بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

ص: 2

ترجمه تفسیر قمی

جلد اوّل

مؤلف

علي بن ابراهيم قمی قدس سره

مترجم: جابر رضوانی

ص: 3

ترجمه تفسير قمی

(جلد اول)

مؤلف : على بن ابراهیم قمی

ناشر: انتشارات بنى الزّهراء (عليها السلام)

لیتوگرافی، چاپ و صحافی : سبحان / جزایری

شمارگان: 2000 دوره

نوبت چاپ : اول 1388

قیمت : 6500 تومان

شابک : 7 - 36 - 5052 - 97600

شابک دوره: 7 - 10 - 5052 - 600 - 978

بني الزّهراء (عليها السلام)

چاپ و نشر و توزیع

فتر مرکزی:

قم ، میدان شهداء ، خیابان معلم ،بعد از اداره ،برق، طبقه فوقانی چاپ وفا

تلفن: 7731752 - 7836300 - 7748555 - 0251

همراه : 09123514148 (جزایری) - 09127462153 (معینی)

ص: 4

مقدمة مترجم...32

ولادت...32

دوران کودکی...34

پدر...34

فرزندان...35

شخصیت...35

اساتید...36

شاگردان...39

تأليفات...40

تفسير على بن إبراهيم قمي...41

پیش گفتار...45

مقدمة مؤلف...47

ناسخ و منسوخ...53

آيات محكمات...55

آیات متشابهات...56

عام و خاص...57

آیاتی که تقدیم و تأخیر دارد...58

آيات منقطع و معطوف...59

آیاتی که کلمات آن ها بجای کلمه دیگری بکار رفته است...62

آیاتی که بر خلاف نزول است...63

آیاتی که تحریف شده است...64

آیاتی که جمع آمده و معنای مفرد دارد...65

آیاتی که مفرد آمده ولی معنای جمع دارد...66

ص: 6

اما آیاتی که به لفظ ماضی و به معنای مستقبل آمده است...66

آيات غير متصل...68

آیاتی که نصف آن نسخ شده و نصف دیگرش باقی است...69

آياتي كه تأویلشان با تنزیل است...70

آیاتی که تأویل آن ها پیش از تنزیل است...71

آیاتی که تأویل آن ها بعد از تنزیل است...72

آیاتی که لفظ آن ها یکی معنایشان مختلف است...73

آیاتی که رخصت بعد از عزیمت است...74

رخصتی که ظاهر آن خلاف باطنش است...75

آیاتی که لفظ آن ها خبر و معنایشان حکایت است...76

آیاتی که خطاب به پیغمبر بوده و لكن مراد امت است...77

خطابی که برای قومی است و معنایش قوم دیگر است...77

آیاتی که رد بر زنادقه است...77

رد بر مشرکین و معتقدین به ثنویت خدا...78

آیات رد بر بت پرستان...79

اما آیات رد دهری ها...80

اما آیات رد منکرین ثواب و عذاب...83

اما آیات رد بر منکرین معراج...85

اما آیات رد گفتار معتقدین به جسم بودن خدا...85

اما آیات رد منکرین خلقت بهشت و دوزخ...86

اما آیات رد بر جبری مسلکان...89

اما آیات رد گفتار معتزله...91

اما آیات رد انکار کنندگان رجعت...93

ص: 7

اما رد گفتار تشبیه کنندگان...95

اما آیات دربارهٔ ترغيب...96

اما آیاتی که دلالت بر ترس و عذاب می کند...97

داستان های قرآن...98

تفسير سوره فاتحه

1- سوره فاتحه که در مکه نازل شده و دارای 7 آیه است...101

تفسير سوره بقره

2- سوره بقره در مدینه نازل شده و دارای 286 آیه است...107

معانی ایمان...110

معانى كفر...115

معانى حيات...125

ابلیس کیست؟...127

ابتداء خلقت آدم...128

سجده ملائکه بر آدم علیه السلام...132

بهشت آدم در کجا بود...136

حج آدم...139

وفا به عهد...142

ظن در قرآن...144

شفاعت شخص ناصبی...145

نازل شدن تورات...146

دلیل بر رجعت در امت محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم...148

ص: 8

نازل شدن مَنّ و سَلْوی بر بنى اسرائيل...150

داستان گاو بنی اسرائیل...154

گفتار منافقین...159

داستان ابوذر...162

کارگری شیاطین برای حضرت سلیمان علیه السلام...170

قصه هاروت و ماروت...171

سنت حنفیّه...177

أبراهيم و ساختن كعبه...179

وصيت...194

دعا کردن...199

حاكم جور...200

مواقيت حج...200

كيفيت حج...203

احترام ماه های حرام...211

نزدیکی کردن با همسر در ایام حیض...216

ایلاء...217

اقسام طلاق...220

اقسام عده...229

نماز خوف...232

قصه طالوت و جالوت...237

اگر شیعیان واجباتشان را انجام نمی دادند...242

آية الكرسى...245

احتجاج ابراهیم علیه السلام با بت پرستان...249

ص: 9

قصه بُخت النصر...250

چگونه زنده شدن مردگان...259

منت گذاشتن بعد از احسان کردن...261

احكام ربا...267

تفسير سورة آل عمران

3- سورة آل عمران در مدینه نازل شده و دارای 200 آیه است...277

سؤال و جواب شخص مسیحی با امام باقر علیه السلام...286

قصه حضرت مریم علیه السلام...293

قصه به آسمان رفتن حضرت عیسی علیه السلام...301

نماز مسیحیان در مسجد...303

تغییر قبله...308

ورود پرچم ها در روز قیامت...320

جنگ احد...325

شجاعت زنی در جنگ احد...332

نقش هند در معرکه احد...334

شهادت حنظله...336

جنگ بدر...350

شهادت سعد بن ربيع...353

شهادت حضرت حمزه علیه السلام...355

شیعیان روز قیامت رستگار هستند...364

اجر صبر کنندگان...370

ص: 10

تفسیر سوره نساء

4- سوره نساء در مدینه نازل شده و دارای 176 آیه است...371

شارب الخمر را طرد کنید...376

پرهیز از خوردن مال یتیم...377

حالات خورندگان مال یتیم در معراج...380

ارث...382

حكم كلاله...383

ازدواج کردن عرب جاهلیت با زنان پدرانشان...387

زنان مطیع و ناشزه...396

حَكَم از برای زن و مردی که بینشان اختلاف است...397

آيا شخص حائض و جُنب می توانند وارد مسجد شوند؟...403

قبيلة أشجع...425

احكام قتل...430

گناه کشتن مومن به عمد...431

کشتن اسامه کسی را که شهادتین می گفت...432

افرادی که باید در سفر نماز را تمام بخوانند...436

نماز خوف...437

دزدی از خانه عموی قتاده...442

آرد شدن سنگریزه از برای ابراهیم علیه السلام...448

ارث زنان...450

اهل کتاب قبل از مردن به عیسی علیه السلام ایمان می آورند...462

طعامی که بر بنی اسرائیل حرام شد...464

ارث کِلاله...468

ص: 11

تفسیر سوره مائده

5- سوره مائده در مدینه نازل شده و دارای 120 آیه است...471

شعائر الهی چیست؟...474

قمار در جاهلیت...478

شکار سگ شکاری...479

غذای اهل کتاب...481

وارد شدن بنی اسرائیل در سرزمین تیه...488

قصة هابيل و قابيل...491

قبيلة نضیر و قریضه در مدینه...499

حجة الوداع...510

على علیه السلام بعد از من مولای شماست...519

هجرت به حبشه...522

نزول حرمت خمر...530

مامون و امام جواد علیه السلام...535

اقسام روزه...539

خیانت همسفران...547

خداوند در روز قیامت از پیامبر سؤال می کند...555

ص: 12

تفسیر از دو امام همام أبي جعفر محمد بن على الباقر علیه السلام از طریق ابی الجارود و ابي عبد اللّه جعفر بن محمد الصادق علیه السلام از طریق علی بن ابراهيم قمى رضوان الله علیهم نقل شده است.

من برای سید مذکور و امثالش از اهل علم برای نشر آثار ائمه اطهار علیهم السلام و احیا آثار گذشتگان صالح مزید توفیق می خواهم.

این چند سطور را با انگشتانی لرزان در کتابخانه عمومی خود در نجف اشرف روز شنبه يكم ربيع المولود 1387 ه- - ق نوشتم.

الفانی

آقا بزرگ طهرانی

عفى عنه

ص: 14

باشد در آینده هم مانند کثیری از کتب قیمۀ ما، مانند (اصول اربع مائة) و دیگر کتب مهمه از بین می رود و فقط نامش در کتاب ها می ماند.

این بود که کمر همت بستم و از همه کار ها خودم را رستم، اولاً خدمت استاد محترم حضرت آیة الله العظمى سيد محسن حكيم رحمة الله عليه رفتم و ایشان را از اراده خود آگاه ساختم ایشان فرمودند:

(آقا سید طیب! چاپ تفسیر قمی کار آسان و کار یک نفر نیست، چند نفر از علماء هیئت تشکیل دهند تا این کتاب چاپ شود)

آن زمان سن من هنوز به 30 نرسیده بود، شاید ایشان نظر به کم سنی من و عظمت این کتاب همچنین فرمودند و این کار عظیم را بیرون از استطاعت من شمردند، لذا من از منزل ایشان رأساً به آستانۀ دار الحکمت و باب مدينة علم و عظمت، حلال مشکلات مبین ،معضلات ،امیر المؤمنين حضرت على علیه السلام در حرمش رفتم و بعد از ادای ادب عرضه داشتم:

(آقا! دلم می خواهد که تفسیر قمی چاپ شود خدمت آیة الله حکیم رفتم، ایشان فرمودند کار یک نفر نیست، ایشان راست گفتند، حالا ما دو نفری این کار را انجام می دهیم یکی این غلام گمنام دومی شما امام عالی مقام مگر شما گاهی با قنبر بر یک مرکب ردیف نمی شدید؟ این احادیث مال خودتان است مرا یاری کنید، تحریر از من تنویر از شما تقریب از من تصويب از شما ! قلم از من تحریک از شما مداد از من سداد از شما!)

شاید ساعت خوبی بود که آقا عرض بنده را شرف قبولیت بخشیدند زیرا همه صعوبات راه که ابتداءاً مانند كوه جلوى من قد کشیده بود یکی بعد از دیگری آسان شد همچنان معلوم می شد که گویا کسی دستم را گرفته جلو

ص: 16

می برد.

نمودند.)

بعد از آن بدست معاونشان پاکتی فرستادند که در آن جائزۀ خوبی بود. رَحْمَةُ اَللَّهِ عَلَيْهِ وَ عَلَى بَنِيهِ اَلشُّهَدَاءُ وَ آلِهِ اَلسُّعَدَاءُ.

حضرت رضا علیهما السلام روایت می کند). (رجال نجاشی، ص 326)

جاحظ می گوید:

در زمان هارون رشید او را در زندان انداختند و از او خواستند که شیعیان علی علیه السلام را نشان دهد تا آزاد شود ولی او قبول نکرد پس او را شلاق زدند وقتی که شلاق به صد رسید نزدیک بود که لب بگشاید، همان اثناء (غائبانه) صدای رفیقش محمد بن يونس بن عبد الرحمان (یک صحابی دیگر جلیل القدر از اصحاب امام رضا علیه السلام) بگوشش رسید که: (ای محمد بن ابی عمیر از خدا بترس!) پس او لب را بست تا این که خدا او را فرج داد.

(مجمع رجال حدیث 193/11)

علامه حلی رحمة اللّه علیه از شیخ طوسی نقل می کند:

(او نزد عامه و خاصه هر دو اوثق الناس بود بسیار عبادت می کرد) (خلاصه ص 68)

کشی رحمة اللّه علیه می گوید:

(او از آن شش نفر بود که اصحاب ما بر صحت روایاتشان اجماع نموده اند) (رجال کشی 830/1)

یکی از خصوصیات ابن ابی عمیر این است که عامه از ایشان روایت کرده اند ولی ایشان از آن ها روایت نکرده است. (رجال کشی، 855/1)

می باشد، ایشان شاگرد علی بن ابراهیم بوده و این تفسیر را به املای استادش نوشته است.

اگر چه این شخص را کتب رجال ذکر نکرده اند، ولی علو مقام ایشان از این ظاهر است که فقط به سه واسطه به امام کاظم علیه السلام می رسد و شاگرد علی بن کاظم علیه السلام می رسد و شاگرد علی بن ابراهیم بود و ذکر نکردن کتب رجال ایشان را ضرر ندارد زیرا این تفسیر نزد علماء اعلام و مشایخ عظام از قدیم الایام متداول و مدرک مهم تفاسیر مشهور است مجمع البيان، تفسير برهان، تفسير صافي وسائل الشیعه همه از این تفسیر نقل کرده اند اگر در این تفسیر ذره ای از خدشه بود همچنان علماء فحول این را مدرک کتاب هایشان قرار نمی دادند خصوصاً علامه فيض کاشانی رحمة اللّه علیه که بر آسمان جمله علوم بدر منیر، و نهنگ دریای علم تفسیر بود این تفسیر تکیه نمی کرد همین طور شیخ حر عاملی رحمه الله که در علم روایت درایت متبحر بود و کتاب عظیم (وسائل الشيعه) تالیف کرده از این تفسیر هرگز استفاده نمی کرد زیرا در ابتدای کتابش نوشته:

(من در تالیف این کتاب بر کتب اربعه اکتفا نکردم بلکه از کتاب های دیگر هم استفاده کردم زیرا آن ها هم کتب معتبره از تاليفات ثقات جليل القدر هستند و نسبت آن ها به مؤلف های آن ها بالتواتر ثابت است، برای همین فضلاء و علماء در آن ها هیچ شک و شبهه را راه ندادند (وسائل الشيعه 5/1)

همين طور علامة متبحر و محقق مفکر آقا بزرگ تهرانی رحمة اللّه علیه که غواص فن کتاب بود و در این فن بهترین دائرة المعارف (الذريعه الى تصانيف الشيعه) نوشته، بر این کتاب تقریظ نمی نوشت (در اول اصل کتاب این تقریظ چاپ

ص: 21

شده است (1) ) و در کتاب خود مدح این تفسیر را به این الفاظ نمی کرد:

﴿قَدْ ذَكَرْنَا أَنَّ تفسيرَ أَبِي اَلْجَارُودِ لاَ يَقْصُرُ فِي اَلاِعْتِبَارِ عَنْ تَفْسِيرِ عَلِيِّ بْنِ اِبْرَاهِيم﴾ (الذريعة 4 / 308)

ترجمه و تفسیر قرآن از دو قوه کمک می گیریم:

اول: عقل ؛ دوم: أهل بيت علیهم السلام ، دیگران نه به عقل کار دارند نه به اهل بيت علیهم السلام ، هر چه دلشان خواست تفسیر بالرأی می کنند حال آن که تفسیر بالرأی ممنوع است و از قرآن و سنت حرمتش ثابت است (ان شاء اللّه آینده ذکرش می آید.)

(مثال) در قرآن مجید آمده ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ * إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ﴾ سوره قیامت 23، عامه ترجمه اش کردند: به روز قیامت بعض چهره ها روشن می شوند و خدا را می بینند ﴿نَاظِرَةٌ الى وَجْهِ اَللَّهِ﴾. (تفسير درر منثور 6/ 290).

ولى ما اصحاب مذهب شیعه امامیه این معنی را عقلاً قبول نداریم خدا قابل دید نیست زیرا آن چه قابل دید است مادی و محدود است خداوند عزوجل نه مادی است نه محدود بنا بر این ناچاریم که به تفسیر اهل بيت علیهم السلام رجوع کنیم چنان چه در همین (تفسیر قمی)(396/2) از امام صادق علیه السلام مروی است: ﴿إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ﴾ الى رحمة الله و نعمته ناظرة، یعنی نظر می کنند طرف رحمت خدا و نعمت خدا.

از امير المؤمنین علیه السلام روایت است:

اولیاء خدا وقتی که از حساب و کتاب فارغ می شوند به یک نهر می رسند اسمش نهر حیات است وقتی که در آن نهر غسل می کنند و آب آن را می خورند چهره هایشان روشن و درخشان می شود همه آثار رنج و سختی ها از بین می رود پس آن ها به طرف خدای عزوجل نظر می کنند که خدا باز آن ها را چه اجر و ثواب عطا می کند.

(بعد از این آن حضرت می فرماید)

ص: 23

مراد از نظر به طرف خدا این است که آن ها بطرف ثواب خدا نظر می کنند).

(تفسير صافي 766/2)

تَأْوِیلَهُ﴾. (كافى 1 / 213 : عياشي 164/1)

جای دیگر هم همین مطلب را می فرماید:

﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ (سوره نحل آية 43)

یعنی چیزی که نمی دانید از (اهل ذکر) بپرسید (اهل ذکر) همان اهل بیت رسول اكرم علیهم السلام هستند. (کافی 211/1)

عقل هم همین را می گوید:

(مثال) شما یک دستگاه خارجی خریدید، با آن دستگاه غالباً یک کتابچه رهنما هم می گذارند در آن نوشته که اول این کتابچه را بخوانید بعداً این را راه بیاندازید شما آن کتابچه را خواندید باز هم نه ،فهمیدید زیرا در آن اصطلاحاتی آمده که خارج از علم شما است حالا شما چه کار می کنید؟ است که حالا شما پیش آن کسی می روید که ماهر آن اصطلاحات و بديهي کاربرد آن دستگاه است همان شخص ماهر (اهل ذکر) است اهل بیت رسول اكرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ماهرین (ذکر) یعنی قرآن هستند یک اسم قرآن (ذکر) هم است خدای عزوجل می فرماید: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾(سوره حجر 9)

علاوه بر این مفهوم حدیث ثقلين ﴿مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ بَيْنَ فَرِيقَيْنِ﴾ هم همین است رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می فرماید:

﴿مَعَاشِرَ اَلنَّاسِ انى تَارِكٌ فِيكُمُ اَلثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اَللَّهِ وَ أَهْلَ بيتى و انهما لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَى اَلْحَوْض﴾.

یعنی ای مردم! من بعد از خودم در میان شما دو گرانقدر شیء می گذارم يكى كتاب خدا دومی اهل بیت من و این ها از هم دیگر جدا نخواهند شد تا این که

ص: 25

بر حوض کوثر نزد من وارد بشوند.

این حدیث صحیح الاسناد على شرط الشيخين است و در کتب شیعه و سنى متواتراً وارد شده (ملاحظه شود: صحیح مسلم كتاب فضائل صحابه باب فضائل على علیه السلام ج 4 ص 1873 ، ط بيروت ؛ صحيح ترمذی 308/2 ؛ مستدرک حاکم 109/3؛ بحار الانوار 387/21 )

از این حدیث شریف پر ظاهر است که اهل بیت طاهرین از طرف خدا و رسول مفسّر و مبین قرآن کریم ،هستند همان طوری كه حضرت على علیه السلام خودش در جمع مهاجرین و انصار اعلان کرده:

﴿هَذَا سَفَطُ اَلْعِلْمِ هَذَا لُعَابُ رَسُولِ اَللَّهِ هَذَا مَا زَقَّنِی رَسُولُ اَللَّهِ زَقّاً عِنْدِی عِلْمُ اَلْأَوَّلِینَ وَ اَلْآخِرِینَ، فوالّذي فَلَقَ الحَبّةَ و بَرأَ النَّسَمَةَ لو سَألُتموني عن آيةٍ آيةٍ فی لیل نَزلَت أَمْ فِی نَهَارٍ نَزَلَتْ مَکِّیِّهَا وَ مَدَنِیِّهَا سَفَرِیِّهَا وَ حَضَرِیِّهَا وَ نَاسِخِهَا وَ مَنْسُوخِهَا وَ مُحْکَمِهَا وَ مُتَشَابِهِهَا وَ تَأْوِیلِهَا وَ تَنْزِیلِهَا لَأَنْبَأْتُکُمْ﴾

(اصابة في معرفة الصحابة 509/2؛ و طبقات ابن سعد 101/4 )

آن حضرت به سینه خود اشاره کرد و فرمود: مردم! این جا است خزانه ،علم این جا است لعاب دهن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم این جا است معلوماتی که آن را رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در سینه من پر کرده مانند پرنده ای که منقارش را در منقار جوجه اش می گذارد و شکم گرسنه اش را پر می کند.

مردم! هر چه خواستید از من سؤال !کنید زیرا نزد من است علم اولین و آخرین قسم به آن خدای که دانه را شکافته و جان ها را آفریده اگر شما از من

ص: 26

دربارۀ یک یک آیت در قرآن بپرسید که کدام آیت شب نازل شده و کدام روز کدام آیت مکی است و کدام مدنی کدام سفری است و کدام حضری، کدام ناسخ است و کدام منسوخ کدام محکم است و کدام متشابه تأویلش چیست و تنزيلش چیست؟ من از همه به شما خبر می دهم.

آيا حيف نیست که انسان با بودن همچنین کسی که علمش فوق بشر است، به رأی خود تفسیر کند یا به دنبال ابو هریره و امثالش برود!

از علی علیه السلام نپرسد که باب علم رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بود پروریده آغوش رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بود و از ابو هریره بپرسد که بیشتر از سه سال در خدمت رسول نبود! ﴿فَاعْتَبِرُوا یا أُولِی اَلْأَبْصارِ﴾!

به هر حال در احادیث سنی و شیعه هر دو از تفسیر بالرأی به شدت ممانعت شده است:

(جواب)

سابقاً گذشت که در قرآن دو گونه آیات است، محکم و متشابه آیاتی که محکم است احتیاج به تفسیر ندارد، مانند:

﴿وَ أَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ﴾ (بقره 43) و ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ﴾ (بقره 183) و ﴿أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ﴾ (بقره 196) و ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ﴾ (مائده 3) و ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ﴾ (بقره 219) از این قبیل آیات در قرآن کریم بکثرت هستند از این ها اصل وجوب و حرمت واضح است احتیاج به تفسیر ،نیست البته برای تفاصیل کيفياتش احتیاج به تفسیر است که آن وقت باید به اهل بيت علیهم السلام رجوع شود.

بلکه ترجمه یک کلمه ﴿اللّهُ أکبرُ﴾ مشکل است کسی از امام جعفر صادق علیه السلام معنای ﴿اللّهُ أکبرُ﴾ را پرسید حضرت فرمود: شما چه معنی می کنید؟ راوی :گفت من می گویم ﴿اَللَّهُ اَكْبَرُ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ اَللَّهِ از هرَّ شَيْءٌ﴾ بزرگ تر است.

حضرت فرمود: وقتی که هیچ شیء نبود اللّه بزرگ نبود؟ راوی گفت پس شما بفرمایید معنایش چیست؟

حضرت فرمود: ﴿اَللَّهَ اَكْبَرُ مِنْ أَنْ يُوصَفَ﴾ یعنی خدا بزرگ تر از این است که کسی او را توصیف کند (معانى الاخبار ص 11)

ای برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم *** و از هر چه گفته اند و شنیدیم و شنیدیم و خوانده ایم

جای صد ستایش است که در چنین زمین سنگلاخ جناب آقای رضوانی زاد مجده قدم نهادند و خوب پیش رفتند بنده بجهت قلت وقت و كثرت كار نتوانستم که این کتاب را از باب تا محراب مطالعه کنم ولی تا جایی که دیدم عالی یافتم امیدوارم که بقیه ترجمه شان هم بعنایت حضرت بقیة الله پسندیده باشد (ان شاء اللّه).

بنده از کارشان خوشحال شدم زیرا کتابی که من در آن کار کرده بودم ایشان آن را دنبال کردند

من که چیزی نیستم از کارشان خدای لایزال خوشنود است زیرا ایشان فائده کلامش را از عرب به عجم تعمیم دادند.

پیامبر اسلام حضرت محمد مصطفی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم خوشنود است، زیرا فضائل أمير المؤمنين حضرت علی علیه السلام را تبلیغ کردند

امير المؤمنين حضرت علی علیه السلام خوشنود است، زیرا مقام صحیح نبی

ص: 30

كريم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را برای مردم روشن کردند.

همۀ ائمه طاهرين سلام الله عليهم أجمعين خوشنود شدند زیرا از ولایتشان مردم را آگاه تر کردند.

مؤلف كتاب (شيخ على بن ابراهيم علیه السلام) خوشنود است، زیرا تألیفش را تعریف کردند.

﴿فَجَزَاهُ اللَّهُ جَزَاءَ الْمُحْسِنِينَ وَ كَثُرَ فِى العُلَمَاءِ مِثْلُهُ مِمَّنْ يَخْدُمُ الدِّينَ وَ يَنْشُرُ فَضائِلَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ آلِهِ الطَّاهِرِينَ﴾.

كتبه قليل البضاعة كثير الاضاعة

سيد طيب موسوی جزائری

فى الحوزة المشرفة (قم) يوم العيد الأضحى 1429

ص: 31

ص: 32

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

گرفته و مرگش بعد از این سال می باشد. (1)

و نیز مرحوم شیخ عباس قمی رحمة اللّه علیه در الکنی و الالقاب بعد از تجلیل از مقام شامخ علی بن ابراهیم می نویسد من تاریخ وفاتش را پیدا نکردم مگر این که در سال 307 هجری زنده بوده است. (2)

در کتاب شریف الكنى و الالقاب درباره مقام و منزلت ابراهیم بن هاشم پدر على بن ابراهیم می نویسد:(وی از برجسته ترین و بزرگ ترین شخصیت های روایی شهر قم می باشد. او اولین کسی بود که روایات اهل کوفه را در شهر قم رواج داد و در حقیقت او شیخ قم و چهره سرشناس آنان می باشد).

روايات كتاب شریف کافی می شود و این دلالت بر مورد اعتماد و وثوق بدون این استاد بزرگ در نزد شاگرد را می کند.

و مرحوم طبرسی در کتاب اعلام الوری می فرماید:(علی بن ابراهیم از بزرگ ترین راویان شیعه است که در عصر امام حسن عسکری علیه السلام زندگی می کرده و محمد بن یعقوب کلینی در کتاب کافی بسیار از او روایت نقل می کند.)

در شخصیت علمی این عالم بزرگوار همین بس که پدری چون ابراهیم بن هاشم و برادری چون اسحاق بن ابراهيم بن هاشم داشته و از آن ها بهره برده و نیز فرزندانی همچون احمد بن علی بن ابراهیم که استاد شیخ صدوق است و نیز ابراهيم بن على بن ابراهيم بن هاشم و محمد بن على بن ابراهيم بن هاشم داشته و دارای تالیفات زیادی است.

مرحوم دوانی می نویسد: تالیفات نفیس و استادان بزرگ و شاگردان نامداری داشته است که برای درک بزرگواری او کافی است به خصوص که قدحی هم دربارۀ او نرسیده است. (1)

مجموع منابعی که در دست داشته ایم همچون فهرست شیخ، رجال نجاشی، جامع الروات، معجم رجال الحديث، و نوابغ الروات این عده از محدثین بزرگ و فقهای شیعه را یافته ایم که از استادان نامدار وی در اواسط سده سده سوم هجری بوده اند:

1- پدر بزرگوارش ابراهیم بن هاشم

2- برادرش اسحاق بن ابراهيم بن هاشم

3- احمد بن ابی عبد اللّه برقی

4- ايوب بن نوح

5- علی بن محمد کاشانی

6 - احمد بن اسحاق قمی

7- حسين بن حسن

8- اسماعيل بن محمد ملكی

9- حسن بن محمد راوی

10- حسن بن موسى الخشاب

11- ريّان بن صلت

12- سری بن ربيع

13- سلمة بن خطاب

14- صالح بن سندی

15- صالح بن عبد اللّه

16- عباس بن معروف

17- عبد اللّه بن صلت

18- عبد اللهّه بن محمد بن عيسى

ص: 37

19- على بن اسحاق

20- على بن حسان

21- على بن محمد بن ابی اسحاق خفّاف

22- محمد بن الحسين (ابن ابى الخطاب)

23- محمد بن خالد طیالسی

24- محمد بن سالم

25- محمد بن علی همدانی

26- محمد بن عيسى بن عبيد يقطيني

27- مختار بن محمد بن مختار همدانی

28- موسى بن ابراهيم محاربی

29- هارون بن مسلم

30- ياسر خادم

31- يعقوب بن يزيد

32- ابو هاشم داود بن قاسم جعفری

33- احمد بن محمد بن عيسى

34- ابو سمينه محمد بن على صيرفی

35- محمد بن ريان بن صلت

36- على بن شيره

37- يحيى بن عبد الرحمن بن خاقان

38- احمد بن محمد بن ابي الفضل مدائنی

39- قاسم بن محمد برمكی

40- جعفر بن سلمه اصفهانی

ص: 38

41- قاسم بن ربيع

42- علی بن ريان بن صلت

43- عبد اللّه بن احمد موصلی

44- اسماعيل بن عيسى معروف به سندی

45- حسن بن سعيد اهوازی

46- حسين بن سعيد اهوازی

47- محمد بن يحيى

48- جعفر بن سلمه اهوازی

49- محمد بن سالم (1)

6- محمد بن احمد بن صفوانی

7- على بن بابويه قمى

8- محمد بن على ماجيلويه

9- على بن عبد اللّه ورّاق

10- حسين بن ابراهيم ناتانه

11 پسرش ابراهيم بن على بن ابراهيم

12- پسر دیگرش احمد بن على بن ابراهيم

13- پسر سومش محمد بن على بن ابراهيم

14- حسين بن حمدان

15 - على بن محمد بن قولويه

16 - محمد بن حسن صفار

17- احمد بن على بن زياد

18- احمد بن محمد علوی

19- حسن بن قاسم

20- حسين بن ابراهيم بن احمد مكتب

21- حمزة بن محمد علوی

22- محمد بن حسن بن ولید قمی

23- محمد بن قولويه قمى و... (1)

1- نوادر القرآن (1)

2- ناسخ و منسوخ

3- قرب الإسناد

4- الشرايع

5- الحيض

6- التوحيد و الشرک

7- فضائل أمير المؤمنين علیه السلام

8- المغازى

9- الأنبياء

10- المشذر

11- المناقب

12- اختيار القرآن

13- التفسير

14- حديث تزويج المامون ام الفضل من ابى جعفر محمد بن علی الجواد علیه السلام

15- رسالة في معنى هشام و یونس

16- جوابات مسائل ساله محمد بن بلال (هلال) (2)

17- فضائل القرآن (3)

شیعه است که به دست ما رسیده و بار ها نیز به زیور طبع آراسته است و نیز از همان زمان های قدیم جز ماخذ و منبع کتاب های حدیثی و تفسیری بعد از خود قرار گرفته است این تفسیر از ارزش و اعتبار خاصی در نزد مفسرین شیعه بر خوردار است و علما و بزرگان شیعه اعتبار و ارزش دیگر کتب تفسیر روایی را با این کتاب می سنجند.

این تفسیر با ارزش پرده از روی اسرار آیاتی که در شأن اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام نازل شده است بر می دارد و در اصل این تفسیر تفسیر ولائی و دربارۀ اهل بیت می باشد و زنده کردن این تفسیر و رواج دادن آن در جامعه یعنی زنده نگه داشتن یاد اهل بیت و تبری جستن از دشمنان آن بزرگواران است چنان که ابن حجر عسقلانی عالم بزرگ سنی وقتی از این شخصیت بزرگ شیعه و از تفسیر او نام می برد صراحتاً می نویسد علی بن ابراهیم شیعه سر سخت است. او تفسیری دارد که در آن مصائبی هست! (1)

حضرت حجة الاسلام علامه سید طیب جزائری (حفظه اللّه) در مقدمه خود بر تفسیر قمی و در ستایش آن می نویسد شکی نیست تفسیری که در دست ماست قدیمی ترین تفسیری است که به ما رسیده است و اگر این تفسیر به ما نمی رسید دربارۀ علم تفسیر قرآن متنى محكم و متین وجود نداشت بزرگان مفسرین در تفسیر قرآن آرامش نداشتند.

در این تفسیر خصائص پراکنده ای است که در تفاسیر دیگر یافت نمی شود که عبارتند از:

1- این تفسیر خمیر مایۀ بسیاری از تفاسیر شیعه است.

2- این که روایات آن از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام با کمی واسطه و

ص: 42

سند نقل شده است و از این جهت است که در ذریعه می فرماید در حقیقت تفسير على بن ابراهیم تفسیر امام باقر و امام صادق علیهما السلام است.

3- مولف تفسیر در زمان امام حسن عسکری علیه السلام بوده است.

4- پدرش (ابراهيم بن هاشم) که این روایات را برای پسرش (علی) نقل کرده از اصحاب امام رضا علیه السلام بوده است.

5- این که در این تفسیر علم بسیاری از فضائل اهل بیت علیهم السلام است که دشمنان آن بزرگواران تلاش فراوانی کردند که آن فضائل را از قرآن بیرون بیاورند.

6- این تفسیر متکفل بسیاری از آیات قرآن کریم است که مراد این آیات جز به کمک و ارشاد اهل بیت علیهم السلام که تالی تلو قرآن هستند فهمیده نمی شود. (1)

مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره این کتاب شریف می فرماید این تفسير اثری ارزشمند و نفیس و کتابی جاودان می باشد که از دو امام بزرگوار امام محمد باقر علیه السلام به روایت ابو الجارود و امام جعفر صادق علیه السلام به روايت على بن ابراهیم قمی نقل شده است. (2)

آية اللّه حاج شيخ حسین وحید خراسانی حفظه اللّه در ضمن درس خارج اصول فقه اش فرمودند: رجال تفسير على بن ابراهيم موثق به توثيق عام هستند خود علی بن ابراهیم در مقدمه تفسیر بیان می کند این است که آن چه در این تفسیر ذکر می شود از ثقات به ما رسیده است در نتیجه جز توثيقات عامه می شود. در رجال دو قسم توثیق داریم که هر دو برای اتمام سند (حدیث) کافی هستند یکی توثیق خاص است مثل این که نجاشی یا شیخ یا کشی یا

ص: 43

صدوق بگویند که فلانی ثقه است، صالح است، خیر است، عادل است؛ یکی هم توثيق عام است که توثیق عام مثل شهادت شیخ طوسی در کتاب عده نسبت به کسانی دارد که فلانی جز از افراد ثقه روایت نمی کند که اصحاب روایات این ها را تلقی به قبول کرده اند و عمده توثیقات عامه دو توثیق است یکی توثیق ابن قولویه در مقدمة كتاب كامل الزیارات که ایشان فرموده این روایات از ثقات مشایخ به ما رسیده است؛ یکی هم توثيق على بن ابراهیم است که عده ای از اعاظم فقهاء بر این دو توثیق عام اعتماد کرده اند مرحوم آقای خوئی رحمة اللّه علیه اول امر به هر دو توثیق عام در فقه عمل می کرد ولی در اواخر عمرش از رجال كامل الزيارات به نحو عموم بر گشت و لکن بر توثیق عام تفسير على بن ابراهیم تا آخر عمرش باقی بود. (1)

تمام شد مقدمۀ تفسیر قمی شب ولادت مولای متقیان آقا امیر المومنين على بن ابى طالب عليه آلاف التحية و الثناء در شهر مقدس قم 13 / رجب المرجب / 1429 مطابق با 1387/4/26 شمسی باشد که این برگ سبز ناچیز مورد قبول درگاه آن قبول کننده بی نوایان و مسکینان و اسیران (هوا و هوس) گردد و مرحمتی از لطف و بزرگواری عنایت فرماید و دست خالی ما را در دنیا و آخرت بسویمان بر نگرداند همچنان که دست سائل را بر نگرداند.

انشاء اللّه

جابر رضوانی شهر مقدس قم

ص: 44

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

دوم آورده ایم؛ و ترجمه جلد دوم عربی نیز در سه جلد آماه شده که منابع تحقیقاتی آن را نیز در پایان جلد پنجم آورده ایم.

5. تفسیر قمی شامل تمام سوره های قرآن است اما شامل تمام آیات نمی باشد و لذا برای سهولت فارسی زبانان ما قبل از آیات تفسیری آیه مورد نظر با ترجمه اش را با قلمی مجزا از قلم متن و با فونتی نازک آورده ایم تا خواننده گرامی قبل از تفسیر به آیه و ترجمه آن دسترسی داشته باشد و با هیچ مشکلی روبرو نگردد.

6. چون این ترجمه اولین ترجمه ای است که از تفسیر قمی شده یقیناً خالی از اشکال نیست و لذا از خوانندگان گرامی عاجزانه درخواست می کنم که در هنگام مشاهده سهو القلمی آن را با دیده اغماض بنگرند و آن را بر این عاصی ببخشند.

در پایان از همه کسانی که ما را از پیشنهاد های خود بی بهره نگذاشتند نیز کسانی که ما را در مقابله تایپی یاری کرده اند صمیمانه تقدیر و تشکر می کنم خصوصاً از حضرت حجة الاسلام و المسلمین حاج امیر آقا جزائری (حفظه اللّه) که اگر پیگیری های مخلصانه ایشان بعد از پیشنهاد ترجمه این تفسیر قیم نبود شاید تا حال این ترجمه به سر انجام نرسیده بود.

و همچنین از خداوند منان در خواست عاجزانه دارم که ما را از قرآن جدا نکند و دست نا توان ما را از تمسک جستن به قرآن نا توان نگرداند چرا که اگر لطف و عنايت الهى شامل حال ما نباشد در دنیا و آخرت بدبخت و رو سیاه خواهیم بود.

خداوندا تو را سوگند می دهیم به حق قرآن آنی ما را از قرآن و تمسک جستن به آن جدا مگردان.

خداوندا تو را سوگند می دهیم به حق قرآن آنی ما را از قرآن ناطق آقا امير المومنین علیه السلام دور مگردان.

انشاء اللّه

ص: 46

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

خدای یگانه نیست چنان که می فرماید: ﴿سَتُكْتَبُ شَهادَتْهُمْ وَ يُسْئلُونَ﴾ (1) شهادت ایشان نوشته شده و از آن مورد سؤال و باز خواست واقع می شوند.

و فرمود: ﴿إِلا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ﴾ (2) مگر کسانی که از روی علم و آگاهی شهادت به حق می دهند.

شهادت می دهیم به آن با سعه صدر و با بینش قلوبمان که حقاً گوشت و خون و مو و پوست و گوش و چشم هایمان با آن آمیخته است.

شهادت می دهیم که محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنده و فرستاده اوست و قرآن را به وسیلهٔ آن حضرت برای راهنمائی بشر فرستاده است.

امير المومنين على علیه السلام می فرماید: ای مردم خداوند تبارک و تعالی پیامبر را به سوی شما فرستاد و قرآن را به حق بر او نازل فرمود در حالی که شما از قرآن و فرستنده آن و هم از پیامبر و فرستنده اش بی خبر بودید در زمان تعطيلی پیغمبران و خواب دراز ملت ها و گسترش نادانی و سر کشی فتنه و گسیختن اساس محکم و کوری از حقیقت و سر پیچی ستم و کاهش دین و شعله وری آتش جنگ، هم زمان با زردی گلستان باغ جهان و خشکیدن شاخه ها و پراکندگی برگ ها و نومیدی از میوه و فرو رفتن آب های آن پرچم های هدایت فرسوده و پرچم های هلاکت افراشته بود دنیا به رخسار مردم عبوس و روی در هم کشیده بود به آن ها پشت کرده روی خوش نشان نمی داد، میوه دنیا آشوب و خوراکش مردار بود. نهانش ترس و آشکارش شمشیر بود بند از بند شما جدا گشته و پراکنده بودید، دیدگان مردم جهان نا بینا و روزگارشان تاریک بود پیوند خویشی خود را بریده و خون یک دیگر

ص: 48

را می ریختند دختران خود را در جوار خود زنده بگور می کردند زندگی خوش و رفاه و آسایش از ایشان دور گشته بود نه از خدا امید پاداشی داشتند و نه از او ترس و واهمه ای زنده ایشان کوری پلید بود و مرده آن ها در آتش جنهم نومید و پشیمان؛ در آن هنگام پیغمبر اکرم نسخه ای از کتب آسمانی گذشتگان بر ایشان آورد که کتب ما قبلش را تصدیق می کرد و حلال را از حرام مشکوک جدا می ساخت، این نسخه همان قرآن است از او بخواهید تا با شما سخن گوید او هرگز سخن نگوید، ولی من از او به شما خبر می دهم در قرآن علم گذشته و علم آینده است تا روز قیامت میان شما حکم می دهد و اختلافات شما را بیان می کند، اگر از من درباره قرآن بپرسید به شما جواب خواهم داد.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حجة الوداع در مکه معظمه و مسجد خیف فرمود: من از میان شما به عالم آخرت می روم و همۀ شما فردای قیامت در کنار حوض کوثر که بزرگی آن به مسافت بصره و یمن است و بعدد ستاره های آسمان جام های نقره دارد بر من وارد می شوید آن وقت من از شما راجع به دو چیز سنگین و پر بهاء سؤال می کنم.

عرض کردند: ای رسول خدا آن دو چیز کدام است؟

فرمود: یکی قرآن خداست که یک طرف آن در دست خدا و طرف دیگرش دست شما مردم است که اگر به آن چنگ زده و متمسک شوید هرگز لغزش نکرده و گمراه نمی شوید و دیگر عترت و اهل بیت من است و خداوند دانا و توانا مرا خبر داد که قرآن و عترتم هرگز از هم جدا نمی شوند تا کنار حوض كوثر بر من وارد شوند مانند دو انگشت سبابه و وسطی و نمی گویم مانند انگشتان سبابه و ابهام که یکی نسبت به دیگری برتری داشته باشد و بعد

ص: 49

اشاره به انگشتان مبارک نمود.

پس ای مردم قدر و منزلت قرآن بزرگ را بدانید آشکار است که هر کس به آن تمسک بجوید راهنمائی شود و هر کس از آن روی گردان شود ذلیل و گمراه خواهد شد و قرآن بزرگ ترین دستور العمل است که باید بر طبق موازین و احكامش عمل نمود و خداوند فرمود: ﴿وَ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَاناً لِكُلِّ شَيْءٍ وَ هُدى وَ رَحْمَةٌ وَ بُشْرَى لِلْمُسْلِمِینَ﴾ (1) ای پیغمبر این قرآن را برای تو فرستادیم تا احکام را بیان کند و مایه رحمت و بشارت برای مسلمانان باشد.

و نيز فرمود:﴿وَ أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ﴾ (2) ای پیغمبر این قرآن را بر تو نازل نمودیم تا بیان کنی آن چه را که به سویشان فرستاده شده است.

بر پیامبر بیان تبلیغ احکام و دستور های قرآن را واجب فرمود و بر مردم یاد گرفتن و عمل نمودن به آن را واجب کرد تا کسی نگوید من چون نمی دانستم عمل ننمودم و ما بسند خود آن چه را که ثقات و بزرگان از ائمه معصومین همان امامانی که اطاعت و پیروی و ولایت آن ها را بر ما واجب فرموده و قبولی اعمال را منوط بداشتن ولایت و محبت ایشان قرار داده است روایت نموده اند بیان می کنیم همان هائی که خداوند واجب نموده که از آن ها سؤال و پرسش شود و فرمود:﴿فَسْئلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنتُمْ لا تَعْلَمُونَ﴾. (3) از اگر نمی دانید اهل ذکر سؤال کنید که دانش آن ها از پیغمبر است.

خداوند ایشان را در قرآن مدح کرده و فرموده است:﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ وَ

ص: 50

جاهِدُوا فِي اللهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَ فِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ﴾ (1) اى اهل ایمان! رکوع به جا آورید و سجده نمایید و پروردگارتان را عبادت کنید و کار نیک انجام دهید تا شاید که رستگار شوید و در راه خدا چنان که شایسته جهاد است جهاد کنید. او شما را بر گزید و بر شما در دین هیچ مشقت و سختی قرار نداد در دینتان گشایش و آسانی قرار داد مانند گشایش و آسانی آئین پدرتان ابراهیم، او شما را پیش از این (مسلمان) نامید و در قرآن هم به همین عنوان نام گذاری شده اید تا پیامبر گواه بر شما باشد و شما همای ائمه گواه بر مردم باشید.

پس رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم گواه بر ائمه علیهم السلام و ائمه علیهم السلام گواه بر مردم هستند علم نزد آن ها و قرآن با آن هاست و دینی را که خداوند عزوجل از برای انبیا و ملائکه و رسولان پسندیده است را از آن ها باید آموخت.

امير المؤمنين على علیه السلام می فرماید ای مردم علومی که خداوند به آدم ابو البشر نازل فرموده و نیز کلیه علوم و دانشی که مایه برتری پیغمبران از زمان آدم تا پیغمبر خاتم بوده نزد من و عترت اهل بیت من است به کجا می روید؟ چرا حیران و سرگردان هستید؟

همچنین در خطبه ای دیگر می فرماید اصحاب پیغمبر اکرم می دانند که آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود همانا من و اهل بیتم از پاکیزگان هستیم ای مردم اگر بخواهید گمراه نشوید از عترت پیغمبرتان پیشی نگیرید و از ایشان جدا نشوید تا دچار لغزش نشده و به جهنم فرو نروید و مخالفت آنان ننمائید تا

ص: 51

نادان نشوید و به آن ها یاد ندهید چرا که ایشان دانشمند تر و عالم تر از همه شما هستند و از نظر دانش بزرگ ترین مردم می باشند و از لحاظ صبر و حلم بردبار ترین مردم و متواضع ترین افراد می باشند. ای مردم پیروی از حق و اهلش نمائید در هر حال و در هر کجا که هستید.

آن چه ما از عظمت قرآن و بزرگی علم و دانش و ائمه معصومین علیهم السلام بیان نمودیم برای کسانی که سینه های آنان گشاده و دل هایشان نورانی بوده و به ایمان راه یافته اند کافی است و از خدا یاری جسته و به او توکل می کنیم که او بهترين وكيل و یاری کننده است.

آیات قرآن یا ناسخ و منسوخ است یا محکم و متشابه و یا عام و خاص و یا مقدم است و مؤخر یا داستان های آن متصل است و یا بریده از هم یا ترتیب به غیر نزول است یا خیر و بعضی از آن با لفظ عام و دارای معنی خاص باشد یا بر عکس و بعضی از آیات تاویل و نزولشان با هم است و تفسیر آن در تنزیل بوده و قسمتی تاویلش خلاف تنزیل می باشد و تاویل آیات یا پیش از تنزیل آن ها است و یا بعد از تنزیل واقع شده است و برخی از آیات در مقام رخصت مطلق باشند و بعضی رخصت به طور اختیار و بعضی عمل به ظاهرشان می شود نه به باطن آن ها و آیاتی است که ظاهراً حکایت از مردمان پیشین می کند لکن مراد از آن ها قومی دیگر است. دسته ای از آیات هست که نصف آن ها نسخ شده و نصف دیگر نسخ نشده است بعضی از آیات خطاب به قومی معین شده لكن معنا و تاویلش قومی دیگرند و بعضی از آیات به پیغمبر خطاب شده لكن مراد امت می باشد.

كلماتی از قرآن به لفظ مفرد ولی در معنی جمع است، بعضی از احکام حرمت آن ها شناخته نمی شود مگر بعد از حلال شدن آن ها بعضی رد زنادقه،

ص: 52

بعضی رد قائلین ثنویت و برخی رد جهمیه و کفار دهری مسلکان و آتش پرستان است. برخی از آیات رد گفتار و کردار بت پرستان است قسمتی رد گفتار معتزله و تفویضی و جبری مذهبان است پاره ای رد بر منکرین بهشت و جهنم بعد از مرگ و روز قیامت است برخی آیات رد بر کسانی است که معراج را منکر شده اند و بعضی رد بر کسانی است که گرفتن عهد و پیمان در عالم ذر را منکر شده اند بعضی رد انکار کنندگان رجعت و متعه است.

برخی از آیات رد توصیف کنندگان خداست و بعضی از آیات خطاب به امير المؤمنين علیه السلام و ائمه علیهم السلام می باشد و یا در بیان فضایل و ظهور حضرت حجت و اخبار رجعت و یا آن چه خداوند دربارۀ یاری نمودن ائمه و انتقام گرفتن از دشمنانشان و عده فرموده است قسمتی از آیات درباره احکام اسلام و اخبار پیغمبران و بعثت و ولادت آنان و بیان شریعت و هلاک شدن امت های ایشان بر اثر معاصی است و یا در ذکر جهاد پیغمبر اکرم با کفار و قصص و امثال و مواعظ و بشارت دادن و یا ترسانیدن مردم است.

ما پیش از شروع یک یا چند آیه را برای نمونه ذکر می کنیم تا هر یک از آن اقسام در قرآن بطور وضوح شناخته شود و از خداوند طلب یاری نموده و به او پناه می بریم و درود بی پایان او را بر پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و اهل بیتش را تا روز قیامت در خواست می کنیم آن بزرگوارانی که خداوند رجس و پلیدی را از آن ها بر طرف کرده و پاکیزه شان نموده است.

مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْوَاجِهِمْ مَتَاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْرَاج﴾ (1) مردانی که بمیرند و زنانشان باقی بمانند باید وصیت کنند که آن ها را تا یکسال نفقه دهند و از خانه شوهر بیرون نکنند.

چون اسلام قوت گرفت خداوند این آیه را نازل فرمود:﴿وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْوَاجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً﴾ (2) مردانی که بمیرند و زنانشان زنده باشند آن زنان باید تا چهار ماه و ده روز از شوهر کردن خود داری نمایند.

که این آیه ناسخ آیه قبلی است.

در زمان جاهلیت هرگاه زنی مرتکب زنا می شد او را در خانه حبس می کردند تا می مرد و مرد زنا کار را آزار می دادند خداوند فرمود:﴿وَ اللَّاتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا﴾ (3) زنانی که عمل نا شایست مرتکب شوند چهار شاهد مسلمان بر آن ها بخواهید هرگاه شهادت دادند آنان را در خانه حبس کنید تا بمیرند یا خدا برای آن ها راهی پدیدار نماید.

و دربارۀ مردان می فرماید:﴿وَ الذَانِ يَأْتِيَانِهَا مِنْكُمْ فَآذُوهُمَا فَإِنْ تَابًا وَ أَصْلَحَا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ تَوَّاباً رَحِيماً﴾ (4) هر زن یا مرد مسلمانی كه مرتكب عمل نا شایست شود آن ها را با سر زنش و توبیخ بیازارید اگر توبه نمودند متعرض آنان نشوید خداوند توبه پذیر و مهربانست

ص: 54

زمانی که اسلام قوت گرفت خداوند این آیه را نازل فرمود:﴿الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ﴾ (1) هر کدام از زن و مرد زنا کار را صد تازیانه بزنید.

که این آیه ناسخ هر دو آیه قبلی می باشد و مانند این آیات بسیار است که هر یک بجای خود بیان می شود.

فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعاً وَ مَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً﴾ (1) بدين سبب بر بنی اسرائیل حکم نمودیم هرگاه کسی را بدون قصاص و بدون فساد و فتنه ای به قتل برسانند مثل آنست که همه مردم را کشته و هر که نفسی را حیات بخشد و از مرگ نجات دهد مانند آن است که تمام مردم را زندگانی بخشد.

که صورت لفظی آیه اختصاص به بنی اسرائیل دارد و حال آن که در معنا عام بوده و تمام مردم را شامل می شود.

حضرت امام صادق علیه السلام فرموده این آیه این طور نازل شده: ﴿أَفَمَن کَانَ عَلَی بَیِّنَهٍ مِّن رَّبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ وَ رَحْمَهً وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَی﴾.

و مانند:﴿إِنْ هِيَ إِلا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَ نَحْيا﴾ (1) که این طور بوده و ﴿اِنَما نُحْيِي وَ نُمِيتُ﴾ زیرا طبیعی مسلکان زنده شدن پس از مرگ را اقرار ندارند و آیه حاکی از گفتار آنان است پس کلمه ﴿نَمُوتُ﴾ بر کلمه ﴿نُحْيِي﴾ مقدم شده است.

مانند:﴿يَا مَرْيَمُ اقْنتِي لِرَبِّكِ وَ اسْجُدِي وَ ارْكَعِي﴾ (2) که کلمه ﴿وَ اسْجُدِي﴾ بر کلمه و ﴿ارْكَعِي﴾ مقدم شده و این طور بوده ﴿ارْكَعِي وَ اسْجُدِي﴾ زیرا در نماز رکوع مقدم بر سجود است

مانند:﴿فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيثِ أَسَفاً﴾ (3) ای پیغمبر چنین معلوم است که اگر امت به قرآن ایمان نیاورند از شدت حزن و اندوه جان عزیزت را تباه کنی که این طور بوده ﴿فَلَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ عَلى آثارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَدِيثِ أَسَفاً﴾.

این گونه آیات در قرآن زیاد است

تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ أَوْثاناً وَ تَخْلُقُونَ إِفْكاً إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ لا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقاً فَابْتَغُوا عِنْدَ الله الرّزْقَ وَ اعْبُدُوهُ وَ اشْكُرُوا له إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾ (1) بیاد آور حکایت ابراهیم را که به قوم خود گفت ای مردم خدا را پرستش کنید و از او بترسید چه اگر بفهمید ستایش و ترس از خدا برای شما از هر چیز بهتر است و بدانید آن چه غیر از خدا می پرستید جمادی بیش نیست که خودتان آن ها را بدروغ ساخته و نام خدا بر آن نهاده اید و حال آن که آن ها قادر بر ارتزاق شما نیستند آن ها را رها نموده و روزی از خداوند بخواهید و او را پرستش نموده و شکر نعمت هایش را بجا آورید و بدانید که رجوع و باز گشت شما به سوی اوست.

سپس خبر ابراهیم قطع می شود و خطاب به امت پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نموده و می فرماید:﴿وَ إِنْ تُكَذِّبُوا فَقَدْ كَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ مَا عَلَى الرَّسُولِ إِلا الْبَلاغُ الْمُبِينُ أَوَلَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِى اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللهِ يَسِيرٌ - تا - أُولَئِكَ يَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِي وَ أُولئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ (2)

ای رسول ما اگر امت ترا تکذیب می نمایند بدان پیش از تو هم بسیاری از امت ها پیغمبران خود را تکذیب کردند و تکلیفی جز اظهار رسالت بر رسول نیست آیا مردم بار ها بچشم خود ندیدند که خداوند ابتدا چگونه خلقی را ایجاد و باز باصل خود بر می گرداند این کار بر خداوند بسیار آسان است.

سپس بعد از این آیه عطف داده بقیه قصه ابراهیم را و می فرماید ﴿فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجَاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ﴾ (3) قوم پاسخ ابراهیم را ندادند مگر آن که گفتند ابراهیم را بکشید یا او را در آتش

ص: 60

انداخته و بسوزانید همین که در آتش انداختند خداوند او را از آتش نمرودیان نجات داد.

مانند قصه لقمان که می فرماید: ﴿وَ إِذْ قَالَ لُقْمَانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ تُشْرِكْ بِاللهِ إِنَّ الشَّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾ (1) ای رسول ما بیاد بیار وقتی که لقمان در مقام پند و موعظه به پسر خود گفت عزیزم نخستین پند من آنست که هرگز شرک بخدا نیاوری که شرک بخدا ظلم بزرگی است

از این جا وصیت لقمان به پسرش قطع شده و چنین می فرماید: ﴿وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلَى وَهْنٍ وَ فِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لي وَ لِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ * وَ إِنْ جَاهَدَاكَ عَلَى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَ صَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفاً وَ اتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ (2) آدمی را دربارۀ پدر و مادرش سفارش کردیم مادرش به او حامله شد و هر روز نا توان تر می شد و پس از دو سال از شیرش باز گرفت و سفارش کردیم :که مرا و پدر و مادرت را شکر گوی که سر انجام تو نزد من است. اگر آن دو به کوشش از تو بخواهند تا چیزی را که نمی دانی چیست با من شریک گردانی اطاعتشان مکن با آن ها به وجهی پسندیده زندگی کن و خود راه کسانی را که به درگاه من باز می گردند در پیش گیر باز گشت همۀ شما به سوی من است و من از کار هایی که کرده اید آگاهتان می کنم.

و آن گاه در دنباله عطف بر خبر لقمان کرده و می فرماید:﴿يَا بُنَيَّ إِنَّهَا إِنْ تَكُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ فِي صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّمَاوَاتِ أَوْ فِي

ص: 61

الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللهُ إِنَّ اللهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ﴾ (1) لقمان به فرزند خود گفت بدان ای فرزند اعمال بد و خوب مردم را اگر چه بمقدار خردلی در میان سنگی و اعماق زمین و یا بر فراز آسمان ها باشد خداوند همه را به حساب می آورد خداوند بر همه چیز توانا و آگاه است که از این قبیل آیات هم زیاد است.

حیرت و شک افکند تا آن که بمرگ یا توبه از آن دل بر کندند یعنی ﴿حَتِي تَنْقَطِعُ قُلُوبُهُمْ﴾ که در این جا نیز ﴿إِلَا﴾ بجای ﴿حَتِي﴾ واقع شده است و نظایر

این ها زیاد است.

حضرت فرمودند از خداوند خواسته اند که به آنان پیشوائی پرهیزگار بدهد.

قاری عرض کرد فدایت شوم پس آیه چگونه نازل شده است؟ حضرت فرمود: آیه این طور نازل شده است ﴿ اَلَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَ ذُرِّیَّاتِنَا قُرَّهَ أَعْیُنٍ وَ اِجْعَلْ لَنَا مِنَ اَلْمُتَّقِینَ إِمَاماً ﴾.

مانند: ﴿لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّهِ﴾ (1)

از برای او از پیش رو و پشت سر پاسبان هائی است که بامر خدا گماشته شده اند تا او را نگهبانی نمایند

حضرت صادق علیه السلام فرمود: چگونه چیزی از امر را خداوند حفظ می کند و چگونه از مقابلش عقب می باشد؟

قاری گفت: ای فرزند رسول خدا پس این آیه چگونه است؟

:فرمود این طور نازل شده ﴿لَهُ مُعَقِّبَاتُ مَنْ خَلْفَهُ وَ رَقِيبٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ يَحْفَظُونَهُ بِامْرِ اَللَّهِ﴾.

و از این قبیل آیات بسیار است.

مانند:﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ فِی عَلی﴾ (1)

مانند: ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ لَمْ يَكُنْ اَللَّهَ لَيَغْفِرُ لَهُمْ﴾ (2)

و نیز آیه:﴿وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ﴾ (3)

همچنین آیه ﴿وَ لَوْ تُرِيَ اَلَّذِي ظَلَمُوا آلُ مُحَمَّدٍ حَقُّهُمْ فِيَّ غَمَزَاتُ اَلْمَوْتِ﴾ (4) و این گونه آیات زیاد است که در جای خودش بیان می شود.

ص: 65

در حق خاطب بن ابی بلتعه نازل شده است.

مانند:﴿الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ﴾ (1) که این آیه در حق نعيم بن مسعود اشجعی نازل شده است.

مانند:﴿و مِنْهُم الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ﴾ (2)

که فقط درباره عبد اللّه بن نفیل نازل شده است و نظایر این آیات زیاد است.

أَتَوْهُ دَاخِرِينَ﴾ (1) بیاد بیاور امت را روزی که صور اسرافیل دمیده شود و در آن روز هر که در آسمان ها و زمین است جز آن که خدا خواسته باشد همه ترسان و هراسان بوده و منقاد و ذلیل در محشر حاضر شوند.

مانند: ﴿وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إلا مَنْ شَاءَ اللهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرى فَإِذَا هُمْ قِيَامُ يَنْظُرُونَ وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا وَ وُضِعَ الْكِتَابُ وَ جِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ وَ وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِما يَفْعَلُونَ ...﴾ (2) همین که بانگ اولین صور اسرافیل دمیده شود جز آن که خدا بخواهد هر که در آسمان ها و زمین است همه مدهوش مرگ شوند آن گاه صیحه دیگری بدمد و بیک باره همۀ خلایق از خواب مرگ بر خاسته و بواقعه محشر نظر می نمایند می بینند زمین محشر بنور پروردگار منور بوده و نامه اعمال خلایق در پیشگاه عدل خداوند نهاده شود انبیاء و شهیدان بر گواهی احضار شده و میان مردم بحق حکم کنند و به هیچ کس ظلم نشده و به پاداش کلیه اعمال خود برسند چه خداوند باعمال نیک و بد همه مردم از همه کس آگاه تر است.

تمام این آیات از چیز هائی است که واقع نشده و بعداً واقع خواهد شد لكن چون لفظ ماضی است مثل آن است که واقع شده و مربوط بگذشته می باشد،و مانند این آیات زیاد است.

ص: 67

دیگرش در سوره عنکبوت آمده است و مانند این آیات زیاد است و در جای خود ذکر خواهد شد.

يُؤْمِنُوا﴾ نسخ نشد زیرا حلال نیست که زن مسلمان را به مشرک تزویج نمايند لكن حلال است که مسلمان زن مشرک یهود و نصاری را تزویج کند

مانند:﴿وَ كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَ الْأَنْفَ بالْأَنْفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصَاصٌ﴾ (1) که این آیه با آيه ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثَى بِالْأُنْثَى﴾ (2) نسخ شده شده است پس قسمت ﴿النَّفْسَ بِالنَّفْسِ - تا - السِّنَّ بالسِّنِّ﴾ نسخ شده و قسمت ﴿الجروح قصاص﴾ نسخ نگردیده است یعنی نصف آیه نسخ و نصف دیگرش به حالت خود باقی مانده است.

ذکر خواهیم کرد.

اما آیاتی که تأویل آن ها با تنزیل نیست، مانند:﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ (1) زیرا مردم تا آیه از طرف پیغمبر اکرم تفسیر نشود نمی دانند مراد از (اولی الامر) چه کسانی هستند چرا که از خود آیه منظور را درک نمی نمایند.

مانند:﴿اتَّقُوا اللهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ (2) مردم صرف شنیدن آن از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از تنزیلش بی نیاز نمی گردند و آن را درک نمی کنند تا این که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آن ها را آگاه گرداند که مراد از صادقین چه کسانی هستند.

مانند:﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ﴾ (3) مردم قبل از آن که پیغمبر به آن ها خبر ندهد نمی دانند و از آیه نمی فهمند چند روز باید روزه بگیرند.

همچنین:﴿وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاة﴾ (4) مردم از متن آیه نمی دانند چند رکعت باید نماز بخوانند و چه مقدار زکات بدهند مگر این که پیغمبر آن را بیان فرماید.

زمان جاهلیت عرب ها اگر با زن خود ظهار می نمودند آن زن بر ظهار کننده حرام همیشگی می شد وقتی که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هجرت فرمود مردی بنام اوس بن صامت که با زن خود ظهار کرده بود خدمت پیغمبر آمد آن حضرت منتظر وحی شد خداوند این آیه را نازل فرمود:﴿الَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنْكُمْ مِنْ نِسَائِهِمْ مَا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ اِلا الّلائى وَ لَدْنَهُمْ﴾ (1) کسانی که با زنان خود ظهار کنند به مجرد گفتن زن های آن ها مادر حقیقی نخواهند شد زیرا مادر آن ها نیست مگر کسی که آن ها را زائیده است.

و مانند این آیه دربارۀ لعان و غیر آن که قبلا در مورد آن ها از جانب خداوند حکمی بر پیغمبر اکرم نازل نشده بود تا زمانی که در قرآن حکمی در آن خصوص نازل می گردید روی این اصل تأویل این آیات پیش از نزول آن ها بوده است.

متصرف می شوند.

مانند:﴿وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً﴾ (1) که این آیه درباره قائم آل محمد علیهم السلام نازل شده است.

مانند:﴿وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ وَ نُمَكّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ﴾ (2) ما اراده نمودیم بر آن طايفه ضعیف در سرزمین دنیا منت گذارده و آنان را پیشوایان خلق قرار داده و وارث ملک پادشاهان گردانیم و قدرت بی پایان بخشیم.

و نظائر این آیات که تأویل آن ها بعد از تنزیل است زیاد می باشد.

و این قبیل آیات نیز زیاد است.

مانند:﴿فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْكُرُوا اللهَ قياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِكُمْ﴾ (1) همین که از نماز فراغت یافتید بخصوص در حال جنگ ایستاده و یا نشسته و بر پهلو بهر حال که بتوانید خدا را یاد کنید.

حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: شخص سالم نماز ایستاده بجا می آورد و مریض نشسته و اگر توانائی نشستن نداشته باشد به پهلو تکیه نموده اشاره می نماید این است معنای رخصت بعد از عزیمت.

اما رخصتی که شخص مخیر است که آن حکم را بجا بیاورد و یا ترک نماید، خداوند به انسان اختیار داده است که در مقابل صدمه و آزاری که از دیگری به او برسد از طرف انتقام بکشد و قصاص و تلافی کند و فرمود ﴿وَ جَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفَا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللهِ﴾ (2) اين شخص مخیر است اگر بخواهد از او انتقام بکشد و اگر خواست او را عفو نماید.

باطن بخلاف عمل ظاهر رفتار نمایند و می فرماید:﴿إِلا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً﴾ (1)

این است تفسیر رخصت و معنای فرمایشات حضرت صادق علیه السلام که می فرماید خداوند دوست دارد همان طور که به واجبات و اوامر و عزیمت ها عمل می نمائید برخصت ها هم عمل کنید.

فَلا يَعْقِلُونَ﴾ (1) دهریان خیال می کردند که انسان با گردش افلاک متولد می شود یعنی همین که نطفه در رحم قرار گرفت بر اثر گذشتن روز و شب دورانی به آن نطفه می رسد و در اثر غذا روز بروز رشد و نمو می کند و بزرگ می شود خداوند در آیه مزبور قول آن ها را رد نموده و می فرماید کسی که بزرگ شده و پیر می گردد به حالت کودکی بر می گردد و نقصان و نکس پیدا می کند و اگر همان طور بود که آن ها خیال می کردند هر آینه باید همیشه و مادامی که انسان باقی است رشد و نمو کرده و زیاد شود و چون زیاد شدن او متوقف و بعد دچار نکس هم شده خیال آن ها باطل است و مسلم می شود ایجاد طفل و رشد و نمو آن از تدبیر خداوند است نه دوران شب و روز.

ارادات و مشیات همه بر یکتائی خالق دلالت دارد چنان چه می رماید:﴿لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللهُ لَفَسَدَتَا﴾ (1) اگر در آسمان و زمین بجز خدای یکتا خدائی وجود می داشت همانا فساد در آسمان و زمین راه می یافت.

پرستش می نمائید آیا شما اندیشه و تفکر نمی نمائید.

مانند:﴿قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا يَمْلِكُونَ كَشَفَ الضُّرّ عَنْكُمْ وَ لا تَحْوِيلاً﴾ (1) ای پیغمبر به این مشرکین بگو از بت هائی که بیشتر در رفع نیازمندی خود مؤثر می دانید درخواست کمک نموده تا مشاهده کنید نه نفع و ضرری بشما می رسانند و نه تغییر حالی به شما می توانند بدهند.

مانند:﴿أَفَمَنْ يَخْلُقُ كَمَنْ لا يَخْلُقُ أَفَلا تَذَكَّرُونَ﴾ (2) آیا کسی که می آفریند چون کسی است که نمی آفریند آیا پند نمی گیرند.

آیاتی که رد بر زنادقه و بت پرستان باشد زیاد است.

مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئاً﴾ (1) ای مردم مگر شما بروز قیامت و زنده شدن مردگان شک دارید مگر نمی دانید ما شما را اول از خاک آفریدیم آن گاه از آب نطفه و پس از آن از خون بسته شده و از پاره گوشت تمام و نا تمام تا در این تحولات قدرت خود را آشکار نموده و از نطفه هر چه دل خواه ما بود در رحم ها قرار داده و در وقت معین طفلی از رحم بیرون آریم که زیست نماید و به سر حد کمال برسد بعضی از شما قبل از طی مراحل كمال بميريد و عده ای هم به سن پیری و دوران ضعف و نا توانی رسیده تا بجائی که پس از دانش و هوش خرفت شوید و چیزی نفهمید.

سپس برای زنده شدن و حشر در روز قیامت مثال زده و می فرماید ﴿و تَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ ذَلِكَ بِأَنَّ اللهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّهُ يُحْيِ الْمَوْتَى وَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ قَدِيرٌ وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لَا رَيْبَ فِيهَا وَ أَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ﴾ (2) و زمین را بنگری وقتی خشک و بی گیاه است آن گاه باران بر آن افشانیم تا سبز و خرم شده و تخم ها در آن نمو کرده و انواع گیاه ها برویاند این آثار قدرت دلیل است که خداوند قادر و توانا بوده و مردگان را زنده خواهد کرد و بر هر چیز توانائی دارد و محققا ساعت حشر و قیامت بدون شک می رسد و مرده ها از قبور برانگیخته می شوند.

مانند:﴿اللهُ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحاباً فَيَبْسُطُهُ فِي السَّمَاءِ كَيْفَ يَشَاءُ وَ يَجْعَلُهُ كِسَفاً فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَنْ

ص: 81

يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ وَ إِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ مِنْ بْلِهِ لَمُبْلِسِينَ فَانْظُرْ إِلَى آثَارِ رَحْمَتِ اللهِ كَيْفَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ ذَلِكَ لَمُحْيِ الْمَوْتَى﴾ (1) خدا آن ذات توانائی است که باد ها را می فرستد تا ابرها را در فضا بر انگیخته و بهر جائی که بخواهد در اطراف آسمان منتشر نموده گاهی متصل و زمانی از هم جدا ساخته آن گاه باران را قطره قطره از درون ابر فرو ریزد تا به کشتزار ها و صحرا های هر قومی که بخواهد جاری شده و بیک لحظه قوم مزبور از غم رمیده و خوشحال گردند و هر چند پیش از آن که باران رحمت بر آنان ببارد بحال یأس و نا امیدی از لطف حق می زیستند پس دیده باز نما و آثار رحمت بی منتهای الهی را مشاهده کن که چگونه زمین را پس از دست برد خزان و مرگ باز به نفس باد بهاری زنده می نماید محققا همان خداست که پس از مرگ مردگان را مجددا زنده می گرداند و بقدرت کامل خود بر هر چیز عالم و تواناست.

مانند :﴿أَفَلَمْ يَنْظُرُوا إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا وَ زَيَّنَّاهَا وَ مَا لَهَا مِنْ فُرُوج * وَ الْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَ الْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَ أَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ * تَبْصِرَةً وَ ذِكْرَى لِكُلِّ عَبْدٍ مُنيبٍ * وَ نَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُبَارَكاً فَأَنْبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصِيدِ * وَ النَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَهَا طَلْعٌ نَضيدٌ * رِزْقاً لِلْعِبَادِ وَ أَحْيَيْنَا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً كَذَلِكَ الْخُرُوجُ﴾ (2) آیا به این آسمان بر فراز سرشان نظر نمی کنند که چگونه آن را بنا کرده ایم و آراسته ایم و هیچ شکافی در آن نیست؟ و زمین را گستردیم و در آن کوه های بلند افکندیم و از هر گونه نباتات خوش منظر در آن رویانیدیم. بینشی و پندی

ص: 82

است برای هر بنده ای که به خدا باز گردد و از آسمان آبی پربرکت فرستادیم و بدان باغ ها و دانه های در و شدنی رویانیدیم و نخل های بلند با خوشه های بر هم چیده تا رزق بندگان باشد و بدان ،آب سرزمین مرده را زنده کردیم. بر آمدن از گور نیز چنین است.

مانند:﴿وَ ضَرَبَ لَنَا مَثَلاً وَ نَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظَامَ وَ هِيَ رَمِيمٌ قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ﴾ (1) برای ما مثل جاهلانه زدند و گفتند این استخوان های پوسیده را که مجددا زنده کند بگو ای پیغمبر همان خدائی که اول آن ها را ایجاد نموده و حیات بخشیده است و او قدرت و توانائی ایجاد همه چیز را دارد.

این گونه آیات که رد بر دهری هاست زیاد می باشد.

برای مشرکین است اما در قیامت روز و شبی برای آن ها وجود ندارد.

مانند: ﴿رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا﴾ (1) یعنی در بهشت دنیا که ارواح مؤمنين به آن جا منتقل می شوند و در بهشت همیشگی و جاویدان شب و روزی وجود ندارد.

مانند: ﴿مِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ﴾ (2) از عقب ایشان تا روزی که برای حساب حاضر شوند عالم برزخ خواهد بود.

حضرت امام صادق علیه السلام فرمود: برزخ قبر است که در آن ثواب و عقاب می باشد و قبر واسطه میان دنیا و آخرت است.

همچنین شاهد بر آن فرمایش حضرت موسی بن جعفر علیه السلام است که می فرماید: به خدا قسم از برزخ بر شما می ترسیم.

مانند:﴿وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ يَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ إِلّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ (3) همانا تصور نکنید کسانی که در راه خدا شربت شهادت نوشیده اند مرده اند بلکه زنده و جاوید هستند و همیشه نزد پروردگار رزاق متنعم و بهره مند بوده و از رحمت حضرت حق مسرور و شادند و بمؤمنین که هنوز به آن ها ملحق نشده اند و بعدا در پی آن ها رهسپار دیار آخرت می شوند مژده داده و می گویند از مردن هیچ نترسید و از نا بودی متاع دنیا غم نخورید.

حضرت امام صادق علیه السلام الان :فرمود به خدا سوگند در بهشت به کسانی از

ص: 84

مؤمنین که در دنیا بوده و هنوز ملحق به آن ها نشده اند بشارت داده می شود و نظیر این آیات که در رد گفتار منکرین ثواب و عذاب است زیاد می باشد.

مجادله و ستیزه می کنید؟ و بی تردید یک بار دیگر هم او را دیده است نزد سدرة المنتهی در آن جا که جنت الماوی است.

احمد بن محمد بن أبى نصر روایت کرده که حضرت رضا علیه السلام فرمود: ای احمد اختلاف شما و اصحاب هشام بن حکم در توحید از چیست؟

عرض کردم: فدایت شوم ما از مضمون حدیثی که از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم روایت شده که در شب معراج خداوند را به صورت جوان زیبائی مشاهده فرموده بودند برای پروردگار قائل به صورت هستیم و هشام مذکر است و می گوید خداوند جسم ندارد.

امام علیه السلام فرمودند: ای احمد وقتی که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شب معراج به سدرة المنتهى نزدیک شدند بقدر سوراخ سوزنی حجاب پاره شد و نور عظمت پروردگار خود را مشاهده نمود و شما نور را جسم فرض کرده اید ای احمد این عقیده را رها کنید که این سخنان نفعی به تو نمی رساند و این امری بزرگ است.

تالار از دُرّ و زبرجد در آن بود به جبرئیل :گفتم این قصر برای کیست؟

:گفت برای کسانی که نیکو گفتارند و دائم در حال روزه بوده و به فقرا اطعام نموده و در وقتی که همۀ مردم در خواب فرو رفته اند شب زنده دار بوده و به ذکر حق مشغول هستند.

امير المومنين على علیه السلام عرض کرد: آیا از امت شما کسی قادر به انجام این اعمال هست؟

فرمودند: ای علی نزدیک من بیا نزدیک حضرت رفتم فرمودند: می دانی گفتار و کردار نیکو یعنی چه؟

عرض کرد: خدا و رسولش آگاه ترند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند گفتن ﴿سُبحانَ اللّهِ ، وَ الحَمدُ للّهِ ، وَ لا إلهَ إلَا اللّهُ ، وَ اللّهُ أکبَرُ﴾ است و می دانی منظور از همیشه روزه بودن چیست؟

علی علیه السلام عرض کردند: خدا و رسولش آگاه ترند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند: کسی که تمام ماه رمضان را بدون آن که یک روز آن را افطار کند روزه بدارد. آیا می دانی اطعام یعنی چه؟

علی علیه السلام عرض کردند: خدا و رسولش آگاه ترند.

حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند: هر کس برای عائله خود در تلاش و کسب معاش بوده و نگذارد چشم افراد عائله اش به اموال مردم باشد و سربار مردم نشود. آیا می دانی شب زنده داری یعنی چه؟

علی علیه السلام عرض کردند: خدا و رسولش آگاه ترند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم :فرمودند: کسی که بین نماز مغرب و عشا نخوابد چون یهود و نصاری و کسانی که مانند آن ها هستند میان نماز مغرب و عشا می خوابند.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می فرماید: زمانی که وارد بهشت شدم دیدم که فرشتگان

ص: 87

قصری با شکوه و پر تلؤلوء با خشتی از طلا و خشتی از نقره می سازند و گاهی می ایستند. به فرشتگان :گفتم چرا بعضی وقت ها کار می کنید و بعضی وقت ها می ایستید؟ پاسخ دادند برای رسیدن مصالح درنگ می کنیم.

پرسیدم: مصالح آن چیست؟

گفتند: گفتار مؤمنین در دنیا به ذکر ﴿سُبحانَ اللّهِ ، وَ الحَمدُ للّهِ ، ولا إلهَ إلَا اللّهُ ، وَاللّهُ أکبَرُ﴾ است که هر وقت در دنیا مشغول این ذکر شریف می شوند ما هم مشغول به ساختن می شویم و چون نگویند ما هم می ایستیم.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: چون جبرئیل مرا داخل بهشت برد و بر روی فرش های بهشتی نشانید یک گلابی به من داد همین که آن را از وسط پاره نمودم حوریه ای پدیدار شده و در برابرم ایستاده سلام نمود و گفت:

﴿وَ السَّلامُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّدُ صلي اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا احمد اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اَللَّهِ﴾ جواب سلامش را داده پرسیدم ای حور العين تو كيستی؟

پاسخ داد نام من راضیه و مرضیه است خداوند مرا از سه جزء آفریده است بالایم از کافور وسطم از عنبر قسمت آخرم از مشک و خمیره ام از آب زندگانی است خداوند مرا برای برادر و پسر عمو و وصی تو علی بن ابيطالب علیه السلام ایجاد کرده و مخصوص ایشان قرار داده است.

حضرت صادق علیه السلام فرمود: پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دخترش فاطمه را زیاد می بوسید و عایشه از عمل آن حضرت غضبناک می شد و می گفت: ای رسول خدا فاطمه را زیاد می بوسی!!!

فرمود: ای عایشه شبی که مرا به معراج و آسمان بالا بردند داخل بهشت شدم، جبرئیل مرا نزد درخت طوبی برده و از میوه آن به من داد و میل کردم

ص: 88

به زمین که آمدم آب میوه مزبور در صلب من قرار گرفت و پس از نزدیکی خدیجه به فاطمه حامله شد و چون از فاطمه بوی درخت طوبی را درک می نمایم او را می بوسم.

امثال این اخبار زیاد است که رد بر منکرین معراج و بهشت و جهنم است.

خداوند را نسبت ببندگان ستمکار می دانند زیرا آن ها را برای اعمالی که به آن ها مربوط نبوده عذاب و عقاب می نماید و حال آن که خداوند از این امور منزه و مقدس است که کسی را بدون حجت و خطا عذاب فرماید و آیات زیادی از قرآن بر رد جبری مسلکان می باشد؛ مانند:﴿لا يُكَلِّفُ اللهُ نَفْساً إلا وُسْعَها لَها مَا كَسَبَتْ وَ عَلَيْها مَا اكْتَسَبَتْ﴾ (1) و كلمه ﴿لَها﴾ و ﴿عَلَيْها﴾ بطور حقیقت بر فعل آن ها دلالت دارد.

مانند: ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ﴾ (2) هر کس بقدر ذره ای کار خوب کند در روز قیامت پاداش خوب می بیند و هر كه بقدر ذره ای کار زشت مرتکب شود به کیفرش خواهد رسید.

مانند:﴿كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ﴾ (3) هر نفسی در گروی کاری است که انجام داده است.

مانند:﴿ذَلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ﴾ (4) این عذابی است که به دست خویش از پیش فرستاده اند و هرگز خداوند بر بندگان خود ستم نخواهد نمود.

مانند﴿ وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَى عَلَى الْهُدى﴾ (5) ما قوم ثمود را هدایت نمودیم لیکن خود آن ها گمراهی را بر راه راست بر گزیدند.

مانند: ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبيل﴾ یعنی راه خیر و شر را بیان کردیم حالا یا شکر گذار باشند یا کفران کنند.

مانند:﴿وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ قَدْ تَبَيَّنَ لَكُمْ مِنْ مَسَاكِنِهِمْ وَ زَيَّنَ لَهُمُ

ص: 90

الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَ كَانُوا مُسْتَبْصِرِينَ وَ قَارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ لَقَدْ جَاءَهُمْ مُوسَى بِالْبَيِّنَاتِ فَاسْتَكْبَرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ما كَانُوا سَابِقِينَ فَكُلاً أَخَذْنَا بِذَنْبِهِ - بفعلنا نگوئید - فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنَا عَلَيْهِ حَاصِباً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّيْحَةُ وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنَا وَمَا كَانَ اللهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِنْ كَانُوا أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾ (1)

و مانند این آیات زیاد است و در جای خود بیان خواهیم کرد و نیز بیان خواهیم نمود آن آیاتی را که جبری مسلکان برای خود دلیل و حجت آورده اند ولی معانی و تفسیر آن ها را ندانسته اند.

گفتند: پس خداوند مردم را مجبور به آن نموده است؟

فرمودند: خداوند عادل تر از آن است که مجبور نماید و بعد هم آنان را عذاب کند.

عرض کردند: آیا حد وسطی بین جبر و تفویض وجود دارد؟

فرمود: بلی سری از اسرار است که واسطه ای به اندازه میان آسمان و زمین می باشد.

و در حدیث دیگر آمده است که از آن حضرت سؤال کردند آیا میان جبر و تفويض واسطه ای هست؟

حضرت علیه السلام فرمود: بلی!

عرض کردند: آن واسطه چیست؟

حضرت فرمود: سری از اسرار الهی است و همچنین فرمود: این چنین به ما رسیده است.

یونس گوید که امام رضا علیه السلام به من فرمود: ای یونس به قول قدری ها قائل نشو زیرا آن ها گفتار اهل بهشت و اهل جهنم و گفتار شیطان را نمی گویند زیرا اهل بهشت می گویند: خداوندی را ستایش می کنیم که ما را به راه راست هدایت فرمود و اگر هدایت حضرت حق نبود هرگز هدایت نمی شدیم و اهل جهنم می گویند: پروردگارا شقاوت بر ما غلبه نمود و ابلیس می گوید: پروردگارا چون ترا معصیت و نا فرمانی نمودم مرا به حالت گمراهی وا گذاردی.

عرض کردم: ای آقای من به خدا سوگند ما به گفتار قدری ها قائل نیستیم ولکن می گوئیم هر چه خدا بخواهد و قضا و قدرش حکم کند.

حضرت علیه السلام فرمود: ای یونس این طور که تو می گوئی نیست، بلی هیچ

ص: 92

چیزی نیست مگر آن که خدا خواسته و اراده نموده و مقدر و حکم فرموده ای یونس آیا می دانی مشیت چیست؟

عرض کردم: نمی دانم.

حضرت فرمود: مشیت ذکر اول است. آیا میدانی اراده چیست؟

عرض کردم: نه!

فرمود: اراده عزم است بر آن چه خدا می خواهد آیا می دانی که تقدیر چیست؟

عرض کردم: نه.

فرمود: تقدیر اندازه و حدود مقرر کردن است چه درباره عمر ها و روزی ها و بقا و فنا است. فرمود: آیا می دانی که قضا چیست؟

عرض کردم: نه.

فرمود: آن اقامة العین است و در عالم چیزی نیست مگر آن که در ذکر اول و لوح محفوظ است.

فرمودند چنین نیست که آن ها می گویند این آیه در اثبات رجعت می باشد آیا خداوند در روز قیامت یک طایفه از هر قوم و جماعتی را زنده نموده و باقی آن ها را رها می کند؟ و آیه ای که راجع به قیامت می باشد این است ﴿وَ حَشَرْنَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرُ مِنْهُمْ أحَداً﴾ (1) ، و ما همه را در روز محشر از قبر ها بر انگیزیم و کسی را ترک ننموده و فرو نگذاریم

مانند:﴿وَ حَرَامٌ عَلى قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَنَّهُمْ لَا يَرْجِعُونَ﴾ (2) مردم هر دیاری را که ما هلاک نمودیم دیگر زندگانی بر آن ها حرام است و هرگز بدنیا باز نخواهند گشت.

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند طایفه ای را که مستوجب عذاب شده و هلاک نموده در رجعت باز نمی گرداند فقط در قیامت زنده خواهند شد ولی در موقع رجعت مؤمنين خالص و کافرین خالص و کسانی که به عذاب الهی هلاک نشده اند باز خواهند گشت.

عبدالله بن مسكان روایت می کند که امام صادق علیه السلام در تفسير آيه ﴿وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقُ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ﴾ (3) فرمود: خداوند از زمان آدم پیغمبری را مبعوث نکرده مگر آن که به سوی دنیا بر می گرداند و امیر المؤمنین را یاری می نماید و مراد از ﴿لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ﴾ یعنی به رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ایمان می آورند و مراد از ﴿وَ لَتَنْصُرُنَّهُ﴾ یعنی امیر المؤمنین را یاری می کنند .

و مانند این آیه زیاد است که خداوند و عده نصرت و رجعت ائمه علیهم السلام را

ص: 94

داده و می فرماید:﴿وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ - ای گروه ائمه - وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيْمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً﴾ (1) اين وعده ها برای زمانی است که ائمه را به سوی دنیا بر گرداند.

مانند: ﴿وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ وَ نُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ﴾ (2) تمام اين آيات دربارۀ رجعت است.

عمر بن شمر روایت می کند که در حضور حضرت امام محمد باقر علیه السلام از جابر بن عبد اللّه انصاری سخن به میان آمد حضرت فرمودند: خداوند جابر را رحمت کند که در علم و دانش به مقام بلندی رسید و تأويل اين آيه ﴿إن الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ﴾ (3) را می دانست و مانند این آیات زیاد است و ما هر یک را در جای خود بیان خواهیم کرد.

جمیل روایت می کند که امام صادق علیه السلام فرمود: هر وقت سخنان شما منتهی به خداوند شد توقف کنید و در چیز هائی که پائین تر از عرش است سخن بگوئید و از گفت گو کردن نسبت به ما فوق عرش سکوت نمائید و از آن مقوله سخن نگوئید چه بسا کسانی که وارد مطالعه و بحث ما فوق عرش شده اندیشه و عقل خود را از دست داده و دچار حیرت و سر گشتگی شدند بطوری که اگر آن ها را از روبرو صدا می کردند از پشت سر جواب می دادند و اگر از عقب سر صدا می نمودند از پیش رو جواب می گفتند.

امام صادق علیه السلام می فرماید کسی که برای پی بردن به ذات حق به تفکر پردازد محققا هلاک خواهد شد چه خداوند توصیف نمی شود مگر به آن چه که خود ذات خودش را وصف نموده است.

از فرمایشات امیر المؤمنین علی علیه السلام در یکی از خطبه هایش که صفات خداوند را نفی می نماید.

الْأَنْهَارُ﴾ (1) اى مؤمنین می خواهید شما را راهنمائی کنم به تجارتی که سود مند بوده و از عذاب درد ناک نجات دهد آن تجارت آن است که بخدا و رسولش ایمان آورده و با جان و مال خود در راه خدا جهاد کنید و این امور بهترين تجارت است تا خدا گناهان شما را ببخشد و در بهشتی که زیر درختانش آب جاری است داخل نماید.

مانند:﴿مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها﴾ (2) هر کس کار خوب کند به او پاداشی بهتر از آن دهند.

مانند:﴿مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِها﴾ (3) هر کس یک کار پسندیده انجام دهد ده برابر پاداش آن را خواهد دید.

مانند:﴿وَ مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيهَا بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ (4) هر مرد و زنی که کار های شایسته و نیکو بجا آورند و با ایمان باشند در بهشت جاویدان داخل شده و از روزی بی حساب بر خوردار می شوند.

مانند:﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ نَاراً وَ قُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ﴾ (1) ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خود را حفظ نمائید از آتشی که آتش گیرانه آن انسان و سنگ می باشد.

مانند:﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ وَ اخْشَوْا يَوْماً لا يَجْزِي وَالِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جَازِ عَنْ وَالِدِهِ شَيْئاً إِنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُم الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَ لَا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللهِ الْغَرُورُ﴾ (2) ای مردم از خدا بترسید و اندیشه کنید از آن روز که نه پدر بجای فرزند و نه فرزند عوض پدر کیفر داده شود و البته وعده حضرت حق حتمی است و زندگانی دنیا شما را مبادا فریفته کند و شیطان به عفو و کرم خدا مغرورتان ننماید و از عقاب خدا غافل نشوید.

امثال این آیات در قرآن زیاد است که در محل خود بیان خواهیم کرد.

حکایت بعضی را برایت گفته ایم و احوال عده ای را هم شرح نداده ایم.

امثال این آیات زیاد است که هر یک را در جای خود بیان خواهیم نمود انشاء اللّه تعالى.

ما از هر بابی چند آیه بر سبیل نمونه و اختصار بیان نمودیم تا از انواع آیات اطلاع حاصل نموده و پی به اهمیت علمی و مقام ارجمند این تفسیر شريف ببرید و برای کسانی که خداوند به آن ها سعه صدر بخشیده و بر ایشان منت گذارده و داخل دینی فرموده که آن دین را برای فرشتگان و پیغمبران خود بر گزیده کافی می باشد

وَ بِاللَّهِ نَستَعينُ وَ عَلَيهِ نَتَوَكَّلُ وَ نَسأَلُهُ الْعِصْمَةَ وَ التَّوْفِيقَ وَ الْعَوْنَ عَلَى مَا يُقَرِّبُنا مِنهُ و يُزْلِفُنا لَدَيهِ وَ اسْتَفْتَحَ اللَّهُ الْفَتَّاحَ اَلْعَلِيمَ الَّذِي مَنِ اسْتَمْسَكَ بِحَبْلِهِ وَ لَجَأَ إِلَى سُلْطانِهِ وَ عَمِلَ بِطَاعَتِهِ وَ انْتَهيَ عَنْ مَعْصِيَتِهِ وَ لَزِمَ دينَ أَوليائِهِ وَ خُلَفائِهِ نَجا بِحَولِهِ وَقُوَّتِهِ وَ أسأَلُهُ عز وَ جَلَّ أَن يُصَلِّيَ عَلَى خِيرَتِهِ مِنْ خَلْقِهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الأَخْيارِ وَ الأبْرار.

ص: 99

ص: 100

ص: 102

﴿بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾

﴿بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ (1)

﴿الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ (2)

﴿الرَّحْمَنِ الرَّحيم﴾ (3)

﴿مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ (4)

﴿إناكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعينُ﴾ (5)

﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ (6)

﴿صِرَاطَ الَّذينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لا الضَّالِّينَ﴾ (7)

1- بنام خدایی که بخشاینده و مهربان است.

2- حمد و سپاس خداوندی را که پروردگار عالمیان است.

3- بخشاینده به همه موجودات و مهربان به مومنین است.

4- مالک و حساب رس روز جزاست.

5- فقط تو را می پرستیم و فقط از تو یاری و کمک می طلبیم.

6- ما را براه راست راهنمایی فرما.

7- راه کسانی که به آن ها نعمت داده ای نه راه کسانی که مورد غضبت قرار گرفته اند و گمراهان .

ص: 103

﴿بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾

ابو بصیر گوید از امام صادق علیه السلام از تفسير ﴿بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾سؤال کردم که چیست؟

فرمود: (با) درخشندگی و نیکوئی خدا؛

(سين) نور و بلندی مقام پروردگار؛

(میم) ملک یعنی پادشاهی خدا؛

(اللّه) پرستش شده هر چیزی ؛

(الرّحمن) (صفت عام) یعنی مهربان و روزی رسان به تمامی آفریدگانش در دنیا است؛

(الرّحيم) (صفت خاص) که تنها مؤمنان را زیر پوشش مهر خود قرار خواهد داد. (1)

ابن أذينه گوید امام صادق علیه السلام فرمود: ﴿بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ آیه ای که سزاوار است از این آیه بلند تر خوانده شود آیه ذیل می باشد ﴿وَ إِذا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَ لَّوْا عَلَى أَدْبَارِهِمْ نُفُوراً﴾ . (2) هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی و وحدانیت یاد می کنی آن ها پشت کرده و روی از تو بر می گردانند. (3)

ابو بصیر می گوید امام صادق علیه السلام فرمودند: ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ﴾ یعنی (شكر برای خداوند است)

﴿رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ یعنی (خداوند مخلوقاتش را آفریده است)

ص: 104

﴿الرَّحْمَن﴾ یعنی (با همۀ آفریده هایش مهربان است)

﴿الرَّحِيمِ﴾ یعنی (فقط با مومنین مهربان و رحیم است)

﴿مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ مراد روز حساب و کتاب است و دلیل بر آن سخن خداوند است که می فرماید: ﴿وَ قَالُوا يَا وَيْلَنَا هَذَا يَوْمُ الدِّينِ﴾ که مراد از يوم الدين روز حساب می باشد.

﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾ مخاطب خداوند عزوجل است، یعنی خدایا تنها تو را می پرستیم و فقط از تو یاری می جوئیم.

﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ یعنی (طریق و معرفت امام علیه السلام) (1)

امام صادق علیه السلام می فرماید: منظور از ﴿الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ أمير المؤمنين علیه السلام و شناختن آن حضرت می باشد؛ و دلیل بر این قول خداوند است: ﴿وَ إِنَّهُ فِى أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾ (2) و همانا قرآن در لوح محفوظ که نزد ماست بلند پایه و اساسش محکم است.

و منظور آن امير المؤمنین علیه السلام است که در ام الكتاب يعنى سوره حمد آية ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ آمده است. (3)

جعفر (حفص) بن غیاث گوید امام صادق علیه السلام ﴿الصِّرَاطَ﴾ را چنین توصیف کرده و فرمود هزار سال صعود و هزار سال هبوط و هزار سال صاف و هموار است. (4)

سعدان بن مسلم گوید از امام صادق علیه السلام از ﴿الصِّرَاطَ﴾ سؤال کردم فرمود: آن باریک تر از مو و تیز تر از شمشیر است؛ افرادی از آن مثل برق عبور

ص: 105

می کنند افرادی مانند دویدن اسب افرادی هم مانند راه رفتن اشخاص، افرادی هم چهار دست و پا از آن می گذرند و افرادی نیز آویزان از آن که قسمتی از بدن آن ها در آتش قرار گرفته و می سوزد و قسمت دیگر بدنشان هم بیرون از آتش قرار گرفته و از آن صراط عبور می کنند.

حریز گوید امام صادق علیه السلام این طور قرائت کردند: ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ صِرَاطَ الَّذينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لا الضَّالِّينَ﴾ و فرمودند: مراد از ﴿الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ﴾ بت ها هستند و مراد از ﴿الضَّالِّينَ﴾ يهود و نصاری می باشند. (1)

امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود مراد از ﴿الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ﴾ بت ها و الضالین شک کنندگان است یعنی کسانی که امامشان را نمی شناسند. (2)

امام صادق علیه السلام می فرماید: ابلیس در دو جا ناله کرد اول هنگامی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پیامبری مبعوث شد و دیگر هنگامی که سوره حمد نازل

شد. (3)

ص: 106

ص: 108

﴿بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾

﴿الم﴾ (1)

﴿ذلك الكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدى لِلْمُتَّقِينَ﴾ (2)

بنام خدایی که بخشاینده و مهربان است.

1- الف، لام، میم

2- آن کتابی است که هیچ شکی در آن نیست و باعث هدایت پرهیزگاران است.

ابو بصیر از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: مراد از ﴿الكِتابُ﴾ علی علیه السلام است که هیچ شکی در آن نمی باشد و مراد از ﴿هُدىً لِلْمُتَّقِينَ﴾ شیعیان ما هستند. (1)

﴿الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾ (3)

3 -آن هائی که به غیب ایمان می آورند و نماز به پا می دارند و از آن نعمت هایی که به آن ها روزی کرده ایم اتفاق می کنند.

فرمود: از آن چیز هائی که تعلیم دادیم متنبه شدند و از آن چه که از قرآن یاد

ص: 109

دادیم آن را تلاوت کردند.

و فرمود: ﴿الم﴾ حرفی از حروف اسم اعظم الهی است که در قرآن به صورت متقطع آمده است و خداوند به وسیلهٔ آن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و امام علیه السلام را مورد خطاب قرار داده است؛ پس زمانی که خداوند با آن اسم خوانده شود اجابت می کند. (1)

هدایت در قرآن چهار صورت است اول برای بیان می باشد می فرماید ﴿الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ﴾ یعنی آن هایی که زنده شدن، بر انگیختن وعد و وعید ها را تصدیق می کنند.

ایمان در قرآن نیز بر چهار صورت است از آن است اقرار زبانی که خداوند آن را ایمان نامیده است و تصدیق قلبی اداء کردن و تائید.

کاری وا می دارند پس اگر مصیبتی به شما برسد می گویند خداوند به ما نعمت داد که جزء گرفتاران به آن مصیبت نبودیم که کشته شویم (شاهد آن مصیبت گرفتار آئیم).

امام صادق علیه السلام می فرماید اگر این کلمه را اهل مشرق و مغرب بگویند از ایمان خارج می شوند و لکن خداوند به خاطر اقرارشان آن ها را جزء مؤمنین قرار داده است. (1)

خداوند می فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللهِ وَ رَسُولِهِ﴾ (2) اى کسانی که ایمان آورده اید به خدا و رسولش ایمان بیاورید.

خداوند متعال آن ها را به خاطر اقرارشان مومن خطاب کرده و سپس به آن ها فرمود تصدیق کنید. (3)

دوم: ایمان یعنی این که تصدیق قلبی باشد.

خداوند می فرماید:﴿الَّذِینَ آمَنُوا وَ كَانُوا يَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْرى فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ فِى الْآخِرَةِ﴾ (4) یعنی تصدیق کردند.

گفتند:﴿لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً﴾ (5) یعنی تو را تصدیق نمی کنیم.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا﴾ (6) یعنی ای کسانی که اقرار کرده اید تصدیق کنید.

ص: 111

پس ایمان همان تصدیق است و تصدیق هم شروطی دارد که بدون آن شروط تصدیق ناقص است.

و ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتَابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ وَ السَّائِلِينَ وَ فِي الرِّقَابِ وَ أَقَامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكَاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَ الصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ أولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾ (1) ( نیکی این نیست که صورت هایتان را به سوی مشرق و یا مغرب بچرخانید و لكن نيکو کار کسی است که به خداوند و روز رستاخیز و ملائکه و کتاب و پیامبران ایمان بیاورد، و مالش را با تمام دوستی که بدان دارد به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان و سوال

کنندگان و بردگان انفاق کند و نماز بیا دارد و زکات بپردازد و به عهدشان هنگامی که عهد بستند و فادار بمانند در سختی ها و گرفتاری ها و در معرکهٔ جنگ صبر و بردباری بنمایند آن ها کسانی هستند که راست گفتارند و آن ها پرهیزگار می باشند.

پس هر کس این شروط را داشته باشد او ایمان داشته و تصدیق کننده است.

سوم: ایمان که همان اداء واجب است هنگامی که خداوند قبله را از بیت المقدس به سوی کعبه بر گرداند اصحاب رسول خدا گفتند: ای رسول خدا آیا نماز هایی که به سوی بیت المقدس خوانده ایم باطل شد؟ پس خداوند این آیه را

ص: 112

نازل فرمود: ﴿وَ مَا كَانَ اللهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ﴾ (1) و خداوند ایمان شما را ضایع نمی کند.

که در این آیه نماز ایمان نامیده شده است.

چهارم: ایمان تاییدی، ایمانی که خداوند روح آن را در قلبهای مؤمنین قرار داده است و دلیل آن این است که خداوند متعال می فرماید:﴿لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْه﴾ (2) هیچ قومی را که به خداوند و روز رستاخیز ایمان آورده را نمی یابی که با دشمنان خدا و رسولش دوستی کنند اگر چه آن دشمنان پدران یا فرزندان یا برادران و یا خویشاوندانشان باشند آن ها کسانی هستند که خداوند ایمان را بر دل هایشان نوشته و با روحی از جان خویش آن ها را مؤید و یاری نموده است.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می فرماید شخص زنا کار در حال زنا ایمان ندارد و شخص دزد هم در حال دزدی ایمان ندارد زیرا در حال مرتکب شدن آن گناه روح ایمان از دل آن ها بیرون می رود و هنگامی که شخص از گناه دست کشید روح ایمان به او بر می گردد

از آن حضرت سؤال شد: چه چیزی از شخص گناه کار جدا می شود؟

فرمود: آن چیزی که در قلب اوست؛ سپس فرمود: هیچ قلبی نیست مگر این که دو گوش دارد که برای یکی ملکی ارشاد کننده است و برای گوش دیگری شیطانی غفلت کننده می باشد آن یکی به کار های خیر امر می کند و این دیگری

ص: 113

از کار های خیر باز می دارد. (1)

و از ایمان است آن چه را که خداوند متعال در قرآن می فرماید ﴿ما كَانَ اللهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتَّى يَمِينَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ﴾ (2) چنین نیست که خداوند مؤمنین را بر آن حالی که شما هستید رها کند مگر آن که نا پاک را از پاک جدا سازد.

و از مؤمنین است کسی که ایمان تصدیق کننده دارد و لکن ایمانش را به وسیله ظلم و ستم می پوشاند که خداوند در این باره می فرماید ﴿وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ﴾ (3) آن هایی که ایمان آورده اند و ایمانشان را با ظلم و ستم آمیخته نکرده اند ایمنی از برای آن هاست و آن ها هدایت یافتگان هستند.

پس کسی که مؤمن است و مرتکب گناهی شود که خداوند از آن گناه نهی فرموده است ایمانش را با ظلم پوشانده است پس ایمان این چنین شخصی به حالش سودی نمی بخشد مگر آن که از گناهی که مرتکب شده و باعث کم رنگ شدن ایمانش گردیده به سوی خداوند متعال توبه نماید تا ایمانش خالص برای خداوند باشد. این صورت های مختلف ایمان در قرآن می باشد ؟

﴿وَ الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَ مَا أُنزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَ بِالآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ﴾ (4)

2- آن هایی که به آن چه بر تو و بر (انبیاء) ما قبل تو نازل شده ایمان می آورند و

ص: 114

به روز رستاخیز یقین دارند.

﴿وَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ مَا أُنزِلَ مِنْ قَبْلِكَ﴾ یعنی ای پیامبر آن چه که از قرآن بر تو و از کتاب های گذشته بر انبیا قبلی نازل شده است ایمان آورده اند.

﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ﴾

6- کسانی که کافر شده اند فرقی نمی کند چه آن ها را بترسانی و چه نترسانی ایمان نخواهند آورد.

هستند که خداوند متعال دربارۀ آن ها می فرماید:﴿وَ كَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ﴾ (1) پس آن ها با علم و آگاهی کفر ورزیده و انکار می کنند . (2)

امام صادق علیه السلام می فرماید این آیه دربارهٔ یهود و نصاری نازل شده است. خداوند عزوجل می فرماید:﴿الَّذِینَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ﴾ (3) یعنی تورات و انجیل را بر یهود و نصاری دادیم.

﴿يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ﴾ (4) یعنی آن ها رسول خدا را مانند فرزندان خود می شناختند.

صلى الله زیرا که خداوند عزوجل در تورات و زبور و انجيل صفات محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و صفات اصحاب او و چگونگی مبعث و هجرتش را برای آن ها بیان کرده بود و دلیل آن فرمایش الهی است که می فرماید:﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللهِ وَ رِضْوَاناً سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِى التَّوْرَاةِ وَ مَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ﴾ (5) این صفات رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و اصحابش در تورات و انجیل آمده است.

پس هنگامی که خداوند او را مبعوث کرد و اهل کتاب او را شناختند

ص: 116

همچنان که خداوند جل جلاله می فرماید:﴿فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ﴾ (1) قبل از آمدن پیامبر یهودیان به عرب ها می گفتند ای عرب ها بزودی پیامبری از مکه می آید و به مدینه هجرت می کند او آخرین انبیا و بهترین آن هاست، در چشمش سرخی و در بین دو شانه اش مهر نبوت است، عبا می پوشد، به نان و خرما کفایت می کند بر الاغ عریان سوار می شود همیشه خندان است در هنگام جنگ شمشیرش در غلاف است، ابا ندارد که با چه کسی ملاقات می کند، سلطان و گدا در مقابل او یکی است آوازه اش همه جا را می گیرد ساده زیست است ای گروه عرب خداوند شما ها را به وسیله او می کشد همچنان که قوم عاد را از بین برد؛ چون خداوند او را با این صفات به پیامبری مبعوث کرد یهودیان بر او حسد ورزیده و به آن حضرت کفر ورزیدند همچنان که می فرماید:﴿وَ كَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ﴾ (2)

دوم: کفر برائت است خداوند می فرماید:﴿ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْض﴾ (3) یعنی بعضی از شما ها از بعضی دیگر دوری می گزیند.

سوم: کفر شرک است یعنی به آن چیز هایی که خداوند امر می کند و او توان به جا آوردن آن را دارد ولی آن را ترک می کند.

می فرماید:﴿وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً وَ مَنْ كَفَرَ﴾ (4) یعنی حج را در حالی که استطاعت به جا آوردن آن را داشته ترک کرده

ص: 117

است پس کافر شده است.

چهارم: کفران نعمت است؛ خداوند می فرماید:﴿لِيَبْلُوَنِي أَ أَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَ مَنْ شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ﴾ (1) یعنی کسی که از نعمت های الهی شکر و سپاس گزاری نکند به تحقیق کافر شده است این صورت های کفر در کتاب خداوند آمده است. (2)

﴿وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْيَوْمِ الآخِرِ وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ﴾ (8)

﴿يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ مَا يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ وَ مَا يَشْعُرُونَ﴾ (9)

﴿في قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا تكْذِبُونَ﴾ (10)

﴿وَ إِذَا قبلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ﴾ (11)

﴿لا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلكن لا تَشْعُرُونَ﴾ (12)

﴿وَ إِذا قبلَ لَهُمْ آمِنُوا كَمَا آمَنَ الناسُ قَالُوا أَنُؤْمِنُ كَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَكِنْ لا يَعْلَمُونَ﴾ (13)

﴿وَ إِذَا لَقُوا الَّذينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَ إِذَا خَلَوْا إِلَى شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ﴾ (14)

﴿الله يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ يَمُدُّهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ﴾ (15)

8- گروهی از مردم کسانی هستند که می گویند به خداوند و روز رستاخیز ایمان آورده ایم در حالی که ایمان نیاورده اند.

9- آن ها می خواهند خداوند و ایمان آورندگان (واقعی) را فریب بدهند اما

ص: 118

جز خودشان کس دیگری را فریب نمی دهند در حالی که نمی فهمند.

10- در دل هایشان مرض است و خداوند بر مرض آن ها افزوده است برای آن ها عذابی درد ناک است به خاطر دروغ هایی که می گفتند.

11- هنگامی که به آن ها گفته شود در روی زمین فساد نکنید می گویند: همانا ما اصلاح گر هستیم.

12- آگاه باشید که آن ها فساد گر هستند و لکن نمی فهمند.

13- و هنگامی که به آن ها گفته شود همانند مردم ایمان بیاورید می گویند آیا ایمان بیاوریم همچنان که سفهاء و نا دانان ایمان آورده اند ؛ آگاه باشید که خود آن ها سفیه و ابله هستند و لکن نمی دانند.

14- و هنگامی که با ایمان آورندگان روبرو شوند گویند ایمان آورده ایم و هنگامی که با شیطان های خودشان خلوت می کنند گویند ما با شما هستیم فقط آن ها (ایمان آورندگان واقعی) را مسخره می کنیم.

15- خداوند آن ها را به تمسخر می گیرد و آن ها را در سر کشیشان نگه می دارد تا سر گردان و حیران شوند.

﴿وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ﴾ این آیه درباره منافقین نازل شده است؛ آن ها چون رسول خدا را می دیدند می گفتند اسلام آورده ایم و چون کفار را می دیدند می گفتند ﴿إِنَّا مَعَكُمْ﴾ ما با شما ها هستیم و هنگامی که با مؤمنین روبرو می شدند می گفتند ما جز مؤمنین هستیم؛ اما به کفار می گفتند:﴿إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِونَ﴾ ما با

شما ها هستیم و آن ها را مسخره می کنیم پس خداوند روش و منش آن ها را رد کرده و می فرماید:﴿اللَّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ يَمُدُّهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ﴾ یعنی مورد تمسخر واقع شدن از جانب خداوند همان عذاب است

ص: 119

﴿وَ يَمُدُّهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ﴾ یعنی به سوی آن خوانده می شوند.

﴿أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الصَّلالَةَ بِالْهُدى فَمَا رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ وَ مَا كَانُوا مُهْتَدِينَ﴾ (16)

﴿مثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَاراً فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللهُ بِنُورِهِمْ وَ ترَكَهُمْ فِي ظُلُمَاتٍ لا يُبْصِرُونَ﴾ (17)

16- آن ها کسانی هستند که گمراهی را با هدایت خریده اند و این تجارت آن ها سودی برایشان ندارد و جزء هدایت یافتگان نیستند.

17- مثل آن ها مانند کسی است که آتشی را بر افروخته باشد چون اطرافش را نورانی کرد خداوند نور آن آتش را خاموش می کند و آن ها را در تاریکی که چشم نمی بیند رها می سازد.

﴿أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدى﴾ ضلالت در این آیه حیرت و سر گردانی و هدایت همان بیان و راهنمایی است و آن ها حیرت و سرگردانی و ضلالت را بر هدایت و راهنمایی ترجیح داده و آن را اختیار کردند پس خداوند درباره آن ها مثلی زده و می فرماید:﴿مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَاراً فَلَثا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَكَهُمْ فِي ظُلُمَاتٍ لا يُبْصِرُونَ﴾.

﴿صمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَرْجِعُونَ﴾ (18)

18- آن ها کر و لال و کور هستند و به سوی هدایت باز نمی گردند.

﴿صمٌّ﴾ یعنی کسی که نمی شنود.

﴿بُكْمٌ﴾ یعنی کسی که از مادر کور و نا بینا به دنیا می آید.

﴿عُمْيٌ﴾ یعنی کسی که اول بینا بوده ولی بعد نابینا گردیده است.

ص: 120

﴿أَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِيهِ ظُلُمَاتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ يَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللهُ مُحِيطٌ بِالْكَافِرِينَ﴾ (19)

﴿يَكادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ كُلَّمَا أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِيهِ وَ إِذَا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُوا وَ لَوْ شَاءَ اللهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصَارِهِمْ إِنَّ اللهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ﴾ (20)

﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذي خَلَقَكُمْ وَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تتَّقُونَ﴾ (21)

﴿الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشاً وَ السَّمَاءَ بِنَاءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَكُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَاداً وَ أَنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ (22)

﴿وَ إِنْ كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ﴾ (23)

19- یا هم چون بارانی سخت در شب تاریک همراه با رعد و برق از آسمان فرود آید تا مبادا که از بانگ صاعقه بمیرند، انگشتان خویش در گوش ها کنند. و خدا بر کافران احاطه دارد.

20- نزدیک باشد که برق دیدگانشان را نابینا سازد، هرگاه که بر آمد چند گامی برمی دارند، و چون خاموش شود از رفتن باز ایستند اگر خدا می خواست گوش هایشان را کر و چشمانشان را کور می ساخت، که او بر هر کاری تواناست.

21- ای مردم، پروردگارتان را که شما و پیشینیانتان را آفریده بپرستید. باشد که پرهیزگار شوید.

22-آن خداوندی که زمین را چون بستری گستراند، و آسمان را چون بنایی

ص: 121

افراشت، و از آسمان آبی فرستاد، و بدان آب برای روزی شما از زمین هر گونه ثمره ای رویانید، و خود می دانید که نباید برای خدا همتایانی قرار دھید.

23- و اگر در آن چه بر بنده خویش نازل کرده ایم در تردید هستید سوره ای همانند آن بیاورید و جز خداوند همه گواهان خودتان را فرا خوانید اگر راست می گوئید.

﴿أَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ﴾ يعنى مانند بارانی که از آسمان می آید و این مثلی از برای کفار است

﴿يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ﴾ یعنی نا بینا می شود.

﴿إِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا﴾ یعنی در شک باشید

﴿فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ﴾ یعنی آن هایی را که عبادت می کنید و از آن ها اطاعت می نمائید همه آن ها را به غیر از خداوند فرا خوانید اگر راست می گوئید.

﴿وَ بَشِّرِ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قَالُوا هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَ أَتُوا بِهِ مُتَشَابِها وَ لَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ (25)﴾

25- به کسانی که ایمان آورده اند و کار های شایسته انجام داده اند بشارت ده که برای آن ها بهشت هایی است که نهر ها از زیر درختانش جاریست هر وقت که از میوه های آن درختان به آن ها داده شود می گویند این همان است که قبل از این به ما روزی داده شده بود و مانند آن به آن ها داده می شود برای آن ها در بهشت همسرانی پاک و مطهر است و آنان در آن جا جاودان و ابدی

ص: 122

هستند.

﴿كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قَالُوا هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشَابِها﴾ یعنی یک میوه با رنگ های گوناگون آورده می شود.

﴿وَ لَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ ) یعنی زنانی پاک که نه حیض می بینند و نه حدث.

﴿إِنَّ اللهَ لا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ مَا ذَا أَرَادَ اللهُ بِهَذا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثيراً وَ مَا يُضِلُّ بِهِ إِلا الْفَاسِقِينَ﴾ (26)

﴿الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾ (27)

26 - خداوند از این که مثال به پشه ای یا کمتر از آن بزند شرم نمی کند پس آن هایی که ایمان آورده اند می دانند که آن از سوی پروردگارشان حق است و اما آن هایی که کافرند می گویند خداوند برای چه این مثل را زده است؟ بلی! خداوند با این مثل بسیاری را (به خاطر نپذیرفتنشان) گمراه و بسیاری را به خاطر پذیرفتنشان هدایت می کند و افرادی جز فاسقان از آن مثال گمراه نمی شوند.

27 - آن هایی که عهد و پیمان خدا را بعد از محکم کردن می شکنند و پیوند هایی را که خداوند امر بدان نموده بود را قطع کرده و در روی زمین فساد می کنند، آن ها زیان دیدگان هستند.

﴿إِنَّ اللهَ لا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ مَا ذَا أَرَادَ

ص: 123

اللهُ بِهَذَا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً﴾

امام صادق علیه السلام می فرماید این فرمایش خداوند عزوجل رد کسانی است که گمان می کنند خداوند تبارک و تعالی بنده هایش را گمراه کرده و سپس آن ها را به خاطر گمراهیشان عذاب می کند؛ پس خداوند عز و جل فرمود:﴿إِنَّ اللهَ لا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا﴾ . (1)

امام صادق علیه السلام در روایتی دیگر می فرماید خداوند این مثل را برای امير المومنين على علیه السلام زده است پس مراد از ﴿بَعُوضَةً﴾ امير المؤمنين علیه السلام و ﴿ما فوقها رسول خداست. و دلیل بر آن فرمایش الهی است که می فرماید: ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ﴾ يعنى امير المؤمنین که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم برای او از مردم عهد و پیمان گرفت.

﴿وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ مَا ذَا أَرَادَ اللهُ بِهَذَا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِیراً﴾ پس خداوند آن ها رد کرده و فرمود:﴿وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلاّ الْفَاسِقِينَ

الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ﴾ بعد از میثاق على علیه السلام

﴿وَ يَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ﴾ یعنی آن چه را که خداوند امر نموده بود - که به امیر المؤمنين علیه السلام و ائمه علیهم السلام بپیوندند - را قطع می کنند و در روی زمین فساد می کنند که آن ها از زیان دیدگان هستند. (2)

﴿كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ كُنتُمْ أَمْوَاتاً فَأَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾ (28)

ص: 124

28- چگونه بر خداوند کافر می شوید که مرده ای بیش نبودید و او شما را زنده کرد سپس شما را می می راند و بار دیگر زنده تان می کند و سپس به سوی او بر گردانده می شوید.

﴿كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللهِ وَ كُنتُمْ أَمْوَاتاً فَأَحْيَاكُمْ﴾ یعنی نطفه ای مرده بودید و سپس عُلقه گردیدید و خداوند بر شما روح دمید و زنده تان گردانید.

﴿ثُمَّ يُمِيتُكُمْ﴾ بعد شما را می می راند.

﴿ثُمَّ يُحْيِيكُمْ﴾ در قیامت شما را زنده می کند.

و دائمی بودن در بهشت و دلیل بر آن قول خداوند است که می فرماید ﴿وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ﴾ . (1)

﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَاهُنَّ سَبْعَ سماوَاتٍ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ (29)

﴿وَ إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فيها وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لا تَعْلَمُونَ﴾ (30)

﴿وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هُؤُلاءِ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ﴾ (31)

﴿قَالُوا سُبْحَانَكَ لا عِلْمَ لَنَا إِلا مَا عَلَّمْتَنا إِنَّكَ أَنتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ﴾ (32)

﴿قالَ يَا آدَمُ أَنْبِنْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غيْبَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَ مَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ﴾ (33)

﴿وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَ اسْتَكْبَرَ وَ كَانَ مِنْ الْكَافِرِينَ﴾ (34)

29- او خدایی است که آن چه در زمین است را برای شما آفریده است و آن گاه به امر آسمان پرداخت و آن را به صورت هفت آسمان منظم نمود و او به هر چیزی دانا است.

30- و هنگامی که پروردگارت به ملائکه گفت: می خواهم در روی زمین خلیفه ای قرار دهم گفتند، آیا در روی زمین کسی را می خواهی قرار بدهی که به فساد بپردازد و خون ریزی کند؟ و ما به تسبیح و حمدت می پردازیم و

ص: 126

تو را تقدیس می.کنیم پروردگار فرمود من چیزی را می دانم که شما ها نمی دانید.

31- و خداوند همه اسماء را به آدم آموخت سپس آن ها را بر ملائکه عرضه داشت و فرمود اگر از راست گویان هستید این اسماء را به من بگوئید.

32- ملائکه گفتند: پاک و منزه هستی هیچ علمی برای ما نیست مگر آن چه را که تو به ما آموخته ای که تو دانا و حکیم هستی.

33- خداوند فرمود: ای آدم آن ها را از این اسماء آگاه گردان، هنگامی که آن ها را آگاه گردانید فرمود: آیا به شما ها نگفتم که من غیب آسمان ها و زمین را می دانم و می دانم آن چه را که شما آشکارا انجام می دهید و آن چه را که در پنهانی انجام می دادید.

34- و هنگامی که به ملائکه گفتیم بر آدم سجده کنید، همگی آن ها سجده کردند جز ابلیس که خود داری ورزید و تکبر نمود و از کافران شد.

سجده بر آدم علیه السلام امر کرد ابلیس حسد ورزید، در این وقت ملائکه دانستند که او از گروه آن ها نیست.

از امام علیه السلام سؤال شد چگونه امر الهی شامل ابلیس هم شد در حالی که خداوند ملائکه را امر بر سجده به آدم کرده بود؟

فرمود: ابلیس چون ملائکه را دوست داشت با آن ها بود نه این که از جنس ملائکه بود.

خداوند قبل از خلقت آدم گروهی را در روی زمین آفریده بود که ابلیس حاکم آن ها بود؛ آن ها از حد خود تجاوز نموده فساد کرده و به خون ریزی پرداختند خداوند ملائکه را مبعوث کرد تا آن ها را به هلاکت رسانند و ابلیس را نیز اسیر کرده با خود به آسمان ها بردند و او نیز به همراه ملائکه خداوند را عبادت می کرد تا این که خداوند تبارک و تعالی آدم ان را آفرید. (1)

شده و بر اهل زمین تأسف خوردند و نتوانستند جلوی خشم خودشان را بگیرند، عرضه داشتند: پروردگارا همانا تو عزیز قادر، جبار، قاهر و عظیم الشأن هستی و این آفریده های تو که ضعیف و ذلیل هستند و در دست قدرت تو می چرخند و با نعمت های تو زندگی می کنند و به سلامتی که به آن ها عنایت کرده اید بهره می برند و تو را با این گناهان بزرگ نا فرمانی می کنند و تو بر آن ها غضبناک نمی شوی و به خاطر گفتار و اعمالشان از آن ها انتقام نمی گیری و این امر تو بر ما بزرگ است و این را در حق تو عظیم می شماریم خداوند تبارک و تعالی پس از شنیدن سخنان ملائكه، فرمود:﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾ همانا در روی زمین خلیفه ای قرار می دهم که حجت من بر آفریده هایم باشند.

ملائکه گفتند:﴿أَ تَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فيها﴾ ستایش می کنیم تو را، آیا در روی زمین افرادی را قرار می دهی که فساد کنند همچنان که فرزندان جن ها فساد کردند و خون ها بریزند همچنان که آن ها ریختند و به یک دیگر حسد بورزند و با هم دشمنی کنند؟ پس این خلیفه را از میان ما قرار بده که به یک دیگر حسادت نمی کنیم دشمنی نمی ورزیم دست به خون ریزی نمی زنیم و تو را تسبیح و حمد و ستایش می کنیم.

خداوند عزوجل فرمود:﴿إِنِّي أَعْلَمُ مَا لا تَعْلَمُونَ﴾ من چیزی را می دانم که شما ها نمی دانید می خواهم در روی زمین افرادی را به دست قدرتمند خود خلق کنم و از نسلش پیامبران بندگان نیکو و امامان هدایت شده قرار دهم و ایشان را جانشین های خود معرفی نمایم تا خلق را از معصیت من نهی کنند و از عذاب دردناک من بترسانند و به سوی طاعات و عبادات و رضای من رهنمونشان سازند و به وسیله آن ها در مسیر من قرار گیرند و من آن ها را

ص: 129

حجت بر آفریده هایم قرار داده ام. نسناس را از روی زمین پراکنده نمایم و زمین را از وجود آن ها پاک گردانم، جن های معصیت کار را از اطراف مخلوقات و بر گزیده های خود دور گردانم و آن ها را در هوا و اطراف زمین ساکن کنم که نسل تازه آفریده شده من جن ها را نبینند و با آن ها هم نشین و هم صحبت نباشند. پس هر کس از نسل تازه خلق شده من مرا نا فرمانی کند ایشان را در محل نا فرمایان ساکن گردانم و وارد جهنمشان کنم و از این امر پروا نمی کنم.

ملائکه گفتند: ای پروردگارا انجام بده آن چه را که می خواهی ﴿لَا عِلْمَ لَنَا إِلا مَا عَلَّمْتَنا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ﴾ ما نمی دانیم مگر آن چه را که تو به ما یاد داده ای و تو دانا و حکیم هستی.

پس خداوند آن ها را پانصد سال از عرش خود دور کرد اما آن ها به عرش الهی پناه بردند چون خداوند ذلت و فروتنی آن ها را مشاهده کرد رحمتش را بر آن ها نازل کرد و بیت المعمور را برای آن ها درست کرد و به آن ها فرمود: آن را طواف کنید عرش را رها کنید که خشنودی من در آن است ملائکه به طواف آن پرداختند بیت المعمور خانه ای است که در روز هفتاد هزار ملائکه بر آن وارد شده و طواف می کنند و دیگر به آن جا بر نمی گردند؛ خداوند بیت المعمور را محل توبه برای اهل آسمان ها و کعبه را محل توبه برای اهل زمین قرار داده است. خداوند تبارک و تعالی می فرماید:﴿إِنِّي خَالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ * فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ﴾ (1)

و این لطف الهی در حق آدم بود قبل از این که او را خلق کند و حجت او را بر آن ها تمام نماید. پس پروردگارمان مشتی از آب شیرین فرات بر داشت و آن را

ص: 130

با خاک مخلوط کرد و به آن فرمود از تو انبیا و مرسلین و بندگان صالح و امامان هدایت یافتۀ خود و خوانده شدگان به سوی بهشت و پیروان آن ها را تا روز قیامت، می آفرینم از آن عملی که انجام داده ام هیچ آبائی ندارم و هیچ کس هم از آن سؤالی نمی کند و از آن ها سؤال می شود.

سپس یک مشتی دیگر از آب شور گرفت و آن را با خاک مخلوط کرد و فرمود: از تو ستم کاران، فرعون ها ،عاصیان، برادران شياطين و دعوت کنندگان به سوی آتش جهنم تا روز قیامت را می آفرینم و از این عمل خود هیچ ابائی ندارم و هیچ کس هم از این عمل من سؤالی نمی کند و بلکه از آن ها سؤال می شود. و در آن بداء را شرط کرد که هر وقت که خواست آن حالات آن ها را تغییر دهد و در اصحاب یمین بداء را شرط نکرد؛ سپس آن دو را با هم مخلوط کرد و در مقابل عرش گذاشت که هر دوی آن ها مقداری گِل بودند و سپس خداوند به چهار ملک شمال و جنوب و صبا و دبور امر فرمود که بر روی این پاره گل ها جولان دهند؛ آن چهار ملک مأمور باد های چهار جهت آن گل ها را زیر و رو کردند و آن ها را درست به عمل آوردند و طبایع چهار گانه را که سودا ،خون صفرا و بلغم بود را در آن جاری کردند پس سودا از ناحیه شمال و خون از ناحیه جنوب و صفرا از ناحیه دبور و بلغم از ناحیه صبا است، آن گاه بدن آدم مستقل و کامل شد پس از جانب سودا او را محبت زنان آرزوی طولانی و حرص ورزیدن لازم شد؛ و از جانب بلغم او را دوست داشتن غذا نوشیدنی نیکی کردن و بردباری و مدارا کردن لازم شد؛ و از جانب صفرا او را حب و بغض سفاهت شیطنت کردن، زور گفتن تمرد ورزیدن و عجله کردن لازم شد، و از جانب خون نیز دوست داشتن فساد،لذات، مرتكب شدن کار های حرام و شهوت رانی بر او لازم شد.

ص: 131

أبو جعفر علیه السلام گوید این را در کتاب أمير المؤمنين علیه السلام ديده ام. (1)

پس خداوند از آدم نخست مجسمه اش را ساخت، و چهل سال به همان حال باقی گذاشت ، چون ابلیس لعین از او می گذشت به آن مجسمه می گفت: خداوند تو را برای امری درست کرده است؛ پس عالم آل محمد علیه السلام فرمود: ابلیس با خود گفت: اگر خدا مرا به سجده بر این موجود امر کند، امرش را نا فرمانی کرده و او را اطاعت نمی کنم؛ آن گاه فرمود: سپس خداوند در آن مجسمه دمید چون روح به دماغش رسید عطسه کرد و گفت:﴿اَلْحَمْدُ لِلَّهِ؛ حمد و سپاس برای خداوند است﴾ و خداوند تبارک و تعالی در جواب او فرمود: ﴿يَرْحَمُكَ اَللَّهُ؛ رحمت خداوند بر تو باد﴾ (2)

امام صادق علیه السلام فرمود: پس رحمت الهی بر او سبقت گرفت. (3)

امام صادق علیه السلام فرمود: اول کسی که قیاس کرد ابلیس بود. (1) تکبر ورزید و تكبر ورزيدن اول معصیتی است که به وسیله آن خداوند مورد نا فرمانی قرار گرفت.

ابلیس گفت: پروردگارا مرا از سجده کردن بر آدم معاف دار که تو را آن گونه عبادت می کنم که هیچ ملک مقربی و هیچ نبی مرسلی تو را آن چنین عبادت نکرده باشد.

خداوند متعال فرمود: مرا هیچ احتیاجی به عبادت تو نیست می خواهم آن طور که من می خواهم مرا عبادت کنی نه آن طور که خودت می خواهی.

ابلیس از سجده کردن خود داری نمود؛ خداوند متعال فرمود:﴿فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَحِيمٌ وَ إِنَّ عَلَيْكَ لَعْتَنِي إِلَى يَوْمِ الدِّينِ﴾ (2) از بهشت بیرون برو که تو رانده شده هستی و لعنت من تا روز قیامت بر تو باد.

ابليس گفت: پروردگارا چگونه مرا از بهشت محروم می گردانی در حالی که تو عادل هستی و ظلم و ستم نمی کنی پس آیا این همه که تو را عبادت کرده ام باطل شده و از بین رفت؟

خداوند فرمود: نه لکن از امور دنیا هر چه که می خواهی از من در خواست نما تا به خاطر ثواب اعمالت به تو اعطاء کنم.

ابلیس اول چیزی که از خداوند درخواست نمود زنده ماندن تا روز قیامت بود.

خداوند فرمود: آن چه را که در خواست نمودی به تو اعطا می کنم.

ابلیس گفت: مرا بر فرزندان آدم مسلط گردان.

ص: 133

خداوند فرمود تو را بر آن ها مسلط گردانیدم.

ابليس گفت: مرا مانند خون که در رگ های آن ها جاری است در زندگی آن ها جاری گردان تا همیشه و در همه حال با آن ها باشم.

خداوند فرمود: این چنین کردم که گفتی.

ابلیس گفت: برای آن ها هیچ فرزندی به دنیا نمی آید مگر آن که دومی بچه من باشد که به همراه آن بچه است خداوندا می خواهم آن ها را ببینم ولی آن ها مرا نبینند و به هر صورتی که خواستم برای آن ها در بیایم.

خداوند فرمود: آن چه را که خواستی به تو عطا می کنم.

گفت: پروردگارا بیشترش کن.

فرمود: سینه های آن ها را محل سکونت تو قرار می دهم.

گفت: پروردگارا مرا کفایت می کند. در این هنگام ابلیس گفت:﴿فَبِعِزَّتِک لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾ (1) به عزت تو سوگند همه آن ها را اغواء خواهم کرد جز بندگان مخلص شما را.

﴿ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمَانِهِمْ وَ عَنْ شَمَائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ﴾ (2) سپس از رو به رو و پشت سر و از سمت راست و از سمت چپ به سراغ آن ها می آیم و اکثر آن ها را جزء شکر گذاران تو نمی یابم. (3)

زراره از امام صادق علیه السلام روایت می کند که آن حضرت فرمود: هنگامی که خداوند آن قدرت را به ابلیس عطا کرد آدم گفت: پروردگارا ابلیس را بر فرزندان من مسلط گردانیده ای و او را در خون آن ها جاری نموده ای و آن چه را

ص: 134

که خواسته بود بر او عطا کرده ای پس به من و فرزندانم چه می دهی؟

خداوند فرمود: اگر تو و فرزندانت مرتکب گناهی بشوید برای شما عقاب یک گناه نوشته می شود و اگر کار حسن های را انجام بدهید ثواب ده حسنه داده می شود.

آدم گفت: پروردگارا بیشترش کن.

فرمود: در توبه و پشیمانی از گناه تا هنگام رسیدن نفس آن ها به حلقوم و جان دادنشان برای آن ها باز است.

گفت: پروردگارا بیشترش کن.

فرمود: آن ها را می آمرزم و هیچ ابائی از کسی ندارم.

گفت: پروردگارا مرا کفایت می کند.

زراره گوید: به امام علیه السلام عرض کردم فدایت گردم چرا ابلیس مستحق آن همه عنایات و عطا خداوندی شد؟

فرمود: با عملی که به وسیله آن عمل همیشه خداوند را شکر می کرد.

عرض کردم: فدایت گردم آن عمل کدام بود؟

فرمود: دو رکعت نماز را در آسمان به مدت چهار هزار سال خواند. (1)

﴿وَ قُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَ كُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَ لَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾ (35)

﴿فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتَاعٌ إِلَى حِينٍ﴾ (36)

35- و به آدم گفتیم تو و همسرت در بهشت سکونت کنید و از نعمت های

ص: 135

آن هر طور که خواستید بخورید و نزدیک این درخت نشوید که از ستم گران خواهید شد.

36- پس شیطان باعث لغزش آن ها شد و آن ها را از بهشت بیرون کرد و به آن دو گفتیم: در زمین فرود آئید که بعضی از شما ها دشمن بعضی دیگر خواهد بود و برای شما در روی زمین مدت معینی است که تا آن مدت از آن بهره مند خواهید بود.

داستان را این چنین حکایت کرده و می فرماید:﴿مَا نَهَاكُما رَبُّكُما عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ * وَ قَاسَمَهُما إِنِّي لَكُمْا لَمِنَ النَّاصِحِينَ﴾ (1) آدم سخن او را پذیرفته و از آن درخت خوردند.

و شد آن چه که خداوند متعال آن را حکایت کرده: ﴿بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما﴾ (2) يعنى لباس های بهشتی که خدا بر تن آنان پوشانده بود افتاد؛ آن دو با برگ درختان بهشتی شروع به پوشاندن خود کردند:﴿وَ نَادَاهُما رَبُّهُما أَ لَمْ أَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُبینٌ﴾ (3) بعد از این عتاب که خداوند به آنان کرد، گفتند:﴿رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَ تَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾ (4) پروردگارا ما به خود ستم کردیم اگر تو ما را نیامرزی و بر ما رحم نکنی حتما از زیان کاران خواهیم بود.

خداوند به آن ها فرمود:﴿اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتَاعٌ إِلى حِينٍ﴾ (5) بیرون شوید، در حالی که بعضی از شما دشمن بعضی دیگر می باشید و شما در روی زمین تا مدتی معین زندگی دارید آن گاه امام علیه السلام فرمود: یعنی تا روز قیامت در زمین خواهید بود.

﴿فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتَاعٌ إِلَى حِينٍ﴾

ص: 137

سپس امام علیه السلام فرمود: آدم بر کوه صفا هبوط کرد، و همسرش حوا در کود مروه و به مناسبت این که آدم صفی خدا بود، صفا را صفا، و به مناسبت این که حوا مرئه و زن بود، کوه مروه را مروه خواندند.

آدم به خاطر رانده شدن از بهشت چهل روز در سجده بود و بر بهشتی که از دست داده بود گریه می کرد تا آن که جبرئیل بر او نازل شد و گفت: آیا خداوند تو را با دست توانای خود نیافریده و از روح خودش بر تو ندمید و ملائكه الهی بر تو سجده نکردند؟

آدم گفت: همین طور هست که گفتی.

جبرئیل گفت: پس چرا وقتی تو را از خوردن آن درخت نهی کرد او را نا فرمانی کردی؟

آدم گفت: ای جبرئیل ابلیس برایم سوگند خورد که خیر خواه من است من گمان نمی کردم مخلوقی را که خداوند او را آفریده سوگند دروغ بخورد. (1)

امام صادق علیه السلام می فرماید حضرت موسی علیه السلام از خداوند درخواست نمود تا آدم را به او نشان دهد چون خداوند آدم را به موسی نشان داد موسی گفت ای پدر آیا خداوند تو را با قدرت خود خلق نکرد؟ آیا از روحش بر تو ندمید؟ آیا ملائکه او بر تو سجده نکردند؟ خداوند به تو امر کرد که از میوه درخت نخور پس چرا او را نا فرمانی کردی؟

آدم گفت: ای موسی آیا خطایم را که قبل از خلقت من در تورات آمده است دیده ای؟

موسی: بله سی هزار سال قبل از خلقت تو در آن آمده است.

آدم: پس همان شد که در آن آمده است.

ص: 138

امام صادق علیه السلام می فرماید: آدم با همین جمله با موسی علیه السلام احتجاج کرد و بر او غالب شد. (1)

﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ (37)

37- پس آدم از پروردگارش کلماتی را گرفت (و به وسیله آن توبه نمود) و خداوند توبه اش را قبول نمود چرا که خداوند توبه پذیر و مهربان است.

جبرئیل به آدم گفت: ای آدم بلند شو در روز ترویه با آدم بیرون رفتند. جبرئیل به آدم گفت که غسل کند و احرام ببندد. آدم در روز اول ذی القعده از بهشت بیرون آمد و چون روز هشتم ذی الحجه شد جبرئیل علیه السلام او را به سوی منی برد شب در آن جا ماندند چون صبح شد آدم را به سوی عرفات آورد. جبرئیل هنگام بیرون آمدن از مکه طریقه احرام بستن و تلبیه گفتن را به آدم آموخت چون ظهر روز عرفه شد جبرئیل به آدم گفت که تلبیه را قطع کند و غسل نماید؛ چون نماز عصر را خواند جبرئیل به آدم گفت که در عرفات بایستد و کلماتی را که از جانب پروردگارش تلقین شده بود را به او تعلیم داد؛ و آن کلمات این است ﴿سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِكَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِي وَ أَعْتَرَفْتُ بِذَنْبِي فَاغْفِرْ لِي إِنَّكَ أَنْتَ خَيْرُ الغَافِرِينَ، سُبْحانَكَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِكَ لا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاعْتَرَفْتُ بِذَنْبِي فَاغْفِرْ لِي إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَابُ الرَّحِيمُ﴾ آدم در عرفات ماند تا خورشید شروع به غروب نمودن کرد، دست هایش را به سوی خداوند بلند کرد و به گریه و زاری پرداخت؛ چون خورشید غروب کرد جبرئیل او را به مشعر آورد و شب را در آن جا ماند چون صبح شد بر کوه مشعر الحرام ایستاد و خداوند را با کلماتی خواند و به سوی خداوند توبه نمود؛ سپس جبرئیل او را به منی آورد و به آدم گفت که سرش را بتراشد و بعد او را به مکه آورد، چون به نزدیک جمره اول رسید ابلیس نمایان شده و گفت ای آدم کجا می روی؟ جبرئیل به آدم گفت که هفت سنگ بر او بیندازد و با هر سنگی تکبیر بگوید. آدم آن را به جا آورد و به راه افتادند در نزدیکی جمره دوم باز ابلیس نمایان

ص: 140

شد. در این جا نیز جبرئیل گفت که هفت سنگ همراه با تکبیر به سوی او بیندازد. آدم هفت سنگ را انداخته و با هر سنگی هم تکبیر گفت و به راه افتاد در نزدیک جمرۀ سوم باز ابلیس نمایان شد و جبرئیل گفت هفت سنگ با تکبیر به سوی ابلیس بینداز؛ در این جا ابلیس ملعون رفت جبرئیل به آدم گفت تو دیگر بعد از این او را هرگز نخواهی دید جبرئیل از آن جا آدم را به کعبه آورد و به او گفت که هفت شوط طواف کند؛ آدم نیز آن عمل را به جا آورد. جبرئیل به

او گفت: خداوند توبه تو را قبول فرمود و زنت را بر تو حلال گردانید. چون مراسم حج آدم تمام شد ملائکه او را در ابطح ملاقات کرده و به او گفتند ای آدم حج تو قبول باشد اما ما دو هزار سال قبل از تو زیارت این خانه را به جا آورده و حج کردیم. (1)

امام باقر علیه السلام می فرماید عمر آدم و از آن روزی که خداوند او را آفرید تا روزی که روحش را قبض کرد. 930 سال بود و در مکه دفن شده است. بعد از ظهر روز جمعه روح بر او دمیده شد و سپس خداوند زنش حوا را از دنده پائین او آفرید و در بهشت با او هم نشین کرد، شش ساعت در بهشت سکونت کردند تا این که عصیان الهی را به جا آوردند و خداوند آن ها را هنگام غروب خورشید از بهشت بیرون راند و آن دو در بهشت نخوابیدند. (2)

﴿عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّها﴾ (3) یعنی نام های کوه ها، دریا ها، دره ها، گیاهان و حیوانات را به آدم علیه السلام تعلیم داد. سپس خداوند عز و جل به ملائکه فرمود:

﴿أنبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ (4)

ص: 141

آن ها گفتند:﴿سُبْحَانَكَ لا عِلْمَ لَنَا إِلا مَا عَلَّمْتَنا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ﴾ (1)

خداوند فرمود:﴿يَا آدَمُ أَنْبِتُهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ﴾ (2)

خداوند فرمود:﴿ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ﴾ (3) پس خداوند آدم علیه السلام را حجت بر آن ها قرار داد.

﴿يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَ إِيَّايَ فَارْهَبُونِ﴾ (40)

40 - ای بنی اسرائیل نعمت هایم را که بر شما عنایت کرده ام به یاد بیاورید و به عهدی که با من بسته اید وفا کنید تا من نیز به عهد خود با شما وفا نمایم و فقط از من بترسید.

خداوند می فرماید: ﴿أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ﴾ به خدا سوگند اگر شما ها به عهد خودتان با خداوند عمل کنید خداوند هم به عهد خودش عمل می کند. (1)

﴿أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرُ وَ تَنْسَوْنَ أَنفُسَكُمْ﴾ (44)

44 - آیا مردم را به نیکی دعوت کرده و خودتان را فراموش می کنید.

این آیه درباره قصه گویان و خطیبان نازل شده .است و آن فرمایش امیر المؤمنین الا است که فرمود: در بالای هر منبری خطیبی توانا و سخنور است که بر خداوند رسولش و کتاب الهی دروغ می بندد. (2)

کمیت در این باره می گوید:

مُصِیبٌ عَلَی الْأَعوادِ یَوْمَ رُکوبِها *** لِمَا قالَ فِیها مُخْطِئٌ حِینَ یَنْزِلُ

یعنی: منبر چوبی که به دستش افتاده از آن بالا می رود و هر چه که خطا بر زبانش جاری می شود آن را برای مردم می گوید و از آن پائین می آید.

و کس دیگری در این معنی گفته است:

وَ غَیْرُ تَقِیٍّ یَأْمُرُ النّاسَ بِالتُّقی *** طَبیبٌ یُداوِی النّاسَ وَ هُوَ عَلیلٌ

یعنی: شخص بی تقوایی مردم را به تقوا و پرهیزگاری فرا می خواند مثل این شخص مانند آن طبیبی است که مردم را مداوا می کند در حالی که خودش علیل و مریض است.

ص: 143

﴿وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّهَا لَكَبِيرَةُ الأَعَلَى الْخَاشِعِينَ﴾ (45)

45 - از صبر و نماز یاری بجونید و این امر برای غیر خاشعان سنگین است.

﴿الصَّبْرِ﴾ یعنی روزه

﴿وَ إِنَّهَا لَكَبِيرَةُ إِلا عَلَى الْخَاشِعِينَ﴾ يعنى نماز.

﴿الَّذينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ (46)

46- آن ها کسانی هستند که یقین دارند پروردگارشان را ملاقات خواهند کرد و همانا به سوی او باز می گردند.

﴿يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾

لفظ ﴿الْعَالَمِينَ﴾ عام و معنای آن خاص است زیرا که فضیلت آن ها بر عالم زمان خودشان بود و با چیز هایی مانند من و سلوی و دوازده چشمه آب که از سنگ جاری می شد اختصاص به آن ها داشت.

﴿و اتَّقُوا يَوْماً لا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً وَ لا يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَ لا يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَ لَا هُمْ يُنْصَرُونَ﴾ (48)

48- از روزی بترسید که کسی بجای شخص دیگری مجازات نمی شود و شفاعتی از او پذیرفته نمی گردد و رشوه ای نیز از او گرفته نمی شود و آن ها یاری نمی شوند.

﴿وَ إِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ﴾

زمانی که به فرعون خبر رسید که بنی اسرائیل می گویند بچه ای از ما متولد می شود که هلاکت فرعون و از بین رفتن تخت و تاجش به دست اوست فرزندان پسر بنی اسرائیل را کشت و دخترانشان را رها کرد.

﴿وَ إِذْ وَ اعَدْنَا مُوسى أَرْبَعينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظَالِمُونَ﴾ (51)

51- و زمانی که با موسی چهل شب قرار گذاشتیم سپس شما بعد از او گوساله را برای پرستش بر گزیدید و در حالی که ستم کار بودید.

إلَى بَارِيْكُمْ فَاقْتُلُوا أَنفُسَكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِيْكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ النواب الرَّحِيمُ﴾ (54)

54 - زمانی که موسی به قومش گفت: ای قوم شما با انتخاب کردن گوساله بر خودتان ستم کرده اید پس توبه کنید و به سوی خالفتان باز گردید و خودتان را بکشید که این کار برای شما در نزد پروردگارتان بهتر است پس خداوند توبه شما را پذیرفت که او توبه پذیر و مهربان است.

﴿وَ إِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ﴾

هنگامی که موسی از میان قوم خود به سوی میقات رفت و دوباره به میان آن ها بر گشت و دید که گوساله پرست شده اند، به آنها فرمود:﴿يَا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ﴾ ای قوم شما به خود ظلم کرده اید که گوساله پرستیده اید، اینک باید بدرگاه آفریدگار خود توبه کنید پس به کشتار یک دیگر بپردازید که این بهترین راه توبه نزد پروردگار شما است

گفتند: چگونه خودمان را بکشیم؟

فرمود: صبح همگی با کارد یا آهن در بیت المقدس حاضر شوید همین که من از منبر بنى اسرائيل بالا رفتم روی خود را بپوشانید که هم دیگر را نشناسید آن گاه بجان هم بیفتید و یک دیگر را بکشید.

فردای آن روز هفتاد هزار نفر از آن ها که گوساله پرستیده بودند، در بیت المقدس جمع شدند، همین که نماز موسی و ایشان تمام شد موسی به منبر رفت و مردم به جان هم افتادند تا آن که جبرئیل نازل شد و گفت ای موسی به آن ها دستور بده که دست از کشتن بر دارند که خدا توبه شان را پذیرفت چون دست بر داشتند دیدند ده هزار نفرشان کشته شده است؛ این آیه درباره آن ها

ص: 147

نازل شد:﴿ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾.

﴿وَ إِذْ قُلْتُمْ يا مُوسى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ ﴾ (55)

55- و و زمانی که گفتید ای موسی هرگز به تو ایمان نمی آوریم مگر آن که خداوند را آشکارا ببینیم پس صاعقه شما را در بر گرفت در حالی که به آن تماشا می کردید.

﴿فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قَبلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْرًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ﴾ (59)

﴿وَ إِذِ اسْتَسْقى مُوسَى لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بعضاك الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثنا عَشْرَةَ عَيْناً قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُناسٍ مَشْرَبَهُمْ كُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللهِ وَ لا تَعْتَوا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ﴾ (60)

﴿وَ إِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَ قِثَّائِهَا وَ فُومِهَا وَ عَدَسِهَا وَ بَصَلِهَا قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنَى بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ اهْبِطُوا مِصْرًا فَإِنَّ لَكُمْ مَا سَأَلْتُمْ وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْكَنَةُ وَ بَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَ كَانُوا يَعْتَدُونَ﴾ (61)

57- و ابر را سایبان شما قرار دادیم و ترنجبین و مرغ بریان برای شما فرستادیم و گفتیم از چیز های پاکیزه که روزیتان کرده ایم بخورید و آن ها بما ستم نکردند بلکه بخودشان ستم کردند.

58- و چون گفتیم به این شهر وارد شوید و از هر جای آن خواستید به فراوانی بخورید و از این در سجده کنان داخل شوید و بگوئید گناهان ما را فرو ریز تا گناهان شما را بیامرزیم و به نیکو کارانتان اجر و پاداش بیشتری خواهیم داد.

59- و کسانی که ستم کردند سخنی جز آن چه دستور داشتند بگفتند و بر آن ها که ستم کردند به خاطر کار های ناروائی که مرتکب شدند از آسمان عذابی نازل کردیم

60- و چون موسی برای قوم خویش آب خواست گفتیم عصای خود را به

ص: 149

این سنگ بزن تا دوازده چشمه از آن بشکافد هر گروهی چشمه مخصوص خویش را می دانست روزی خدا را بخورید و بیاشامید و در زمین به فساد نپردازید.

61- و چون گفتید ای موسی ما به یک خوراک نمی توانیم بسازیم پروردگار خویش را بخوان تا از آن چه از زمین می رویاند از سبزی و خیار و سیر و عدس و پیازش برای ما بیرون آورد، گفت چگونه پست تر را با بهتر عوض می کنید وارد شهر شوید تا این چیز ها را که خواستید بیابید و ذلت و مسکنت بر آنان مقرر شد و به غضب خدا مبتلا شدند زیرا آیه های خدا را انکار کردند و پیامبران را به ناحق کشتند، زیرا که آن ها گناه کار و متجاوز بودند.

سنگی با موسی علیه السلام بود که همه روزه آن را در وسط لشکر می گذاشت و آن گاه با عصای خود به آن می زد دوازده چشمه از آن می جوشید و هر چشمه به طرف قبیله ای از بنی اسرائیل که دوازده قبیله بودند جاری می شد.

گفتند: ای موسی﴿لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامِ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِها وَ قِثَّائِهَا وَفُومِها وَ عَدَسِهَا وَ بَصَلِها﴾ ما به یک خوراک نمی توانیم بسازیم پروردگار خویش را بخوان تا از آن چه از زمین می رویاند از سبزی و خیار و سیر و عدس و پیازش برای ما بیرون آورد

و مراد از ﴿الفُومِ﴾ گندم است.

موسى به آن ها فرمود:﴿أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنى بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَكُمْ مَا سَأَلْتُمْ﴾ چگونه پست تر را با بهتر عوض می کنید وارد شهر شوید تا این چیز ها که خواستید را بیابید.

گفتند:﴿يَا مُوسَىٰ إِنَّ فِيها قَوْماً جَبَّارِينَ وَ إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها حَتَّى يَخْرُجُوا مِنْهَا فَإِنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا فَإِنَّا دَاخِلُونَ﴾ (1) که نصف آیه در سوره بقره و تمام آن آیه با جوابش به موسی علیه السلام در سوره مائده آمده است.

﴿وَ قُولُوا حِطَّةٌ﴾ یعنی گناهانمان را از بین ببر و آن ها را به نیکی و حسنه مبدل نما و حنطة هم گفته اند.

خداوند می فرماید:﴿فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنَا عَلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا﴾ یعنی آن هایی که در حق آل محمد علیهم السلام ظلم کرده اند.

ص: 151

﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَ النَّصارى وَ الصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الآخِرِ وَ عَمِلَ صَالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ (62)

﴿وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَ رَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَ اذْكُرُوا ما فيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ (63)

62- کسانی که ایمان آورده اند و آن هایی که از یهود و نصاری و صابتان پیروی کنند هر گاه به خدا و روز رستاخیز ایمان بیاورند و عمل صالح انجام بدهند پس اجرشان نزد پروردگارشان هست و هیچ ترسی بر آن ها نیست و آن ها اندوهگین نمی شوند.

63- و هنگامی که از شما عهد و پیمان گرفتیم و کوه طور را بر بالای سر شما قرار دادیم آن چه را که به شما داده ایم با قدرت بگیرید و آن چه را که در آن است را بیاد بیاورید ،شاید که پرهیزگار شوید.

﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هَادُوا وَ النَّصَارَىٰ وَ الصَّابِئِينَ﴾ (1) صابئون گروهی به غیر از مجوس، یهود نصاری و مسلمانان می باشند آن ها کسانی هستند که ستاره ها و سیارات را پرستش می کنند.

﴿وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَ رَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ﴾ (2) هنگامی که موسی علیه السلام از طور سینا به سوی بنی اسرائیل با توراتی که بر او نازل شده بود ،بر گشت آن ها آن را از او قبول نکردند خداوند با قدرت بی منتهای خود طور سینا را بر بالای سر آن ها قرار داد.

ص: 152

موسی به آن ها فرمود اگر قبول نکنید این کوه بر سر شما فرو می ریزد و شما ها را به هلاکت می رساند بنی اسرائیل سرهایشان را به زیر انداخته و گفتند: آن را قبول می کنیم.

﴿وَ إِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً قَالُوا أَتَتَّخِذُنا هُزُواً قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾ (67)

﴿قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا هِيَ قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لَا فَارِضٌ وَ لَا بِكْرٌ عَوَانٌ بَيْنَ ذَلِكَ فَافْعَلُوا مَا تُؤْمَرُونَ﴾ (68)

﴿قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِينَ﴾ (69)

﴿قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنُ لَنَا مَا هِيَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشَابَهَ عَلَيْنَا وَ إِنَّا إِنْ شَاءَ اللهُ لَمُهْتَدُونَ﴾ (70)

﴿قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لا ذَلُولٌ تُثيرُ الْأَرْضَ وَ لَا تَسْقِي الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لَا شِيَةَ فيها قَالُوا الآنَ جِنْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوهَا وَمَا كَادُوا يَفْعَلُونَ﴾ (71)

﴿وَإِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَاذَا رَأَتُمْ فيها وَ اللّهُ مُخْرِجٌ مَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ﴾ (72)

﴿فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْيِ الله الموتى و يُريكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ (73)

67- و به یاد آورید زمانی را که موسی به قوم خود گفت خداوند به شما فرمان داده تا گاوی را بکشید گفتند: ما را مسخره می کنی؟ گفت به خدا پناه می برم از این که جزو نادانان باشم.

68- گفتند از خدای خود بخواه که برای ما معلوم کند که این ماده گاو چگونه ماده گاوی باشد؟ گفت خداوند می فرماید ماده گاوی که نه پیر و از

ص: 153

کار افتاده و نه بکر و جوان بلکه میان این دو باشد، آن چه به شما دستور داده شده را انجام دهید.

69- گفتند: از پروردگار خود بخواه که برای ما معلوم نماید آن گاو چه رنگی داشته باشد؟ گفت: خداوند می گوید گاوی باشد زرد یک دست که رنگ آن بینندگان را شاد و مسرور سازد.

70- گفتند: از خدایت بخواه برای ما معلوم کند بالاخره چگونه گاوی باشد؟ زیرا این گاو برای ما مبهم شده! و اگر خدا بخواهد ما هدایت خواهیم شد!

71- گفت: خداوند می فرماید گاوی باشد که برای شخم زدن رام نشده باشد، و برای زراعت آب کشی نکند از هر عیبی برکنار باشد حتی هیچ گونه رنگ دیگری در آن نباشد گفتند الان حق مطلب را برای ما آوردی سپس (چنان گاوی را پیدا کردند) و آن را سر بریدند ولی مایل نبودند این کار را انجام دهند.

72- و به خاطر بیاورید هنگامی را که فردی را به قتل رساندید، سپس درباره (قاتل) او به نزاع پرداختید و خداوند آن چه را مخفی داشته بودید را آشکار می سازد

73- سپس گفتیم قسمتی از گاو را به مقتول بزنید تا زنده شود و قاتل را معرفی کند خداوند این گونه مردگان را زنده می کند و آیات خود را به شما نشان می دهد شاید درک کنید.

امام صادق علیه السلام می فرماید مردی از نیکان و علماء بنی اسرائیل از زنی خواستگاری کرد آن زن قبول کرده و خطبه عقد جاری شد، آن مرد پسر عمویی فاسق داشت که او نیز از آن زن خواستگاری کرده بود ولی زن به او جواب رد داده بود او به پسر عمویش حسد ورزید، روزی در کمین پسر عمویش نشسته و او را کشت و سپس جنازه بی جان او را به نزد موسی علیه السلام آورد و گفت: ای پیامبر خدا این پسر عموی من است که کشته شده است.

موسی علیه السلام : فرمود چه کسی او را کشته است؟

گفت: نمی دانم!

نفس کشی در میان بنی اسرائیل کاری بسیار عظیم بود و لذا بر حضرت موسی علیه السلام گران آمد بنی اسرائیل جمع شده و گفتند: ای پیامبر خدا ! چه مصلحت می بینی؟

در میان بنی اسرائیل کسی بود که گاوی داشت و آن مرد پسر نیکو کاری داشت. آن پسر متاعی داشت روزی عده ای آمدند تا آن متاع را بخرند ولی متاع در مغازه ای بود که کلید آن در دست پدرش بود و پدر نیز آن کلید را زیر سرش گذاشته و خوابیده بود پسر بیدار کردن پدر را روا ندید و او را بیدار نکرد. لذا از فروختن آن کالا منصرف شد و آن عده نیز رفتند.

هنگامی که پدر از خواب بیدار شد گفت ای فرزند آن کالا را چه کردی؟ پسر: هنوز آن را نفروخته ام برای این که کلید مغازه در زیر سرت بود و خوش نداشتم که تو را از خواب بیدار کنم و خوابت را بر هم زنم.

پدرش گفت: این گاو را عوض آن سودی که از نفروختن کالا از دست دادی به تو بخشیدم.

خداوند از این عمل پسر خشنود شد و به بنی اسرائیل امر کرد که آن گاو را

ص: 155

ذبح کنند هنگامی که بنی اسرائیل در اطراف موسی جمع شدند و شروع به گریه و ناله کردند که مقتولی در میان آن ها پیدا شده است. موسی علیه السلام به آن ها فرمود: ﴿ إِنَّ اللهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً﴾ همانا خداوند به شما امر می کند که گاوی را بکشید.

بنی اسرائیل تعجب کرده و گفتند:﴿أَ تَتَّخِذُنَا هُزُواً﴾ آیا ما را مسخره کرده ای؟ نزد تو مقتولی را آورده ایم و تو به ما می گوئی که گاوی را بکشیم؟

موسى به آن ها فرمود: ﴿أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ ﴾ پناه بر خدا می برم از این که از جاهلان باشم

بنی اسرائیل فهمیدند که به خطاء رفته اند و لذا به موسی علیه السلام گفتند:﴿ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا هِيَ قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لَا فَارِضٌ وَ لَا بِكْرٌ﴾ از خدایت بخواه که برای ما مشخص کند که آن گاو چگونه گاوی باشد.

موسی علیه السلام گفت: می فرماید: آن گاو نه فارض باشد - فارض یعنی گاو نر بر او جهیده ولی آبستن نشده است - و نه بکر باشد - یعنی گاو نری بر او نجهيده باشد - بلکه بین این دو باشد.

گفتند:﴿قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُها﴾ از پروردگارت بخواه که برای ما رنگ آن را مشخص کند موسی گفت: زردی تندی داشته باشد.

گفت: خداوند می فرماید:﴿تَسُرُّ النَّاظِرِينَ قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنَ لَنَا مَا هِيَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشابَهَ عَلَيْنَا وَ إِنَّا إِنْ شاءَ اللهُ لَمُهْتَدُونَ﴾ رنگی زرد و نیکو داشته باشد که بیننده آن مسرور گردد .گفتند: از پروردگارت بخواه که برای ما مشخص کند که آن گاو چه صفاتی داشته باشد چرا که گاو ها بر ما مشتبه شده است که اگر خداوند بخواهد از هدایت یافتگان باشیم.

ص: 156

﴿قالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لا ذَلُولٌ تُثِيرُ الْأَرْضَ ﴾ گفت: خداوند می فرماید: آن گاوی باشد که زمین را شخم نزده و از این جهت خوار و ذلیل نگردیده باشد.

:گفت خداوند می فرماید ﴿وَ لا تَسْقِي الْحَرْثَ ﴾ آن گاوی باشد که نه مزارع را آب داده باشد و ﴿مُسَلَّمَةٌ لا شِيَةَ فِيها ﴾ و نه زمین را شخم زده باشد بلکه کار هم نکرده باشد و از همۀ عیب ها بری بوده و هیچ نقطهٔ رنگی به غیر از رنگ زرد نداشته باشد.

گفتند:﴿قَالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوهَا وَمَا كَادُوا يَفْعَلُونَ ﴾ الآن آن چه را که حق بود برای ما آوردی؛ و آن گاو فلانی است رفتند که آن گاو را بخرند. صاحب گاو گفت: آن را نمی فروشم مگر آن که پوست آن را با طلا پُر کرده باشید.

به سوی موسی بر گشته و قیمت گاو را به آن حضرت خبر دادند موسی علیه السلام به آن ها فرمود: ناچارید که فقط آن گاو را بکشید پس آن را بخرید و ذبح کنید.

بنی اسرائیل آن گاو را خریده و ذبح کردند و به موسی گفتند: ای پیامبر خدا !چه می فرمائید؟

خداوند به موسی علیه السلام وحی نمود به آن ها بگو قسمتی از آن گاو را بریده و به آن مرده بزنند، و از او بپرسند که چه کسی او را کشته است؟ پس دم گاو را گرفته و به آن مرده زده و گفتند: ای فلانی چه کسی تو را کشته است؟

آن مرده به اذن الهی زنده شد و گفت پسر عمویم فلانی مرا کشته است. یعنی آن پسر عموئی که برای خون خواهی آمده است و این است فرمایش الهی که می فرماید: ﴿فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْيِ اللَّهُ الْمَوْتَى وَ

ص: 157

يُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ (1) سپس گفتیم قسمتی از گاو را به مقتول بزنید (تا زنده شود و قاتل را معرفی کند) خداوند این گونه مردگان را زنده می کند و آیات خود را به شما نشان می دهد شاید درک کنید.

﴿أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَ قَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلامَ اللهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ﴾ (75)

وَ إِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَ إِذَا خَلا بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ قَالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ اللهُ عَلَيْكُمْ لِحَاجُوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾ (76)

﴿أ وَ لا وَ لا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَ مَا يُعْلِنُونَ﴾ (77)

﴿وَ مِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلَّا أَمَانِي وَ إِنْ هُمْ إِلا يَظُنُّونَ﴾ (78)

﴿فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَليلاً فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَ وَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ﴾ (79)

75- آیا طمع دارید که به آئین شما ایمان بیاورند! با این که گروهی از آنان کلام خدا را می شنیدند سپس آن را تحریف می کردند بعد از آن که درباره اش تعقل می کردند و می دانستند که حق است.

76- هنگامی که مؤمنین را ملاقات نمایند به آنان می گویند ما ایمان آورده ایم ولی موقعی که با یک دیگر خلوت می کنند می گویند چرا مطالبی را که خداوند برای شما بیان کرده به مسلمانان باز گو می کنید تا در نزد پروردگارتان بر ضد شما بر آن استدلال کنند؟ آیا اندیشه نمی کنید.

77- آیا نمی دانند که خداوند از اسرار و آشکار آنان آگاه است.

ص: 158

78 گروهی از آن ها عوامانی هستند که کتاب خدا را به غیر از خیالات و آرزو ها چیزی دیگر نمی دانند و آن ها افرادی هستند که به گمان و پندارهایشان دل بسته اند.

79- پس وای بر آن افرادی که کتاب (تورات) را بدست های خویشتن می نویسند و سپس می گویند این تورات از طرف خدا می باشد. منظور ایشان از این عمل این است که بهای ناچیز و اندکی را بدست بیاورند. وای بر این گونه اشخاص از آن چه که بدست خود می نویسند و وای بر آنان از آن چه که فراهم می نمایند.

﴿لَا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلا أَمَانِيَّ وَ إِنْ هُمْ إِلا يَظُنُّونَ﴾ گروهى از یهودیان تورات و احکام آن را تحریف می کردند و می گفتند آن از جانب خداوند است پس خداوند درباره آن ها فرمود:﴿فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَ وَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ﴾ پس وای بر آن افرادی که كتاب (تورات) را بدست های خویشتن می نویسند و سپس می گویند این تورات از طرف خدا می باشد. منظور ایشان از این عمل این است که بهای نا چیز و اندکی را بدست بیاورند وای بر این گونه اشخاص از آن چه که بدست خود می نویسند و وای بر آنان از آن چه که فراهم می نمایند.

﴿وَ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلا أَيَاماً مَعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللهِ عَهْد أَفَلَنْ يُخْلِفَ الله عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللهِ مَا لا تَعْلَمُونَ﴾ (80)

80- گفتند آتش جهنم جز چند روزی هرگز ما را نمی سوزاند بگو آیا از خداوند پیمانی گرفته اید؟ خداوند هرگز از عهدش تخلف نمی کند یا چیزی را که نمی دانید به خداوند نسبت می دهید

﴿وَ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلا أَيَّاماً مَعْدُودَةً﴾

بنی اسرائیل می گفتند به خاطر چند روزی که گوساله پرستیدیم آتش جهنم ما را نمی سوزاند و ما مورد عذاب واقع نمی شویم.

خداوند ادعای آن ها را رد کرده و می فرماید: ﴿وَ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إلا أَيَّاماً مَعْدُودَةً قُلْ﴾ اى محمد به آن ها بگو﴿أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللهِ عَهْداً فَلَنْ يُخْلِفَ اللهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ آیا از خداوند پیمانی گرفته اید؟ خداوند هرگز از عهدش تخلف نمی کند یا چیزی را که نمی دانید به

ص: 160

خداوند نسبت می دهید.

﴿وَ إِذْ إِن وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَ ذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إلا قليلاً مِنْكُمْ وَ أَنتُمْ مُعْرِضُونَ﴾ (83)

83- هنگامی که از بنی اسرائیل عهد و پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را نپرستید، به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و مساکین نیکی نمائید و با مردم به نیکی سخن بگوئید و نماز بپا دارید و زکات بپردازید؛ سپس همة شما جز افرادی کم (از آن پیمان) سر پیچی کردید و روی گردان شدید ﴿وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً ) این آیه درباره یهود نازل شده و سپس این آیه به با آيه ﴿فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَ جَدْتُمُوهُمْ ) (1) نسخ شده است.

﴿وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لا تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنتُمْ تَشْهَدُونَ﴾ (84)

﴿ثُمَّ أَنتُمْ هَؤُلَاءِ تَقْتُلُونَ أَنفُسَكُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِيقاً مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ إِنْ يَأْتُوكُمْ أُسارى تُفَادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّم عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الكِتَابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنْكُمْ إِلا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدُ الْعَذَابِ وَ مَا اللهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾ (85)

84 - آن زمانی را که از شما تعهد گرفتیم که خون های خودتان را نریزید و خویشتن را از خانه های خود بیرون نکنید سپس در حالی اقرار نمودید که

ص: 161

(بر این تعهد) گواه بودید.

85 - اکنون شمانید که خویشتن را به قتل می رسانید و گروهی را از سرزمینشان اخراج می نمائید و به وسیله گناه و ستم علیه آنان پشتیبان می جونید و اگر در حال اسیری نزد شما بیایند (برای رهائی آنان) فدیه می دهید و حال آن که اخراج ایشان بر شما حرام بود. آیا به قسمتی از تورات ایمان می آورید و به قسمت دیگرش کافر می شوید. پس جزای کسی از شما که این عمل را انجام دهد جز رسوایی در این جهان چیز دیگری نخواهد بود و روز رستاخیز به شدید ترین عذاب ها گرفتار می آیند و خداوند از آن چه که انجام می دهید غافل نیست.

ابوذر گفت: ای عثمان کدام یک بیشتر است صد هزار درهم یا چهار دینار؟ عثمان گفت: صد هزار درهم.

ابوذر گفت: آیا یادت می آید که شب هنگام من و تو بر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وارد شدیم و آن حضرت را نا راحت و غمگین دیدیم، بر او سلام کردیم و از نا راحتی جواب سلام ما را نداد؛ چون صبح روز بعد نزد آن حضرت رفتیم او را شاد و خوشحال دیدیم؛ به آن حضرت عرض کردیم پدران و مادران ما فدای تو باد دیشب بر تو وارد شدیم غمگین و نا راحت بودی حال امروز که آمدیم شاد و خوشحال هستی؟

فرمود: بله! چهار دینار از سهمیه مسلمانان باقی مانده بود که آن را تقسیم نکرده بودم ترس داشتم که مرگم برسد و آن دینار ها در نزد من باشد؛ چون آن ها را امروز در بین مسلمانان تقسیم نمودم آسوده خاطر گشتم.

عثمان نگاهی به کعب الاحبار کرد و گفت: ای ابو اسحاق دربارۀ مردی که زكات واجبش را پرداخت کرده آیا بعد از آن هم چیزی حق دارد؟

گفت: نه اگر یک خشت از طلا و یک خشت از نقره بسازد چیزی بر او واجب نمی شود.

در این هنگام ابوذر عصایش را بلند کرده و بر سر کعب کوبید و فرمود ای یهودی زاده کافر تو کجا و نظر دادن درباره احکام مسلمانان کجا؟ که فرمایش الهی از گفته تو صادق تر است که می فرماید:﴿الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ * يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكُوى بِها جِبَاهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورهُمْ هذا مَا كَنَرْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنتُمْ تَكْنِزُونَ﴾ (1) آن هایی که طلا و نقره ذخیره

ص: 163

می کنند و در مسیر الهی انفاق نمی کنند آن ها را به عذاب دردناک بشارت بده (و آن عذاب) در روزگاری است که آن دفینه ها را در آتش سرخ کنند و با آن پیشانی ها و پهلو ها و پشتهایشان را داغ نهند (و به ایشان بگویند) این است همان طلا و نقره ای که برای خود گنج کرده بودید اکنون رنج آن را به خاطر آن که روی هم انباشته بودید بچشید.

عثمان گفت: ای ابوذر تو پیر و خرفت شده ای و عقلت را از دست داده ای اگر همنشینی تو با رسول خدا نبود می کشتمت.

ابوذر فرمود: ای عثمان دروغ گفتی ؛ حبیبم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به من خبر

داده که ای ابوذر تو را نمی توانند از دین بر گردانند و نمی توانند که تو را کشند. اما درباره عقلم و آن چه که در آن باقی مانده حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شنیدم که درباره تو و خاندانت فرمود.

عثمان گفت: چه چیز از رسول خدا درباره من و خاندانم شنیده ای؟

ابوذر: شنیدم که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می فرمود: زمانی که آل ابی العاص به سی مرد برسند مال خدا را به نا حق تصرف کرده و میان خود تقسیم نمایند قرآن را به باطل تعبیر کنند مردمان را به بندگی بگیرند فاسقان را یاور خود سازنند و با صالحان و نیکان جنگ نمایند.

عثمان گفت: ای گروه اصحاب محمد آیا شما ها این حدیث را از رسول خدا شنیده اید؟

گفتند: نه! ما این حدیث را از آن حضرت نشنیده ایم.

عثمان گفت: علی ابن ابیطالب را به نزد من بیاورید چون آن حضرت آمد عثمان به آن حضرت گفت: ای ابو الحسن نگاه کن ببین این مرد دروغ گو چه می گوید.

ص: 164

حضرت امیر المؤمنين علیه السلام فرمود: ای عثمان بس کن و به او نسبت دروغ مبند من خود از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شنیدم که می فرمود: آسمان سبز بر سر کسی سایه نینداخته و زمین بر کسی تیره نگشته که کسی راست گوتر از ابوذر باشد. اصحاب رسول خدا که حاضر بودند گفتند: ابوذر راست می گوید (1) ما این حدیث را از رسول خدا شنیده ایم.

در این هنگام ابوذر گریه کرد و گفت: وای بر شما ها همه تان گردن هایتان را به سوی این مال دراز کرده و گمان می کنید که من بر رسول خدا می بندم. سپس نگاهی به جمعیت کرد و گفت: چه کسی بهتر از شما هاست؟

آن ها گفتند: به نظر شما چه کسی بهتر از ماست؟

ابوذر گفت: من بهتر از شماها هستم.

جمعیت گفتند: تو می گویی که بهتر از ما هستی؟

گفت: بله از آن روزی که از حبیبم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم جدا شده ام همین لباس در تن من است در حالی که آن حضرت از من راضی بود ولی شما ها بدعت های زیادی در دین گذاشته اید که خداوند درباره آن ها از شماها سوال خواهد کرد و از من سوال نخواهد کرد.

عثمان گفت: ای ابوذر به حق رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از آن چه که از تو سوال می کنم به من جواب بده.

ابوذر گفت: به خدا سوگند اگر مرا به حق رسول خدا هم سوگند ندهی باز جواب تو را می دهم.

عثمان کدام مکان را دوست داری که در آن جا باشی؟

ابوذر: مکه حرم خداوند و حرم رسول خدا را که در آن جا خداوند را عبادت

ص: 165

نمایم تا مرگم فرا برسد.

عثمان نه تو در نزد من هیچ کرامتی نداری.

ابوذر مدينه حرم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

عثمان نه تو در نزد من هیچ کرامتی نداری.

ابوذر در این هنگام ساکت شد، عثمان گفت: از کدام جا بیشتر از همه متنفر هستی؟

ابوذر: از ریزه که در زمان کفر در آن جا بوده ام.

عثمان: تو را به آن جا می فرستم.

ابوذر: تو از من سوال کردی من هم راستش را به تو گفتم حال من از تو سوال می کنم و تو راستش را به من بگو.

عثمان: راستش را می گویم.

ابوذر: اگر مرا با لشگرت به سوی دشمن بفرستی، دشمنان مرا اسیر کنند و بعد بگویند ما او را آزاد نمی کنیم مگر آن که یک سوم مالت را بدهی آیا این کار را می کنی؟

عثمان: بله می دهم و تو را آزاد می کنم.

ابوذر: اگر بگویند ما او را آزاد نمی کنیم مگر آن که نصف مالت را بدهی آیا این کار را می کنی؟

عثمان: بله می دهم و تو را آزاد می کنم.

ابوذر: اگر آن ها بگویند ما او را آزاد نمی کنیم مگر آن که همه مالت را بدهی آیا این کار را می کنی؟

عثمان: بله می دهم و تو را آزاد می کنم.

ابوذر: اللّه اكبر! روزى حبيبم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به من فرمود: ای ابوذر

ص: 166

حالت چگونه خواهد بود زمانی که از تو بپرسند کدام شهر را بیشتر از همه دوست داری و تو خواهی گفت مکه که حرم خداوند است و مدینه که حرم رسول خداست تا در آن جا خداوند را عبادت نمایم تا مرگم فرا برسد به تو بگویند که تو در نزد ما هیچ احترام و کرامتی نداری؛ سپس از تو بپرسند که از کدام شهر بیش از همه نفرت داری؟ تو می گویی ربذه چرا که در زمان کفر و قبل از اسلام در آن جا بوده ام. در این هنگام تو را به آن جا تبعید کنند. عرض کردم آیا این اتفاق می افتد؟ حضرت فرمود؟ آری سوگند به آن کسی که جان من در دست اوست اتفاق خواهد افتاد. عرض کردم: ای رسول خدا آیا در این هنگام شمشیر بر دوش گذاشته و در راه خداوند جهاد کنم؟ حضرت فرمود: نه! بلکه بشنو و سكوت اختيار کن اگر چه گوینده غلام حبشی باشد؛ که همانا خداوند درباره تو و عثمان آیه ای را نازل کرده است عرض کردم ای رسول خدا آن آیه کدام است؟ حضرت آیه فوق را قرائت فرمودند.

﴿وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَ رَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَ اسْمَعُوا قَالُوا سَمِعْنَا وَ عَصَيْنَا وَ أُشْرِبُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَمَا يَأْمُرُكُمْ بِهِ إِيمَانُكُمْ إِن كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ (93)

93- هنگامی که از شما عهد و پیمان گرفتیم و کوه طور را بر بالای سر شما بر افراشتیم آن چیز هایی را که به شما داده ایم با قدرت بگیرید و خوب بشنوید گفتند شنیدیم و مخالفت کردیم و دل های آن ها بر اثر کفرشان و با دوست داشتن گوساله مملو شده است. بگو ایمانتان به شما چه دستور بدی می دهد اگر ایمان دارید.

﴿وَ أُشْرِبُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ﴾

ص: 167

یعنی گوساله را دوست می داشتند و آن را عبادت می کردند و سپس می گفتند که از اولیاء اللّه هستیم خداوند عزوجل به آن ها فرمود: اگر شما اولیاء الله هستید همچنان که ادعا می کنید ﴿فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ (1) پس آرزوی مرگ کنید اگر راست گو هستید.

زیرا در تورات آمده است که اولیاء الله آرزوی مرگ می کنند و از آن هیچ واهمه ای ندارند.

﴿قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللهِ مُصَدَّقاً لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدى وَ بُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ﴾ (97)

﴿مَنْ كانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْكافِرِينَ ﴾ (98)

97- بگو: کسی که دشمن جبرئیل باشد (به راه خطا رفته است زیرا او به اذن خداوند قرآن را بر قلب تو نازل کرده است و کتاب های پیشینیان را تصدیق می کند و این هدایت و بشارت برای مومنان است.

98- کسی که دشمن خدا و ملائکه و رسولانش و جبرئیل و میکائیل باشد پس بدرستی که خداوند دشمن کافران است.

﴿قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللهِ مُصَدِّقاً لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدى وَ بُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ﴾

این آیه درباره یهود نازل شده است آن ها به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می گفتند ما در میان ملائکه دوستان و دشمنانی داریم.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به آن ها فرمود دوستان و دشمنانتان کدام ها هستند؟

ص: 168

گفتند: جبرئیل دشمن ماست چرا که او با عذاب می آید اگر قرآن را میکائیل برای تو می آورد ما بر شما ایمان می آوردیم چرا که میکائیل دوست ماست؛ جبرئيل ملك نكبت و عذاب و ميكائیل ملک رحمت است.

پس خداوند این آیه را نازل کرد ﴿وَ قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللهِ مُصَدِّقاً لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدى وَ بُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكَالَ فَإِنَّ اللهَ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ﴾.

﴿وَ اتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ وَ مَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَ لَكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَ مَا أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَ مَارُوتَ وَ مَا يُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى يَقُولَا إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَكْفُرْ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ مَا هُمْ بِضَارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ يَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمْ وَ لَا يَنْفَعُهُمْ وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ وَ لَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ﴾ (102)

102- آن ها از آن چه شیطان ها در زمان سلیمان بر مردم می خواندند پیروی کردند ولی سلیمان به خدا کافر نشد ولیکن شیطان ها همگی کافر شدند و به مردم جادوگری باد دادند، و نیز از آن چه بر دو فرشته هاروت و ماروت در بابل نازل شد پیروی کردند در حالی که آن دو به هیچ کس چیزی نمی آموختند، مگر این که می گفتند که ما برای امتحان آمده ایم بنا بر این کافر نشوید از آن دو مطالبی را آموختند تا بین مرد و همسرش جدایی اندازند. آن ها نمی توانند هیچ کس را بدون فرمان پروردگار ضرر رسانند. مطالبی آموختند که باعث ضررشان می شد و سود نمی بردند و خوب می دانستند

ص: 169

که هر کس چنین کند در جهان آخرت بهره ای نخواهد داشت و چه زشت بود آن چه خود را به آن فروختند اگر می دانستند.

آن طومار راهنمائی کرد ، سپس طومار را بیرون آورده و برای آن ها خواند.

کفار گفتند: سلیمان با داشتن چنین سحری بر همه ما مسلط گشته بود ولی مؤمنین گفتند نه سلطنت سلیمان از ناحیه خدا و خود او بنده خدا و پیامبر او بود، پس خداوند آیه فوق را در خصوص همین مطلب نازل فرموده است. (1)

بر ملائکه نعمت خود را بشناساند به این که امتیازی که به ملائکه داده به بقیه نداده و آن ها را از گناه معصوم کرده و اطاعت کردن را در وجود آن ها قرار داده است، لذا به ملائکه وحی نمود که از میان خود دو ملک را انتخاب نمائید تا آن دو را بر روی زمین بفرستم و از طبیعت آدمی مانند خوردن، آشامیدن، شهوت، حرص و آرزوهای طولانی در وجود آن ها قرار داده تا مانند آدمیان در روی زمین زندگی کنند و سپس آن دو را در اطاعت خود امتحان نمایم.

ملائکه هاروت و ماروت را که از بقیۀ آن ها بیشتر بر فرزندان آدم عیب و ایراد می گرفتند و عذاب الهی را برای آن ها در خواست می کردند انتخاب نمودند. خداوند به آن دو وحی نمود به زمین بروید که در وجود شما از طبیعت آدمی مانند خوردن ،آشامیدن، شهوت، حرص و آرزو قرار داده ام سپس به آن دو فرمود: مواظب باشید که چیزی را شریک من قرار ندهید، نفس محترمی را که من آن را محترم شمرده ام نکشید، زنا نکنید و شرب خمر نکنید سپس پرده های آسمان هفت گانه را بر داشت تا ملائکه قدرت خداوند را درباره آن دو ببینند؛ و آن دو را در صورت بشر و در لباس آن ها در ناحیه بابل فرود آورد هاروت و ماروت ساختمانی را دیدند و به سوی آن رفتند چون به آن جا رسیدند زنی زیبا رو و آرایش کرده را دیدند که خودش را با عطری خشبو معطر کرده بود و با رویی باز از آن دو استقبال کرد چون نگاهشان به آن زن افتاد و با او سخن گفتند و به او نگاه کردند به خاطر آن شهوتی که خداوند در وجود آن ها قرار داده بود عاشق زن شدند و خواسته قلبی خودشان را به آن زن بیان کردند.

زن به آن دو گفت: دینی دارم که سخت به آن پای بند هستم و به خاطر آن نمی توانم خواسته شما ها را بر آورده کنم مگر آن که به دین من در بیائید.

ص: 172

آن دو پرسیدند: دینت چیست؟

زن گفت: خدایی دارم که هر کس او را عبادت کند و برایش سجده نماید من می توانم آن چه را که از من خواسته برآورده کنم .

گفتند: خدای تو چیست؟

گفت: خدایم این بت است.

آن دو نگاهی به هم کرده و گفتند: اکنون دو گناهی را که خداوند ما را از آن نهی کرده یکی زنا و دیگری شرک با هم در مقابل ماست؛ اگر این بت را سجده کنیم و عبادت نمائیم به خداوند شرک ورزیده ایم اگر ما به خداوند شرک بورزیم مرتکب زنا هم می شویم؛ در این کشمکش درونی شهوت بر آن ها غلبه کرد و به آن زن گفتند: قبول کردیم چه می خواهی؟

گفت: این شراب را بخورید که شما را به خواسته تان می رساند.

به خودشان گفتند این سومین گناه است که خداوند ما را از آن ها نهی کرده بود ما مرتكب شرب خمر و شرک می شویم تا به زنا برسیم آن دو به زن گفتند: به چه بلای بزرگی افتادیم وقتی که دعوتت را اجابت کردیم.

زن گفت: این حرف ها را رها کنید، شراب بخورید، این بت را عبادت نمایید و برایش سجده کنید.

آن دو شراب خورده و بت را عبادت کردند چون خودشان را آماده کردند وزن نیز آماده شده بر آن دو وارد شد و خواستند آن عمل نا مشروع را شروع کنند در این هنگام سائلی از در وارد شد چون سائل را دیدند ترسیدند. سائل به آن ها گفت وضع ظاهری شما که بر این زن آرایش کرده و خوش بو و زیبا وارد شده اید آدمی را به شک و تردید می اندازد شما دو نفر چه مردان بدی هستید و از میان آن ها بیرون رفت.

ص: 173

زن گفت: به خدای خود سوگند می خورم که به من نزدیک نشوید چرا که آن مرد از حال شما آگاه گشت و جایگاهتان را شناخت، الان می رود و جریان شما را به دیگران خبر می دهد قبل از این که آبرویمان برود و مفتضح گردیم او را بکشید سپس به نزد من آمده و به خواسته تان برسید و از این جهت خیالتان راحت باشد.

آن دو رفته مرد را پیدا کرده و او را کشته و به سوی زن بر گشتند ولی او را ندیدند لباس هایشان از تنشان فرو ریخت و لخت شدند خداوند به آن دو وحی نمود من شما را ساعتی به زمین فرستادم که با آفریده هایم باشید با چهار گناه بزرگ که شما را از آن نهی کرده بودم مرا نا فرمانی کردید از من هم شرم ننمودید در حالی که شما پیش از ملائکه دیگر بر گناهان فرزندان آدم عیب و ایراد می گرفتید و خواستار عذاب من بر آن ها می شدید، من وجود شما را از طبیعت خودم ساختم و در خواست گناه را در وجودتان قرار نداده بودم و از مرتكب گناه شدن بازتان می داشتم، حال که شما را به خودتان وا گذاشتم و قدرت گناه کردن را به شما دادم این چنین عمل کردید؛ حال یکی از عذاب های دنیا یا آخرت را انتخاب کنید.

یکی از آن دو به دیگری گفت چون به دنیا آمده ایم تا از شهوت های دنیا بهره برده و به عذاب آخرت برسیم.

آن یکی گفت: عذاب دنیا کوتاه و پایان پذیر است اما عذاب آخرت پایانی ندارد پس ما عذاب آخرت را که شدید تر از عذاب دنیایی است بر عذاب دنیایی ترجیح نمی دهیم.

پس آن ها عذاب دنیا را اختیار کردند آن دو به مردم بابل سحر را تعلیم دادند، خداوند آن ها را از زمین بالا برده و در میان هوا سر نگون تا روز قیامت

ص: 174

آویخته و عذاب می نماید. (1)

﴿يَا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَقُولُوا رَاعِنَا وَ قُولُوا انْظُرْنَا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ (104)

104- ای کسانی که ایمان آورده اید نگونید راعنا بلکه بگوئید انظرنا، و بشنوید و برای کافران عذاب دردناکی است.

﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقُولُوا رَاعِنَا وَ قُولُوا انْظُرْنَا﴾ یعنی سخنان فساد آمیز نگویید بلکه بگویید فهمیدیم.

﴿مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ (106)

106- هیچ آیه ای را منسوخ یا ترک نمی کنیم مگر آن که بهتر از آن یا همانند آن را می آوریم آیا نمی دانی که خدا بر هر کاری تواناست؟

﴿نُنْسِهَا﴾ یعنی آیه و حکمش را ترک نمی کنیم و در این آیه ترک نسیان و فراموشی نامیده شده است.

﴿أَوْ مِثْلِها این زیادی است زیرا ﴿نأت بخیر مثلها ﴾ نازل شده است.

﴿وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَع مَسَاجِدَ اللهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَ سَعَى فِي خَزابِها أُولئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا إِلا خَائِفِينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌّ وَ لَهُمْ فِي الآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ (114)

﴿وَ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ إِنَّ اللهَ وَاسِعٌ

ص: 175

عَليمٌ﴾ (115)

114- ستم کار تر از آن که نگذاشت نام خدا در مسجد های خدا برده شود، و در ویران ساختن آن ها کوشید کیست؟ روا نیست که در آن مسجد ها به غیر از افراد بیم ناک و ترسان داخل شوند و نصیبشان در دنیا خواری و در آخرت عذایی بزرگ است.

115- مشرق و مغرب از آن خداست پس به هر جای که رو کنید همان جا رو به خداست خدا علم و رحمتش وسیع است.

﴿وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا﴾ هنگامی که قریش مانع شدند که رسول خدا له داخل مکه شوند این آیه نازل شد.

﴿وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ﴾ این آیه درباره نماز های مستحب نازل شده است. یعنی در هنگام سفر آن را به هر طرف که خواستی به جا بیاور.

و اما درباره نماز های واجب می فرماید:﴿وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ﴾ (1) یعنی نماز های واجب را به سوی قبله بخوان.

﴿وَ إِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً قَالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ (124)

﴿وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةٌ لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلَّى وَ عَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهُرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْعَاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾ (125)

ص: 176

﴿وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الآخِرِ قَالَ وَ مَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعَهُ قَلِيلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابٍ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ﴾ (126)

124- و (به خاطر آورید) هنگامی که خدا ابراهیم را به اموری امتحان فرمود و او نیز همه را به جای آورد خدا به او فرمود من تو را به پیشوایی خلق بر گزینم ابراهیم عرض کرد به فرزندان من چه؟ فرمود عهد من به مردم ستمکار نمی رسد.

125- و به خاطر آورید هنگامی که ما خانه کعبه را محل باز گشت و مرکز امن برای مردم قرار دادیم و دستور داده شد که مقام ابراهیم را جایگاه پرستش خدا قرار دهید و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که حرم مرا از بت پاکیزه دارید برای اهل ایمان که به طواف و اعتکاف حرم آیند و در آن نماز و طاعت خدا را به جای آورند.

126- و به خاطر آورید هنگامی که ابراهیم عرض کرد: پروردگارا، این شهر را محل امن و آسایش قرار ده و اهلش را که ایمان به خدا و روز قیامت آورده اند از انواع روزی ها بهره مند ساز خدا فرمود و هر کس که سپاس گزار نباشد و کفر بورزد گر چه او را در دنیا کمی بهره مند سازیم، لكن در آخرت او را با آتش دوزخ گرفتار نمائیم که آن به منزلگاهی است.

او امر فرمود:﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً﴾

ابراهیم گفت:﴿وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ يعنى عهد من به پیشوای ستم کار نمی رسد سپس حنفیت را که همان طهارت بود بر او نازل کرد که آن طهارت ده جز بود که پنج جز آن در سر و پنج جز دیگر آن در بدن بود. پس آن پنج تایی که در سر است عبارتند از کوتاه کردن شارب بلند گذاشتن ،ریش چیدن موی زائد مسواک کردن و خلال نمودن ؛ و اما آن پنج تایی که در بدن است عبارتند از از بین بردن موی زائد بدن ختنه کردن کوتاه کردن ناخن ها، غسل کردن از جنابت و طهارت نمودن با آب ؛ این ها سنت حنفیّه ی طهارت است که به ابراهیم داده شد و تا روز قیامت هم از بین نمی رود. و این فرمایش الهی است که می فرماید:﴿وَ اتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا﴾

﴿مَثابَةً﴾ یعنی بر گشت به سوی آن.

﴿طَهَّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْعَاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾

امام صادق عاله می فرماید: یعنی مشرکان را از آن دور گردان.

و فرمود: چون ابراهیم ، الله کعبه را بنا کرد و مردم حج به جا آوردند کعبه از مشرکان و اعمال آن ها متعال شکایت کرد خداوند به آن وحی نمود در آخر الزمان قومی را بر می گزینم که تو را از بتان پاک می کنند و مشرکان را از تو دور می گردانند.

﴿وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الآخِرِ﴾

ابراهیم عالان از پروردگار خواست روزی هر کس را که به او ایمان آورده است برساند؛ خداوند فرمود: ای ابراهیم روزی کافران را نیز می دهم

﴿فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ﴾ به گر چه او را

ص: 178

در دنیا کمی بهره مند سازیم، لکن در آخرت او را با آتش دوزخ گرفتار نمائیم که آن به منزلگاهی است.

﴿وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَليمُ﴾ (127)

127 - و به خاطر بیاورید هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه های کعبه را بالا می بردند می گفتند پروردگارا از ما قبول بفرما، که تو شنوا و دانا هستی.

جبرئیل می گفت: این جا نیست برو. تا این که به مکه رسید و آن ها را در محل خانه کعبه گذاشت. ابراهیم علیه السلام با ساره عهد کرده بود که از براق پائین نیاید تا به سوی او بر گردد.

هنگامی که در آن مکان فرود آمدند، هاجر بر روی درختی که در آن جا بود عبائی انداخت و با اسماعیل در زیر سایه آن قرار گرفتند. زمانی که ابراهیم علیه السلام آن ها را در آن جا گذاشت و خواست که به سوی ساره بر گردد هاجر که خود را در آن مکان تنها دید گفت: ای ابراهیم برای چه ما را در جائی که هیچ مؤنس و آب و زراعتی نیست تنها می گذاری؟

ابراهيم علیه السلام فرمود: خداوند به من دستور داده است که شما را در این مکان بگذارم. سپس بر گشت و هنگامی که به کوه «کداء» که در ﴿ذِي طَوِيٍ﴾ است رسید به جانب هاجر و اسماعیل نظر کرد و به خداوند عرض کرد:﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾ (1) پروردگارا ! من فرزندم را در مکانی غیر کشت و زراعت و در کنار خانه محترم تو سکونت دادم پروردگارا تا نماز به پا دارند. پس دل های مردم را به سوی آن ها متمایل گردان و از نعمت هایت به آن ها روزی بده شاید که شکر گزار تو باشند.

بعد از این دعا ابراهیم به راه خود ادامه داد و هاجر با اسماعیل در کنار آن مکان ماند چون خورشید بالا آمد، اسماعيل علیه السلام تشنه شد و آب خواست، هاجر بر خاست و در جائی که محل سعی است به دنبال آب گشت و فریاد زد: آیا در این جا همدم و مونسی هست؟

ص: 180

همچنان که به دنبال آب می گشت از اسماعیل دور گشته بود و دیگر اسماعیل را نمی دید تا این که به بالای کوه صفا رسید در بیابان سرابی دید و گمان کرد که در آن جا آب هست، لذا به طرفش رفت تا به مروه رسید و دوباره اسماعیل از نظرش غایب شد همچنان که چشمانش را به دنبال آب می گرداند در طرف صفا مجدداً سرابی دید و به جانب صفا دوید وقتی که متوجه شد آب نبوده لذا دوباره همان مسیر را بر گشت تا این که هفت مرتبه مابین مروه و صفا را رفت و بر گشت چون بار هفتم که به مروه رسید و به اسماعیل نگاه کرد مشاهده نمود که آب از زیر پاهایش بیرون آمده است پس بر گشت و در اطراف آب ریگی جمع کرد تا جاری نشود و برای همین آن آب را زمزم می گویند.

قبیلۀ ﴿جُرْهُمْ﴾ در بیابان عرفات و ذى المجاز سكونت داشتند. هنگامی که آب در مکه ظاهر گشت پرندگان و حیوانات در آن مکان به رفت و آمد پرداختند، چون قبیلۀ جرهم پرواز پرندگان را به سوی مکه مشاهده کردند آن ها را تعقیب نموده به دره ای رسیدند که در آن جا زنی به همراه بچه ای در زیر سایه درختی بسر می برد و آب در کنار آن ها پیدا شده است.

پس به هاجر گفتند: تو کیستی؟ شأن و مقام تو و بچه چیست؟

هاجر گفت: من مادر بچه ابراهیم خلیل الرحمان هستم، و این فرزند او است

و خداوند به او دستور داده است که ما را در این مکان جای دهد.

گفتند: ای زن پر خیر و برکت آیا به ما اجازه می دهی که در نزدیک شما سكونت داشته باشیم؟

هاجر گفت: صبر کنید تا ابراهیم بیاید.

هنگامی که در روز سوم ابراهیم علیه السلام آمد، هاجر گفت: ای خلیل اللّه در این جا

ص: 181

قومی به نام جُرْهُمْ هستند که از تو می خواهند به آن ها اجازه فرمائی تا در نزدیکی ما سكونت داشته باشند، آیا به آن ها اجازه می فرمائید؟

ابراهیم علیه السلام فرمود: آری!

پس هاجر به آن ها اجازه داد که در نزدیکی آن ها سکونت کنند. قوم جُرْهُمْ خیمه ها را بر پا ساختند و هاجر و اسماعیل با آن ها انس گرفتند چون برای بار سوم ابراهیم به دیدن هاجر و اسماعیل آمد مردمان زیادی را در اطراف آن دو دید و لذا خوشحال و شادمان شد.

اسماعیل علیه السلام بزرگ شد و هر کدام از قبیلهٔ جرهم یک یا دو گوسفند به اسماعیل علیه السلام بخشیدند و این مادر و فرزند از آن گوسفندان زندگی خود را می گذراندند.

هنگامی که اسماعیل به مردی رسید خداوند به ابراهیم علیه السلام امر کرد که خانه خدا را بنا کنند ابراهیم علیه السلام گفت: پروردگارا ! در کدام بقعه بنا کنیم؟

خداوند فرمود: در آن بقعه ای که قبه ای بر آدم نازل کردم پس حرم نورانی شد و آن قبه تا روز طوفان همچنان بر پا بود تا این که در زمان نوح دنیا غرق شد و خداوند آن را به آسمان برد و همه دنیا به جز مکان کعبه غرق شد و لذا آن مكان بيت العتيیق نامیده شد چرا که از غرق شدن آزاد شد.

پس هنگامی که خداوند عزوجل ابراهیم را به ساختن کعبه فرمان داد او ندانست که خانه را در کدام مکان بنا کند پس خداوند جبرئیل علیه السلام را فرستاد تا جای خانه کعبه را برای ابراهیم خط بکشد و خداوند ستون های آن را از بهشت فرستاد و آن حجری (سنگ) را که خداوند بر آدم فرستاده بود از برف سفید تر بود پس آن قدر دست کفار به آن رسید تا این که سیاه شد. ابراهیم علیه السلام خانه را بنا می کرد و اسماعیل سنگ از ذی طوی می آورد تا این که نه ذراع آن را

ص: 182

بالا برد سپس خداوند جای حجر الاسود را به او نشان داد. ابراهیم علیه السلام آن را از جایش بیرون آورد و آن را در جای اولش قرار داد که الان نیز همان جاست برای خانه دو در از جانب مشرق و مغرب قرار داد و آن دری که به سوی مغرب است را مستجار گویند. سپس بر سقف آن چوب گذاشت و روی آن اذخر که گیاهی خوش بوست ریخت هاجر عبائی را که همراه خود داشت بر در آن آویخت که خودشان در زیر آن عبا به سر می بردند و از گرمای آفتاب به سایه آن پناهنده می شدند.

هنگامی که آن را بنا کردند و دربش را به پایان رساندند ابراهیم علیه السلام اسماعیل اعمال حج را به جا آوردند. جبرئیل علیه السلام در روز هشتم ذی الحجه نازل شد و گفت: ای ابراهیم! بپا خیز و آبی برای خود آماده کن چرا که در منی و عرفات آبی برای خود آماد و عرفات آبی نیست و به همین خاطر به روز هشتم ترویه می گویند. سپس ابراهیم علیه السلام را به سوی منی برد و شب را در آن جا ماندند و اعمال حج را همان طور که آدم علیه السلام انجام داده بود ابراهیم علیه السلام نیز انجام داد.

ابراهيم علیه السلام هنگامی که از بناء کعبه فارغ شد گفت:﴿رَبِّ اجْعَلْ هَذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ﴾ (1)

پروردگارا ! این شهر را مکانی ایمن و آسوده قرار بده اهلش را و هر کسی را که به خداوند و روز جزاء ایمان بیاورد از میوه ها و ثمراتش روزی بفرما.

امام علیه السلام فرمود: مقصود میوه دل هاست یعنی محبت ایشان را در دل مردم قرار بده تا به سوی آن ها روی بیاورند. (2)

ص: 183

﴿رَبَّنَا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الكتاب وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴾ (129)

129- پروردگارا در میان آن ها پیامبری از خودشان مبعوث نما تا آیات تو را برای آن ها بخواند و کتاب و حکمت را به آن ها بیاموزد و پاکیزه شان گرداند بدرستی که تو عزیز و حکیم هستی.

﴿رَبَّنَا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ یعنی از فرزندان إسماعيل علیه السلام رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مبعوث نما و برای همین حضرت رسول الله فرمود: من با دعای پدرم ابراهیم علیه السلام به دنیا آمده ام. (1)

﴿فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ مَا آمَنتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا هُمْ فِي شِقَاقٍ فَسَيَكفيكَهُمُ الله وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ (137)

﴿صِبْغَةَ اللهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ﴾ (138)

137- اگر آن ها نیز همانند شما ایمان بیاورند به تحقیق هدایت یافته اند و اگر روی بر گردانند از حق جدا شده اند و خداوند شرشان را از تو برطرف می کند که او شنونده و داناست.

138- رنگ خدایی بپذیرید، چه رنگی از رنگ خدایی بهتر است؟ ما فقط او را عبادت می کنیم.

﴿فَإِنَّمَا هُمْ فِي شِقَاقٍ﴾ یعنی در کفر هستند.

﴿صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً﴾ که مراد اسلام است.

ص: 184

﴿سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَ لاهُمْ عَنْ قِيلَتِهِمُ الَّتي كانُوا عَلَيْها قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ (142)

﴿وَ كَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً وَ مَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَ إِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةُ الأعلى الَّذينَ هَدَى الله وَ مَا كانَ اللهُ لِيُضيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ﴾ (143)

﴿قدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةٌ تَرْضَاهَا فَوَلُ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللهُ بِغَافِل عَمَا يَعْمَلُونَ﴾ (144)

﴿وَ لَيْنْ أَتَيْتَ الَّذينَ أُوتُوا الكِتابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَ مَا أَنتَ يتابع قِبْلَتَهُمْ وَ مَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَ لَيْنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَ كَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذا لَمِنَ الظَّالِمِينَ﴾ (145)

﴿الَّذينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ ليكتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ﴾ (146)

﴿الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ﴾ (147)

﴿وَ لِكُلّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلّيها فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَميعاً إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ (148)

﴿وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَل وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَ مَا اللهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾ (149)

﴿وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلَّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ

ص: 185

فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِي وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ (150)

142- بزودی مردم بی خرد می گویند چه چیز باعث شد که مسلمین از قبله ای که بر آن بودند (از بیت المقدس) روی به کعبه آوردند؟ بگو: مشرق و مغرب برای خداست و هر که را خواهد به راه راست هدایت می کند.

143- و ما همچنین شما را نیز امت میانه ای قرار دادیم تا گواه مردم باشید و پیغمبر نیز گواه شما باشد و ما قبله ای را که به سوی آن بودی (بیت المقدس) تغییر دادیم تا آن ها را بیازماییم و آن هایی را که از پیغمبر خدا پیروی می کنند از آنان که عقب گرد می کنند شناخته شوند و این تغییر قبله برای غير هدایت یافتگان خدا بسی دشوار بود و خداوند اجر ایمانتان را تباه نمی گرداند که خداوند دلسوز و مهربان مردم است.

144- ما توجه تو را به سوی آسمان می بینیم و البته روی تو را به قبله ای که به آن خشنود شوی می گردانیم پس روی خودت را به سوی مسجد الحرام نما و هر کجا که باشید رویتان را به سوی آن کنید و اهل کتاب به خوبی دانند که این تغییر قبله به حق و راستی از جانب خداست و خدا از اعمال آن ها غافل نیست.

145- و تو (ای پیغمبر) اگر هر گونه دلیل و برهانی برای اهل کتاب بیاوری از قبله تو پیروی نمی کنند و تو نیز از قبلۀ آنان پیروی نخواهی کرد و حتی بعضی از آن ها از قبله دیگری پیروی نمی کنند و اگر تو پس از این آگاهی از هوس های آن ها پیروی کنی بدرستی که در این هنگام از ستمکاران خواهی بود.

146- کسانی که به آن ها کتاب آسمانی داده ایم او را همانند فرزندانشان

ص: 186

می شناسند ولکن گروهی از آنان حق را کتمان می کنند در صورتی که علم به آن دارند.

147- حق همان است که از طرف خدا به سوی تو آمد، پس هیچ شک و تردید به خودت راه مده.

148- هر کسی را راهی به سوی حق است که بدان راه می یابد پس به سوی خیرات بشتابید که هر کجا باشید همه شما را خداوند حاضر می کند بدرستی که خداوند بر هر چیزی تواناست.

149- و از هر کجا (و به سوی هر دیار) بیرون شدی (در هنگام نماز) روی به جانب کعبه کن، که این دستور حقی از جانب خداوند است و خدا از آن چه که انجام می دهید غافل نیست.

150- و از هر جا و به هر دیار بیرون شدی روی به جانب کعبه کن؛ و شما هم هر کجا که بودید بدان جانب روی کنید تا مردم به جز ستمکاران دلیلی بر علیه شما نداشته باشند؛ از آن ها نترسید و تنها از من بترسید نعمتم را بر شما تمام می کنم شاید که هدایت یابید.

﴿سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَ لَاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا﴾ این آیه مؤخر از آیه ﴿قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا﴾ می باشد چرا که اول این آیه نازل شده سپس آیه ﴿سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَ لَأَهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا﴾ نازل گردیده است.

علت نزول این آیه آن بود که یهود بر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ایراد گرفته و می گفتند: تو از ما پیروی می کنی چرا که به قبله ما نماز می خوانی.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از این حرف یهودیان به شدت غمگین شد و در نیمه شبی

ص: 187

از خانه بیرون آمده و منتظر امر الهی در این باره شد ولی وحی نازل نشد ؛ چون روز بعد شد؛ حضرت در مسجد بنی سالم نماز ظهر را با مردم می خواند چون دو رکعت نماز را خواند جبرئیل نازل شده و بازوی حضرت را گرفت و به سوی کعبه گرداند و خداوند این آیه را نازل کرد ﴿قَدْ نَرَىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ﴾ پس حضرت دو رکعت دیگر نماز ظهر را به سوی کعبه خواند یهودیان و نادانان چون متوجه شدند گفتند چرا از قبله اولی که به سوی آن نماز می خواندید روی بر گرداندید.

حضرت بعد از آن که در مکه به مدت سیزده سال و بعد از هجرت خود به مدینه به مدت هفت ماه به سوی بیت المقدس نماز خواند خداوند قبله را به سوی بیت الله الحرام بر گرداند و سپس این آیه نازل شد:﴿وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ وَ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلاً يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إلَا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ﴾ يعنى ﴿وَ لَا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ﴾ كه ﴿إلَا﴾ به معنای ﴿وَ لَا﴾ است نه به معنای استثناء.

﴿وَ كَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً﴾ یعنی ائمه ای عادل قرار داده است که واسطه بین رسول خدا و مردم هستند ؛ دلیل این مطلب خطاب قرار دادن ائمه علیهم السلام در سوره حج است که می فرماید: ( لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ﴾ (1) یعنی ائمه ﴿وَ تَكُونُوا﴾ شما ائمه علیهم السلام (شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ﴾ (2) . و همچنین آيه ﴿وَ کَذلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أئمَّهً وَسَطاً﴾ نازل شده است.

ص: 188

﴿إِنَّ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾ (158)

﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَ الْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الكِتابِ أُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللهُ وَ يَلْعَنُهُمُ اللأَعِنُونَ﴾ (159)

158- همانا صفا و مروه از شعائر الهی است پس کسی که حج خانه خدا و یا عمره را بجا می آورد منعی ندارد که بر آن دو طواف نماید و کسی که خیری را انجام دهد همانا خداوند سپاس گزار و داناست.

159- کسانی که آن چه از دلایل آشکار و وسیله هدایتی را که نازل کرده ایم کتمان کنند، بعد از آن که برای مردم در کتاب روشن نمودیم خداوند آن ها را لعنت می کند و لعنت کنندگان نیز آن ها را لعنت می کنند.

﴿إِنَّ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أوِ اعْتَمَرَ فَلا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا﴾

قریش بت هایشان را در بین صفا و مروه قرار می دادند و در هنگام سعی آن ها را مسح کرده و زیارتشان می نمودند رسول خدا در غزوه حدیبیه با مشركان شرط کرد که در سال آینده سه روز کعبه را از بت ها خالی کنند تا قضای عمره را به جا بیاورند سپس به مدینه بر گشتند چون سال آینده که سال هفتم هجری شد حضرت به خاطر به جا آوردن قضای عمره سال گذشته وارد مکه شد به قریش فرمود بت هایتان را از میان صفا و مروه بر دارید تا ما سعی خودمان را به جا بیاوریم قریش بت هایشان را بر داشتند و رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم سعی بین صفا و مروه را به جا آوردند اما در این میان مردی نتوانست با رسول خدا سعی خود را به جا بیاورد و قریش هم بعد از تمام شدن سعی پیامبر بت ها را به سر جای اولشان بر گرداندند؛ آن مرد به نزد رسول خدا

ص: 189

صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آمد و گفت قریش بت هایشان را به صفا و مروه بر گردانده اند در حالی که من سعی خودم را انجام نداده ام خداوند عزوجل این آیه را نازل کردک ﴿إِنَّ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾ يعنی که بت ها در صفا و مروه بودند.

﴿أُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللهُ وَ يَلْعَنُهُمُ اللأعِنُونَ﴾

هر جن و انسی که خداوند بر او لعنت می فرستد لعنت کنندگان نیز بر آن ها لعنت می فرستند.

﴿وَ مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِمَا لا يَسْمَعُ إِلا دُعَاء وَ نِدَاءً صُمٌّ بُكْمُ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ﴾ (171)

171 - مثل آن هایی که کفر ورزیدند همانند کسی است که صدا می زند ولی آن ها چیزی جز سر و صدانی نمی شنوند آن ها کر و لال و نابینایانی هستند که چیزی را درک نمی کنند.

﴿وَ مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِمَا لا يَسْمَعُ إِلا دُعَاءً وَ نِدَاءً صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَعْقِلُونَ﴾ هنگامی که صاحب چهار پایانی آن ها را فرا می خواند صدا را می شنوند ولی نمی دانند که او چه می خواهد و همچنین کفار زمانی که بر آن ها قرآن خوانده می شود و ایمان بر آن ها عرضه می گردد مانند همان چهارپایان صدا را می شنوند ولی معنای آن را نمی دانند و درک نمی کنند.

﴿إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزيرِ وَ ما أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللهِ فَمَنِ اضطر غَيْرَ باغ وَ لا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (173)

ص: 190

173 - همانا خداوند مردار و خون و گوشت خوک و آن چه را که به غیر از نام خداوند ذبح شده را حرام کرده است؛ پس کسی که مضطر شد به غیر از باغی و به غیر ستم گر بودن هیچ گناهی بر او نیست همانا که خداوند بخشنده و مهربان است.

﴿باغ﴾ یعنی کسی که غیر خداوند را اطاعت می کند.

﴿عاد﴾ یعنی کسی که بر حق مردم تجاوز کرده و راه را بر آن ها می بندد.

﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلَالَةَ بِالْهُدَى وَ الْعَذَابَ بِالْمَغْفِرَةِ فَمَا أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ﴾ (175)

175 - آن هایی که ضلالت و گمراهی را با هدایت و عذاب را با مغفرت می خرند پس چه مقدار بر آتش جهنم شکیبا هستند.

﴿فَمَا أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ﴾ یعنی چه چیزی به آن ها این جرات را داد.

﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلَائِكَةِ وَ الْكِتَابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ وَ السَّائِلِينَ وَ فِي الرِّقَابِ وَ أَقَامَ الصَّلَاةَ وَ آتَى الزَّكَاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَ الصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ أُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾ (177)

177- نیکی این نیست که روی به جانب مشرق یا مغرب کنید لیکن نیکی آن است که انسان به خدای و روز قیامت و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیغمبران ایمان آورد و ثروت خود را مورد دوستی خدا به خویشان

ص: 191

يتيمان و فقرا و درماندگان و سؤال کنندگان و برای آزادی بردگان اتفاق نماید و نماز بپا دارد و زکات دهد و با هر که پیمان بسته بموقع وفا کند و هنگام فقر و بیماری و در موقع جنگ شکیبا باشد آن ها کسانی هستند که است می گویند و آن ها پرهیزگاران می باشند.

﴿وَ لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ﴾ آن از شروط ایمان که همان تصدیق است می باشد.

﴿وَ الصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ ) یعنی در گرسنگی، تشنگی، ترس و مریضی صبر می کنند.

﴿وَ حِينَ الْبَاسِ﴾ یعنی در هنگام قتل.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ في القتلى الحر بالحر وَ العَبد بِالْعَبْدِ وَ الْأُننى بِالْأَثْنى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَحْيِهِ شَيْءٌ فَاتَّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذاب أليم﴾ (178)

﴿وَ لَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ (179)

178- ای کسانی که ایمان آورده اید حکم قصاص در مورد کشته شدگان بر شما نوشته شده است که شخص آزاد در برابر شخص آزاد و بنده در برابر بنده و زن در برابر زن قصاص شوند؛ پس کسی که چیزی از سوی برادرش به او بخشیده شد قصاص نکرد باید از راه معروف پیروی کند و (دیه) را به نیکی پرداخت کند که آن تخفیف و رحمتی از جانب پروردگارتان است و کسی که بعد از آن تجاوز کند پس برای او عذاب دردناکی است.

ص: 192

179- و برای شما در قصاص زندگانی است ای صاحبان خرد شاید که پرهیزگار باشید.

﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثَى بِالْأُنْثَى﴾ به این آیه با آیه 45 سوره مائده که ﴿النَّفْسَ بِالنَّفْسِ﴾ باشد نسخ شده است.

﴿وَ لَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ﴾ یعنی اگر قصاص نبود هم دیگر را می کشتید.

﴿كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ﴾ (180)

﴿فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذينَ يُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللهَ سَمِيعٌ عَليمٌ﴾ (181)

﴿فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفاً أَوْ إِثْماً فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (182)

180- بر شما نوشته شده هنگامی که مرگ یکی از شما ها فرا رسد اگر خوبی از خود بجا گذاشته باشد برای پدر و مادر و نزدیکانش به نیکی وصيت کند که این حقی برای پرهیزگاران است.

181- پس کسانی که آن را بعد از شنیدنش تغییر دهند همانا گناه آن بر کسانی است که آن را تغییر می دهند بدرستی که خداوند شنوا و داناست.

182- پس کسی که از تمایل وصیت کننده به بعضی از ورثه ها و یا از گناهش بترسد، میان آن ها را اصلاح کند گناهی برای او نیست بدرستی که خداوند بخشنده و مهربان است.

ص: 193

﴿كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْراً الوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ﴾ این آیه با آیه ﴿يُوصِيكُمُ اللهُ فِي أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظَّ الْأُنْثَيَيْنِ﴾ (1) نسخ شده است.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ (183)

﴿أَيَّاماً مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَريضاً أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينِ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ (184)

﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدى لِلنَّاسِ وَ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كَانَ مَريضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُريدُ اللهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لتكبرُوا اللهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ (185)

﴿وَ إِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لي وَ لْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ﴾ (186)

﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَتُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَ أَنتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتَانُونَ أَنفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفَا عَنْكُمْ فَالآنَ باشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا مَا كَتَبَ الله لَكُمْ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الأبيضُ مِنَ الْخَيْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللهِ فَلا تَقْرَبُوهَا كَذلِكَ يُبَيِّنُ الله آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ﴾ (187)

183- ای کسانی که ایمان آورده اید روزه بر شما نوشته شده است همچنان که بر گذشتگان از شما نوشته شده بود شاید که پرهیزگار باشید.

184- چند روز معینی (را روزه بگیرید) پس هر کس از شما که مریض یا مسافر باشد چند روزی از روز های دیگر را روزه بگیرد و کسانی که روزه

ص: 195

گرفتن برای آن ها سخت است کفاره بدهند مسکینی را اطعام نماید، پس کسی که خیری را انجام دهد آن خیر برای او بهتر است و اگر روزه بگیرید برای شما بهتر است اگر بدانید.

185- ماه رمضان ماهی است که قرآن برای هدایت مردم و نشانه هایی از هدایت و جدا کننده میان حق و باطل در آن ماه نازل شده است پس هر یک از شما که در آن ماه در حضر باشد روزه بگیرد و کسی که مریض باشد یا در سفر (به تعداد همان روز) در روز های دیگر روزه بگیرد، خداوند برای شما آسانی را اراده فرموده است نه زحمت و سختی برای این که این تعداد روز (سی روز ماه رمضان) کامل شود و خداوند را بر این که شما را هدایت نموده تکبیر گوئید شاید که از شکر گزاران باشید.

186- و هنگامی که بندگان من درباره من از تو سؤال کنند بدرستی که من نزدیکم، دعای دعا کننده را هنگامی که مرا می خواند اجابت می کنم پس باید دعوت مرا اجابت کنند و به من ایمان بیاورند شاید که ارشاد شوند.

187- برای شما در شب روز هایی که روزه هستید هم بستر شدن با همسرانتان حلال است، آن ها لباس شما هستند و شما نیز لباس آن ها، خداوند دانست که شما ها بر خودتان خیانت می کنید پس توبه تان را پذیرفت و شما را آمرزید، هم اکنون با آن ها هم بستر شوید و آن چه را که خداوند برای شما نوشته طلب کنید؛ بخورید و بیاشامید تا خط سپیده صبح از خط سیاهی شب برای شما آشکار شود سپس روزه را تا شب کامل کنید، و در حالی که در مساجد در اعتکاف هستید با زنانتان هم بستر نشوید که آن مرز های الهی است پس به آن نزدیک نشوید، همچنین خداوند نشانه هایش را برای مردم آشکار می کند شاید که پرهیزگار باشند.

ص: 196

﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾

اول چیزی که خداوند واجب کرد روزه بود ولی آن را در ماه رمضان بر پیامبران و امت های گذشته واجب نکرده بود، خداوند هنگامی که پیامبر آخر الزمانش را به پیامبری مبعوث کرد واجب بودن روزه را در ماه رمضان اختصاص به او و امتش قرار داد

قبل از این که روزه در ماه رمضان واجب شود مردم به غیر از آن ماه چند روزی را روزه می گرفتند تا این که این آیه نازل شد:﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِى أَنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ﴾

از امام صادق الله دربارهٔ ماه رمضان سؤال شد که قرآن در آن چگونه نازل شده است آیا قرآن در طول بیست سال نازل شده است؟ حضرت فرمود: قرآن یک جا در ماه رمضان به بیت المعمور نازل شده و سپس به تدریج در طول بیست سال از بیت المعمور بر رسول خدا له نازل گردیده است.

﴿وَ عَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ﴾

کسی که در ماه رمضان مریض شود و روزه اش را بخورد و بعد صحت خود را به دست بیاورد تا ماه رمضان آینده وقت دارد قضای روزه اش را بجا بیاورد و برای هر روزه ای را هم که خورده یک مد طعام صدقه بدهد. (1)

﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفَا عَنْكُمْ﴾

از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خوردن و آمیزش با زنان در شب های ماه رمضان بعد از خواب حرام بود حتی اگر کسی بعد از نماز شام

ص: 197

هنوز افطار نکرده خوابش می برد و آن گاه بیدار می شد دیگر نمی توانست چیزی بخورد و اما عمل زناشوئی شب و روز حرام بود، در این میان مردی از اصحاب رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که نامش (خوات بن جبير انصاری) برادر عبد اللّه بن جبیر بود همان که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم او را با پنجاه نفر از تیر اندازان موکل بر دهانه دره احد کرده بود رفقایش گریختند و او با یازده نفر دیگر پای مردی کردند تا در همان دهانه دره شهید شدند.

برادر این عبد اللّه یعنی خوات بن جبیر در جنگ خندق پیر مردی نا توان بود و با زبان روزه با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کار می کرد هنگام عصر نزد خانواده اش آمد و پرسید غذایی دارید؟

گفتند: خوابت نبرد تا برایت طعامی درست کنیم، ولی تهیه غذا طول كشید و او را خواب ربود، در حالی که هنوز افطار نکرده بود همین که بیدار شد به خانواده اش گفت طعام خوردن بر من حرام شد دیگر امشب نمی توانم چیزی بخورم، صبح که شد به سر کار خود در خندق رفت، و به کار حفر خندق پرداخت و از شدت ضعف بی هوش شد، رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وضع او را که دید به حالش رقت آورد.

از سوی دیگر جوانانی بودند که در شب رمضان پنهانی با همسران خود مباشرت می کردند لذا خداوند متعال به منظور تخفیف بر این دو طایفه این آیه را نازل کرد که ﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفَا عَنْكُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما كتب الله لَكُمْ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا حتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ﴾ که در آن مباشرت با زنان در شب های ماه رمضان حلال

ص: 198

شد، ﴿حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ﴾ كه خوردن و آشامیدن را تا جدا شدن سفیدی روز از سیاهی شب حلال کرد. (1)

می دانید.

می فرماید:﴿مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ﴾ (1) ، دوازده ماه که خداوند آن ها را آفریده و با هلال ماه شناخته می شوند که اولین ماه آن ها محرم و آخرینشان ذیحجه است، و چهار ماه از این ها حرام می باشد که یکی رجب است و تنها می باشد و سه تای دیگر ذیقعده و ذیحجه و محرم که پشت سر هم می باشند خداوند جنگ و کشتار را در این چهار ماه حرام کرده است گناه در آن ها دو برابر و کار های نیک و حسنه نیز دو برابر می گردد. ماه های سیاحت که مشهور هستند عبارتند از بیست روز از ماه ذیحجه، محرم، صفر، ماه ربیع الاول و بیست روز از ماه ربیع الآخر، خداوند در این ماه جنگ با مشرکان را جائز شمرده و می فرماید:﴿فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ﴾ (2)

و ماه های حج که معروف هستند عبارتند از شوال، ذیقعده و ذیحجه که هر کس بخواهد در این ماه ها عمره بجا بیاورد نیت می کند در مکه اقامت بگزیند تا حج واجب را بجا بیاورد و عمره خودش را به حج بر گرداند. اگر کسی در غیر از این سه ماه حج بجا بیاورد و سپس نیت کند که تا حج در مکه بماند یا نیت نکند او نمی تواند که عمره اش را به حج بر گرداند چرا که او در ماه های حج وارد مکه نشده است به خاطر همین به آن ماه ها ماه های حج گفته می شود خداوند می فرماید:﴿الْحَج أَشْهُرٌ مَعْلُومات﴾ که ماه رمضان هم معروف است.

اما آن مواقیتی که نا شناخته است آن ماه هایی است که اگر امری در آن ها اتفاق افتاد واجب است که انتظار آن ماه ها را بکشد پس عده زنان در طلاق و زنی که شوهرش فوت کرده باشد. پس هنگامی که زنی شوهرش او را طلاق

ص: 201

داده باشد اگر آن زن حیض می بیند باید از آن پاک گردد آن طور که خداوند فرموده است (سه بار از حیض پاک شود) و اگر حیض نمی بیند باید سه ماه صبر نماید. زنی که شوهرش فوت کرده است عده اش چهار ماه و ده روز است. عده زن حامله تا زمانی است که حملش را به دنیا بیاورد. عده طلاق ایلاء چهار ماه است. و هم چنین در قرض ها که باید مدت معينی مابين طرفين مشخص شود (دو ماه پیاپی در ظهار است.) کفاره قتل خطائی روزه دو ماه

پی در پی است برای کسی که در حج موفق به قربانی کردن نمی شود باید ده روز روزه بگیرد، کفاره سوگند واجب سه روز روزه است. این مواقیت معروف و مبهم است که خداوند آن ها را در قرآن خود ذکر کرده و می فرماید:﴿يَسْتَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَج﴾ درباره هلال های ماه رمضان از تو سؤال می کنند بگو آن تقویمی (بیان اوقات) برای مردم و موسم حجّ است.

﴿لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَ أَتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابها﴾ این آیه درباره حضرت امير المؤمنين على الا نازل شده است.

زيرا رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود:﴿أَنَا مَدِینَهُ اَلْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ بَابُهَا، وَ لاَ تَدْخُلُوا اَلْمَدِینَهَ إِلاَّ مِنْ بَابِهَا من شهر علمم و علی علیه السلام در آن است و داخل شهر نمی شوند مگر از در آن﴾ (1)

﴿وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ لَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ

ص: 202

فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ (196)

196- و اعمال حج و عمره را برای خدا به پایان برید و اگر ترس و مانعی پیش آید قربانی کنید به آن چه مقدور و میسر است و سر متراشید تا آن گاه که قربانی شما به محل ذبح برسد و هر کس بیمار باشد یا سردرد بر او عارض شود سر بتراشد و از آن با روزه داشتن یا صدقه دادن یا کشتن گوسفند کفاره دهد و پس از آن که ترس و مانع بر طرف شود هر کس از عمره تمتع به حج باز آید هر چه هر چه میسر و مقدور است قربانی کند و هر کس به قربانی تمکن نیافت سه روز در ایام حج روزه بدارد و هفت روز هنگام بر گشتن، که ده روز تمام شود. این عمل برای کسی است که اهل شهر مکّه نباشد. از خداوند بترسید و بدانید که عذاب خدا شدید است.

بپوشد و برای این عملش یا شش روز روزه بگیرد و یا به ده فقیر صدقه بدهد و یا گوسفندی را قربانی بکند. پس کسی که عمره تمتع برای حج بجا بیاورد باید در هنگام احرام شرط کرده و بگوید:(پروردگارا ! بنابر دستور قرآن تو و سنت پیامبرت اراده کرده ام که عمره تمتع حج را بجا بیاورم پس اگر به مرضی مبتلا شدم و یا مانعی برای رفتن من به وجود آمد مرا حلال کن به آن قدرت و توانائیات که توانائی را تو به من داده ای) سپس از میقاتی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم برای هر یک از راه هایی که به مکه منتهی می شود معین کرده است شروع به تلبیه گفتن کرده و می گوید:﴿لَبَّیْکَ، اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ لا شَریکَ لَکَ لَبَّیْک، انَّ الحَمْدَ وَ النِّعْمَهَ لَکَ وَ المُلْکَ، لا شَریکَ لَکَ لَبَّیْکَ حُجَّةٌ (بِحُجَّةٍ) بِعُمْرَةٍ تَمامُها وَ بَلاغُها عَلَيْكَ﴾

چون داخل مکه شد و خانه های مکه را دید تلبیه گفتن را ترک کرده و هفت شوط (دور) کعبه را طواف نماید و در مقام ابراهیم دو رکعت نماز بخواند و بين صفا و مروه هفت شوط سعی کند سپس از احرام بیرون آمده و لباس بپوشد و می تواند با همسر خود مباشرت کرده و عطر بر خود بزند و برای حج تا روز ترویه که روز هشتم ذیحجه است در مکه بماند چون در ترویه شد هنگام ظهر از مقام ابراهیم احرام بسته و تلبیه گویان به سوی منی حرکت می کند و تا ظهر روز نهم که روز عرفه است تلبیه را ترک نکند چون ظهر روز عرفه شد تلبیه را قطع کند و در همان جا به دعا کردن و تکبیر و تهلیل و تحمید گفتن مشغول باشد، چون غروب شد به مشعر برود و شب را در همان جا بماند هنگامی که صبح شد دعا و ذکر را گفته و به منی رفته و رمی جمره به جا بیاورد قربانی کرده و سرش را بتراشد.

اگر ثروتمند بود یک شتر قربانی کند و اگر متوسط الحال بود یک گاو و اگر

ص: 204

فقیر بود یک گوسفند قربانی کند و اگر نتوانست هیچ کدام آن ها را بجا بیاورد پس سه روز روزه در مکه بگیرد و چون به خانه اش بر گشت هفت روز هم در همان جا روزه بگیرد که جمعاً ده روز روزه عوض از قربانی می شود و این فرمایش الهی است که می فرماید:﴿فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَة كَامِلَةٌ﴾

و این اعمال برای کسی است که اهل مکه نباشد.

اما آن هایی که اهل مکه و یا در اطراف مکه در حدود چهل و هشت میل باشند آن ها حج تمتع ندارند بلکه حج مفرده دارند که خداوند می فرماید ﴿ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ﴾.

﴿الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَ لَا فُسُوقَ وَ لَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَ اتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ﴾ (197)

197- حج در ماه های مشخصی است و کسانی که حج را بر خود واجب کرده اند در حج هم بستر شدن با زنان دروغ گفتن، خصومت کردن نیست و آن چه از کار های نیک انجام می دهید .خداوند آن را می داند زاد و توشه آماده کنید بدرستی که بهترین زاد و توشه پرهیزگاری است ای صاحبان خرد از من پروا داشته باشید.

﴿الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَ لَا فُسُوقَ وَ لَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ﴾

﴿رَفَثَ﴾ یعنی جماع کردن.

﴿فُسُوقَ﴾ یعنی دروغ گفتن.

﴿جِدَالَ﴾ یعنی خصومت کردن و دشمنی وزیدن است یعنی بگوید:(نه به

ص: 205

خدا سوگند بله به خدا سوگند)

﴿فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَ مَا لَهُ فِي الآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ﴾ (200)

﴿وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَ فِي الآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ الثَّارِ﴾ (201)

﴿أُولئِكَ لَهُمْ نَصيبٌ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ﴾ (202)

﴿وَ اذْكُرُوا الله في أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقَى وَ اتَّقُوا اللهَ وَ اعْلَمُوا أَنكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾ (203)

200- پس هنگامی که مناسک حج را بجا آوردید خدا را یاد کنید همچنان که از پدرانتان یاد می کنید بلکه از آن هم بیشتر پس بعضی از مردم می گویند: پروردگارا در دنیا به ما نیکی عطا کن ولی در آخرت بهره ای از آن ندارند.

201- و بعضی از آن ها می گویند: پروردگارا در دنیا به ما نیکی عطا کن و در آخرت به ما نیکی عطا کن و ما را از عذاب آتش جهنم نگهدار

202- آن ها از این تلاش و کوششان بهره ای دارند و خداوند سریع الحساب است.

203- خداوند را در روز های مشخص شده یاد کن، پس هر کس عجله داشته باشد و آن را در دو روز انجام دهد گناهی بر او نیست و کسی هم تاخیر کند باز گناهی بر او نیست برای کسی که پرهیزگار باشد از خداوند بترسید و بدانید که به سوی او محشور می شوید.

﴿فَاذْكُرُوا اللهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً﴾

ص: 206

عرب هر وقت که در مشعر جمع می شدند به پدران خود افتخار کرده و می گفتند: به پدر تو سوگند که نه به پدر من سوگند که نه؛ خداوند به آن ها امر فرمود که بگویند نه به خدا سوگند، بله به خدا سوگند تا به همین وسیله فخر فروشی آن ها به پدرانشان از بین رفته و خداوند جای آن ها را بگیرد.

﴿فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ﴾

سفیان بن عیینه از امام صادق بالا روایت می کند که شخصی بعد از تمام شدن اعمال موقف از آن حضرت پرسید: به نظر شما آیا خداوند جواب همه این مردم را می دهد؟

امام الا فرمود: هیچ مومن و کافری در این موقف نبوده مگر آن که خداوند او را آمرزیده است. مردم در سه جا آمرزیده می شوند، مومنی که خداوند گناهان گذشته و آینده او را می بخشد و از آتش جهنم آزادش می گرداند و این فرمایش الهی است که می فرماید:﴿وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ و بعضی از آن ها می گویند: پروردگارا در دنیا به ما نیکی عطا کن و در آخرت به ما نیکی عطا کن و ما را از عذاب آتش جهنم نگهدار.

مؤمنی که خداوند گناهان گذشته او را می آمرزد و به او گفته می شود اعمال آینده ات را نیکو گردان که این فرمایش الهی است که می فرماید:﴿فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقَى﴾ يعنى برای کسانی که از گناهان کبیره دوری می کنند.

عامه می گویند:﴿فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلاَ إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ فَلاَ إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اِتَّقَى﴾ یعنی از صید کردن پرهیز نمایند؛ آیا نمی بینید که

ص: 207

خداوند متعال بعد از احرام شدن صید کردن را حرام نموده و می فرماید:﴿وَ إِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا﴾ (1) هنگامی که از احرام بیرون آمدید صید کردن برای شما مانعی ندارد.

که در تفسیر عامه معناى ﴿إذا حللتم یعنی از صید کردن پرهیز نمایید آمده است.

کافری که در این موقف آمده و قصدش زینت زندگی دنیاست اگر از شرک خود توبه نماید خداوند گناهان گذشته او را می آمرزد و اگر توبه نکند خداوند ثواب موقف او را در دنیا می دهد و او را از ثواب موقف محروم نمی گرداند و این فرمایش الهی است:﴿مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَ زِينَتَهَا نُوَفِّ إِلَيْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِيهَا وَ هُمْ فِيهَا لا يُبْخَسُونَ * أُولَئِكَ الَّذِينَ لَيْسَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ إِلا النَّارُ وَ حَبِطَ مَا صَنَعُوا فِيهَا وَ بَاطِلٌ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ (2) كسانى که طالب حیات دنیوی و زینت آن هستند ما مزد سعی آن ها را در همین دنیا می دهیم و هیچ از اجر عملشان در دنیا کم نخواهد شد. ولی هم اینان هستند که دیگر در آخرت نصیبی جز آتش دوزخ ندارند و همه اعمالشان در راه دنیا (پس از مرگ) ضایع و باطل می گردد. (3)

﴿وَ اذْكُرُوا اللهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ﴾ می فرماید: سه روز بعد از عید قربان از ایام حج و ایام معلوم بیست روز از ذیحجه است.

﴿وَ إِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ﴾ (205)

ص: 208

205 - هنگامی که در روی زمین روی بر می گردانند در آن فساد می کنند و دین و مردم را هلاک می کنند و خداوند فساد را دوست نمی دارد.

﴿الْحَرْثَ﴾ در این آیه به معنای دین است و ﴿النَّسْلَ﴾ مردم هستند. و این آیه درباره فلانی نازل شده است.

و گفته می شود درباره معاویه نازل شده است.

﴿وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضاتِ اللهِ وَ الله رَؤُفٌ بِالْعِبَادِ﴾ (207)

﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا ادْخُلُوا في السّلْمِ كَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾ (208)

207- بعضی از مردم جان خویش را برای خشنودی خدا می فروشند و خداوند نسبت به بندگانش رئوف و مهربان است.

208- ای کسانی که ایمان آورده اید همگی در صلح و آرامش وارد شوید و از گام های شیطان پیروی نکنید که او دشمن آشکار شماست.

﴿وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللّهِ﴾ می فرماید: مراد امير المؤمنين على علیه السلام است.

و معنى ﴿يَشْرِي نَفْسَهُ﴾ یعنی جان خودش را بذل می کند.

﴿ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً﴾ يعنى همگی در ولایت امیر المؤمنین علیه السلام وارد شوید.

﴿كانَ النَّاسُ أُمَّةٌ وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنزَلَ مَعَهُمُ الكتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ فَهَدَى الله الذينَ آمَنُوا لِمَا

ص: 209

اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ (213)

213- مردم یک گروه بودند خدا رسولان را فرستاد که بشارت دهند و بترسانند، و با آن ها بحق کتاب فرستاد تا در بین مردم در هنگام اختلاف حکم فرما باشد تنها کسانی که کتاب به آن ها رسیده و نشانه های آشکار را دریافته بودند به خاطر منحرف شدن از حق در آن اختلاف پیدا کردند پس خداوند به لطف خود آن هایی را که ایمان آورده بودند را از آن اختلافات به

نور حق هدایت ،فرمود و خدا هر که را بخواهد براه راست هدایت می کند.

﴿كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً﴾ یعنی مردم قبل از نوح او در یک مذهب بودند و سپس اختلاف پیدا کردند.﴿فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ﴾ خدا رسولان را فرستاد که بشارت دهند و بترسانند و با آن ها بحق کتاب فرستاد تا در بین مردم در هنگام اختلاف حکم فرما باشد.

﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَ عَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئًا وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ (216)

216- جنگ در راه خدا برای شما نوشته شد در حالی که آن را خوش ندارید چه بسا چیزی را خوش ندارید در حالی که آن برای شما بهتر است و چه بسا شما چیزی را دوست دارید در حالی که آن برای شما شرّ است خداوند می داند و شما نمی دانید

﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ﴾ این آیه در مدینه نازل شده و با آیه ﴿ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ﴾ (1) که در مکه نازل شده نسخ شده است.

ص: 210

﴿يَسْئلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالَ فيهِ كَبِيرٌ وَ صَدَّ عَنْ سَبِيلِ اللهِ وَ كُفْرَ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ إِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللهِ وَ الْفِتْنَهُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كَافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ وَ أُولئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ (217)

217- (ای رسول) از تو درباره جنگ در ماه های حرام سؤال می کنند بگو جنگ در آن گناهی بزرگ است ولی باز داشتن خلق از راه خدا و کفر به خدا و پایمال کردن حرمت حرم خدا و بیرون کردن اهل حرم از آن (که مشرکان مرتكب شدند) نزد خدا گناه بزرگ تری است؛ و فتنه گری فساد انگیز تر از قتل است. و کافران پیوسته با شما مسلمانان جنگ می کنند تا

آن که شما را از دین تان بر گردانند و هر کس از شما از دین خود بر گردد و در حال کفر باشد تا بمیرد چنین اشخاص اعمالشان در دنیا و آخرت ضایع و باطل گردیده است و آنان اهل جهنم هستند و در آن ابدی خواهند بود.

غذا می آمدند را بگیرند چون کاروان قریش در آن جا به استراحت پرداختند در میانشان عمر بن عبد اللّه حضرمی نیز بود که هم سوگند عتبه بن ربیعه بود، چون حضرمی و یارانش چشمشان به عبد اللّه بن جحش و یارانش افتاد فریاد بر آورده و آماده جنگ شده و گفتند این ها از اصحاب محمد هستند، عبد اللّه بن جحش به یارانش دستور داد که شمشیر بر غلاف کشند و جنگی نکنند.

حضرمی چون چنین دید گفت: این ها قومی نیکو هستند که ما از جانب آن ها هیچ مشکلی نداریم.

عبد اللّه بن جحش چون مطمئن شد که آن ها شمشیر ها را کنار گذاشته اند بر آن ها حمله کرده و عبد اللّه بن جحش عمر بن عبد اللّه حضرمی را کشت کاروان را بر داشته به مدینه آمدند آن اتفاق در اولین روز از ماه رجب که از ماه های حرام بود واقع شد.

قریش برای رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نوشتند تو حرمت ماه حرام را شکسته به کاروان ما حمله کرده افرادی را کشته و اموالشان را به غارت برده ای و حرف های زیادی در این باره گفتند.

اصحاب رسول الله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نیز آمده و گفتند: ای رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آیا جنگ و خون ریزی در ماه حرام جائز شده است؟ خداوند این آیه را نازل کرد ﴿يَسْتَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالُ فِيهِ كَبِيرٌ ...﴾ . یعنی جنگ در ماه حرام کاری بس بزرگ است و باید حرمت آن را نگه داشت و اما آن کاری که ای محمد قریش با تو انجام داده و تو را از مسجد الحرام بيرون کرده اند و به خداوند کافر شده اند حرمت آن در نزد خداوند از حرمت ماه های حرام بزرگ تر است.

﴿الْفِتْنَةُ﴾ یعنی کفر به خداوند از جنگ و کشتار هم بزرگ تر است سپس

ص: 212

این آیه را نازل کرد ﴿الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَ الْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَيْكُمْ (1) ﴾ (2) .

﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمَ كَبِيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما وَ يَسْتَلُونَكَ مَا ذَا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ الآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾ (219)

219- درباره شراب و قمار از تو سؤال می کنند بگو در آن دو گناهی بزرگ است و منافعی هم برای مردم در آن است؛ ولی گناه آن دو بزرگ تر از منافعش است و از تو سؤال می کنند که از چه چیزی انفاق کنند بگو از آن چه که مازاد زندگی است. هم چنین خداوند آیاتش را برای شما روشن کند شاید که اندیشه نمائید.

﴿وَ يَسْئلُونَكَ مَا ذَا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ﴾ یعنی نه خسیس باشد و نه اسراف نماید.

﴿في الدُّنْيَا وَ الآخِرَةِ وَ يَسْتَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلاحَ لَهُمْ خَيْرٌ وَ إِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَ لَوْ شَاءَ اللهُ لَأَعْنَتَكُمْ إِنَّ اللهَ عَزِيزٌ حَكيمٌ﴾ (220)

220 - در کار دنیا و آخرت (تا از دنیا برای آخرت توشه بر دارید) و سؤال کنند تو را که با یتیمان چگونه رفتار کنند؟ بگو اصلاح کار آن ها بهتر است و با آن ها رفت و آمد کنید که آن ها برادر دینی شما هستند و خداوند فساد کار را

ص: 213

از اصلاح کننده می شناسد. و اگر خدا می خواست کار را بر شما سخت می کرد بدرستی که خداوند عزیز و حکیم است.

﴿يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلاحَ لَهُمْ خَيْرٌ وَ إِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ﴾

عبد اللّه بن مسکان از امام صادق ان روایت می کند هنگامی که آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا﴾ (1) نازل شد هر کس که در پیش او یتیمی بود از خود دور می کرد، و از رسول خدا له درباره دور کردن یتیمان از خودشان سؤال کردند خداوند آيه ﴿يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى...﴾ را نازل کرد. (2)

امام صادق می فرماید: هیچ اشکالی ندارد که غذایت را با غذای یتیمان مخلوط کنی چرا که بچه های کوچک دوست دارند که بزرگ ترها با آن ها غذا بخورند و غذای آن ها اندازه هم است اما لباس و غیر آن باید به اندازه هر کدام جدا گانه حساب شود. (3)

﴿وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ وَ لَاَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَ لَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَ لا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُوا وَ لَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكِ وَ لَوْ أَعْجَبَكُمْ أُولئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ اللهُ يَدْعُوا إِلَى الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَ يُبَيِّنُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾ (221)

221- و با زنان مشرک ازدواج مکنید مگر آن که ایمان آورند و همانا کنیزی

ص: 214

با ایمان بهتر از زن آزاد مشرک است هر چند از (زیبائی) او به شگفت آئید، و زن به مشرکان مدهید مگر آن که ایمان آورند و همانا بنده مؤمن از آزاد مشرک بهتر است هر چند از او به شگفت آئید. مشركان شما را به سوی آتش فرا می خوانند و خداوند شما را به سوی بهشت و مغفرت دعوت می کند و خداوند برای مردم آیات خویش را آشکار می فرماید شاید که متذکر شوند.

﴿وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ﴾ به وسیله آيه ﴿وَ الْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ﴾ (1) نسخ شده است.

و ﴿وَ لا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُوا﴾ بر حال خود باقی مانده و نسخ نشده است.

﴿وَ يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِي الْمَحِيضِ وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى يَطْهُرْنَ فَإِذَا نَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللهُ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ﴾ (222)

﴿نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَ قَدَّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ وَ اتَّقُوا اللهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾ (223)

222- از تو درباره عادت زنان سؤال می کنند، بگو: آن رنجی برای زنان است در حال حیض از نزدیکی با آنان دوری کنید و با آن ها نزدیکی نکنید تا این که پاک شوند چون خود را پاک کردند از آن جا که خدا دستور داده به آن ها نزدیک شوید بدرستی که خداوند توبه کاران و پاکیزه گان را دوست

ص: 215

می دارد.

223- زنان شما کشتزار شمایند پس به کشتزارتان هر زمانی که خواستید وارد شوید(با آنها آمیزش کنید) و اعمال نیک (اولاد صالح) برای خود پیش بفرستید و از خدا بترسید و بدانید که او را ملاقات خواهید کرد. و به مومنان بشارت ده.

کند باید نصف دینار کفاره بدهد و دوازده و نیم ضربه حد نیز به او زده می شود. (1)

﴿وَ لَا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةٌ لِأَيْمَانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ (224)

224- خدا را در معرض سوگند های خود قرار ندهید نیکوکار باشید و از خداوند بترسید و میان مردم را اصلاح کنید و خداوند شنوا و داناست.

﴿وَ لَا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴾ می فرماید: این گفته مردی است که در هر حالی سوگند خورده و می گوید نه به خدا سوگند، بله به خدا سوگند.

﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (226)

﴿وَ إِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ (227)

226 - کسانی که زنان خود را ایلاء می کنند (سوگند می خورند که با آن ها نزدیکی نکنند) چهار ماه انتظار کشند اگر از قسم خود پشیمان شدند، بدرستی که خداوند آمرزنده و مهربان است (آن ها را می آمرزد).

227- و اگر تصمیم به طلاق گرفتند پس خداوند شنوا و داناست.

امام صادق علیه السلام می فرماید: ایلاء یعنی این که مرد برای زنش سوگند بخورد که با تو نزدیکی نمی کنم. آن زن اگر توانست بر آن حال صبر نماید پس صبر کند و الا جریان را برای امام (حاکم) بازگو کند و امام (حاکم) چهار ماه به او فرصت می دهد اگر در این مدت با زنش نزدیکی نکرد به آن مرد می گوید یا با زنت نزدیکی کن و یا او را طلاق بده که در غیر این صورت تو را محبوس می کنم. (1)

روایت شده است که امیر المؤمنین علی علیه السلام خانه ای بانی ساخت و مردی را که بعد از چهار ماه به زنش رجوع نکرده بود را حبس نمود و به او فرمود: یا به زنت رجوع کن و یا او را طلاق بده و الا این خانه را بر سرت آتش می زنم. (2)

﴿وَ الْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ وَ لَا يَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ يَكْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِي أَرْحَامِهِنَّ إِنْ كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ بُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِي ذَلِكَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلَاحًا وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ وَ اللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ (228)

228- و زنانی که طلاق داده شدند از شوهر کردن خود داری کنند تا سه مرتبه (از حیض) پاک شوند و آن چه را که در رحم دارند برای آن ها حلال نیست که آن آفریده را کتمان کنند اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارند و شوهران آن ها در زمان عده سزاوارند که رجوع کنند اگر نیت صلح و سازش داشته باشند و زنان بر شوهران حق مشروعی دارند همچنان چه شوهران بر زنان حق دارند و مردان بر زنان برتری دارند و خداوند عزیز و داناست.

ص: 218

﴿وَ الْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ﴾

می فرماید: زن مطلقه ای که حیض می بیند باید سه حیض ببیند تا عده اش تمام شود.

﴿وَ لا يَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ يَكْتُمْنَ ما خَلَقَ اللهُ فِي أَرْحَامِهِنَّ إِنْ كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ﴾ می فرماید: برای زن جائز نیست که بچه دار بودن حیض و یا پاک بودن از حیض را کتمان کند چرا که خداوند بر زنان سه چیز را واجب کرده است پاکی از حیض حیض دیدن و بچه دار شدن را.

﴿وَ لِلرّجالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةً﴾ یعنی حق مردان بر زنان افضل و بهتر از حق زنان بر مردان است

﴿الطَّلاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاكَ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْريحٌ بِإِحْسَانٍ وَ لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئًا إِلا أَنْ يَخَافًا أَلا يُقيما حُدُودَ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلا يُقيما حُدُودَ اللهِ فَلا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا فِيمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلكَ حُدُودُ اللهِ فَلا تَعْتَدُوهَا وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللهِ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ (229)

229 - طلاق (طلاقی که شوهر حق رجوع دارد) دو مرتبه است باید بطور شایسته او را نگهدارد و یا به نیکی او را رها کند و برای شما حلال نیست که چیزی را که به آن ها داده اید پس بگیرید مگر آن که هر دو بترسید که حدود دین الهی را نگه نداشته باشید در چنین صورت زن هر چه از مهر خود به شوهر برای طلاق ببخشد بر آنان روا باشد این احکام حدود دین خداست، از آن سرکشی مکنید و کسانی که از احکام خدا سر پیچی نمایند ستمکار هستند.

ص: 219

حيض دیده و از آن پاک شود برای بار دوم با حضور دو شاهد عادل او را طلاق می دهد و بعد از طلاق دوباره به او رجوع کرده و نزدیکی می کند و سپس منتظر می ماند تا پاک گردد پس اگر حیض دید و از آن پاک شد و برای بار سوم او را در حضور دو شاهد عادل طلاق می دهد که بعد از طلاق سوم برای مرد جائز نیست که با او ازدواج کند مگر این که زن با مرد دیگری ازدواج کند که در این صورت زن بعد از طلاق سوم سه حیض می بیند تا برای ازدواج با مرد دیگری پاک شود. زمانی که زن در عده طلاق باشد از هم دیگر ارث می برند.

پس اگر مرد برای بار اول زنش را در حال پاکی و با حضور شهود طلاق و سپس منتظر بماند تا آن زن حیض دیده و پاک گردد سپس قبل از این که به او رجوع کند برای بار دوم او را طلاق دهد این طلاق دوم طلاق جائزى نیست زیرا او طلاق در روی طلاق داده است برای این که زمانی که زن مطلقه باشد دیگر خارج از تملک مرد قرار دارد مگر این که مرد به او رجوع کرده باشد چون مرد رجوع کرد زن در ملک او قرار می گیرد تا زمانی که او را برای بار سوم طلاق نداده باشد. پس زمانی که برای بار سوم او را طلاق داد دیگر نمی تواند به او رجوع کند؛ پس اگر مرد زن را در حال پاکی و با حضور شاهد طلاق دهد سپس رجوع نماید و بدون نزدیکی کردن با او انتظار پاکی او را بکشد و زن حیض ببیند و از آن پاک گردد در حالی که زن هنوز در خانه شوهر است سپس بعد از رجوع و قبل از این که با او نزدیکی کند او را طلاق دهد این طلاق مورد حساب واقع نمی شود چرا که زن را برای بار دوم در پاکی اول طلاق داده است و پاکی زن با نزدیکی از بین می رود و همچنین طلاق سوم واقع نمی شود مگر بعد از رجوع و نزدیکی کردن با او که سپس آن زن حیض

ص: 221

دیده بعد از حیض پاک شود و بعد از آن مرد زن را با حضور شاهد طلاق می دهد که برای هر طلاقی پاکی از نزدیکی مرد با زن و با حضور شاهد است.

﴿وَ لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئاً أَلا أَنْ يَخَافًا إِلا يُقِيمَا حُدُودَ اللهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلا يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا فِيمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ﴾. این آیه درباره طلاق خلع نازل شده است. (1)

از امام صادق علیه السلام می فرماید خلع این است که زن به شوهرش بگوید سوگندت را تربیت اثر نمی دهم (یعنی اگر مرا سوگند دهی که فلان عمل را انجام ده نخواهم داد)، از این به بعد بدون اجازه تو از خانه بیرون می روم مرد اجنبی را به بسترت راه می دهم، جنابتی که از نزدیکی با تو حاصل شود غسل نمی کنم؛ یا بگوید هیچ امری را از تو اطاعت نمی کنم تا طلاقم دهی؛ اگر این را گفت ، آن وقت بر شوهر حلال می شود آن چه مهر به او داده، پس بگیرد و یا علاوه بر آن مقداری هم از مال زن را که زن قادر بر آن است طلب کند و با رضایت طرفین در طهری که با او جماع نکرده طلاقش دهد، در حالی که شهود هم حاضر باشند، در چنین شرایطی طلاق بائن خواهد بود، هر چند که یک طلاق است دیگر شوهر نمی تواند در عده رجوع کند، و بعد از عده ، او هم مانند سایر خواستگاران است اگر زن راضی شد دوباره خود را به عقد او در می آورد و اگر خواست در نمی آورد پس اگر خود را به عقد او در آورد، نزد شوهر دو طلاق دیگر محل دارد ، و جا دارد که شوهر بر زن شرط کند ، آن شرطی را که صاحب مبارات می کند. و مرد می تواند به زن بگوید آن چه را که

ص: 222

به من داده ای را دوباره به تو بدهم و آن ها را در ملک تو در بیاورم.

امام علیه السلام فرمود: طلاق خلع مبارات و تخییر با طهارت بدون نزدیکی و با حضور دو شاهد عادل است اگر زنی که با خلع طلاق گرفته است با مرد دیگری ازدواج کند سپس آن مرد هم او را طلاق بدهد برای شوهر اولی جائز است که با او ازدواج نماید مردی که زنش را با خلع و مبارات طلاق داده نمی تواند بر او رجوع کند مگر آن چه را که از زن گرفته به او بر گرداند. (1)

﴿فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِما أَنْ يَتَرَاجَعَا إِنْ ظَنَّا أَنْ يُقيما حُدُودَ اللَّهِ وَ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ يُبَيِّنُها لِقَوْمِ يَعْلَمُونَ﴾ (230)

﴿وَ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ لَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَ مَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَ لَا تَتَّخِذُوا آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ مَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَ الْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ (231)

﴿وَ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ يَنْكِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذا تَرَاضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ذَلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كَانَ مِنْكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكُمْ أَزْكَى لَكُمْ وَ أَطْهَرُ وَ اللّهُ يَعْلَمُ وَ أَنتُمْ لا تَعْلَمُونَ﴾ (232)

230- پس اگر زن را طلاق (سوم) داد دیگر آن زن بر او حلال نیست تا این که زن با مرد دیگری ازدواج کند (و آن مرد با او نزدیکی کند)، اگر همسر

ص: 223

دوم زن را طلاق داد (در این صورت) زن می تواند با شوهر اوّلش ازدواج دوباره کند اگر گمان کنند که احکام الهی را رعایت می کنند آن حدود الهی است که خداوند آن را برای گروهی که می فهمند بیان می کند.

231- و هنگامی که زنان را طلاق دادید و مدت عده آن ها به پایان رسید یا آن ها را به سازگاری نگاه دارید و یا به نیکی رها کنید و آن ها را به خاطر اذیت و آزار نگاه مدارید. هر کس که چنین کند به خودش ظلم و ستم کرده است. و آیات خدا را به مسخره نگیرید و به یاد آورید نعمت خدا را بر خود و کتاب و حکمتی را که بر شما نازل کرده و با آن شما را پند و اندرز می دهد از خدا بترسید و بدانید بدرستی که خداوند به هر چیزی آگاه و داناست.

232- و چون زنان را طلاق دادید و زمان عده آن ها به پایان رسید، مانع آن ها نشوید که با شوهرانشان ازدواج کنند هنگامی که در میان آن ها به طرز نیکوئی تراضی بر قرار شود آن پند و اندرز برای افرادی است که به خدا و روز قیامت ایمان دارند این دستور برای تزکیه شما بهتر است و خدا (مصلحت شما) را می داند و شما نمی دانید.

﴿فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ﴾ يعنى طلاق سوم.

﴿فَلا جُنَاحَ عَلَيْهِما أَنْ يَتَراجَعَا﴾ یعنی در طلاق اول و دوم.

﴿إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ لا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَاراً لِتَعْتَدُوا﴾ یعنی زمانی که مرد زنش را طلاق داده بر او جائز نیست رجوع کند و به قصد رجوع زن را اذیت و آزار نماید.

﴿وَ لا تُمْسِكُوهُنَّ ضِراراً﴾ یعنی او را محبوس نکنید.

ص: 224

﴿وَ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ يَنْكِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ﴾ یعنی زمانی که زن راضی به ازدواج حلال شد.

﴿وَ الْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ كِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لا تكلّف نَفْسٌ إِلا وُسْعَهَا لا تُضَار والِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَ لَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَ عَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ فَإِنْ أَرَاذَا فِضالاً عَنْ تَراضِ مِنْهُما وَ تَشَاوُرٍ فَلا جُنَاحَ عَلَيْهِما وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَكُمْ فَلا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُم بِالْمَعْرُوفِ وَ اتَّقُوا اللّه و اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ (233)

233- و مادران فرزندان خود را دو سال کامل شیر دهند این برای کسانی است که می خواهند دو سال کامل را شیر بدهند و بر (پدر) فرزند است که در مدت شیر دهی مادر خوراک و لباس او را بطور شایسته و نیکو بدهد و همه به اندازه طاقت خویش مکلف هستند نه مادر به خاطر فرزند به زحمت و زیان بیافتد و نه پدر متضرر شود و (اگر کودک پدر نداشت) وارث باید در نگهداری او به حد متعارف اقدام کند و اگر پدر و مادر مصلحت دیدند که فرزند را زودتر از شیر بگیرند و در این مورد با هم مشورت کنند هیچ گناهی بر آن دو نیست و اگر خواستید که دایه ای برای فرزندان خود بگیرید گناهی بر شما نیست در صورتی که حق دایه را به نیکی بپردازید و از خداوند بترسید و بدانید بدرستی که خداوند به آن چه می کنید بیناست.

﴿وَ الْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ

ص: 225

الرَّضَاعَةَ وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ كِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ﴾ يعنى زمانی که مرد بمیرد و بچه شیر خواره ای را از خود به جا بگذارد بر وارث سزاوار نیست که به نفقه آن طفل ضرری برساند بلکه باید با نیکی و احسان با او رفتار نماید.

﴿لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَ لَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ﴾

امام صادق علیه السلام می فرماید: برای مرد جائز نیست وقتی که زنش بچه شیر خواره ای دارد از نزدیکی کردن با او خود داری ورزد و او را بزند و به او بگوید: نزدیک تو نمی شوم چون می ترسم حامله شوی و بچه ام را بکشی همچنین بر زن جائز نیست که از نزدیک شدن مرد به خود امتناع نماید و به او بگوید: می ترسم حامله شوم و بچه ام بمیرد این عمل آن ها بر نزدیکی و جماعشان ضرر می زند. (1)

﴿وَ عَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ﴾ می فرماید: برای زنی که دارای بچه است و شوهرش فوت کرده است ضرر زده نشود و همچنین برای وارث جائز نیست که در نفقه ام ولد بر او تنگ بگیرند و ضرر بزنند. (2)

﴿فَإِنْ أَرَادَا فِضالاً عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُما وَ تَشَاوُرٍ فَلا جُنَاحَ عَلَيْهِما﴾ یعنی هنگامی که مادر طفل و وارث با هم مصالحه کنند و وارث بگوید بچه را بر دار و هر کجا که خواستی برو.

﴿وَ الَّذينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ فِي أَنفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ

ص: 226

اللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ (234)

﴿وَ لا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ أَوْ أَكْنتُمْ في أَنفُسِكُمْ عَلِمَ الله أَنكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَلكِنْ لا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلا أَنْ تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفاً وَ لَا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النَّكَاحِ حَتَّى يَبْلُغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي أَنفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾ (235)

234- و کسانی که از شما می میرند و زنانشان زنده می ماند آن ها باید به مدت چهار ماه و ده روز عده نگه دارند و چون عده شان تمام شد گناهی بر شما نیست، هر طور که می خواهند درباره خودشان بطور شایسته انجام دهند (ازدواج نمایند) و خداوند بدان چه انجام می دهید آگاه است.

235- و گناهی بر شما نیست که از آن زنان (شوهر مرده بعد از تمام شدن عده) خواستگاری کنید یا در دل تصمیم به آن داشته باشید (بدون این که تصمیم قلبی خویش را اظهار کنید) تنها خدا می داند که به یاد آن ها خواهید افتاد، ولیکن (در زمان عدّه) با آن ها در پنهانی قرار ازدواج مگذارید مگر آن که تا حدود شرع سخن گوئید، با آن ها خطبه ازدواج نخوانید مگر تا زمانی که عدّه (وفات) آن ها تمام شده باشد و بدانید که خداوند به آن چه در دل دارید آگاه است پس از او بترسید و بدانید که خداوند آمرزنده و بردبار است.

اين آيه ﴿وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْوَاجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْراً﴾ با آیه 140 همین سوره ﴿وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْوَاجاً وَصِيَّةً لِأَزْوَاجِهِمْ مَتَاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْرَاجٍ﴾ نسخ شده است و در هنگام نوشتن ناسخ بر منسوخ مقدم شده است.

﴿وَ لا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ أَوْ أَكْنَنْتُمْ فِي

ص: 227

أَنْفُسِكُمْ﴾ زنی که در عده وفات است مردی با او پنهانی قرار ازدواج نگذارد چرا که خداوند عز و جل نهی کرده است و می فرماید: ﴿لَا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إلا أَنْ تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفاً﴾ وعده پنهانی این است که مرد در عده وفات زن به او بگوید وعده ما در خانه فلانی است.

اعشی در این باره می گوید: با زنی که بر تو حرام است پنهانی و عده ازدواج مگذار.

﴿وَ لا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكَاحَ حَتَّى يَبْلُغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ﴾ عده وفات زن كه در این آیه بدان اشاره شده چهار ماه و ده روز است.

﴿لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِيضَةً وَ متَّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِع فَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعاً بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِينَ﴾ (236)

236- گناهی بر شما نیست اگر زنانی را که رها کردید قبل از این که با آنان نزدیکی کرده و یا مهری را مقرر داشته باشید آن هایی که توانمند هستند به اندازه توانایی خویش و آن هایی که فقیر هستند به اندازه خویش آن ها را به شایستگی بهره مند سازید که این بر نیکوکاران حق است.

﴿لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِيضَةً﴾ يعنی مردی که با زنی ازدواج کرده و بدون این که با او نزدیکی کند یا مهریه اش را مشخص نماید او را طلاق بدهد در این هنگام مرد در زمان طلاق بنا بر وسع خود باید مالی را به زن بپردازد چنان که خداوند عز و جل در آیه ﴿عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ﴾ پس کسی که وسع مالی دارد در هنگام طلاق باید از کنیز و پول و لباس او را بهره مند گرداند و کسی

ص: 228

که قدرت مالی ندارد با رو پوش و هر چیزی که قدرتش را دارد به او بدهد.

و اگر با زنی ازدواج کند و مهریه اش هم معلوم باشد و با او نزدیکی نکرده باشد و بخواهد که او را طلاق بدهد باید نصف مهریه را به او بپردازد.

﴿وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلا أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوا الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحَ وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ (237)

237- و اگر زنان را قبل از این که با آن ها نزدیکی کرده طلاق دهید در صورتی که برای آن ها مهر تعیین کرده اید باید نصف مهر را به آن ها بدهید مگر آن ها خودشان آن را ببخشند یا کسی که امر ازدواج به دست اوست مثل پدر یا جد آن را ببخشند و گذشت کردن شما تمام مهر را به تقوا نزدیک تر است، و فضیلت هایی که در بینتان بود را فراموش مکنید، بدرستی که خداوند بدان چه انجام می دهید آگاه است.

﴿وَ إِلا أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوا الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ﴾ که آن ولی و پدر هستند که آن ها هم بدون امر دختر نمی توانند آن را ببخشند.

﴿وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلا أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوا الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ﴾ اين زنان دیگر عده ای ندارند و بعد از طلاق گرفتن هر وقت که خواستند می توانند ازدواج کنند.

ببیند. و اگر زنی حیض نبیند باید سه ماه عده نگهدارد؛ اگر زنی عادتی نا منظم دارد یعنی گاهی کم تر از یک ماه و گاهی بیشتر از یک ماه حیض می بیند اگر همین زن طلاق داده شود و قبل از این که سه ماه عده اش تمام شود حیض ببیند همان یک حیض محسوب می شود و عده اش با حیض مشخص می شود و اگر همان زن سه ماهش تمام شود و حيض نبیند عده اش همان سه ماه است، پس اگر قبل از سه ماه حیض ببيند عده اش با خون حیض مشخص می گردد.

عده زنی که طلاق داده شده و شوهر حق رجوع به او را ندارد باید از حیض سوم پاک گردد و عده زن حامله تا زمان بچه به دنیا آوردن است پس اگر زن حامله امروز طلاق داده شود و فردا بچه اش را به دنیا آورد عده اش تمام می شود. عده زن حامله ای که شوهرش مرده با دور ترین مدت است پس اگر آن زن قبل از این که چهار ماه و ده روز تمام شود بچه اش را به دنیا بیاورد پس عده اش همان چهار ماه و ده روز محسوب می شود و اگر آن مدت بگذرد و بچه اش را به دنیا نیاورد عده اش زمان به دنیا آمدن بچه است.

عده زنی که شوهرش او را در حال غیاب طلاق داده زمانی که دو شاهد عادل شهادت به آن طلاق دهند که در فلان روز طلاق داده از همان روز عده طلاق محسوب می شود و اگر شاهدی شهادت ندهد و زن هم نداند که شوهرش در چه روزی او را طلاق داده است از آن روزی که شنید شوهرش او را طلاق داده عده اش شروع می شود.

عده زنی که شوهرش در مسافرت فوت کرده باشد از آن روزی که فوت شوهرش را شنیده شروع می شود. زنی که شوهرش با او نزدیکی نکرده طلاقش بدهد عده ندارد زنی که شوهرش قبل از این که با او نزدیکی کند بمیرد چهار ماه و ده روز است

ص: 230

عده مردانی که چهار زن دارند و یکی از آن ها را طلاق داده باشند برای او حلال نیست که با زنی دیگر ازدواج کند مگر آن که عده آن زن تمام بشود؛ پس زمانی که مرد می خواهد با خواهر زنش ازدواج نماید باید زنش را طلاق بدهد و صبر کند تا عده او تمام شود و سپس با خواهرش ازدواج نماید.

زنی که شوهرش مرده هر کجا که خواست می تواند عده نگهدارد زنی که طلاقش رجعی نیست عده اش را هر کجا که خواست می تواند نگهدارد زنی که طلاق رجعی است باید در خانه شوهرش عده نگهدارد و در زمان عده شوهر می تواند او را ببیند و او نیز می تواند شوهرش را ببیند.

عده کنیز زمانی که در اختیار مرد آزادی است دو ماه و پانزده روز است عده متعه چهل و پنج روز است عده زن اسیر پاک شدن رحم است. این ها صورت های گوناگون عده است.

زنی که حرام ابدی بر مرد می شود آن زنی است که مرد او را در حضور دو شاهد عادل سه بار در سه مجلس مختلف طلاق داده است و آن زن با مردی دیگر ازدواج می کند و بعد از او طلاق گرفته و دوباره با مرد اول ازدواج می کند و باز مثل اول سه بار از او طلاق می گیرد و باز با کس دیگری ازدواج کرده و از او هم طلاق می گیرد و باز هم با همان مرد اولی که او را شش بار طلاق داده ازدواج می کند و باز هم مرد اولی او را سه بار طلاق می دهد که جمعاً نه بار می شود در این جاست که آن زن بر مرد اولی حرام ابدی می شود چرا که آن مرد او را نه بار طلاق داده و نه بار هم با او ازدواج کرده است. مردی که زنش را بدون آن که حیض ببیند و یا در حال حیض دیدن باشد و یا در حال نفساء باشد و قبل از آن که پاک گردد طلاق بدهد طلاق باطل است.

ص: 231

﴿حافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطَى وَ قُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ﴾ (238)

238- بر انجام نماز ها و نماز وسطی (عصر) مواظبت نمائید و از روی خشوع و خضوع برای خداوند قیام کنید.

امام صادق علیه السلام این آیه را این طور قرائت کردند ﴿حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَ الصَّلَاةِ الْوُسْطَى وَ قُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ ﴾ روایت شده که امام صادق علیه السلام آیه ﴿حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَ الصَّلَاةِ الْوُسْطَى﴾ که مراد از صلات وسطی نماز عصر است.

﴿قُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ﴾ یعنی استقبال شخص از نماز و رعایت کردن اوقات نماز طوری باشد که چیزی او را از نماز باز ندارد. (1)

﴿فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالاً أَوْ رَكْنَانَا فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللهَ كَمَا عَلَّمَكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ﴾ (239)

239- پس اگر (به خاطر خطری) اگر به خاطر خطری بترسید نماز را پیاده و یا سواره انجام دهید پس هنگامی که امنیت یافتید خدا را یاد کنید همچنان که خداوند آن چیز هایی که نمی دانستید را به شما یاد داد.

مَعَكَ وَ لْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ﴾ (1) و هنگامی در میان سپاه اسلام باشی و نماز بر آنان به پا داری باید آن ها با تو مسلّح به نماز ایستند و چون سجده نماز به جای آوردند (و نماز را فرادی تمام کردند) در پشت سر رفته و گروهی که نماز نخوانده بیایند و با تو نماز گزارند و البته با لباس جنگ و اسلحه، زیرا کافران آرزو و انتظار دارند که شما از اسلحه و اسباب خود غفلت کنید تا ناگهان بر شما حمله نمایند و چنان چه بارانی یا مرضی شما را از بر گرفتن سلاح به رنج اندازد باکی نیست که اسلحه را فرو گذارید ولی از دشمن بر حذر باشید خدا برای کافران عذابی سخت خوار کننده آماده ساخته است.

وجه دوم از نماز خوف این است که شخص در هنگام سفر از دزد و درنده می ترسد پس او رو به قبله می ماند و نماز را می بندد و در همان حال نیز به راه خود ادامه می دهد زمانی که قرائت خود را تمام کرد و قصد کرد که رکوع و سجود کند صورتش را در حد توان رو به قبله می کند و اگر برایش مقدور نبود در همان حال رکوع و سجده را به جا می آورد و اگر سواره بود با اشاره سر رکوع و سجده را به جا می آورد.

نماز مجادله (مجاهده) و آن نماز در حال جنگ است هنگامی که برایش مقدور نبود که از اسب خود پائین بیاید تکبیر می گوید و نمازش را می خواند و برای هر رکعتی تکبیر می گوید و نمازش را می خواند ؛ حضرت علی علیه السلام یارانش در جنگ صفین پنج نماز را بر روی اسب ها خواندند که برای هر ركعتش یک تکبیر می گفتند.

از نماز خوف نماز حیرت است که بر سه صورت می باشد یک صورت این

ص: 233

است که شخص در بیابان است و نمی داند قبله کدام سمت است پس به چهار سمت نماز می خواند وجه دوم این است که نماز کسی فوت شده اما نمی داند که کدام نماز است در این صورت بر او واجب می شود که یک نماز سه رکعتی، یک نماز چهار رکعتی و یک نماز دو رکعتی بخواند که در این صورت اگر نماز فوت شده او نماز مغرب باشد قضایش به جا آورده شده و اگر نماز عشاء، ظهر و عصر باشد آن هم قضایش به جا آورده شده و اگر نماز فوت شده اش نماز صبح باشد آن هم قضایش به جا آورده شده است کسی که دو لباس دارد و یکی از آن دو لباس نجس شده و شخص نمی داند که کدام یک از آن دو لباس به نجاست آلوده گشته است در این هنگام با هر دو لباس جداگانه نماز می خواند و بعد از آن که به آب دسترسی پیدا کرد هر دو لباس را می شوید.

﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ الله مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَ لَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَشْكُرُونَ﴾ (243)

243 - آیا نادیدی آن هایی را که از ترس مرگ از دیار خود بیرون رفتند هزاران نفر بودند که خداوند به آن ها فرمود بمیرید (همگی مردند) سپس (خداوند) آن ها را زنده کرد زیرا خداوند در حق بندگان فضل و کرم بسیار دارد و لیکن بیشتر مردم سپاس گزار نیستند.

در شام در محل سکونت مساکین طاعون شایع شد، خلق بسیاری از ترس طاعون از آن جا فرار کرده و رو به بیابان آوردند پس در یک شب همۀ آن ها مردند، و استخوان هایشان در محل عبور رهگذران ریخته شد و مردم از روی

ص: 234

آن استخوان ها رفت و آمد می کردند و با پاهایشان آن ها را از مسیر خود دور می کردند، سپس خداوند آن ها را زنده کرد و به منازل خودشان بر گشتند و مدت زیادی بعد از آن جریان زندگی کردند و بعد به تدریج مرده و هم دیگر را دفن می کردند.

﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَىٰ إِذْ قَالُوا لِنَبِيِّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا ملِكاً تُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ أَلا تُقَاتِلُوا قالُوا وَ ما لَنَا أَلا تُقَاتِلَ في سَبِيلِ اللهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنَا مِنْ دِيَارِنَا وَ أَبْنَائِنَا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلا قليلاً مِنْهُمْ وَ اللّهُ عَليمٌ بِالظَّالِمِينَ﴾ (246)

﴿وَ قَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكاً قَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَ لَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَ زَادَهُ بَسْطَةٌ فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَ اللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ (247)

﴿وَ قَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آل مُوسى وَ آل هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِكَةُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لَكُمْ إِن كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ (248)

﴿فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللهَ مُبْتَلِيكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَ مَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِيلاً مِنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لأطاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَ جُنُودِهِ قَالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَليلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةٌ كَثيرَةً بِإِذْنِ اللهِ وَ اللّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾ (249)

﴿وَ لَمَّا بَرَزُوا لِجَالُونَ وَ جُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَ ثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَ

ص: 235

انْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾ (250)

﴿فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ قَتَلَ دَاوُودُ جَالُوتَ وَ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا يَشَاءُ وَ لَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لَكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾ (251)

246- آیا گروهی از بنی اسرائیل را ندیدی که بعد از موسی به پیامبر خود گفتند: پادشاهی (زمامداری) برای ما انتخاب کن تا (به فرماندهی او) در راه خدا جنگ کنیم (پیامبر آن ها) گفت اگر جنگ بر شما واجب شد مبادا زیر بار جنگ نروید .گفتند چرا در راه خدا جنگ نکنیم در حالی که دشمنان ما را از دیارمان بیرون کردند؟ پس هنگامی که جهاد بر آن ها مقرر

شد به جز عده کمی همه از جهاد روی بر گردانیدند و خداوند از اعمال ستم کاران آگاه است.

247- پیامبرشان به آن ها گفت: خداوند طالوت را به پادشاهی (زمامداری) شما بر گزید گفتند از کجا بزرگی و زمامداری او بر ما رواست در صورتی که ما به زمامداری شایسته تر از او هستیم و او ثروت زیادی ندارد؟ گفت: خداوند او را بر شما بر گزیده و در دانش و قدرت جسم را توانایی بخشیده است، و خداوند ملک خود را به هر کس که بخواهد می بخشد که خداوند توانگر و داناست.

248- پیامبرشان به آن ها گفت: که نشانه پادشاهی او این است که تابوتی که در آن سكينه خدا و الواح باز مانده از خانواده موسی و هارون است و فرشتگان آن را به دوش می کشند برای شما می آید که در آن برای شما حجتی روشن است اگر اهل ایمان باشید.

249- پس هنگامی که طالوت لشکر خود را بیرون برد به آن ها گفت:

ص: 236

بدرستی که خداوند شما را با نهر آبی آزمایش می کند پس هر کس از آن بنوشد از من نیست، و هر کس از آن بیش از یک پیمانه نیاشامد از من است. همه سپاه بجز عده کمی از آن آب آشامیدند پس هنگامی که طالوت و ایمان آورندگان به او از نهر عبور کردند (با دیدن لشکر جالوت ترسیدند و) گفتند: ما تاب مقاومت جالوت و سپاه او را نداریم. امّا آن هایی که می دانستند خداوند را ملاقات خواهند کرد گفتند: چه بسیار گروه های کوچکی که با یاری خداوند بر سپاهی عظیم پیروز شده اند و خداوند با صابران است.

250- و چون در میدان مبارزۀ جالوت و لشکریان او قرار گرفتند گفتند: پروردگارا به ما صبر و استقامت عنایت کن استقامت عنایت کن و قدم های ما را ثابت بدار و ما را بر پیروزی بر کافران یاری فرما.

251 - پس به یاری خداوند کافران را شکست دادند و داود جالوت را کشت و خداوند پادشاهی و حکمت را به او عنایت فرمود و از آن چه می خواست به او تعلیم نمود و اگر خداوند بعضی از مردم را در مقابل بعضی دیگر دفع نمی کرد فساد زمین را فرا می گرفت، و لکن خداوند بر جهانیان فضل و احسان دارد.

اسرائیل اطاعتش نمی کردند. (1)

و روایت شده که آن پیامبر ارمیا علیه السلام بوده است، خداوند متعال به همین جرم جالوت را که مردی قبطی بود بر آنان مسلط نمود پس او بنی اسرائیل را ذلیل کرده و مردانشان را به قتل رسانید و از سرزمینشان و اموالشان بیرون کرد، و زنانشان را به بردگی گرفت بنی اسرائیل نزد پیامبرشان شکایت برده و ناله و زاری کرده و گفتند: از خداوند متعال درخواست کن فرماندهی برای ما بر گزیند تا در راه خدا به جنگ و جهاد بپردازیم.

در آن روزگار نبوت همواره در یک دودمان و سلطنت در دودمانی دیگر بود و خدا هرگز نبوت و سلطنت را در یک دودمان جمع نکرده بود، به همین جهت بود که آن تقاضا را کردند. پیامبرشان به آن ها گفت:﴿إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكاً﴾ خداوند طالوت را فرمانده و پادشاه شما قرار داده است. بنی اسرائیل از شنیدن آن خشمگین شده و گفتند:﴿أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَ لَمْ يُوتَ سَعَةٌ مِنَ الْمَالِ﴾ پادشاهی از آن ماست و ما از طالوت به پادشاهی سزاوار تر هستيم او هیچ مال و ثروتی ندارد.

در آن زمان نبوت در خاندان لاوی بود، و ملک و سلطنت در خاندان یوسف علیه السلام ، ولی طالوت از بچه های بنیامین برادر مادری حضرت یوسف علیه السلام بود که نه از خاندان نبوت بود و نه از خاندان سلطنت.

پیامبرشان به آن ها فرمود: ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَ زَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَ اللهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ طالوت مردی قوی هیکل و شخصی شجاع و از لحاظ علم دانا تر ا ز بقیه بود اما

ص: 238

شخصی فقیر بود و لذا بنی اسرائیل به خاطر فقر بر او عیب می گرفتند و می گفتند: او مال و ثروت ندارد.

پیامبرشان به آن ها گفت:﴿إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ أَلُ مُوسى وَ آلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِكَةُ ) نشانه این که او از طرف خدا ، سلطان شما شده این است که آن تابوت را که سکینه ای از پروردگارتان و بقیه ای از آن چه از آل موسی و آل هارون به جای مانده در آن است برای شما می آورد، در حالی که ملائکه آن تابوت را حمل

می کنند.

و این تابوت همان بود که خداوند آن را برای مادر موسی علیه السلام نازل کرد تا موسی را بر آن گذاشته و به دریا بیندازد این تابوت در بین بنی اسرائیل بوده و آن ها همواره از آن تبرک می جستند چون رحلت حضرت موسی نزدیک شد الواح زره خود و آن چه از آیات نبوت داشت در آن گذاشته و تابوت را به وصی خود یوشع سپرد و این تابوت همواره در بین ایشان بود تا آن که مقام آن را خوار و سبک شمردند و بچه ها با آن به بازی پرداختند؛ مادامی که تابوت در میان بنی اسرائیل بود آن ها همیشه در شرف و عزت زندگی می کردند اما چون مرتکب گناه شده و مقام آن را سبک شمردند خداوند آن تابوت را از میان آنان بر داشت این مساله ادامه داشت تا آن روزی که از ظلم جالوت جانشان به لب آمده و از پیامبر زمان خود در خواست کردند تا از خدا بخواهد فرماندهی بر ایشان بر گزیند و آنان در رکابش با کفار بجنگند، در آن روزگار خدا دوباره تابوت را به ایشان بر گردانید که قرآن در باره اش فرمود ﴿فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ﴾ چون آن تابوت را مابین دشمنان و مسلمانان می گذاشتند بوی

ص: 239

خوشی از آن بیرون می آمد که شکلی همچون انسان داشت. (1)

امام رضا علیه السلام می فرماید: سکینه بوی خوشی از بهشت بود که صورتی مانند صورت انسان داشت.

هر وقت آن تابوت را در میان مسلمانان و کفار می گذاشتند اگر کسی از تابوت جلو تر می افتاد کشته می شد و یا مغلوب می گردید و کسی هم که از آن بر می گشت کافر می شد و پیامبر او را می کشت.

خداوند به پیامبر زمان وحی نمود جالوت را کسی می کشد که زره موسی به تن او آراسته آید او مردی است از فرزندان لاوی بن یعقوب علیه السلام که اسمش داود بن آسی است. آسی چوپان بود و ده پسر داشت و کوچک ترین آن ها داود بود. چون طالوت به فرماندهی بر گزیده شد بنی اسرائیل را برای جنگ با جالوت جمع کرد و کسی را هم به نزد آسی فرستاد که فرزندانت را برای جنگ بفرست. چون فرزندان آسی آمدند طالوت زره موسی را به تن هر یک از فرزندان آسی پوشاند برای یکی بزرگ آمد و برای دیگری کوچک آمد طالوت به آسی گفت: آیا بچه دیگری هم داری که نیامده باشد؟

گفت: بله آن که از همه کوچک تر است و گوسفندان را با او به چرا فرستاده ام.

طالوت او را فرا خواند داود سنگ اندازی داشت که به وسیله آن گوسفندان را می راند چون حرکت کرد تا به نزد طالوت بیاید سه سنگ او را در بیابان ندا داده و گفتند ای داود ما را بردار داود آن ها را بر داشته و در کیسه خود گذاشت. داود مردی شجاع و قوی بود چون به نزد طالوت آمد زره موسی را پوشید و کاملا به اندازه او بود طالوت لشگر را آماده کرده و به راه

افتادند.

ص: 240

پیامبرشان به آن ها فرمود: اى بنی إسرائيل ﴿إِنَّ اللهَ مُبْتَلِيكُمْ بِنَهَرٍ﴾ خداوند شما را با نهر آبی امتحان می کند.

هر کس در این بیابان از آن آب بنوشد او از حزب الهی نیست و هر کس از آن آب ننوشد او از حزب خداوند است مگر آن کسانی که فقط یک مشت از آن آب بنوشند بنی اسرائیل چون وارد نهر شدند، خداوند به آن ها اجازه داد که فقط یک مشت می توانند از آن آب بنوشند اما ﴿فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلا قَلِيلاً مِنْهُمْ ) همۀ آن ها جز تعداد کمی از آن آب خوردند.

شصت هزار نفر از آن آب خوردند که خداوند آن ها را به وسیله آب امتحان کرد چنان که در آیه فوق فرمود. (1)

از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: آن تعداد کمی که از آن آب نخوردند سی صد و سیزده نفر بودند.

بنی اسرائیل چون از نهر عبور کردند و چشمشان به لشگر جالوت افتاد آن هایی که از آن آب خورده بودند گفتند:﴿لَا طاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بجالُوتَ وَ جُنُودِه و آن هایی که از آن آب نخورده بودند گفتند:﴿رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَ انْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ). داود علیه السلام آمده و در مقابل جالوت ایستاد.

جالوت بر فیلی سوار بود و بر سرش تاجی از یاقوت بود که نور از آن ساطع می گشت و لشگرش هم در مقابل او به صف ایستاده بودند داود یکی از آن سنگ ها را بر داشت و به میمنه (سمت راست) لشگر جالوت انداخت آن سنگ در هوا رفت و آن ها را از بین برده و فراری داد سنگ دیگر را بر داشت و

ص: 241

به طرف میسره (سمت چپ) لشگر انداخت و آن ها را نیز از بین برد. سنگ را بر داشت و به طرف جالوت انداخت آن سنگ به یاقوتی که در پیشانی جالوت نقش بسته بود خورد و آن را با مغزش متلاشی کرد و جالوت مرده به روی زمین افتاد. این فرمایش الهی است که می فرماید:﴿فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللهِ وَ قَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ وَ آتَاهُ اللهُ الْمُلْک وَ الْحِكْمَةَ﴾ (1) پس به یاری خداوند کافران را شکست دادند و داود جالوت را کشت و خداوند پادشاهی و حکمت را به او عنایت فرمود.

﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَ آتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَ أَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَ لَكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لَكِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ﴾ (253)

253- بعضی از آن پیامبران را بر بعضی دیگر برتری دادیم، با بعضی از آن ها خداوند سخن گفت و بعضی را درجات مقام داده، و به عیسی پسر مریم معجزات روشن دادیم و او را با روح القدس تأیید نمودیم، و اگر خدا می خواست کسانی که بعد از آن ها بوده اند پس از آن همه نشانه های آشکار که برایشان آمد با یک دیگر در جنگ و خصومت نمی بودند و لکن با هم اختلاف دشمنی کردند بعضی از آن ها ایمان آورده و بعضی دیگر کافر شدند، و اگر خدا می خواست با هم جنگ نمی کردند ولکن خداوند هر چه را اراده می کند انجام می دهد.

در روز واقعه جمل مردی نزد امیر المؤمنین علی علیه السلام آمد و گفت: یا علی برای چه اصحاب رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم با هم جنگ می کنند در حالی که همه آن ها شهادت می دهند که خدایی جز خدای یگانه نیست و این که محمد رسول خداست.

حضرت علیه السلام فرمود: بنابر آیه ای از قرآن، جنگ با آن ها بر ما جایز شده است.

مرد پرسید: آن کدام آیه است؟

فرمود:﴿آیه تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللهُ

ص: 243

وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَ آتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَ أَيَّدْنَاهُ بِرُوح الْقُدُسِ وَ لَوْ شَاءَ اللّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُم الْبَيِّنَاتُ وَ لَكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ وَ لَوْ شَاءَ اللهُ مَا اقْتَتَلُوا وَلَكِنَّ اللهَ يَفْعَلُ ما يُرِيدُ﴾

آن مرد گفت: به خدا سوگند اصحاب جمل کافر شده اند. (1)

﴿يَوْمٌ لا بَيْعٌ فِيهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفَاعَةٌ ﴾؛ یعنی روزی که صداقتی در آن نیست. (2)

﴿اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَ لَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ﴾ (255)

﴿لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لَا انْفِصَامَ لَهَا وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ (256)

﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ (257)

255- نیست خدایی جز خدای یگانه زنده و پاینده است هرگز او را خواب سبک و سنگین در بر نمی گیرد آن چه در آسمان ها و زمین است همه برای اوست چه کسی بدون اجازه او می تواند شفاعت کند؟ آن چه در مقابل

ص: 244

و پشت سر آن هاست همه را می داند کسی از علم او آگاه نمی گردد مگر آن چه را که او بخواهد قلمرو حکومتش آسمان ها و زمین را در بر گرفته است، نگهداری آن دو برایش خستگی آور نیست که او والا مرتبه و با عظمت است.

256- در پذیرش دین اجباری نیست به تحقیق راه هدایت از گمراهی روشن شده است پس کسی به طاغوت کفر بورزد و به خدا ایمان بیاورد همانا به رشته محکم و استواری چنگ زده است که هرگز گسستنی نیست و خداوند شنوا و داناست.

257- خداوند یاور کسانی است که ایمان آورده اند آن ها را از تاریکی ها به سوی نور می برد و آن هایی که راه کفر را بر گزیدند یاورشان طاغوت ها هستند که آن ها را از نور به سوی ظلمت و تاریکی می برند آن ها اهل آتش هستند و جاودان در آن خواهند بود.

نیست.

﴿لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ﴾ یعنی کسی را به دین داری اجبار نمی کند مگر بعد از این که برای او راه درست از راه انحراف مشخص شده باشد.

﴿فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ﴾ یعنی آن هایی که حق آل محمد را غصب نموده اند.

﴿فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى﴾ یعنی کسانی که به ولایت تمسک جسته اند.

﴿لَا انْفِصَامَ لَهَا﴾ یعنی ریسمانی که پاره شدنی نیست که همان ولایت امير المؤمنين و ائمه علیهم السلام بعد از او می باشد.

﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا﴾ یعنی آن هایی که از آل محمد علیهم السلام پیروی می کنند.

﴿يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتَ﴾ یعنی آن هایی که بر آل محمد ظلم و ستم کردند و آن هایی که از غاصبان حق آن ها پیروی کرده اند.

﴿يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ﴾ که این طور نازل شده است. (1)

زراره می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره آیه ﴿وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ﴾ سؤال کردم که کدام وسیع است کرسی یا آسمان ها و زمین؟ فرمود: نه بلکه کرسی از آسمان ها و زمین وسیع تر است و خداوند هر چیزی را در کرسی آفریده است. (2)

ص: 246

اصبغ بن نباته گوید: از علی علیه السلام از آیه ﴿وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْاَرْضَ﴾ سؤال شد؟

فرمود: آسمان ها و زمین و آن چه در این دو تا است همه در داخل کرسی آفریده شده است، چهار ملک دارد که او را به اذن الهی حمل می کنند ملک اول در صورت آدمیان است و آن گرامی ترین صورت ها در نزد خداوند است آن برای فرزندان آدم دعا می کند و به سوی او تضرع می کند و شفاعت و رزق برای آن ها طلب می نماید.

ملک دوم در صورت گاو است که آن سرور چهار پایان است آن برای همه چهار پایان خداوند را می خواند به سوی او تضرع می کند و رزق و شفاعت را برای همه آن ها طلب می نماید.

ملک سوم در صورت کرکس است که آن سرور پرندگان می باشد که برای همه پرندگان خداوند را می خواند به سوی او تضرع می کند رزق و شفاعت را برای همه پرندگان از خداوند طلب می نماید.

ملک چهارم در صورت شیر است که آن آقا و سرور درندگان می باشد او درندگان را به سوی خداوند ترغیب می کند و برای همه درندگان از خداوند طلب شفاعت و رزق می کند.

در این صورت ها صورتی نیکو تر از صورت گاو نبود تا این که بنی اسرائیل گوساله را خدای خود قرار داده و آن را پرستیدند در این هنگام آن صورت گاو از روی شرم و حیا از خداوند سرش را پائین انداخته چرا که چیزی شبیه او پرستیده شده است و می ترسد که عذاب بر او نازل شود.

سپس امام علی علیه السلام : فرمود شاخه های درختی قطع نمی شود مگر آن که قائل بر این است که برای خداوند رحمان بچه ای است - خداوند رحمان

ص: 247

بزرگ تر از آن است که دارای بچه باشد .﴿تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبَالُ هَدًّا﴾ (1) نزدیک است که آسمان ها به خاطر همین سخن از هم متلاشی شود و زمین بشکافد و کوه ها از هم فرو ریزد.

پس در آن هنگام درخت بر خود لرزیده و برای او خاری در می آید که او را از نازل شدن عذاب بر او نگه می دارد.

پس آن قومی که سنت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را تغییر داده و از وصیّت پیامبر در حق على علیه السلام و ائمه علیهم السلام دوری گزیدند هیچ خوفی ندارند که بر آن ها عذاب شود و سپس این آیه را تلاوت کردند ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ ﴾ (2)

فرمود: به خدا سوگند ما آن نعمت الهی هستیم که خداوند آن را بر بنده هایش عنایت فرموده است و مردم به وسیله ما رستگار می شوند. (3)

﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللهُ الْمُلْكَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ قَالَ أَنَا أُحْيِي وَ أُمِيتُ قَالَ إِبْرَاهِيمُ فَإِنَّ اللهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾ (258)

258- آیا ندیدی کسی (نمرود) را که با ابراهیم درباره پروردگارش گفتگو کرد؟ زیرا که خداوند به او ملک و پادشاهی داده ،بود هنگامی که ابراهیم به او گفت: پروردگار من کسی است که زنده می کند و می می راند او (نمرود)

ص: 248

گفت: من هم زنده می کنم و می میرانم. ابراهیم گفت: خداوند خورشید را از طرف مشرق می آورد و تو آن را از جانب مغرب بیرون آور (در این هنگام) آن کافر در دادن جواب عاجز ماند و خداوند گروه ستمکاران را هدایت نمی کند.

يَتَسَنَّهْ وَ انْظُرْ إِلَى حِمَارِكَ وَ لِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنَّاسِ وَ انْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ (259)

259- یا مانند کسی که (عُزیر یا ارمیا) از دهکده ای عبور می کرد در حالی که ویران شده بود (و مردم آن دهکده به بلاتی هلاک شده بودند)، گفت: خداوند این مردگان را چگونه زنده خواهد کرد پس خداوند او را صد سال میراند سپس زنده کرد و به او فرمود چقدر درنگ کرده ای؟ جواب داد یک روز یا نیمی از روز خداوند فرمود نه بلکه صد سال است که درنگ

کرده ای به آب و غذایت نگاهی کن که هیچ تغییری نکرده است. و بر الاغ خود نگاه کن که از هم پاشیده شده است اکنون زنده اش می کنیم تا چگونه زنده شدن مردگان بر تو معلوم شود و تو را نشانه ای برای مردم قرار می دهیم و نگاه کن که استخوان های آن را چگونه جمع کرده و به هم پیوند می دهیم و گوشت بر آن می پوشانیم هنگامی که چگونه زنده شدن بر او

آشکار شد، گفت: می دانم بدرستی که خداوند بر هر چیزی قادر و تواناست.

چون ارمیا این پیام الهی را به علماء بنى اسرائیل رساند گفتند: از پروردگارت بپرس که معنای این مثل چیست؟

ارمیا هفت روز روزه گرفت، خداوند وحی نمود ای ارمیا آن شهر بیت المقدس است و آن درختانی که در آن کاشته شدند قوم بنی اسرائیل است که در آن جا سکنی گزیدند و سپس مرتکب معصیت شدند و دینم را تغییر دادند و کفران نعمتم را نمودند سوگند به خودم که آن ها را با فتنه و آشوب امتحان کنم که حکیمان و دانایان در آن حیران بمانند پس بدترین بنده هایم را از لحاظ ولادت و خوراک بر آن ها مسلط می کنم پس کسی بر آن ها مسلط می شود که آن ها را بکشد و حریمشان را به اسارت ببرد شهر ها و خانه هایشان را که به آن فخر می فروشند خراب بگرداند و سنگی را که به وسیله آن بر مردم فخر می فروشند صد سال در مزبله بیندازد.

پس ارمیا آن را به بزرگان بنی اسرائیل رساند گفتند. از پروردگارت سوال کن که گناه فقراء و مساكين و ضعيفان چیست که به چنین عذابی گرفتار می شوند؟

ارميا باز هفت روز روزه گرفت و سپس افطار کرد اما وحی بر او نشد باز هفت روز روزه گرفت و افطار نمود ولی این بار هم بر او وحی نشد پس برای بار سوم هفت روز روزه گرفت خداوند وحی نمود ای ارمیا دیگر دست از این اعمال بردار و إِلّا صورتت را به پشت سرت بر می گردانم. ولی به آن ها بگو که شما منکرات و گناهان آن ها را دیدید ولی نهی از منکرشان نکردید.

ارمیا عرض کرد: پروردگارا! آن کسی را که می خواهی بر بنی اسرائیل مسلط گردانی، او را به من بشناسان تا پیش او رفته و از برای خود و اهل بیتم از او امان نامه ای بگیرم؟

ص: 251

خداوند فرمود: به فلان شهر برو که در آن جا پسر بچه ای خواهی دید که بد ترین بچه زمان خودش است و خبیث ترین ولادت را که ولد الزنا باشد دارد، از لحاظ جسمی از همه ضعیف تر است و بد ترین غذا ها را می خورد.

ارميا علیه السلام به شهر مورد نظر رفت و در میان کاروان سرائی بچه ای را دید که در مزبله ای افتاده است و مادر زنا کاری دارد که نان خشکی را برای او در کاسه ای خُرد کرده و بر روی آن شیر خوک می ریزد و آن پسر بچه از آن غذا می خورد.

ارمياعلیه السلام فرمود: آن کسی را که خداوند توصیفش نمود باید همین باشد. به نزد او رفت و از او پرسید: اسمت چیست؟

گفت: بُخت النصر.

او را شناخته و به معالجه او پرداخت تا این که خوب شد به او فرمود: آیا مرا می شناسی؟

گفت: نه ولی تو مرد صالحی هستی.

فرمود: من ارمیا پیامبر بنی اسرائیل هستم. خداوند به من خبر داده است که تو را بر بنی اسرائیل مسلط می گرداند. تو مردان آن ها را خواهی کشت و چنین و چنان با آن ها خواهی کرد.

چون بُخت النصر آن را شنید کبر و غرور او را گرفت ارمیا به او فرمود: امان نامه ای برای من بنویس

بُخت النصر هم امان نامه ای برای او نوشت. بُخت النصر به کوه و بیابان می رفت، هیزم جمع می کرد و به شهر آورده می فروخت.

بُخت النصر مردم را به جنگ با بنی اسرائیل ترغیب کرد و مردم نیز دعوتش را اجابت نمودند. محل سکونت بنی اسرائیل در بیت المقدس بود.

ص: 252

بُخت النصر با لشگری زیاد رو به بیت المقدس آورد چون ارمیا شنید که بُخت النصر بالشگری رو به سوی بیت المقدس آورده است سوار بر الاغی شد و به استقبال بُخت النصر رفت ؛ ولی با زیادی جمعیت نتوانست خودش را به او برساند و لذا نامه را بر سر چوبی بست و آن را بلند کرد بُخت النصر چون آن را دید گفت تو کیستی؟

فرمود: من ارمیای پیامبر هستم که به تو بشارت دادم که خداوند تو را بر بني اسرائيل مسلط می گرداند و این نیز امان نامه تو به من است.

گفت: تو را امان دادم اما امان اهل بیت تو بر این است که از همین جا به سوی بيت المقدس تیری می اندازم اگر تیرم به بیت المقدس رسید پس آن ها در نزد من امانی ندارند و اگر نرسید در امان هستند. تیرش را در کمان گذاشته و به سوى بيت المقدس انداخت باد آن را برد تا این که در بیت المقدس آویزان شد، گفت: اهل بیت تو نزد من امانی ندارند.

چون داخل شهر شد در وسط شهر کوهی از خاک را مشاهده کرد که خون از وسط آن می جوشد که هر چه خاک بر روی آن می ریزند باز هم غلیان کرده و می جوشد.

پرسید: این چیست؟

گفتند: این خون پیامبری است که یکی از پادشاهان بنی اسرائیل او را کشته است و خون اوست که می جوشد و هر چه خاک بر روی آن می ریزیم باز هم می جوشد.

بُخت النصر گفت: از بنی اسرائیل آن قدر بکُشید تا آن خون آرام بگیرد.

آن خون حضرت یحیی علیه السلام بود در زمان آن حضرت پادشاه ستم کاری بود که با زنان بنی اسرائیل زنا می کرد و هر وقت از کنار یحیی علیه السلام

ص: 253

می گذشت، حضرت به او می رمود ای پادشاه از خداوند پروا داشته باش که این کار ها بر تو حلال نیست.

یکی از زنان زنا کار که به پادشاه زنا می داد روزی در حال مستی به او گفت: ای پادشاه! او را بکش.

پادشاه دستور داد که سر آن حضرت را برایش بیاورند. سر آن حضرت را طشت گذاشته به نزد او آوردند. آن سر بریده حرف می زد و به او می فرمود: ای پادشاه! از خداوند پروا داشته باش که این کار ها بر تو حلال نیست. سپس خون! از طشت جوشید و به زمین ریخت و از همان زمان جوشید و آرام نگرفت و از زمان شهادت حضرت يحيى علیه السلام تا زمان خروج بُخت النصر صد سال فاصله بود. بُخت النصر داخل هر شهر بنی اسرائیل که می شد مردان و زنان و کودکان و حتی حیواناتشان را می کشت ولی آن خون هم چنان می جوشید و آرام نمی گرفت تا همه فانی شده و از بین رفتند. پرسید: آیا کسی در این شهر ها باقی مانده است؟

گفتند: پیر زنی در فلان جا زنده است.

آن پیر زن را خواسته و بر روی خون سرش را برید در همان جا آن خون آرام گرفت و دیگر نجوشید. آن پیر زن آخرین نفر از بنی اسرائیل بود که کشته شد. بُخت النصر سپس به شهر بابل آمده و در آن جا شهری را بنا کرد و در همان جا اقامت نمود چاهی را حفر کرد و دانیال را داخل آن چاه انداخت و شیر ماده ای را نیز به پیش آن حضرت انداخت آن شیر از گل چاه می خورد و دانیال علیه السلام از شیر آن می نوشید مدتی بدین زمان گذشت تا این که خداوند به پیامبر بیت المقدس وحی کرد که آب و غذا برای دانیال ببر و سلام مرا به او

برسان.

ص: 254

عرض کرد: پروردگارا ! دانیال کجاست؟

خداوند فرمود: داخل چاهی در فلان موضع بابل.

پس آن پیامبر آمده و چاه را پیدا کرد و گفت: ای دانیال!

گفت :لبیک ! صدایت نا آشناست؟

پیامبر: پروردگارت به تو سلام می رساند و برایت آب و غذا فرستاده است. و سپس آن ها را به داخل چاه فرستاد.

دانیال این دعا را خواند:﴿اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي لاَ يُخَيِّبُ مَنْ دَعَاهُ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي مَنْ تَوَكَّلَ عَلَيْهِ كَفَاهُ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي لاَ يَنْسَى مَنْ ذَكَرَهُ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي لاَ يُخَيِّبُ مَنْ دَعَاهُ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي مَنْ وَثِقَ بِهِ لَمْ يَكِلْهُ إِلَى غَيْرِهِ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي يَجْزِي بِالْإِحْسَانِ إِحْسَاناً اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي يَجْزِي بِالصَّبْرِ نَجَاةً اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي يَكْشِفُ حُزْنَنَا [ضُرَّنَا]عِنْدَ كُرْبَتِنَا اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي هُوَ ثِقَتُنَا حِينَ تَنْقَطِعُ اَلْحِيَلُ مِنَّا اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي هُوَ رَجَاؤُنَا حِينَ سَاءَ ظَنُّنَا بِأَعْمَالِنَا...

بُخت النصر در خواب دید که گویا سرش از آهن است و پاهایش از مس و سینه اش از طلا منجمین را خواست و به آن ها گفت: من چه خوابی دیده ام؟

گفتند: نمی دانیم و لکن آن چه را که دیده ای برای ما بیان کن تا برایت تعبیر کنیم.

بُخت النصر گفت: در این سال ها این همه به شما ها رسیده ام و نمی دانید که من چه در خواب دیده ام؟ دستور داد که همه را بکُشند.

اطرافیان به او گفتند: تنها کسی که می تواند از خوابت خبر بدهد همان کس است که در چاه انداخته اید و آن ماده شیر متعرض او نشده و حتی از گِل چاه می خورد و به او شیر می دهد.

ص: 255

بُخت النصر دانیال را به نزد خود طلبید و گفت: چه خوابی دیده ام؟

دانیال فرمود: خواب دیده ای که سرت از آهن پاهایت از مس و سینه ات از طلاست.

گفت: همان طور است که گفتی حال تعبیر آن چیست؟

فرمود: پادشاهیت از بین رفتنی است و تو بعد از سه روز کشته می شوی و مردی از اهل فارس تو را می کشد.

گفت: هفت شهر ساخته ام و بر در هر شهری نگهبانانی گذاشته ام و به آن هم راضی نشدم حتی بر در هر شهر صورت مرغابی از مس قرار داده ام که هیچ شخص غریبی وارد شهر نمی شود مگر این که آن مرغابی به صدا در می آید تا این که او را می گیرند.

دانيال علیه السلام فرمود: امر همان است که گفتم.

پس بُخت النصر به لشگرش آماده باش داد و افرادی را به داخل شهر ها فرستاد و گفت: هر کسی را که دیدید او را بکشید فرق نمی کند که چه کسی باشد.

بُخت النصر به دانيال علیه السلام که در نزد او نشسته بود گفت: در این سه روز تو را از نزد خودم جدا نمی کنم اگر سه روز گذشت و زنده بودم تو را خواهم کشت.

چون روز سوم شد غم و اندوه او را فرا گرفت از قصر بیرون آمد، غلامی از اهل فارس داشت که او را پسر خوانده خود قرار داده بود ولی نمی دانست که او از اهل فارس است شمشیرش را به او داد و گفت ای غلام هر کسی را که دیدی او را بکش اگر چه خود من باشم غلام شمشیر را گرفت و ضربه ای به بُخت النصر زد و او را کشت.

ص: 256

ارمیا علیه السلام سوار بر الاغ در حالی که انجیر و آب و انگوری به همراه داشت از شهر بیرون آمد. درندگان بیابان و دریا و هوا را دید که گوشت های آدمیان را می خورند ساعتی به فکر فرو رفت و سپس گفت: خداوند چگونه این مرده ها را زنده می کند وقتی که درندگان گوشت های آن ها را می خورند؟

پس خداوند در همان جا او را می راند، چنان که می فرماید:﴿أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَى قَرْيَةٍ وَ هِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّى يُحْيِي هَذِهِ اللهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَمَاتَهُ اللهُ مِائَةَ عام ثُمَّ بَعَثَهُ﴾ یا همانند کسی که بر قریه ای عبور کرد با وجود بنا ها و ساختمان هایی که داشت از سکنه خالی بود گفت خداوند چگونه این ها را بعد از مردن زنده می کند پس خداوند او را صد سال می راند و

سپس زنده اش کر.

پس هنگامی که خداوند بر بنی اسرائیل رحم کرد و بُخت النصر را هلاک نمود، مردگان بنی اسرائیل را به دنیا بر گرداند.

عُزیر زمانی که بخت النصر بر بنی اسرائیل مسلط شد فرار کرده و داخل چشمه ای شده و غائب شد.

ارميا علیه السلام به مدت صد سال مُرده بود و سپس خداوند عزوجل او را زنده کرد و اوّلین عضوی که از او زنده شد چشم هایش بود که مانند سفیدی تخم مرغ بود و نگاه کرد پس خداوند در همان حال که فقط چشم هایش می دید به او وحی نمود: كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْماً﴾ چه مقدار درنگ کرده ای؟ گفت: یک روز.

سپس نگاهی به خورشید کرد که بالا آمده بود، گفت:﴿أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ﴾ یا مقداری از روز.

خداوند فرمود:﴿بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانْظُرْ إِلَىٰ طَعَامِكَ وَ شَرَابِكَ لَمْ

ص: 257

258

يَتَسَنَّهُ وَ انْظُرْ إِلى حِمَارِكَ وَ لِنَجْعَلَكَ آيَةٌ لِلنَّاسِ وَ انْظُرْ إِلَى العِظامِ كَيْفَ تُنْشِرُها ثُمَّ تَكْسُوهَا لَحْماً﴾ بلكه صد سال است که در همین جا هستی به آب و غذایت نگاهی بینداز که هیچ تغییری نکرده است و بر الاغت نظری بینداز که چگونه پوسیده است؛ تو را نشانه ای برای مردم قرار داده ایم پس به استخوان ها نگاه کن که چگونه آن ها را جمع کرده و گوشت بر آن می رویانیم.

ارمیا به استخوان های پوسیده و ريز ريز شده نگاه کرد که چگونه جمع شده و گوشت هایی که درندگان خورده و جدا شده اند از هر طرف آمده به استخوان های او و الاغش می چسبند تا این که هر دو کامل شده و از جا بلند شدند و در آن وقت گفت:﴿أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ می دانم که خداوند بر هر چیزی قادر و تواناست. (1)

﴿وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْنِى قَالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَ لَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلبي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةٌ مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتينَكَ سَعْياً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللهَ عَزِيزٌ حَكيمٌ﴾ (260)

260- و هنگامی که ابراهیم گفت :پروردگارا به من نشان بده که چگونه مردگان را زنده می کنی؟ خدا فرمود: آیا ایمان نداری؟ عرض کرد چرا ولی می خواهم که دلم آرام بگیرد خدا فرمود چهار مرغ (گوناگون) بگیر و آن ها را قطعه قطعه کن سپس هر قطعه ای از آن را بر بالای کوهی قرار بده سپس هر کدام از آن ها را (به اسم) بخوان، پس به سرعت به سوی تو می آیند و بدان که خداوند قادر و تواناست.

ص: 258

حکیم است. (1)

﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لَا أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ (262)

﴿قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى وَ اللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ﴾ (263)

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَ لَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ (264)

﴿وَ مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ (265)

﴿أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَ أَعْنَابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَ أَصَابَهُ الْكِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾ (266)

262- آن هایی که مالشان را در راه خدا اتفاق می کنند سپس بعد از انفاق کردن منّتی نمی گذارند و آزاری نمی رسانند پاداش آن ها نزد پروردگارشان است، هیچ خوفی ندارند و غمگین نمی شوند.

263- گفتار نیکو و بخشش از اتفاقی که بعد از آن اذیت و آزاری باشد بهتر است، و خداوند بی نیاز و بردبار است.

264- ای کسانی که ایمان آورده اید صدقات خود را با منّت گذاشتن و آزار

ص: 260

از بین نبرید مانند کسی که مالش را از روی ریا انفاق می کند و به خدا و روز قیامت ایمان ندارد مثل این ریا کاران بدان ماند که دانه را بر روی سنگی که روی آن را لایه ای نازک از خاک گرفته باشد بپاشند و رگبار بارانی آن را بشوید و آن سنگ را صاف و بی دانه بگذارد، آن ها (ریا کاران) از آن کاری که انجام داده اند هیچ چیزی (ثوابی) بدست نمی آورند و خداوند گروه کافران را هدایت نمی کند.

265- و مثل آن هایی که مالشان را برای خشنودی خدا و با کمال اطمینان خاطر اتفاق می کنند مانند باغی است که در جای بلندی باشد و بر آن باران زیادی ببارد و محصولی دو چندان دهد و اگر باران زیاد به آن جا نبارد بارانی کم (شبنم) به آن برسد و خداوند به آن چه انجام می دهید بیناست.

266- آیا کسی از شما هست که باغی از درخت خرما و انگور داشته باشد و در زیر آن درختان جوی های روان جاری باشد و برای او در آن (باغ) میوه های گوناگون باشد، پس ضعف و پیری به او برسد و فرزندانی ضعیف (کوچک) داشته باشد پس در آن باغ بادی آتشین بوزد و همه را بسوزاند؟ این چنین خداوند برای شما آیاتش را روشن می کند شاید که اندیشه کنید.

﴿بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلداً لا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ مانند کسی که مالش را از روی ریا انفاق می کند و به خدا و روز قیامت ایمان ندارد مثل این ریاکاران بدان ماند که دانه را بر روی سنگی که روی آن را لایه ای نازک از خاک گرفته باشد بپاشند و رگبار بارانی آن را بشوید و آن سنگ را صاف و بی دانه بگذارد آن ها (ریا کاران) آن کاری که انجام داده اند هیچ چیزی (ثوابی) بدست نمی آورند و خداوند گروه کافران را هدایت نمی کند.

امام علیه السلام فرمود: هر کس به کسی که بر او احسان کرده منت بگذارد و او را آزار نماید احسانش باطل شده و هیچ ثوابی از آن نمی برد همچنان که خاک روی صفوان بی اثر بوده و فائده ای ندارد.

صفوان سنگ بزرگی است که در وسط بیابان قرار گرفته باشد باران که می آید خاک را از روی آن شسته و از بین می برد؛ خداوند این مثل را برای کسی زده که کار نیکی را انجام داده و سپس با منت و اذیت و آزار ثواب آن را از بین می برد.

امام صادق علیه السلام می فرماید چیزی دوست داشتنی تر در نزد من از مردی نیست که دستی از جانب ما به سوی او دراز می شود و دست دیگرش از او پیروی نماید زیرا دیده ام که دست های دیگر از کمک به دست های اولی دریغ ورزیده و زبان از شکر آن خود داری می کند (1) سپس آیه ﴿مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضاتِ اللهِ وَ تَثْبِيتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَها وَابِلٌ فَاتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللهُ بِمَا

ص: 262

تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ را مثال زده و فرمودند مثل آن ها ﴿كَمَثَلِ جَنَّةٍ﴾ مانند مثل بهشت است یعنی مثل آن ها مانند باغی است که در جای بلندی قرار گرفته است.﴿أَصَابَها وَابِلٌ﴾ یعنی به آن ها باران می بارد﴿فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ﴾ یعنی ثمره آن باغ دو برابر می شود همچنان که اگر کسی از مالش انفاق نماید اجر و ثوابش دو برابر می شود.﴿ابْتِغَاءَ مَرْضاتِ اللهِ﴾

﴿طل﴾ شبنمی است که شب ها بر روی درختان و گیاهان می نشیند.

امام صادق علام فرمود:﴿وَ اللهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ﴾ خداوند برای هر کسی که بخواهد چند برابر می دهد یعنی کسی که مالش را برای رضای خدا اتفاق می کند. فرمود کسی که مالش را برای رضای خداوند انفاق کند و سپس بر کسی که نیکی کرده منت بگذارد مصداق آيه ﴿أَ يَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَ أَعْنَابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَ أَصَابَهُ الْكِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ﴾ شامل حال او می شود.

﴿إِعْصَار﴾ یعنی باد.

پس کسی که بر شخصی نیکی کرده و بعد منت بگذارد مثل او مانند کسی است که باغی دارای میوه ها و درختان گوناگون دارد و او پیر مردی ضعیف است و فرزندانی کوچک و ضعیف نیز دارد در این هنگام باد یا آتشی می آید و تمام آن باغ را از بین می برد. (1)

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ لا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذ بِهِ إِلا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَ

ص: 263

اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ غَنِيٌّ حَميدٌ﴾ (267)

﴿الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ يَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَاءِ وَ اللهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ اللّه وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ (268)

267 - ای کسانی که ایمان آورده اید از بهترین های آن چه را که بدست آورده اید و از آن چیز هایی که از زمین برای شما خارج کرده ایم انفاق کنید و از اموال پست اتفاق نکنید در حالی که خود شما (چنان چه آن را بشما بدهند) قبول نمی کنید مگر با اکراه، بدانید که خدا بی نیاز و شایسته ستایش است.

268 - شیطان به شما وعده فقر می دهد و به فحشا (کار های زشت) امر می کند، ولی خدا به شما وعده آمرزش و احسان می دهد و خداوند قدرتش وسیع و داناست.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ لا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِيهِ﴾

شان نزول این آیه این است که قومی بودند که وقتی هنگام چیدن خرماهایشان می شد عمداً خرما های پست را صدقه می دادند خداوند آن ها را از این کارشان باز داشت و فرمود:﴿وَ لا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِيهِ﴾ یعنی اگر آن خرما ها به شما ها داده شود آن ها را قبول نمی کنید.

﴿الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ يَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَاءِ﴾ شیطان می گوید: مالت را انفاق مکن که فقیر و تهیدست می شوی.

﴿وَ اللهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْهُ وَ فَضْلاً﴾ یعنی اگر برای خداوند انفاق کنید خداوند نیز شما ها را می بخشد.

ص: 264

﴿وَ فَضْلاً﴾ يعنی عوضش را به شما می دهد.

﴿يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثيراً وَ مَا يَذَّكَّرُ إِلا أُولُوا الْأَلْبَابِ﴾ (269)

269- خداوند دانش و حکمت را به هر کس که بخواهد عنایت می کند، و به هر کس که حکمت داده شود به تحقیق خیر زیادی به او داده شده است، و آن را جز خردمندان متذکر نمی گردند.

﴿الخَيْرً الكَثير﴾ يعني شناخت امير المؤمنين و ائمه است.

﴿إنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَ إِنْ تُخْفُوهَا وَ تُؤْتُوهَا الفقراء فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ يُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ اللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ (271)

271- اگر صدقه ها را آشکار بدهید خوب است و اگر در پنهانی به نیازمندان (آبرومند) بدهید برای شما خوب تر و نیکو تر است و خداوند (به خاطر آن) گناهانتان را می پوشاند و خداوند بدان چه انجام می دهید آگاه است.

﴿إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ ﴾

فرمود: زكات واجب آشکارا از مال جدا شده و آشکارا نیز پرداخت می گردد و غیر زکات اگر در پنهانی پرداخت شود بهتر است.

﴿لِلْفُقَرَاءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْبًا فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيمَاهُمْ لَا يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ (273)﴾

ص: 265

273 - صدقات مخصوص نیازمندانی است که در راه خدا بازمانده و درمانده شده اند و توانایی آن که در زمین بگردند (و کاری انجام بدهند را) ندارند و از شدت حیا افراد بی خبر از حال آن ها می پندارند که غنی و بی نیاز هستند، آن ها را از سیمایشان می شناسی هرگز چیزی را از کسی درخواست نمی کنند و هر خیری در راه خدا انفاق کنید بدرستی خداوند از آن آگاه است.

﴿لِلْفُقَرَاءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْبًا فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيمَاهُمْ لَا يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ)

یعنی آن ها کسانی هستند که از مردمی که از مردمی که متکبر و از خود راضی بوده چیزی را درخواست نمی کنند و نمی توانند بر روی زمین راه بروند کسانی که از حال آن ها خبر ندارند فکر می کنند که آن ها از اغنیا و بی نیاز ها هستند.

﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَ مَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ (275)

﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَ يُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَ اللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ﴾ (276)

﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ آتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ (277)

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ﴾ (278)

فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ

ص: 266

لَا تَظْلِمُونَ وَ لَا تُظْلَمُونَ (279)﴾

275- کسانی که ربا می خورند (در قیامت) برنمی خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماس شیطان دیوانه شده باشد و آن بدین خاطر همانا تجارت هم است که گفتند: همانند ریا است حال آن که خدا تجارت را حلال و ربا را حرام کرده است. پس هر کس که پند و اندرز خدا به او رسد و از ربا خواری دست بکشد سود هایی که از گذشته (قبل از نزول تحریم ربا) به دست آورده مال اوست و کارش به خدا وا گذار می شود و کسانی که از ربا خواری دست نکشند اهل آتش جهنم هستند و همیشه در آن خواهند بود.

276- خداوند ربا را نا بود می گرداند و صدقات را افزایش می بخشد و خداوند مردمان نا سپاس و گنه کار را دوست ندارد.

277- آن هایی که ایمان آورده و عمل صالح انجام می دهند و نماز بپا می دارند و زکات می دهند اجر و پاداششان نزد پروردگارشان است هیچ ترسی بر آن ها نیست و غمگین هم نمی شوند.

278- ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا بترسید و آن چه را که از ربا باقی مانده رها کنید اگر از ایمان آورندگان هستید.

279- پس اگر چنین نکنید به جنگ خدا و رسولش قیام کرده اید، و اگر از اعمالتان توبه کنید سرمایه اصلی تان (بدون سود) برای شماست در این صورت نه به کسی ستم کرده اید و نه از جانب کسی به شما ستم وارد شده است.

مِنَ الْمَس﴾

امام صادقعلیه السلام می فرماید: رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: هنگامی که به آسمان برده شدم گروهی را دیدم که می خواستند از جایشان بلند شوند ولی به خاطر بزرگی شکمشان نمی توانستند از جایشان تکان بخورند گفتم ای جبرئیل این ها چه کسانی هستند؟

گفت: این ها کسانی هستند که ربا خوارند و از جایشان بر نمی خیزند مگر مانند کسی که به وسوسه شیطان دیوانه شده باشند. (1)

﴿يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَ يُرْبِي الصَّدَقَاتِ﴾

به امام صادق علیه السلام گفته شد مردی را می بینیم که پولی را به ربا می دهد و مالش هم زیاد می شود. (2)

امام علیه السلام فرمود: خداوند دینش را از بین می برد اگر چه مالش زیاد می شود

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ ذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾

وقتی که خداوند آیه ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا...﴾ را نازل کرد خالد بن ولید که نزد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نشسته بود بر خاست و عرضه داشت یا رسول اللّه! پدرم در ثقیف طلب هائی از مردم بابت ربا داشت و به من وصیت کرد تا آن ها را بگیرم آیا بگیرم یا نه؟ در پاسخ وی این آیه نازل شد:﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ ذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ﴾ فرمود: هر کس ربا بگیرد قتل او واجب می شود

ص: 268

و هر کس که ربا بدهد قتل او نيز واجب است. (1)

امام صادق علیه السلام می فرماید: یک در هم با گناهش در پیشگاه الهی از هفتاد بار زنا با محرم در کعبه خانه خدا بزرگ تر است فرمود: برای ربا هفتاد جز گناه است که آسان ترین آن زنا کردن شخص با مادرش در کعبه می باشد. (2)

﴿وَ إِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ (280)

280- و اگر بدهکاری توان پرداخت قرضش را نداشته باشد پس تا هنگام توانایی به او مهلت دهید و اگر بر او ببخشید برای شما بهتر است اگر بدانید.

﴿وَ إِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ﴾

عائشه گوید از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شنیدم که می فرمود: هیچ بدهکاری نیست که به خاطر بدهکاریش نزد والی مسلمین می رود و از او کمک می خواهد مگر آن که ضمانش از او بر طرف شده و آن والی ضامن می شود تا با آن چه از اموال مسلمین که در دست اوست بدهی او را بپردازد.

امام علیه السلام فرماید: اگر کسی از شخصی مالی طلب دارد و او هم آن مال را در چیز های اسراف و در راه معصیت خرج نکرده ولی قادر به پرداخت آن نیست صاحب مال صبر نماید تا خداوند او را روزی رساند تا قرضش را اداء نماید و اگر امام عادلی باشد بر اوست که قرض او را پرداخت نماید.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می فرماید هر کس مالی داشته باشد آن برای ورثه است

ص: 269

و هر کس قرضی داشته و یا ضمانی بر عهده دارد آن بر عهده امام است که پرداخت نماید. و اگر صاحب مال شخصی ثروتمند بود و بدهکار فقیر صاحب مال طلبش را یا به بدهکار و یا به ورثه اش بخشیده و بعنوان صدقه حساب نماید که این عمل برای او بهتر است زیرا خداوند می فرماید:﴿وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ (1) و اگر بر او ببخشید برای شما بهتر است اگر

بدانید.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَا يَنتُمْ بِدَيْنِ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَ لْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كاتب بِالْعَدْلِ وَ لا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكتُبَ كَما عَلَّمَهُ الله فَلْيَكتُبْ وَ لْيُمْلِل الذي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَ لْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَ لَا يَبْخَصُ مِنْهُ شَيْئًا فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفيها أَوْ ضَعِيفاً أَوْ لا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَ اسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتَذكُرَ إِحْدَاهُمَا الأُخْرَى وَ لا يَأْبَ الشُّهَدَاء إِذا ما دُعُوا وَ لَا تَسْتَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيراً أَوْ كَبيراً إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللهِ وَ أَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَ أَدْنَى أَلا تَرْتَابُوا إِلا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةٌ تُدبِرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلا تَكْتُبُوهَا وَ أَشْهِدُوا إذا تَبايَعْتُمْ وَ لا يُضَارُ كَاتِبٌ وَ لَا شَهِيدٌ وَ إِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَ اتَّقُوا اللهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ الله وَ اللّه بكل شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ (282)

282- ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که بدهی مدت داری را بیک دیگر پیدا کردید پس آن را بنویسید و بین شما نویسنده ای از روی

ص: 270

عدالت آن را بنویسد، و نویسنده نباید از نوشتن آن چه که خداوند به او تعلیم داده خود داری کند پس باید بنویسد و کسی که حق با اوست باید املا کند و از پروردگارش بترسد و چیزی از آن فرو گذار نکند و پس اگر کسی که حق با اوست سفیه یا نا توان )صغیر) باشد و یا توانایی املا کردن را نداشته باشد پس ولی او از روی عدل املا می کند؛ و دو نفر از مردانتان را شاهد

بگیرید، پس اگر دو مرد نبود یک مرد و دو زن که از شهادتشان راضی هستید انتخاب کنید که اگر یکی از آن دو زن فراموش کرد دیگری به او یاد آور شود و هنگامی که آن شاهد ها را برای شهادت دادن (به محکمه) فرا خواندند خود داری نکنند و از نوشتن معامله کوچک و بزرگی که مدت دار هستند ملول نباشند که آن برای شما در نزد خداوند به عدالت نزدیک تر و برای شهادت دادن محکم تر و برای از بین بردن شک و تردید بهتر است مگر آن که داد و ستد در میان شما نقد باشد که بین خود دست به دست می کنید در این صورت گناهی بر شما نیست که چیزی ننویسید و هنگامی که معامله می کنید شاهد بگیرید ولی نباید به نویسنده و شاهد ها ضرری برسد و اگر چنین کنید (خدا را) نا فرمانی کرده اید و از خدا بترسید و خداوند به شما تعلیم می دهد و خداوند به همه چیزی داناست.

در روایت آمده است که در سوره بقره 105 حكم فقهی است و فقط در این آیه پانزده حکم آمده است. (1)

سه حکم در این قسمت آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَا يَنتُمْ بِدَيْنِ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَ لْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبُ بِالْعَدْلِ وَ لَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ

ص: 271

يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللهُ﴾

حکم چهارم و در ﴿فَلْيَكْتُبْ﴾

حکم پنجم و در ﴿وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ﴾ و آن اقرار کردن در هنگام نوشتن است.

حكم ششم و در ﴿وَ لْيَتَّقِ اللهَ رَبَّهُ وَ لا يَبْخَسُ مِنْهُ شَيْئاً﴾

و ﴿فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيها أَوْ ضَعِيفاً أَوْ لا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ﴾ یعنی رفتن به سوی او نیکو نیست.

حكم هفتم ﴿فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ﴾ یعنی صاحب مال.

حكم هشتم ﴿اسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ﴾

حكم نهم ﴿فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلُّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكَّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرى﴾ یعنی اگر یکی از آن ها فراموش کرد دیگری یاد آوری نماید.

حكم دهم ﴿وَ لَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إذا ما دُعُوا﴾

حكم يازدهم ﴿وَ لا تَسْتَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيراً أَوْ كَبِيراً إِلَى أَجَلِهِ﴾ يعنى از نوشتن قرار داد های کوچک و بزرگ نا راحت مباشید.

حكم دوازدهم ﴿ذلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللهِ وَ أَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَ أَدْنى الأ تَرْتَابُوا﴾ يعنى شكايت نكنيد ﴿إِلّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلا تَكْتُبُوها﴾

حکم سيزدهم ﴿وَ أَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ﴾

حکم چهاردهم ﴿وَ لَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَ لا شَهِيدٌ﴾

حکم پانزدهم ﴿وَ إِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقَ بِكُمْ﴾

﴿وَ اتَّقُوا اللهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللّه وَ اللهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾

ص: 272

﴿وَ إِن كُنتُمْ عَلَى سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا كَاتِباً فَرِهَانٌ مَقْبُوضَةٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضاً فَلْبُودُ الَّذِي اؤْتُمِنَ أَمَانَهُ وَ لْيَتَّقِ اللهَ رَبَّهُ وَ لا تَكْتُمُوا الشَّهَادَةً وَ مَنْ يَكتُمْها فَإِنَّهُ آئِمٌ قَلْبُهُ وَ اللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَليمٌ﴾ (283)

283- و اگر در سفر بودید و نویسنده ای پیدا نکردید گرو بگیرید و اگر بهم دیگر اطمینان داشته باشید آن کسی که امین شده باید امانت را بپردازد و از پروردگارش بترسد و شهادت را کتمان نکنید و کسی که شهادت را کتمان کند قلبش گنه کار است و خداوند بدان چه انجام می دهید داناست.

﴿وَ إِنْ كُنْتُمْ عَلَى سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا كَاتِباً فَرِهَانٌ مَقْبُوضَةٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضاً﴾ یعنی از او رهن بگیرد و اگر از او مطمئن است نیازی به گرفتن رهن نیست.

﴿وَلْيَتَّقِ اللهَ رَبَّهُ﴾ آن کسی که مال را می گیرد از خداوند بترسد.

﴿وَ لَا تَكْتُمُوا الشَّهَادَةَ﴾ عطف بر آيه ﴿وَ اسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ﴾ آیه 282 همین سوره می باشد.

﴿آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلَّ آمَنَ بِاللهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قَالُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ﴾ (285)

﴿لا يُكلف الله نفساً إلا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَ عَلَيْها مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنا لا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَ لَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَ لَا تُحَمِّلْنَا مَا لأَطاقَةَ لَنَا بِهِ وَ اعْفُ عَنا وَ اغْفِرْ لَنَا وَ ارْحَمْنَا أَنتَ مَوْلانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾ (286)

ص: 273

285 - پیامبر به آن چه از سوی پروردگارش بر او نازل شده ایمان آورده است، و مومنین نیز همه شان به خدا و فرشتگان خدا و کتب و پیامبران الهی ایمان آورده و گفتند شنیدیم و اطاعت کردیم پروردگارا آمرزش تو را خواهانیم و باز گشت همه ما به سوی توست.

286 - خداوند هر کس را به اندازه قدرت و تواناییاش تکلیف می کند، (انسان) هر کار (خوب و نیکی) را که انجام می دهد برای خودش انجام می دهد و هر کار بد و زشتی را که انجام می دهد به ضرر خودش کرده است. پروردگارا، اگر فراموش کردیم و یا خطا نمودیم ما را بدان مواخذه مکن پروردگارا، تکلیف سنگین را بر ما تکلیف مکن همچنان که بر افرادی که قبل از ما بوده اند قرار دادی پروردگارا آن چه را که در تاب و توان ما نیست بر ما تحمیل مکن از ما در گذر و گناهان ما را ببخش و بر ما رحم فرما، که تو تنها مولای ما هستی پس ما را بر گروه کافران یاری فرما.

﴿آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ﴾

امام صادق علیه السلام می فرماید این آیه مشاهدات پیامبر را در شبی که خداوند پیامبرش را به آسمان ها بر بیان می کند.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می فرماید: به سدرة المنتهی رسیدم که برگی از آن بر امتی سایه می انداخت و من نسبت به مقام پروردگارم مانند فاصله دو قوس یا کم تر قرار گرفتم که پروردگارم مرا ندا داد و ﴿آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ﴾

عرض کردم: من از جانب خود و امتم گفتم: ﴿وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ﴾ و مومنین همه به خدا و فرشتگان و کتاب های او و رسولانش ایمان آوردند و می گویند ما بین

ص: 274

هیچ کدام از رسولان فرقی قائل نمی شویم.

حضرت فرمود: عرض کردم:﴿وَ قَالُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ﴾ شنیدیم و اطاعت کردیم ای پروردگار ما آمرزشت را طلب می کنیم و باز گشت همه ما به سوی توست.

خداوند فرمود:﴿لَا يُكَلِّفُ اللهُ نَفْساً إلا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَ عَلَيْها مَا اكْتَسَبَتْ﴾ خداوند هیچ نفسی را جز به قدر طاقتش تکلیف نمی کند تا از نيكي ها کسب نماید و هر چه از بدی کسب کرد خودش باید جواب گوی آن باشد.

عرض کردم:﴿رَبَّنَا لا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأَنَا﴾ پروردگارا اگر فراموش کردیم و یا به خطا رفتیم بر ما سخت مگیر.

خداوند فرمود: تو را مؤاخذه نمی کنم.

عرض کردم: ﴿رَبَّنَا وَ لا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْراً كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا﴾ پروردگارا باری که در توان ما نیست بر ما تحمیل مفرما همچنان که بر گذشتگان تحمیل فرمودی.

خداوند فرمود: بر تو تحمیل نمی کنم.

عرض کردم:﴿رَبَّنَا وَ لا تُحَمِّلْنَا مَا لا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنَا وَ ارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾ پروردگارا آن چه که در طاقت ما نیست بر ما تحمیل مکن، از ما در گذر گناهان ما را بیامرز و بر ما رحم نما که تو یاری دهنده و کار ساز مائی پس ما را بر گروه کافران یاری ده.

پس خداوند فرمود: آن را به تو و امتت اعطا کردم.

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند متعال هیچ پیامبری را مانند حضرت محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم گرامی نداشته وقتی که برای امتش این خصال را در خواست نمود همه آن ها را به او اعطا کرد. (1)

ص: 275

ص: 276

ص: 278

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

﴿الم﴾ (1)

﴿اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ﴾ (2)

﴿نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَ أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِيلَ﴾ (3)

﴿مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَ أَنْزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَ اللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ﴾ (4)

1- الم .

2- معبودی جز خدای یگانه نیست که زنده و پایدار است.

3- به ،حق کتاب (قرآن) را بر تو نازل کرد که تصدیق کننده کتاب های آسمانی قبل از خود است و تورات و انجیل را نازل کرد.

4- پیش از آن برای هدایت مردم فرستاد و نیز کتاب فرقان (قرآن) را نازل کرد همانا آنان که به آیات خدا کافر شدند برای آن ها عذاب سختی است که خداوند توانا انتقام گیرنده است.

عبد الله بن سنان گوید: از امام صادق علیه السلام از آيه ﴿الم اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَ أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِيلَ مِنْ قَبْلُ، هُدىً لِلنَّاسِ وَ أَنْزَلَ الْفُرْقَانَ﴾ سؤال کردم

ص: 279

فرمود: فرقان به هر امر محکمی گفته می شود و کتاب به همه قرآن اطلاق می شود که پیامبران گذشته را تصدیق می کند. (1)

﴿هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْأَرْحَامِ كَيْفَ يَشَاءُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ (6)

6- او آن کسی است که شما ها را در رحم (مادران) آن طور که می خواهد صورت می دهد خدایی جز او نیست او عزیز و حکیم است.

﴿هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْأَرْحَامِ كَيْفَ يَشَاءُ﴾ یعنی شما ها را به صورت های مرد و زن و سیاه و سفید و سرخ و در صحت و مرض می آفریند

﴿هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَ أُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغَاءَ تَأويلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تأويله إلا الله وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلّ مِنْ عِنْدِ رَبَّنَا وَ مَا يَذَّكَّرُ إِلا أُولُوا الْأَلْبَابِ﴾ (7)

7- اوست خدایی که قرآن را بر تو نازل کرد که بعضی از آن کتاب آیات محکم است که اساس و ریشه کتاب می باشد و بعضی دیگر متشابه است و آن هایی که در دلشان انحرافی است به دنبال آیات متشابه می روند تا فتنه گری کنند و تاویل نا درستی از آن ارائه می کنند در صورتی که تأویل آن را جز خدا و راسخان علم نمی دانند می گویند ما به همه آن ایمان آوردیم که همه از جانب پروردگار ماست و متذکر نمی شوند جز صاحبان خرد و اندیشه.

ص: 280

﴿هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَ أُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ﴾ محکمات در قرآن آن است که تاویلش در خود قرآن آمده است مانند ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُوسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ﴾ (1) اى اهل ایمان، چون بخواهید برای نماز بر خیزید صورت و دست ها را تا آرنج بشویید و سر و پا ها را تا بر آمدگی پا مسح کنید.

و مانند آيه ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَ بَنَاتُكُمْ وَ أَخَوَاتُكُمْ وَ عَمَّاتُكُمْ وَ خَالَاتُكُمْ وَ بَنَاتُ الأخ وَ بَنَاتُ الْأَخْتِ وَ أُمَّهَاتُكُمُ اللأتي أَرْضَعْنَكُمْ وَ أَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَ أُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَ رَبائِبُكُمُ اللأُتي في جُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللأُتي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَ حَلائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلابِكُمْ وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللهَ كَانَ غَفُوراً رَحِيماً﴾ (2) مانند این آیات که در قرآن زیاد است.

محکم آن چیزی است که تاویلش در قرآن آمده است.

و اما متشابهات آن است که در قرآن یک لفظ است اما دارای معانی مختلف می باشد؛ چنان که ذکر کردیم که کفر بر پنج وجه و ایمان بر چهار وجه است و نیز فتنه و ضلال که هر کدام دارای وجوه گوناگون است که ما تفسیر هر

ص: 281

آیه ای را در موضع خود بیان خواهیم کرد ان شاء الله تعالى.

﴿فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ﴾ یعنی کسانی که در قلب هایشان شک است.

﴿وَ مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾

یزید بن معاویه گوید امام باقر علیه السلام فرمودند: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بهترین راسخون در علم است که همه قرآن اعم از تنزیل و تاویل را می دانست و چیزی نبود که خداوند بر آن حضرت نازل کند و آن حضرت تاویل آن را نداند؛ و اوصیا بعد از آن حضرت نیز به همه قرآن علم داشتند.

راوی گوید عرض کردم فدایت گردم فرزند خَطّاب درباره شما سخن بزرگی می گوید؟

حضرت علیه السلام فرمود: چه می گوید؟

عرض کردم: می گوید که شما ها حلال و حرام و قرآن را می دانید :فرمود راست می گوید علم حلال و حرام و قرآن در کنار آن علمی که در شب و روز اتفاق می افتد سهل و آسان است. (1)

﴿رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ﴾ (8)

8- پروردگارا دل های ما را بعد از هدایت کردن منحرف مگردان، و از لطف خود رحمتی بر ما عطا فرما، بدرستی که تو بسیار بخشنده ای.

﴿رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا﴾ یعنی شک نمی کنیم.

ص: 282

﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِي عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَ لَا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللهِ شَيْئاً وَ أُولئِكَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ﴾ (10)

﴿كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ اللهُ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ (11)

10- مال و فرزند هرگز کافران را از عذاب خدا نجات نمی دهد و آن ها خود آتش افروز جهنم هستند.

11- (این گروه نیز) مانند فرعونیان و افراد قبل از آن ها آیات ما را تکذیب کردند، خداوند هم آن ها را به کیفر گناهانشان گرفت و خداوند سخت کیفر دهنده است.

﴿أُولئِكَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ﴾ یعنی آن ها هیزم آتش هستند.

﴿كَدَابِ آلِ فِرْعَوْنَ﴾ يعنى فعل و اعمال آل فرعون.

﴿قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ إلى جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهَادُ﴾ (12)

﴿قَدْ كَانَ لَكُمْ آيَةٌ فِي فِئَتَيْنِ الْتَقَنَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ في سَبِيلِ اللهِ وَ أُخْرَى كَافِرَةٌ يَرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ رَأَى الْعَيْنِ وَ اللّهُ يُؤَيَّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشَاءُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصَارِ﴾ (13)

12- به آن هایی که کافر شدند بگو به زودی مغلوب خواهید شد و به سوی جهنم محشور می شوید که بد جایگاهی است.

13- برای شما نشانه ای است از دو گروهی که در هنگام جنگ (بدر) با هم شدند که یک گروه در راه خدا جهاد می کرد و گروه دیگر کافر بودند، رو برو و کافران با چشم خود مؤمنان را دو برابر آن چه که بودند می دیدند و خدا هر کسی را که بخواهد با یاری خود تأیید می کند بدرستی که در آن عبرتی

ص: 283

از برای بینایان است.

﴿قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهَادُ﴾ این آیه بعد از جنگ بدر نازل شده است. هنگامی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بعد از جنگ به سوی قبیله بنی قینقاع آمده و به بازار نبط وارد شده و آن ها را مورد خطاب قرار داده و فرمود ای جماعت یهود آیا می دانید آن چه را که بر سر قریش آمده در حالی که آن ها از لحاظ جمعیت و سلاح از شما ها بیشتر بودند؟ پس از آن ها عبرت بگیرید و اسلام بیاورید.

گفتند: ای محمد آیا گمان می کنی که جنگ با ما مانند جنگ با قومت قریش است؟ به خدا سوگند اگر با ما جنگ کنی ما را مردانی جنگجو خواهی یافت.

جبرئیل نازل شده و گفت: ای محمد! ﴿قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهَادُ قَدْ كَانَ لَكُمْ آيَةٌ فِي فِئَتَيْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ﴾ یعنی گروه مسلمانان و گروه کفار.

﴿وَ أُخْرَى كَافِرَةٌ يَرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ رَأْيَ الْعَيْنِ﴾ يعنى مانند مسلمين بودند.

﴿وَ اللّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشَاءُ﴾ یعنی خداوند رسول خدا را در روز بدر یاری فرمود که در آن عبرتی از برای دیده های بینا است. (1)

﴿زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَ الْبَينَ وَ الْقَنَاطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الأَنْعَام وَ الْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيا وَ اللّه عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ﴾ (14)

﴿قُلْ أَ أُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذَلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا

ص: 284

الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَ أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ﴾ (15)

﴿الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ (16)

﴿الصَّابِرِينَ وَ الصَّادِقِينَ وَ الْقَانِتِينَ وَ الْمُنْفِقِينَ وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ﴾ (17)

14 - برای مردم محبت شهوات نفسانی از زن ها و فرزندان و کیسه هایی پر از طلا و نقره و اسب های ممتاز و نیکو و چهار پایان و زارعت زیبا جلوه داده شده است آن ها بهرهٔ زندگانی دنیاست و سر انجام جایگاه نیکو در نزد خداست.

15- (ای پیامبر) بگو آیا می خواهید شما را آگاه به بهتر از آن (سرمایه های دنیوی) بگردانم؟ آن هایی که از خدا بترسند نزد پروردگارشان باغ های بهشتی است که در زیر درختان آن نهر ها جاری است و در آن جاویدانه خواهند بود و زنانی پاکیزه و خشنودی خدا (را دارند) و خداوند به حال بندگان بیناست.

16- آن هایی که می گویند پروردگارا ما ایمان آورده ایم پس گناهان ما را ببخش و ما را از عذاب جهنّم نگاه دار.

17- آن ها صبر کنندگان (در برابر معصیت، مشکلات و طاعت الهی هستند) و راستگویان و فرمان برداران و انفاق کنندگان و استغفار کنندگان در سحر می باشند.

﴿الْقَنَاطِيرِ﴾ یعنی پوست گاو نر که از طلا پر باشد.

﴿وَ الْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ﴾ یعنی اسبان چریده چاق و چهار پایان.

﴿وَ الْحَرْثِ﴾ یعنی زراعت.

﴿وَ اللّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ﴾ يعنی بر گشتی نیکو به سوی خداست.

ص: 285

و فرمود: ﴿أَ أَنبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذَلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا﴾ سپس خبر داد که این برای کسانی است که ﴿يَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ الصَّابِرِينَ وَ الصَّادِقِينَ وَ الْقَانِتِينَ وَ الْمُنْفِقِينَ وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ﴾ می گویند پروردگارا ما ایمان آورده ایم پس گناهان ما را ببخش و ما را از عذاب جهنّم نگاه دار پس آن ها صبر گنندگان در برابر معصیت مشکلات طاعت الهی هستند و راست گویان و فرمانبرداران و انفاق کنندگان و استغفار کنندگان در سحر ها می باشند.

سپس خبر داد که آن ها کسانی هستند که ﴿الصَّابِرِینَ وَ که الصَّابِرِينَ وَ الصَّادِقِينَ وَ الْقَانِتِينَ وَ الْمُنْفِقِينَ وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ﴾ اهل دعا هستند.

﴿وَ أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ﴾ زن هایی مطهر که در بهشت نه حیض می بینند و نه به نجاسات دنیوی آلوده می گردند.

امام علیه السلام فرمود: آیا او علمی هم دارد؟

گفتند: او دانا ترین مردم است او یاران و حواریون از اصحاب عیسی علیه السلام را درک کرده است.

امام فرمود: ما هم به نزدش برویم. سپس امام علیه السلام سرش را پوشانده و با اطرافيانش از کوه بالا رفته و در میان مردم نصاری نشستند نصاری فرشی را پهن کرده و بالش را برای تکیه گذاشتند و بعد وارد غار شده و آن عالم مسیحی را بیرون آوردند او با چشمانی که شبیه چشمان مار افعی می ماند نگاهی به جمعیت کرده و آن ها را از زیر نظر گذراند و سپس رو به امام محمد باقر علیه السلام کرد و گفت: آیا تو از ما هستی یا از امت مرحومه ای؟

امام علیه السلام فرمود: از امت مرحومه هستم.

گفت: از عوام آن ها هستی یا از علمایشان؟

فرمود: از عوامشان نیستم.

گفت: آیا من از تو سؤال کنم یا تو از من سؤال می کنی؟

امام علیه السلام فرمود: تو سؤال کن؟

گفت: ای جمعیت مردی از امت محمد می گوید که من از او سؤال کنم زیرا که او دانا به مسائلی است سپس گفت ای بنده خدا به من بگو آن کدام زمان است که نه از شب است و نه از روز؟

فرمود: آن زمان ما بين طلوع فجر تا طلوع خورشید است.

گفت: چرا آن زمان از شب و از روز حساب نمی شود پس آن از کدام زمان است؟

امام علیه السلام فرمود: آن از زمان بهشت است که افراد مریض در آن زمان می میرند.

ص: 287

گفت: راست گفتی؛ آیا باز من از تو سؤال کنم یا تو از من سؤال می کنی؟

امام علیه السلام فرمود: تو سؤال کن.

گفت: اهل بهشت چگونه غذا می خورند در حالی که هیچ نیازی به دستشویی ندارند مثال دنیوی آن را برای من باز گو؟

فرمود: مثل آن مانند جنین در شکم مادر است که از آن چیز هایی که مادرش می خورد او هم تغذیه می کند ولی غائط ندارد.

گفت: راست گفتی! ولی چرا نگفتی که از علما مسلمین نیستی؟

امام علیه السلام فرمود: من گفتم که از جاهلانشان نیستم.

دوباره پرسید: من از تو سؤال کنم یا تو از من سؤال می کنی؟

فرمود: تو سؤال کن.

آن عالم نصاری رو به جمعیت کرد و گفت: الآن سؤالی می کنم که قادر بر جواب دادن به آن نباشد و بعد رو به امام علیه السلام کرد و گفت: به من بگو از آن زنی که در یک ساعت به دو بچه آبستن شد و در یک ساعت هم آن ها را به دنیا آورد و آن دو بچه در یک ساعت هم مردند و در یک قبر هم دفن شدند و این در حالی بود که یکی از آن ها صد و پنجاه سال و دیگری پنجاه سال زندگی کرد آن دو چه کسانی هستند؟

امام علیه السلام فرمود: آن دو یکی عُزیر و دیگری عَزَره بودند که مادرشان دو قلو آن ها را در شکم داشت همچنان که گفتی و آن ها را در یک ساعت به دنیا آورد همچنان که گفتی ، عزره و عُزیر سی سال زندگی کردند سپس خداوند عزیر را صد سال می راند و عزره زنده بود بعد از صد سال خداوند عزیر را زنده کرد و عُزیر بیست سال با عزره زندگی نمود و آن دو در یک ساعت مُردند و در یک قبر هم دفن شدند.

ص: 288

آن عالم نصاری گفت: ای جمعیت نصاری من مردی دانا تر از این شخص ندیده ام تا زمانی که او در شام است از من سؤالی نکنید و به غار خود رفت و امام باقر علیه السلام با جمعیت نصاری از کوه پائین آمدند. (1)

﴿شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قَائِمَا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكيمُ﴾ (18)

﴿إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللهِ الإِسْلامُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِآيَاتِ اللهِ فَإِنَّ اللهَ سَريعُ الحساب﴾ (19)

18- خداوند شهادت می دهد که معبودی جز او نیست و ملائکه و صاحبان دانش نیز شهادت به یکتایی خداوند می دهند در حالی که (خداوند) به عدالت رفتار می کند معبودی جز او نیست که عزیز و که عزیز و داناست.

19- همانا دین نزد خداوند اسلام است، و کسانی که کتاب آسمانی به آن ها داده شده است اختلافی بوجود نیاورده اند مگر بعد از آگاهی و علم و آن هم به خاطر ظلم و ستم در میان خودشان و کسی که به آیات الهی کافر شود (بترسد که) همانا خداوند سریع الحساب است.

﴿قَائِمَا بِالْقِسْطِ﴾ عطف بر ﴿شَهِدَ اللّهُ﴾ است.

﴿الْقِسْطِ﴾ يعنى عدل.

﴿إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللهِ الْإِسْلامُ﴾ يعنى تسلیم در برابر خداوند و اولیائش که همان تصدیق است، و خداوند ایمان را تصدیق نامیده است.

امام باقر علیه السلام می فرماید: خداوند یک درجه ایمان را بر اسلام برتری داده

ص: 289

است همچنان که درجه ای کعبه را بر مسجد الحرام برتری داده است. (1)

حضرت علی علیه السلام در روایتی می فرماید: اسلام را چنان می شناسانم که نه قبل از من و نه بعد از من اسلام را آن چنان نشناسانده باشند اسلام همان تسلیم است، تسلیم همان یقین است، یقین همان تصدیق است پس تصدیق همان اقرار به زبان است و اقرار همان اداء است و اداء همان عمل کردن به آن است و مومن کسی است که دینش را از پروردگارش اخذ می کند؛ همانا مومن ایمانش را به وسیله عملش می شناساند و کافر کفرش را به وسیله انکار کردنش می شناساند ای مردم دینتان را حفظ کنید در حال دین داری مرتکب گناه شدن بهتر است تا این که در حال غیر دین داری کار نیک انجام دادن گناه شخص دیندار آمرزیده می شود اما کار نیک و حسنه غیر دین دار و کافر مورد قبول واقع نمی شود. (2)

﴿لا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ﴾ (28)

28- اهل ایمان نباید مؤمنین را رها کرده و کافران را دوست خود بگیرند و هر کس چنین کند هیچ گونه رابطه ای با خدا ندارد مگر این که از شر آن ها بترسید (و از روی تقیه با آن ها دوستی کنید) و خداوند شما را از (نا فرمانی) خود می ترساند و باز گشت همه به سوی خداست.

﴿لا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَنْ يَفْعَلْ

ص: 290

ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللهِ فِي شَيْءٍ إِلا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً﴾

این آیه رخصت ظاهری می دهد نه رخصت باطنی، در ظاهر از روی تقیّه با آن ها دوستی کند ولی از دل با آن ها دشمن باشد.

تقیه به مؤمن این اجازه را می دهد به خاطر این که خودش را نگهدارد در ظاهر با کافر هم کیش شود همانند او نماز بخواند، روزه بگیرد و لکن در باطن ایمان به خدا داشته باشد و عقیده به خلاف آن چه که انجام می دهد داشته باشد.

﴿قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ الله وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (31)

31- (ای محمد به آن ها) بگو؛ اگر خداوند را دوست می دارید پس از من پیروی کنید تا خداوند نیز شما را دوست بدارد و گناهانتان را بیامرزد که خداوند بخشنده و مهربان است.

﴿قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللّهُ الآية﴾ پس نشانه دوست داشتن خداوند بنده هایش را همان رحمت الهی از برای آن هاست؛ نشانه دوست داشتن بنده ها خداوند را همانا عبادت کردن خداوند تبارک و تعالی است.

﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ وَ آلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾ (33)

33- بدرستی که خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برتری داد.

﴿إِنَّ اللهَ اصْطَفَى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ وَ آلَ عِمْرَانَ عَلَى

ص: 291

الْعَالَمِينَ﴾ لفظ آيه عام و معنایش خاص است و همانا فضل و برتری آن ها بر عالم زمان آن هاست.

امام موسى كاظم علیه السلام می فرماید: آیه این چنین و ﴿آلَ عِمْرَانَ وَ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَی اَلْعَالَمِینَ﴾ نازل شده بود پس ﴿آلَ مُحَمَّدٍ﴾ را از قرآن بر داشته اند. (1)

﴿إِذْ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ مَا فِي بَطْنِي مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّي إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ (35)

﴿فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُهَا أُنْثَى وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَ لَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثَى وَ إِنِّي سَمَّيْتُهَا مَرْيَمَ وَ إِنِّي أُعِيذُهَا بِكَ وَ ذُرِّيَّتَهَا مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾ (36)

﴿فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَ كَفَّلَهَا زَكَرِيَّا كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ (37)

﴿هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾ (38)

﴿فَنَادَتْهُ الْمَلَائِكَةُ وَ هُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ سَيِّدًا وَ حَصُورًا وَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ﴾ (39)

35- هنگامی که همسر عمران گفت: پروردگارا آن چه را که در شکم (رحم) دارم برای تو نذر کرده ام که محرر (فقط در خدمت تو) باشد پس آن را از من قبول فرما بدرستی که تو شنوا و دانا هستی.

ص: 292

36- پس هنگامی که بچه اش را بدنیا آورد گفت: پروردگارا من دختر بدنیا آورده ام، و خداوند آگاه خداوند آگاه بود از آن چه که بدنیا آورده بود و پسر نیست و من او را مریم نام گذاشتم و همانا من او و ذریّه اش را از شیطان رانده شده در پناه تو قرار می دهم.

37- پروردگارش آن (مریم) را بنیکویی از او قبول فرمود و او را به نیکی رویانید پرورش داد و زکریا کفالت او را بر عهده گرفت (زکریا) هر وقت بر محراب او وارد می شد در نزدش غذایی می دید، پرسید: ای مریم این غذا را از کجا آورده ای؟ گفت از جانب خداوند است همانا خداوند به هر کس که بخواهد بدون حساب روزی می کند.

38-ددر این هنگام زکریا پروردگارش را خواند و گفت: پروردگارا از جانب خودت فرزندی پاک به من عنایت فرما که تو دعا را می شنوی.

39- او (زکریا) هنگامی که در محراب مشغول نماز بود ملائکه او را صدا زدند که خداوند تو را بشارت به یحیی می دهد که کلمه خدا را تصدیق می کند آقاست و نزد زن ها نمی رود ازدواج نمی کند و پیامبری از نیکان است.

می کنم. در آن زمان اگر کسی نذری می کرد فرزندش را در عبادتگاه می گذاشت.﴿فَلَمَّا وَضَعَتْها قَالَتْ رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُهَا أُنثى وَ اللّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَ لَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنثى﴾ چون بچه را به دنیا آورد گفت: پروردگارا من بچه دختر به دنیا آورده ام و خداوند به حال من دانا تر است و بچه پسر مانند دختر نیست.

و تو به من وعده پسر داده بودى: ﴿وَ إِنِّي سَمَّيْتُها مَرْيَمَ وَ إِنِّي أُعِيدُها یک وَ ذُرِّيَّتَها مِنَ الشَّيْطانِ الرَّحِيمِ﴾ یعنی من او را مریم نام گذاشتم، او و ذريّه او را از شر شیطان رانده شده در پناه تو قرار داده ام. پس خداوند عیسی علیه السلام را به مریم عنایت فرمود.

ابو بصیر گوید امام صادق علیه السلام فرمود: اگر به شماها بگوئیم که ما دارای فرزند پسری می شویم ولی آن نوزاد دختر بود و فرزند او یا نوه اش پسر بود آن را منکر نشوید که چرا آن فرزند پسر نشد چرا که ممکن است پیش گویی ما درباره فرزند او و یا نوه او باشد همانا خداوند به عمران وحی نمود که من به تو فرزندی پسر عنایت می کنم که کوران مادر زاد و مریضان پیسی را شفا دهد و مردگان را به اذن من زنده نماید و او را رسول خود برای بنی اسرائیل قرار می دهم و عمران بشارت الهی را برای زنش (حنه) که مادر مریم بود گفت؛ چون حنه حامله گشت فکر می کرد که حملش پسر است ولی چون آن را به دنیا آورد دید که دختر است گفت پروردگارا فرزند دختر مانند پسر نیست چرا که دختر نمی تواند پیامبر باشد.

خداوند فرمود: خداوند می داند که بچه تو چیست هنگامی که خداوند عیسی علیه السلام را به حضرت مریم عنایت نمود او آن فرزندی بود که خداوند آن را به عمران بشارت داده بود

ص: 294

پس زمانی که ما به شما ها درباره خود به فرزند پسری بشارت می دهیم شايد وعده ما در فرزند آن و یا در فرزند فرزند او باشد پس وقتی فرزند اول را دختر دیدید فوراً آن خبر ما را منکر نشوید. (1)

چون مریم به حد بلوغ رسید به محراب عبادت خود رفت و پرده ای را در اطراف خود کشید به طوری که کسی او را نمی دید زکریا به محراب عبادت او می رفت در نزد او در زمستان میوه های تابستانی و در تابستان میوه های زمستانی می دید و به مریم می گفت ﴿أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ فَنَادَتْهُ الْمَلَائِكَةُ وَ هُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ سَيِّدًا وَ حَصُورًا وَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ ﴾ ای مریم این غذا را از کجا آورده ای؟ گفت: از جانب خداوند است همانا خداوند به هر کس که بخواهد بدون حساب روزی می کند. در این هنگام زکریا پروردگارش را خواند و گفت: پروردگارا از جانب خودت فرزندی پاک به من عنایت فرما که تو دعا را می شنوی او (زکریا) هنگامی که در محراب مشغول نماز بود ملائکه او را صدا زدند که خداوند تو را بشارت به یحیی می دهد که کلمه خدا را تصدیق می کند آقاست و نزد زن ها نمی رود (ازدواج نمی کند) و پیامبری از نیکان است.

﴿حَصُور﴾ یعنی آن کسی که نزد زنان نمی رود

﴿قَالَ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَ قَدْ بَلَغَنِيَ الْكِبَرُ وَ امْرَأَتِي عَاقِرٌ قَالَ كَذَلِكَ اللَّهُ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ﴾ (40)

ص: 295

﴿قَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً قَالَ آيَتُكَ أَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ إِلَّا رَمْزًا وَ اذْكُرْ رَبَّكَ كَثِيرًا وَ سَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكَارِ﴾ (41)

40- عرض کرد: پروردگارا آیا دارای پسر بچه ای می شوم در حالی که پیر شده ام و زنم نیز یائسه است؟ فرمود این چنین خداوند آن چه را که می خواهد انجام می دهد.

41- عرض کرد پروردگارا برای من نشانه ای قرار بده فرمود نشانه است این است که سه روز جز با اشاره و رمز با مردم سخن نخواهی گفت، پروردگارت را زیاد یاد کن و او را هنگام شام و صبح تسبیح نما.

﴿عَاقِر﴾ یعنی زنی که حیض نمی

بیند، زن یائسه.

﴿قَالَ كَذَلِكَ اللهُ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ قَالَ زكريا رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً قَالَ آيَتُكَ أَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلَاثَةَ أَيَّامِ إِلا رَمْزاً﴾ زكريا گمان کرد که شیاطین هستند که به او بشارت می دهند و لذا گفت:﴿رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً قَالَ آيَتُكَ ألا تُكَلَّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَيَّامٍ إِلا رَمْزاً﴾ پس سه روز لال شده و قادر به حرف زدن نشد.

﴿وَ إِذْ قَالَتِ الْمَلائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللهَ اصْطَفَاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِينَ﴾ (42)

42- هنگامی که ملائکه گفتند ای مریم همانا خداوند تو را بر گزیده و پاکیزه ات قرار داده و تو را بر زنان عالم برتری داده است.

﴿إِذْ قَالَتِ الْمَلائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَ طَهَّرَي وَ اصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِينَ﴾

خداوند او را دو بار بر گزید، اول او را از میان سایر زنان انتخاب نموده و

ص: 296

بر گزید و دوم این که بدون داشتن شوهر به او فرزند عنایت کرد و او را با این امتیاز بر همه زنان عالم ممتاز نمود.

﴿يَا مَرْيَمُ اقْتُتي لِرَبِّكَ وَ اسْجُدِي وَ ارْكَعي مَعَ الرَّاكِعِينَ﴾ (43)

﴿ذلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَ مَا كُنتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَفْلامَهُمْ أَنَّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَ مَا كُنتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ﴾ (44)

43- ای مریم برای پروردگارت خضوع کن سجده نما و با رکوع کنندگان رکوع کن.

44- (ای پیامبر) این از خبر های غیبی است که به تو وحی می کنیم و تو در آن زمانی که قلم هایشان را برای قرعه می انداختند تا کدامشان سر پرستی مریم را بر عهده بگیرند و با هم دیگر در حال نزاع بودند در میانشان نبودی.

﴿يٰا مَرْيَمُ اقْتُتِي لِرَبِّكِ وَ اسْجُدِي وَ ارْكَعِي مَعَ الرَّاكِعِينَ ) همانا او برای من به رکوع می رود و سجده بجا می آورد و سپس خداوند به پیامبرش می فرماید:﴿ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَ مَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلَامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَ مَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ﴾ اين مطلب از اخبار غیب است که ما آن را به تو وحی کردیم و ای محمد تو آن روز با آنان نبودی که داشتند قرعه می انداختند تا معلوم کنند کدام یک از آنان سر پرستی مریم را عهده دار شود.

و نیز می فرماید وقتی مریم متولد شد آل عمران در مورد او بگو مگو کردند، هر کسی می گفت سر پرستی او با من باشد تا آن که به معبد رفتند و قرعه انداختند و از میان چوب های قرعه، قرعه به نام زکریا درآمد و او کفالت مریم را بر عهده گرفت.

ص: 297

﴿إذْ قَالَتِ الْمَلائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مرْيَمَ وَجيهاً فِي الدُّنْيَا وَ الآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ﴾ (45)

45- هنگامی که ملائکه گفتند: ای مریم خداوند تو را بشارت به کلمه ای از جانب خودش می دهد که اسمش مسیح عیسی پسر مریم است که در دنیا و آخرت صاحب جاه و کرامت و از مقربین (الهی) است.

﴿وَجِيهاً فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ ﴾ یعنی صاحب جاه و کرامت.

داستان به دنیا آمدن عیسی و روایات در این زمینه را در سوره مریم آورده ایم. (1)

﴿وَ رَسُولًا إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنِّي قَدْ جِئْتُكُمْ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ أَنِّي أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنْفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْيِي الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُنَبِّئُكُمْ بِمَا تَأْكُلُونَ وَ مَا تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ (49)

﴿وَ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ لِأُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ وَ جِئْتُكُمْ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ﴾ (50)

49- و (او را به رسالت) به سوی بنی اسرائیل فرستاد تا به آن ها بگوید همانا من از طرف پروردگارتان نشانه ای برای شما آورده ام من چیزی از گل مانند پرنده درست می کنم و بر آن می دمم پس به اذن خداوند پرنده ای می شود و به اذن خداوند کور مادر زاد و مبتلایان به پیسی را شفا می دهم و مردگان

ص: 298

را به اذن خدا زنده می کنم، و از آن چه در خانه هایتان می خورید و ذخیره می کنید به شما خبر می دهم بدرستی که در آن برای شما نشانه ای هست اگر از ایمان آورندگان باشید.

50- و تورات را که قبل از من بود تصدیق می کنم و بعضی از چیز هایی را که بر شما حرام شده بود را حلال می کنم و با نشانه ای از جانب پروردگارتان بسويتان آمده ام پس از خداوند بترسید و مرا اطاعت کنید.

﴿أَنِّي أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ﴾ یعنی قادر به آن هستم که از خاک برای شما پرنده ای خلق کنم.

امام محمد باقر علیه السلام درباره آیه: ﴿وَ أُنبِّئُكُمْ بِمَا تَأْكُلُونَ وَ مَا تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ﴾ می فرماید: حضرت عیسی علیه السلام به بنی اسرائیل می فرمود: من فرستاده خداوند به سوی شما هستم از گل پرنده ای درست می کنم و سپس بر آن می دمم و آن به اذن الهی پرواز می کند کوران مادر زاد و مریضان پیسی را شفا می دهم بنی اسرائیل گفتند: ما این عمل تو را سحر و جادو می بینیم به ما آیتی را نشان بده که ما بفهمیم تو راست می گویی.

عیسی علیه السلام به آن ها فرمود: آیا به شما ها خبر بدهم که در خانه هایتان چه می خورید و چه ذخیره می کنید قبل از این که از خانه هایتان بیرون بیائید و شب چه ذخیره می کنید تا بدانید که من راست می گویم.

گفتند: بله.

پس حضرت عیسی علیه السلام به آن ها می فرمود: که شب چه خورده و چه نوشیده اید و به کجا رفته اید؛ در این هنگام بعضی از بنی اسرائیل آن را قبول کرده و به عیسی ایمان آوردند و بعضی ها نیز آن را منکر شده و کافر شدند و

ص: 299

برای آن ها در این معجزه نشانه ای بود اگر ایمان می آوردند.

﴿وَ لِأُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ﴾ آن ها عبارت بودند از روز شنبه چربی و پرندگانی که خداوند بر بنی اسرائیل حرام کرده بود. (1)

﴿فَلَمَّا أَحَسٌ عيسى مِنْهُمُ الْكُفْرَ قَالَ مَنْ أَنصَارِي إِلَى اللهِ قَالَ الْحَوَارِبُونَ نَحْنُ أَنصَارُ اللهِ آمَنَّا بِاللهِ وَ اشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ﴾ (52)

52- پس هنگامی که عیسی از آن ها احساس کفر کرد گفت چه کسی مرا به سوی خداوند یاری می کند؟ حواریون گفتند: ما یاوران خدا هستیم، به خدا ایمان آوردیم و شهادت بده که ما اسلام آورده ایم.

امام صادق علیه السلام درباره آیه ﴿فَلَمَّا أَحَسَّ عِيسَى مِنْهُمُ الْكُفْرَ﴾ می فرماید: یعنی هنگامی که شنید و دید که آن ها کفر می ورزند حواس پنج گانه ای که خداوند آن ها را در وجود آدمی قرار داده حواس شنیداری است حواس بینایی است که برای دیدن رنگ های گوناگون و تشخیص دادن آن ها از یک دیگر می باشد حواس بویایی است که از برای تشخیص بو های خوش و نا خوش می باشد حواس چشایی است که از برای تشخیص مزه های غذا ها به کار می رود و حواس لامسه است که برای شناخت سرما و گرما و اجسام نرم و خشن به کار می رود. (2)

﴿إِذْ قَالَ اللهُ يَا عيسى إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَ رَافِعُكَ إِلَيَّ وَ مُطَهَّرُكَ مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ جَاعِلُ الَّذِينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ

ص: 300

فَأَحْكُمُ بَيْنَكُمْ فيما كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾ (55)

55- به یاد آورید هنگامی که خداوند فرمود ای عیسی، همانا من تو را می گیرم و به سوی خود بالا می برم و تو را از افرادی که کافر شدند پاک می گردانم و افرادی را که از تو پیروی کردند تا روز قیامت برتر از افرادی که کافر شدند قرار می دهم سپس به سوی من باز گشت می کنید پس بر سر آن چه که با هم اختلاف داشتید به حق حکم می کنم.

یکی از آن میان :گفت ای پیامبر خدا! آیا آن من هستم؟

فرمود: اگر آن را در خودت حس می کنی پس تو هستی و سپس فرمود آگاه باشید که بعد از من به سه گروه تقسیم می شوید که دو گروه از آن ها در آتش جهنّم می باشند و یک گروه که از شمعون پیروی می کند و با خدا راست گو و راست گفتار هستند اهل بهشتند. سپس خداوند حضرت عیسی علیه السلام را در حالی که اصحاب او را می دیدند از گوشه خانه به آسمان برد یهودیان که در جستجوی عیسی علیه السلام بودند آمدند. مردی که حضرت فرموده بود قبل از آن که صبح شود دوازده بار بر من کافر می شود را گرفتند و آن جوانی را هم که به شکل عیسی علیه السلام در آمده بود را گرفتند کشتند و به صلیب آویختند و او

و همۀ آن دوازده کفر را انجام داد. (1)

﴿إِنَّ مَثَلَ عِيسَى عِنْدَ اللهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾ (59)

﴿الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلا تَكُنْ مِنَ الْمُمْتَرِينَ﴾ (60)

﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنفُسَنَا وَ أَنفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ الله عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾ (61)

59- بدرستی که مثل عیسی در نزد خداوند همانند آدم است که او را از خاک آفرید سپس به او فرمود موجود باش و او هم موجود شد.

60- حقیقت از سوی پروردگار توست پس از شک کنندگان مباش

61- پس کسانی که بعد از آن علم و دانشی که درباره عیسی به تو رسیده باز

ص: 302

با تو محاجّه کنند، به آن ها بگو بیانید ما و شما فرزندان و زنان و افرادی را که به منزله جان ما هستند را دعوت کنیم و آن گاه مباهله نمائیم و لعنت خداوند را بر دروغگویان قرار دهیم.

فرمود: اگر بنده بود و مخلوق پس پدرش که بود؟

مسیحیان مبهوت و مغلوب شدند و خدای تعالی این آیه را فرستاد:﴿إِنَّ مَثَلَ عِيسَى عِنْدَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ *الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُنْ مِنَ الْمُمْتَرِينَ) بدرستی که مثل عیسی در نزد خداوند همانند آدم است که او را از خاک آفرید سپس به او فرمود: موجود باش و او هم موجود شد حقیقت از سوی پروردگار توست پس از شک کنندگان مباش.

و نیز این آیه را که فرمود:﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنْفُسَنَا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾ پس کسانی بعد از آن علم و دانشی که درباره عیسی به تو رسیده باز با تو محاجّه کنند، به آن ها بگو بیائید ما و شما فرزندان و زنان و افرادی را که به منزله جان ما هستند را دعوت کنیم و آن گاه مباهله نمائیم و لعنت خداوند را بر دروغ گویان قرار دهیم.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به ایشان فرمود پس با من مباهله کنید اگر من راستگو لعنت خدا بر شما نازل شود و اگر دروغ گو و کاذب باشم لعنتش بر من نازل شود.

مسیحیان گفتند: با ما از در انصاف سخن گفتی قرار گذاشتند همین کار را انجام بدهند وقتی به منزل خود بر گشتند رؤسا و بزرگانشان سید و عاقب و اهتم گفتند: اگر خودش با امتش به مباهله بیایند، مباهله می کنیم چون می فهمیم که او پیامبر نیست و اگر خودش با اقربائش به مباهله بیاید مباهله نمی کنیم چون هیچ کس علیه زن و بچه خود

ص: 304

اقدامی نمی کند، مگر آن که ایمان و یقین داشته باشد که خطری در بین نیست و در این صورت او در ادعایش راست گو است.

فردا صبح به طرف رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم روانه شدند دیدند که تنها رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و على بن ابى طالب و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام برای مباهله آمده اند.

نصارا پرسیدند: اینان چه کسانی هستند؟

گفتند: این مرد پسر عمو و وصی و داماد او است و این دخترش فاطمه علیها السلام است و این دو کودک، دو فرزندانش حسن و حسين علیهما السلام هستند.

نصارا سخت دچار وحشت شده و به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم گفتند: ما حاضریم تو را راضی کنیم ما را از مباهله معاف بدار.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم با ایشان به جزیه مصالحه کرد و نصارا به دیار خود بر گشتند. (1)

﴿يا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْرَاهِيمَ وَ مَا أُنزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِيلُ إِلا مِنْ بَعْدِهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ﴾ (65)

﴿مَا أَنتُمْ هَؤُلاَءِ حَاجَجْتُمْ ِفيمَا لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فيما لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ اللّهُ يَعْلَمُ وَ أَنتُمْ لٰا تَعْلَمُونَ﴾ (66)

﴿ما كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَ لا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَ مَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ (67)

﴿إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ للَّذينَ اتَّبَعُوهُ وَ هَذَا النَّبِيُّ وَ الَّذينَ آمَنُوا وَ اللّهُ وَليُّ الْمُؤْمِنِينَ﴾ (68)

﴿وَدَّتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يُضِلُّونَكُمْ وَ ما يُضِلُّونَ إِلا أَنفُسَهُمْ وَ مٰا

ص: 305

يَشْعُرُونَ﴾ (69)

﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَ أَنتُمْ تَشْهَدُونَ﴾ (70)

65- ای اهل کتاب، چرا درباره (آئین) ابراهیم مجادله می کنید؟ در حالی که تورات و انجیل بعد از او نازل شده است آیا اندیشه نمی کنید؟

66- شما ها درباره آن چه که علم داشتید با هم مجادله نمودید، پس چرا دربارۀ آن چه که علم ندارید مجادله می کنید؟ و خداوند می داند و شما ها نمی دانید.

67- ابراهیم نه یهودی بود و نه نصاری، بلکه (خدا پرستی) موحد و مسلمان بود و از مشرکان نبود.

68- همانا نزدیک ترین مردم به ابراهیم کسانی هستند که از او پیروی می کنند و این پیامبر و کسانی که به او ایمان آورده اند ؛ و خداوند سر پرست مؤمنان است.

69- گروهی از اهل کتاب دوست داشتند شما را گمراه کنند و آن ها جز خودشان را گمراه نمی کنند و نمی فهمند.

70- ای اهل کتاب، چرا به آیات خدا کافر می شوید و در حالی که به (به صدق آن)گواهی می دهید؟

﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْرَاهِيمَ وَ مَا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِيلُ إِلا مِنْ بَعْدِهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾

سپس فرمود ﴿هٰا أَنْتُمْ هُؤُلاءِ﴾ یعنی شما ها يا آن ها.

﴿حاجَجْتُمْ فِيمَا لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ﴾ یعنی به آن چه که در تورات و انجیل آمده است.

﴿فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيمَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ﴾ یعنی چرا درباره آن چه که در

ص: 306

صحف إبراهيم است و بدان علم ندارید محاجه می کنید و خداوند می داند آن چه را که شما نمی دانید.

سپس فرمود:﴿مٰا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَ لا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَ مَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ سپس خداوند عزوجل نزدیک ترین مردم به ابراهیم که حج بجا می آورد را توصیف کرده و می فرماید:﴿إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هَذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ اللّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ﴾

عمر بن یزید ،گوید امام صادق علیه السلام فرمود به خدا سوگند شما از آل محمد هستید.

عرض کردم: فدایت گردم از خود آن ها.

سه بار فرمود: بله، از خود آن ها سپس به هم دیگر نگاهی کردیم و بعد فرمود: ای عمر خداوند تبارک و تعالی در کتابش می فرماید:﴿إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هَذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ اللّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ﴾ (1) همانا نزدیک ترین مردم به ابراهیم کسانی هستند که از او پیروی می کنند و این پیامبر و کسانی که به او ایمان آورده اند؛ و خداوند سر پرست مؤمنان است

﴿يا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقِّ بِالْبَاطِلِ وَ تَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ (71)

71- ای اهل کتاب، چرا حق را به باطل مشتبه می کنید و حق را می پوشانید در حالی که می دانید؟

﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ تَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنتُمْ

ص: 307

تَعْلَمُونَ﴾ یعنی آن چه در تورات درباره صفات رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آمده است را می دانستند ولی آن را کتمان می کردند.

﴿وَ قَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنزِلَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَ اكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾ (72)

72 - و گروهی از اهل کتاب گفتند: به دین و کتابی که برای مومنان نازل شده در اول روز ایمان بیاورید و در پایان روز کافر شوید، شاید آن ها (بدین وسیله از اسلام﴾ بر گردند.

﴿وَ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ وَ مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَتَهُ بِدِينَارٍ لا يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ إِلا مَا دُمْتَ عَلَيْهِ قَائِماً ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَيْسَ عَلَيْنَا فِي الْأُمِّيِّينَ سَبيل وَ يَقُولُونَ عَلَى اللهِ الْكَذِبَ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ﴾ (75)

75- بعضی از اهل کتاب افرادی هستند که اگر مال بسیاری را در نزد آن ها به امانت بگذاری به تو بر می گردانند و برخی دیگر نیز هستند که اگر یک دینار در نزد او به امانت بگذاری بر تو رد نمی کنند مگر آن که بر مطالبه آن سخت گیری کنی این به خاطر آن است که می گویند ما در مقابل غیر یهود مسؤول نیستیم، و به خدا دروغ نسبت می دهند در حالی که می دانند.

﴿وَ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ وَ مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِينَارٍ لاَ يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ إِلا مَا دُمْتَ عَلَيْهِ قَائِماً ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَيْسَ عَلَيْنَا فِي الْأُمِّيِّينَ سَبِيلٌ﴾ یهود گفتند که بر ما گرفتن مال کسانی که بر آن ها كتاب نازل نشده حلال است. پس خداوند آن را رد کرده و فرمود:﴿وَ يَقُولُونَ عَلَى اللهِ الْكَذِبَ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ ) و به خدا دروغ نسبت می دهند در حالی که می دانند.

﴿إِنَّ الَّذينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَيْمَانِهِمْ ثَمَناً قَلِيلاً أُولَئِكَ لَا خَلاقَ لَهُمْ فِي الآخِرَةِ وَ لا يُكَلَّمُهُمُ اللّهُ وَ لا يَنظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ (77)

77-کسانی که عهد خدا و سوگند هایشان را به بهای اندکی می فروشند برای آن ها در آخرت بهره ای نیست و خداوند با آن ها سخن نمی گوید و در قیامت (به نظر رحمت) به آن ها نگاه نمی کند و آن ها را از (گناه) پاکیزه نمی کند و برای آن ها عذابی دردناک است.

ص: 309

﴿إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَيْمَانِهِمْ ثَمَناً قَلِيلاً﴾ به نام مسلمانی به مردم نزدیک می شدند و از آن ها چیز هایی می گرفتند و خیانت می کردند و در حقیقت مسلمان نبودند.

﴿وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِيقاً يَلْوُونَ الْسِنَتَهُمْ بِالْكِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الكِتابِ وَ ما هُوَ مِنَ الكتاب وَ يَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللهِ وَ يَقُولُونَ عَلَى اللهِ الكَذِبَ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ﴾ (78)

78 - و همانا بعضی از اهل کتاب هنگام خواندن کتاب آسمانی آن را تغییر می دهند تا گمان کنید که آن از کتاب خداست و در حالی که از کتاب (خدا) نیست، و گویند این از جانب خدا نازل شده در صورتی که هرگز از جانب خدا نیست و با آن که می دانند به خدا دروغ می بندند.

﴿وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِيقاً يَلْرُونَ السِنَتَهُمْ بِالْكِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْكِتَابِ وَ مَا هُوَ مِنَ الْكِتَابِ وَ يَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللهِ وَ مَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ﴾ يهود چیزی را نقل می کردند و آن را به تورات نسبت می دادند که در حقیقت در تورات نبود و به خداوند دروغ می گفتند.

﴿مَا كَانَ لِبَشَرِ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللهُ الْكِتَابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِباداً لي مِنْ دُونِ اللهِ وَ لَكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنتُمْ تُعْلَمُونَ الْكِتَابَ وَ بِمَا كُنتُمْ تَدْرُسُونَ﴾ (79)

﴿وَ لاٰ يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِكَةَ وَ النَّبِيِّينَ أَرْبَاباً أَ يَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنتُمْ مُسْلِمُونَ﴾ (80)

79- برای هیچ بشری سزاوار نیست که خداوند او را به رسالت برگزیند و به

ص: 310

او کتاب و حکمت و نبوت بخشد سپس به مردم گوید مرا به جای خدا بپرستید بلکه (بر حسب وظیفه خود به مردم بگویند) مردمی الهی باشید آن گونه که کتاب خدا را به دیگران می آموختید و خود درس می خواندید.

80 - و به شما امر نمی کند که فرشتگان و پیامبران را پروردگار خود انتخاب کنید، آیا شما را به کفر دعوت می کند بعد از آن که مسلمان شدید؟

﴿مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللهُ الْكِتَابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُول لِلنَّاسِ كُونُوا عِباداً لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لَكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ﴾ یعنی عیسی علیه السلام به مردم نگفت که من شما را خلق کرده ام پس مرا عبادت کنید و لکن به آن ها گفت: از علما ربانی باشید.

﴿وَ لاٰ يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِكَةَ وَ النَّبِيِّينَ أَرْبَاباً﴾ گروهی بودند که ملائکه را می پرستیدند گروهی از نصاری گمان می کردند که عیسی پروردگار است. یهود گفتند عُزیر فرزند خداوند است و خداوند فرمود:﴿وَ لاً يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِكَةَ وَ النَّبِيِّينَ أَرْبَاباً﴾ و به شما امر نمی کند که فرشتگان و پیامبران را پروردگار خود انتخاب کنید.

﴿وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابِ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقُ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلى ذلِكُمْ إِصْرِي قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ﴾ (81)

﴿فَمَنْ تَوَلَّى بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾ (82)

﴿أَ فَغَيْرَ دینِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ﴾ (83)

﴿قُلْ آمَا بِاللهِ وَ مَا أُنزِلَ عَلَيْنَا وَ مَا أُنزِلَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ وَ إِسْحَاقَ وَ

ص: 311

يَعْقُوبَ وَ الْأَسْبَاطِ وَ ما أُوتِيَ مُوسى وَ عِيسَى وَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾ (84)

81- و به خاطر بیاورید هنگامی که خداوند از پیامبران (و امتّ های آن ها) پیمان گرفت که چون به شما کتاب و حکمت دادم سپس پیامبری به سوی شما آمد که آن چه با شماست را تصدیق می کند به او ایمان بیاورید و او را یاری کنید؛ خداوند فرمود آیا به این موضوع اقرار دارید و بر آن عهد من پیمان بستید؟ گفتند: اقرار داریم خدا فرمود پس گواه باشید من هم با

شما از گواهانم.

82- پس کسانی که بعد از آن (پیمان) روی از حق بگردانند از فاسقانند.

83- آیا آن ها غیر از دین خدا را می طلبند؟ و در حالی که آن چه در آسمان ها و زمین است از روی اختیار و بی اختیار مطبع امر خداوند هستند و همه به درسوری سوی او باز گردانده می شوند.

84- بگو: ما به خدا و آن چه که بر ما و به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و فرزندانش نازل گردیده ایمان آوردیم، و به آن چه که به موسی و عیسی و پیامبران دیگر از جانب پروردگارشان داده شده است در میان آن ها هیچ فرقی نمی گذاریم و ما فرمان بردار خدا هستیم.

﴿وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقُ لِما مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ )

خداوند از انبیا برای پیامبرش محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عهد و پیمان گرفت که به او ایمان بیاورند یاریش بنمایند و مژده رسالتش را به امت هایشان بدهند.

امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نفرموده مگر آن که در آخر الزمان به دنیا رجعت می کند و امیر المؤمنين على علیه السلام را ياری

ص: 312

می کند؛ و آن قول خداوند است که می فرماید:﴿لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ﴾ یعنی به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ایمان می آورند.

﴿وَ لَتَنْصُرُنَّهُ﴾ یعنی امیر المؤمنین علیه السلام را یاری می کنند (1) و سپس در عالم ذر به پیامبران فرمود:﴿أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلى ذلِكُمْ إِصْرِي﴾ كه ﴿اصرى﴾ يعنى عهد من .

و آن ها گفتند: ﴿قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ﴾ و خداوند به ملائکه فرمود:﴿فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ﴾ پس شاهد باشید که من نیز با شما از گواه دهندگان هستم. (2)

این آیه 81 با آیه 7 سوره احزاب:﴿وَ إِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَ مِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْرَاهِيمَ وَ مُوسَى وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ أَخَذْنَا مِنْهُمْ میثاقاً غليظاً﴾ و آیه 172 سوره اعراف ﴿وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ﴾ که سه آیه می شود با هم بوده که در سه سوره نوشته شده است. (3)

سپس خداوند عز و جل فرمود:﴿أَفَغَيْرَ دِینِ اللّهِ يَبْغُونَ﴾ یعنی این که به شما ها گفتم که به محمد و وصیش اقرار کنید آیا غیر آن را می خواهید؟

﴿وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِى السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً﴾ ، يعنى به وسیله شمشیر به دو دسته تقسیم می شوید.

سپس خداوند به پیامبرش امر می کند که به رسالت پیامبران و رسولان و به کتاب هایشان اقرار کند و فرمود: بگو ای محمد ﴿آمَنَّا بِاللّهِ وَ مَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا وَ مَا أُنْزِلَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ وَ إِسْحَاق وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْبَاطِ وَ مٰا

ص: 313

أُوتِيَ مُوسَى وَ عِيسَى وَمَا أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾ ما به خدا و آن چه که بر ما و به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و فرزندانش نازل گردیده ایمان آوردیم و به آن چه که به موسی و عیسی و پیامبران دیگر از جانب پروردگارشان داده شده است در میان آن ها هیچ فرقی نمی گذاریم و ما فرمان بردار خدا هستیم.

﴿وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ ديناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِي الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾ (85)

﴿كيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْماً كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جَاءَهُمُ البَيِّنَاتُ وَ اللّهُ لاٰ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾ (86)

﴿أُولئِكَ جَزَاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللهِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾ (87)

﴿خَالِدِينَ فِيهَا لا يُخَفِّفَ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَ لَا هُمْ يُنظَرُونَ﴾ (88)

﴿إِلَّا الَّذينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (89)

﴿إِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ ثُمَّ ازْدَادُوا كُفْراً لَنْ تُقْبَلْ تَوْبَتْهُمْ وَ أُولَئِكَ هُمُ الصَّالُونَ﴾ (90)

﴿إنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ مَاتُوا وَ هُمْ كُفَارٌ فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْءُ الْأَرْضِ ذَهَبَاً وَ لَوِ افْتَدَى بِهِ أُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ وَ مَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِينَ﴾ (91)

﴿لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَليمٌ﴾ (92)

85- هر کس به غیر از اسلام دینی دیگر برای خود اختیار کند هرگز از او پذیرفته نمی شود و او در آخرت از زیان کاران است.

86- چگونه خداوند گروهی را هدایت کند که بعد از ایمان آوردن به خدا و

ص: 314

گواهی دادن به حقانیت رسول و آمدن نشانه های روشن برای آن ها، باز کافر شدند؟ و خداوند هرگز گروه ستم کاران را هدایت نمی کند.

87-کیفر آن ها (کافران) این است که لعنت خداوند و ملائکه و مردم همگی بر آن ها باد.

88- همواره در این لعنت جاویدانه می مانند لعنت خداوند و ملائکه و مردم بر آن ها همیشه خواهد بود و عذاب بر آن ها تخفیف نمی یابد و نظر رحمت به آن ها نمی شود.

89- مگر کسانی که پس از آن توبه کنند و اعمالشان را اصلاح نمایند بدرستی که خداوند آمرزنده و مهربان است.

90- همانا کسانی که بعد از ایمان کافر شدند و سپس بر کفر خود افزودند هرگز توبه آن ها پذیرفته نمی شود و آن ها از گمراهان هستند.

91- همانا کسانی که کافر شدند و در همان حال مردند، هر کدام از آن ها اگر زمین پر از طلا را برای رهایی خویش (از عذاب دردناک خداوند) به عنوان فدیه بپردازند هرگز از آن ها قبول نمی شود برای آن ها عذابی دردناک است و هیچ یاورانی نخواهند داشت.

92- هرگز به مقام نیکو کاران نمی رسید مگر از آن چه که دوست می دارید در راه خدا انفاق کنید و آن چه که انفاق می کنید خداوند بر آن آگاه است.

﴿وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ﴾ این آیه از محکمات است. سپس خداوند آن هایی را که عهد الهی را درباره امير المؤمنين علیه السلام نقض کرده و بعد از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کافر شدند را ذکر کرده و فرمود ﴿كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْماً كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جَاءَهُمُ البَيِّنَاتُ وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ أُولئِكَ جَزَاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ

ص: 315

اللّهِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ خَالِدِينَ فِيهَا - تا - إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ مَاتُوا وَ هُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْءُ الْأَرْضِ ذَهَباً وَ لَوِ افْتَدَىٰ بِهِ أُولئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ وَ مٰا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِينَ﴾ همه این آیات درباره دشمنان آل محمد نازل شده است.

﴿لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ ) یعنی هرگز به ثواب نمی رسند مگر آن که حق آل محمّد را اعم از خمس و انفال و غنیمت جنگی را بپردازند.

﴿كُلُّ الطَّعَامِ كَانَ حِلاليتي إِسْرَائِيلَ إِلَّا مَا حَرَّمَ إِسْرَائِيلُ عَلَىٰ نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْرَاةُ قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْرَاةِ فَاتْلُوهَا إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ﴾ (93)

93- همۀ غذا های (پاکیزه) بر بنی اسرائیل حلال بود مگر آن چه را که اسرائیل (یعقوب) قبل از نازل شدن تورات بر خود حرام کرده بود. بگو اگر راست گو هستید تورات را آورده و بخوانید.

﴿كُلُّ الطَّعَامِ كَانَ حِلا لِبَنِي إِسْرَائِيلَ إِلَّا مَا حَرَّمَ إِسْرَائِيلُ عَلَى نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْرَاةُ﴾

امام علیه السلام می فرماید یعقوب به عرق النسا (درد سیاتیک) مبتلا شد و گوشت شتر را بر خود حرام کرد یهود گفتند: گوشت شتر در تورات حرام شده است، پس خداوند عز و جل به آن ها فرمود:﴿فَأْتُوا بِالتَّوْرَاةِ فَاتْلُوهَا إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ﴾ بنی اسرائیل آن را بر خود حرام کردند در حالی که آن بر مردم حرام نشده بود و این حکایت از حال یهود می کند.

﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَةَ مُبَارَكاً وَ هُدى لِلْعَالَمِينَ ﴾ (96)

96 - اول خانه ای که برای عبادت مردم قرار داده شد همان خانه (کعبه)

ص: 316

است که در سرزمین بکّه است که برکت و هدایت برای عالمیان است.

﴿بَكَةَ﴾ یعنی این که بعضی مردم از شدت ازدحام جمعیت گریه و ناله سر می دهند.

﴿فيه آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِناً وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِج الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ﴾ (97)

97- در آن نشانه های روشن از جمله آن ها مقام ابراهیم است و هر کس داخل آن جا شود در امان باشد و حق خدا بر مردم است که (اگر) استطاعت مالی دارند به حج بروند، و هر کس کفر بورزد و به حج نرود به خود زبان رسانده همانا خداوند از همه جهانیان بی نیاز است.

﴿وَ مَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِناً﴾

امام صادق درباره مردی که در بیرون از حرم مرتکب جنایتی می شود و سپس به حرم پناه می آورد می فرماید بر آن شخص در حرم حد جاری نمی شود با او سخن نگویند او را سیرابش نکنند به او غذا ندهند و چیزی هم به او نفروشند تا این که به وسیلۀ این سخت گیری از حرم بیرون بیاید و حد بر او جاری شود. اما اگر کسی که در داخل حرم مرتكب جنايتی شده است در همان جا حد بر او جاری می شود چرا که او حرمتی برای حرم قائل نشده است. (1)

﴿وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً وَ مَنْ كَفَرَ﴾

یعنی کسی که مستطیع است اما حج را ترک کند و آن را بجا نیاورد کافر است.

ص: 317

و استطاعت همان توانایی بر زاد و توشه است.

﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَ لا تَهُوتُنَّ إِلا وَ أَنتُمْ مُسْلِمُونَ﴾ (102)

102- ای کسانی که ایمان آورده اید آن گونه که حق است از خداوند بترسید و مسلمان از دنیا بروید.

﴿اتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ﴾ این آیه به وسیلۀ آيه 16 سورۀ تغابن ﴿فَاتَّقُوا اللّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ﴾ منسوخ شده است.

﴿وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَاناً وَ كُنتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذلِكَ يُبَيَّنَ اللّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ (103)

103- و همگی به ریسمان الهی (توحید و ولایت) چنگ بزنید و متفرق شوید و نعمت بزرگ خدا بر شما را بیاد بیاورید که چگونه با یک دیگر دشمن بودید پس خداوند میان دل های شما الفت و مهربانی قرار داد و به برکت این نعمت با هم برادر (دینی) شدید، و شما ها در پرتگاه حفره آتش جهنم بودید پس خدا شما را از آن نجات داد این چنین خداوند آیاتش را برای شما روشن می کند ،شاید که هدایت بیابید.

﴿وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْل اللهِ جَمِيعاً﴾ یعنی به توحید و ولایت چنگ بزنید.

در روایت ابو الجارود آمده است که امام باقر علیه السلام درباره آیه ﴿وَ لاٰ تَفَرَّقُوا﴾ می فرماید: خداوند تبارک و تعالی می دانست که آن ها به زودی بعد از پیامبرشان متفرق می شوند و بینشان اختلاف می افتد و لذا آن ها را از متفرق

ص: 318

شدن نهی فرموده همچنان که امت های قبل از آن ها را نهی کرده بود و به آن ها امر نمود که بر ولایت آل محمد علیهم السلام چنگ بزنند تا متفرق نگردند. (1)

﴿وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ﴾

این آیه درباره اوس و خزرج نازل شده است که صد سال سلاح هایشان را شب و روز بر زمین نگذاشتند تا این که دارای بچه هایی شدند و آن ها نیز به جنگ با هم پرداختند پس خداوند پیامبرش را مبعوث فرمود و بین آن ها صلح بر قرار نمود و آن ها اسلام آوردند و به خاطر وجود رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دشمنی از دل هایشان بیرون رفت و با هم دیگر برادر شدند.

﴿وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ (104)

104- و باید از میان شما گروهی دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر کنند که آن ها همان رستگاران هستند.

امام باقر درباره آیه ﴿وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الخَيْرِ﴾ می فرماید این آیه در حق آل محمد علیهم السلام و پیروان آن ها که به سوی خیر دعوت می کنند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند نازل شد. (2)

﴿يَوْمَ تَبْيَضُ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَكَفَرْتُمْ بَعْدَ إيمَانِكُمْ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ﴾ (106)

ص: 319

﴿وَ أَمَّا الَّذينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفَي رَحْمَتِ اللّهِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ (107)

106- روزی که صورت های (گروهی) سفید و گروهی سیاه می شود، اما کسانی که روی هایشان سیاه باشد (آن ها را نکوهش کرده و می گویند) آیا بعد از ایمان باز کافر شدید؟ اکنون بچشید عذاب را بدان چه که کفر ورزیدید.

107- و اما کسانی که رویشان سفید باشد پس آن ها در رحمت الهی (بهشت) هستند و در آن جاودانه خواهند بود.

می گویند: ثقل اکبر را عصیان کرده و آن را ترک نمودیم و ثقل اصغر را خوار و ذلیل نمودیم و با اعمالی زشت با آن بر خورد کردیم.

به آن ها می گویم با تشنگی و رو سیاهی وارد آتش جهنم شوید.

سپس پرچمی به سر کردگی ذی الثدیه با اولین و آخرین خوارج بر من وارد می شوند از آن ها سؤال می کنم با ثقلین من چه کردید؟

می گویند: از ثقل اکبر برائت جستیم و با ثقل اصغر به جنگ و کشتار پرداختیم و آن ها را کشتیم.

پس به آن ها می گویم با تشنگی و رو سیاهی وارد آتش جهنم شوید.

سپس پرچمی با سر کردگی امام المتقين و سيد الوصيين و وصی رسول رب العالمین حضرت علی بن ابی طالب بر من وارد می شود. به آن ها نیز می گویم بعد از من با ثقلین من چه کردید؟

می گویند: از ثقل اکبر پیروی نمودیم و آن را اطاعت کردیم و ثقل اصغر را دوست داشته و آن را یاری نمودیم تا این که خون ما در یاری آن ریخته شد.پس به آن ها می گویم سیراب و رو سفید وارد بهشت شوید.سپس حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آیه فوق را تلاوت نمودند. (1)

﴿كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ باللهِ وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الكِتابِ لَكَانَ خَيْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ﴾ (110)

110- شما بهترین امتی بودید که برای مردم بیرون آمدید امر به معروف و

ص: 321

نهی از منکر می کنید و ایمان به خدا دارید و اگر اهل کتاب ایمان بیاورند برای آن ها بهتر است عده کمی از آن ها جزء مومنان و اکثرشان از فاسقان می باشند.

﴿كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ﴾

این سنان گوید در نزد امام صادق علیه السلام آيه ﴿كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ﴾ قرائت کردم حضرت فرمودند آيا ﴿خَيْرَ أُمَّةٍ﴾ امير المؤمنين و حسن و حسین علیهم السلام را می کشند؟

عرض کردم: فدایت گردم پس این آیه چگونه نازل شده است؟

فرمود: ﴿كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ﴾ : شما بهترین امامان هستید که برای مردم بیرون آورده شدید نازل شده است. آیا نمی بینی که خداوند آن ها را با آیه ﴿تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ﴾ مدح و ستایش می کند.

﴿ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ اللَّلَّهُ أَيْنَ مَا تُقِفُوا إِلا بِحَبْلِ مِنَ اللهِ وَ حَبْلِ مِنَ النَّاسِ وَ بَاؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللّه وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ المسكنه ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللّهِ وَ يَقْتُلُونَ الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَ كَانُوا يَعْتَدُونَ﴾ (112)

112- (اهل کتاب) در هر کجا که باشند در ذلت و خواری هستند مگر این که به ریسمانی از خداوند و مردم بپیوندند و آن ها به خشم و غضب الهی گرفتار شده اند و بر آن ها مهر بد بختی زده شده است چون آن ها به آیات خداوند کافر شدند و پیامبران را به ناحق می کشتند، و این اعمال آن ها به

ص: 322

خاطر این بود که (خدا را) نا فرمانی کردند و از تجاوز کاران بودند.

﴿ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذَّلَّةُ أَيْنَ مَا تُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَ بَاؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ﴾ یعنی مگر این که به عهد و پیمان از جانب خداوند و رسول خدا بپیوندند.

﴿الْمَسْكَنَةُ یعنی گرسنگی.

﴿وَ مَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَ اللّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ﴾ (115)

﴿إِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِي عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللهِ شَيْئاً وَ أُوليك أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ (116)

﴿مَثَلُ مَا يُنْفِقُونَ فِي هَذِهِ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَثَلِ رِيحٍ فِيهَا صِرٌّ أَصَابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَأَهْلَكَتَهُ وَ ما ظَلَمْهُمُ الله وَ لَكِنْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾ (117)

115- و هر آن چه کار نیک انجام دهند پس هرگز کفران نخواهند شاد و خداوند به حال پرهیزگاران آگاه است.

116- همانا کسانی که کافر شدند هرگز اموال و فرزندانشان نمی تواند آن ها را از عذاب خداوند در امان نگهدارند و آن ها اصحاب دوزخ بوده و در آن جاویدان خواهند بود.

117- مثل آن چه که در این زندگانی پست دنیوی انفاق می کنند مانند باد سرد شدیدی است که به کشتزار های ستمکاران می وزد و آن را نا بود می سازد. و خداوند بر آن ها ستمی نکرده است، ولکن آن ها به خودشان ستم می کنند.

﴿وَ مٰا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرِ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ﴾ يعنی هرگز آن را انکار نمی کنند و سپس برای کفار مثل زده مانند کسی که مالش را در غیر اطاعت الهى انفاق

ص: 323

نماید و فرمود:﴿مَثَلُ مَا يُنْفِقُونَ فِي هَذِهِ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَثَلِ رِيحٍ فِيهَا صِرٌ﴾ مثل آن چه که در این زندگانی پست دنیوی انفاق می کنند مانند باد سرد شدیدی است.

﴿كَمَثَلِ رِيحٍ فِيهَا صِرٌ﴾ یعنی مانند بادی است که دارای سرمای سوزانی می باشد.

﴿أَصَابَتْ حَرْتَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَأَهْلَكَتْهُ﴾ یعنی بر زراعت آن ها که بر خود ستم کرده اند می وزد و آن را نا بود می سازد.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَا يَأْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَ مَا تُخْفِي صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ﴾ (118)

﴿هَا أَنْتُمْ أُولَاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَ لَا يُحِبُّونَكُمْ وَ تُؤْمِنُونَ بِالْكِتَابِ كُلِّهِ وَ إِذَا لَقُوكُمْ قَالُوا آمَنَّا وَ إِذَا خَلَوْا عَضُّوا عَلَيْكُمُ الْأَنَامِلَ مِنَ الْغَيْظِ قُلْ مُوتُوا بِغَيْظِكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾ (119)

118- ای کسانی که ایمان آورده اید غیر از خودتان را محرم اسرار خود انتخاب نکنید چون که آن ها از هر گونه شر و فساد در میان شما کوتاهی نمی کنند آن ها دوست دارند که شما همیشه در رنج و گرفتاری باشید، به تحقیق دشمنی شان را نسبت به شما بر زبان هم آشکار می کنند و آن چه در دل پنهان می دارند بزرگ تر (مهم تر) از آن است ما به خوبی آیات را برای شما آشکار کردیم اگر اهل اندیشه باشید.

119- شما آن ها را دوست می دارید اما آن ها شما را دوست نمی دارند و در حالی که شما به همه کتاب های آسمانی ایمان دارید و آن ها هنگامی که شما

ص: 324

را ملاقات می کنند می گویند ایمان آورده ایم و چون تنها شوند از شدت خشم و کینه بر شما سر انگشتان خود را به دندان می گزند. بگو: با همین خشم بمیرید همانا خداوند از درون سینه ها آگاه است.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ﴾ این آیه درباره يهود نازل شده است

﴿لَا يَأْلُونَكُمْ خَبَالًا﴾ یعنی آن ها از دشمنی درباره شما کوتاهی نمی کنند.

﴿عَضُّوا عَلَيْكُمُ الْأَنَامِلَ مِنَ الْغَيْظِ﴾ اطراف انگشتان.

﴿وَ إِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِكَ تُبَوئُ الْمُؤْمِنِينَ مَقاعِدَ لِلقِتالِ وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَليمٌ﴾ (121)

﴿إِذْ هَمَّتْ طَائِفَتَانِ مِنْكُمْ أَنْ تَفْشَلَا وَ اللّه وَلِيُّهُما وَ عَلَى اللهِ فَلْيَتَوَكَّل الْمُؤْمِنُونَ﴾ (122)

121- و به یاد بیاور زمانی را که صبح گاهی از خانه خود برای صف آرایی مؤمنان برای جنگ بیرون رفتی، و همانا خداوند شنوا و داناست.

122- (و نیز بیاد بیاور) هنگامی که دو طایفه از شما تصمیم بر سستی گرفتند (تا از وسط جنگ فرار کنند) و خداوند یاور آن ها بود، پس توکل کنندگان باید بر خداوند توکل نمایند.

با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از مکه بیرون آمدند و رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نیز از مدینه بیرون آمده و دنبال محلی مناسب از برای جنگ می گشت. (1)

﴿إِذْ هَمَّتْ طَائِفَتَانِ مِنْكُمْ أَنْ تَفْشَلاً﴾

این آیه درباره عبد اللّه بن ابی رئیس منافقین و پیروانش که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را یاری نکردند نازل شده است می فرماید: علت جنگ احد این بود که وقتی قریش از جنگ بدر با آن خفت و خواری که هفتاد کشته و هفتاد اسیر دادند و به مکه بر گشتند ،ابو سفیان گفت ای قریش نگذارید که زنانتان بر کشته های بدر گریه کنند زیرا اگر اشک از چشم آن ها جاری شود غم و اندوه از دست دادن عزیزان و نیز دشمنی با محمد از دل آن ها بیرون می رود ؛ در این صورت محمد و پیروانش ما را به خاطر بی غیرتی شماتت می کنند آن ها نیز چنین کردند و بعد از جنگ احد زنان قریش بر کشتگان خود گریه و زاری نمودند.

چون خواستند به جنگ احد بروند هم سوگندان خود از قبیله کنانه و غیر آن را جمع کردند و سلاح زیادی را تهیه نموده با سه هزار سواره و دو هزار پیاده از مکه بیرون آمدند زنان خود را نیز با خود آوردند تا جنگ و مصیبت بدر را به آن ها یاد آوری نموده و آن ها را بر جنگ با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تحریک نمایند. ابو سفیان زن خود هند دختر عتبه را با خود آورد و عمره دختر علقمه حارثیه را نیز با خود آوردند.

چون لشگر کشی قریش به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رسید اصحابش را جمع نموده و به آن ها فرمود: خداوند به او اطلاع داده که قریش گرد هم آمده و قصد مدینه

را کرده اند و اصحابش را به جنگ و خروج از مدینه فرا خواند.

ص: 326

عبد اللّه بن ابی و پیروانش گفتند ای رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از مدینه خارج مشو و در کوچه و خیابان شهر با آن ها جنگ کنیم، مردان ضعیف زنان و غلامان و کنیزان نیز همگی سر کوچه ها بایستند و از پشت بام ها بر سر آن ها سنگ بریزند. ما تا زمانی که در داخل شهر و در قلعه های خود بوده ایم هیچ دشمنی نتوانسته بر ما پیروز شود اما هنگامی که از شهر برای جنگ با دشمنان بیرون رفته ایم آن ها بر ما پیروز شده اند.

سعد بن معاذ رحمة اللّه علیه و افرادی دیگر از قبیله اوس به پا خواسته و گفتند: ای رسول خدا زمانی که ما مشرک بودیم و بت می پرستیدیم هیچ عربی بر طمع ننمود و جرئت حمله بر ما نکرد پس چگونه بر ما طمع می کنند در حالی که ما مسلمان و خدا پرست بوده و شما در بین ما هستید از شهر بیرون می رویم و با آن ها به جنگ می پردازیم که اگر کسی از ما کشته شود شهید است و هر کسی هم از ما نجات یافت او مجاهد در راه خدا است.

رسول خدا سخن سعد را پذیرفته و با گروهی از اصحاب از مدینه بیرون آمده تا جایی را برای جنگ معین نماید چنان که خداوند متعال می فرماید ﴿وَ إِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِكَ تُبَوئُ الْمُؤْمِنِينَ مَقاعِدَ لِلقِتالِ وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَليمٌ * إِذْ هَمَّتْ طَائِفَتَانِ مِنْكُمْ أَنْ تَفْشَلَا﴾ یعنی عبد اللّه بن ابى و يارانش.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم محل لشگر را در مسیر عراق مشخص کردند عبد اللّه بن ابی و قومش از خزرج نظر پیامبر را پسندیدند پیامبر اصحابش را شمرد که هفت صد مرد بودند عبد اللّه بن جبير را با پنجاه تیر انداز بر گردنه کوه گذاشت چون می ترسید که کمین قریش از همین گردنه وارد شده و بر آن ها حمله کنند. پیامبر به عبد اللّه بن جبير و افراد زیر دستش فرمود: اگر دیدید که ما قریش را شکست داده و آن ها را دنبال نموده و آن ها را داخل مکه نموده ایم شما ها از

ص: 327

جايتان تكان نخورده و بیرون نیایید و اگر هم دیدید که قریش ما را شکست داده و ما را دنبال نموده و داخل مدینه کرده اند هم از جای خود حرکت نکنید و از این گلو گاه خوب محافظت نمایید.

ابو سفيان، خالد بن ولید را با دویست سواره در کمین گذاشت و به آن ها گفت: اگر دیدید که ما با مسلمانان در هم آمیختیم از همین دره وارد شوید و از پشت سر مسلمانان بر آن ها حمله کنید.

چون دو لشگر در مقابل هم صف کشیدند و پیامبر لشگر خود را منظم نمود و پرچم را به دست امیر المؤمنین علیه السلام داد و انصار همگی با هم بر مشركان قریش حمله کرده و آن ها را با خفت و خواری فراری دادند اصحاب رسول خدا متوجه اموال به جا مانده از آن ها شدند و به جمع آوری غنائم مشغول شدند، خالد بن ولید با دویست سواره آمد که از دره وارد شود. عبد اللّه بن جبير و اصحابش آن ها را تیر باران کردند و آن ها بر گشتند. افراد تحت نظر عبد اللّه چون دیدند که یاران پیامبر به جمع آوری غنائم مشغول هستند به عبد اللّه بن جبیر گفتند ما چرا این جا ایستاده ایم؟ که آن ها غنیمت ها را ببرند و ما بدون غنیمت بمانیم.

عبد اللّه به آن ها گفت: از خداوند بترسید که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ما را در این جا گذاشته و به ما فرمود که در هر صورتی از جای خود تكان نخوريم عبد اللّه هر چقدر آن ها را نصیحت کرد سودی نبخشید تا این که یکی یکی عبد اللّه را ترک کردند و آخر الامر عبد اللّه بن جبیر با دوازده نفر در آن دره باقی ماندند پرچم قریش در دست طلحة بن ابی طلحه که از بنی عبد الدار بود قرار داشت. طلحه فریاد کشید ای محمد گمان می کنی که ما را با شمشیر های خود به سوی جهنم می فرستید و ما با شمشیر های خود شما ها را به بهشت می فرستیم پس

ص: 328

هر کس از شما ها می خواهد به بهشت برود بیاید تا او را به بهشت بفرستم کسی جرأت مبارزه با او را پیدا نکرد. حضرت علی علیه السلام آهنگ او را کرده و شروع به خواندن رجز نمود که مضمونش این است: (ای طلحه اگر تو همان باشی که می گویی برای ما اسب ها برای شما شمشیر هاست، پس در جایگاهت بایست و ببین که کدام یک از ما کشته می شود و کدام یک از ما اولی به آن چه که گفتی است به تحقیق که بسویت شیر حمله کننده با شمشیری تیز و برنده که تیغش کند نمی شود آمده است و خدا و رسولش یار و یاور او

هستند).

طلحه با شنیدن رجز حضرت علی علیه السلام گفت: ای پسر تو کیستی؟

حضرت فرمود: من علی ابن ابی طالب هستم.

طلحه گفت: ای دفاع کننده با بن و دندان دانستم که به غیر از تو کسی جرأت مبارزه با من را ندارد؛ پس طلحه حمله بر آن حضرت کرده و شمشیرش را حواله آن حضرت نمود و علی علیه السلام نیز آن را با سپرش دفع نمود و سپس ضربتی بر او زد و دو پایش را قطع نمود و او بر پشت افتاد و پرچم از دستش بر زمین افتاد على علیه السلام بر بالا سرش رفت تا سرش را از بدن جدا کند طلحه آن حضرت را سوگند داد تا بر او رحم کند که علی الان بر گشت.

مسلمانان به آن حضرت گفتند: چرا کارش را تمام نکردی؟ فرمود ضربه ای که من بر او زدم دیگر هرگز بعد از آن نمی تواند زنده بماند.

پرچم کفر را ابو سعید بن ابو طلحه به دست گرفت و علی علیه السلام او را نیز کشته و پرچم از دستش بر زمین افتاد آن را شافع (مسافع) بن ابو طلحه بر داشت و علی علیه السلام او را نیز کشت و پرچم از دستش بر روی زمین افتاد و

ص: 329

عثمان بن ابو طلحه آن را بر داشت و علی علیه السلام او را نیز کشت و پرچم بر زمین افتاد و حارث بن ابی طلحه آن را بر داشت و باز علی علیه السلام او را نیز کشت و پرچم بر زمین افتاد و آن را ابو عذیر بن عثمان بر داشت و علی علیه السلام او را نیز و پرچم بر زمین افتاد و عبد الله بن ابو جميله بن زهیر آن را بر داشت و علی علیه السلام او را نیز کشت و پرچم بر زمین افتاد نُهمین نفر از بنی عبد الدار را که ارطاة بن شرحبیل بود پرچم را بر داشت و حضرت علی علیه السلام او را نیز کشت و پرچم از دست او بر زمین افتاد و غلامش آن را بر داشت و حضرت شمشیری بر دست راست او زد و پرچم بر زمین افتاد و او با دست چپ آن را بلند کرد و حضرت ضربه ای بر دست چپ او زد و آن را قطع نمود و پرچم بر زمین افتاد و او با دو دست قطع شده آن را بلند کرد و گفت: ای بنی عبد الدار آیا وظیفه ام را انجام دادم؟ علی علیه السلام ضربه ای بر سرش زد و او را به جهنم واصل کرد و پرچم بر روی زمین افتاد آن را عمره دختر علقمه حارثیه بلند کرد.

خالد بن وليد متوجه عبد اللّه بن جبیر شد که در گردنه با عده کمی مانده بودند و همه آن ها را در دهانه دره به شهادت رساند و از پشت سر مسلمانان بر آن ها حمله کرد و شمشیر کشید. قریش در هنگام فرار وقتی دیدند که پرچمشان بر افراشته است به زیر آن جمع شدند و از پشت و رو مسلمانان را در بر گرفتند مسلمانان رو به فرار گذاشته و از هر سو گریخته و از کوه ها بالا رفتند. چون رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرار مسلمانان را دید کلاه خودش را از سر بر داشت و فرمود:(منم رسول خدا از خدا و رسولش به کجا فرار می کنید). (1)

هشام گوید از امام صادق علیه السلام از معنی قول طلحه بن ابو طلحه که هنگام مبارز طلبیدن به حضرت علی علیه السلام گفت:(يا قضیم یعنی ای دفاع کننده با بن

ص: 330

و دندان، سؤال شد؟

فرمود چون رسول خدا در مکه بود از ترس ابو طالب کسی جرأت اذیت و آزار رساندن بر آن حضرت را نداشت و لذا کودکانشان را تحریک می کردند تا هنگامی که آن حضرت از منزل بیرون می آید در کوچه و خیابان سنگ به سوی او انداخته و خاک و خاشاک بر سر مبارکش بریزند. علی علیه السلام چون آن حالات رقت بار را دید، گفت: ای رسول خدا پدر و مادرم فدایت باد هر وقت خواستی از منزل بیرون بروی مرا نیز با خود ببر تا شر آن ها را از تو دور گردانم. پیامبر هنگام بیرون رفتن حضرت علی علیه السلام را نیز با خود بیرون برد کودکان چون رسول خدا را دیدند باز بر آن حضرت متعرض شدند حضرت على علیه السلام بر آن ها حمله کرده و بر سر و صورتشان زد و آن ها گریان و نالان به سوی پدرانشان رفتند در حالی که می گفتند علی ما را گاز گرفت، علی ما را گاز گرفت و علی علیه السلام به (القضيم) نامیده شد. (1)

از ابو وائله شقيق بن سلمه روايت شده که گفت: با فلانی (عمر بن خطاب) می رفتیم صدای نا هنجاری را از او شنیدم گفتم ای فلانی چه شده؟

گفت: وای بر تو آیا شیر بیشه شجاعت، معدن کرم و جوانمردی کشنده ظالمان و یاغیان، زننده با دو شمشیر و پرچمداری با تدبیر را نمی بینی؟

در این هنگام علی بن ابی طالب را دیدم به او گفتم او علی بن ابی طالب است. گفت: نزدیک من بیا تا از شجاعت و دلیری اش برایت بگویم در روز احد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از ما بیعت گرفت که کسی فرار نکند و هر کس فرار کرد او گمراه است و هر کس از ما کشته شود او شهید است و پیامبر ضامن بهشت اوست. چون به صف ایستادیم دیدم که صد نفر از پهلوانان قریش که هر کدام

ص: 331

صد نفر و یا بیشتر جنگ جو تحت نظر خود داشتند بر ما حمله کردند ما از مقابله با آن ها عاجز شده و رو به فرار گذاشتیم در این هنگام علی را دیدیم که مانند شیری درنده بر صف مشرکان حمله می کند و هیچ واهمه ای از آن ها به دل راه نمی دهد؛ چون دید که ما فرار می کنیم گفت: روهایتان پاره پاره، بریده و خاک آلود باد به کجا فرار می کنید؟ به سوی آتش جهنم فرار می کنید؟ چون دید که ما بر نمی گردیم بر ما حمله کرد و در دستش شمشیر پهنی بود که از آن مرگ می چکید، می گفت بیعت کردید و آن را شکستید به خدا سوگند شما ها اولی به کشتن هستید قبل از این که من شما ها را بکشم، به چشمانش نگاه کردم که آتش از آن ها می بارید و یا مانند دو کاسه پر خون شده بودند. از بين بقیه من جرأت پیدا کرده جلو رفته و گفتم ای ابو الحسن به خدا سوگند کار عرب این است که گاهی حمله می کند و گاهی فرار، و چون حمله کند ننگ قرار را بر طرف می کند. گویا از روی من شرم کرد دست از ما بر داشت و قلب ما آرام گرفت به خدا سوگند رعب و وحشت آن هنوز هم از قلب من بیرون نرفته است.

رسول خدا به شرکت می کرد و زخمی ها را مداوا می نمود، پسرش هم با او بود وقتی خواست مانند سایرین فرار کند، مادرش بر او حمله کرد و گفت : پسرم به کجا فرار می کنی؟ آیا از خدا و رسولش فرار می کنی؟ و او را به جبهه بر گرداند. مردی از دشمنان بر او حمله کرد و به شهادتش رساند، نسیبه شمشیر پسرش را بر داشت و به قاتل او حمله برد و ضربتی بر ران او زد و او را به درک فرستاد، رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود : ای نسیبه خدا بر تو برکت دهد. این زن سینه و پستان خود را سپر رسول خدا را صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کرده بود و خطر را از آن حضرت بر می گردانید، به طوری که جراحات بسیاری بر داشت.

ابن قميتة (قمية) بر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حمله کرد و می گفت محمد را به من نشان دهید نجات نیابم اگر محمد از دست من نجات یابد ضربه ای بر شانه حضرت زد و فریاد کشید به لات و عزی سوگند محمد را کشتم. در آن حال رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مردی از مهاجران را دید که سپرش را بر پشت سر خود آویخته و در حال فرار بود؛ حضرت او را مورد خطاب قرار داده و فرمود ای صاحب سپر سپرت را بینداز و به سوی آتش جهنم فرار کن. او سپرش را انداخت. رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به نسیبه فرمود: سپر را بردار نسیبه سپر را بر داشت و با مشرکین به جنگ پرداخت. رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: مقام نسيبه بهتر از مقام فلان و فلان (1) است.

چون شمشیر امیر المؤمنین علی علیه السلام شکست به نزد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آمد و گفت: ای رسول خدا مرد با سلاح خود می جنگد ؛ شمشیرم شکسته است. پیامبر شمشیر خود ذو الفقار را به آن حضرت داد و فرمود با این شمشیر

ص: 333

بجنگ.

هر کس قصد پیامبر را می کرد امیر المؤمنین علیه السلام با همان شمشیر شر او را از آن حضرت دور می کرد و به درک می فرستاد مشرکان با دیدن حیدر کرار از حمله کردن به پیامبر نا امید می شدند تا این که پیامبر به جانب کوه احد رفت و در آن جا پشت به کوه ایستاد تا جنگ از یک طرف بوده و حضرت مسلط بر آن باشد؛ چون اصحاب آن حضرت همگی فرار کرده بودند و علی علیه السلام از آن حضرت دفاع می کرد و با مشرکان به جنگ می پرداخت تا این که در صورت ،سر، سینه، شکم، دست ها و پا ها نود زخم بر داشت. شنیده شد که ندا کننده ای از آسمان ندا سر داد ﴿لاَ سَیْفَ إِلاَّ ذُو اَلْفَقَارِ وَ لاَ فَتَی إِلاَّ عَلِیٌّ﴾ ؛ شمشيرى جز ذو الفقار و جوانمردی جز علی نیست. جبرئیل بر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نازل شد و گفت: ای محمد به خدا سوگند این عمل علی برادری و برابری است

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم : فرمود: همانا من از او هستم و او از من .

جبرئیل گفت: و من با هر دوتای شما.

وحشی گفت: قادر به کشتن محمد نیستم؛ و اما علی مردی را با هوش تر و تیز بین تر از او در میدان جنگ ندیده ام و هیچ گاه طمع در کشتن او نمی کنم پس در کمین حمزه نشست دید که حمزه مشغول جنگ است در این هنگام اسبش بر موضعی پا گذاشت که سیلاب زیرش را خالی کرده بود و در آن فرو رفت و از اسب افتاد وحشی با نیزه ای که در دست داشت به سوی او رفته و به جانبش پرتاب کرد و نیزه بر تهی گاه آن حضرت اصابت کرده و از مثانه اش بیرون آمد وحشی بالا سر آن حضرت آمده او را شهید نمود و شکمش را درید و جگرش را بیرون آورده و برای هند برد و به او گفت این جگر حمزه است. هند آن را گرفته و در دهان خود گذاشت تا بخورد خداوند آن را در دهان آن ملعونه مانند استخوانی سفت کرد تا جگر پاک حمزه جزء بدن كثيف او نگردد، چون نتوانست بخورد آن را بر زمین انداخت خداوند ملکی را فرستاد تا آن جگر را به جای خود بر گرداند.

امام صادق علیه السلام می فرماید خداوند ابا نمود از این که قسمتی از بدن حمزه داخل آتش جهنم شود.

هند به بالا سر جنازه حمزه آمد، بدن آن حضرت را مثله کرده و با اعضای بدن آن جناب گردنبند درست کرده و به گردن خود آویخت.

مشرکان به جنگ بر گشتند و قریش از کوه بالا رفتند. ابو سفیان از بالای کوه فریاد بر داشت و گفت:( بلند جایگاه باش ای هبل.)

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به امیر المؤمنین علی علیه السلام فرمود: به او بگو خداوند بلند مرتبه تر و جلیل تر است.

ابو سفیان گفت: ای علی همانا هبل بر ما عنایت کرد.

على علیه السلام فرمود: بلکه خداوند بر ما عنایت نمود.

ص: 335

ابو سفيان گفت: ای علی به لات و عزی سوگند از تو سؤالی دارم آیا محمد کشته شده است؟

امير المؤمنين على علیه السلام به او فرمود خداوند بر تو و بر لات و عزی به همراه تو لعنت کند به خدا سوگند محمد کشته نشده بلکه صدای تو را نیز می شنود.

ابو سفیان گفت: تو راست می گوئی خداوند ابن قمیته را لعنت کند که گمان کرد محمد کشته شده است.

عمرو بن قيس هنوز اسلام نیاورده بود چون شنید که پیامبر به جنگ رفته است، شمشیر و سپر خود را گرفت و مانند شیر گرسنه راهی میدان احد شد و می گفت:﴿أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا الله، أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللهِ﴾ شهادتین را گفته و مسلمان شد و با کفار جنگ نمود و به شهادت رسید.

مردی از انصار از میان کشته ها عبور می کرد که او را دید در آن میان افتاده است به او گفت ای عمرو آیا تو در همان دین اول خود هستی؟

گفت: پناه بر خدا به خدا سوگند من شهادت داده ام که خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد رسول خداست و سپس به شهادت رسید.

مردی از اصحاب رسول خدا گفت: ای رسول خدا عمرو بن قيس اسلام آورد آیا او شهید است؟

حضرت فرمود: به خدا سوگند او شهید است. او مردی است که یک رکعت نماز نخوانده داخل بهشت شد.

ازدواج کرده و در شب جنگ احد با او عروسی کرد و از رسول خدا اجازه خواست که همان شب را در نزد عروس بماند درباره اجازه او خداوند این آیه را فرستاد:﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِع لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ رَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضٍ شَأْنِهِمْ فَأَذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ﴾ (1) این آیه در سوره نور و داستان جنگ احد در سوره آل عمران آمده است این دلالت می کند که کتابت قرآن بر خلاف نازل شدن آن است - و رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نیز به او اجازه داد.

حنظله در همان شب با عیالش نزدیکی کرد چون صبح شد با همان حالت جنب به سوی میدان جنگ حرکت کرد هنگامی که خواست از خانه بیرون برود زنش چهار نفر از انصار را خواست و در نزد آن ها از حنظله اقرار گرفت که دیشب حنظله با او نزدیکی کرده است. به او گفته شد چرا این کار را کردی؟ زن گفت: دیشب در خواب دیدم که آسمان شکافته شد و حنظله داخل آن شده بعد آسمان به حالت اول خود بر گشت دانستم که او به شهادت می رسد و کراهت داشتم که من از او حامله باشم و کسی بر عمل او شاهد نباشد.

حنظله در میدان جنگ آماده شد ابو سفیان را دید که بر اسبی سوار شده و در میان دو لشگر جولان می دهد شمشیرش را کشیده و بر او حمله کرد و اسبش را پی نمود و ابو سفیان از اسب بر زمین افتاد و فریاد کشید ای قریش

ص: 337

من ابو سفیانم و این مرد حنظله است که قصد کشتن مرا نموده است. ابو سفیان دوید و حنظله نیز دنبالش کرد مردی از مشرکان نیزه ای بر او زد حنظله با همان نیزه به آن مرد حمله کرد و او را به درک فرستاد، و حنظله در میان حمزه و عمرو بن الجموح و عبد اللّه بن حزام و گروهی از انصار بر زمین افتاد و شهید شد.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: حنظله را دیدم که ملائکه او را ما بین آسمان و زمین با آب باران با کاسه های طلا غسل می دهند پس او را (غسيل الملائكه) نامیدند.

روایت شده که مغیره بن العاص مردی چپ دست بود چون می خواست که به احد برود سه تا سنگ بر داشت و گفت: با این ها محمد را می کشم هنگامی که در احد حاضر شد رسول خدا را دید که شمشیر در دست ایستاده است پس سنگی را به سوی آن حضرت پرتاب کرده و به حضرت خورد و شمشیر از دستش افتاد فریاد بر کشید به لات و عزی سوگند محمد را کشتم.

امير المؤمنین علیه السلام فرمود: خدا او را لعنت کند دروغ می گوید.

سنگ دیگری را انداخت و آن نیز بر پیشانی حضرت اصابت کرد حضرت فرمود: خداوند او را حیران کند چون مشرکان از احد رفتند او به خاطر نفرین پیامبر در همان جا در حیران و سرگردانی بود تا این که عمار بن یاسر به او رسيد و او را به درک فرستاد.

خداوند بر این قمیته درخت را مسلط کرد چهار پایش او را در میان درختان می برد و گوشت های بدنش بر درختان آویزان می شد تا این که همه گوشت های بدنش ریخت و مرد که لعنت خدا بر او باد.

چون فراریان اصحاب رسول خدا بر گشتند خداوند این آیه را فرستاد ﴿أَمْ

ص: 338

حَسِبتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَعْلَم اللهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ﴾ آیا گمان می کنید که داخل بهشت می شوید پیش از آن که خداوند شما را امتحان کند تا معلوم شود که چه کسی از شما ها جهاد می کند و چه کسی صبر می کند و از جنگ فرار نمی کند. یعنی خداوند قبل از جنگ می دانست که چه کسی جنگ می کند و چه کسی فرار می کند و لكن خداوند بنا بر اعمال مردم آن ها را عقاب می کند نه به علم خود. (1)

﴿وَ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللهُ بِبَدْرٍ وَ أَنتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ (123)

123- و به تحقیق خداوند شما ها را در جنگ بدر در حالی که ضعیف بودید یاریتان کرد پس از خداوند بترسید شاید که شکر نعمتش را بجا آورده باشید.

امام صادق علیه السلام می فرماید تا رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در میان آن ها بود آن ها نا توان نبودند. همانا خداوند نازل فرمود:﴿وَ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذلَّةٌ﴾ خداوند شما ها را در جنگ بدر در حالی که ضعیف بودید یاریتان کرد.

﴿وَ لَقَدْ كُنتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَيْتُمُوهُ وَ أَنتُمْ تَنْظُرُونَ﴾ (143)

143- و به تحقیق شما مرگ را قبل از این که با آن روبرو شوید آرزو می کردید پس آن را با چشم خویش دیدید در صورتی که به آن نگاه می کردید

امام باقر علیه السلام درباره این آیه می فرماید چون پیامبر به مؤمنین خبر داد که

ص: 339

خداوند به شهدای بدر چه ثواب هایی عطا کرده درجه و منزل آن ها را در بهشت بیان کرد صحابه نیز آرزوی شهادت کرده و گفتند پروردگارا جنگی را برای ما پیش بیاور تا در آن شهید شویم پس خداوند جنگ احد را برای آن ها پیش آورد ولی آن ها نتوانستند ثابت قدم بمانند و از جنگ فرار کردند مگر عده کمی از آن ها به گفته خود ثابت قدم ماندند. (1)

﴿وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَ سَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ﴾ (144)

144- محمد فقط فرستاده خداوند است که قبل از او نیز پیامبرانی بودند، اگر او بمیرد و یا شهید شود آیا شما به عقب بر می گردید؟ و هر کس به عقب بر گردد پس هرگز به خداوند ضرری نمی رساند و خداوند بزودی پاداش شاکران را خواهد داد.

﴿وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ﴾

هنگامی که رسول خدا له برای جنگ احد بیرون رفت در روز جنگ مردی از اصحاب رسول خدا به فرار کرده و در راه خود به هر کسی که می رسید می گفت محمد کشته شده است بعد از جنگ چون اصحاب رسول خدا به مدینه بر گشتند خداوند آیه فوق را فرستاد

﴿وَ كَأَيِّنْ مِنْ نَبِي قَاتَلَ مَعَهُ رِبْتُونَ كَثيرٌ فَمَا وَ هَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ مٰا

ص: 340

ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَكانُوا وَ اللّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ﴾ (146)

﴿وَ مَا كَانَ قَوْلَهُمْ إِلا أَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ إِسْرَافَنَا فِي أَمْرِنَا وَ ثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَ انْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾ (147)

146- چه بسیار پیامبرانی که مردان الهی زیادی در کنار آن ها جنگ کردند و آن ها هیچ گاه در برابر آن چه که در راه خداوند بر آن ها می رسید ترسو و نا توان نشدند و خداوند صبر کنندگان را دوست می دارد.

147- و سخنان آن ها فقط این بود که می گفتند پروردگارا گناهان ما را ببخش و در کار هایی که تندروی کردیم در گذر و قدم های ما را ثابت بدار و ما را بر گروه کافران یاری فرما.

﴿وَ كَأَيِّنْ مِنْ نَبِي قَاتَلَ مَعَهُ رِبَّيُّونَ كَثِيرٌ﴾

چه بسا پیامبری که قبل از محمد بوده و جنگ کرده و با او سپاه بسیاری بودند

﴿ارِبَّيُّونَ﴾ جمع های زیاد

﴿الرَبوة﴾ یکی از ده هزار نفر

﴿فَمَا وَ هَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ﴾ پيامبران قبل از آن ها.

﴿وَ مَا ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَكَانُوا وَ اللّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ وَ مَا كَانَ قَوْلَهُمْ إِلا أَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ إِسْرَافَنَا فِي أَمْرِنَا﴾ یعنی خطا های آن ها ﴿وَ ثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَ انْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾ قدم های ما ثابت بدار و ما را بر گروه کافران یاری فرما.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنْ تُطيعُوا الَّذينَ كَفَرُوا يَرُدُّوكُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خٰاسِرِينَ﴾ (149)

ص: 341

﴿بَلِ اللَّهُ مَوْلَاكُمْ وَ هُوَ خَيْرُ النَّاصِرِينَ﴾ (150)

﴿سَنُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ بِمَا أَشْرَكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَ مَأْوَاهُمُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَى الظَّالِمِينَ﴾ (151)

149- ای کسانی که ایمان آورده اید اگر از کسانی که کافر شده اند پیروری کنید شما را به عقب بر می گردانند پس از زیان کاران می شوید.

150- (کافران مورد اعتماد شما نیستند) بلکه خداوند ولی و سر پرست شماست و او بهترین یاری کنندگان است.

151- به زودی در دل کافران به خاطر این که برای خداوند شریک قائل شدند رعب و هراس ایجاد می کنیم و جایگاه آن ها در آتش جهنم است و چه بد جایگاهی است جایگاه ستم کاران.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تُطِيعُوا الَّذِينَ كَفَرُوا يَرُدُّوكُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خَاسِرِينَ) مقصود از کافر در این آیه عبد اللّه بن أبی است که با رسول خدا برای جنگ بیرون رفت و از نصف راه بر گشته و طرفدارانش را از جنگ و کشته شدن ترساند و به مؤمنین گفت: روز احد روز فرار است از دست علی به دینتان بر گشت کنید.

﴿بَلِ اللَّهُ مَوْلَاكُمْ وَ هُوَ خَيْرُ النَّاصِرِينَ سَنُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ) یعنی قریش که به جنگ پیامبر آمده بودند ﴿بِمَا أَشْرَكُوا بِاللَّهِ وَ لَقَدْ صَدَقَكُمُ اللهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَ تَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَ عَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُريدُ الدُّنْيَا وَ مِنْكُمْ مَنْ يُريدُ الآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ ليَليكُمْ وَ لَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ وَ اللّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ﴾ (152)

ص: 342

﴿إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لَا تَلْوُونَ عَلَى أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ فِي أُخْرَاكُمْ فَأَثَابَكُمْ غَمًّا بِغَمٍّ لِكَيْلَا تَحْزَنُوا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَ لَا مَا أَصَابَكُمْ وَ اللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾ (153)

﴿ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعَاسًا يَغْشَى طَائِفَةً مِنْكُمْ وَ طَائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَلْ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَيْءٍ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ يُخْفُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ مَا لَا يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كَانَ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ مَا قُتِلْنَا هَاهُنَا قُلْ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلَى مَضَاجِعِهِمْ وَ لِيَبْتَلِيَ اللَّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَ لِيُمَحِّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾ (154)

152- و به تحقیق وعده خداوند برای شما به حقیقت پیوست، در آن هنگامی که به اذن خداوند کافران را به هلاکت می رساندید تا این که (در جنگ احد) سست شدید و در امورتان به نزاع پرداختید بعد از آن که آن چه دوست می داشتید (از پیروزی بر دشمن) به شما نشان داد نا فرمانی کردید. بعضی از شما ها دنیا می خواهد و بعضی هایتان آخرت، سپس خداوند شما را از آن منصرف نمود تا شما را امتحان نماید و از (گناهان) شما در که خداوند نسبت به مومنان رحمت و بخشش دارد.

153- (به یاد بیاورید) هنگامی که از کوه بالا می رفتید و به احدی (عقب ماندگان) توجهی نداشتید و پیامبر شما را از عقب صدا می زد پس خداوند غمی بر غم شما افزود تا از این پس بر آن چه از دست رفت یا برای رنج و المی که به شما می رسد اندوهگین نشوید و خداوند به هر چه که کنید آگاه است.

154- سپس بعد از این غم ایمنی بر شما نازل کرد که آن به صورت خواب

ص: 343

سبکی بود که گروهی از شما را فرا گرفت و گروهی نیز هنوز در فکر جان خود بودند و آن ها گمان های نا درستی همچون گمان های دوران جاهلیت نسبت به خدا را داشتند و می گفتند آیا ممکن است به پیروزی دست بیابیم؟ بگو همه امور در دست خداست. آن ها در دل خود چیزی را پنهان می کنند و برای تو بیان نمی کنند می گویند اگر قرار بود که پیروز شویم در این جا کشته نمی شدیم بگو اگر در خانه های خود هم بودید باز افرادی که

کشته شدن برای آن ها مقرر شده بود حتماً با پای خود به قتلگاه بیرون می آمدند و این ها برای آن است که خداوند می خواهد آن چه را که در سینه ها پنهان دارید را بیازماید و آن چه را در دل دارید خالص گرداند و خداوند از آن چه در سینه هاست آگاه است.

﴿وَ لَقَدْ صَدَقَكُمُ اللهُ وَعْدَهُ﴾ یعنی خداوند شما را در برابر کفار یاری فرمود.

﴿إِذْ تَحْسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ﴾ به اذن خداوند آن ها را بکشید.

﴿حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَ تَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَ عَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيا﴾ یعنی افراد تحت نظر عبد اللّه بن جبیر که محل قرارگاه خود را که همان گردنه بود را ترک کرده و به دنبال غنیمت رفتند و باعث شکست مسلمین شدند.

﴿وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ﴾ يعنى عبد اللّه بن جبیر و عده کمی از یارانش که جایگاه خودشان را ترک نکرده و در همان جا باقی ماندند تا به شهادت رسیدند.

﴿ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ﴾ يعنی شما را امتحان کرد. ﴿وَ لَقَدْ عَفٰا عَنْكُمْ وَ اللّهُ ذُو فَضْلِ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ﴾

ص: 344

سپس از فراریان اصحاب رسول خدا یاد کرده و می فرماید:﴿تُصْعِدُونَ وَ لَا تَلْوُونَ عَلَى أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ - تا - خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾ (به یاد بیاورید) هنگامی که از کوه بالا می رفتید و به احدی (عقب ماندگان) توجهی نداشتید و پیامبر شما را از عقب صدا می زد پس خداوند غمی بر غم شما افزود تا از این پس بر آن چه از دست رفت یا برای رنج و المی که به شما می رسد اندوهگین نشوید و خداوند به هر چه که کنید آگاه است.

امام باقر علیه السلام می فرماید منظور از غم اول در آیه فرار کردن و کشته شدن است و منظور از غم دوم اشراف پیدا کردن خالد بن ولید بر آن هاست.

﴿لِكَيْلا تَحْزَنُوا عَلَى مَا فَاتَكُمْ﴾ آن چه که از آن ها فوت شد که همان غنیمت بود اندوهگین نشون

﴿وَ لاٰ مَا أَصَابَكُمْ﴾ يعنی کشته شدن برادرانشان بود.

﴿وَ اللّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَم﴾ مى فرماید یعنی فرار کردن. (1)

(بر گشت به اصل داستان) اصحاب رسول خدا بعد از مجروح شدن و فرار کردن به سوی آن حضرت بر گشته و زبان به معذرت خواهی گشودند. خداوند خواست که اصحاب راست گو و دروغ گو را به آن ها بشناساند پس در آن حال خوابی را بر آن ها مستولی کرد که کم مانده بود بر زمین بیفتند؛ منافقین که آن حضرت را تکذیب می کردند نمی توانستند بر روی زمین بمانند. و عقل هایشان پریده بود و سخنان واهی می گفتند و حقایق را بر زبان جاری می کردند. خداوند این آیه را نازل فرمود:﴿نُغاساً يَغْشَى طَائِفَةٌ مِنْكُمْ﴾ يعنى

ص: 345

مؤمنين ﴿وَ طَائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَلْ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَيْءٍ﴾ و گروهی نیز هنوز در فکر جان خود بودند و آن ها گمان های نا درستی هم چون گمان های دوران جاهلیت نسبت به خدا را داشتند و می گفتند آیا ممکن است به پیروزی دست بیابیم؟

خداوند به محمد صلى الله عليه وسلم فرمود:﴿قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ، يُخْفُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ

مٰا لاٰ يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كَانَ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ مَا قُتِلْنَا هَاهُنَا﴾ می گویند اگر ما در خانه هایمان می بودیم کشته نمی شدیم.

خداوند فرمود:﴿لَوْ كُنتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلَى مَضاجِعِهِمْ وَ لِيَبْتَلِيَ اللّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَ لِيُمَحِّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ وَ اللّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾ پس خداوند آن چه در قلوب اصحاب بود که بعضی از آن ها مؤمن و بعضی از آن ها منافق دروغ گو بودند را به وسیله خواب به رسول خود خبر داد و بر او این آیه را نازل کرد ﴿مٰا كٰانَ اللهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتَّى يَمِينَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ﴾ (1) یعنی به وسیلۀ خواب منافق دروغ گو از مؤمن راست گو مشخص شد.

﴿إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطَانُ بِبَعْضِ مَا كَسَبُوا وَ لَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾ (155)

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ كَفَرُوا وَ قَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ إِذَا ضَرَبُوا فِي الْأَرْضِ أَوْ كَانُوا غُزًّى لَوْ كَانُوا عِنْدَنَا مَا مَاتُوا وَ مَا قُتِلُوا لِيَجْعَلَ اللَّهُ ذَلِكَ حَسْرَةً فِي قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ (156)

ص: 346

﴿أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ﴾ (157)

﴿إِنَّ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾ (158)

﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَ الْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ يَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ﴾ (159)

﴿إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَيَّنُوا فَأُولَئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ (160)

155- کسانی از شما که در روز بر خورد دو گروه در جنگ احد فرار کردند شیطان آن ها را به سبب بعضی از گناهانشان به لغزش انداخت و به تحقیق خداوند آن ها را بخشید بدرستی که خداوند آمرزنده و بردبار است.

156- ای کسانی که ایمان آورده اید مانند کسانی که کفر ورزیدند نباشید هنگامی که برادرانشان به مسافرت می روند یا در جنگ حاضر می شوند و مردند یا به شهادت رسیدند می گویند اگر در پیش ما می ماندند نمی مردند و کشته نمی شدند که خداوند آن حسرت را بر دل آن ها می گذارد، خداوند می میراند و زنده می کند و خداوند به آن چه که انجام

می دهید بیناست.

157- و اگر در راه خدا کشته شده یا بمیرید در آخرت به آمرزش و رحمت الهی دست می یابید که آمرزش و رحمت خدا بهتر از هر چیزی است که از (دنیا) جمع آوری می کنند.

158- و اگر بمیرید یا کشته شوید به سوی خدا محشور می شوید.

159- به خاطر رحمت الهی در برابر آن ها نرم و مهربان شدی و اگر تند خو و

ص: 347

سخت دل بودی مردم از اطراف تو پراکنده می شدند پس آن ها را ببخش و برای آن ها از خداوند طلب مغفرت کن و در امور با آن ها مشورت کن پس هنگامی که تصمیم گرفتی بر خداوند توکل نما، بدرستی که خداوند توکل کنندگان را دوست می دارد.

160- اگر خدا شما را یاری کند کسی بر شما پیروز نمی شود و اگر (خداوند) شما را خوار و ذلیل کند (و به خودتان رها کند) پس چه کسی می تواند یاریتان نماید و مومنان باید بر خدا توکل نمایند.

﴿إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطَانُ﴾ يعنى شیطان آن ها را فریفت تا به دنبال غنیمت رفتند.

﴿بِبَعْضِ مَا كَسَبُوا﴾ یعنی با گناهانشان کسب نمودند.﴿وَ لَقَدْ عَفَا اللّهُ عَنْهُمْ﴾ سپس می فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ كَفَرُوا﴾ یعنی ای کسانی که ایمان آورده اید مانند عبد اللّه بن ابی و یارانش که برای جنگ با مشرکان نرفتند نباشید.

﴿وَ قَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ إِذَا ضَرَبُوا فِي الْأَرْضِ أَوْ كَانُوا غُنَّى لَوْ كَانُوا عِنْدَنَا مَا مَاتُوا وَ مَا قُتِلُوا لِيَجْعَلَ اللَّهُ ذَلِكَ حَسْرَةً فِي قُلُوبِهِمْ وَ اللهُ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ اللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ سپس به پیامبرش فرمود:﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ﴾ یعنی اگر اخلاقی خشن داشتی از اطراف تو پراکنده می شدند و با تو همراهی نمی کردند. سپس برای تادیب رسولش می فرماید:﴿فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللهِ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكَّلِينَ إِنْ يَنْصُرْكُمُ اللهُ فَلا غَالِبَ لَكُمْ وَ إِنْ يَخْذُلُكُمْ فَمَنْ ذَا الَّذِي يَنْصُرُكُمْ مِنْ بَعْدِهِ وَ عَلَى اللهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ﴾ پس آن ها را ببخش و

ص: 348

برای آن ها (از خداوند) طلب مغفرت کن و در امور با آن ها مشورت کن پس هنگامی که تصمیم گرفتی بر خداوند توکل نما بدرستی که خداوند توکل کنندگان را دوست می دارد اگر خدا شما را یاری کند کسی بر شما پیروز نمی شود و اگر (خداوند) شما را خوار و ذلیل کند (و به خودتان رها کند) پس چه کسی می تواند یاریتان نماید و مومنون باید بر خدا توکل نمایند.

﴿وَ مَا كَانَ لِنَبِي أَنْ يَغُلُّ وَ مَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا عَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ ﴾ (161)

161- و هیچ پیامبری خیانت نمی کند و هر کس خیانت کند روز قیامت آن چه را که در آن خیانت کرده با خود می آورد سپس هر کس (جزای) هر عملی که انجام داده است را می بیند و به آن ها هیچ ستمی نخواهد شد.

امام باقر درباره آیه ﴿مٰا كٰانَ لِنَبِي أَنْ يَغُلَّ وَ مَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾ می فرماید: خداوند راست گفته است چرا که او هیچ پیامبری را خیانت کار قرار نداده است.

﴿وَ مَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِما غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾ و اگر کسی چیزی را بدزدد در روز قیامت آن را در آتش جهنم می بیند سپس خداوند او را مجبور می کند که داخل جهنم شده و آن را بیرون بیاورد. ﴿ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ﴾ سپس هر کس (جزای) هر عملی که انجام داده است را می بیند و به آن ها هیچ ستمی نخواهد شد. (1)

ص: 349

و کتاب و حکمت به آن ها می آموزد اگر چه قبل از آن در گمراهی آشکاری بودند.

165- آیا هنگامی که مصیبت در جنگ احد به شما رسید در حالی که دو برابر آن را به دشمنان رسانده بودید گفتید این از کجاست؟ بگو: این مصیبت و گرفتاری از ناحیه خود شماست همانا خداوند بر هر چیزی تواناست.

166- و آن چه در روز احد مقابله دو گروه با هم به شما رسید به فرمان خداوند بود تا مومنان شناخته شوند.

167- و نیز برای این بود که منافقان شناخته شوند و به آن هایی که گفته شد بیائید در راه خدا جهاد کنید یا از خود دفاع نمائید گفتند: اگر می دانستیم جنگی اتفاق خواهد افتد از شما پیروی می کردیم. آن ها در این هنگام به کفر نزدیک تر بودند تا به ایمان، به زبان چیزی را می گویند که در دل هایشان نیست و خداوند بر آن چه که پنهان می کنند آگاه تر است.

﴿لَقَدْ مَنَّ الله عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنفُسِهِمْ ( اين آیه درباره آل محمد علیهم السلام نازل شده است.

﴿أَ وَ لَمَّا أَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ قَدْ أَصَبْتُمْ مِثْلَيْهَا قُلْتُمْ أَنَّى هَذَا قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَ مَا أَصَابَكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَ لِيَعْلَمَ الْمُؤْمِنِينَ ﴾

می فرماید: آن ها سی صد منافق بودند که با عبد اللّه بن ابی سلول بر گشتند جابر بن عبد الله به آن ها گفت: شما ها را به خدا سوگند چرا در جنگ پیامبر و دین و وطنتان را یاری نکردید؟

ص: 351

آن ها گفتند: به خدا سوگند امروز جنگی در میان نبود اگر می دانستیم که جنگی است ما نیز از شما پیروری می کردیم و می جنگیدیم.

خداوند فرمود: ﴿هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِيمَانِ يَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَ اللّهُ أَعْلَمُ بِمَا يَكْتُمُونَ﴾ آن ها در این هنگام به کفر نزدیک تر بودند تا به ایمان، به زبان چیزی را می گویند که در دلهایشان نیست و خداوند بر آن چه که پنهان می کنند آگاه تر است

﴿وَ لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾ (169)

﴿فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ يَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ (170)

169- آن هایی را که در راه خدا کشته شده اند مرده حساب نکنید بلکه زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند.

170- آن ها به خاطر فضلی که خداوند به ایشان عنایت فرموده خوش حالند و به خاطر کسانی که هنوز بعد از آن ها به ایشان ملحق نشده شادمانند نه ترسی بر آن هاست و نه محزون می شوند.

﴿وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ﴾

ابو بصیر از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: آن ها به خدا سوگند شيعيان ما هستند زمانی که داخل بهشت می شوند و با کرامت الهی روبرو شده و شادمان گردند از آن چیزی که به آن ها رسیده و در دنیا به برادران مؤمنشان نرسیده است.

ص: 352

﴿أَ لاّٰ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ) و این آیه رد کسانی است که ثواب و عقاب را بعد از مرگ باطل می دانند.

﴿الَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ مَا أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾ (172)

﴿الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا وَ قَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ﴾ (173)

﴿فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوَانَ اللَّهِ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ﴾ (174)

172- آن ها که دعوت خدا و رسول را بعد از آن همه جراحت که به آن ها رسید اجابت کردند از برای هر کدام آن ها که نیکی کردند و پرهیزگار بودند پاداش بزرگی است.

173- آن ها کسانی بودند که بعضی مردم به آن ها گفتند مردم (لشگر برای حمله به شما) گرد هم فراهم آمده اند بترسید بر ایمان آن ها افزوده شده و (در جواب) گفتند خداوند ما را کافی است و او بهترین حمایت کننده است.

174- پس آن ها با نعمت و فضل خداوند (از میدان جنگ) بر گشتند و هیچ نا راحتی و گرفتاری به آن ها ترسید و از رضای الهی پیروی کردند و خداوند صاحب فضل و رحمتی بزرگ است.

شخصی گفت: من به دنبالش می گردم.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به مکانی اشاره کرده و فرمود: در آن جا دنبالش بگرد که من او را آن جا دیدم که دوازده نیزه او را در بر گرفته بود.

آن مرد گوید: به آن مکان رفته و دیدم که او در بین کشته ها افتاده است، گفتم: ای سعد جوابم را نداد دوباره گفتم: ای سعد؛ باز هم جوابم را نداد.

گفتم: ای سعد رسول خدا از حال تو می پرسید.

چون نام آن حضرت را شنید سرش را مانند جوجه ای که تازه از تخم بیرون آمده و یک جا آرام و قرار ندارد بلند کرد و گفت: آیا رسول خدا زنده است؟

گفتم: بله به خدا سوگند او زنده است و او به من خبر داد که تو را در میان دوازده نیزه دیده است.

سعد گفت: خداوند را حمد و سپاس می گویم او راست فرموده است همانا دوازده نیزه به من خورده که همۀ آن ها به اندرون من رسیده است؛ به قوم من انصار سلامم را برسان و به آن ها بگو به خدا سوگند در پیشگاه خداوند عذری نخواهید داشت اگر با وجود شما خاری به پای رسول خدا فرو برود. سپس نفسی کشیده و مانند شتری سر بریده خونی که در بدنش بود از او جاری شد و به رحمت الهی رسید به نزد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بر گشته و جریان را به آن حضرت گفتم.

فرمود: خداوند سعد را رحمت کند که در زمان زنده بودنش ما را یاری کرد و در هنگام مرگش نیز به ما وصیت کرد.

ص: 354

زنان بني عبد المطلب اندوهگین نمی شدند جنازه او را برای درندگان و مرغان رها می کردم تا روز قیامت از شکم آن ها محشور شود و اقامه دعوی نماید. رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دستور دادند که شهدا را جمع کنند بر بدن آن ها نماز خواند و دفنشان نمود و بر جنازه حمزه هفتاد تکبیر گفت.

ابلیس در مدینه فریاد کرد محمد کشته شده است. تمام زنان مهاجرین و انصار از خانه هایشان بیرون آمدند؛ حضرت فاطمه علیها السلام نیز با پای پیاده از خانه بیرون آمده و به سمت احد دوید تا این که رسول خدا را ملاقات کرد. رسول خدا وقتی دخترش را گریان دید با گریه او گریه نمود.

ابو سفيان فریاد کشید وعده گاه ما سال آینده بر سر چاه باشد.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به امير المؤمنين علیه السلام فرمود: بگو بله.

حضرت به سوی مدینه به راه افتاد چون وارد مدینه شد زنان با گریه و ناله به استقبال آن حضرت آمده و از کشته شدگان خود خبر می گرفتند. زینب دختر جحش نیز آمده و سراغ رزمندگانش را از حضرت گرفت.

پیامبر به او فرمود: صبر کن.

گفت: برای چه کسی ای رسول خدا؟

فرمود: در عزای برادرت

گفت ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ شهادت بر او گوارا باد.

فرمود: صبر کن.

گفت: برای چه کسی ای رسول خدا؟

فرمود: برای حمزة بن عبد المطلب.

گفت: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ شهادت بر او گوارا باد

فرمود: صبر کن.

ص: 356

گفت: برای چه کسی ای رسول خدا؟

فرمود: به خاطر شهادت شوهرت مصعب بن عمير.

زينب گفت:﴿وَ اِحْزِنَاهُ﴾

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود برای شوهر در نزد زن مرتبه ای است که کس دیگری آن مرتبه را ندارد. به آن زن گفته شد چرا آن کلمه را برای شوهرت گفتی؟

گفت: یتیم شدن بچه هایش را به یاد آوردم.

چون قریش از احد رفتند و پیامبر نیز با یارانش به سوی مدینه بر گشت در نزدیکی مدینه قبل از آن که وارد شهر شود به اصحابش فرمود: چه کسی از حال قریش برای من خبر می آورد که آیا آن ها به سوی مکه رفته اند و یا دوباره قصد حمله به مدینه را دارند کسی جوابش را نداد.

امير المؤمنين علیه السلام گفت: من از آن ها خبر می آورم.

پیامبر فرمود: برو اگر آن ها را دیدی که سوار اسب هایشان شده و شترانشان را به همراهشان می کشند آن ها قصد حمله به مدینه را دارند به خدا سوگند اگر آن ها قصد مدینه را نمایند نفرینشان می کنم تا هلاک شوند و اگر بر شترانشان سوار بوده و اسب ها را به دنبال خود می کشند می خواهند به مکه بر گردند و قصد حمله به مدینه را ندارند.

حضرت علی علیه السلام با آن همه درد و جراحتی که داشت رفت تا به نزدیکی آن ها رسید مشاهده کرد که آن ها سوار بر شتران شده و اسب هایشان را به دنبال خود می کشند امیر المؤمنین به نزد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بر گشت و به آن حضرت گزارش داد.

پیامبر فرمود: آن ها قصد مکه را دارند.

ص: 357

چون رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وارد مدینه شد جبرئیل نازل شده و گفت: ای محمد خداوند به تو امر می کند که از شهر خارج شده و به دنبال قريش بروی و جز مجروحین کس دیگری با تو همراه نباشد. رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به ندا کننده دستور داد که مجروحین مهاجرین و انصار را ندا کنند که با آن حضرت بیرون بروند و آن هایی که جراحتی ندارند بمانند. اصحاب مجروح ضماد بر روی زخم هایشان می گذاشتند و آن ها را مداوا می کردند که خداوند این آیه را بر پیامبرش نازل فرمود: ﴿وَ لا تَهِنُوا فِي ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَكُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمُونَ وَ تَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاٰ يَرْجُونَ﴾ (1) در جنگ با کافران سستی مکنید و ضعف از خود نشان ندهید اگر شما ها زخم خورده اید و درد می کشید آن ها نیز زخم خورده هستند و درد می کشند ولی شما از خداوند ثواب و یاری را امید دارید اما آن ها امیدی ندارند. -این آیه که در سوره نساء است لازم بود که در همین سوره آل عمران می آمد چرا که مربوط به واقعه احد می باشد-.

و خداوند عز و جل فرمود: ﴿إِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَ تِلْكَ الْأَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ يَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدَاءَ﴾ (2) اگر در میدان احد جراحتی به شما رسید به آن ها نیز (در جنگ بدر) جراحتی وارد شد و ما این روز ها پیروزی و شکست را در میان مردم قرار می دهیم تا آن هایی که ایمان آورده اند شناخته شوند و خداوند از میان شما شاهدانی بگیرد.

افراد مجروح شده با پیامبر برای تعقیب قریش بیرون رفتند چون رسول

ص: 358

خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به حمراء الأسد رسیدند و قریش در (روحا) فرود آمده بودند عکرمه بن ابو جهل و حارث بن هشام و عمرو بن عاص و خالد بن ولید گفتند: بر گردیم و مدینه را غارت کنیم چرا که بزرگانشان را هلاک کرده و دلیر مردشان را که حمزه باشد را کشته ایم.

مردی که از مدینه به سوی مکه می رفت به آن ها رسید. از اوضاع مدینه و چگونگی احوال اصحاب پیامبر سؤال کردند.

آن مرد گفت: محمد و اصحابش مدینه را ترک کرده و با شدت به تعقیب شما به حمراء الأسد رسیده اند.

ابو سفیان گفت: این بر گشتن ما به مدینه بغی و لجاجت است، ما به گروهی پیروز شده ایم و اگر بغی کنیم رستگار نمی شویم.

نعيم بن مسعود اشجعی را دیدند که به سوی مدینه می رفت. ابو سفیان به او گفت: کجا می روی؟

نعیم گفت: به مدینه می روم تا غذایی برای اهل خود بخرم.

ابو سفیان گفت: آیا از حمراء الأسد می روی تا اصحاب محمد را دیده و به آن ها بگوئی که هم سوگندان و موالی قریش از قبائل عرب دور قريش جمع شده اند و آن ها را بترسانی تا از تعقیب ما دست بر دارند و بر گردند که در عوض ده شتر با بار خرما و مویز به تو می دهیم. نعیم آن را قبول کرد. فردای آن روز به حمراء الأسد رسيد، به اصحاب پیامبر گفت: کجا می خواهید بروید؟

گفتند: در پی قریش هستیم.

گفت: بر گردید که هم سوگندان و موالیان قریش و هر کسی از آن ها که به جنگ احد نیامده بود همگی گرد هم آمده اند گمان می کنم همین الآن طلیعه

ص: 359

لشگرشان پیدا شود.

اصحاب پیامبر گفتند:﴿حَسْبُنَا اللّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ﴾

جبرئيل بر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نازل شد و گفت: ای محمد بر گرد که خداوند رعبی از شما در دل قریش انداخت و آن ها بر گشتند. پس رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به مدینه بر گشت. خداوند این آیه را نازل فرمود: ﴿الَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِلّهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ مَا أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِيمٌ الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ﴾ یعنی نعیم بن مسعود. این لفظ عام و معنایش خاص است.

﴿إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَاناً وَ قَالُوا حَسْبُنَا اللهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللهِ وَ فَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوَانَ اللهِ وَ اللهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ﴾ هنگامی که وارد مدینه شدند اصحاب پیامبر گفتند: این چه چیزی بود که به ما رسید؟ ما فکر می کردیم پیروز هستیم. خداوند این آیه را فرستاد: ﴿أَ وَ لَمَّا أَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ قَدْ أَصَبْتُمْ مِثْلَيْهَا قُلْتُمْ أَنَّى هَذَا قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِكُمْ﴾ (1) آیا هنگامی که مصیبت (در جنگ احد) به شما رسید در حالی که دو برابر آن را به دشمنان رسانده بودید گفتید: این از کجاست؟ بگو این مصیبت و گرفتاری از ناحیه خود شماست . (2)

در روز بدر هفتاد نفر از قریش کشته شده و هفتاد نفر نیز به اسارت مسلمانان در آمدند که حکم درباره اسیران کشتن بود. انصار به پیامبر گفتند: ای رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آن ها را به ما ببخش و آن ها را مکش تا از آن ها فدیه بگیریم. جبرئیل نازل شد و گفت: خداوند مباح کرده که از آن ها فدیه گرفته و آزادشان

ص: 360

نمائید. اما در سال آینده به تعداد کسانی که از آن ها فدیه گرفته شده است از انصار شهید خواهد شد. رسول خدا این شرط را به آن ها ابلاغ فرمود. گفتند: ما راضی هستیم که امسال از آن ها فدیه گرفته و خودمان را تقویت نمائیم و در سال آینده به تعداد کسانی که از آن ها فدیه گرفته ایم از ما کشته شود و ما داخل بهشت شویم از اسیران فدیه گرفته و آن ها را آزاد کردند. هنگامی که سال آینده که روز احد بود اتفاق افتاد هفتاد نفر از اصحاب رسول خدا کشته شدند، اصحاب از این واقعه نا راحت شده و گفتند: ای رسول خدا این چه مصیبتی بود که به ما رسید، ما می گفتیم حتماً پیروز هستیم. خداوند این آیه را نازل کرده و فرمود: ﴿أَ وَ لَمَّا أَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ قَدْ أَصَبْتُمْ مِثْلَيْهَا قُلْتُمْ أَنَّى هذا قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِكُمْ﴾ یعنی آن چه در روز بدر با شما شرط بستیم اتفاق افتاده است.

﴿وَ لَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴾ (180)

180 - آن ها که بخل می ورزند و از آن چه که خداوند از فضل خویش به آن ها داده انفاق نمی کنند گمان نکنند که این بخل ورزیدن به نفع آن هاست بلکه آن شرّی برای آن هاست برای این که بزودی در روز قیامت آن چه را که بخل می ورزیدند هم چون زنجیری به گردن آن ها می افکنند و میراث آسمان ها و زمین برای خداست و خداوند به آن چه که انجام می دهید آگاه است.

﴿وَ لَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ﴾ می فرماید: کسی که بخل ورزیده و مالش را در اطاعت الهی

ص: 361

انفاق نکند همان مال در روز قیامت افساری از آتش جهنم شده و در گردنش آویزان می گردد و آن قول الهی است که می فرماید:﴿سَيْطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾ برای این که بزودی در روز قیامت درباره آن چه که بخل می ورزیدند هم چون زنجیری به گردن آن ها می افکنند.

﴿لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِيرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِيَاءُ سَنَكْتُبُ مَا قَالُوا وَ قَتْلَهُمُ الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَ نَقُولُ ذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ﴾ (181)

181- به تحقیق خداوند سخن آن هایی را که گفتند خداوند فقیر است و ما بی نیازیم را شنید، به زودی آن چه را که گفتند و به نا حق کشتن پیامبران را خواهیم نوشت و به آن ها می گوئیم عذاب سوزان را بچشید.

﴿لَقَدْ سَمِعَ اللهُ قَوْلَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللهَ فَقِيرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِيَاء﴾ بخدا سوگند آن ها خداوند را ندیده اند تا بدانند که خداوند فقير است لكن أولياء الهي را فقیر دیده و گفتند اگر خداوند غنی و بی نیاز بود اولیائش هم غنی و بی نیاز می شدند.

﴿الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جَاءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِي بِالْبَيِّنَاتِ وَ بِالَّذِي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ (183)

﴿فَإِنْ كَذَّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ جَاءُوا بِالْبَيِّنَاتِ وَ الزُّبُرِ وَ الْكِتَابِ الْمُنِيرِ﴾ (184)

﴿كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ وَ مَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ﴾ (185)

ص: 362

183- آن ها کسانی (هستند که) گفتند خداوند از ما پیمان گرفته که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم تا آن که برای ما قربانی بیاورد که آتش آن را بخورد (بسوزد) بگو: که به تحقیق قبل از من پیامبرانی با دلایلی روشن (معجزه) پیش شما آمدند و آن چه که گفتید آوردند، پس چرا آن ها را کشتید اگر راست می گوئید؟

184- پس اگر تو را تکذیب کردند (نا راحت مباش) که پیامبران قبل از تو را هم که با دلایلی روشن و زبور ها و کتاب آسمانی آمده بودند را نیز تکذیب کردند.

185- هر کسی مزۀ مرگ را می چشد و همانا شما مزد اعمالتان را در روز قیامت خواهید گرفت پس کسی که از آتش جهنم دور شود وارد بهشت می گردد و رستگار می شود که زندگی دنیا جز متاعی فریبنده نیست.

﴿الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلَا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانِ تَأْكُلُهُ النَّارُ﴾ گروهی از یهود به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم گفتند: هرگز به تو ایمان نمی آوریم مگر این که برای ما قربانی بیاورید که آتش آن را بخورد در نزد بنی اسرائیل طشتی بود و قربانی را می آوردند و در آن طشت می گذاشتند آتشی می آمد و آن را می سوزاند به پیامبر گفتند: ما هرگز به تو ایمان نمی آوریم مگر این که برای ما قربانی بیاوری و آتش آن را بسوزاند همچنان که در زمان بنى اسرائیل بود خداوند فرمود: ای محمد به آن ها بگو پیش از من پیامبرانی با معجزه ها و آن چه که گفتید به سویتان آمدند و اگر راست می گوئید پس چرا

آنان را کشتید

امام باقر علیه السلام درباره آیه زیر می فرماید: ﴿فَإِنْ كَذَّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ جَاؤُ بالْبَيِّنَاتِ﴾ که آن آیات و معجزات است