سخن ناشر...7

پیش گفتار...9

فصل اوّل: زندگانی امام رضا علیه السلام

ولادت، نام و کنیه امام علیه السلام...13

لقب «رضا»...14

تبار، همسر و فرزندان...16

امامت حضرت رضا علیه السلام...19

منکران امامت و انگیزه های پنهان...21

فصل دوم: شخصیت اخلاقی و اجتماعی امام علیه السلام

ثبات شخصیت و پایداری در عمل...24

ایستادگی در برابر ستم کاران...25

موضع گیری در مقابل بستگان فاسد...26

عنایت به شیعیان...27

حفظ حقوق اقلیت ها...28

نوع دوستی و معاشرت با مردم...28

بخشایش و گذشت...29

کمک به نیازمندان...30

احترام به پدر و مادر...31

گرامی داشتن خانواده و همسر...33

رعایت حقوق خویشاوندان...34

حفظ حرمت و رعایت حقوق خدمت کاران...35

سخاوت و کرامت...36

مهمان نوازی...37

زهد و پارسایی...38

دعا و نیایش...39

انس با قرآن...41

اقامۀ نماز...43

اهتمام به روزه...45

ص: 2

عنوان و نام پدیدآور : هشتمین خورشید تابان [کتاب] : زندگانی و سیره امام رضا علیه السلام/ به کوشش بنیاد پژوهشهای اسلامی .

مشخصات نشر : مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1391.

مشخصات ظاهری : 196 ص.

شابک : 40000ریال:978-964-971-537-7

وضعیت فهرست نویسی : فاپا

یادداشت : کتابنامه:ص.[189]-196؛ همچنین به صورت زیرنویس.

عنوان دیگر : زندگانی و سیره امام رضا علیه السلام.

موضوع : علی بن موسی (علیه السلام)، امام هشتم ، 153؟ - 203ق. -- سرگذشتنامه

شناسه افزوده : بنیاد پژوهش های اسلامی

رده بندی کنگره : BP47/ھ5 1391

رده بندی دیویی : 297/957

شماره کتابشناسی ملی : 2826832

ص: 3

نشاط و سر زندگی...45

بهره گیری صحیح از طبیعت و محیط زیست...46

آراستگی...49

بهداشت فردی...50

آداب لباس پوشیدن...50

آداب غذا خوردن...51

فصل سوم

شخصیت علمی امام رضا علیه السلام...53

وارث دانش انبيا...53

عالم آل محمّد علیهم السلام...55

اعتراف مخالفان، به دانش امام علیه السلام...57

آگاهی امام به زبان های مختلف...58

ظهور و تجلّى علم امام در مناظرات...60

پشیمانی مأمون از تشکیل محافل علمی...62

تشکیل حوزه های علمی و تربیت شاگردان...63

کتاب های منسوب به امام رضا علیه السلام...64

اشعار منسوب به امام رضا علیه السلام...69

فصل چهارم

زندگانی سیاسی امام رضا علیه السلام...73

وصیت هارون و اختلاف دو برادر...73

ویژگی های مأمون...77

مأمون و دشواری های حکومت...78

مأمون و اظهار تشیّع!...80

اعتراف مأمون به ارزش های والای امام علیه السلام...82

ردٌ فَدَک...83

افسانۀ تشیّع مأمون...84

مأمون و مذهب اعتزال...86

اندیشه خلق قرآن...87

خط مشی امام رضا علیه السلام در برابر حکومت ها...89

فصل پنجم

سفر تاریخی امام رضا علیه السلام از مدینه به مرو...93

وداع با مرقد پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم...94

خط سیر هجرت...95

ورود به بصره...96

ورود به قُم...97

ورود به نیشابور...98

حديث سلسلة الذهب...99

استقبال مردم نیشابور از امام رضا علیه السلام...102

چشمۀ کهلان در نیشابور...103

قدمگاه نیشابور...104

طبابت امام، در رباط سعد...106

ورود به ده سرخ...108

ص: 4

عبور از کوه سنگ تراشان (کوه سنگی)...108

ورود به توس، نوغان و سناباد...109

ورود امام به سرخس...110

مرو و موقعیت آن...112

ورود به مرو...113

فصل ششم

تحمیل ولایت عهدی بر امام رضا علیه السلام...115

بزرگ ترین تزویر سیاسی مأمون...116

شخصیّت اخلاقی و دینی مأمون!...118

تناقض در رفتار و گفتار...119

در جست و جوی گذرگاه...122

پیشنهاد حکومت، شمشیری دو لبه...123

امام، در برابر دو گزینۀ دشوار!...126

پا فشاری مأمون و انکار امام...127

طرح ولایت عهدی، زاییدۀ کدام اندیشه؟...129

هدف های مأمون از تحمیل ولایت عهدی...133

مبانی و خط مشی سیاسی امام علیه السلام...140

امام، ناگزیر از انتخاب!...141

انتخاب امام از دیدگاه عامّه...142

انتخاب امام از منظر امامیّه...143

پیوستگی پیشوایی دینی و رهبری سیاسی...144

کمال دین، مستلزم رهبری دینی...145

انکار رهبری غیر دینی و سلطه های

ستم کارانه...146

مبارزه با مستکبران و ستمکاران ..... 147

تصحیح بنیاد های عقیدتی...149

سخت ترین انتخاب...150

فلسفه ولایت عهدی از دیدگاه های مختلف...151

نشست ولایت عهدی...154

فصل هفتم

عهد نامۀ ولایت عهدی...157

دست خط منسوب به امام...162

تحليل عهد نامۀ ولايت عهدى...165

تأملی بر عهد نامه...167

تدبیر در برابر دسیسه ها...171

برگزاری نماز عید...173

مأمون، در گرداب دسیسه های خویش...174

تغییر خط مشی سیاسی مأمون...176

فصل هشتم

شهادت امام رضا علیه السلام...179

مأمون، عامل اصلی...182

شهادت امام از دیدگاه روایات...183

زمان شهادت امام علیه السلام...187

مكان شهادت و مرقد امام رضا علیه السلام...188

کتاب نامه...189

ص: 5

ص: 6

اهل بیت علیهم السلام بهترین راه گسترش دین و شعائر اسلامی است، زیرا آن بزرگواران مرکز نور و معدن هدایت اند و اندیشۀ توحیدی و دانش دین در پرتو ارشاد ها و تفسیر های آنان، استحکام و نشر یافته است.

در این تألیف، زندگانی و سیرۀ امام رضا علیه السلام به شیوۀ تحلیلی بر پایۀ معتبر ترین منابع فارسی و عربی، با نثری روان و شیوا نگارش یافته است.

سبک و سیاق این اثر به شیوه ای تدوین شده که علاوه بر دانش پژوهان، عامۀ مردم، به ویژه زائران آن حضرت نیز می توانند از مطالب سودمند آن بهره مند گردند. در پایان از هم کاری حجة الاسلام احمد ترابی و محمد جواد معینی و گروه مطالعات فرهنگی زائر تشکر و قدر دانی می شود.

من اللّه التوفيق

بنیاد پژوهش های اسلامی

آستان قدس رضوی

پاییز 1391

ص: 8

باشند و شخصیتی چون علی بن موسی الرضا علیه السلام مهمان آنان باشد تا نماز جمعه و جماعت بر پا کند، خطبه بخواند، بر کرسی تدریس بنشیند، از قرآن و سنّت نبوی سخن بگوید و صد ها حدیث، چون سلسلة الذهب روايت کند، با علمای ادیان و مذاهب به بحث و مناظره بنشیند و با مدیریت الهی خود، زنجیر حاکمیت های جور را از دست و پای مردمان بگسلد!

مردم سناباد و نوغان آرزو داشتند تا چون نیشابوریان به استقبال فرزند پیامبر صلى اللّه عليه و آله و سلم بروند و شکوه جایگاه امامت را به نمایش گذارند، اما دریغ که امام در اردوگاه سلطانى مأمون، محصور بود و امکان نمی یافت با شیفتگان و ارادت مندانش دیدار کند و البته این رفتار مأمون برای آنان که عباسیان را می شناختند و رفتار هارون را با امام موسی بن جعفر علیه السلام شنیده بودند، چندان شگفت نبود، بلکه شگفت آن بود که مأمون، روش پیشینیان خود را ترک کرده و به جای قتل و غارت آل على علیهم السلام به تکریم آنان در ظاهر رو آورده بود!

ایرانیان به همان اندازه که دل بستۀ خاندان پیامبر صلى اللّه عليه و آله و سلم و على بن موسى الرضا علیه السلام بودند، به رفتار مأمون با شک و نگرانی می نگریستند؛ زیرا می دانستند که پدر او، هارون، امام موسی بن جعفر علیه السلام را سالیان دراز در زندان های مخوف، زندانی کرده و در نهایت آن حضرت را به وسیله سمّ به شهادت رسانده است و نیز می دانستند که مأمون، برای حفظ قدرت و حکومت، برادرش - امین - را کشته است! و بی شک چنین کسی نمی تواند امام شناسی حقیقت خواه و دوست دار اهل بیت علیهم السلام باشد!

این نگرانی ها، دور از واقعیت نبود؛ زیرا مأمون سر انجام ماهیّت پلید خود را آشکار نمود و هدف اصلی خود را عملی ساخت و در ضیافتی تحمیلی، امام رضا علیه السلام را مسموم کرد.

چنین بود که شادمانی دوستان اهل بیت علیه السلام چندان نپایید و خبر شهادت غریبانۀ امام رئوف، مردان و زنان خطّۀ خراسان بزرگ را غرق ماتم ساخت.

امام علی بن موسی علیه السلام، هنگام شهادت، دور از خاندان و آشنایان حجازی خود

ص: 10

بود؛ امّا مردان و زنان خراسان نگذاشتند تا بدن مطهّر آن بزرگوار غریبانه تشییع شود. آنان به تشییع پیکر آن امام رئوف، بدن پاکیزه اش را نه در دل خاک که در بلندای خاطره های همیشه زندۀ خویش جای دادند.

و چنین بود که از آن پس خراسان، خورشید آسا، پهنه بزرگ ایران اسلامی را به نور ولایت و محبت خاندان پیامبر صلى اللّه عليه و آله و سلم روشنی بخشید و استعداد های نهفته فرزندان سر زمین پارس را به اوج شکوفایی رساند (1) و چنین بود که خراسان در طول قرن های متمادی، افتخار میزبانی زائران و شیفتگان عترت نبوی را از آن خود ساخت و سر انجام مشهد، به عنوان پایتخت معنوی ایران اسلامی شناخته شد.

ص: 11

ص: 12

آن حضرت در حدیثی دیگر با اشاره به حضرت رضا علیه السلام فرمود: «این، فقیه ترین فرزند من است. و من کنیه ام، ابو الحسن را به او بخشیدم». (1) محدّثان و مورّخان، القاب دیگری را هم دربارۀ امام رضا علیه السلام یاد کرده اند:

«سِراجُ اللّه، نُورُ الهُدى، قُرَّة عينِ المؤمنين، مَكيدَةُ المُلْحِدين، كأفِي الخَلْق، الرِّضِى، الرَّضَا، رَبُّ السَّرير، رَبُّ التَّدبير، الفاضِل، الصّابِر، الوَفِیّ، الصدّيق». (2) هم چنین القاب صابر، زکیّ، ولیّ را هم آورده اند. (3)

در روایتی دیگر آمده است: ﴿ اِعلَمْ أَنَّ اللّهَ سَمّاهُ فِى اللَّوحِ المحْفُوظِ بِالرِّضا﴾؛ (1) بدان همانا خدا او را در لوح محفوظ «رضا» نامیده است.

2- دلایلی که برای همه قابل پذیرش است، روایت هایی است که از امامان پیشین صادر شده و در آن ها به لقب «رضا» تصریح شده است.

شیخ صدوق از سلیمان بن ابی حفص مروزی نقل می کند که موسی بن جعفر علیه السلام فرزندش را «رضا» می خواند و توصیه می فرمود: شما نیز او را به این نام بخوانید. (2)

این نام گذاری و سفارش امام کاظم علیه السلام، پیش از موضوع خلافت مأمون و تحميل ولایت عهدی به حضرت رضا علیه السلام است. در روایت دیگری از بزنطی آمده است:

«به ابی جعفر، محمّد بن علی بن موسی، امام جواد علیه السلام، گفتم: گروهی از مخالفان می پندارند که مأمون، لقب «رضا» را برای پدر تان قرار داده است، زیرا او ولایت عهدی خلیفه را پذیرفته و بدان خشنود شده است. حضرت فرمود: به خدا سوگند، دروغ می گویند و نسبت ناروا می دهند، بلکه خداوند پدرم را رضا نامید، زیرا خدایش در آسمان از او راضی، و پیامبر و ائمه در زمین از او خشنود هستند.» روایت گر حدیث، از امام می پرسد: «مگر این ویژگی در پدران تان نبوده است؟» امام می فرماید: «چرا، ولی پدرم را یک مشخصه، از اجداد مان ممتاز ساخته بود، زیرا مخالفان نیز هم چون موافقان از او راضی بودند؛ از این رو تنها او «رضا» نامیده شده است.» (3) علاوه بر این، روایت های دیگری نیز در این مورد نقل شده است. (4)

نظر کسانی که مدّعی هستند مأمون پس از مسئله ولایت عهدی، این لقب را به حضرت رضا علیه السلام داده است، (5) صحیح نیست، زیرا در اسناد پیش از این موضوع،

ص: 15

همین لقب دیده می شود. از جمله در نامه ای که فضل بن سهل به مدینه ارسال نموده و در آن امام را به توس دعوت کرده بود، لقب «رضا» آمده است:

﴿ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ. لِعَلَىَ بنِ مُوسَى الرِّضا... مِنْ وَلِيِّهِ الْفَضْلِ بن سهل ...﴾ (1) .

بر اساس روایت ها و منابع یاد شده، می توان اطمینان یافت که لقب «رضا» مربوط به مسئله ولایت عهدی نبوده است.

امّ حبیبه، دختر مأمون، فرزندی نداشته و دیگر این که از بانویی به نام سبیکه، فرزند پسری داشته که جواد الائمّه علیه السلام بوده است.

بسیاری هم چون ابن شهر آشوب، (1) محمّد بن جریر طبری، (2) شیخ مفید (3) و طبرسی (4) معتقدند که حضرت، غیر از امام جواد علیه السلام، فرزندی نداشته است. با وجود این، برخی بر این باورند که آن حضرت بیش از یک فرزند داشته است. (5) اما مشهور در میان علمای امامیه، این است که حضرت جواد علیه السلام تنها فرزند امام رضا علیه السلام بوده است، و روایت ها نیز این نظر را تأیید می کند.

حَنان بن سُدَیر می گوید: «به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم: آیا ممکن است امامی بدون فرزند و جانشین باشد؟ امام فرمود: خیر و بدان که برای من جز یک فرزند نخواهد بود، لكن خداوند از او ذریّۀ فراوانی به وجود خواهد آورد». (6)

ابن قيام واسطی در نامه ای به امام رضا علیه السلام نوشت: چگونه امام هستی، در حالی که فرزندی برای جانشینی تو نیست؟ امام در پاسخ نوشت: از کجا می دانی که مرا فرزندی نخواهد بود؟ به خدا سوگند، زندگانی من پایان نخواهد یافت، مگر آن که خداوند فرزندی به من عطا کند که جدا کنندۀ حق و باطل باشد. (7)

اگر نظر مشهور را بپذیریم و بر این باور باشیم که حضرت رضا علیه السلام تنها یک فرزند داشته است، این پرسش به ذهن می رسد که آرام گاه های موجود و منسوب به فرزندان حضرت رضا علیه السلام در نقاط مختلف چیست و چه اعتباری دارد؟

در کتاب ها و منابع گوناگون تاریخی، از زیارت گاه هایی در قوچان، مرو و قزوین،

ص: 17

یاد شده که هر کدام به نام یکی از فرزندان امام شهرت یافته است.

در قوچان آرام گاهی است که به مزار سلطان ابراهیم معروف است. (1) در مَرو نیز در دهستان مَروانه، مزاری است که به عنوان فرزندی از فرزندان امام شهرت دارد. (2) آرام گاهی نیز در قزوین وجود دارد که به شاه زاده حسین معروف است. امّا هیچ کدام از آن ها، دارای سند قطعی و مورد اعتماد نیست و بیش تر به باور مردم تکیه دارد.

تنها نشانه ای که از این مزار ها در منابع متقدم به چشم می خورد، سخن کوتاهی است که ابن شهر آشوب دربارهٔ مزاری در مرو ابراز داشته است، بی آن که ویژگی ها و فرد مدفون در آن را یاد کرده باشد. (3) و دیگر سخن مربوط به مزار موجود در قزوین است که عبد الکریم رافعی قزوینی به آن اشاره کرده است؛ (4) در حالی که برخی منابع دیگر، آن را مربوط به حسین الثائر بن علی بن داود بن محمد ابو یونس بن علی بن عبد اللّه بن جعفر الطيّار دانسته اند. (5)

به هر حال، انتساب این آرام گاه ها به فرزندان بدون واسطه حضرت رضا علیه السلام، دلایل و نشانه های تاریخی لازم را ندارد و به احتمال این مزار ها به نوادگان آن حضرت و یا شخصیت های معنوی و دینی دیگری تعلق داشته است که نام های میانی، حذف شده و یا در طول زمان مورد غفلت قرار گرفته است.

ص: 18

صادق علیه السلام، او را امام می کرد. حضرت با احترام فرمود: ای ابو الحسن، امانت های الهی از روی قیاس و تشبیه افراد به یک دیگر صورت نمی گیرد، این ها مسائلی است که سابقاً مشخص شده و حُجج الهی تعیین شده اند. سپس جابر بن عبد اللّه را فرا خوانده، فرمود: دربارهٔ صحیفه ای که دیدی، برای ما باز گو. جابر عرض کرد: پس از ولادت حسین بن علی علیه السلام به حضور فاطمه علیها السلام رسیدم تا به او تهنیت گویم. در دست آن حضرت صحیفه ای دیدم. پرسیدم این صحیفه چیست؟ فاطمه علیها السلام فرمود: در آن نام امامانی است که از فرزندان من هستند. از آن بانوی مکرّمه اجازه خواستم تا در آن بنگرم. گفت: اجازه داری آن را بخوانی. چون در آن صحیفه نگریستم، نام تمام امامان را با مشخصات اسمی هر یک در آن دیدم. آن گاه، جابر جزئیات آن چه را در آن لوح یا صحیفه دیده بود، برای امام باقر علیه السلام به تفصیل بیان کرد». (1)

از این گونه احادیث که در زمره امامان معصوم، به نام علی بن موسیٰ علیه السلام و امامت آن حضرت تصریح شده، در منابع حدیثی و متون روایی بسیار است. (2) و امّا، از احادیث دسته دوم می توان به حدیث ذیل توجه کرد:

شیخ طوسی روایت کرده است: جابر جُعفی از امام باقر علیه السلام دربارۀ تأویل آیۀ شريفه ﴿ إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً...﴾؛ (3) همانا تعداد ماه ها نزد خداوند دوازده ماه است، پرسید. امام نفس عمیقی کشیده، آن گاه فرمود: ... دوازده ماه، امامان هستند. (4) در این حدیث نیز از امام علی بن موسی الرضا علیه السلام با لقب «رضا» یاد شده است.

ص: 20

مهم ترین بخش در باب نص بر امامتِ امام علیه السلام، روایت های دسته سوم است که امام پیشین، با توضیح کامل و ارائۀ مشخصات، جانشین پس از خود را در آن ها معرفی کرده است. امام موسی بن جعفر علیه السلام در موارد بسیار و به مناسبت های گوناگون به شناساندن امام بعد از خود، پرداخته است.

داود بن کثیر رقّی می گوید: به موسی بن جعفر علیه السلام: گفتم: من اکنون پیر شده ام و آن نیروی گذشته را ندارم، چه بسا نتوانم مثل گذشته به دیدار شما نایل آیم، از امام پس از خود، مرا آگاه کنید. امام در پاسخ فرمود: امام پس از من، فرزندم علی است. (1)

علامه مجلسی رحمة اللّه در فصل دلایل امامت امام رضا علیه السلام، 48 روایت را نقل کرده است که امام کاظم علیه السلام یا فرزند خويش على بن موسى الرضا علیه السلام را وصیّ و جانشین بعد از خود، معرفی کرده است. (2)

از امامان و نیز از شخص موسی بن جعفر علیه السلام وارد شده بود، مجالی برای کج راهی نمی گذاشت، ولی انگیزه های خاص به این انحراف منتهی گردید و به آن دامن زد.

رهبران واقفیّه و طرّاحان این طرز فکر و اندیشه، در زمان حیات امام هفتم علیه السلام، از کار گزاران ایشان بودند و خزانه داری اموال را بر عهده داشتند. (1) هنگام رحلت امام علیه السلام سرمایۀ بسیاری، نزد آنان بود. برای نمونه، نزد ابی حمزه بطائنی سی هزار دینار؛ نزد زیاد بن مروان قندی، هفتاد هزار دینار و نزد عثمان بن عیسی رواسی نیز سی هزار دینار موجود بود. (2)

امام کاظم علیه السلام تمشیت همۀ امور را پس از حیات خود به فرزندش، علی بن موسى الرضا علیه السلام تفویض کرده بود؛ ولی خزانه داران چاره ای اندیشیدند تا از وا گذاری اموال به جا مانده به ولیّ امر، یعنی امام رضا علیه السلام خود داری کنند. از این رو، چنین وانمود کردند که موسی بن جعفر علیه السلام قائم آل محمّد و هم چنان زنده است و آنان مانند گذشته نمایندگان وی اند.

عثمان بن عیسی رواسی، از جمله کار گزاران موسی بن جعفر علیه السلام بود که در مصر انجام وظیفه می کرد. اموال فراوان و کنیزانی چند، نزد او بود. حضرت رضا علیه السلام پس از رحلت پدر شان، نامه ای به او نوشتند که آن اموال را باز گرداند؛ امّا او در پاسخ امام علیه السلام نوشت: «إِنَّ أَبَاكَ لَمْ يَمُتْ»؛ پدرت از دنیا نرفته است.

امام علیه السلام، دیگر بار به او نامه نوشت و رحلت پدر بزرگوارش را یاد آور شد و دلیل آورد. ولی او، هم چنان بر نظر خود اصرار ورزید و از باز گرداندن آن اموال، سر پیچی کرد. (3)

نکته جالب توجه، این است که ارتحال هفتمین امام علیه السلام، در شمار روشن ترین رخداد های تاریخ زندگانی امامان علیه السلام است، به ویژه آن که دستگاه خلافت، چند

ص: 22

روز، جسد موسی بن جعفر علیه السلام را کنار پُل بغداد، نگاه داشت تا از بزرگان قوم گواه گیرد که آن حضرت به مرگ طبیعی از دنیا رفته است!

به هر حال، چنین باوری پدید آمد و کسانی به نام واقفیّه رخ نمودند. البته موسی بن جعفر علیه السلام، پیدایش چنین گروهی را پیش بینی کرده و در سخنانی به محمّد بن سنان فرموده بود: در این سال رویدادی پدید خواهد آمد، از آن اندوهگین مباش که جای نگرانی نیست... آن گاه فرمود: هر کس در حق فرزندم ستم روا دارد و پس از من امامت او را انکار کند، مانند کسی است که در حق علی بن ابی طالب ستم روا داشته و جانشینی و امامت او را پس از پیامبر انکار کرده است. (1)

ص: 23

بودند و در برخورد با دیگران، مطابق اصول انسانی رفتار می کردند.

امام رضا علیه السلام در تمام دوران زندگانی خود، مدافع حق و عدالت بود و از اصول و مبانی اسلام دفاع می کرد. در رفتار با دوستان و مخالفان، اصول و اخلاق اسلامی را رعایت می نمود و از یاد خدا غفلت نمی ورزید.

که منظور شما از این سفر دیدن من بود، و به دیگری فرمود: بر تو واجب است نمازت را تمام بخوانی، زیرا قصد شما از این مسافرت دیدن سلطان، مأمون، بود.

توضیح این که در احکام شرعی بیان شده است که هر گاه سفری، سفر حرام باشد، مسافر نمی تواند نماز هایش را قصر بخواند، بلکه باید آن را کامل بخواند. بنابراین، امام با بیان خود بر این نکته تأکید کرده است که سفر برای ملاقات سلطان جور، سفری حرام است.

زید گفت: من برادر تو و پسر پدرت هستم، چرا جوابم را نمی دهی؟ آن حضرت فرمود: «تا آن گاه که در اطاعت خدا باشی برادری تو قبول است، ولی آن گاه که خدا را معصیت کنی، میان من و تو برادری نیست» (1)

داشتند و به شیوه ای مطلوب به معاشرت با مردم می پرداختند. از حضرت رضا علیه السلام نقل است که فرمود: ﴿ اَلتَّوَدُّدُ إِلَی اَلنَّاسِ نِصْفُ اَلْعَقْلِ﴾؛ (1) رفت و آمد با مردم نیمی از خرد است.

شیخ صدوق به نقل از ابراهیم بن عباس دربارۀ معاشرت امام رضا علیه السلام با مردم می گوید:

- هیچ گاه ندیدم در سخن خود با دیگران درشتی کند؛

- هیچ گاه ندیدم سخن کسی را قطع کند؛

- هرگز درخواست کسی را که از عهده انجام آن بر می آمد، رد نمی کرد؛

- هرگز ندیدم که با خادمان خود تندی کند. (2)

آن حضرت، کمک به بینوایان را بهترین صدقه دانسته، و فرموده است: ﴿ عَوْنُكَ لِلضَّعِيفِ أَفضَلُ مِنَ الصَّدَقةِ﴾؛ (1) کمک به ضعیفان از صدقه برتر است.

امام تنها به دل جویی و یاری رسانی به بینوایان توصیه نمی کرد، بلکه خود به طور چشم گیر اقدام می کرد. در این باره به دو نمونه بسنده می شود:

1) در مسیر هجرت به مرو، در مناطق فقیر نشین منزل می کرد و به خانه های نیازمندان وارد می شد و به پرس و جو می پرداخت و در صورت امکان به مشکلات آنان رسیدگی می کرد. (2)

2) بدهی بدهکاران را می پرداخت (3) و یا بدهی آنان را ضمانت می کرد تا طلب کاران نتوانند بر آنان سخت گیرند. (4)

آن حضرت وا گذارد جلودی که از دوره هارون هنوز در دربار باقی مانده بود، با ولایت عهدی آن حضرت سخت مخالف بود و همواره به تصمیم مأمون اعتراض داشت و برای امام رضا علیه السلام ایجاد مزاحمت می کرد. از این رو، مأمون نا گزیر شد او را زندانی کند. پس از مدّتی، به وساطت ذو الریاستین، او را از زندان بیرون آوردند تا درباره او تصمیمی دیگر بگیرند. در جلسه ای که جلودی حضور داشت، همین که چشم امام رضا علیه السلام به او افتاد و دید که مردی سال خورده شده، رو به مأمون کرد و آهسته فرمود: این مرد کهن سال را به من ببخش!

جلودی که امام را از دور می نگریست، گمان بُرد امام رضا علیه السلام از او بد گویی می کند و از مأمون می خواهد که او را مجازات کند. از این رو، به مأمون گفت: به پاس خدماتی که من به پدر تو کرده ام، به سفارش این مرد توجّه مکن!

مأمون، لبخندی زد و به امام رضا علیه السلام گفت: او خود دربارۀ سفارش شما قضاوت کرد و اصرار دارد که توصیۀ شما را درباره او نپذیرم، سپس دستور داد تا او را بکشند! (1)

خیر و آموزندۀ دین به مثابۀ پدر است و رفتاری هم چون رفتار در خور پدر، نسبت به معلّم واجب است. پس حق معلّم را یاد بگیر و آن را ادا کن.

بخشایش من قرار نمی گیری. [به سبب این که والدینت تو را نفرین کرده اند، از گناه تو در نمی گذرم].

امام رضا علیه السلام، نیکی به پدر و مادر را امری واجب دانسته و فرموده است: ﴿ بِرُّ الوالدَينِ واجبٌ و إِن كانا مُشرِکَین﴾؛ (1) نیکی به پدر و مادر واجب است، هر چند مشرک باشند.

آن حضرت در حدیثی جامع، ضرورت اطاعت از پدر و مادر را گوش زد کرده و در حفظ احترام آنان فرموده است:

بر تو باد که از پدرت اطاعت کنی و به او نیکی نمایی. پس در برابر او متواضع و خاضع باش، او را بزرگ شمار، صدای خود را نزد او آهسته گردان؛ زیرا که او اصل و مقدم بر فرزند است. شما ای فرزندان! اموال، مقام و جان خود را فدای پدران خود کنید، زیرا جان و مال تان از آنِ پدران شماست.

در دنیا از پدران خود اطاعت کنید و پس از مرگ نیز آنان را دعا کنید و اگر کسی در حیات پدر، به او نیکی نماید و پس از مرگش او را دعا نکند، عاقّ پدر محسوب می گردد.

بدان که حق مادر، لازم ترین حق هاست؛ زیرا آن گاه که او تو را حمل می کرد، هیچ کس دیگر تو را حمل نمی کرد، آن سختی ها که مادر متحمل می گشت هیچ کس دیگر رضایت به آن نداشت. هر چند توان ادای حق مادر را ندارید، ولی باید به مقدار توان خود، به او نیکی و نرمی کنید و او را سپاس گویید. (2)

اکنون که صحبت از حقوق پدر و ضرورت احترام اوست، این نکته را بیفزاییم که امام رضا علیه السلام استاد و معلم را به منزلۀ پدر می داند و در این باره فرموده است: ﴿ مُعلّمُ الخَيرِ و الدِّينِ يَقومُ مَقامَ الأبِ، وَ يَجِبُ مِثلَ الّذى يَجِبُ لَهُ، فَاعْرِفُوا حَقَّه﴾؛ (3) معلم

ص: 33

خویشاوندان خود پذیرایی کنید، هر چند با شربتی آب باشد، و بهترین نوع صلۀ رحم، دست برداشتن از اذیت و آزار آنان است.

سلیمان جعفری می گوید: برای انجام کاری، خدمت امام رضا علیه السلام رسیدم و با آن حضرت رهسپار شدم تا وارد منزلی شدیم. غلامان مشغول کار بودند و در میان آنان مردی سیاه چهره بود که از خادمان آن حضرت نبود. امام پرسید: این مرد کیست؟ گفتند: به ما کمک می کند و در آخر، مزدش را خواهیم پرداخت. فرمود: «آیا مزدش را تعیین کرده اید؟» گفتند: تعیین نکرده ایم، ولی هر چه به او بدهیم، راضی است. امام بر آشفت و فرمود: مگر شما را نهی نکردم که بدون تعیین مزد، کسی را به کار نگیرید؟» و بعد رو به من کرد و فرمود: اگر بدون تعیین مزد، کسی به کار گرفته شود و در آخر، سه برابر مزدش هم به او بدهند، باز هم گمان بد می برد و تصور می کند حق او را نداده اند، در حالی که اگر مزدش تعیین شود و به همان اندازه پرداخت شود، از شما تشکر می کند و اگر چیزی اضافه بر مزد تعیین شده به او بپردازید، خوشحال می گردد. (1)

حضرت فرمود: «این کار غنیمت است نه خسارت». (1)

يسع بن حَمزه گوید: ما جمع زیادی در محضر امام رضا علیه السلام بودیم، از حلال و حرام و هر موضوع دیگری از آن حضرت سؤال می کردیم. در این وقت مردی وارد شد و سلام داد و گفت: یا بن رسول اللّه! مردی خراسانی ام، از حج برگشته ام و به خراسان می روم، ولی پولم گم شده و چیزی ندارم، مبلغی به من کمک کن. وقتی به وطن خود رسیدم، آن را از سوی شما صدقه می دهم. امام فرمود: چند لحظه بنشین و سپس به پاسخ سؤالات ما ادامه داد، تا این که همه رفتند و تنها من و دو نفر دیگر نزد آن حضرت ماندیم.

آن حضرت برخاست و به اندرون رفت و پس از لحظه ای پشت در آمد و دست خود را بیرون آورد و فرمود: ای خراسانی بیا این مبلغ را بگیر و در سفر خود خرج کن و لازم نیست از طرف من صدقه بدهی. پس از آن که آن مرد رفت، دوباره امام نزد ما آمد. از آن حضرت پرسیدم: شما که به آن مرد احسان کردید، چرا از پشت در، دست خود را بیرون آورده، خود بیرون نیامدید؟ آن حضرت فرمود: دوست نداشتم آثار شرمندگی را در چهره او ببینم. (2)

امام رضا علیه السلام در بیان بزرگی سخاوت فرمود: ﴿ السَّخاءُ شَجَرَةٌ فِي الجَنَّةِ، أغضانُها فِي الدُّنيا، مَنْ تَعلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَعْصَانِها دَخَلَ الْجَنَّةَ﴾؛ (3) سخاوت درختی است در بهشت که شاخه های آن در دنیاست و هر کس به شاخه ای از شاخه های آن چنگ زند، به بهشت در می آید.

جلوه ای خاص یافته است. خبر احمد بن ابی نصر بزنطی گواهی بر این مطلب است که می گوید: زمانی که امام رضا علیه السلام مرا به منزل خود دعوت کرد، برای من مرکبی فرستاد. بر آن سوار شده، به خدمت آن حضرت شرفیاب شدم و چون دیر وقت بود، به من فرمود: امشب نزد ما بمان و فردا به خانه خود باز گرد. آن شب خدمت حضرت ماندم. هنگام خواب دستور داد تا رخت خواب مخصوص آن حضرت را برای من بگسترانند. (1)

هم چنین نقل است که مهمانی بر علی بن موسی علیه السلام وارد شد و تا شب هنگام، نزد آن حضرت نشسته بود و سخن می گفت. ناگهان شعلۀ چراغ خاموش شد. مهمان خواست تا چراغ را روشن کند، امّا امام مانع شد و خود به اصلاح چراغ پرداخت و فرمود، ما قومی هستیم که مهمان را به کار وا نمی داریم. (2)

امام رضا علیه السلام در اشاره به آداب مهمان داری فرمود: ﴿ مِنْ حقِّ الضَّيفِ أَنْ تَمْشِيَ مَعَهُ فَتُخرِجَهُ مِنْ حَرِيمِكَ إِلى الباب﴾؛ (3) از جمله حقوق مهمان آن است که او را تا دم در هم راهی کنی.

خداوند افتخار می کنم و با زهد ورزی در دنیا، نجات از بدی دنیا را امید دارم.

اَرحمَ الراحمین﴾؛ (1) ای کسی که حاجت نیازمندان را بر آورده می سازی و باطن افراد ساکت را می دانی و برای هر سؤالی که از تو می شود، گوشی شنوا و جوابی آماده داری و نسبت به باطن هر موجودی، بی تکلم، احاطه داری؛ تو را به وعده های صادقت، دست های بخشنده ات، رحمت گسترده ات، قدرت پیروز مندت، پادشاهی پیوسته ات، کلمات تام و تمامت می خوانم. ای کسی که نه فرمان برداری اطاعت کنندگان سودی برای تو دارد و نه معصیت گناه کاران به تو زیانی می رساند. درود فرست بر محمّد و آلش و مرا از کرم خود روزی ده و هم راه آن چه روزی ام می کنی به من تندرستی عنایت کن، به رحمت خودت ای رحیم ترین رحیمان.

زکریا بن آدم مقری که خادم امام رضا علیه السلام بود، می گوید: امام رضا علیه السلام روزی به من دستور داد که برای تسکین درد خود چنین دعا کنم: ﴿ یا مُنَزِّلَ الشَّفاءِ، و مُذْهِبَ الداءِ، أَنزِلْ عَلى وَ جَعِى الشَّفاء﴾؛ (2) ای شفا دهنده و محو کننده بیماری، شفایی برای درمان درد من فرو فرست.

در آن مدتی که امام رضا علیه السلام در خراسان در سرای حمید بن قحطبه منزل کرده بود، لباس های خود را برای شست شو به حمید داد، اما بعد از دقایقی خدمت کاری که لباس های آن حضرت را می شست، نزد حمید آمد و نوشته ای را به وی نشان داد و گفت: آن را در جیب امام رضا علیه السلام یافتم. حمید آن را به امام تحویل داد و گفت: این نوشته چیست که خدمت کارم در جیب شما یافته است؟ آن حضرت فرمود: این حرزی است که هر کس هم راه خود داشته باشد، بلا از او دور خواهد شد. حمید که سخت شیفته آن دعا بود، از آن حضرت درخواست کرد تا آن را به وی نیز تعلیم دهد. امام آن را املا فرمود و حمید نیز آن را به این صورت نوشت:

﴿ بسم اللّه الرّحمن الرّحيم، بِسمِ اللّه، إنّى أعوذُ بالرّحمنِ مِنكَ إِن كُنتَ تَقيَّاً أو غيرَ

ص: 40

تَقىَّ، أخَذْتُ بِاللّهِ السَّمِيعِ البَصيرِ على سَمْعِكَ و بَصَرِكَ، لا سُلطانَ لَكَ عَلَيَّ وَلَا عَلَى سَمعى وَلا عَلى بَصَرِي، وَلا عَلى شَعرِي، وَلا عَلى بَشَرِي، وَلَا عَلَى لَحَمِي، وَلَا عَلَى دَمي، وَلا عَلى مُخّي، وَلا عَلى عَصَبِي، وَلا عَلى عِظامي، وَلا عَلى مالى، وَلا عَلى أهلى، وَلا عَلى ما رَزَقَنِي رَبِّي، سَتَرْتُ بَيني وَ بَينَكَ بِسَترِ النُّبُوَّةِ، الَّذِى استَتَر بِه أنبياءُ اللّهِ مِن سُلطانِ الفراعِنة، جَبرَئيلُ عَن يَمينى، و ميكائيلُ عَن يَسارى، وَ إِسرافيلُ مِن وَرائِي، وَ محمّد صلّى اللّه عليه و آله أمامي، وَ اللّهُ مُطَّلِعُ عَلى ما يَمنعُكَ مِنِّي، وَ يَمنَعُ الشيطانَ مِنّى، اللّهُمَّ لا يَغلِبُ جهلُه أناتَك أن يَستَفِزَّنِي وَ يَستَخِفَّنِي، اللّهمَّ إليك التَجَأْتُ، اللَّهمَّ إليك التَجَأتُ، اللّهم إليك التَجَأتُ﴾؛ (1) به نام خداوند بخشایش گر و مهربان. به نام خدا، من از تو چه پرهیز کار باشی و چه نباشی، به خدای رحمان پناه می برم، از خدای سمیع و بصیر، بر شنوایی و بینایی تو کمک می گیرم، تو هیچ سلطه و قدرتی بر من نداری و نه بر شنوایی من، نه بر بینایی من، نه بر

موی من، نه بر پوست من، نه بر گوشت من، نه بر خون من، نه بر مغز من، نه بر عصب من، نه بر استخوان های من، نه بر مال من، نه بر وابستگان من و نه بر آن چه که خدای من، مرا روزی کرده است. من با پوشش نبوت، میان خود و تو مانعی ایجاد کردم، پوششی که پیامبران الهی از سلطۀ فرعونیان ایجاد می کردند؛ جبرئیل را از سمت راستم به کمک می گیرم، میکائیل را از سمت چپم، اسرافیل را از پشت سرم و محمّد را که درود خدا محمّد را که درود خدا بر او و آلش باد از پیشّ رویم. خدا بر آن چه تو از من دریغ می کنی و بر آن چه شیطان از من منع می کند، آگاه است. بار خدایا! نادانی او بر بردباری تو فائق نمی آید تا مرا به هلاکت رساند و خوارم گرداند. بار خدایا به تو پناه آورده ام، بار خدایا به تو پناه آورده ام، بار خدایا به تو پناه آورده ام!

زیرا کتاب هدایت، (1) دانش و حکمت (2) و کتاب ذکر و یاد خدا است. (3) قرآن کتابی ارزش مند است (4) که همه چیز را آشکار ساخته (5) و مایهٔ شفا و رحمت برای عالمیان است؛ (6) کتابی که نور هدایت و معارفش تا ابد روشن است و از مرز زمان و مکان گذشته است.

امام رضا علیه السلام مانند دیگر امامان، با گفتار و روش عملی خود، عظمت قرآن را به مسلمانان، گوش زد کرده است. از این رو، آن حضرت هر صبح و شام، قرآن می خواند (7) و می فرمود: اگر بخواهم، در کم تر از سه روز قرآن را ختم می کنم، ولی تدبر در قرآن مانع آن است. (8)

در آداب قرائت قرآن آن حضرت آمده است که هر گاه به آیه ای می رسید که دربارۀ دوزخ و بهشت بود، گریه می کرد و بهشت را از خدا می خواست و از دوزخ به خدا پناه می برد. (9) انس امام با قرآن به حدی بود که پاسخ های آن حضرت به پرسش های دیگران از قرآن بود، چنان که نکته ها و مثال های آن حضرت نیز قرآنی بود. (10) امام رضا علیه السلام در توصیه به پیروان خود برای تلاوت قرآن فرموده است:

در خانۀ خود، وقتی را به خواندن قرآن اختصاص بدهید؛ زیرا هر گاه در خانه ای قرآن تلاوت شود، کار های اهل خانه آسان می گردد و درِ خیر و برکت بر آنان گشوده

ص: 42

می شود. امّا اگر در خانه ای قرآن خوانده نشود، روزی و معیشت اهل آن خانه دچار سختی می گردد. (1)

بیامرزد، هرگز بدون علت نماز تان را از اوّل وقت به تأخیر نیندازید، بر شما باد نماز اوّل وقت.

2) در آن ایام که امام رضا علیه السلام با عالمان بزرگ ادیان و مکاتب به مناظره می پرداخت، عمران صابی که از متکلمان بنام روزگار خود بود، به آن حضرت گفت: من به کوفه، بصره، شام و جزیرة العرب رفته ام و با متکلمان و دانایان زمان ملاقات نموده و سؤال های زیادی پرسیده اند. اگر اجازت فرمایید در محضر شما نیز سؤال هایی را مطرح کنم.

آن حضرت فرمود: اگر در میان جمع، کسی عمران صابی باشد، آن هم تو هستی. او گفت: من عمران صابی ام. آن گاه سؤالاتی پرسید و آن حضرت جواب داد تا آن که وقت نماز فرا رسید. همین که امام متوجه شد وقت نماز است، بلند شد و عزم نماز کرد. و فرمود: گاه نماز است، نماز بخوانیم، سپس به بحث بر می گردیم. عمران صابی گفت: دلم تازه نرم گشته است، خواهش می کنم بحث را قطع نکنید. امام مناظره را رها کرد و پس از ادای نماز به مباحثه بازگشت. (1)

3) امام رضا علیه السلام که به اهمیت نوافل، به ویژه نماز شب آگاه بود؛ هم خود، مقید به انجام آن بود و هم پیروانش را به آن سفارش می کرد، چنان که فرمود: ﴿ رِضوانُ اللّهِ تَعالى الصلاةُ بِالليلِ﴾؛ (2) یعنی نماز شب مایه رضا و رضوان الهی است. از این رو، ایشان کم می خوابید و بیش تر شب را به عبادت می گذراند. (3)

رجاء بن ابی ضحاک (4) که مأمور آوردن امام رضا علیه السلام از مدینه به مرو بود، می گوید: ندیدم که در طول سفر، نماز شب آن حضرت فوت شود. آن حضرت، علاوه بر

ص: 44

نوافل يوميه و نماز شب، نماز جعفر طیار نیز می خواند. (1)

دهید. (1) خنده و شوخی در حد مجاز از مصادیق همین بخش چهارم است. امام رضا علیه السلام در ضرورت نشاط و شادی در زندگی می فرماید:

﴿ كانَ عيسى يَبكي وَ يَضحَكَ وَ كَانَ يَحيى يَبكي وَ لا يضَحك وَ كَانَ الذي يَفْعَلُ عِيسى أَفضَل﴾؛ (2) حضرت عیسی هم گریه می کرد و هم می خندید و جناب یحیی تنها گریه می کرد و نمی خندید، رفتار حضرت عیسی در این باره بهتر است.

شایان یاد آوری است، مزاح و لطیفه گویی تا زمانی که از حدود خود، تجاوز نکند، امری پسندیده است؛ زیرا مزاح و شادی در زندگی انسان لازم است و در مكتب اسلام نیز به آن سفارش شده است. اگر شوخی از حد بگذرد و به سبُکی و دلقکی برسد و یا به استخفاف و ریختن آبروی کسی بینجامد، زشت و نا پسند است.

امام علی علیه السلام در این باره فرمود: ﴿ مَن كَثُرَ مِزاحُهُ اسْتُخِفَّ بِهِ، وَ مَن كَثُرَ ضِحَكُهُ ذَهَبَتْ هَيبَتُهُ﴾؛ (3) هر کس بسیار شوخی کند، سبک شمرده شود و هر کس بسیار بخندد هيبتش از بین می رود.

و آسمان (1) است، همه و همه در خدمت انسان قرار گیرند تا او بتواند با تصرف در طبیعت و استفاده از مظاهر طبیعی، نیازمندی های خود را تأمین کند.

مسئولیت انسان نسبت به طبیعت، چندان است که نه تنها باید آن را نشانه ای از نشانه های خداوند بداند و در بهره برداری اسراف نکند؛ بلکه باید در مقابل استفاده از آن، کمر به آبادی آن ببندد. این، دستور معمار هستی است که مسئولیت عمران زمین را به انسان تفویض کرد و فرمود: ﴿ هُوَ أَنْشَأَكُم مِنَ الأَرْضِ و اسْتَعْمَرَكُم فيها﴾؛ (2) او شما را از زمین پدید آورد و آبادی آن را از شما خواسته است.

از این آیه در می یابیم که عمران و سالم سازی محیط زیست با سرشت انسان عجین شده است و از مسئولیت های اجتناب نا پذیر او به شمار می آید. تأکید امام علی علیه السلام در بخشی از نامه خود به مالک اشتر در مورد حمایت از محیط زیست، تأییدی بر این ادعاست:

«لازم است تلاش تو در آبادانی زمین، بیش از جمع آوری مالیات باشد؛ زیرا مالیات، جز با آبادانی فراهم نمی گردد و آن که بخواهد مالیات را بدون آبادانی به دست آورد، شهر ها را خراب کرده و بندگان خدا را نابود ساخته است». (3)

بنابراین، کسی که به جای عمران زمین، آن را ویران سازد و در عوض نشاندن نهال، به شکستن درختان و پر پر کردن گل ها مبادرت ورزد، و به جای سالم سازی دریا و صحرا، به آلوده کردن آن ها بپردازد؛ در فرهنگ دینی، انسانی ناساز گار و مسئولیت گریز به شمار می آید. (4)

هر چند مشیت خدا بر این تعلق گرفته است که گونه هایی از حیوانات به تسخیر انسان در آید تا او بتواند برخی را زیر بار کشد و از آن ها سواری بگیرد و از برخی انواع

ص: 47

فراورده های لبنی و گوشتی فراهم آورد؛ اما نباید این واقعیت را فراموش کند که در برابر حيوانات، مسئولیت هایی دارد و نباید در انجام آن کوتاهی کند: ﴿ فَإِنَّكم مَسؤُولُونَ حَتَّى عَنِ البِقاعِ وَ البَهائِم﴾؛ (1) شما حتى نسبت به خانه ها و حیوانات مسئول هستید.

در متون اسلامی مبحثی با عنوان «حقوق حیوان» مطرح شده است که در آن، برخی از مسئولیت های انسان نسبت به حیوانات باز گو شده است. آب و علف دادن کافی و به موقع، به اندازۀ توان بار و سواری کشیدن، زیر بار نگه نداشتن حیوان و آزار نرساندن به آن ها از جملهٔ این مسئولیت هاست. (2)

امام رضا علیه السلام نسبت به طبیعت و ضرورت سالم سازی محیط مسئولیت پذیر بود، به طوری که در راه هجرت به مرو، گاهی به حفر چاه و لای روبی قنات اقدام می کرد (3) و گاهی با دست مبارک خود نهال می نشاند. (4)

هنگامی که امام رضا علیه السلام در نیشابور به محلّی رسید که امروز قدم گاه نامیده می شود، چشمه ای کم آب دید. دستور داد گرفتگی آن چشمه را بر طرف کنند و در کنار آن حوضی بسازند. امام رضا علیه السلام در آن حوض بدن را شست شو داد و سپس در کنار آن چشمه نماز خواند. (5)

و نیز آمده است وقتی که امام رضا علیه السلام وارد شهر نیشابور شد، در غرب شهر در محلهٔ «بلاش آباد» وقتی در منزل بانویی به نام «پسندیده» سکونت کرد، (6) آن حضرت در گوشه ای از حیاط آن بانو، بادامی کاشت که از گذشت یک سال به ثمر

ص: 48

نشست. تا وقتی آن درخت بر جای بود، مردم از میوه و برگش برای استشفا استفاده می کردند. (1)

پیامبر اکرم صلى اللّه عليه و آله و سلم در بیان اهمیت احیای طبیعت و سالم نگه داشتن محیط زیست، گاه آب دادن درختی تشنه را با نجات انسانی مؤمن از خطر تشنگی برابر می دانست. (2)

باید از امام رضا علیه السلام بیاموزیم که آراستگی در منزل را نه تنها برای خود، بلکه برای خانواده امری بایسته می دانست. چنان که به نقل از پدران خود در این باره فرمود: «زنان بنی اسرائیل از عفت و پاکی دست برداشتند و این مسئله هیچ سببی جز آن که شوهران آنان، خود را نمی آراستند». سپس افزود: ﴿ إِنّها تَشْتَهِي مِنكَ مِثلَ الَّذِي تَشتَهى مِنها﴾؛ (1) زن نیز از مرد همان انتظاری را دارد که مرد از او دارد.

آن حضرت که به ضرورت آراستگی مردان در منزل تأکید داشت، خود نیز به آن پای بند بود. ابن جهم می گوید: نزد امام رضا علیه السلام رفتم. دیدم آن حضرت، موهایش را خضاب کرده است. گفتم: فدایت شوم موهایت را رنگ کرده ای! فرمود: «در رنگ کردن مو پاداش است، و آراستگی مردان از چیز هایی است که پاک دامنی زنان شان را افزون می سازد و علت این که زنان، پاک دامنی را رها کرده اند؛ این است که همسران شان خود را برای آنان نمی آرایند». (2)

در مجالس حضور می یافت، لباس آراسته و مناسب می پوشید، (1) امّا در خانه، لباس خشن و ارزان قیمت به تن می کرد. (2) هم چنین وقتی لباس نو تهیه می کرد به هنگام پوشیدن، سوره های توحید، قدر و کافرون را ده بار می خواند. (3)

نقل از پیامبر اکرم می فرمود: ﴿ الَّذِي يَسقُطُ مِنَ المائدةِ مُهورُ حُورِ العین﴾؛ (1) آن چه از نان و غذا، دور سفره می ریزد [بخورید که آن،] مهریه حور العین است.

8- هرگز در تغذیه اسراف نمی کرد.

مرحوم کلینی از یاسر، خادم آن حضرت آورده است که روزی، غلامان آن حضرت میوه ای را خوردند و باقی ماندۀ آن را دور ریختند. آن حضرت که این اسراف کاری را دید، بر آشفت و فرمود: ﴿ سُبحانَ اللّه! إِنْ كُنتُمُ اسْتَعْنَيتُم فَإِنَّ أُناساً لَمْ يَستَعْنُوا، أَطْعِمُوا مَنْ يَحتاجُ إِليهِ﴾؛ (2) سبحان اللّه! اگر شما از این میوه بی نیاز گشته اید، مردمانی هستند که از آن بی نیاز نیستند، آن را به آن ها بخورانید.

ص: 52

از میان امامان شیعه، امام محمّد باقر علیه السلام، امام جعفر صادق علیه السلام مجالی بیش تر برای نشر علوم اهل بیت پیدا کردند و امام رضا علیه السلام هر چند در این زمینه، فرصت کم تری داشت؛ در عین حال توانست با شرکت در مناظره ها و مباحث علمی، حقایق دینی را آشکار کند و به لحاظ علمی به درجه ای برسد که به عنوان عالم خاندان رسالت شناخته شود. در این گفتار به چند محور از شخصیت علمی امام رضا علیه السلام می پردازیم.

حوزه های دانش و معرفتی امام علیه السلام از مقولاتی است که شخصیت امام علیه السلام را از دیگران متمایز می سازد. دانش امام علیه السلام در زمینۀ الهیات، ادیان و کتاب های آسمانی، علوم و معارف قرآنی، مباحث اصول و فقه و جز این ها، همه بر وسعت دامنه معلومات آن حضرت دلالت دارد. امامان علیهم السلام بر اساس روایات زیادی که از اولیای دینی رسیده، وارث دانش پیامبر الهی می باشند. (1)

علاوه بر این احادیث، امام رضا علیه السلام در حدیثی به این موضوع می پردازد و می فرماید: «خدا فرموده است: ای محمّد! آن چه را به تو، ابراهیم، موسی و عیسی وحی کردیم، به ائمه می رسد. پس، خداوند علوم این پیامبران را به ما سپرد و ما وارث پیغمبران اولو العزم هستیم...». (2)

امام با بهره گیری از دانش و بینش الهی پدر بزرگوارش، امام موسی بن جعفر علیهما السلام، رشد و تعالی یافت (3) و با وجود آن که بیست سال از عمر پر برکتش نگذشته بود، در مسجد النبی به پرسش های مردم پاسخ می داد. (4)

هم چنین از عبد اللّه بن جندب روایت شده که امام رضا علیه السلام طی نامه ای به او نوشت، بعد از در گذشت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم خاندان ما وارث او شد. پس ما امین خدا

ص: 54

در زمین هستیم و حقایق امر نزد ماست. (1)

از دیگر نشانه های بارز علم ائمه علیهم السلام، آگاهی آنان از حوادث و رخداد ها در مکان ها و زمان های دیگر است، چنان که امام صادق علیه السلام فرمود: «من آن چه در آسمان ها و زمین و آن چه در بهشت و دوزخ است می دانم و از گذشته و آینده آگاهم». (2)

در همین زمینه از وشاء کوفی نقل شده که تعدادی از مسائل مشکل را در طوماری نوشتم تا نزد علی بن موسی علیه السلام ببرم و جواب آن ها را از ایشان سؤال کنم. صبح زود به درِ خانه امام علیه السلام رفتم، ولی به سبب ازدحام جمعیت نتوانستم به خدمت آن حضرت شرف یاب شوم. در این هنگام یکی از خادمان امام سراغ مرا گرفت و گفت: حسن بن علی و شاء چه کسی است؟ نزدیک رفتم و گفتم: من هستم. او مکتوبی به من داد و گفت: این جواب مسائلی است که هم راه توست. از این اتفاق متحیر شدم و به امامت آن حضرت یقین پیدا کردم و از پیروی «واقفیّه» که امامت را به موسی بن جعفر متوقّف کرده بودند، دست کشیدم. (3)

را درک می کردم که همانا او، هم نام امیر مؤمنان علی علیه السلام می باشد». (1)

امام علیه السلام، به عنوان عالم اهل بیت از توانایی علمی در حوزه های مختلف برخور دار بود، به گونه ای که هر اقدام ایشان در زمینهٔ مسائل علمی، منشأ اثر و تحولی در آن حوزه می شد.

در مجالس مناظره، حضرت به شبهاتی که از طرف سران مذاهب و ادیان یا دانشمندان اسلامی مطرح می شد، با دقت پاسخ می داد و راه حل های جدید و عقلانی ارائه می کرد.

بر اساس حدیث معروف ثقلین که پیامبر صلى اللّه عليه و آله و سلم فرمود: من برای شما دو چیز گذارده ام: کتاب خداوند و عترت خودم؛ امامان معصوم علیهم السلام همتا و هم عدل قرآن هستند و آنان بیش از هر کسی در تفسیر و تأویل قرآن، شایسته اند. از امام صادق علیه السلام ذيل تفسير آيۀ ﴿ وَ مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَةَ إِلَّا اللّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾ (2) روايت شده: ﴿ نَحْنُ الراسخونَ فِى العِلمِ و نَحنُ نَعْلَمُ تَأويلَه﴾؛ (3) راسخان در علم ما هستیم و ما به تأویل قرآن علم داریم. امام رضا علیه السلام به شهادت تاریخ، هم چون دیگر امامان علیهم السلام، عالم ترین و دانا ترین فرد روزگار خود بوده است. بدیهی است که علم، عالم و طرح مسائل عقیدتی و اجتماعی در نگاه ایشان، اهمیت و ارزش بسیار داشته است. ابراهیم بن عباس دربارۀ شخصیت علمی امام رضا علیه السلام این گونه گزارش داده است:

﴿ ما رأيتُ الرضا علیه السلام يُسْأَلُ عَنْ شَيءٍ قَطُّ إِلَّا عَلِمَ ، وَ لا رأيتُ أَعلَمَ مِنهُ بِمَا كانَ فِى الزَّمانِ الأوّل إلى وَقتهِ وَ عصرهِ، وَ كانَ المأمونُ يَمتَحِنه بالسؤالِ عَنْ كُلِّ شَيْءٍ فَيجيبُ فيهِ، وَ كانَ كَلامهُ كُلُّه وَ جَوابُه وَ تَمثْلُهُ انتزاعاتٍ مِنَ القُرآن﴾؛ (4) هرگز ندیدم امام علیه السلام در برابر پرسشی، جواب نگوید. عالم تر از او ندیدم و بار ها مأمون از مسائل مختلف از او

ص: 56

می پرسید و ایشان پاسخ می داد و همه جواب ها و مثال هایی که می آورد برگرفته از قرآن بود.

امام رضا علیه السلام خود در این زمینه می فرماید: «در حرم پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم می نشستم و عالمان مدینه هر گاه در مسئله ای با مشکل روبه رو می شدند و از حل آن ناتوان ماندند، به من رو می آوردند و پاسخ می گرفتند». (1)

که از کسی علم آموخته باشد.

مأمون گفت: پسر برادرت از خاندان پیامبر است، خاندانی که پیامبر دربارۀ آن ها فرموده است: ﴿ ألا إنّ أبرارَ عِترتي، و أَطائبَ أَرومتی، أحكَمُ الناسِ صغاراً، و أعلمُ الناسِ كباراً، لا تُعلِّمُوهم فإنّهم أعلمُ مِنكم، لا يُخرِجُونَكُم مِن بابِ هُدى، و لا يُدخِلُونكم فى بابِ ضَلال﴾؛ (1) آگاه باشید، نیکان عترت من و شاخه های درخت وجود من، در خُرد سالی، خردمند ترین و در بزرگ سالی، دانا ترین مردم اند. آنان را تعلیم ندهید زیرا از شما دانا ترند. هیچ گاه شما را از دروازۀ هدایت بیرون نمی برند و در گم راهی وارد نمی کنند.

علاوه بر مأمون، افرادی چون ابو عبد اللّه حاکم نیشابوری، محدّث و فقیه شافعی؛ ابن اثیر، رجالی و مفسر، محدّث و فقیه شافعی و علی بن جهم ناصبی در آثار خود به فضایل بی شمار امام رضا علیه السلام اعتراف کرده و لقب هایی چون سلطان أولياء، برهان أتقياء، وارث علوم المرسلين، مَهبِط أسرار ربِّ العالمين، ولیُّ اللّه، صفیُّ اللّه، فلذة كَبِد رسول اللّه، غَوث الأُمّة، و كشف الغمة... سلطان المُقرَّبين يوم الحشر و الجزاء، الإمام أبو الحسن علىّ بن موسى الرضا صلوات اللّه و سلامه على رسول اللّه ... برای آن حضرت به کار برده اند. (2)

با نگاهی کلی به آن چه بیان شد، و آن چه در منابع مختلف اهل سنت و شیعه آمده، باید گفت که شخصیت و مراتب علمی امام رضا علیه السلام به اندازه ای بود که همه را متعجب می کرد و حتی دشمنان لب به ستایش او می گشودند. (3)

زبان های رایج آن روزگار بود. حجت خدا، با افراد قبایل گوناگون و با سران ادیان و مذاهب به زبان آن ها سخن می گفت و به پرسش های آنان گوش می داد و سپس به آن ها پاسخ می داد. اباصلت هروی در این باره می گوید:

«امام رضا علیه السلام با مردم با زبان خود شان سخن می گفت. به خدا قسم او فصیح ترین مردم و آگاه ترین آنان به هر زبان و فرهنگی بود». (1)

آشنایی امام با زبان های دیگر و گفت و گو با سران مذاهب باعث تعجب خود یاران امام می شد، چنان که اباصلت در جای دیگر می آورد:

روزی به ایشان عرض کردم: «من در شگفتم که چگونه به تمام این زبان ها با تفاوت های آن ها آشنایی دارید.» امام پاسخ داد: «ای اباصلت! من حجت خدا بر خلق هستم و خداوند کسی را که به زبان مردم آشنایی نداشته باشد، بر آنان حجت قرار نمی دهد». (2)

هم چنین یاسر خادم امام رضا علیه السلام روایت کرده است:

چند تن از اهالی روم و اسلاو در خانۀ ابو الحسن الرضا علیه السلام مهمان بودند و امام در نزدیکی آنان بود، به طوری که می شنید که به زبان رومی و اسلاو دربارۀ فصد (رگ زدن) چنین می گفتند: ما همه ساله در دیار خود فصد می کردیم؛ امّا در این جا کسی نیست که ما را فصد کند. امام رضا علیه السلام صبح روز بعد، طبیبی را برای فصد آنان فرستاد. (3)

علاوه بر این، چنان که در روایات آمده است، حجت خدا زبان غیر آدمیان را نیز می فهمید. (4)

ص: 59

چیست! به خواست خداوند فردا صبح در مجلس تو شرکت می کنم. وقتی فرستادۀ مأمون رفت، امام به من فرمود: آیا نگران هستی، مبادا دلایل من کافی نباشد و مرا محکوم نمایند؟

من گفتم: «فدای تان گردم! بله؛ چون آن ها اهل مجادله و انکار هستند و هر چه را شما بگویید، قبول ندارند. اگر بگویید خدا یکی است، می گویند چرا؟ اگر بگویید محمد صلی اللّه علیه و آله و سلم رسول خداست، می گویند رسالتش را ثابت کن. و بالاخره هر دلیلی بیاورید با مغلطه و سفسطه رد می کنند. از آنان بپرهیزید!

امام فرمود: مأمون از کار خود پشیمان خواهد شد. من با علمای تورات با تورات خود شان، با علمای انجیل به انجیل خود شان، با علمای زبور به زبور خود شان، با صابئین به زبان عبری آن ها با هیربد اکبر و موبدان زرتشتی به پارسی، و با علمای رومی به زبان رومی استدلال خواهم کرد و همۀ آنان در برابر استدلال های من تسلیم خواهند شد، ﴿ و لاحَولَ و لا قُوَّةَ إِلّا باللّه العلىِّ العظيم﴾. (1)

فردا صبح حضرت رضا علیه السلام وضو گرفت و از منزل خارج شد. وقتی وارد مجلس شد، همه علمای ادیان و عده ای از بنی هاشم و بزرگان و کار گزاران حکومتی نزد مأمون نشسته بودند. با ورود امام، مأمون و همه حاضران به پا خاستند. (2)

امام در آن مجلس با کسانی مانند جاثلیق، (3) عالم بزرگ مسیحی؛ رأس الجالوت، (4) عالم یهودی؛ هیربد اکبر، پیشوای بزرگ زرتشتیان و نیز عمران صابی (5) که اعتقادی به وجود خداوند نداشت، به بحث و مناظره پرداخت. هم چنین در جلساتی با مأمون (6)

ص: 61

و منکران شیعه مناظره کرد.

امام رضا علیه السلام در این مباحثات که دربارۀ انبیای الهی و عصمت آنان، آفرینش جهان، توحید، صفات خداوند، قرآن، فضایل اهل بیت، امامت و فضایل اهل بیت (1) بود، موفق شد نظریات بر حق خود را به اثبات برساند.

این مناظرات از یک سو باعث آشکار شدن مقام شامخ علمی و شایستگی و برتری امام رضا علیه السلام شد و احاطه علمی آن حضرت را به کتاب های آسمانی و مبانی توحید و خدا شناسی نشان داد و از طرف دیگر، موقعیّت سیاسی و اجتماعی مأمون را که فرمان روایی بر مسلمین را حق خود می دانست، زیر سؤال برد.

آن حضرت است. بحث درباره فلسفۀ غسل و وضو فلسفۀ حرمت زنا، فلسفه زكات، فلسفۀ حرمت ربا و فلسفه حرمت شراب و طرح مسائل اجتماعی و اخلاقی در زمینه احکام، برخور داری کامل آن حضرت را از اندیشه استدلالی و برهانی نشان می دهد. بحث امام درباره مسائل پزشکی و روابط حقوق اجتماعی، نشان دهنده بینش وسیع امام در زمینه های علمی و اجتماعی است.

هم چنین حضرت رضا علیه السلام در فن خطابه، شعر و ادب، و فصاحت و بلاغت، یگانه عصر بود. جامعیت امام علیه السلام مأمون را به ادای احترام نسبت به آن حضرت مجبور می ساخت.

است.

2- حسن و حسین بن سعید اهوازی: اصل آنان از اهواز و هر دو برادر از یاران امام بودند و وثوق علمی آنان مورد تأیید آن حضرت بود. جدّ دوم آنان، مهران از موالى علی بن الحسین علیه السلام بود که به دست آن حضرت آزاد شد. آثار حسین بن سعید را سی کتاب نوشته اند و بیش تر آن ها در تفسیر قرآن است.

3- عبد السلام بن صالح ابو صلت هروی: وی از هم راهان امام رضا علیه السلام و محبّ خاندان رسول علیهم السلام بود که افتخار خادمی آن حضرت را داشت. از او کتابی به نام وفاة الرضا علیه السلام نقل شده و شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا داستان شهادت آن حضرت را از قول او نقل کرده است. عبد السلام را مردی ثقه و صحیح الحديث دانسته اند. وی روایات بسیاری به ویژه از ملاقات های امام رضا علیه السلام با برخی شخصیت ها، از جمله دعبل خزاعی نقل کرده است. (1)

نقل است که امام به پانزده هزار مسئله پاسخ داده اند که بسیاری از نویسندگان و مصنفان آن ها را گرد آوری نموده اند. (2)

سر انجام می توان گفت عمده ترین ویژگی فعالیت امام، در راستای آموزش های دینی و نهضت علمی مسلمانان بوده است.

از احتمالات چندی که درباره این کتاب ارائه شده، چنین به نظر می آید که مجموعه فتوا های یکی از علماست که مشتمل بر نظریّات او در شئون اعتقادی و تشریعی است.

بیش از ده کتاب به صورت شرح و ترجمه دربارۀ این رساله چاپ شده است. (1)

گروه بسیاری از عالمان و دانشوران، این رساله را شرح کرده اند که برخی از آن ها به شرح زیر است:

- ترجمة العلوى للطبّ الرضوی، نوشته سید ضیاء الدین ابى الرضا فضل اللّه بن على الراوندی، متوفی به سال 548 ه- .ق.

- ترجمة الذهبيّه، از مولی فیض اللّه عصّار شوشتری، استاد طب و نجوم در زمان فتح علی شاه، هم زمان با حکومت او بر شوشتر به سال 1107 که نسخه خطی است و در کتاب خانه مشکات در دانشگاه تهران موجود است و تاریخ نگارش آن سال 1133 ه- .ق. است.

- ترجمة الذهبيّة، از مولى محمد باقر مجلسی که نسخه خطی است و در کتاب خانه مرحوم سیدحسن صدر در کاظمیه موجود است.

- عافية البرية في شرح الذهبيّه، از میرزا محمد هادی فرزند میرزا محمد صالح شیرازی است که در زمان سلطان حسین صفوی تألیف شده و در کتاب خانه سید حسن همدانی، در نجف اشرف موجود است.

- شرح طب الرضا، از محمد شریف خاتون آبادی که آن را در حدود سال 1120 ه-.ق. تألیف کرده است.

- ترجمة الذهبيّه، از سید شمس الدین محمد بن محمد بدیع رضوی مشهدی که سال 1155 ه- .ق از نگارش آن فراغت یافته است. نسخه خطی آن در کتاب خانه شیخ علی اکبر نهاوندی در مشهد موجود است.

- شرح طب الرضا، از سید علی اکبر شبّر، متوفی به سال 1242 ه- . ق . شیخ نوری متذکر شده که این نسخه را دیده است.

- شرح طب الرضا، از حاج محمد فرزند حاج محمد حسن مشهدی، متوفی به

ص: 67

سال 1257 ه- . ق .

- شرح طب الرضا، از نوروز علی بسطامی.

- المحمودية، از حاج میرزا کاظم موسوی زنجانی، متوفی به سال 1292 ه- . ق که نسخه خطی است و در نزد نوادگان او موجود است. (1)

- طب الامام الرضا علیه السلام، المعروف بالرسالة الذهبية، شرح و تحقیق محسن عقیل 1426 ه- . ق .

- طب الرضا و طب الصادق، تحقیق علامه مرتضی عسکری، ترجمه کاظمی، 1385 ش.

- طب الرضا، (طب و بهداشت) ترجمه نصیر الدین امیر صادقی، چاپ سوم، 1387 ش.

- سفارشات پزشکی و بهداشتی امام رضا علیه السلام، ترجمه جابر رضوانی، 1385 ش.

- نامه زرین سلامت، ترجمه و تحقیق دکتر محمّد دریایی، 1389 ش.

زلال دانش آن حضرت کسب فیض کنند، بیان فرموده اند. آشکار است که ارزیابی ها و ایراد ها، تنها در جهت صورت و ترکیب این کتاب هاست، نه از لحاظ محتوا و مضمون آن ها.

و رنج ها را از ما [اهل بیت] بر طرف نماید.

امام، این شاعر انقلابی و متعهد و روشن گر را، هم از صله معنوی و هم از صله مادی بهره مند کرد و جامۀ خویش را به او بخشید. (1)

علاوه بر این، امام خود سروده هایی را در حافظه داشت و گاهی به مناسبت های مختلف آن ها را می خواند که مبیّن ذوق ایشان است.

هم چنین شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا با اسناد خود از امام رضا علیه السلام نقل کرده است که مأمون از حضرت رضا علیه السلام پرسید آیا به شعر علاقه مندید و اشعاری را در حافظه دارید؟

امام در پاسخ فرمود: بسیار.

مأمون گفت: بهترین آن ها را دربارهٔ بردباری، برای من بخوانید!

امام این ابیات را خواندند:

إذا كانَ دُوني مَن بُلِيتُ بِجَهلِهِ *** أَبَيتُ لِنَفْسِي أَنْ تُقابَلَ بِالجَهْلِ

وَ إن كانَ مِثلي فِي مَحلّى مِنَ النُّهى *** أَخَذتُ بِحِلمي كَيْ أُجَلَّ عَنِ المِثْلِ

وَ إن كنتُ أَدنى مِنْهُ فِي الْفَضلِ وَ الحِجي *** عَرَفتُ لَه حَقَّ التَّقَدُّمِ وَ الفَضلِ

هنگامی که به تند خویی شخصی گرفتار آیم که هم شأن من نباشد، از مقابله به مثل با او پرهیز می کنم.

و اگر او، از نظر خرد، چونان من باشد، بردباری پیش گیرم تا از همتای خود برتر باشم.

و اگر در فضیلت و دانش، کم تر از او باشم، حق تقدّم و فضیلت او را می شناسم.

ص: 70

مأمون گفت: چه نیکو است، این بیت ها سروده کیست؟

امام علیه السلام فرمود: سروده یکی از جوانان ماست. (1)

یکی دیگر از آثار منظوم منتسب به امام رضا علیه السلام قصیدهٔ معروف به هائیه است. محدث قمی در بعضی از آثار خود مثل منتهی الآمال و نَفَس المهموم قسمت هایی از آن را نقل کرده است. این قصیده بالغ بر 45 بیت است و هر بیت محتوی دستورات اخلاقی و سر مشق زندگانی فردی و اجتماعی و راهنمای سعادت و کمال است. محققان و فضلای پیشین بر آن شرح و ترجمه ها نوشته و تحلیل کرده اند. این منظومه از گران بها ترین آثار امام است و از بهترین قصاید اخلاقی است که در انشاد، سبک و روش نظیر ندارد. هم چنین فضل اللّه کمپانی در کتاب حضرت رضا علیه السلام، و محمّد على مدرس در کتاب ریحانة الأدب و دیگران در خصوص این قصیده اظهار نظر کرده اند. به هر حال، به نظر می رسد منبع همۀ کسانی که این منظومه را در آثار خود نقل کرده اند، کتاب جواهر الأدب احمد هاشمى مصری است. هشت بیت از این قصیده چنین است:

و اعَجَباً لِلمَرءِ في ذاتِهِ *** يَجُرُّ ذَيلَ النِّيهِ فِي خَطْرَتِهُ

يَزجُرُه الوَعْظُ فَلا يَنْتَهى *** كَأنّهُ المَيِّتُ فِي سَكْرَتِهُ

یُبارِزُ اللّهَ بِعِصيانِهِ *** جَهْراً ولا يَخشَاهُ فِي خَلوَتِهْ

وَ إن يَقَعُ فِي شِدّةٍ يَبْتَهِلْ *** فَإِن نَجا عَادَ إِلى عَادَتِه

أرغِب لِمَولاكَ وَ كُنْ راشِدًا *** وَ اعلَمْ بأنّ العِزَّ فِي خِدمَتِه

وَ اتْلُ كِتابَ اللّهِ تُهدى بِهِ *** وَ اتَّبع الشَّرعَ عَلى سُنَّتِهِ

لا تَحرِصَنْ، فَالحِرْصُ يَرْوِي الفَتى *** وَ يُذهِبُ الرَّونَقَ مِن بَهْجَتِهْ

وَ الحَظُّ لا تَجلِبُهُ حِيلةٌ *** كَيفَ يَخافُ المَرءُ مِن فُرقَتِه (2)

ص: 71

- جای بسی شگفتی است از انسان که به خویش مغرور می شود و دامن غرور در وادی نخوت، با همۀ خطرناکی می کشد.

- هیچ پند او را [از عصیان و گناه] باز نمی دارد، و گویی در مستی و غرور، چون مرده است.

- آشکارا نا فرمانی خدا می کند و از ارتکاب گناه در خلوت خویش باکی ندارد.

و چون گرفتار سختی می شود، به زاری می افتد و زمانی که نجات می یابد، به عادت پیشین خود باز می گردد.

- مولایت (خدایت) را دوست بدار و خردمند باش و بدان که عزت در خدمت به اوست.

- و کتاب خدا را بخوان تا بدان هدایت شوی و تابع شریعت، همان گونه که وضع شده، باش.

- حریص مباش که حرص، شخص را منزوی می کند و صفا را از چهره او می زداید.

- بهره و نصیب هر کس، بی شک خواهد رسید، و مکر و حیله برای جلب آن کار ساز نیست. بنابراین، انسان نباید تصور کند بی نصیب می ماند و به این سبب بیم ناک گردد.

ص: 72

می اندیشید. به همین منظور در سال 175 ه- . ق . فرزندش محمّد امین را که هنوز بیش از پنج سال از عمرش نگذشته بود، برای جانشینی پس از خود، معرّفی کرد. (1)

هفت سال بعد، یعنی در سال 182 ه- . ق . با معرّفی مأمون به جانشینی امین، در تثبيت حكومت عبّاسی کوشید. (2) هارون در سال 186 ه- . ق همراه فرزندانش، امین، مأمون و مؤتمن، عازم حج شد. در آن جا، عهد نامه ای را در حضور شخصیّت ها و رجال ،سیاسی ،قضایی نظامی و... به امضای دو فرزندش امین و مأمون رساند و نسخه ای از آن را در خانۀ کعبه، به دیوار آویخت. (3) در این قرار داد، ضمن معرّفی فرزندانش برای ادارۀ دستگاه خلافت، یکی پس از دیگری، از آنان پیمان گرفت که نقض عهد نکنند. آن گاه هارون دستور داد تا متن آن را برای حاضران در موسم حج بخوانند تا پس از بازگشت حاجیان، موضوع جانشینی امین و مأمون میان همۀ مردم منتشر شود. (4)

در پی این اقدام، هارون ضمن تقسیم هدایا و عطایای فراوان میان مردم مدینه، دستور داد به موجب سندی، کشور پهناور اسلامی آن روز را میان امین، مأمون و مؤتمن قسمت کنند، ولی به سبب آن که هر گاه حکومت با قدرت طلبی و حرص و آز و بی تقوایی همراه گردد، همۀ عهد ها و ارزش ها نادیده گرفته می شود، تدبیر های هارون در راستای هماهنگی امین و مأمون در سیطره بر سر زمین های اسلامی چندان دوام نیافت و برادری آنان به دشمنی کشیده شد. (5)

هارون در سال 192 ه- .ق برای فرو نشاندن شورش رافع بن ليث، عزم خراسان کرد، امّا در سال 193 ه-. ق. در توس در گذشت و امین به عنوان خلیفه، جانشین پدر شد. دیری نپایید که میان دو برادر، نزاع بر سر قدرت در گرفت. پدر که بار ها شعار

ص: 74

﴿ الْمُلكُ عَقيمٌ﴾ (1) را سر داده بود و معتقد بود که حکومت و قدرت نا زاست و برای آن از همه چیز می توان گذشت و هر مانعی را باید از میان برداشت؛ اینک پسران او نیز همان منطق سیاسی را دنبال می کردند.

اختلاف دو برادر، که با دست های پشت پرده سیاسی و قومی نیز هدایت می شد، سر انجام امین را بر آن داشت تا در سال 194 ه-. ق برادرش، مأمون را از ولایت عهدی بر کنار و پسر خود، موسی را به ولی عهدی منصوب کند و به این طریق راه را برای سلطه و حکومت مطلقه و بی چون و چرای خویش هموار سازد.

از سوی دیگر، مأمون نیز که تربیت یافتۀ شیوۀ هارونی بود، نمی توانست حکومت را به راحتی از دست بدهد. از این رو، در صدد رویارویی بر آمد و نتیجۀ آن، چیزی جز لشکر کشی نبود. سپاهی از خراسان و لشکری از بغداد راهی «ری» شد، که در این نبرد، لشکر امین ناباورانه شکست خورد. (2)

در هجوم دیگری، طرف داران مأمون به بغداد وارد شدند و صحنۀ دشواری برای امین و دستگاه حکومت او پیش آمد که هیچ گونه راه گریزی نبود. پایتخت خلافت به دست طاهر بن حسین و هرَثمة بن اَعْيَن، سرداران مأمون، سقوط کرد. امین از طاهر، فرمانده سپاه مأمون، خواست تا با فرستادن نامه ای از مأمون برای او امان بخواهد.

امین گفت: اگر برادرم مرا مورد عنایت و بخشش قرار دهد، شایسته است، زیرا او اهل تفضّل است و اگر مرا بکشد، ننگ نخواهد بود، زیرا جوان مردی، جوان مردی را شکسته و شمشیری، شمشیری را بریده است. البته چنان چه درندگان مرا پاره پاره کنند، نزد من گوارا تر است از آن که سگی مرا نجات دهد. (3)

ص: 75

فرمانده سپاه مأمون به درخواست های امین، اهمیتی نداد و سر انجام وی را دست گیر کرد و در حادثۀ حمله چند مرد مسلّح، امین از پای در آمد. به این ترتیب، طومار زندگی وی در محرم 198 ه- . ق بر چیده شد و این آغازی بود بر سلطه مأمون بر بغداد و دیگر سر زمین های اسلامی.

امام رضا علیه السلام که پیروزی مأمون را بر امین پیش بینی می کرد، از درگیری آن دو، خود را دور نگه داشت. (1) در حقیقت دوران خلافت امین برای شیعیان، ایام آرامش بود و امام علیه السلام در پرتو آن، فرصت یافت به رسالت خود در نشر تعالیم صحیح اسلام اقدام کند. (2)

هر چند مأمون در این نبرد به پیروزی بزرگی دست یافت، ولی بدون شک، حکومتی پر فراز و نشیب را پیش روی داشت، زیرا از نظر عبّاسیان و هواداران آن ها، امین خلیفهٔ قانونی پس از هارون بود و آنان او را به عنوان ولیّ امر، شناخته و اطاعت او را بر خود لازم می دانستند.

از سوی دیگر، امین از امتیاز دیگری نیز برخوردار بود، زیرا او فرزند زبیده بود و زبیده، نزد هارون و در نظر عباسیان، منزلتی خاصّ داشت. (3) بنابراین، سیاست نظامی مأمون نمی توانست پشتوانۀ لازم را دارا باشد. از این رو، هنگامی که سر بریدۀ امین را نزد مأمون آوردند، فضل بن سهل که نقشی اساسی در زمینه سازی و هدایت نبرد خونین بغداد داشت، گفت: شمشیر ها و زبان های مردم بر ضدّ ما به کار افتاد. (4)

مأمون چون این سخن را شنید، گفت: دیگر کار از کار گذشته است، برای نجات از این باتلاق و پوزش از آن، چاره ای بیندیش. (5)

ص: 76

از این رو، هنگامی که نامۀ زبیده (1) به دست مأمون رسید، وی گفت: من همان سخن را می گویم که علی بن ابی طالب در مورد قتل عثمان گفت که: سوگند به خدا من او را نکشتم. من نیز سوگند می خورم که کشندۀ امین نیستم؛ نه به این قتل راضی بوده و نه فرمان به آن داده ام. (2)

مردی زیرک بود و به لحاظ سیاسی، شخصیتی بسیار پیچیده و مرموز داشت. گاهی چونان دین داری دل سوز ظاهر می شد و مردم را به علّت کوتاهی در امر اقامه نماز و فرو رفتن در لذّات و پیروی از شهوات و ... نکوهش می کرد و آنان را از عذاب الهی می ترساند (1) و زمانی در بزم عیش و نوش و مجالس لهو و لعب شرکت می کرد.... (2)

3- احمد امین مصری می نویسد: مأمون در عین حال که در مجالس عیش و نوش شرکت می جست، به کتاب و فلسفه و بحث و جدل و مناظره علمی و مباحث فقهی و .... علاقۀ شدید داشت. (3)

روزی ادّعای تشیّع می کرد و وجودش را لبریز از دوستی و عشق به علی علیه السلام نشان می داد و در فاصلۀ اندکی، نقاب از چهره بر گرفته، تا آن جا پیش رفت که حاضر نبود حتی از حجّاج بن يوسف، أن عنصر تبهکار و جلاّد، خُرده گیرند. (4)

به سبب آن که شناخت شرایط سیاسی عصر امام علی بن موسی علیه السلام، پیوند تنگاتنگی با شناخت ویژگی های حاکمان آن عصر دارد، نا گزیر باید به این دوره، توجهی افزون تر داشته باشیم.

دومین مشکلی که مأمون با آن رو به رو شد، نا آرامی های گوشه و کنار مملکت اسلامی بود، به ویژه برخی قیام ها که نفوذ و گستردگی خاصی داشت.

در مکّه، محمّد بن جعفر، معروف به دیباج؛ در مدینه، محمّد بن سليمان بن داود؛ در واسط، جعفر بن محمّد؛ در مداین، محمّد بن اسماعیل؛ در کوفه، ابو سرایا به مخالفت برخاسته بودند. به هر نقطه که نظر می افکند، شورش و قیام بود و چنین شورش هایی، خطری جدّی نه تنها برای خلافت مأمون، بلکه برای حکومت عبّاسیان به شمار می رفت.

سومین مشکل بزرگی که مأمون را همواره نگران می کرد، شخصیت برجسته و ممتاز و مورد توجّه مردم، یعنی على بن موسى الرضا علیه السلام بود. نشانه ها از این واقعیّت حکایت دارد که مأمون، به نقش سیاسی و اجتماعی و دینی امام، بیش از هر اعتراض یا نهضتی که در جریان بود، اهمیّت می داد و آن را برای حاکمیّت خود تهدید به شمار می آورد.

به هر حال، مأمون می بایست چاره ای می اندیشید تا اعتماد بنی عباس را جلب، و فریاد معترضان را خاموش کند و ذهنیّت جامعه را در مورد قتل برادرش امین، تغییر دهد و از سوی امام رضا علیه السلام آسوده خاطر گردد. از جمله راه حل های او که می توانست ذهن جامعۀ علمی را مشغول دارد و عوام را به تواضع بکشاند، تشکیل جلسات و محافل علمی بود.

پرداختن به این کار، بسنده نبود؛ بنابراین مأمون پس از مشاوره با کسانی چون فضل بن سهل، به این نتیجه رسید که طرحی نو در فضای سیاسی جامعه در افکند و از احساسات مذهبی و علایق دینی مردم، بر ضدّ مذهب و مردم استفاده کند. طرح جديد مأمون، اظهار ارادت به خاندان نبوت بود، در حالی که هرگز به آنان علاقه نداشت و معتقد بود خطّ مشی صحیح همان است که معاویه دنبال می کرد، به این صورت که آن چه خود می خواست انجام می داد و به نظر مردم اعتنا نمی کرد. (1)

ص: 79

رفتار دو گانۀ مأمون که از اسناد تاریخی استنباط می شود، بر همین اساس استوار بوده است. همهٔ خلفای اموی و عبّاسی، به ویژه مأمون، مدّعی رهبری جامعهٔ اسلامی بودند و سیاست خود را بر گرفته از دیانت می نمایاندند. در نتیجه، اطاعت بی چون و چرای مردم را از خود و حکومت شان خواستار بودند. آنان، خود را مصداق «اولو الامر» می دانستند که قرآن به اطاعت از آنان فرمان داده است. (1)

در حالی که این سر زنش از شگفتی های روزگار است. او جانشین بهترین مردم است و نخستین شخصی است که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را در نهان و آشکار، یاری کرده است.

در قصیدۀ دیگری از مأمون آمده است:

لا تُقْبَلُ التَّوْبَةُ مِنْ تائبٍ *** إلّا بِحُبِّ ابنِ أبي طالِبٍ

أَخُو رَسُولِ اللّهِ حِلْفٌ الْهُدى *** وَ الْآخُ فَوْقَ الْخِلِّ وَ الصَّاحِبِ

إِن جُمِعاً فِى الْفَضْلِ يَوْمًا فَقَدْ *** فاقَ أَخوهُ رَغْبَةَ الرَّاغِبِ

فَقَدِّم الهادِيَ في فَضْلِهِ *** تَسْلَمْ مِنَ اللَّائِم وَ الْغَائِبِ

إِنْ مَالَ ذُو النَّصْبِ إِلى جانبٍ *** مِلْتُ مَعَ الشّيعيَّ في جانِبِ

أَكُونُ في آلِ نَبِيَّ الْهُدى *** خَيْرِ نَبِيَّ مِنْ بَنِى غَالِبٍ

حُبُّهُمْ فَرْضٌ نُؤَدّى بِهِ *** كَمِثْلِ حَجِّ لأزِمٍ وَاجِبِ (1)

توبۀ هیچ تائبی پذیرفته نیست، مگر به خاطر محبت فرزند ابی طالب (علی علیه السلام)،

برادر رسول خدا و هم پیمان او در هدایت گری، و این در حالی است که برادر، برتر از دوست و همراه است.

اگر روزی هم، برادر و دوست در فضیلت مقایسه شوند، برادر تفوق می یابد.

پس آن شخصیّت هدایت گر را در فضیلت مقدّم دار، تا از ملامت گران و عیب جویان در امان بمانی.

اگر ناصبیان و دشنام دهندگان علی علیه السلام به جانبی تمایل یابند، من همراه با شیعیان به جانب دیگر متمایل خواهم بود.

در زمرۀ آلِ پیامبر خواهم بود، او که بهترین پیامبر از فرزندان «غالب» است.

محبّت آنان واجب است، به آن وفادار خواهیم بود، چونان حج که لازم و واجب است.

قصیده های بسیاری از این دست، به نام او ثبت است. وی ضمن قصیده ای، دربارهٔ متصدّیان خلافت، پس از پیامبر گفته است:

ص: 81

بِأيَّةِ خُطَّةٍ وَ بِأَيِّ مَعْنى *** تُفَضِّلُ مُلْحِدَيْن عَلى عَلِىَّ

عَلِيٌّ أَعْظَمُ الثَّقَلَيْنِ حَقّاً *** وَ أَفْضَلُهُمْ سِوى حَقٌّ النَّبىَّ (1)

بر چه مبنا و منطقی باید آن دو مُلحد برتر از علی علیه السلام به شمار آیند.

علی علیه السلام به راستی که از میان دو یادگار گران بهای پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم، بزرگ ترین است و جز بر پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بر همه ایشان برتری دارد.

مأمون به دلیل سخنانی از این قبیل، مورد طعن بعضی مورّخان و عالمان اهل سنّت قرار گرفته است و از این گونه اظهارات او به عنوان گناه بزرگ و نا بخشودنی یاد کرده اند. (2)

- فتح خیبر؛

- یکّه تاز بودن در جنگ احزاب، و نیز قتل عمرو بن عبدود؛

- بستن عقد اخوّت و برادری پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم با وی؛

- ازدواج با فاطمه علیها السلام دخت گرامی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم،

- نزول آیاتی از قرآن، (1) در شأن او و خانواده اش؛

- حضور، او همراه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در رخداد هایی چون مباهله و...

علاوه بر آن چه گذشت، نوع رفتار مأمون با علویان و باز گرداندن فدک به فرزندان فاطمه علیها السلام و تفویض ولایت عهدی به امام رضا علیه السلام، و حمایت ظاهری از اهل بیت، به طوری که در دوره های دیگر زمام داران اموی و عبّاسی سابقه نداشت، داستان تشیّع مأمون را در ذهن برخی مطرح کرده است.

سند را به «محمّد بن يحيى بن حسين بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب» و «محمّد بن عبد اللّه بن حسن بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب» تسلیم کرد. (1)

ابن ابى الحديد معتزلى، شارح نهج البلاغه نیز داستان باز گرداندن فدک را با نقل دیگری بیان می کند، و بازگشت آن را به خاندان رسالت از ابتکار های مأمون می داند. او می افزاید: وقتی مأمون دستور داد تا سند آن را برای اولاد فاطمه علیها السلام بنویسند، دعبل خزاعی برخاست و قصیدۀ معروف خود را خواند که با بیت زیر آغاز می شود:

أَصْبَحَ وَجْهُ الزَّمَانِ قَدْ ضَحِكا *** بِرَدِ مأمونِ هَاشِمٍ فَدَكَا (2)

چهرۀ زمان خندان شد، آن گاه که مأمون فدک را به بنی هاشم باز گرداند.

این تنها مأمون نیست که در مدح علی علیه السلام و خاندانش شعر سروده است، بلکه افرادی چون امام شافعی و دیگران نیز ستایش گر علی علیه السلام بوده اند، در حالی که هیچ یک از آنان شیعه، شناخته نشده اند.

برخی تاریخ نگاران، هر گاه دیده اند که مأمون فردی از علویان را مورد عفو قرار داده است، این اقدام مأمون را نشان شیعه بودنش دانسته اند، ولی کشتن تعدادی از علویان را به دستور وی نادیده انگاشته اند. (1)

عبد اللّه بن موسی، از علویان مشهور عصر مأمون که همواره با وی در حال مبارزه بوده، از مخفی گاه خود، نامۀ تندی به مأمون می نویسد و در قسمتی از آن چنین یاد می کند: «در این اندیشه بودم که کدام یک از دشمنان، زیانش برای اسلام زیاد تر است تا به جنگ او بروم. چون دقیق نگریستم، تو را چنین یافتم، زیرا کفار دشمنان شناخته شده اسلام اند و مسلمانان با آنان می جنگند، ولی تو به اسلام تظاهر می نمایی و همین سبب شده است تا مردم از جنگ با تو منصرف گردند، در حالی که تو در باطن تیشه به دست گرفته ای و ریشه های اسلام را یک یک قطع می کنی... و بدین ترتیب، زیان تو برای اسلام از هر دشمن خطرناکی، سخت تر و مؤثر تر است». (2)

در مورد باز گرداندن فدک نیز باید گفت که این اقدام اختصاص به مأمون نداشته است، بلکه قبل از او دیگرانی نیز فدک را به آل علی علیهم السلام و فرزندان فاطمه علیها السلام باز گردانده اند که قطعاً شیعه به شمار نمی آمده اند. پس از آن که فدک از فاطمه علیها السلام گرفته شد، در ردیف اموال عمومی قرار گرفت و مصرف عواید آن تا زمان معاویه تقریباً یک نواخت بود. معاویه تصمیم جدیدی گرفت، به این صورت که یک سوم منافع آن را به مروان بن حکم و دو قسمت دیگر را به عمرو بن عثمان می داد، تا آن که پس از شهادت امام مجتبی علیه السلام تمام آن را در اختیار مروان گذاشت.

مروان آن را به فرزندش عبد العزیز و او به فرزند خود، عمر بن عبد العزیز بخشید.

ص: 85

عمر بن عبد العزیز چون به خلافت رسید، برای نخستین بار آن را به فرزندان فاطمه علیها السلام باز پس داد. بعد از مدتی با روی کار آمدن یزید بن عاتکه (م 105 ه-.ق.) بار دیگر فدک از تصرف فرزندان فاطمه علیها السلام خارج شد و در طول دوران حکومت امویان در اختیار آنان قرار داشت.

با انقراض دولت امویان و روی کار آمدن عباسیان در سال 132 ه-.ق. اوّلین خلیفۀ عباسی، ابو العباس سفاح، بار دیگر فدک را به فرزندان فاطمه علیها السلام باز گرداند، ولی منصور (م 158 ه-.ق) آن را باز پس گرفت.

مهدی عباسی (م 169 ه-.ق.) بار دیگر آن را به فرزندان فاطمه علیها السلام برگردانید. سال بعد، آن را موسی بن مهدی (م 170 ه-.ق) گرفت و تا عصر مأمون این گونه ماند. (1)

دکتر رفاعی می نویسد: چه بسا رجال سیاسی که برای جلب توجه عامّه و پیش برد هدف های سیاسی و حکومتی خود، به دینی گرایش پیدا می کنند؛ ولی بعد از رسیدن به مقاصد خود، دین را به دین داران وا می گذارند. (2)

بنابراین، می توان گفت اظهارات اعتقادی مأمون، بیش تر جنبۀ سیاسی داشته و او بر اساس مصالح حکومتی سخن می گفته و عمل می کرده است، نه بر پایۀ اصول اعتقادی و باور های دینی.

البته ابن کثیر، از یک سو به مأمون نسبت تشیّع داده و از سوی دیگر، او را معتزلی معرّفی کرده است! او می گوید: مأمون هم مذهب تشیّع و هم روش اعتزال داشته است و اما از مذهب صحیح سنّت بهره ای نداشته است. (1)

پذیرفتن چنین امری دشوار است که شخصی هم شیعه باشد و هم به مسلک اعتزال، گرایش داشته باشد، زیرا میان مکتب شیعی و مسلک معتزلی، تفاوت های اصولی وجود دارد.

بَعْدَ نَبِيَّ الْهُدَى وَ إِنَّ لَنا *** أَعْمَالَنَا وَ الْقُرْآنُ مَخْلُوقُ

به راستی که مأمون ما و آقای ما سخنی گفته است که کتاب ها، هم چون قرآن، آن را تأیید می کند.

همانا ابو الحسن علی علیه السلام، پس از پیامبر که هادی مردم است، برتر از همه است. و به درستی که اعمال ما برای خود ماست و قرآن، حادث و آفریده است.

در برابر این قصیده، یکی از شاعران اهل سنّت چنین سروده است:

يا أَيُّهَا النَّاسُ لا قَوْلٌ وَ لا عَمَلٌ *** لِمَنْ يَقُولُ كَلامُ اللّهِ مَخْلُوقُ

ما قَالَ ذاكَ أبُو بَكرٍ وَلا عُمَرُ *** وَ لَا النَّبِيُّ وَ لَمْ يَذْكُرْهُ صِدِّيقُ

وَ لَمْ يَقُلْ ذَاكَ إِلَّا كُلُّ مُبْتَدِعِ *** عَلَى الرَّسُولِ وَ عِنْدَ اللّهِ زِندِيقُ

بِشْرٌ أَرادَ بِهِ امْحَاقَ دينِهِمُ *** لِأنَّ دينَهُمُ وَ اللّهِ مَمْحوقُ

يا قَوْمِ أَصْبَحَ عَقْلُ مِنْ خَليفَتِكُم *** مُقَيَّداً وَ هوَ فِي الْأَغْلالِ مَوْثوقُ (1)

ای مردم، آن کس که کلام خدا را مخلوق داند، نامۀ عملش از گفتار و کردار تهی است و هیچ ندارد.

این سخن را - مخلوق بودن قرآن - نه ابو بکر، نه عمر، نه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و نه هیچ راست گویی نگفته است. این رأی، سخن بدعت گذاران در دین خدا و پیامبر است، اینان نزد خدا زندیق اند.

بِشر خواسته است با گفتارش دین آنان را از میان ببرد، زیرا دین آنان به خدا سوگند، از بین رفتنی است.

ای مردم، اندیشهٔ خلیفه با زنجیر های محکمی بسته شده و در بند است.

اگر چه مهم ترین گواه معتزلی بودن مأمون، همان نظریهٔ خلق قرآن است که در عهد وی گسترش یافت، ولی نکتۀ دیگری نیز در تأیید معتزلی بودن مأمون قابل توجّه است، و آن این که معتزلیان، علی علیه السلام را سزاوار تر از دیگران برای حکومت

ص: 88

می دانستند و مأمون نیز به سبب آن که به اعتزال گرایش داشت، در اشعارش از حضرت علی علیه السلام ستایش می کرد و البته نه به خاطر آن که شیعه بود! مأمون در یکی از سخنانش می گوید:

بسیاری از مردم به علت آن که ما برتری علی علیه السلام را بر ساير صحابه، عنوان نموده ایم، بر ما خرده می گیرند و چنین پنداشته اند که برتر دانستن علی علیه السلام بر دیگر به معنای کوچک شمردن دیگران است؛ در حالی که هرگز چنین نیست. سوگند به خدا، اجازه نخواهم داد، کسی حتّی از حجّاج بن یوسف عیب جویی کند و او را مورد لعن و طعن قرار دهد، تا چه رسد به سلف طیّب. (1)

پس از شهادت موسی بن جعفر علیه السلام در زندان هارون، در بیست و پنجم ماه رجب سال 183 ، امام رضا علیه السلام به طور پنهانی شیوۀ مبارزات پدر بزرگوارش را پیشه ساخت و به ایفای صحیح رسالتِ امامت پرداخت.

از سوی دیگر، دستگاه خلافت هارونی، مصلحت را در این دید که شیوۀ گذشته خود را تغییر دهد، زیرا سیاست گذشته و روش سختی که نسبت به هفتمین امام علیه السلام اتخاذ کرده بود، دیگر به صلاح حکومت نبود و بیش از گذشته، موجودیّت عباسیان را با خطر رو به رو می کرد. قیام ها رو به فزونی گذاشته و توجّه مردم در سر زمین های مختلف به خاندان پیامبر بیش تر شده بود و شرایط عمومی به زیان نظام حاکم رقم می خورد.

صفوان بن يحيى بن خالد که از عناصر صاحب نفوذ دربار هارونی به شمار می رفت و مشاور سیاسی او بود، روزی به هارون گفت: علی بن موسی که بر جای پدر تکیه زده است، امامت را از آنِ خود می داند.

هارون گفت: آن چه دربارۀ پدرش موسی مرتکب شدیم، ما را کفایت است. آیا می خواهی تمام آنان را بکُشم؟ (1)

گروهی از واقفی مذهبان، (2) نزد امام رضا علیه السلام آمدند. از آن میان، علی بن حمزه گفت: ما را از حال پدرت آگاه کن. حضرت فرمود: پدرم از دنیا رحلت کرده است. علی بن حمزه گفت: پس امامت را به چه شخصی سپرده است؟ امام پاسخ داد: به من. على بن حمزه گفت: آیا از جانب هارون و طرف دارانش احساس خطر نمی کنی! امام فرمود: هرگز! و برای آن که اطمینان پیدا کنی که از سوی هارون نگرانی ندارم، من همان سخنی را می گویم که رسول خدا با شنیدن تهدید ابو جهل فرمود: وی

ص: 90

هرگز موفق نخواهد شد گزندی به من برساند. (1)

مسعودی نقل می کند: ابو جهل نزد پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آمده،گفت: آیا تو از سوی خدا فرستاده شده ای؟ حضرت فرمود: آری. ابو جهل گفت: آیا از من نمی ترسی؟

حضرت فرمود: اگر از سوی تو آسیبی به من برسد، من پیامبر نخواهم بود.

امام رضا علیه السلام نیز در پاسخ علی بن حمزه فرمود: من نیز می گویم اگر از سوی هارون به من گزندی برسد، من امام نخواهم بود. (2)

دوران خلافت هارون در سال 193 ه . ق. پایان یافت. زمام داری به «امین» وا گذار شد و چهار سال و اندی بیش نگذشت که آن هم به کشمکش میان دو برادر، امین و مأمون انجامید. در این مدت، اوضاع به حدّ کافی آشفته بود. در نتیجه، فرصتی پیش نیامد، تا دستگاه خلافت، خود را با امام و آل علی علیه السلام درگیر کند. امین در جنگ با سپاه مأمون کشته شد و عهد مأمون فرا رسيد. مأمون بیش از همه به خلافت می اندیشید. او اوّلین مانع را که وجود برادرش بود، از میان برداشت و اکنون باید با تمام توان، موانع و مشکلات حکومت خود و حاکمیت عباسیان را یکی پس از دیگری بر طرف سازد.

طبیعی می نمود که در عصر پر فراز و نشیب خلافت امین، وجود بحران های مختلف سیاسی و اجتماعی، فرصتی به او ندهد که با امام رضا علیه السلام و علویان و سایر فرقه های شیعی، به صورت جدّی و گسترده منازعه و ستیز کند! از این رو، امام علیه السلام در این عصر فرصت بیش تری یافته بود تا شیعیان را رهبری کند.

مأمون برای کنترل فضای سیاسی، مانند دیگر زمام داران عباسی عمل نکرد و با مخالفانش به رویا رویی آشکار نپرداخت.

اگر منصور، خلیفۀ عباسی، دست به کشتار فرزندان فاطمه علیها السلام زد و از سر های

ص: 91

قربانیان علوی موزه ای فراهم آورد، (1) معتقد بود: ما در میان مردمی به سر می بریم که دیروزِ ما را به یاد دارند و می دانند ما در گذشته رعیّتی بیش نبوده ایم و اکنون زمام داری را به دست آورده ایم. اینک جز با به کار گرفتن مجازات ها نخواهيم توانست هیبت خود را برای ایشان به نمایش گذاریم. (2) همین منصور بود که ویران کردن مرقد امام حسین علیه السلام را بدعت نهاد (3) و علویان را در سینۀ دیوار به میخ می کشید. (4)

مهدی، هادی و رشید نیز یکی پس از دیگری همان سیاست را با ابزار مختلف ادامه دادند؛ چنان که به گفتهٔ خوارزمی، رشید درخت نبوّت را از شاخ و برگ برهنه کرد و نهالِ امامت را از بُن بر آورد (5) و سوگند یاد کرده که فرزندان ابو طالب را تحمّل نخواهم کرد، آن ها و پیروان شان را خواهم کشت. (6)

اما، مأمون روشی جز دیگر خلفای عبّاسی برگزید. او حلّ همۀ مشکلات و رفع موانع موجود را در اقدامی دیگر می دانست که برای انجام آن، لازم بود امام رضا علیه السلام را از مدینه به مرو فرا خواند.

بنابراین، سفر امام علیه السلام که بخش مهمی از زندگانی سیاسی امام رضا علیه السلام را تشکیل می دهد، سفری به میل امام نبود، زیرا پس از انجام این هجرت و با گذشت زمان، پرده از روی بسیاری تزویر ها برداشته شد و هدف مأمون از این فرا خوانی روشن گردید.

ص: 92

بر امام علیه السلام وارد شدند و هدف مأموریت خود را که اعزام امام به خراسان بود، اعلام داشتند و گفتند: مأمون، ما را فرمان داده تا شما را به خراسان ببریم. (1)

امام علی بن موسی علیه السلام، شیوۀ خلفا را می شناخت و زندان های طولانی پدر را با همۀ تلخی ها و رنج هایش به خاطر داشت و می دانست که به هر حال، مأمون - که حتی برادر خود را کشت - از این احضار، هدف مبارکی را دنبال نمی کند. به این دلیل، شیوۀ آماده شدن امام برای سفر به گونه ای بود که نا خشنودیش را می رساند؛ چنان که در برخی روایت ها آمده است که امام به بعضی از نزدیکان خویش، از مرگ خویش در این سفر خبر داد. (2)

گواه دیگر بر کراهت و نا خرسندی امام از این سفر، مسیر تعیین شده از سوی دستگاه خلافت است، به گونه ای که آن حضرت را از برخی مناطق، مخفیانه می بردند (1) و نیز از ورود ایشان به کوفه و قم، جلو گیری کردند. (2) در صورتی که اگر امام خود به این سفر راغب بود و مسیر را با امید و اشتیاق می پیمود، دلیلی نداشت که مأمون نگران باشد و مسیر آن حضرت را به دور از این شهر ها تعیین کند.

برخی نقل ها و منابع تاریخی بر این دلالت دارد که در این سفر، امام تنها نبوده است و گروهی از علویان نیز از مدینه به خراسان احضار شده بودند. ﴿ وَ كَانَ الْمأمون أَنْفَذَ إِلَى جَمَاعَةٍ مِنْ آلِ ابى طالِبٍ فَحَمَلَهُمْ اليْهِ من الْمَدِينَةِ وَ فِيهم الرِّضَا عَلِيُّ بنُ مُوسى علیهما السلام﴾، (3) مأمون گروهی از علویان را - توسط مأموران خود - از مدینه احضار کرد که آنان را نزد وی بردند و علی بن موسی الرضا علیه السلام نیز در آن میان بود.

در کتاب های دیگر نیز همین مضمون آمده است: ﴿ وَ كَانَ الْمَأمونُ قَدْ أَنْفَذَ إِلَى جَمَاعَةٍ مِنَ الطَّالِبِيَّةِ فَحَمَلَهُمْ مِنَ الْمَدِينَةِ وَ فِيهِمُ الرِّضا﴾؛ (4) مأمون، مأموران خود را فرستاد تا گروهی از علویان را از مدینه به سوی او بردند و در میان ایشان، رضا علیه السلام بود.

ابتدا به مکه رفته و از آن جا به طرف بصره عزیمت کرده باشد. (1)

خط سیر امام از مدینه به خراسان، به گونه ای طراحی شده بود که از هر گونه واکنش احتمالی شیعیان و علویان به دور باشد. بر این اساس، کاروان امام به دستور مأمون، بدون این که وارد کوفه شود، از کنار آن شهر عبور کرد. (2)

* اهواز، اصفهان، یزد، طبس، نیشابور؛ (1)

* اهواز، فارس، کرمان، طبس، نیشابور. (2)

به طور طبیعی، حضرت در این مسیر از منازل و شهر های کوچک تری نیز عبور کرده که در گمانه زنی های یاد شده نام شهر های مهم آمده است، امّا از روستا ها محله های کوچک، کم تر یاد شده است. از جمله ساربان کاروان امام چنین نقل کرده است: هنگامی که در هم راهی امام به قریه خود، کَرَند یا کرمند اصفهان رسیدیم، از حضرت خواستم تا حدیثی به خط خویش به عنوان یاد بود به من مرحمت کند. امام این حدیث را بیان کرد: ﴿ كُنْ مُحِبَّا لِآلِ مُحَمَّدٍ صلى اللّه عليه و آله و سلم وَ إِنْ كُنْتَ فَاسِقاً، و مُحِبّاً لِمُحِبّيهِمْ وَ إِنْ كَانُوا فاسقينَ﴾؛ (3) دوست دار آل محمّد و خاندان پیامبر باش، اگر چه فاسق باشی و دوست بدار دوست داران آنان را هر چند فاسق باشند.

امام در گذر از شهر ها و روستا ها، گاه گفتاری را بیان کرده و یا آثاری خود بر جای گذاشته اند که به خواست یا به دست ایشان بنیان گذاری شده است.

ولی نظریۀ مشهور این است که امام از اصفهان یا نزدیکی آن به سوی طبس و نیشابور عزیمت کرده است. ناصر خسرو دربارهٔ راه معروف عراق تا خراسان - که خودش نیز از همان مسیر سفر کرده است - مطابق نقشه ای که ضمیمه سفر نامه اوست، چنین می نویسد: این مسیر از بصره آغاز و بعد از گذر از شاطی عمّان، اُبُلَّه، عبادان، مهروبان، ارّجان، اصفهان، کوه مسکیان، نایین، ده گرمه، رباط زبیده، چهار ده طبس به نیشابور منتهی می شود. (1)

منابع جدید و کتب تاریخی و کتاب هایی که به شرح زندگانی امام علی بن موسی الرضا علیه السلام اختصاص یافته، آمده است. (1)

هر کس داخل شود در قلعه من، ایمن است از عذاب من. (1)

شیخ صدوق در ادامۀ روایت می افزاید: از اسحاق بن راهویه (2) نیز نقل شده که چون حضرت رضا علیه السلام خواست از نیشابور به سوی خراسان و نزد مأمون بیرون رود، اصحاب حدیث گرد او آمدند و عرض کردند: یا بن رسول اللّه تو از نزد ما کوچ می کنی و حدیث نمی کنی ما را به چیزی که آن را ضبط کنیم؟ آن جناب در میان عماری نشسته بود و سر از عماری بیرون کرد و فرمود: از پدرم موسی بن جعفر علیه السلام شنیدم که به نقل از پدران بزرگوار (3) خود از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و آن جناب از جبرئیل نقل کرد که گفت: از خداوند عزّ و جل شنيدم: ﴿ لا إلهَ إلَّا اللّه﴾ قلعۀ من است، پس هر کس داخل شود در قلعه من، ایمن است از عذاب من. چون راحله قدری راه پیمود، آن جناب فرمود: ولی با شروط لا إلهَ إلَّا اللّه و من (ولایت حضرت علی بن موسی) از شروط لا إلهَ إِلَّا اللّه هستم.

شیخ صدوق می افزاید: از شروط لا إلهَ إِلَّا اللّه، اقرار برای حضرت رضا علیه السلام است به این که اوست امام بر بندگان از جانب خدای عزّ و جل و واجب است اطاعت ایشان. (4)

این روایت را علی بن عیسی اربلی نیز نقل کرده است: «در یکی از کتاب ها که اینک نام آن را به خاطر ندارم نوشته بود عماد الدین محمد بن ابی سعید بن عبد الکریم بن هوازن در محرم سال 596 از حاکم ابو عبد اللّه نیشابوری در تاریخ نیشابور روایت کرده که علی بن موسی الرضا علیه السلام با کجاوه ای وارد نیشابور شد. در این هنگام، ابو ذرعه و محمد بن اسلم طوسی که از حافظان بزرگ حدیث و از رجال علم بودند در وسط بازار، جلوِ مرکب آن حضرت را گرفته و گفتند: تو را به حق پدران

ص: 100

و دودمان بزرگوارت، چهرۀ مبارکت را باز کن و از پدرانت برای ما حدیثی نقل نما. در این هنگام، مرکب آن حضرت متوقف شد و سایبان به کنار رفت و دیدگان مسلمانان به جمال مبارک و طلعت روشن او منوّر شد.

مردم، همگان از جای خود برخاسته، به احترام آن جناب ایستادند. گروهی از مردم گریه می کردند و جماعتی فریاد هلهله و شادی بر آورده، دسته ای جامه های خود را پاره می نمودند، عده ای خود را به خاک افکنده و بعضی افسار استرش را می بوسیدند و تعدادی سر خود را بلند کرده، به جایگاه آن جناب می نگریستند. این ازدحام و غوغا تا هنگام ظهر به طول انجامید و اشک از دیدگان مردم جاری بود. فریاد ها خاموش شد، در این وقت که سکوت همه جا را فرا گرفت، علما و اهل فضل فریاد بر آوردند که ای گروه مردم بشنوید و گوش فرا دهید و فرزند رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را آزرده نکنید. حضرت رضا علیه السلام حدیثی املا فرمود و حدود بیست و چهار هزار قلم به دست حدیث را نوشتند که از آن جمله ابو ذرعۀ رازی و محمّد بن اسلم بودند.

حضرت رضا علیه السلام فرمود: شنیدم از پدرم موسی بن جعفر علیه السلام و او از پدرش جعفر بن محمد علیه السلام و او از پدرش محمد بن علی علیه السلام و او از پدرش علی بن الحسين علیه السلام و او از پدرش حسین بن علی علیه السلام و او از پدرش علی بن ابی طالب علیه السلام و او از برادر و پسر عمویش حضرت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم و او از جبرئیل و او از حضرت ربّ العزّه جلّ جلاله که فرمود: كلمه ﴿ لا إله إلَّا اللّه﴾ سنگر و در من است. هر کس در این دژ وارد شود، از عذاب من ایمن است. ﴿ كَلمةُ لا إلهَ إِلَّا اللّه حِصْنِي، فَمَنْ قَالَهَا دَخَلَ حِصني، وَ مَن دَخَلَ حِصْنِي آمِنَ مِنْ عَذابى﴾. (1)

مسند الإمام الرضا علیه السلام در ادامۀ این روایت می نویسد: استاد ابو القاسم قشیری می گفت این حدیث با همین سند برای یکی از پادشاهان سامانی خوانده شد و او

ص: 101

دستور داد حدیث مزبور را با طلا نوشتند و سپس وصیت کرد هنگامی که در گذشت، این حدیث را در کفن او بگذارند. هنگامی که آن مرد در گذشت، او را در خواب دیدند. از او پرسیدند خداوند با تو چه کرد؟ گفت: خداوند به واسطه تعظیم و تکریم این حدیث مرا آمرزید.

ابن جوزی گوید: هنگامی که حضرت رضا علیه السلام به نیشابور رسید، علمای این شهر، مانند یحیی بن یحیی و اسحاق بن راهویه و محمد بن رافع و احمد بن حرب و غیر آن ها خدمت آن جناب رسیدند و از وی طلب حدیث کردند تا از روایات او تبرّک جویند. (1)

نیشابور به منبر بر آمد و این حدیث را از خواجۀ کاینات روایت فرمود: ﴿ اَلتَّعْظِیمُ لِأَمْرِ اَللَّهِ، وَ اَلشَّفَقَهُ عَلَی خَلْقِ اَللَّهِ﴾. (1) و نیز نقل است که حدیث سلسلة الذهب را حضرت رضا علیه السلام هنگام حرکت و عزیمت به سوی طوس در بازار نیشابور روایت فرمود». (2)

هم چنین حاکم نیشابوری درباره تشرّف امام رضاء علیه السلام به زیارت مرقد امام زاده محروق، در زمانی که در شهر نیشابور اقامت داشتند، می نویسد:

«حضرت سلطان صلوات اللّه و سلامه على رسول اللّه و على آله الائمة المعصومین و سلّم روزی فرمودند که مخدوم ما در این جا مدفون است. به زیارت ایشان برویم و به روضه سلطان محمد محروق در تلاجرد، تشریف آوردند و آن روضه مقدسه را زیارت فرمودند...» (3)

و آن چشمه به چشمۀ کهلان معروف است و از آن زمان تا به حال، مردم روی به آن چشمه می آورند و به آب آن چشمه استشفا می کنند.» (1)

بنا بر آن چه مورّخان معاصر ذکر کرده اند، این چشمه که بعد از آن به حمام رضا علیه السلام معروف شد، هم چنان در شهر نیشابور وجود دارد.

حاکم نیشابوری نیز در کتاب خود شرح ماجرای چشمه و یا قنات کهلان را آورده است. (2)

قدمگاه و مقبره امام زاده محروق، (1) علاوه بر این که از اندازه پای متعارف انسان بزرگ تر است، هیچ کدام قدمت تاریخی ندارد و انتساب آن ها به اثر پای مبارک امام رضا علیه السلام اعتبار ندارد.

می دانیم که عمارت قدمگاه نیشابور در سال 1020 ه- .ق. در زمان شاه عباس (2) ساخته شده است. اسکندر بیگ ترکمان مؤلف کتاب تاریخ عالم آرای عباسی به هنگام شرح آثار و بنا هایی که در عهد شاه عباس ساخته شده، به عمارت قدمگاه اشاره می کند. (3)

ص: 105

قدر مسلّم، عمارت قدمگاه سابقه ای طولانی دارد. دست کم از شرحی که مؤلف تاریخ نیشابور ذکر کرده، قدمگاه علی بن موسی الرضا علیه السلام در آن زمان آباد و مکانی با صفا بوده است. (1)

بنابراین، سنگ سیاهی که اثر پا بر آن حک شده است به احترام قدوم مبارک امام رضا علیه السلام به عنوان یادمان و یادگار توقف امام علیه السلام بعد ها تهیه و در این مکان نصب شده است. (2)

وارد شده است، از او دربارهٔ نا خوشی خود سؤال کن تا این که تو را به دوایی تعلیم دهد که به تو منفعت بخشد و از این نا خوشی شفا یابی. آن مرد گفت من در خواب دیدم که قصد آن بزرگوار را دارم و به او از آن چه بر سر من آمده شکایت بردم و او را از نا خوشی خود آگاه ساختم، فرمود: زیره و سعتر - به فارسی «آویشان» گویند - و نیز نمک را گرفته و می کوبی و دو یا سه مرتبه بر دهان خود می ریزی، عافیت می یابی. پس آن مرد از خواب بیدار شد و به آن چه در خواب دیده بود فکر نکرد (عمل نکرد) و به خلق اظهار نداشت، تا این که به دروازه نیشابور وارد شد. به او گفتند که حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام از نیشابور کوچ کرده و در «رباط سعد» است. پس در خیال آن مرد گذشت که قصد آن بزرگوار کند و امر خود را عرضه دارد، تا این که به او دارویی دهد که به مرضش نفعی بخشد.

با این قصد به رباط سعد رفت و بر آن بزرگوار وارد شد و به گونه ای اظهار کرد: یا بن رسول اللّه امر چنین و چنان است و دهان و زبان من فاسد شده و بر سخن گفتن قادر نیستم، مگر به زحمت. به من دارویی تعلیم فرما که نفعی بخشد. آن بزرگوار فرمود: آیا من در خواب تو را تعلیم ندادم؟ برو و آن دارویی را که به تو تعلیم دادم استعمال کن. آن مرد اظهار داشت: یا بن رسول اللّه چگونه است تا اگر آن را اعاده فرمایی؟ آن جناب فرمود: زیره و سعتر (آویشان) و نمک بگیر و بکوب و دو یا سه بار دهان خود بریز که به زودی عافیت یابی. آن مرد گوید: آن دوایی را که آن بزرگوار فرمود، استعمال کردم و عافیت یافتم. ابو حامد احمد بن على بن حسين ثعالبی گوید: من از ابو احمد عبد اللّه بن عبد الرحمن معروف به صفوان شنیدم که می گفت: من آن مرد را دیدم و این حکایت را از او شنیدم. (1)

امام رضا علیه السلام بعد از نیشابور به سمت توس حرکت کرد، در طول مسیر نیشابور به توس گزارش هایی ثبت شده که می توان مسیر حضرت را به توس تعیین کرد. قدمگاه

ص: 107

امام رضا علیه السلام احتمالاً اوّلین منزل و یا توقف گاه در این مسیر به شمار می رفته و هم چنین رباط سعد که در مسیر راه نیشابور به توس قرار داشته است. علاوه بر این دو منطقه، مورّخان از قرية الحمراء یاد می کنند که به نظر می رسد همان ده سرخ باشد و امروزه در جنوب مشهد واقع شده است و هم چنین کوه سنگی نیز در مسیر راه توس قدیم قرار داشته که از این مناطق در منابع یاد شده است.

که خداوند به آن برکت دهد. (1)

شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا علیه السلام می نویسد: چون حضرت رضا علیه السلام به حوالی سناباد رسید به کوهی که از آن دیگ سنگی می تراشند، تکیه داد و اظهار داشت: پروردگارا! این کوه را برکت ده و نافع به حال مردم گردان و طعام ظرفی را که از این کوه تراشیده می شود مبارک گردان و دستور داد تا برای تهیه غذا از آن کوه دیگ ها بتراشند و فرمود: آن چه من تناول می کنم باید در این دیگ های سنگی طبخ شود.

از آن روز مردم به آن کوه راه یافتند و ظروف سنگی از آن تراشیدند و خداوند بر اثر دعای آن حضرت، برکتی به آن کوه عنایت فرمود. (2)

که حضرت پیش از این بار ها دربارۀ آن سخن گفته بود. (1) شیخ صدوق در این باره می نویسد:

حضرت علیه السلام داخل خانه حمید بن قحطبۀ طایی شد و نزد قبر هارون الرشيد رفت، پس از آن با دست مبارک خطّی بر زمین ترسیم کرد و فرمود: این جا تربت من است و من در این جا مدفون خواهم شد و به زودی حق تعالی این مکان را محل تردد شیعیان و دوستان ما قرار می دهد. به خدا سوگند اگر شیعه ای مرا زیارت کند و بر من درود فرستد، شفاعت ما اهل بیت و غفران و رحمت خداوند بر او واجب شود. سپس روی مبارک را به قبله کرد و نماز گزارد و دعا نمود و چون فارغ شد، سر مبارک را به سجده گذاشت و سجده ای طولانی کرد که من (راوی) پانصد تسبیح از آن جناب را شمردم، پس از آن مراجعت کرد. (2)

ابن شهر آشوب، به نقل از موسی بن سیار می نویسد: من با حضرت رضا علیه السلام همراه بودم. هنگامی که به دیوار های توس رسیدیم، صدای شیون به گوش رسید، به سوی آن رفتم، جنازه ای مشاهده کردم. در این هنگام مولایم حضرت رضا علیه السلام از مرکب فرود آمد و با کمال مهربانی آن جنازه را مشایعت کرد. (3)

محدودیت و محصور ساختن امام علیه السلام در سرخس است. متأسفانه منابع کهن، اطلاعات کافی از چگونگی حبس امام علیه السلام در سرخس نداده اند و این موضوع کم تر مورد اظهار نظر گذشتگان قرار گرفته است. در عین حال، حضرت در هر فرصت مناسب به افشای ماهیت حکومت عباسی و پذیرش تحمیلی ولایت عهدی و مسافرتش به سمت مرو می پرداخت. واقعه ای که در نیشابور روی داد، بی شک واقعهٔ نا خوشایندی برای حکومت مأمون به خصوص عباسیان متعصب به شمار می آمد، زیرا به رغم تلاش مأمون در انتخاب مسیر حرکت، هنگامی که حضرت به نیشابور رسید، با استقبال بی سابقه ای مواجه شد و شیعیان، عاشقانه در اطراف وی گرد آمدند و خواستار شنیدن حدیثی از آن حضرت شدند و حضرت با بیان حدیث سلسلة الذهب در واقع حقانیت خود و خاندانش را در برابر سلطه گران عباسی به مردم گوش زد کرد و شرط ورود به حصن خداوند را امامت و ولایت خود و خاندانش بر شمرد و با این موضوع، خلافت و زعامت عباسیان را زیر سؤال برد.

در گزارش ابو نصر احمد بن حسین نیز که دربارۀ خروج حضرت رضا علیه السلام از سرخس است، بار دیگر حضرت به این نکته که ایشان را به اجبار از کنار جدش از مدینه به سوی مرو کشانده اند و عاقبت پذیرش ولایت عهدی اشاره کرده است.

شیخ صدوق بنا بر روایت عبد السّلام بن صالح هروی می نویسد: به درِ خانه ای که حضرت رضا علیه السلام در سرخس در آن حبس بود آمدم و از نگهبان اجازه خواستم که به حضور مبارک حضرت در آیم. او نپذیرفت. علت را جویا شدم، او گفت: امام، همواره مشغول عبادت است، به گونه ای که تنها در ابتدای روز و نزدیک ظهر و نیز هنگام غروب آفتاب از نماز فارغ می شود. در این مواقع نیز به مناجات می پردازد.

عبد السّلام گوید: از او خواستم تا در این اوقات، اجازۀ ملاقات بگیرد. زندانبان از امام اجازه گرفت و من بر آن حضرت وارد شدم، در حالی که امام در جای نماز

ص: 111

نشسته و متفکّر بود. (1) هر چند در این نقل به محدود شدن امام تصریح شده است، ولی روشن نیست که این محدودیت مربوط به قبل از موضوع ولایت عهدی است یا بعد از آن!

اگر به راستی حبس یا محدودیتی برای امام در سرخس رخ داده باشد، با شرایط سفر دوم که همان بازگشت امام از مرو است، سازگار تر می نماید. زیرا در بازگشت، شرایط و اوضاع سیاسی دگرگون شده بود. فضل بن سهل که وزیر دربار و چهرۀ برجستۀ سیاسی بود، در همین سرخس قربانی این سیاست گردید و به قتل رسید. در فاصلۀ کوتاهی، شخص حضرت رضا علیه السلام نیز با توطئه ای دیگر به شهادت رسید.

در جغرافیای کهن خراسان، دو شهر به نام «مرو» شهرت داشته که فاصله میان آن دو، پنج روز راه بوده است، یکی را «مرو کبری» و دیگری را «مرو صغری» نامیده اند. مرو کبری که به «مرو شاهجان» نیز معروف است از مرکزیت برخور دار بوده است. (1)

از قراین تاریخی چنین استفاده می شود که مرو در نخستین سال های تاریخ اسلام، به دست سربازان مسلمان گشوده شد و به تدریج رو به آبادانی گذاشت و موقعیت خاصی به دست آورد. مرو در قرن دوم هجری، مرکزیتی خاص یافت به طوری که ابن حوقل می نویسد: مرو در آن زمان، مرکز خلافت و خراسان، دار الاماره و پادگان نظامی و مرکز قشون اسلام بوده است و دولت بنی عبّاس نیز از این منطقه ظهور یافته بود. (2)

در دورهٔ خلفای بنی امیه، خراسان و شهر مرو به دلیل دوری از مرکز خلافت و تشدید حس تبعیض نژادی حاکمان اموی که بر خلاف نصّ قرآن مجید و تعالیم پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم عنصر غیر عرب، به ویژه ایرانیان را موالی می خواندند، سر آغاز جنبش های شعوبیه شد و به پایگاه ضد اموی تبدیل گردید و عباسیان قیام خود را از این منطقه آغاز کردند. با روی کار آمدن مأمون، مرو مرکز خلافت شد.

احترام بسیار کرد. (1)

هنگام ورود امام به مرو، شیفتگان پیامبر و خاندان پاک او با شور و احساساتی وصف نا پذیر مقدم وی را که دارای نشان و یادی از پیامبر بود، گرامی داشتند. مرو تا آن روز چنان شادی و هیجانی را به خود ندیده بود. عبور مرکب حضرت رضا علیه السلام از میان انبوه جمعیت که تا خارج شهر به استقبال آمده بودند، شکوهی فراوان و منظره ای شگفت پدید آورده بود. امام پس از طی مسیر و عبور از میان صفوف در هم فشردۀ مردم در منزلی که نزدیک قصر حکومتی، از پیش آماده شده بود، استقرار یافت. (2)

چند روزی گذشت. مأمون، خود را میزبانی مخلص نشان می داد و همواره نزد امام می آمد و با احترامی خاص از آن حضرت تجلیل می کرد. مردم نیز گروه گروه خدمت امام می آمدند و با آن گرامی دیدار داشتند و به تدریج مأمون درصدد آن بود تا از شرایط طراحی شدۀ خود، نتیجه ای را که می خواست، به دست آورد.

ص: 114

دو شخصیّت برجسته سیاسی، یعنی «فضل» و «حسن» فرزندان سهل دعوت کرد و موضوع را با آنان در میان گذاشت. آنان ابتدا پیامد های چنین اقدامی را نا خوشایند دانستند و خلیفه را از انجام آن بر حذر داشتند، ولی مأمون با جدیّت و قاطعیت بسیار گفت: من با خدا عهد کرده ام این مقام را به بهترین فرد از خاندان ابی طالب بدهم و چون در بین مسلمانان کسی را برتر از علی بن موسی نیافتم، تصمیم گرفتم رهبری مسلمانان را به او وا گذارم. (1)

تزویر و سیاست بازی را نا هموار ببینند، از هر اقدامی فرو گذار نخواهند کرد و هیچ اصلی از اصول اخلاقی و انسانی را محترم نخواهند شمرد.

تاریخ جهان و تاریخ اسلام، هر دو نوع حاکمیّت و حکومت را تجربه کرده است و اگر تنها تاریخ جوامع اسلامی را در نظر بگیریم، اقرار خواهیم کرد که فرمان روایان و سیاست مداران گروه دوم، در دست یابی به هدف های خود، کامروا تر بوده اند و توانسته اند روزگار بیش تری را بر اریکۀ قدرت تکیه زنند و قرن ها سيرت واقعی خویش را از مردم پنهان دارند و یا برای همیشه هوا دارانی در میان ملّت ها به دست آورند! در میان خلفای بنی امیّه، برنامه ها و سیاست های معاویه را از این دست باید شمرد، زیرا او بیش از هر چیز دیگر به تطمیع نیرو های مخالف می اندیشید و در استمرار حکومت خود، و امدار تزویر های سیاسی عناصری چون عمروعاص بود؛ چنان که با بر نیزه کردن قرآن ها در جنگ صفین، توانست از شکست قطعی سپاه خود جلو گیری کند! علاوه بر این، میان سپاهیان حضرت علی علیه السلام دو دستگی ایجاد کند و بخشی از آنان را در مقابل آن حضرت قرار دهد.

این در حالی است که یزید، فرزند معاویه، به علت عاری بودن از تزویر های سیاسی پدر و با به کار گیری سیاست قتل و غارت، چنان رسوایی و ننگی به بار آورد که متعصّب ترین تاریخ نگاران نتوانستند لکه های رسوایی حکومت او را کم رنگ کنند.

در میان خلفای عبّاسی نیز، هر دو نوع حکومت به چشم می خورد. برخی بیش تر نقش جلّادان را ایفا کرده و بعضی با چهره ای گشاده و طرح هایی دور اندیشانه به اهداف خود نزدیک شده اند.

نمونه برای هر یک از این روش های حکومتی بسیار است، امّا موضوع طرح وا گذاری حکومت یا ولایت عهدی را باید در رأس همۀ آن ها دانست. اگر کسی ادّعا کند که طرح وا گذاری حکومت و یا ولایت عهدی از سوی مأمون، تزویر گرانه ترین اقدام سیاسی و حساب گرانه ترین شیوه در تاریخ خلفای اموی و عباسی بوده است، مجال

ص: 117

پذیرش دارد، زیرا می توان با دلایل فراوان اثبات کرد که مأمون هرگز در نظر نداشت دست از حکومت بر دارد و قدرت و ریاست را ترک کند. بنابراین، پیشنهاد وا گذاری حکومت، حکایت از برنامه ای کاملاً حساب شده دارد؛ برنامه ای که هیچ کس پیش از مأمون، آن را به کار نبسته بود.

روشن شدن عمق سیاست بازی مأمون و پیچیدگی شخصیّت و عملکرد او، نیاز مند پاسخ گویی به چند پرسش اساسی است:

1- آیا پیشنهاد مأمون، می توانست در باور دینی و شخصیّت اخلاقی او ریشه داشته و از روی صداقت اظهار شده باشد؟

2- مأمون در کار سیاست و ادارۀ حکومت با چه مشکلی رو به رو بود که می خواست آن را از طریق طرح وا گذاری حکومت به علی بن موسی علیه السلام و یا تفویض ولایت عهدی به آن امام، حل کند؟

3- آیا بیم آن نمی رفت که امام علی بن موسی علیه السلام در همان آغاز، پیشنهاد مأمون را بپذیرد و اصل حکومت را قبول کند و دست مأمون برای همیشه از حکومت کوتاه شود؟

عصر خود شد.

ممکن است از نظر اخلاق انسانی، مأمون کار هایی مثبت هم انجام داده باشد، ولی برخی از اقدام های وی، مانند کشتن برادر می تواند همۀ کار های دیگر او را بی رنگ کند و پوسته ها را کنار زند و ماهیّت حقیقی او را بنمایاند. بی شک معروف ترین جلّادان تاریخ نیز در زندگی خود، گاه رفتاری عامه پسند داشته اند، امّا هرگز این نوع ظاهر سازی ها نتوانسته است چهرۀ خشن و خوی مستبد آنان را بپوشاند.

مأمون برای حکومت خود، چه مقدار ارزش قایل بوده است؟ آیا او از نظر دینی و معنوی، خود را شایستۀ حکومت و خلافت می دانسته و این شایستگی را در برادرش نمی یافته! و به همین دلیل برادر را که طمع در حکومت او کرده، از میان برده است؟

به طور قطع مأمون، از نظر معنوی و دینی خود را شایسته تر از برادر نمی دید، امّا زمانی که برادرش امین، قصد بر کناری او را کرد، مأمون نتوانست این بی مهری را بر تابد و خود را یک سره دور از خلافت ببیند! طبیعی بود که برای حفظ موقعیّت، به جنگ امین برود، امّا می توانست برادر را نکشد و او را زنده دست گیر کند.

اگر مأمون حکومت خود را الهی نمی دانست - چنان که نمی دانست و به همین دلیل می گفت حکومت را باید به بهترین فرد از خاندان علی بسپارم! - پس چه انگیزه ای جز قدرت طلبی او را به کشتن برادر وا داشت؟

آیا اسلام به او اجازه داده بود که برای حفظ آن چه حقّ او و مال او نیست، حتّی برادرش رحم نکند؟ این نکته به تنهایی می تواند سرّ نهفتهٔ مأمون را بر ملا کند و شخصیّت منفی اخلاقی و دینی او را بنمایاند.

تثبیت حکومت خود می افتد. وی که از سوی رقیب حکومت، خاطرش آسوده شده بود، می بایست از هر سوی دیگر نیز خیالش راحت شود و موانع و تهدید ها را یکی پس از دیگری از میان بردارد.

حال، زمان آن فرا رسیده بود که با فرزندان فاطمه و اهل بیت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز تسویه حساب کند، زیرا پیش او هیچ یک از حکومت های اموی و عباسی به سبب اقتدار معنوی و نهضت های عدالت جویانۀ این خانوادۀ بزرگ و با نفوذ، امنیّت و آرامش نداشتند.

مأمون با زیرکی و اطلاعاتی که داشت، خوب می دانست که در قرآن از عترت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم تمجید شده است و مؤمنان به محبّت و مودّت آنان فرا خوانده شده اند. و به این نکته، آگاهی کامل داشت که نسل معتقد و روشن بین جامعۀ اسلامی جایگاه اهل بیت علیهم السلام را می شناسد و پیرو آنان است و از آن ها هدایت می جوید. وی هم چنین می دانست که اگر امویان و عباسیان بر جسم مردم فرمان رانده اند، خاندان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم همواره بر روح و اندیشه مؤمنان حکومت داشته اند. مأمون، خود شاهد بود که چگونه پدرش هارون، از حضور امام موسی بن جعفر علیه السلام در میان مسلمانان بیم ناک بود و سال های پیاپی، آن پیشوای اهل دیانت را در زندان های نمور و بی نور، آزار و شکنجه کرده و در پایان، به شهادت رسانده بود. اکنون نوبت خود او بود که مشکلش را با علی بن موسی علیه السلام حل کند، امّا این را شنیده و دیده بود که شیوه های یزیدی و هارونی چندان هم برای حکومت ها، بی تنش نبوده است. بنابراین، در یافته بود که زندانی کردن امام یا به شهادت رساندن وی، نهضت های پنهان یا پیدایی را به دنبال خواهد داشت.

این همه، سبب شد تا مأمون شگفت ترین شگرد سیاسی را به کار بندد و امام علی بن موسی علیه السلام را به مرکز حکومت فرا خواند و از او بخواهد تا حکومت را بر عهده گیرد!

آری! این متن سخن مأمون به علی بن موسی علیه السلام است: «ای فرزند پیامبر! من به

ص: 120

فضل، زهد، پارسایی و عبادت تو آگاهم. از این رو تو را به خلافت، سزاوار تر از خویش می بینم». (1)

مأمون در گفت و گویی دیگر، با کسانی که چه بسا راز کار او را نمی دانستند و می کوشیدند مأمون را از وا گذاری حکومت منع کنند، می گوید: «من با خدا عهد کرده ام، این مقام را به بهترین فرد از خاندان ابی طالب وا گذار کنم و چون در بین مسلمانان، کسی را برتر از علی بن موسی نیافتم، تصمیم گرفتم رهبری را به او وا گذارم!» (2)

این اظهارات مأمون، ممکن است برای برخی جدّی بنماید، ولی برای آنان که همۀ جوانب شخصيّتى مأمون و مواضع فکری و سیاسی و عملی او را بدانند، آمیخته با تعارض ها و تناقض هاست، زیرا مأمون، کسی نبود که رقیب حکومتش برادرش، را بکشد تا حکومت را به آل علی وا گذار کند!

علاوه بر این، اگر مأمون به راستی امام را برترین و شایسته ترین فرد می دانست، چگونه به خود، اجازه داده بود تا با فرمان حکومتی، بر خلاف خواست و نظر امام، آن حضرت را از مدینه تا مرو بکشاند؟ آیا معقول تر آن نبود که اگر بنای وا گذاری حکومت داشت، خود به محضر امام شرفیاب می شد و در مدینه، حکومت را پیش کش می کرد؟

مایۀ شگفتی است که برخی کوته اندیشان، این شگرد سیاسی مأمون را درک نکرده و به طوری فریب خورده اند که مأمون را شیعه شمرده و اظهارات وی را معلول روح تشیع او دانسته اند؛ در حالی که تمام اقدام های مأمون مخالف باور های شیعی بود.

هیچ شیعۀ واقعی به خود اجازه نمی دهد که با وجود امام معصوم، یک لحظه جایگاه او را غصب کند و خود را حاکم و صاحب ولایت و امیر المؤمنین بخواند!

ص: 121

شیعۀ راستین، امام را به پذیرش امری مجبور نمی کند، هر چند حقّ امام باشد. شیعۀ واقعی، برادر نمی کشد تا خود حکومت کند.

گذر گاهی بود که مأمون می توانست با عبور از آن، خود را از دو جبهه که هم زمان او را تهدید می کردند، ایمن دارد.

او با این طرح، نهضت های علویان را متوقّف می ساخت، زیرا با این پیشنهاد، آنان را به ظاهر پذیرفته بود. در همین حال، نا راضیانِ بنی عباس را هم در حالت سر گردانی قرار می داد. توقّف نهضت های علوی در حکومت مأمون، حکایت از اقتداری داشت که سر خوردگان بنی عباس به خود جرأت نمی دادند به مقابله مسلّحانه با آن برخیزند، زیرا سکوت علویان، یعنی ثبات سیاسی؛ ثباتی که هیچ یک از خلفای اموی و عباسی تا آن زمان به آن دست نیافته بودند.

1- او و هواداران و نمایندگان سیاسی و مبلّغانش در همۀ شهر ها و محافل دینی و علمی و سیاسی تبلیغ می کردند که معلوم می شود، هدف اصلی نهضت های علوی و تلاش های پیدا و پنهان فرزندان فاطمه علیها السلام، دست یابی به حکومت است، نه استقرار عدالت و اجرای احکام شریعت. بنابراین، زهد و پارسایی این خاندان، نه از سر انتخاب، بلکه به دلیل نداشتن راهی به سوی دنیا و دنیا داری است. این است که هر گاه روزنه ای به سوی دنیا باز بینند، از آن نمی گذرند و اگر خلیفه ای چون مأمون، از سر سیاست و آزمون، به ایشان پیشنهاد پذیرش خلافت کند، آنان بی تأمّل آن را جدّی می گیرند و آمادۀ پوشیدن لباس خلافت می شوند!

این نکته از متن گفت و گوی امام و مأمون به روشنی استفاده می شود و امام پرده از این گونه هدف های مأمون برداشته است (1) و ما در صفحه های آینده به آن اشاره خواهیم داشت.

2- پذیرش حکومت از سوی امام و گرفتن آن از دست مأمون، به منزلۀ قبول حقانیّت خلافت او بود. در منطق امامیّه و شیعۀ اثنی عشری، امام، صاحب ولایت و خلافت است و هر کس جز آنان در زمان حضور ایشان، بر کرسی خلافت تکیه زده، در حقیقت آن جایگاه را غصب کرده است.

آری، خلافت از آنِ امام بود، ولی نه آن خلافتی که از دست مأمون دریافت شود. مأمون، وارث پادشاهی موروثی بود، نه خلافت الهی و ریاست معنوی و دینی. مأمون به عنوان یک غاصب، هرگز شایستگی نداشت که خلافت را به امام هدیه دهد. (2)

دریافت حکومت از دست فردی چون مأمون، به جای این که عزّت و عظمتی برای امام به همراه داشته باشد، مایۀ شکست مقام معنوی و عزّت اجتماعی ایشان به شمار می آمد.

ص: 124

3- اگر امام حکومت را می پذیرفت، مأمون می توانست در میان مردم این باور را رواج دهد که او چشم به حکومت داشته و به همین دلیل حرکت های علویان را پنهانی رهبری می کرده است. پس او مسئول اغتشاش ها و بحران هایی است که علویان در سراسر سر زمین های اسلامی به راه انداخته اند. در پی این شایعه ها، زمینه برای محاکمۀ علنی امام فراهم می آمد و تضمینی وجود نداشت که پس از قبول لفظی امام، در عمل هم حکومت به آن حضرت وا گذار شود، بلکه می توانست این آزمون، (1) برای مأمون در نیمه راه به نتیجه برسد و نیازی به ادامۀ طرح خود نبیند.

4- ممکن است کوته بینانی نا آشنا به مسائل سیاسی و اجتماعی و یا متعصبانی از سر بی دقتی در باور های شیعی، (2) بخواهند ادّعای مأمون را در وا گذاری حکومت به علی بن موسی علیه السلام صادقانه نشان دهند، ولی امام می دانست که انتقال حکومت از یک فرد به فرد دیگر، در حقیقت از یک طایفه، به یک طایفه و از یک اندیشه به باور دیگر است و این چیزی نیست که با یک گفت و گوی ساده، عملی شود.

امام می داند که عباسیان در طول ده ها سال حکومت، در همۀ شهر ها و مناطق کوچک و بزرگ، در سراسر سر زمین های اسلامی صد ها حاکم و والی و قاضی و نماینده از وابستگان و خویشان و هوا داران خود را نصب کرده اند و آنان هستند که در حقیقت، اقتدار حکومت مرکزی را تأمین می کنند، مالیات ها را برای خلیفه می فرستند و هنگام نیاز، سپاه تدارک می بینند. خلیفه هرگز نمی توانست، با همۀ آنان یک سره رو در رو شود.

آنان هر کدام برای خود، قدرتی داشتند و انتظاری و چشم داشتی، و هرگز به حکومت مرکزی اجازه نمی دادند که با یک نظر یا تصمیم گیری ناگهانی، موقعیّت همۀ آنان را به خطر اندازد. آنان هرگز این حق را به مأمون نمی دادند که با وا گذاری حکومت به علی بن موسی علیه السلام، به سلطۀ عباسیان در همهٔ سر زمین ها پایان دهد و

ص: 125

علویان مراکز قدرت را در اختیار گیرند.

بنابراین، امام می دانست که پیشنهاد مأمون بیش از یک تعارف مصلحتی و لفظی و یا بیش از یک آزمون و یک دام، چیزی نیست و هرگز به خود اجازه نمی داد، حکومت را قبول کند.

نذر کرده ام و باید به عهد و نذرم وفا کنم، ایشان را قانع می کند که میان او و امام میانجی گری کنند! (1)

لَيْسَ لَكَ﴾؛ (1) اگر به راستی خلافت از آنِ توست و خدا آن را برای تو قرار داده است، پس روا نیست آن را از خویش دور سازی و لباسی را که خدا بر تو پوشانده است، از تن بیرون آوری و به تن دیگری بپوشانی و اگر زمام داری، حقّ تو و سزاوار تو نیست، روا نیست آن چه را که به تو تعلّق ندارد به من ببخشی.

مأمون گفت: چاره ای جز پذیرفتن این امر نیست.

امام فرمود: من از روی میل هیچ گاه نخواهم پذیرفت.

خلیفه گفت: اگر خلافت را نمی پذیرید، پس ولایت عهدی مرا قبول کنید.

امام فرمود: پدرانم از پیامبر اکرم نقل کرده اند که من قبل از تو وفات خواهم کرد و از سر ظلم و ستم، مسموم خواهم شد، فرشتگان آسمان و زمین بر من خواهند گریست و دور از وطن، کنار هارون الرشید به خاک سپرده خواهم شد. (2)

مأمون گریست و گفت: تا من زنده ام، چه کسی می تواند چنین آسیبی به شما برساند!

امام فرمود: اگر بخواهم، می توانم او را معرفی کنم و نام ببرم.

مأمون گفت: این بهانه ای است تا خود را از مسئله دور کنید و پیشنهاد مرا نپذیرید. هدف شما از نپذیرفتن، این است که مردم شما را زاهد و بیزار از دنیا بشناسند!

امام فرمود: چه بسا مقصود شما این باشد که با تحمیل ولایت عهدی، مرا دنیا طلب معرفی کنید.

مأمون سخت بر آشفت و گفت: به خدا سوگند! یا ولایت عهدی را می پذیری و یا نا گزیر خواهم شد که تو را به پذیرش آن مجبور کنم! (3)

ص: 128

مأمون خواست تا برای رسیدن به قرب الهی و رسول گرامی اش، به وسیله ولا يت عهدی حضرت رضاء علیه السلام صلۀ رحم کند و آثار ستم هارونی را از این خاندان بزداید. مأمون چون نمی توانست پیشنهاد او را نادیده گیرد، با آن موافقت کرد.

آن گاه رَجاء بن ابی ضحاک و یاسر خادم را برای احضار حضرت از مرو به مدینه فرستاد و بالاخره خواسته او را عملی ساخت، هر چند بعد ها پشیمان شد». (1)

به هر حال، برخی مورّخان، از جمله ابن اثیر (2) طرف دار این نظریه اند و فضل بن سهل را طرّاح این مسئله می دانند.

بعضی بر این عقیده اند که فرماندهان بلند پایۀ نظامی مأمون را تحت فشار قرار دادند و آنان بودند که از خلیفه خواستند علی بن موسی علیه السلام را به عنوان ولی عهد معرفی کند.

در برابر این دو نظر، بسیاری بر آنند که طرح ولایت عهدی، تراوش ذهن سيّاس شخص مأمون بوده است و نقل های تاریخی بر این حقیقت گواهی می دهد.

ريّان بن صلت می گوید: بعد از بیعت مردم با حضرت رضا علیه السلام، میان مردم و نیرو های نظامی چنین شایع شد که نقشه ولایت عهدی را فضل طراحی کرده است. این خبر به مأمون رسید و او بسیار خشمگین شد. شبان گاه مرا به حضور خواست و چون نزد او رفتم، گفت: ای ریّان به من خبر رسیده که مردم پنداشته اند بیعت با علی بن موسی الرضا علیه السلام از تدبیر های فضل است! گفتم: آری، مردم چنین گمان می برند. مأمون گفت: وای بر تو ای ریّان! چه کسی چنین جسارتی می تواند به من داشته باشد و مرا وا دار سازد تا از حکومت دست کشیده، آن را به دیگری وا گذار کنم. آیا عقل و خرد باور می کند؟ گفتم: هرگز! سوگند به خدا که هیچ کس جرأت چنین جسارتی را ندارد. مأمون گفت: به خدا سوگند، چنان نیست که مردم گمان

ص: 130

برده اند. (1)

از سوی دیگر، کسانی که طرح ولایت عهدی را پیشنهاد فضل بن سهل يا فرماندهان ارشد نظامی دانسته اند، بیش تر بر این باورند که آنان در باطن، تمایلات شیعی داشته و خواستار پایان دادن به حکومت عباسیان بوده اند، و بهتر دیده اند تا چنین اقدامی را زمینه سازی کنند. (2) ولی با تحقیق در اسناد تاریخی به دست می آید که آنان گرایش شیعی نداشته اند، بلکه اگر پیشنهادی هم در این زمینه از سوی آنان شده باشد، با انگیزه هایی دیگر صورت پذیرفته است.

روزی فضل و هشام بن عمرو، نزد امام رضا علیه السلام آمدند و چنین وا نمود کردند که خواهان خلع مأمون و حتّى قتل او و به خلافت رسیدن امام هستند. امام علیه السلام آنان را از خود راند. آن دو نزد مأمون رفتند و اظهار داشتند، ما خواستیم علی بن موسی الرضا علیه السلام را بیازماییم که آیا به حکومت تو طمع دارد یا خیر؟ (3)

مأمون پس از احساس موفقیّت در نخستین برنامهٔ خود، یعنی پیشنهاد وا گذاری حکومت و امتناع قابل پیش بینی امام از پذیرش آن، مصمم شد تا نقشۀ سیاسی خود را دنبال کند.

کسی چون مأمون، هرگز حوادث بحران انگیز را خوش نداشت و همواره تزویر را بر به کار گیری زور، به صورت آشکار، ترجیح می داد.

امتناع امام از پذیرش اصل حکومت، به مأمون فرصت می داد تا خود را هم چنان از اعمال خشونت و روش خلفای پیشین دربارۀ امامان علیهم السلام دور نگاه دارد. تا همین جا مأمون به بخش مهمّی از هدف ها و آرمان هایش دست یافته بود و می توانست همواره سر خود را بالا تر از همۀ پیشینیان اموی و عباسی خویش نگاه دارد و هواداران امام را به تردید و دو دلی وا دارد، امّا هنوز این تردید کار ساز نبود و

ص: 131

طرح ولایت عهدی می توانست نقشه را کامل کند.

اگر امام ولایت عهدی را می پذیرفت، علاوه بر همۀ نتایجی که مأمون از پیشنهاد وا گذاری حکومت انتظار داشت، منفعت فزون تری به دست می آورد، و آن ابقای مأمون بر سریر قدرت و فرمان روایی بود؛ یعنی هم چون گذشته حاکم مطلق بود و هم با وعده ای، بزرگ ترین مانع سیاسی، دینی و علمی را از سر راه خود، به نرمی کنار زده بود.

پاسخ امام به پیشنهاد ولایت عهدی نیز روشن بود، زیرا کسی که حاضر نشده است اصل حکومت را از دست مأمون بپذیرد، چگونه ممکن است آلایش ولایت عهدی او را بر خود هموار سازد! امام که اصل حاکمیّت مأمون را ناروا و ستم کارانه می داند، چگونه می تواند با پذیرش ولایت عهدی او، حکومت وی را تأیید کند! امام باز هم انکار می ورزد و از زیر این بار شوم، شانه خالی می کند، ولی این انکار چندان خوشایند خلیفه نیست.

خلیفه باید به مردم اثبات کند که علی بن موسی علیه السلام مثل هر انسان دیگری می تواند دل بستۀ قدرت و حکومت باشد و حتّی با نوید ولایت عهدی دل خوش کند و به امید رسیدن به قدرت، سایۀ سنگین حکومت عباسیان را بر روحش هموار سازد!

مأمون در فرهنگ سیاسی خود، بر این اعتقاد بود که باید برای همۀ علویان و فاطمیان و شیعیان اثبات کند که بر خلاف پندار ایشان، علی بن موسی علیه السلام به عنوان ممتاز ترین چهرهٔ علوی و علمی و عملی، نه تنها به ستیز با او بر نمی خیزد، بلکه حاضر است تا مرز پذیرش ولایت عهدی، او را یاری دهد!

لحن صدای مأمون و آهنگ گفتار او این بار به گونۀ دیگری است و امام، این را به خوبی می فهمد. مأمون مصمّم است تا امام، ولایت عهدی را بپذیرد، ولی طبیعی است که کسی چون امام، با آن جایگاه اجتماعی برتر و پیشوایی بر شیعه و مقام علمی، پذیرش ولایت عهدی را برای خود شایسته نداند و میلی به آن نداشته باشد، اما مأمون با تحمیل ولایت عهدی، هدف ها و آرزو های بسیاری دارد که هرگز از آن ها

ص: 132

نخواهد گذشت.

زید بن موسی معروف به زید النار که رهبری شورش های ضدّ دولتی را بر عهده داشتند، سخت نگرفت؛ بلکه پس از دست یافتن بر ایشان، آنان را مورد عفو قرار داد.

به هر حال، پذیرش این نکته که مأمون در اندیشهٔ ائتلاف علویان و عباسیان بوده است، چندان دشوار نیست، ولی قرائن بسیاری گواهی می دهد که اندیشه ایجاد صلح میان دو تیره یک طرح عاطفی و یا اخلاقی نبود، بلکه طرحی سیاسی در جهت هدف های حکومتی به شمار می رفت و گرنه مأمون، ایمانی به اندیشۀ علویان و اعتقادی به خویشاوندی با ایشان نداشت و هر گاه آنان را خطر می پنداشت، از میان می برد؛ چنان که ابو الفرج اصفهانی ده تن از نیکان علوی را نام می برد که در عصر مأمون به دستور وی به قتل رسیده اند. (1)

مأمون در رساله ای که برای عباسیان به بغداد می فرستد، به آنان اطمینان خاطر می دهد که هدف، وا گذاری حکومت به علویان نیست و می نویسد: من این کار، بیعت با علی بن موسی، را به خاطر حفظ خون شما و دفاع از شما انجام داده ام و اکرام به آل علی علیهم السلام را وسیله ای بیش نمی دانم. اگر شما گمان می کنید خلافت به آنان خواهد رسید، چنین نیست. من در اندیشهٔ کار شما و اعقاب و فرزندان شما هستم. (2)

نا امنی و اضطراب بر جامعه حاکم شد. در آن جنگ، هر چند خلیفه، مهم ترین رقیب خود را از پای در آورد، ولی بسیاری از هوادارانش را که بیش تر از عباسیان بودند، از دست داد و این نا بسامانی اوضاع، زمینه را برای تحرک دیگر مخالفان فراهم ساخت؛ به طوری که در نقاط مختلف قلمرو حکومت اسلامی سخن از برچیده شدن نظام مأمونی در میان افتاد. در کوفه «ابو السرايا» با قیام خود، ضربه های سختی بر لشکریان مأمون وارد آورد و بنا بر گزارشی تاریخی، در طول کم تر از ده ماه، دویست هزار نفر از هواداران خلیفه کشته شدند. (1)

از سوی دیگر، قیام علویان در بصره نیز مشکل دیگری بود که همه روزه اخبار نگران کننده ای را برای مأمون به همراه داشت، تا جایی که اجازه هر نوع تصمیم گیری را از وی سلب کرده بود. (2)

در نواحی مکه و حجاز، قیام محمّد بن جعفر معروف به دیباج که حمایت بسیاری از آل ابی طالب را همراه داشت به بیعت مردم با وی انجامید و در نتیجه، نواحی حجاز به اختیار او در آمد. (3)

ناحيۀ يمن به دست ابراهیم بن موسی بن جعفر، سقوط کرد و با فرار عاملان و کار گزاران حکومت مأمونی، این منطقۀ گسترده تا حدودی از اختیار خلیفه خارج شد. (4)

در مدینه نیز هم زمان با قیام ابراهیم، محمّد بن سلیمان بن داوود بن حسن بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام خروج کرد و مورد حمایت اهل حجاز و یثربیان قرار

ص: 135

گرفت و پیروزی چشم گیری نصیب او شد. (1)

در «واسط» با آن که بسیاری از مردم گرایش عثمانی داشتند، دو تن از علویان به نام های جعفر بن محمّد و حسین بن ابراهیم قیام کردند و شهر را به تصرف خود در آوردند. (2)

در شهر هایی چون شام، هر چند بیش تر مردم از امویان و مروانیان و حامیان آنان بودند و با اولاد علی علیه السلام سازش چندانی نداشتند، برای بر اندازی حکومت عباسیان حاضر شدند با علویان کنار آیند و در یک جبهه بر ضد مأمون بجنگند. (3)

در چنان شرایطی ادامهٔ زمام داری آسان نبود و مأمون چنین اندیشید که با طرح ولایت عهدی امام می تواند از این قیام ها بکاهد و شرایط را به نفع خود متحول سازد، زیرا سر کوبی نهضت ها و آرام ساختن قیام ها از طریق رویارویی و جنگ چندان امکان نداشت و یا دست کم مطلوب نبود و در دراز مدّت، نتیجۀ عکس می داد.

امام حتّی در زمان حیات پدر بزرگوارش مورد توجه بود و در مسجد مدینه میان مردم می نشست و فتوا می داد. (1) این جایگاه خطری برای نظام مأمون به شمار می رفت و برای دستگاه حاکم نگران کننده بود، تا جایی که در مسیر حرکت امام از مدینه به مرو همین نگرانی باعث شد که امام را از مردم دور نگاه دارند و از شهر هایی مثل کوفه و قم عبور ندهند! در مدّت اقامت آن حضرت در مرو، علاوه بر کنترل شدید تردد ها و دیدار ها در طول راه و مسیر حرکت، هر گونه فعالیت از حضرت سلب شد و هر آن چه در اقامت گاه آن گرامی اتّفاق می افتاد، به وسیلۀ افرادی چون هشام بن ابراهیم و دیگران زیر نظر بود و هدایت و کنترل می شد. هدف مأمون از تزویج دخترش به امام یا اصرارش بر فرستادن کنیزان به صورت هدیه برای آن حضرت که البته با مخالفت امام رو به رو می شد، تحت نظر قرار دادن وی بوده است. مأمون در بیانی به این حقیقت اعتراف کرده و گفته است: اگر علی بن موسی علیه السلام را به حال خود رها سازم، خوف آن می رود که اموری نگران کننده پدید آید و دیگر جبران پذیر نباشد. (2)

این است که شیخ صدوق رحمة اللّه می نویسد: ﴿ جَلَبَ عَلَیهِ الْمُتكَلّمينَ مِنَ الْبُلْدَانِ طَمَعًا فِى أَنْ يَقْطَعَهُ وَاحِدٌ مِنْهُمْ فَيُسْقِطَ مَحَلَّهُ عِنْدَ الْعُلَمَاءِ وَ يَشْتَهِرَ نَقْصُهُ عِنْدَ الْعَامَّةِ﴾، (1) مأمون متكلّمان را از شهر های مختلف فرا خواند، تا شاید یکی از آنان در برابر حضرت غالب آید و در نتیجه، جایگاه علمی امام نزد دانش مندان کاهش یابد و کاستی او در نظر مردم بر مَلا شود.

زمینهٔ حکومت فراهم نبوده و اکنون که فراهم شده، امام از آن استقبال کرده است. (1)

این نکته را از متن سخنان مأمون می توان دریافت، زیرا وقتی امام از پذیرفتن ولایت عهدی خودداری می ورزید، مأمون به آن حضرت گفت: پا فشاری شما بر نپذیرفتن ولایت عهدی به این دلیل است که مردم را به خود جلب کنید و آنان دربارهٔ شما بگویند: «.... إِنَّكَ زَاهِدٌ فِى الدُّنْيا»؛ تو زاهد هستی و رغبتی به دنیا نداری.

امام در پاسخ فرمود: هرگز چنین نیست که تو می اندیشی. من زهد در دنیا را برای كسب محبوبیّت و رسیدن به منافع دنیا انتخاب نکرده ام، ولی می دانم منظور تو از طرح مسئله چیست؟

مأمون گفت: چه هدفی می توانم داشته باشم؟ حضرت فرمود: ﴿ تُرِيدُ بِذلِكَ أَنْ يَقُولَ النَّاسُ إِنَّ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرَّضَا لَمْ يَزْهَدْ فِي الدُّنْيا بَلْ زَهَدَتِ الدُّنْيا فيه، اَلا تَرَوْنَ كَيْفَ قَبلَ ولايَةَ الْعَهْدِ طَمَعًا فِي الْخِلافَةِ﴾ (2) ؛ تو می خواهی با این اقدام، چنان نمایی که مردم گویند: این علی بن موسی نبود که به دنیا رو نیاورده بود، بلکه دنیا از او رو گردان بود. آیا نمی بینید که اکنون چگونه به طمع خلافت، ولايت عهدی را پذیرفته است.

تلاش مأمون برای شکستن شکوه و عظمت امام، به این راه ها محدود نمی شد؛ بلکه هر راهی را به این منظور می پیمود. موضوع مناظره ها نیز هر چند به ظاهر، کاری علمی بود؛ ولی در نهایت به آن امید صورت می گرفت که شاید امام در یکی از مباحثه ها فرو ماند.

مأمون به سلیمان مروزی می گوید: من تو را خوب می شناسم و تسلّط تو را در امر جَدَل و مناظره می دانم. از این رو تو را دعوت نمودم تا برای یک بار هم که شده، برهان علی بن موسی علیه السلام را در هم بشکنی و او را مُجاب کنی. (3)

ص: 139

زمام داری از آنِ ماست.

طولانی امام موسی بن جعفر علیه السلام و پس از آن حیات سیاسی امام رضا علیه السلام هر کدام رنگی دیگر و ملاکی نا همگون دارد! در حالی که آشنایان با منطق اهل بیت علیهم السلام و فلسفۀ سیاسی آنان، به روشنی می دانند که اصول و مبانی اهل بیت علیهم السلام در زندگی سیاسی آنان، همگون و همسان بوده و کم ترین تفاوت و تباینی با هم نداشته است و تفاوت ها به تمامی به خط مشی ها باز می گردد و آن چه در تعیین خط مشی ها مؤثّر بوده، نه تفاوت اصول و مبانی، بلکه تفاوت مقتضیات زمان و شرایط اجتماعی امامان بوده است. مراجعه به روایت ها و آموزه های معصومین علیهم السلام آشکار می سازد که روح یگانه ای بر همۀ آن ها حاکم بوده، اصول اعتقادی، علمی، سیاسی و اخلاقی آنان همسان است.

می شد، بر چه اساس تصمیم می گرفت یا باید بگیرد؟ دو نظریه در این زمینه وجود دارد:

به عنوان مثال، اگر داور، همۀ مسائل را از دیدگاه سیاسی و استکبار ستیزی بنگرد و در هر شرایط، فریاد و مرگ و شهادت را مقدّم بر سکوت و مماشات بداند، طبیعی است که بر پایۀ این باور، پذیرش ولایت عهدی را نادرست بداند و ردّ آن را بر امام واجب بشمارد، هر چند نتایج ناگواری بر آن مترتّب گردد! در منطق چنین فردی اصولاً واژۀ مصلحت، تقیّه و مماشات معنا ندارد! و اگر داور، مصلحی واقع گرا باشد که در کمال اعتقاد به ایثار و شهادت و مقاومت و تحمّل شکنجه و زندان در راه ایمان و عدالت، مصلحت شناسی و واقع نگری را نیز ارج نهد، در نگاه وی صلح و شهادت، و سکوت و قیام، نه به طور مطلق نکوهیده است و نه به طور مطلق بایسته و ارجمند، بلکه باید هر یک را بر ملاک ضرورت ها و شرایط زمان و نتایجی که از آن حاصل می آید، ارزش گذاری کرد. در این باور، درستی پذیرش ولایت عهدی و یا ردّ آن، به شناخت مصلحت ها و اولویت ها بستگی دارد.

توضیح داده شود، عقل به آسانی درستی آن روش را درک می کند و اگر عقل در چنین زمینه هایی به سکوت بنشیند یا در داوری تردید کند، ناشی از نا آگاهی وی به همۀ زمینه ها و عوامل مؤثر است.

در نگاه شیعۀ امامیه، امام چه صلح نماید و چه قیام کند، چه تقیّه ورزد و چه حبس و شکنجه را بپذیرد، چه به ولایت عهدی تن دهد و چه با نپذیرفتن آن به مرگ تهدید شود، در هر حال بر اساس وظیفه دینی، الهی و عقلی خود عمل کرده است؛ وظیفه ای که در اوج دینی بودن، عقلانی نیز هست و معیاری را در برابر اهل دیانت قرار می دهد.

و داوری، عادل ترین و در هر زمان و عصر، برای امامت شایسته ترین مردم هستند. آنان ریسمان محکم و مطمئن و پیشوای هدایت اند.

در بینش امام رضا علیه السلام، امام شایسته و توانمند، تنها عهده دار بیان احکام و تبیین حلال و حرام مردم نیست، بلکه امامت دینی، هر گاه به حق باشد، بر جریان سیاسی و اجتماعی جامعه اسلامی نیز نظارت و رهبری دارد: ﴿ إِنَّ الإمامَ زِمامُ الدِّين، و نِظامُ المُسلِمينَ، وَ صَلاحُ الدُّنيا و عِزُّ المُؤمِنينَ. الِإمامُ أُمُّ الإِسلامِ النَّامِي، وَ فَرعُهُ السّامِي. بِالإِمامِ تَمامُ الصَّلاةِ و الزَّكاةِ و الصِّيامِ و الحَجّ و الجِهادِ، و تَوفيرُ الفَيءِ و الصَّدقاتِ، و إمضاءُ الحُدودِ و الأحكامِ، و مَنعُ الثَغُورِ و الأطرافِ﴾؛ (1) امام، سرپرست دین و مایهٔ نظام مسلمانان، صلاح دنیا و عزّت مؤمنان است. امام، ریشهٔ بالندۀ اسلام و شاخۀ سر بلند آن است. امام، کامل کنندۀ نماز، زکات، روزه، حج و جهاد است؛ مایۀ فراوانی غنیمت و صدقات و اجرای حدود و احکام و استحکام مرز ها و سر حدات است.

در ادامۀ همین روایت، امام رضا علیه السلام با صراحت بیش تر فرموده است: ﴿ ... أَيَظُنُّونَ أَنَّهَ يُوجَدُ ذَلَك فِي غَيرِ آلِ رَسُولِ اللّه صلّى اللّه عليه و عليهم ... نامِي العلمِ، كاملُ الحِلمِ، مُضطَلعٌ بِالأمرِ، عالِمٌ بِالسّياسَةِ، مُستَحِقٌّ لِلرِّئاسة، مُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ، قَائِمٌ بِأمِر اللّه، ناصِحٌ لِعِباد اللّه﴾؛ (2) آیا مردم گمان کرده اند که این ویژگی ها در غیر خاندان رسول خدا یافت می شود! خاندانی که علم شان شکوفنده و حلم شان کامل است و احاطه و سلطۀ علمی و عملی بر امور دارند، آگاه به سیاست و شایستهٔ ریاست و رهبری هستند و اطاعت آنان واجب است، امر الهی را بر پا می دارند و نسبت به بندگان خدا خیر خواه اند.

اجتماعی اهل دیانت، تدبیری اندیشیده باشد و مردم را در تعیین رهبری دینی و سیاسی، سر خود و سر گردان رها نکرده باشد.

این اعتقاد از یک نظر، فقط بحثی کلامی و اعتقادی است، ولی از نظر دیگر، موضعی سیاسی است. امام رضا علیه السلام در این زمینه می فرماید: ﴿ و اَمْرُ الإمامَةِ مِن كَمالِ الدِّين، ولَم يَمضِ صلی اللّه علیه و آله و سلم حتّى بَيَّنَ لِأُمَّتِهِ مَعالِمَ دِينِهِ، و أَوْضَحَ لَهُم سُبُلَهُم، و تَرَكَهُم عَلى قَصدِ الحَقِّ، و أقامَ لَهُم عَلِيّاً عَلَماً و إماماً﴾؛ (1) موضوع امامت و تعیین امام از لوازم کمال دین است و پیامبر بدرود حیات نگفت، مگر پس از این که مسائل مهم و اصلی دین را برای مسلمانان بیان کرد و راه ها را به آنان نشان داد و انتخاب حق را به ایشان وا نهاد و علی علیه السلام را به عنوان شاخص و امام برای مردمان تعیین کرد و بر جا نهاد.

بر اساس این روایت، علاوه بر این که امام رضا علیه السلام موضوع امامت و رهبری را شرط کمال دین می داند، موضوع امامت امامان را امری انتصابی می شناساند و نه منوط به انتخاب مردم! حضرت می فرماید، مردم در انتخاب حق مجبور نیستند، ولی معنای آن، این نیست که اگر حق را بر نگزیدند، گناهی بر آنان نیست، بلکه در بیان دیگری آشکارا می فرماید: ﴿ إِنْ كُلَّ مَنْ خَالَفَهم ضالُّ مُضِلُّ، تاركٌ لِلْحَقِّ وَ الهُدى﴾؛ (2) هر کس با عترت پیامبر به مخالفت برخیزد، گم راه و گم راه کننده می باشد و حقّ و هدایت را فرو هشته است.

اثبات کرده اند که رهبری جامعۀ ایمانی نباید در اختیار ستم کاران و مفسدان قرار گیرد و هر گاه ظالمی فساد انگیز، بر مؤمنان سلطه یافت، اطاعت او واجب نیست، بلکه در حدّ امکان باید با ظلم و فساد او به مبارزه پرداخت.

امام رضا علیه السلام در همین زمینه، هم سو با تعالیم و معارف امامان پیش از خود، می فرماید: ﴿ ولا يَفرِضُ اللّهُ على العِبادِ طاعةً مَنْ يَعْلَمُ أنّه يَظْلِمُهم وَ يُغْويهِم﴾؛ (1) خداوند به بندگانش فرمان نمی دهد که از فردی ستم پیشه و گم راه کننده اطاعت کنند.

امام در روایتی دیگر ذیل آیه ﴿ لَا يَنَالُ عَهْدِى الظَّالِمِينَ﴾ (2) می فرماید: ﴿ فَابْطَلَتْ هذهِ الآيَةُ، اِمَامَةَ كلِّ ظالمٍ إلى يومِ القيامة﴾؛ (3) این آیه، پیشوایی هر ستم کاری را تا روز قیامت، باطل و نا درست اعلام داشته است.

هدف های بایسته منتهی نگردید و بر خلاف همۀ تلاش های آن حضرت، معاویه هم چنان بر سریر حکومت باقی ماند و قیام حسین بن علی علیه السلام به شهادت آن حضرت و یاران گران قدرش انجامید.

فرجام تلخ این مبارزات مسلّحانه به معنای بایسته نبودن آن قیام ها نبود، بلکه در بینش امامیه، این باور قطعی است که اگر این قیام ها رخ نمی داد، اصولاً در جهان اسلام، هیچ مصلح دردمندی برای اصلاح جامعه اسلامی و سوزاندن ریشه بی عدالتی قیام نمی کرد و خود را به خطر نمی انداخت.

سوگ مندانه باید گفت که افراط و تفریط در شناخت خط مشی ائمه علیهم السلام کم نبوده است، چه برخی امر به معروف و نهی از منکر را تنها در قلمرو گفتار و تعالیم دیده اند و گروهی آن را فقط در قیام مسلحانه و نهضت علنی جست و جو کرده اند. در حالی که این هر دو در مکتب و مرام اهل بیت علیهم السلام بوده است و هر جا لازم می دیده اند، به مقتضای نیاز و امکانات و تأثیری که می بایست بیافرینند، اقدام می کرده اند.

امام علی بن موسی علیه السلام در کار فرهنگی بر ضدّ حاکمیّت نا صالح عباسیان تا آن جا پیش می رود که یکی از راویان حدیث به نام حسن انباری می نویسد: مدّت چهارده سال، پیوسته به امام نامه می نوشتم و برای عهده دار شدن بعضی از مشاغل دولتی اجازه می خواستم، ولی آن گرامی، همواره مرا از هم کاری با حکومت غاصب عباسیان نهی می کرد. (1)

ابو سعید خراسانی، یکی دیگر از راویان حدیث می گوید: ﴿ دَخَلَ رَجُلانِ عَلى أبي الحسن الرّضا بخراسان فَسَألاهُ عَنِ التّقصير، فقالَ لِأحَدِهما: وَجَبَ عليك التّقصيرُ؛ لأنّك قَصَدْتَنى. و قالَ لِلْآخَر: وَجَبَ عليك التّمامُ؛ لأنّك قَصَدْتَ السّلطان...﴾؛ (2) دو نفر در خراسان نزد امام رضا علیه السلام آمدند و پرسیدند: با توجّه به این که ما مسافر هستیم، حکم نماز ما از نظر شکسته و یا تمام خواندن چیست؟ امام به یکی از آن

ص: 148

دو فرمود: تو باید نمازت را شکسته بخوانی - نماز های چهار رکعتی را دو رکعت به جا آوری - زیرا از آغاز سفر، قصدت ملاقات من بود. اما به شخص دیگر فرمود: تو باید نمازت را تمام بخوانی، زیرا به نیّت ملاقات سلطان، عازم سفر شده ای - چون سفرت، سفر حرام و گناه بوده است - نمازت شکسته نمی شود.

از این حدیث استفاده می شود که امام علیه السلام حتّی در زمانی که تحت نظر مأمون در خراسان حضور داشته و هر جا که زمینه ای مناسب می یافته و لازم می دیده، از افشا گری بر ضدّ مأمون دریغ نمی کرده است. این گونه سخنان را نمی توان تنها کاری فرهنگی دانست، بلکه اقدامی عملی است که جریان های پنهان ضدّ عباسی را مورد تأیید و حمایت قرار می داده است. بی شک، وقتی شیعۀ مورد اعتمادی که امام به او می فهمانده است که سکوتش از روی نا گزیری و حضورش در خراسان از روی جبر است؛ به محیط زندگی خود باز می گشته، بر غربت و محصور بودن امام خویش اندوهناک می شده و به لحاظ مالی به حمایت علویان می پرداخته و به سود آنان تبلیغ می کرده است.

این است که یک مسلمان حق جوی، قبل از این که برای مبارزه با ظلم و فساد سلاح به دست گیرد، باید عدل را بفهمد و امام عادل را بشناسد؛ یعنی باید قبل از عمل، از فهم و اندیشه و باور صحیح برخور دار باشد.

اگر در زندگی امامان علیهم السلام، کار فرهنگی و علمی و تدریس و تربیت شاگردان و تشكيل محافل علمی برای خواص، بیش از اقدام های پر سر و صدای سیاسی به چشم می خورد، به خاطر این است که آنان می دانند هر حرکت مثبت یا منفی، ریشه در باور و اعتقاد و نوع نگرش انسانی دارد و برای اصلاح عمل می بایست به اصلاح اندیشۀ مردم همّت گماشت. بدین سان حرکت علی بن موسی علیه السلام در واپسین لحظات حضور در جمع مردم نیشابور، اقدامی ساده نبود.

وقتی امام می فرماید: کلمهٔ ﴿ لا إلهَ إِلَّا اللّه﴾ حصن الهى است، به شرط این که پایبندی به لوازم آن نیز باشد و من از لوازم و شروط کلمۀ توحید هستم؛ این بیان آن چنان فشرده و ژرف و تفسیر پذیر است که اهل درایت را ماه ها و سال ها به تفکّر و تأمّل و بحث وا می دارد و جایگاه ولایت را در عالی ترین شأن ممکن و متصوّر آن به ترسیم می کشد؛ چیزی که تحمّل آن برای مأمون نا ممکن است.

امام از یک فرصت کوتاه، بهترین بهره را می گیرد و با جمله ای بس فشرده، تا اعماق اندیشه و باور مردمی که عطشناک شنیدن یک روایت از فرزند رسول خدای اند، تأثیر می گذارد و بذر وجود میلیون ها شیعه را در جغرافیای کوچک آن روز نیشابور می باشد.

آنان که دارای درایت و درک روایت بودند، دریافتند که امام برای مأمون، نه تنها جایگاهی قایل نیست، بلکه او را غاصب و مفسد می داند؛ زیرا شرط توحید را رعایت نکرده و با احضار امام رضا علیه السلام به خراسان، به او ستم کرده است.

سخت ترین انتخاب زندگی خود قرار گرفته است، زیرا کسی چون او با داشتن چنان جایگاه اجتماعی، برای خود و خاندان و شیعیانش، پذیرش ولایت عهدی را سبک و بی ارج می داند، ولی اگر نپذیرد، چه می شود! آیا او را رها خواهند کرد؟ یا خود او و شیعیانش را نابود خواهند کرد و علویان را از صفحهٔ زمین بر خواهند انداخت!

راهی که عباسیان، قبل از مأمون آن را پیموده بودند و پس از مأمون نیز چنان کردند. اکنون امام باید انتخاب کند.

کسانی که با خاندان علی علیه السلام و زندگی امامان آشنا هستند، روح شهادت طلبی و عشق آنان به ملاقات پروردگار را می شناسند و می دانند که هر گونه تصمیم ائمه علیهم السلام در جهت حفظ جان خویش نبوده است و اگر گاه راه صلح و سکوت ظاهری را پیموده اند، مصالح عامّه مسلمانان و اسلام و شیعه را در نظر گرفته اند.

برای خاندان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم، صلح کردن با فرزند ابو سفیان و پذیرش ولایت عهدی مأمون به مراتب سخت تر از شهادت پذیری و تحمّل زندان های طولانی است، ولی امام باید به وظیفۀ الهی خود عمل کند و جام زهر آگین ولایت عهدی را سر کشد، با این که یقین دارد به زودی شهید خواهد شد و قبل از مأمون از دنیا خواهد رفت.

ولایت عهدی به اکراه و از روی ناچاری وارد شدم، پس مرا مورد مؤاخذه قرار مده، چنان که پیامبرت یوسف را به خاطر پذیرش سر پرستی مصر مورد مؤاخذه قرار ندادی.

افشا گری امام علیه السلام به دعا ها و مناجات ها محدود نبود، بلکه با بیان های مختلف و در فرصت های گوناگون به روشن گری می پرداخت.

مردی از شیعیان که موضوع ولایت عهدی را مناسب مقام عالی امام نمی دید، از امام پرسید: چه چیز باعث شد ولایت عهدی را بپذیرید؟ امام فرمود: به نظر تو مقام پیامبری برتر است یا مقام امامت؟ مرد گفت: مقام پیامبری برتر است. امام پرسید: آیا کسی که آشکارا اظهار کفر و شرک می کند، بد تر است یا کسی که اظهار اسلام و دیانت دارد؟ مرد گفت: کسی که اظهار کفر می کند بد تر است. امام فرمود: یوسف، پیامبر خدا بود و از طرف عزیز مصر که به روشنی شرک می ورزید، قبول حکومت کرد. پس اگر من ولایت عهدی فردی چون مأمون را بپذیرم، غیر قابل توجیه نخواهد بود، ولی بدان با این همه، من از روی نا گزیری ولایتعهدی را پذیرفته ام. (1)

فردی به نام محمّد بن عرفه می گوید: از امام پرسیدم چرا ولایت عهدی را پذیرفتی! امام فرمود: همان علّتی که سبب شد جدّم امیر مؤمنان در شورای خلیفهٔ دوم وارد شود، باعث شد من ولایت عهدی را بپذیرم؛ (2) یعنی چنان که علی علیه السلام از روی نا گزیری وارد شورا شد، من نیز نا گزیر بودم.

علامه مجلسی ضمن نقل این حدیث، در بیان مقصود حضرت رضا علیه السلام می نویسد: ﴿ ...أَيْ لِئَلَّا يَيْأَسَ النَّاسُ مِنْ خِلافَتِنَا، وَ يَعْلَمُوا بِإِقْرَارِ الْمُخَالِفِ أَنَّ لَنَا فِي هذَا الْأَمْرِ نَصيباً﴾؛ برای آن که مردم از خلافت ما مأیوس نشوند و مخالفان ما نیز اقرار کنند که برای ما نیز در زمام داری بهره ای است. و سپس می افزاید: ﴿ يُحتَمَلُ أَنْ يَكُونَ التَّشبيهُ في أَصْلِ الاشْتِمَالِ عَلَى الْمَصَالِحِ الْخَفِيَّةِ﴾؛ (3) احتمال می رود که این تشبیه مشتمل بر

ص: 152

مصالح پنهانی باشد که ما از آن بی خبریم.

سید مرتضی در بیان فلسفهٔ پذیرش ولایت عهدی می نویسد: اگر به من گفته شود، چرا امام رضا علیه السلام پیشنهاد مأمون را پذیرفت، در حالی که این مربوط به شئون امامت نبود و مسئولیت دینی به شمار نمی آمد، خواهم گفت: همان گونه که در مورد انگیزۀ حضور امیر مؤمنان در شورا به تفصیل سخن گفته ایم و متذکر شدیم که این حقّ حضرت بوده است و برای احقاق حقّ خود، لازم بود در شورا شرکت جوید، اکنون در مورد امام رضا علیه السلام نیز همین را می گویم که چون حقّ او در آستانۀ تضییع و نابودی قرار گرفته است، پذیرفتن ولایت عهدی برای رسیدن به حقّ مسلّم و مشروع آن حضرت، لازم و ضروری بود.

آن گاه سید مرتضی می افزاید: با پذیرش این نکته که امام رضا علیه السلام حجت خداست، هر گونه تصور نا بجا نسبت به ساحت قدس او نا رواست. (1)

برخی دیگر در این زمینه گفته اند: آن چه حضرت رضا علیه السلام را وا داشت تا جانشینی مأمون را بپذیرد، همان روشی بود که پیغمبران در برابر برخی از شاهان و سلاطین عصر خویش برگزیدند و همان چیزی بود که امام حسن علیه السلام را وا داشت تا با معاویه صلح کند، زیرا ائمۀ دین در برخی موارد با زمام داران اموی و عباسی، بنا بر ضرورتی خاص و از روی مصلحت و یا به ناچار نرمش نشان می دادند. علاوه بر این که اگر حکومت از آنِ کسی باشد و عده ای سلطه گر از او بگیرند، حال اگر قسمتی را به صاحب آن بر گردانند، پذیرفتن آن قسمت برای صاحب حق، جایز است.

هر چند سخن سید مرتضی و عبارت یاد شده از برخی دیگر در جای خود، درست است، ولی استناد عمل امام به نا گزیری و اضطرار آن حضرت، اثبات پذیر تر است.

ص: 153

برای مأمون و حضرت رضا علیه السلام تعیین شده بود. دعوت شدگان با لباس های سبز رنگ و پرچم هایی در دست با نظم و ترتیبی خاص به تالار تشریفات وارد شدند. (1)

ریاست این اجلاس بر عهدۀ یکی از وزیران مأمون به نام ثابت بن یحیی بن یسار رازی، معروف به ابو عبّاد بود. او که مردی خشن و جسور بود، پس از ادای احترام به خلیفه و بیان اوصافی چند از امام، انگیزۀ همایش را تشریح کرد و از مردم خواست تا با رعایت مراتب با امام به عنوان ولایت عهدی بیعت کنند. (2)

در مراسم بیعت، ترتیبی داده شده بود تا حاضران علاوه بر بیعت با مقام ولایت عهدی، با شخص خلیفه به عنوان خلافت و با وزیر به عنوان وزارت نیز بیعت کنند!

ریّان بن شبیب نقل کرده است: در اجتماع آن روز، قصد خلیفه آن بود تا مردم با شخص وی به عنوان امیر المؤمنین و با حضرت رضا علیه السلام به عنوان جانشین پس از او و با فضل بن سهل به عنوان وزیر بیعت کنند. برای این منظور سه کرسی ترتیب داده بودند و مردم نیز موظّف بودند تا ضمن بیعت با هر یک، مسئولیت هر یک را مورد تأیید قرار دهند. (3)

به هر حال، بیعت بر اساس سنت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم صورت گرفت و همگان با حضرتش بیعت کردند. سپس خطبا و شعرا در وصف خلیفه و در تجلیل از امام علیه السلام و به شکرانه پذیرش ولایت عهدی، سخنان و اشعار خود را ایراد کردند. آن گاه امام، سخنان خود را چنین آغاز کرد:

﴿ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، الْحَمْدُ للّهِ الْفَعَالِ لِمَا يَشَاءُ، لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ، وَلا زادَّ لِقَضَائِهِ، يَعْلَمُ خَائِنَةَ الأعْيُن وَ مَا تُخْفِي الصُّدُورُ، وَ صَلَّى اللّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ فِي الْأَوَّلِينَ

ص: 155

وَ الْآخِرِينَ، وَ عَلَى آلِهِ الطَّیّبینَ الطّاهِرين...﴾ (1)

حضرت در این خطابۀ کوتاه، پس از حمد و ستایش پروردگار و اهدای تحیت به پیامبر صلى اللّه عليه و آله و سلم و خاندان پاک او، ضمن معرفی خویش فرمود: مأمون، موضوع مهم زمام داری مسلمانان را پس از خود، به من انتقال داد. پس هر کس پیمانی را که خداوند خواسته است محکم باشد، بگسلد و رشته ای را که خدا دوست داشته استوار بماند، پاره کند و حرام خدا را حلال سازد و احترام آن را رعایت نکند و یا به لحاظ مخالفت با ولایت عهدی، امام را مورد سر زنش قرار دهد و با این عمل خود اسلام را هتک کند، من صبر و شکیبایی اختیار می کنم و البته روش گذشتگان ما در برابر افراد نادان و فرو مایه به همین گونه بوده است. آنان در برابر حوادث و اوضاع نا گوار صبر کردند و من نمی دانم سر انجام با من و شما چگونه رفتار می شود. حکم و فرمان مخصوص اوست، به حق حکم می کند و او بهترین جدا کننده حق از باطل است.

در برخی از روایت های دیگر چنین یاد شده است که در پایان جلسه، مأمون از امام خواست تا سخنانی ایراد کند و امام پذیرفت و پس از حمد و ثنای الهی فرمود: ﴿ اِنَّ لَنَا عَلَيْكُمْ حَقّاً بِرسولِ اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلم وَ لَكُمْ عَلَينا حَقٌّ بِهِ...﴾؛ (2) با توجه به انتساب ما به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم حقی بر شما داریم و شما نیز بر ما حقّی دارید. پس هر گاه شما حق ما را رعایت کردید، ما نیز حقوق شما را ادا خواهیم کرد.

شاید همگان منتظر بودند امام در سخنان خود، نامی از مأمون به عنوان خلیفه و زمام دار مسلمانان به میان آورد و از نعمت غیر مترقبه تفويض ولایت عهدی یاد کند، ولی آن حضرت کوچک ترین اشاره ای به این دو موضوع نکرد و جایگاه الهی خود را به حاضران تذکّر داد.

ص: 156

مبعوث کرد تا خلق را به سوی وی راهنمایی و هدایت کنند. نخستین رسولان به آمدن پیامبران دیگر بشارت داده اند و پیامبرانی که در اعصار بعد مبعوث شدند، رسولان قبل از خود را مورد تأیید قرار دادند، تا این که پیامبر خاتم، محمّد مصطفی صلی اللّه علیه و آله و سلم مبعوث گشت. این بعثت در زمانی اتفاق افتاد که از دیرباز پیامبری برای مردم نیامده بود و دانش رو به تباهی داشت، خداوند با بعثت پیامبر اکرم، خط رسالت را پایان داد و او را گواه بر انبیای پیشین قرار داد.

قرآن را که از هیچ سو باطل به آن راه ندارد، بر پیامبر فرو فرستاد؛ کتابی که در آن حلال و حرام، وعده و وعید و امر و نهی وجود دارد تا حجّت کامل الهی بر خلق باشد و در پرتو آن، مردمان با آگاهی راه هلاک یا حیات راستین در پیش گیرند.

رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم، رسالت الهی خویش را ایفا کرد و مردم را به راه خداوند فرا خواند تا این که به جانب پروردگار فرا خوانده شد و به جایگاه ارزش مندی که خداوند برایش تدارک دیده بود، منتقل گردید.

هنگامی که نبوّت پایان یافت و وحی و رسالت به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم ختم گردید، خداوند پایداری دین و سامان امر مسلمانان را به خلافت و انهاد و پیروی از خلفا را لازم دانست تا در پرتو آن، جامعۀ اسلامی عزّت یابد و به حقوق الهی قیام کند و واجبات و حدود شریعت و سنّت ها به اجرا در آید و دشمنان دین و امّت با جهاد، عقب رانده شوند.

اکنون بر خلفا و جانشینان رسول است که در ایفای مسئولیت و نگاهبانی از دین الهی و بندگان خدا، مطیع فرامین الهی باشند.

از سوی دیگر، بر مسلمانان است که از خلفا اطاعت کنند و آنان را در به پا داشتن حقّ الهی و عدل و امنیّت راه ها و جان ها و ایجاد الفت میان مردم یاری دهند؛ زیرا اگر از فرمانروایان اطاعت نکنند، رشتۀ وحدت

ص: 158

مسلمانان در هم ریزد و به اختلاف گرایند و دین مغلوب گردد و دشمنان غالب آیند! و این مایه زیان دنیوی و اخروی آنان است.

پس حق این است که حاکمان که امانت داران خدا بر خلق هستند، در جهت رضای الهی و طاعت او تلاش و ایثار کرده، به عدالت حکم کنند، زیرا خداوند به داود فرموده است: «ای داود! ما تو را در زمین، خلیفه قرار دادیم، پس میان مردمان به حق حکم کن و از هوای نفس پیروی مکن، زیرا پیروی از هوی باعث انحراف از مسیر خداست. آنان که از راه خدا گم راه شوند، عذابی دردناک و سخت خواهند داشت؛ از بهر آن که روز حساب را از یاد برده اند.» (1)

خداوند در آیهای دیگر نیز فرموده است: «سوگند به پروردگارت! همهٔ انسان ها از آن چه انجام داده اند، مورد باز خواست و پرسش قرار خواهند گرفت.» (2)

از عمر بن خطاب چنین نقل شده است که وی می گفت: اگر گوساله ای در کنار فرات بمیرد و ضایع شود، مورد باز خواست الهی خواهم بود.

به خدا سوگند! اگر آدمی در مسائل شخصی خود و در آن چه تنها به او و خداوند باز می گردد، باز خواست می شود و در برابرِ پاداش یا جزای عظیم قرار می گیرد! پس چگونه خواهد بود وضع کسی که مسئولیت امّت را بر عهده دارد و باید حقوق یک جامعه را رعایت کند؟

هان! تنها به خدا باید تکیه داشت و پناه از او خواست...

بینا ترین مردم دربارۀ خویش و خیر خواه ترین مردم در امر دین و بندگان خدا، کسی است که به کتاب الهی و سنّت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم همواره عمل کند و دربارهٔ خدایی که خلافت را به او وا نهاده و امامت مسلمانان را به او

ص: 159

تفویض کرده است، بیندیشد، الفت مردم را فراهم آورد و حافظ خون و امنیّت آنان باشد...

خداوند، باقی ماندن بر پیمان و بیعت با خلیفه را از تمامیّت امر اسلام قرار داده و مایۀ کمال و عزّت دین و صلاح مسلمانان شمرده است.

خداوند به خلفای خویش الهام کرده است که برای بعد از خود، افرادی را بر گزینند که نعمت ها گرامی داشته شود و سلامت جامعه تضمین گردد.

در پرتو این گزینش صحیح، مکر و حیلۀ تفرقه افکنان و دشمنان، نا فرجام می ماند.

آری! امیر المؤمنین - مأمون - از آن زمان که بار خلافت بر دوش او نهاده شده، همواره تلخی و سنگینی آن را آزموده و خدا را در نظر گرفته است و زحمت ها را بر خود هموار کرده، بی خوابی ها کشیده و همیشه به عزّت دین و نابودی مشرکان و صلاح مردم و گسترش عدل و بر پا داشتن قرآن و سنّت اندیشیده است.

این مسئولیّت پذیری سبب شد تا شانه از زیر بار مسئولیّت ها خالی نکند؛ چه این که می داند باید در برابر خدا پاسخ گو باشد و دوست دارد به هنگام ملاقات پروردگار، خیر خواه دین و بندگان خدا شناخته شود و ولی عهدی برگزیده باشد که شایسته ترین مردم در تقوا و دین و علم و سر آمد مردم در اجرای احکام الهی باشد.

آری، مأمون، در این مسئلۀ مهم با خدا مناجات ها داشته و از او طلب خیر کرده و شب و روز از پروردگار خواسته است تا آن چه مورد رضای اوست، به وی الهام شود.

خلیفه در پی این راز و نیاز ها به تحقیقش در میان عباسیان و علویان پرداخت و به این جست و جو ادامه داد تا همگان را شناخت و تمامی

ص: 160

دودمان را آزمود و از آن میان تنها علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن على بن الحسين بن على بن ابی طالب را شایسته ترین یافت و او را برای تصدّی این مسئولیت بر گزید؛ زیرا که فضل و شرافت، علم، ورع، زهد، دوری از دنیا و مردم داری او را دید و همگان را بر عظمت و بزرگی او متّفق یافت. این جا بود که پیمان ولایت عهدی و خلافت بعد از خود را برای او منعقد ساخت، در حالی که به خیر خواهی خداوند تکیه داشت، زیرا خدا می داند که خلیفه از روی ایثار و خدمت به دین و ملاحظۀ اسلام و مسلمانان و به آرزوی سلامت و پایداری حق و نجات در قیامت، این گام را برداشته است.

این گونه بود که امیر المؤمنین، یعنی من که مأمون هستم، فرزندان، خاندان، نزدیکان، سرداران لشکر و کار گزارانش را فرا خواند و آنان شتابان خرسند بیعت کردند و می دانستند که این اقدام امير المؤمنين - مأمون - اقدامی است ایثار گرانه؛ زیرا طاعت خدا را بر علاقه خود به فرزندان، نزدیکان و خویشانش ترجیح داده است و او را رضا نامید؛ به سبب این که مورد پسند امیر مؤمنان بود.

هان! ای خاندان امیر المؤمنین، مأمون، و ای همۀ فرماندهان، سپاهیان مسلمانان که در مدینه هستید، با امیر المؤمنین - مأمون - و با علی بن موسی بیعت کنید. دست ها تان را برای این بیعت پیش دارید و با آغوش گشاده از آن استقبال کنید و بدانید که امیر المؤمنین در این امر، طاعت خدا را برگزیده و به مصلحت شما گام برداشته است.

خدا را شاکر باشید که این اندیشه و فکر را به امیر المؤمنین الهام کرده است... به سوی فرمانبری از خدا و امیر المؤمنین شتاب کنید که اگر چنین کنید، امنیّت خواهید یافت و از برکات آن بهره مند خواهید شد.

این عهد نامه را مأمون به دست خود در تاریخ دو شنبه هفتم ماه

ص: 161

رمضان سال 201 ه-.ق. به رشته تحریر در آورد.

بسم اللّه الرحمن الرحيم

سپاس خدای را که آن چه بخواهد، انجام دهد و کسی را یارای چون و چرا در کار او نیست. او خیانت چشم ها را، هر چند گذرا و سریع باشد، می داند و بر اسرار نهفتهٔ سینه ها آگاه است.

درود بر پیامبر خدا، محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، خاتم انبیا و بر خاندان پاکش باد.

آن چه در ذیل می آید، سخنان من علی بن موسی، است.

همانا فرمانروای مؤمنان، که خداوند به صداقت و پایداری بر حق یاری اش دهد و برای حرکت در راه رشد و رستگاری موفّقش بدارد، حقّ ما را که دیگران نشناختند، به رسمیّت شناخت، رشته های خویشاوندی را که میان علویان و عباسیان گسسته شده بود، به هم پیوست و جان های بیمناک از ستم خلفای پیشین را آسودگی داد، بلکه دل ها را که به نابودی نزدیک شده بود، زنده کرد و نیازمندان را بی نیاز ساخت. و در این کار ها جویندۀ رضای پروردگار جهانیان بود و جز از او پاداش نمی خواست. به زودی خداوند جزای شاکران را خواهد داد و اجر نیکو کاران را ضایع نخواهد کرد.

فرمانروای مؤمنان، مأمون، ولایت عهدی و فرمانروایی پس از خود را به من سپرده است، البته اگر پس از او زنده باشم.

از این پس، هر کس گرهی را که خداوند به محکم بستن آن فرمان داده، بگشاید و رشته ای را که خداوند استحکام آن را می پسندد، بگسلد، حریم الهی را حرمت ننهاده و حرام خدا را حلال شمرده است، اگر با این کار بخواهد بر امام عیب گیرد و حریم اسلام پاره کند.

پیشینیان نیز همین شیوه را پیشه ساخته، بر لغزش ها صبر کردند و بر نا گواری ها خرده نگرفتند تا دین به پراکندگی نینجامد و رشتۀ وحدت مسلمانان گسسته نشود، چون که دوران جاهلیّت نزدیک بود و

ص: 163

فرصت طلبان در صدد یافتن فرصت برای آشوب گری بودند.

من، خدا را بر خویش گواه می گیرم که اگر زمام داری مسلمانان و خلافت را بر عهدۀ من نهاد، با همۀ مردم به طور کلّی و با بنی عباس به ویژه، بر اساس فرمان خدا و رسول رفتار کنم. خونی بی گناه نریزم، ناموس و مال کسی را مباح نشمارم، جز به اجازت قانون الهی.

خدا را گواه گرفته ام که نهایت توانم را در انتخاب افراد لایق به کار گیرم.

این، پیمانی است که با خدا بسته ام؛ پیمانی مؤکّد که مورد سؤال الهی خواهد بود، چنان که خدا فرموده است: «به عهد وفا کنید، زیرا عهد مورد سؤال واقع می شود».

اگر روش دیگری در پیش گیرم یا بر خلاف عهد خویش تغییری پدید آورم، سزاوار سر زنش و کیفر خواهم بود.

به خدا پناه می برم از خشم الهی، و مشتاقانه به سوی او نظر دارم تا در مسیر اطاعت خود، یاری ام دهد و راه معصیت بر من ببندد و عافیت را به من و همۀ مسلمانان ارزانی دارد.

امّا «جَفْر و جامعه» (1) بر خلاف این دلالت می کنند و نمی دانم که بر سر من و شما چه خواهد آمد.

حکم تنها از آنِ خداست، حق را بیان می کند و حق و باطل را به بهترین گونه متمایز می سازد. با این که می دانم فرصت زمام داری و خلافت

ص: 164

نخواهم یافت؛ دستور فرمانروای مؤمنان، مأمون، را امتثال کرده و خشنودی او را بر گزیدم، خداوند من و او را نگه دارد.

خدای را بر این مطلب گواه می گیرم، زیرا که گواهی او کافی است.

خلافت و سلطنت را جایگزین امامت و رهبری الهی قرار داده و هم به فرمان روایی خود تقدّس بخشیده است!

4- در عهد نامۀ خلیفه، انسانی مؤمن و مطیع پروردگار و دل سوز تر از همگان برای اسلام و مسلمانان معرّفی شده است که خلافت به عنوان موهبتی الهی بر عهدۀ اوست.

5- طرح اطاعت خلیفه از خدا مقدمه ای است برای اطاعت مردم از خلیفه و گردن نهادن به فرمان های او.

6- مأمون سعی دارد تا تمام حرکات و تصمیم گیری های خود را مبتنی بر شریعت و مصالح مسلمانان و مسئولیت دینی و الهی بشناساند و از این رو به آیات قرآن استناد می کند.

7- استناد مأمون به سخن خلیفهٔ دوم، سعی وی در کاستن تعارض های مذهبی و هم راه ساختن مجموعۀ اهل سنّت، با حکومت خویش را می نمایاند.

8- مأمون حتّى ولايت عهدى و انتخاب ولیعهد را کاری الهی و مایه کمال و عزّت دین می شمارد، در حالی که خلفای صدر اسلام، به جز علی بن ابی طالب علیه السلام، حقّانیّت خلافت شان را به این سبب بر حق می دانستند که پیامبر برای پس از خود، فرد خاصی را بر نگزیده و فکری برای آیندۀ خلافت نکرده است!

9- مأمون، بر دوش کشیدن بار خلافت را مایه رنج و محنت خود می داند و چنین می نمایاند که اگر نبود مسئولیت در برابر خدا، این بار را بر دوش نمی کشید!

10- او امام رضا علیه السلام را به عنوان شایسته ترین، عالم ترین، زاهد ترین، با تقوا ترین شخص برای ولایت عهدی بر می گزیند و به این صفات تصریح دارد تا غیر مستقیم خود را نیز دارای این صفات معرّفی کند.

11- مأمون در تفويض ولایت عهدی به امام واژهٔ «ایثار» را به کار برده و آن را تکرار نیز کرده است. در کاربرد این واژه، نوعی امتنان و منّت گذاری بر امام و علویان مشهود است و چنان که بعداً در تحلیل نوشتۀ امام شاهد خواهیم بود، این

ص: 166

حرکت مأمون، انحراف عمیق عقیدتی و متضاد با بینش امامیّه است که حکومت را در اساس، حقّ امام می داند و دیگران را غاصب می شناسد.

علاوه بر این ها، نکته های دیگری نیز در عهد نامۀ مأمون قابل تأمّل است که نیاز به دقّت فزون تر دارد. از جمله تکیۀ وی بر الهام و تکرار آن در موارد مختلف نامه که خود می تواند واژه ای و هم آلود باشد؛ از یک سو بشری و عادی و از سویی دیگر فوق بشری تفسیر گردد!

2- امام پس از درود بر رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم، بر خلاف مأمون، یادی از خلفا نمی کند و به جای آن، نام اهل بیت را با وصف «طیّبین» و «طاهرین» می آورد.

3- امام هر چند تعبیر «امیر المؤمنین» را دربارهٔ مأمون به کار برده است، ولی باید توجّه کرد که این تعبیر در آن عصر، تعبیری رایج بوده است و اگر معنای لغوی آن در نظر گرفته شود، بیان یک واقعیّت است و نه بیان یک ارزش، زیرا مأمون به هر حال، بر جامعۀ اسلامی فرمان می راند.

عنوان امیر المؤمنین هر گاه جنبۀ ارزشی داشته باشد، در نگاه شیعه، تنها زیبندۀ علی بن ابی طالب علیه السلام است که امامت و حکومتی به حق و الهی را بر عهده داشت، امّا امام در این نوشته، آن را فقط به این دلیل به کار برده که در فرهنگ عمومی آن عصر به کار می رفته است؛ چنان که امروز در فرهنگ جهانی، به کسی که عهده دار ریاست جمهوری یک کشور باشد، رئیس جمهور می گویند، هر چند با کودتای نظامی و با دیکتاتوری و به رغم مخالفت با مردم روی کار آمده باشد.

4- امام دو جمله دربارۀ مأمون دارد که در ظاهر دعاست، ولی از بی اعتمادی امام به صداقت و ارزش خواهی مأمون حکایت دارد.

در تعبیر «عَضَدَه اللّه بالسّداد» واژهٔ «سداد» یا به معنای صداقت و درستی است و یا به معنای پایداری و پایبندی. به هر یک از این دو معنا که باشد، تعریضی به مأمون دارد، چنان که تعبیر «وفّقه للرشاد» نگرانی امام را از صلاح جویی مأمون می فهماند.

آری، ممکن است این تعابیر به گونۀ دیگری هم تفسير شود، ولی وقتی سراسر نوشتۀ امام و مجموعۀ زندگی سیاسی آن حضرت و بینش ائمه دربارهٔ خلافت خلفا و رفتار عباسیان و به ویژه هارون با موسی بن جعفر علیه السلام مورد توجّه قرار گیرد، به طور یقین می توان نتیجه گرفت که نه تنها علی بن موسی علیه السلام، بلکه یک فرد عادی هم نمی توانست به حکومت مأمون امیدوار باشد و برای او دعای خالصانه کند.

ص: 168

5- امام در جملۀ کوتاه ﴿ عَرَف من حَقِّنا ما جَهِلَه غيره﴾ سخن از حقّ اهل بیت دارد؛ حقّی که هیچ یک از خلفا آن را به جا نیاورده است، حقّی که مأمون در سراسر نوشتۀ طولانی اش یادی از آن نکرده است و با طرح خلافت، سعی در پوشاندن آن دارد. حقّی که اگر اثبات شود، خلافت مأمون و همۀ عبّاسیان و علویان، غاصبانه و ستم کارانه خواهد بود.

مأمون سعی دارد وا گذاری ولایت عهدی را ایثاری از جانب خود بنمایاند و امام با این بیان، اعلام می دارد که حکومت، حقّ دیرینۀ ما بوده است که تو اکنون می خواهی آن را، ظاهراً، به رسمیت بشناسی!

6- شِکوه و داد خواهی امام از ستمی که به اهل بیت پیامبر در دورۀ خلافت خلفا شده است؛ خلفایی که به نام رسول اللّه بر کرسی فرمانروایی تکیه زدند و به فرزندان رسول خدا، سخت ترین شرایط زندگی را تحمیل کردند.

7- امام، پیمان شکنان ولایت عهدی را حرمت شکنان حریم الهی معرّفی می کند، در حالی که می داند نخستین کسی که این عهد را بشکند، شخص مأمون است.

8- تصریح امام به عمر کوتاه خود و یقین به فرصت نیافتن برای استفاده از ولایت عهدی، می فهماند که آن حضرت با انگیزۀ شخصی، ولایت عهدی را نپذیرفته و تنها عامل پذیرش، اصرار مأمون بوده است.

در این پیش گویی، جلوه هایی از علم برتر امام نیز پیداست و با این حال، حکایت از رخدادی دارد که در آن، مورد ستم واقع می شود و خداوند باید در آن واقعه، داوری کند و حق و باطل را جدا سازد.

9- امام می داند داند که پذیرش ولایت عهدی و تسلیم در برابر پا فشاری مأمون، برای برخی از شیعیان و آشنایان با مکتب اهل بیت سؤال انگیز خواهد بود. از این رو با جملۀ ﴿ بِذَلِکَ جَرَی السَّالِفُ﴾ به ایشان یاد آوری کرده است که پذیرش ولایت عهدی، بازگشت از اصول اعتقادی مکتب امامان نیست، بلکه مسالمت با خلفا در حدّ امکان، شیوۀ امامان پیشین نیز بوده است. هم چنین این مسالمت از

ص: 169

سر نا گزیری و به منظور حفظ مصالح برتر اسلام و مسلمانان، در دورۀ امامت علی بن ابی طالب و حسن بن علی و حسین بن علی علیهم السلام- در مدت حکومت معاويه - و ... همواره بوده است.

10- نفی تلویحی ولایت مأمون و ردّ منت گذاری او، از جمله پیام های نهفته در نوشتۀ امام است، زیرا مأمون تفویض ولایت عهدی را ایثار خود می داند، ولی امام می فرماید: «اگر خداوند ادارۀ امور مسلمانان را به من وا نهاد...» و یا در جای دیگر می فرماید: «من در برابر خداوند مسئول خواهم بود.» این گونه اشارات امام و انتساب موضوع به خداوند، در جهت بی رنگ ساختن نقش مأمون و به هیچ گرفتن ادعا های اوست.

11- در نوشته کوتاه امام، به برخی اصول ارزشی حکومت نیز نگاهی کوتاه شده است که آن ها نیز تعریضی به مأمون و سایر خلفاست. امام می فرماید:

الف- اگر روزی حکومت را در اختیار گیرم، حق و عدل را نسبت به همگان و عباسیان، به رغم همۀ بد رفتاری ها که با آل علی داشته اند، اجرا خواهم کرد؛ هر چند خلفای اموی و عباسی به هنگام حکومت و اقتدار، فقط به خویشان خود خدمت کردند و اهل بیت را آزار و شکنجه دادند.

ب- بیرون از قوانین الهی، هیچ خونی را نخواهم ریخت و جلو هتک نوامیس و تجاوز به اموال دیگران را خواهم گرفت، در حالی که در بسیاری از خلافت ها جان و مال و ناموس مسلمانان حفظ نشده و همه چیز قربانی اقتدار و دنیا داری آنان شده است.

ج- از نیرو های کار آمد و توانمند و لایق، در ادارۀ امور بهره خواهم گرفت، چه علوی باشند و چه غیر علوی، در حالی که هر کدام از خلفای اموی و عباسی، در به کار گیری والیان و کار گزاران، تنها به وابستگی و خویشاوندی نظر داشتند و ملاک شان لیاقت و کار دانی نبود.

ص: 170

4- روایت تاریخی امام در نیشابور که مسئلۀ امامت و رهبری اهل بیت را شرط کلمه توحید دانسته و در آشکار ترین شکل مطرح کرده است.

5- ردّ پیشنهاد های مأمون و انکار امام از پذیرش خلافت و ولایت عهدی در طول دو ماه مذاکره و پا فشاری مأمون. (1)

6- خبر دادن از عمر کوتاه خود و اطمینان به بهره نبردن از ولایت عهدی.

7- ظاهر نشدن آثار خشنودی در سیمای امام پس از تحمیل ولایت عهدی و اظهار غم و اندوه در موقعیت های مناسب. (2)

8- پیش شرط های امام برای پذیرش ولایت عهدی، مبنی بر این که آن حضرت در هیچ امر حکومتی نظر ندهد و در هیچ عزل و نصبی دخالت نکند. (3)

9- نوع زندگی و مشی اجتماعی و ارتباطات مردمی امام در طول مسیر مدینه تا مرو و پس از مسئلۀ ولایت عهدی، و جلب نظر مردمان نسبت به مراتب علم و عمل و زهد و معنویت و اخلاق آن حضرت.

10- جلوۀ علمی امام در مناظره ها و مباحثه های بزرگ بین ادیان.

11- برگزاری نماز عید، به شیوه و سنّت پیامبر صلى اللّه عليه و آله و سلم و تأثیر عمیق آن بر مردم و کار گزاران حکومت مأمون.

12- ارتباط با شیعیان و ارائه رهنمود های لازم به ایشان و افشای چهره مأمون برای آنان.

مجموعۀ این تدابیر و عوامل سبب گردید تا امام بر خلاف پندار مأمون، بیش از پیش در میان مردم شناخته شود و محبوب قلب ها واقع گردد، به طوری که پس از اندک مدتی، مأمون از ترفند سیاسی خود، احساس نا رضایتی و پشیمانی کند و به

ص: 172

فکر محدود کردن امام و حتّی از میان برداشتن آن حضرت فرو بیفتد.

انداخته، عمامه ای از کتان بر سر، عصایی در دست، با پای برهنه، و گام هایی استوار، با طمأنینه و وقار راهی مصلّی شد. با تکبیر امام، فریاد تکبیر مردم در کوچه و خیابان طنین انداخت. افراد لشکری که سوار بر اسب بودند به احترام امام پیاده شدند و همگان کفش های خود را از پای بیرون آوردند. با فریاد تکبیر از یک سو و گریۀ شوق مردم از سوی دیگر، فضایی روحانی و بی نظیر در شهر جلوه گر شد که تا آن روز سابقه نداشت.

فضل بن سهل با دیدن آن حالت، خود را به خلیفه رساند و مأمون را از شرایط موجود و نتایج احتمالی آن آگاه کرد و یاد آور شد که اگر امام با همین وضع به اقامۀ نماز بپردازد، چنان تأثیری بر مردم خواهد گذاشت که جایگاه خلیفه در نظر مردم بی ارج شده، همۀ دل ها به علی بن موسی متوجّه می شود.

مأمون بدون درنگ دستور داد تا حضرت را از نیمه راه باز گردانند، و چنین کردند. (1)

چنین رسوخ می کرد که امام از هر نظر برای خلافت برتر و شایسته تر است.

از سوی دیگر، یکی از هدف های مهمّ مأمون، تضعیف نهضت های علوی و ایجاد هم سازی میان علویان و عباسیان و پایان دادن به بحرانی بود که می توانست ثبات سیاسی و اقتدار حکومت مأمون را به ارمغان آورد، در حالی که علویان هرگز کار های او را جدّی تلّقی نکردند و با بد بینی به آن نگریستند. علاوه بر این، عباسیان در نتیجۀ جنگ مأمون و امین، دو گروه شدند. با کشته شدن امین، بخشی از آنان به مخالفت با مأمون پرداختند. بدین سان وا گذاری ولایت عهدی به امام، عباسیان را نگران ساخت و حتّی هوا داران مأمون را در حمایت از سیاست های وی به تردید وا داشت.

در بغداد، مردم به انگیزه عباسیان نا خشنود، شورش کردند و چون مأمون را از مرکز خلافت دور دیدند، در خلافت او تردید نمودند و با ابراهیم بن مهدی معروف به این شکله بیعت کردند. (1) در بصره، گروهی به رهبری اسماعیل بن جعفر از اطاعت حکومت سر باز زدند و از بیعت با مأمون باز گشتند. (2)

شورش ها و نا رضایتی ها به جمع علویان و عباسیان محدود نشد و گروه ها و قبایل دیگری نیز نا آرامی را آغاز کردند.

ابن خلدون در مقدمۀ تاریخ خود آورده است که چون مأمون، علی بن موسی الرضا علیه السلام را به ولایت عهدی برگزید و او را به «رضا» موسوم کرد، عباسیان عمل او را انکار کردند و به نقض بیعت او پرداختند و با عموی مأمون، ابراهیم بن مهدی بیعت کردند و متعاقب آن بود که هرج و مرج و شورش ها پدید آمد و چیزی نمانده بود که حکومت او واژگون شود. (3)

به هر حال، مأمون به آن هم بستگی و یک پارچگی و آرامش اجتماعی و ثبات

ص: 175

سیاسی و اقتداری که می اندیشید، هرگز دست نیافت و خود را مغبون می یافت. پس می باید طرحی دیگر در اندازد و چاره ای دیگر بیندیشد.

عباسیان از این کار، خشنود، اما علویان و شیعیان و هواداران و دیگر نا راضیان، دل گیر و ناراحت می شوند.

مأمون شیوه جدید سیاسی خود را از روز عید فطر با باز گرداندن امام از نیمه راه مسیر مصلّی آغاز کرده بود، ولی این حرکت با سیاست قتل و کشتار فاصله داشت.

فضل بن سهل، وزیر و فرمانده سپاه مأمون، نخستین قربانی سیاست جدید مأمون شد. او پس از تصمیم مأمون برای حرکت به سوی بغداد، همراه وی به سرخس آمد و در سرخس برای استحمام به حمّام رفت، ولی چهار مرد مسلح از طرف مأمون، به صورت نا شناس، به او حمله کردند و او را کشتند! (1)

اکنون مأمون، نقش همیشگی سیاست بازان را بر عهده می گیرد و نیرو های خود را برای یافتن قاتلان فضل بن سهل بسیج نموده، برای کسانی که عاملان قتل را دست گیر کنند، جایزه مقرّر می کند! (2)

نقل های تاریخی در این گونه موارد، پریشان است؛ ولی از مجموع آن ها نتیجۀ قطعی را می توان گرفت که قاتلان فضل بن سهل دست گیر می شوند و نزد مأمون اظهار می کنند که تو خود، به ما چنین فرمانی دادی و ما دستور تو را اطاعت کردیم! اما خلیفه برای پنهان ماندن این راز، بلافاصله آنان را می کشد. در برخی از منابع آمده است که سر انجام چهار تن را، با گناه و بی گناه، به اتّهام قتل فضل بن سهل کشتند تا به هر حال، پاسخی برای خونخواهان او داشته باشند و دامان مأمون را از اتهام قتل وزیر پاک کنند.

فضل بن سهل در میان عباسیان، یکی از متّهمان اصلی انتقال خلافت به علویان شناخته می شد و کشته شدن او، نخستین شعلهٔ امیدی بود که مأمون در قلب خویشاوندان خود، روشن می کرد.

بی شک، حذف فضل بن سهل در دایرۀ نظام سیاست گذاری برای عباسیان، مایهٔ

ص: 177

امید بود، ولی کافی نبود. مشکل اصلی، ولایت عهدی امام رضا علیه السلام بود که می بایست در نهایت، این مشکل به نفع عباسیان حل شود.

با وجود امام، هیچ راه حلّی به ثمر نمی نشست. پس در نگاه مأمون، یگانه راه حلّ، کشتن بود؛ ولی مأمون چگونه می توانست امام را به خیانت بر ضدّ حکومت خود متّهم کند و یا شیوۀ قتل فضل را دوباره به کار گیرد! ظاهراً هیچ کدام با تدبیر سیاسی مأمون سازگار نبود.

کسی نمی دانست مأمون چه خواهد کرد، ولی برای همۀ تحلیل گران روشن بود که وی چند اصل را در نظر دارد: از میان بردن امام برای پایان دادن به غائلۀ ولايت عهدی؛ دور نگاه داشتن قتل از دامان خود؛ استفادۀ سیاسی از رحلت امام. ولی همۀ این ها می بایست تا قبل از ورود مأمون به بغداد، صورت می گرفت!

ص: 178

مورد باشد.

طبری در ادامۀ این نقل می نویسد: مأمون پس از رحلت علی بن موسی علیه السلام در نامه ای به حسن بن سهل به شدّت از رحلت امام اظهار غم و اندوه کرد و به عباسیان و موالی و اهل بغداد نامه نوشت و آنان را از وفات آن حضرت مطّلع ساخت! (1)

در این جمله های به ظاهر نا مربوط و گسسته، ارتباطی منسجم با هدف های مأمون دیده می شود، زیرا او قبل از عزیمت به بغداد می کوشد خاطر شورشیان عباسی و آشوب گران بغدادی را تسکین دهد و جالب تر این که از بخت خوش خلیفه! حسن بن سهل - این عنصر با نفوذ که شاید قتل برادرش را کار مأمون می دانست و در صدد انتقام بود - در همین سال به بیماری جنون مبتلا می شود و او را به زنجیر می کشند. (2) بدین سان زمینه از هر نظر برای عزیمت مأمون به بغداد و خواباندن آشوب ها هموار می شود.

وقتی موسی بن جعفر علیه السلام، پس از حبس های طولانی و شکنجه های مداوم در زندان به شهادت می رسد و هارون می کوشد شهادت او را مرگی طبیعی جلوه دهد، بدیهی است که مأمون نیز از این نوع تلاش ها دریغ نکند.

این است که برخی وفات امام را به خوردن انگور (3) و گروهی به مرگ طبیعی و دسته ای به بد خواهی و دسیسۀ عباسیان نسبت داده اند و جمعی هم چون شیعه، شخص مأمون را عامل مسمومیّت و شهادت آن گرامی دانسته اند.

از نظریۀ اوّل که سخیف ترین نظریه است و سعی دارد علاوه بر پوشاندن جنایت مأمون، وجهۀ معنوی امام را نیز مخدوش سازد، باید کریمانه گذشت؛ زیرا نسبت چنان امری به امام که خود، حکیم و خردمند و زاهد است و به دیگران دستور های

ص: 180

بهداشتی می دهد، جز از سر عداوت و غرض ورزی و یا نا آگاهی نمی تواند باشد.

مگر این امام نیست که در رسالۀ ذهبیه به مأمون می نویسد: ای مأمون! جسد به منزلهٔ زمینی است که آبادانی آن به مراقبت بسیار نیازمند است. اگر بیش از اندازه به آن آب برسد، محصولش فاسد خواهد شد و اگر آب به آن نرسد، از تشنگی خواهد مرد... باید نیک بیندیشی و بنگری که چه چیزی با طبیعت تو سازگار است و آن را نیرومند می سازد و چه چیزی زیان آور است و سلامت تو را به خطر می اندازد. پس اندازه را در غذا خوردن همواره در نظر داشته باش ... پیش از آن که کاملاً سیر شوی از خوردن دست بشوی که صلاح جسم و سلامتی تو در آن است و سبب رشد عقلانی تو خواهد بود. (1)

آیا ممکن است امام با این دانسته ها و معارف و با آن شخصیّت معنوی و الهی، در نتیجۀ بی مبالاتی در خوردن، زمینۀ مرگ خویش را فراهم کند؟

در میان نویسندگان و تاریخ نگاران برخی مانند ابن جوزی، احمد امین، یعقوبی و .... بر این عقیده اند که امام به کسالتی مبتلا شد و به مرگ طبیعی، در توس در گذشت و مسمومیّتی در کار نبوده است.

ابن جوزی می نویسد: بعضی بر این باورند که مأمون، على بن موسى الرضا علیه السلام را مسموم کرده است، ولی این دیدگاه پذیرفته نیست، زیرا خلیفه از در گذشت امام به شدّت نگران شد و چندین روز گِرد خوردنی ها و نوشیدنی ها و لذت های گوناگون نرفت، حتّی هنگام ورود به بغداد با لباس سبز وارد شد، در حالی که حدود یک سال از ماجرای رحلت حضرت می گذشت. وفات امام در اثر کسالتی بود که در توس بر آن جناب عارض شد. (2)

یعقوبی نیز ضمن شمارش و بررسی حوادث سال 203 ه. ق. می نویسد: علی بن موسى بن جعفر علیه السلام در قریه ای که به آن نوغان می گفتند، در گذشت و بیماری وی

ص: 181

بیش از سه روز طول نکشید. (1)

به هر حال، با درنگ در آثار عالمانی هم چون شیخ صدوق و مفید که به عصر ائمه علیهم السلام نزدیک بوده اند و نیز با توجه به روایت های گوناگونی که به بعضی از آن ها اشاره خواهیم داشت، این نظریه نمی تواند مستند و قابل قبول باشد. بنابراین، آن چه میان حدیث شناسان و تاریخ نگاران از اتقان و استحکام برخور دار است و روایت ها نیز بر آن گواهی می دهد، این است که شهادت حضرت رضا علیه السلام به وسیلۀ انگور یا انارِ مسموم بوده است. (2)

ضمن تأیید قتل امام رضا علیه السلام به دست شخص خلیفه اظهار داشت: اگر خلیفه، امام را احترام و اکرام می کرد، برای آن بود که به برتری امام، آگاه و معترف بود و اگر ولایت عهدی را به او تفویض کرد، برای آن بود تا با این عمل وا نمود کند که حضرت دنیا طلب است و در نتیجه، از توجه مردم به حضرت کاسته شود، هر چند چنین نشد، بلکه با تشکیل محافل علمی، چهرۀ امام و شخصیت علمی او بر همگان روشن گردید و روز به روز از موقعیت خلیفه کاسته شد تا جایی که دوست و دشمن، امام را شایستۀ خلافت می دانستند. این امر بر خلیفه گران آمد و بر کینه و حسادت او نسبت به حضرت افزود. به ناچار حیله ای اندیشید و امام را مسموم کرد و به شهادت رساند. (1)

شهادت امام به وسیلهٔ مأمون، مظلومیتّی بود که به تاریخ شیعه و اهل بیت اضافه شد و بیت دیگری بود که بر قصیدهٔ شاعران آزاده و حقیقت طلب افزوده گردید و در ادبیات حماسی بازتاب یافت. (2) علاوه بر این، در مصادر تاریخی، سخن از قیام هایی به میان آمده که در پی شهادت حضرت و به عنوان خون خواهی او بر پا شده است.

احمد بن موسی، برادر امام علیه السلام با هم راهی حدود سه هزار تن، و به نقل دیگر، دوازده هزار تن، برای خون خواهی حضرت، بغداد را ترک گفت و در شیراز با فرمان دار منتخب حکومت عباسی درگیر شد (3) و به همراه برادرش محمّد عابد در آن دیار به شهادت رسید. (4)

دسته می توان تقسیم کرد:

1- روایت هایی که از زبان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و و ائمه وارد شده است؛

2- روایت هایی که از شخص امام رضا علیه السلام رسیده است؛

3- گزارش هایی که شاهدان و گواهان موثّق از جزئیات و چگونگی شهادت امام، ثبت کرده اند.

ابو بصیر از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: پدرم امام باقر علیه السلام روزی جابر بن عبد اللّه انصاری را خواست و به او فرمود: ﴿ یا جابِرُ اَخْبِرْنِي عَنِ اللَّوْحِ الَّذِي رَأيْتَهُ فِي يَدِ أُمّى فاطِمة﴾؛ اى جابر! از آن لوح که در دست مادرم فاطمه علیها السلام دیده ای، برایم سخن بگو.

جابر گفت: برای تبریک ولادت حسین بن علی علیه السلام به حضور مادرت فاطمه علیها السلام شرفیاب شدم. در دست وی، لوح سبزی دیدم که گویی از زمّرد بود. دربارۀ آن لوح از فاطمه علیها السلام سؤال کردم. در پاسخ من فرمود: هدیه خداوندی است به پدرم که در آن نام پدرم، همسرم، فرزندان و امامان نسل من آمده است. پدرم نیز آن را به من داده است تا به من مژده دهد. در بخشی از لوح که به هشتمین امام مربوط است آمده است: ﴿ يَقْتُلُهُ عِفْرِیتٌ مُسْتَکبِرٌ﴾؛ او را عفریتی خود خواه و قدرت طلب خواهد کشت. (1)

در حدیثی از امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده است: ﴿ تُقْتَلُ حَفَدَتِي بِاَرْضِ خُراسانَ﴾؛ (2) فرزندی از فرزندانم در زمین خراسان کشته خواهد شد.

در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است: مردی از نسل فرزندم موسی به دنیا خواهد آمد که به خراسان می رود و در آن جا مسموم می شود و به شهادت می رسد. (3)

ص: 184

در روایتی از امام رضا علیه السلام چنین آمده است: به خدا سوگند، هیچ یک از ما نیست، جز این که به شهادت رسیده است. به ایشان گفته شد: شما را چه کسی خواهد کشت؟ امام فرمود: بد ترین مردم زمانم، مرا با سمّ می کشد. (1)

در سخنانی که میان امام و مأمون پیش از ولایت عهدی گذشت، از جمله دلایل امام برای نپذیرفتن ولایت عهدی این بود: پدرم از پدر و اجداد گرامی اش نقل کرده است که جدّم رسول خدا دربارهٔ من فرمود: من قبل از تو (ای مأمون) به وسیلهٔ سم و مظلومانه به شهادت خواهم رسید، و اگر اجازه داشتم، می گفتم که کشندۀ من کیست. (2)

آخرین موردی که امام از ویژگی های شهادت خود سخن گفته، اندک زمانی پیش از وفات بوده است که حقایقی را به دو تن از محرمان راز: ابا صلت هروی و هر ثمة بن اعین بیان داشته و از جمله فرموده است: اینک هنگام بازگشت من به سوی خدا فرا رسیده و زمان آن است که به جدم رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و پدرانم بپیوندم. طومار زندگیم به انجام رسیده است. این طاغی (مأمون) تصمیم گرفته است تا با انگور و انارِ مسموم مرا به قتل رسانَد. (3)

ابو نواس ضمن قصیده ای سروده است:

باؤوا بِقَتْلِ الرّضا مِنْ بَعْدِ بَيْعَتِهِ *** وَ أَبْصَرُوا بَعْضُهُم مِنْ رُشْدِهِم و عَمُوا

عِصابَة شَقِيَتْ مِنْ بَعْدِ ما سَعِدوا *** وَ مَعْشَرٌ هَلَكُوا مِنْ بَعْدِ مَاسَلِمُوا (4)

برخی از آن ها پس از بیعت با حضرت رضا به کشتن وی شتاب کردند و بعد از بصیرت و آگاهی، کور دل شدند.

ص: 185

آن گروهی که پس از خوش بختی به تیره بختی گرایید! آن جماعتی که پس از سلامتی و نجات، نابود گردید!

دعبل نیز این مرثیهٔ گران را در اشعار خویش چنین بازتاب داده است:

اَلأ ما لِعَيْنِ بِالدُّمُوعِ اسْتَهَلَّتِ *** وَ لَوْ نُقِّرَتْ مَاءَ الشَّؤون لَقَلتِ

عَلى مَنْ بَكَتْهُ الأَرضُ وَ اسْتَرْجَعَتْ لَهُ *** رؤُوسُ الجِبالِ الشّامِخاتِ وَ ذَلَّتِ

وَ قَدْ أَعوَلَتْ تَبكى السَّمَاءُ لِفَقَدِهِ *** وَ أَنْجُمُها نَاحَتْ عَلَيْهِ وَ كَلَّتِ

فَنَحْنُ عَلَيْهِ الْيَوْمَ أَجْدَرُ بِالبُكا *** لِمَرْزِيَّةٍ عَزَّتْ عَلَيْنَا وَ جَلَّتِ

رُزِئنا رَضِيَّ اللَّهِ سِبْطَ بْطَ نَبِيِّنا *** فَاَخْلَفَتِ الدُّنْيا لَهُ وَ تَوَلَّتِ

وَ مَا خَيْرُ دُنْيَا بَعْدَ آلِ مُحَمَّدٍ صلی اللّه علیه و آله و سلم *** اَلاً لا تُباليها إِذا مَا أَضْمَحَلَّتِ (1)

چه شده است که دیدگان، نرم نرم می بارند و می گریند، در حالی که اگر آب دیده تمام شود و چشمان بخشکند، باز هم کم است.

در مصیبت کسی که زمین بر او گریست و کوه های بلند و سر به فلک کشیده در سوگ او به ناله و افغان آمده و عزا دار شدند.

آسمان از فقدان او فریاد بر آورده و ستارگان بر او نوحه کرده اند.

اکنون سزاوار تر است که ما بر او اشک ریزیم، زیرا مصیبتی بس گران و بزرگ بر ما وارد شده است.

ص: 186

ما، با از دست دادن سبط پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم مصیبت دیده ایم، مصیبتی که بر اهل دنیا گران و سنگین بود.

و دیگر پس از فقدان خاندان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در دنیا و زندگی آن خیری نیست و دیگر خوشی جایگاهی ندارد و آرزوی ماندن در ما نیست.

مشهور ترین و قابل اعتماد ترین نقل است. در بیش تر نقل ها، روز جمعه، روز شهادت آن حضرت دانسته شده است. (1)

بنابراین، مشهور ترین و قوی ترین نظر در تاریخ شهادت آن حضرت، روز جمعه، آخرین روز ماه صفر سال 203 ه-.ق. است و آن گرامی در هنگام شهادت، پنجاه و پنج سال از عمر پر برکتش می گذشته است. (2)

تهران، بی تا.

- اطلس راه های ایران،گیتا شناسی، مؤسسۀ جغرافیایی، گیتا شناسی، تهران، 1389.

- الأعلام، زرکلی، خیر الدین، بی تا، بی جا.

- إعلام الورى بأعلام الهدى، طبرسی، فضل بن حسن، ترجمه محمّد حسین ساکت، تهران، اساطیر، 1388.

- الأغاني، ابو الفرج اصفهانی، علی بن حسين، مؤسسة جمال للطباعة و النشر، بيروت، التراث العربي، بی تا.

- الأمالي، ابن بابويه، محمّد بن علی، قم، 1373 ق.

- امام رضا علیه السلام، ناجی، محمّد رضا، دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران، 1387 ش.

- امام رضا علیه السلام اسوۀ صراط مستقیم، کافی، حسن، میقات، تهران، 1366 ش.

- امام علی بن موسى الرضا علیه السلام منادی توحید و امامت، معینی، محمد جواد و احمد ترابی، بنیاد پژوهش های اسلامی، مشهد، 1376.

- الانوار البهية في تواريخ الحجج الإلهيّة، قمى، عباس، منشورات الرضی، قم، 1364 ش.

- بحار الأنوار، مجلسی، محمّد باقر، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ه.ق.

- بحر الأنساب، ابو مخنف، لوط بن یحیی، دار الخلافه طهران، 1268 ق.

- بحوث في الملل و النحل، سبحانی تبریزی، جعفر، مرکز مدیریت حوزۀ علمیه قم، قم، 1371 ش.

- بدايع الوقايع، واصفی، محمود بن عبد الجلیل، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1349.

- البداية و النهاية، ابن كثير، اسماعيل بن عمر، مكتبة المعارف، بيروت، مكتبة النصر، رياض، 1966 م.

- البدء و التاريخ، ابو زيد، احمد بن سهل، افست، مكتبة المثنى بغداد، بی تا.

- البلدان، یعقوبی، احمد بن اسحاق، ترجمه محمّد ابراهیم، آیتی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1356.

- تاج المواليد، طبرسی، فضل بن حسن، مكتبة بصیرتی، قم، 1396 ه.ق.

ص: 190

- تاریخ عالم آرای عباسی، اسکندر منشی، تصحیح محمد اسماعیل رضوانی، دنیای کتاب، تهران، 1377 ش.

- تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، عبد الرحمن، مؤسسة الأعلمی، بیروت، 1391 ه.ق.

- تاريخ الأمم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، کتاب خانه ارومية، قم.

- تاريخ الخلفاء، سیوطی، عبد الرحمن بن ابی بکر، مطبعة السعادة، مصر، 1371 ه.ق.

- تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، احمد بن على، دار السعادة، مصر، 1349 ه.ق.

- تاریخ بیهقی، بیهقی، محمّد بن حسین، تصحیح علی اکبر فیاض، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، 1356.

- تاریخ دمشق، ابن عساکر، علی بن الحسن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1421 ه.ق.

- تاریخ طبری، طبری، محمد بن جریر، دار الکتب العلميه، بيروت 1988 م.

- تاریخ فخری، ابن طقطقی، محمّد بن علی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1360.

- تاريخ كربلاء و الحائر الحسيني، كليدار، عبد الجواد، المكتبة الحيدرية، نجف، بی تا.

- تاريخ مختصر الدول، ابن العربي، غريغوريوس بن هارون، بی تا، بی جا.

- تاریخ نائین، بلاغی، عبد الحجة، بی نا، تهران، 1369 ه.ق.

- تاریخ نیشابور، حاکم نیشابوری، محمد بن عبد اللّه تصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی، آگه، تهران، 1375 ش.

- تاریخ یعقوبی، یعقوبی، احمد بن اسحاق، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، علمی و فرهنگی، تهران 1366.

- تحف العقول، ابن شعبه، حسن بن علی، انتشارات اسلامیه، شیراز، 1363 ش.

- تحفة الرضویه، بسطامی، نوروز علی، تبریز 1281 ه.ق.

- التدوين فى اخبار قزوین، رافعی قزوینی، عبد الکريم بن محمّد، دار الكتب العلمية، بيروت 1408 ه.ق.

- تذكرة الخواص، سبط ابن الجوزى، يوسف بن قزاوغلى، مؤسسة أهل البيت، بيروت، 1401 ه.ق.

ص: 191

- تذکره جغرافیای تاریخی ایران، بار تولد، واسیلی ولادیمیر وویچ، ترجمۀ حمزه سردادور، انتشارات توس، تهران، 1358.

- التنبيه و الإشراف، مسعودي، علی بن حسین، دار صعب، بیروت، بی تا.

- تنزيه الأنبياء، علم الهدى، على بن الحسين، نشر الشريف الرضي، قم، بی تا.

- تهذيب الاحكام، طوسی، ابو جعفر محمّد بن حسن دار الكتب الاسلامیه، تهران، 1364 ش.

- تهذيب الأنساب و نهاية الأعقاب، عبيدلي، محمّد بن ابی جعفر، کتاب خانه آیة اللّه مرعشی نجفی، قم، 1413 ه.ق.

- تهذيب التهذيب، ابن حجر العسقلانی، احمد بن علی، دار الفکر، بیروت، 1404 ق.

- جغرافیای حافظ ابرو، حافظ ابرو، عبد اللّه بن لطف اللّه، قسمت ربع خراسان (هرات)، به کوشش غلام رضا مایل هروی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1349 ش.

- حدود العالم من المشرق الى المغرب، تصحيح منوچهر ستوده، انتشارات طهوری، تهران، 1362 ش.

- حديقة الشيعه، مقدس اردبیلی، احمد بن محمّد، علمیه اسلامیه، تهران، بی تا.

- حضرت رضا علیه السلام، کمپانی، فضل اللّه، مفید، تهران، 1365 ش.

- الحياة السياسية للإمام الرضا علیه السلام، عاملی، جعفر مرتضى، جامعة المدرسين، قم، 1403 ه.ق.

- الدعوات، قطب راوندی، سعید بن هبة اللّه، منشورات مدرسة الامام المهدى، قم، 1407 ه.ق.

- دلائل الإمامة، طبرى، محمد بن جرير، المكتبة الحيدريه، نجف، 1383 ه.ق.

- رجال الطوسی، طوسی، محمد بن حسن، منشورات المكتبة الحيدريه، نجف، 1380 ش.

- رسائل الخوارزمی، خوارزمی، محمّد بن عباس، تصحیح دکتر پور گل، انجمن آثار فرهنگی و مفاخر فرهنگی، تهران، 1384 ه.ق.

- روضة الواعظين و بصيرة المتعلّمين، فتال نیشابوری، محمد بن احمد، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، نشر نی، تهران 1366 ش.

- ريحانة الأدب، مدرس، محمّد علی، کتاب فروشی خیام، تبریز، 1346 ش.

- زندگانی امام رضا علیه السلام، رفیعی، علی، فیض کاشانی، تهران، 1374 ش.

ص: 192

- زندگانی علی بن موسی الرضا علیه السلام، از تاریخ سیاسی اسلام، یوسف عبد القادر احمد، ترجمه و نگارش غلام رضا ریاضی، زوار، مشهد، 1332 ش.

- زندگی سیاسی هشتمین امام، عاملی، جعفر مرتضی، ترجمۀ سید خلیل خلیلیان، نشر فرهنگ اسلامی، سال 1385 تهران.

- زین الاخبار، گردیزی، عبد الحیّ بن ضحاک، تصحیح عبد الحی حبیبی، دنیای کتاب، تهران 1363.

- سراج الأنساب، کیاء گیلانی، احمد بن محمّد، کتاب خانۀ آية اللّه مرعشی نجفی، 1409 ه .ق.

- سفر نامۀ ناصر خسرو، ناصر خسرو، به کوشش نادر و زین پور، تهران، 1362 ش.

- سفر نامۀ خراسان، ناصر الدین قاجار شاه ایران، بابک، تهران، 1361 ش.

- سیرۀ معصومان، امین، محسن، ترجمۀ علی حجتی کرمانی، سروش، تهران، 1376 ش.

- شرح الاخبار في فضايل الائمة الاطهار، قاضی نعمان بن محمد تمیمی، تحقیق محمد حسینی جلالى، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1412 ق.

- شهر های ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، پیگولو سکایا، ویکتورنا، انتشارات علمی فرهنگی، تهران، 1367 ش.

- الصواعق المحرقة، ابن حجر مکی هیثمی شافعی، احمد بن محمّد، شركة الطباعة الفنية المتحدة، قاهرة، 1385 ه .ق.

- صورة الأرض، ابن حوقل، ابى القاسم، بریل، لیدن، 1938 م.

- ضحى الإسلام، امین، احمد، مكتبة النهضة المصرية، قاهرة، بي تا.

- طرائف المقال، ابن طاووس، على بن موسى، مطبعة خيام، قم، 1399 ه .ق.

- عصر المأمون، رفاعی، احمد فريد، دار الكتب المصرية، قاهرة، 1346 ه.ق.

- علی بن موسی علیه السلام امام رضا، محمّد زاده، مرضیه، انتشارات دليل ما، قم، 1385 ه-.ش.

- عمدة الطالب فى انساب آل ابی طالب، ابن عنبه، احمد بن علی، حیدریه، نجف، 1380 ه .ق.

- عيون أخبار الرضا، ابن بابویه، محمّد بن علی، ترجمه علی اکبر غفاری و حمید رضا مستفید، دار الكتب الاسلاميه، تهران 1385 ه.ش.

ص: 193

- الغَيبة، طوسی، محمد بن حسن، مؤسسة المعارف الإسلامية، قم، 1411 ه.ق.

- فتوح البلدان، بلاذری، احمد بن یحیی، ترجمه آذر تاش آذر نوش، انتشارات سروش، تهران 1364.

- الفخرى فى الآداب السلطانية و الدول الإسلامية، ابن الطقطقى، محمّد بن على، دار صادر، بیروت، بی تا.

- فرحة الغرى، ابن طاووس، عبد الكريم بن جلال الدين، مركز الغدير للدراسات الإسلاميه، 1419 ه .ق.

- فِرَق الشيعه، نو بختی، حسن بن موسى، المكتبة المرتضوية، الحيدرية، نجف، 1355 ه.ق.

- فروع کافی،کلینی، محمد بن یعقوب، دار الكتب الإسلامية، تهران، 1350 ش.

- فرهنگ جغرافیایی ایران (خراسان)، کار کنان وزارت جنگ انگلستان مستقر در هندوستان، ترجمۀ کاظم خادمیان، بنیاد پژوهش های اسلامی، مشهد، 1380.

- الفصول المهمة في معرفة احوال الائمه، ابن صباغ مالکی، علی بن محمد، نجف 1950 م و چاپ دار الخلافه طهران، 1303 ق.

- الفقه المنسوب للإمام الرضا علیه السلام على بن موسى الرضا علیه السلام، تحقيق مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، المؤتمر العالمى للامام الرضا، مشهد، 1406 ه.ق.

- الفهرست، ابن النديم، محمد بن اسحاق، دار المعرفة، بيروت، 1398 م.

- الکافی،کلینی، محمّد بن يعقوب، دار الاضواء، بيروت، 1413 ق.

- الكامل فى التاريخ، ابن اثیر، علی بن محمّد، دار بیروت، 1385 ه.ق.

- کشف الغمة في معرفة الأئمة، إربلّى، على بن عيسى، بي نا، قم، 1381 ه.ق. بی تا.

- كمال الدين و تمام النعمة، ابن بابويه، محمّد بن على، مؤسسة النشر الإسلامي قم، 1405 ه.ق.

- كنز العمال في سنن الأقوال و الأفعال، متقی، علی بن حسام الدين، مؤسسة الرسالة، بيروت، 1405 ه.

- مجمع البحرين، طریحی، فخر الدین بن محمّد، مرتضوی، تهران، 1362 ش.

- مجمل فصیحی، خوافی، احمد بن محمّد، تصحیح محمود فرخ، انتشارات باستان، مشهد

ص: 194

- مجموعه مقالات دومین کنگره جهانی حضرت رضا علیه السلام، کنگره جهانی حضرت رضا علیه السلام، مشهد، 1366 ه.ش.

- مجموعه نفیسه، به اهتمام محمود حسینی مرعشی، کتاب خانه آیة اللّه مرعشی، قم، بی تا.

- المحاسن و المساوئ، بیهقی، ابراهیم بن محمّد، دار بیروت، 1404 ه.ق.

- المختصر في اخبار البشر، ابو الفداء، اسماعيل بن على، المطبعة الحسینیه، مصر، بی تا.

- مدينة المعاجز، بحرانى هاشم بن سليمان، مكتبة المحمودی، تهران، بی تا.

- مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن حسین، ترجمه ابو القاسم پاینده، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران 1360 ش.

- المسالک و الممالک، ابن خردادبه، عبید اللّه، ترجمۀ حسین قره چانلو، تهران، 1370 ش.

- المسالک و الممالک: اصطخری، ابراهیم بن محمد، دار الصادر، بيروت، 2004 م.

- مستدرک الوسائل، نوری، حسین بن محمّد تقى، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، قم، 1407 ق.

- مسند الإمام الرضا علیه السلام، عطاردی، عزیز اللّه، آستان قدس رضوی، مشهد 1406 ق.

- مشهد الرضا علیه السلام، مشهدی محمّد، عباس، ناشر مؤلف، تهران، 1383.

- مطالب السؤول، نصیبی، محمّد بن طلحه، مؤسسة البلاغ، بيروت، 1419 ق.

- مطلع الشمس، صنيع الدوله (اعتماد السلطنه)، محمد حسن خان، با مقدمه و فهارس و اهتمام تیمور برهان ليمودهی، انتشارات فرهنگ سرا، تهران، 1362 ش.

- معانى الأخبار، ابن بابويه، محمّد بن علی معروف به شیخ صدوق، دار العلم، قم، 1379 ه.ق.

- معجم البلدان، ياقوت حموی، یاقوت بن عبد اللّه دار بیروت، بیروت، 1376 ه.ق.

- مقاتل الطالبيّين، ابو الفرج اصفهانی، علی بن حسن، دار المعرفة، بيروت، بي تا.

- مقدمه ابن خلدون، عبد الرحمن، ترجمه پروین گنابادی، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1362.

- مكارم الأخلاق، طبرسی، حسن بن فضل، نشر الشريف الرضي، 1392 ه .ق.

- مناظرات تاریخی امام رضا علیه السلام با پیروان مذاهب و مکاتب دیگر، مکارم شیرازی، ناصر، بنیاد

ص: 195

پژوهش های اسلامی، مشهد، 1388 ش.

- المناقب، خوارزمی حنفي، موفق بن احمد بن محمد، مؤسسة النشر الاسلامي لجامعة المدرسين، 1411 ه.ق.

- مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، محمّد بن على، المطبعة الحيدريه، نجف، 1375 ق./ 1956 م.

- منتهی الآمال، قمی، عباس، هجرت، قم، 1368 ش.

- المنتظم فى تاريخ الامم و الملوک، ابن جوزی، علی بن محمد، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفى عبد القادر عطا، دار الکتب العلميه، بیروت، 1412 ه-/ 1992 م.

- من لا يحضره الفقيه، ابن بابويه، محمّد بن على، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1404 ه.ق.

- میزان الحکمه، محمدی ری شهری، محمّد، دار الحديث، قم، 1374 ش.

- النجوم الزاهرة، ابن تغري بردی، یوسف بن تغری بردى، المصرية العامة، بي تا.

- نهج البلاغه، ترجمه و شرح به قلم علی نقی فیض الاسلام، كلاله خاور، تهران، 1351 ش.

- نهضت شعوبیه: جنبش ملی ایرانیان در برابر خلافت اموی و عباسی، ممتحن، حسین علی، کتاب های جیبی، تهران، 1354 ش.

- وسائل الشيعه، حر عاملی، محمّد بن حسن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1391 ق.

- وفيات الاعيان، ابن خلكان، احمد بن محمد، قم، الطبعة الثانية، 1364 ش.

- ينابيع المودة، قندوزی حنفی، سليمان بن ابراهيم، دار الكتب العراقية، قم، مكتبة المحمدى، 1385 ه.ق.

ص: 196