَمَضَانَ فَغَشِيَهُمْ سَحَابُ أَسْوَدُ عِنْدَ غُرُوبِ الشَّمْسِ فَظَنُّوا أَنَّهُ لَيْلُ فَأَقْطَرُوا ثُمَّ إِنَّ السَّحَابَ انْجَلَى فَإِذَا الشَّمْسُ فَقَالَ عَلَى الَّذِي

ص: 892

می رفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله به خوّات رسید و از حال او پرسید وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله آن چه به او گذشت را شنید. خداوند عزّوجلّ این آیه را در این مورد نازل فرمود: ﴿ و كُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ﴾.

9-2- امام صادق علیه السلام- آمیزش با همسر و خوردن غذا در شب ماه رمضان پس از خواب حرام بود؛ یعنی هرکس نماز عشاء را می خواند و می خوابید و این در حالی بود که افطار نکرده بود پس از بیدار شدن از خواب افطار بر او حرام بود آمیزش هم در شب و روز ماه رمضان حرام بود. مردی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله به نام خوات بن جبیر برادر عبدالله بن جبیر بود و عبدالله بن جبیر کسی بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ احد او را سرپرست پنجاه تیرانداز در دهانه ی دره قرار داده بود که یارانش از او جدا شدند و فقط دوازده مرد باقی ماندند که در ابتدای دره کشته شدند. برادر او همین خوات بن جبیر که پیرمردی ضعیف بود در هنگام روزه داری خانواده اش در آوردن خوراکی تأخیر کردند تا این که او قبل از افطار خوابید؛ وقتی بیدار شد به خانوادهاش گفت: «امشب غذاخوردن برایم حرام شده است چون صبح ،شد مشغول کندن خندق شد اما بیهوش گشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله او را دید و بر او ترحم نمود از طرفی گروهی از جوانان مخفیانه در شب ماه رمضان با همسر خود آمیزش می کردند؛ پس خداوند این آیه را نازل فرمود: ﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى ﴿نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ هَنَّ عَلِمَ اللهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَحْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ وَعَفا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ﴾ به این ترتیب خدای تبارک و تعالی آمیزش را در شب ماه رمضان حلال گردانید و خوردن بعد از خواب تا طلوع فجر را به دلیل این آیه ی ﴿حَتَّی يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الأَسْوَدِ حلال کرد؛ که همان [تشخیص] روشنی روز از تاریکی شب است.

10-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا صلی الله علیه و آله صرمة بن مالک را دید و از او پرسید چه شده که من تو را چنین خسته و زار می بینم؟ گفت دیروز روزه بودم و دیشب که به نزد خانواده ام بازگشتم گفتند: یک ساعت بخواب تا طعام را حاضر کنیم. پس خواب به چشمانم آمد و غذا بر من حرام گشت» پس خداوند متعال این سخنش را نازل کرد: ﴿كُلُوا وَاشْرَبُوا﴾.

بخش 3: سپس روزه را تا شب کامل کنید.

1-3- امام صادق علیه السلام از سماعه نقل شده است: حکم گروهی را پرسیدم که در ماه مبارک رمضان نزدیک غروب خورشید ابری سیاه سایه افکن می شود و آن جماعت گمان می کنند که شب فرا رسیده و افطار می نمایند؛ بعد از لحظاتی هوا صاف شده و خورشید نمایان می گردد. [پرسیدند:] تکلیف آنان چیست؟ امام علیه السلام فرمود: تمام آن کسانی که افطار کرده اند، باید روزه ی

ص: 893

أَفْطَرَ صِيَامُ ذَلِكَ الْيَوْمِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ أَتِمُوا الصَّيامَ إِلَى اللَّيْلِ فَمَنْ أَكَلَ قَبْلَ أَنْ يَدْخُلَ اللَّيْلُ فَعَلَيْهِ قَضَاؤُهُ لِأَنَّهُ أَكَلَ مُتَعَمِّداً﴾. (1)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿أَتِمُّوا الصَّيامَ إِلَى اللَّيْلِ قَالَ سُقُوطُ الشَّفَقِ﴾. (2)

3-3- الصّادق علیه السلام- ﴿أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ يَعْنِي صِيَامَ رَمَضَانَ فَمَنْ رَأَى هِلَالَ شَوَالِ بِالنَّهَارِ فَلْيُتِمَّ صِيَامَهُ﴾. (3)

باب 4: وَلا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي المُساجِدِ

اشاره

1-4- الباقر علیه السلام- ﴿عَن جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله قَالَ: سُئِلَ أَبى علیه السلام عَمَّا عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ مِنَ الْفُرُوجِ فِي الْقُرْآنِ وَ عَمَّا حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي سُنَّتِهِ قَالَ الَّذِى حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ ذَلِكَ أَرْبَعَةً وَ ثَلَاثُونَ وَجْهَا سَبْعَةَ عَشَرَ فِي الْقُرْآنِ وَ سَبْعَةَ عَشَرَ فِي السُّنَّةِ فَأَمَّا الَّتِي فِي الْقُرْآن... النِّكَاحُ فِي الاعْتِكَافِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي المَساجِد﴾. (4)

2-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي بصير قَال: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السلام عَن الرَّجُلِ يَضَعُ يَدَهُ عَلَى جَسَدِ امْرَأَتِهِ وَ هُوَ صَائِمُ؟ فَقَالَ: لَا بَأسَ وَ إِنْ أَمْدَى فَلَا يُفْطِرُ قَالَ وَ قَالَ لَا تُبَاشِرُوهُنَّ يَعْنِي الْغِشْيَانَ فِي شَهْرٍ رَمَضَانَ بِالنَّهَارِ﴾. (5)

3-4- الصّادق علیه السلام ﴿عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ: قُلْتُ لِأبي عَبْدِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِي الاعْتِكَافِ بِبَغْدَادَ فِي بَعْضٍ مَسَاجِدِهَا؟ فَقَالَ: لَا اعْتِكَافَ إِلَّا فِي مَسْجِدِ جَمَاعَة قَدْ صَلَّى فِيهِ إِمَامُ عَدْلُ بِصَلَاةِ جَمَاعَةٍ وَلَا بَأسَ أَنْ يُعْتَكَفَ فِي مَسْجِدِ الْكُوفَة وَ الْبَصْرَة وَ مَسْجِدِ الْمَدِينَةِ وَ مَسْجِدِ مَكَة﴾. (6)

4-4- الصّادق علیه السلام- عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلامِ قَالَ: لَا اعْتَكَافَ إِلَّا فِي الْعِشْرِينَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ قَالَ: إِنَّ عَلِيًّا كَانَ يَقُولُ لَا أَرَى الِاعْتِكَافَ إِلَّا فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَوْ مَسْجِدِ

ص: 894

آن روز را قضا کنند؛ چراکه خداوند عزّوجلّ می فرماید: ﴿أَتِمُّوا الصَّيامَ إِلَى اللَّيْل﴾ هرکس پیش از آمدن شب افطار کند، باید قضای آن روز را بگیرد زیرا عمداً و از روی قصد و توجه غذا خورده است».

2-3- امام صادق علیه السلام- ﴿أَتِمُّوا الصَّيامَ إِلَى اللَّيْلِ﴾ تا پایین آمدن شفق [منظور است].

3-3- امام صادق علیه السلام- منظور روزه ی ماه رمضان است؛ [که باید روزه را تا شب ادامه داد اما] هرکس هلال ماه شوال را در روز ببیند در حالی که به خیال ماه ،رمضان، روزه گرفته باید روزه اش را تمام و [افطار] کند

بخش 4: و نیز در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته اید با زنان آمیزش نکنید.

1-4- امام باقر علیه السلام- امام صادق علیه السلام فرمود: از پدرم سؤال شد دربارهی عمل زناشویی که خدای عزّوجلّ در قرآن حرام فرموده و آن چه را که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را در سنت خود حرام دانسته است». فرمود: «آن چه خدای عزّوجلّ حرام فرموده سی و چهار صورت است که هفده صورت آن در قرآن و هفده صورتش در سنت است و اما آن چه در قرآن است... در حال اعتکاف با همسر همبستر شدن [است] که خداوند می فرماید: وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي المساجد.

2-4- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر نقل کرده است از امام صادق علیه السلام درباره ی مرد روزه داری که به بدن همسرش دست می زند سؤال کردم. فرمود اشکالی ندارد؛ هرچند که در اثر معاشقه آبی هم از او خارج شود روزهاش شکسته نمی شود سپس فرمود: «آن جا که خداوند فرمود: ﴿وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ﴾ منظور انجام نزدیکی در روز ماه رمضان می باشد».

3-4- امام صادق علیه السلام- از عمر بن یزید نقل شده است به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «درباره ی اعتکاف در بعضی از مساجد بغداد چه می فرمایید؟ فرمود: اعتکاف جز در مسجدی که امام عادلی در آن نماز جماعت برگزار کرده باشد صحیح نیست اعتکاف در مسجد کوفه، مسجد بصره، مسجد مدینه و مسجد مکه صحیح و بدون اشکال است.

4-4- امام صادق علیه السلام- فقط در بیستم ماه رمضان اعتکاف جایز است دهه ی آخر ماه رمضان امام علی می فرمود: «اعتکاف» را تنها در مسجد الحرام یا مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله یا مسجد جامع مناسب می بینم و شایسته نیست که شخص معتکف از مسجد خارج شود؛ مگر برای نیازی که جز

ص: 895

الرَّسُول أَوْ مَسْجِدٍ جامع وَ لَا يَنْبَغِي لِلْمُعْتَكِفِ أَنْ يَخْرُجُ مِنَ الْمَسْجِدِ إِلَّا لِحَاجَةِ لَا بُدَّ مِنْهَا ثُمَّ لَا يَجْلِسْ حَتَّى يَرْجِعَ وَالْمَرَّأَةُ مِثْلُ ذَلِكَ﴾. (1)

5-4- الصّادق علیه السلام- ﴿سُئِلَ عَنِ الِاعْتِكَافِ. قَالَ: لَا يَصْلُحُ الاعْتِكَافُ إِلَّا فِى الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَوْ مَسْجِدِ الرَّسُول أَوْ مَسْجِدِ الْكُوفَة أَوْ مَسْجِدِ جَمَاعَة وَ تَصُومُ مَا دُمْتَ مُعْتَكِفاً﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَلا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ وَتُدْلُوا بِها إِلَى الحَكَامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقاً مِنْ أَموال النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾. (188)

باب 1: وَ لَا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبُو عُبَيْدَةَ الْحَذَا، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قُول الله تعالى أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ فَقَالَ: كَانَتْ قُرَيْشُ تُقَامِرُ الرَّجُلَ بِأَهْلِهِ وَ مَالِهِ فَنَهَاهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْ ذَلِكَ﴾. (3)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ذَلِكَ الْقِمَارُ﴾. (4)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿أنَّهُ يَعْنِي بِالْبَاطِلِ الْيَمِينَ الْكَاذِبَةَ تَقْتَطِعُ بهَا الْأَمْوَالُ﴾. (5)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ الرَّجُلُ مِنَّا يَكُونُ عِنْدَهُ الشَّيْءُ يَتَبَلَّغ بهِ وَ عَلَيْهِ دَيْنُ أَ يُطْعِمُهُ عِيَالَهُ حَتَّى يَأْتِيَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِمَيْسَرَة فَيَقْضِيَ دَيْنَهُ أَوْ يَسْتَقْرِضُ عَلَى ظَهْرِهِ فِى خُبْتْ الزَّمَانِ وَ شِدَّة الْمَكَاسِب أَوْ يَقْبَلُ الصَّدَقَةَ فَقَالَ يَقْضِي بِمَا عِنْدَهُ دَيْنَهُ وَلَا يَأْكُلُ أَمْوَالَ النَّاسِ إِنَّا وَ عِنْدَهُ مَا يُؤَدِّى إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ﴾. (6)

باب 2: وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحَكَامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقاً مِنْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ

اشاره

ص: 896

با خارج شدن از مسجد برطرف نمی شود؛ و ننشیند [و مشغول کار نشود] بلکه سریعاً بازگردد و این حکم در مورد زنان نیز صدق می کند.

5-4- امام صادق علیه السلام- از امام علیه السلام درباره ی اعتکاف سؤال شد فرمود: «اعتکاف، تنها در مسجد الحرام یا مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله یا مسجد کوفه یا مسجد جامع صحیح است و اگر در این مساجد معتکف شدی تا هر زمانی که معتکف هستی، روزه بگیر».

و اموال یکدیگر را به باطل [و ناحق] در میان خود نخورید و برای خوردن بخشی از اموال مردم به گناه [قسمتی از] آن را به عنوان رشوه] به قضات ندهید، در حالی که می دانید این کار گناه است]. (188)

بخش 1: و اموال یکدیگر را به باطل و ناحق] در میان خود نخورید.

اشاره

1-1- امام صادق علیه السلام- أبوعبيده حذاء گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی ﴿أَمْوَالَكُم بَينَكُم بِالْبَاطِلِ﴾ پرسیدم حضرت پاسخ داد: [مردان] قریش با یکدیگر بر سر خانواده و اموالشان قمار می کردند و خداوند عزّوجلّ آنان را از این کار نهی فرمود».

2-1- امام صادق علیه السلام- مقصود مالی است که از طریق قمار به دست می آید.

3-1- امام باقر علیه السلام- منظور از باطل قسم دروغ است که از طریق آن اموالی به دست آید.

4-1- امام صادق علیه السلام- از سماعه نقل شده است به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «مردی از ما سرمایه ای دارد که با آن معاش خود و خانواده اش را می گذراند و دینی نیز بر عهده دارد؛ آیا موجودی خود را هزینه خوراک و مخارج خانواده اش کند و به انتظار گشایشی باشد تا دین خویش را ادا کند؟ یا دینش را ادا نماید و مجدداً سرمایه ای برای مخارج خانواده اش از این و آن، در این روزگار سخت و کسادی بازار وام بگیرد؛ یا از صدقه و زکات امرار معاش کند؟ فرمود: «از موجودی خویش دینش را ادا کند و از اموال مردم که در دست اوست مصرف نکند؛ زیرا خداوند عزّوجلّ فرموده: ﴿لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ﴾.

بخش 2: و برای خوردن بخشی از اموال مردم به گناه [قسمتی از] آن را [به عنوان رشوه] به قضات ندهید، در حالی که می دانید [این کار گناه است].

ص: 897

1-2- الرّضا علیه السلام- ﴿الحكامُ الْقُضَاةُ قَالَ ثُمَّ كَتبَ تَحْتَهُ هُوَ أَنْ يَعْلَمَ الرَّجُلُ أَنَّهُ ظَالِمُ فَيَحْكُمَ لَهُ الْقَاضِي فَهُوَ غَيْرُ مَعْذُورٍ فِي أَخْذِهِ ذَلِكَ الَّذِي حَكَمَ لَهُ إِذَا كَانَ قَدْ عَلِمَ أَنَّهُ ظَالِمٌ ﴾. (1)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ عَلِمَ أَنَّ فِي الْأُمَّةِ حُكّاماً يَجُورُونَ أَمَا إِنَّهُ لَمْ يَعْنِ حُكَامَ أَهْلِ الْعَدْلِ وَلَكِنَّهُ عَلَى حُكّامَ أَهْلِ الْجَوْرِ أَمَا إِنَّهُ لَوْ كَانَ لِأَحَدِكُمْ عَلَى رَجُلٍ حَقٌّ فَدَعَاهُ إِلَى حُكّام أَهْلَ الْعَدْلِ فَأَبَى عَلَيْهِ إِلَّا أَنْ يُرَافِعَهُ إِلَى حُكّامِ أَهْلِ الْجَوْرِ لِيَقْضُوا لَهُ كَانَ مِمَّنْ تَحَاكَمَ إِلَى الطَّاغُوتِ وَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قبْلِكَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ الْآيَة﴾. (2)

2-3- الكاظم علیه السلام- ﴿قَدْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّهُ يَكُونُ حُكّاماً يَحْكُمُونَ بِغَيْرِ الْحَقِ فَنَهَى أَنْ یُتَحَاکَمَ إِلَیْهِمْ، فَإِنَّهُمْ لاَ یَحْکُمُونَ بِالْحَقِّ فَتَبْطُلُ اَلْأَمْوَالُ﴾. (3)

ص: 898

1-2- امام رضا علیه السلام- امام علیه السلام در نامه ای نوشت: «منظور از حُکّام قُضات است». سپس حضرت در زیر آن مرقوم فرمود: «یعنی چنان چه من بدانم که قاضی مورد نظری، ظالم است و به نفع من حکم می کند، با این حال اگر نزد او بروم و [او نیز] به نفع من حکم کند و به طرف مقابل من ظلم شود، به صرف این که بگویم به من مربوط نیست و این حکم قاضی است، آن از گردن من ساقط نیست و در گناه قاضی شریکم».

2-2- امام صادق علیه السلام- خدای عزّوجلّ می دانست که در میان امت، حاکمانی ستمگر خواهندبود؛ این است که مقصود او در این آیه حکام دادگر نیست بلکه حکام ستمگر را در نظر داشته است. اگر تو بر کسی حقی داشته باشی و او را برای داوری به نزد حاکمانی از اهل عدل بخوانی و آن کس جز آن نخواهد که برای دادرسی نزد حاکم ستمگر برود تا او بین شما داوری کند، وی از جمله کسانی است که داوری نزد طاغوت می برند و خدا در حق ایشان گفته است: ﴿أَلَم تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ ءَامَنُواْ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَ مَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ....﴾

3-2- امام کاظم علیه السلام- خداوند آگاه است که حاکمانی به ناحق حکم می رانند. بنابراین از این که مردم آنان را حاکم قرار دهند نهی فرمود؛ چراکه آنان به حق حکم نکرده و اموال مردم باطل می شود. (تصرّف در آن روا نمی باشد).

ص: 899

تفسیر اهل بيت علیهم السلام جلد 1

مشخصات کتاب

اشاره

تقدیم به:

مقدّمه

فهرس

فهرست

سُورَةُ الحَمْد

اشاره

النُّزُولُ

مَعْني السُّورَةِ

فَضيلَةُ السُّورةِ

سوره حمد

اشاره

سبب نزول

معنی سوره

فضیلت سوره

ثَوَابُ قِرئَةِ السُّورَةِ

ثواب قرائت

سَبْعُ مَثَانِي، سُورَةُ الْحَمْد (أسماء السورة)

سبع مثانی سوره حمد (اسم های سوره)

فَضيلتُهَا

فضیلت

ثَوابُ الْقِراءَةِ

ثواب قرائت

بسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنَ السَّبْعِ.

بسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ در شمار این هفت آیه است.

أَدَبُ الْقِراءَة

أَدَبُ الْكِتَابَةِ

الجَهرُ به

آداب قرائت

آداب کتابت

جهر خواندن

اسْمِ اللهِ الْأَعْظَمِ

اسم اعظم خداوند

مَواقِعُ ذِكْرِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

مواقع ذکر بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

الحِجَابُ

حجاب

المعني

باب 1: حَرْفُ «ب»

معنی

اشاره

بخش 1: ب

باب 2: إسم

اشاره

بخش 2: نام

باب 3: الله

اشاره

بخش 3: خداوند

باب 4: الرَّحمن

اشاره

بخش 4: بخشنده

باب 5: الرحيم

اشاره

بخش 5: مهربان

قوله تعالى: ﴿الحمدُ لله رَبِّ الْعالَمينَ (2)﴾.

حمد و سپاس مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است. (2)

فَضيلتُهَا

فضیلت

مَوَاضِعُ القِرائَةِ

مواضع قرائت

باب 1: الحمد لله

اشاره

بخش 1: شکر خدای راست.

باب 2: رَبِّ الْعالَمينَ

اشاره

بخش 2: پروردگار جهانیان.

قوله تعالى: ﴿الرَّحمنِ الرَّحيم﴾ (3)

بخشنده و مهربان است. (3)

قوله تعالى: ﴿مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ (4)

مالک روز جزاست (4)

قوله تعالى: ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾. (5)

[پروردگارا] تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می جوییم. (5)

قوله تعالى: ﴿إِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ (6)

ما را به راه راست هدایت کن. (6)

قوله تعالى: ﴿صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ﴾. (7)

الولاية

ولایت

باب 1: ﴿صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ﴾