بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

ص: 2

كَلامُكُمْ نُورٌ

سید حسین فاطمی

ص: 3

ص: 4

خطبه مولا در اولین روزهای خلافت. 132

بخشی از اولین خطبه نهج البلاغه. 137

سخن مولا در فراق صدقه طاهره. 141

نوزده حدیث از صديقه طاهره (سلام الله علیها) 145

احادیث متنوع. 145

احادیث ولایی صدیقه طاهره 148

دیباچه ای بر خطبه فدکیه 156

يك تصوير و چهار منظره 156

تصویرهای خطبه فدکیه 167

آیات صریحی که در خطبه فدکیه استفاده شده است.. 186

خطبه فدکیه 189

چهل و دو حدیث از امام حسن (علیه السلام) 241

احادیث متنوع. 241

سخنان مولا با جناده بن ابی امیه. 256

سخن مولا با کسانی که به صلح او اعتراض داشتند 260

سخنرانی مولا در مجلسی که معاویه بود. 261

خطبه مولا بین هواداران معاویه. 264

روایت اعمش بن سالم. 265

اندرزهای مولا به انسان ها 266

سخنان مولا با سفیان بن لیلی. 267

پیش گفتاری مجاهد مردی باشکوه. 269

مجاهد مردی با شکوه. 270

ویژگی های امام حسن (علیه السلام) از زبان امام صادق (علیه السلام) 285

ص: 6

پنجاه و یک حدیث از امام حسين (علیه السلام) 287

احادیث متنوع. 287

دنیا در دوره یزید 298

جواب مرد کوفی. 299

یک راهنمایی به مرد عصیان گر 300

یک خاطره مولا از پدرش.. 301

سخنان مولا در رابطه با قرآن. 302

سخن مولا با لشکریان یزید 303

هدف از قیام مولا. 304

سخن مولا با ابوذر هنگامی که تبعید می شد 305

گفت وگوی مولا با محمد حنفیه. 305

دلیل بیعت نکردن مولا. 307

خاطره مصعب بن عبد الله. 308

گرد ذلت تسلیم بر او نمی نشیند 311

وصیتنامه مولا. 313

مرگ با عزت. 315

سخن مولا به عبد الله بن عمر 317

دو روایت از امام زین العابدی (علیه السلام) 318

سخن مولا با سپاه کوفه و شام. 321

جواب نامه مولا به سلیمان بن صرد. 322

احتجاج مولا به نامه معاویه. 324

سخن مولا به عایشه. 326

سخن مولا در رابطه با امام زمان (علیه السلام)

ص: 7

پیش درآمدی بر دعای عرفه. 329

دعای عرفه مولا امام حسین (علیه السلام) 330

پنجاه و یک حدیث از امام سجاد (علیه السلام) 373

احادیث متنوع. 373

مرگ از نظر امام زین العابدین (علیه السلام) 383

شگفتی های مولا. 384

محبوب های خداوند 384

زهد، ده جز دارد. 385

سخت ترین لحظه های انسان. 386

سه مصیبت بزرگ فرزند آدم. 387

چهار چشم برای انسان لازم است. 388

ضرورت حجت های الهی. 389

احادیث مهدوی. 391

کامل کننده های ایمان. 393

درک دین الهی. 393

اهمیت قدردانی. 394

ارزش دانش.. 394

پیش درآمدی بر دعای شانزدهم. 395

دعای شانزدهم صحیفه سجادیه. 396

شصت و پنج حدیث از امام باقر (علیه السلام) 409

احادیث متنوع. 409

اهمیت پدر و مادر 425

دو پیام از طریق جابر جعفی و خیثمه. 425

ص: 8

پایه های اسلام. 427

ضرورت امام معصوم. 428

فرصت های شیطان. 433

بدترین مرد. 434

سرنوشت مرگ. 435

اکرام الهی و انسان مؤمن. 436

احادیث آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) 439

یکی از خطبه های شعبانیه. 440

هفتاد و هشت حدیث از امام صادق (علیه السلام) 443

احادیث متنوع. 443

شیعیان ما 464

سفارش های مولا. 465

عرضه اعمال. 467

داوری طاغوت. 468

وقتی کسی را رحمت الهی فراگیرد. 470

قرآن در زندگی. 470

اثر توبه واقعی. 474

خیر بنده مؤمن. 475

ارواح مؤمن و کافر بعد از مرگ. 478

همه خوبی ها 479

روایات مهدوی. 480

حرارت مرگ. 483

علم امام معصوم (علیه السلام) 484

ص: 9

دانشمندان حقیقی شیعه. 484

عبور از مکان نفرین شده. 486

سی و پنج حدیث از امام موسى کاظم (علیه السلام) 491

احادیث متنوع. 491

زیان دیدگی. 500

چند دانه مروارید 500

مؤمن فقیه. 503

سخنی از امام صادق (علیه السلام) 504

اهمیت قرآن. 504

سیزده سرلوحه زندگی. 505

سفارش های مولا به هشام بن حکم. 505

منزلت شیعیان حقیقی. 512

یک داستان سرنوشت ساز 514

یک حدیث تکان دهنده. 516

گفت وگویی در گور 518

سفارش علی (علیه السلام) به یارانش.. 520

چهل و هشت حدیث از امام رضا (علیه السلام) 523

احادیث متنوع. 523

پیروان واقعی. 537

برخی از برجستگی های مولا. 539

وحشتناک ترین لحظه ها 540

عذاب قاتلان امام حسین (علیه السلام) 541

احادیث ولایی. 542

ص: 10

خاطره مسافر 543

مشاهدات اباصلت. 544

هرکس در گرو اعمالش.. 545

حدیث سلسله ذهب. 546

لذت فرو بردن لقمه خشم. 548

بیست و هشت حدیث از امام جواد (علیه السلام) 553

احادیث متنوع. 553

خاطره علی بن اسباط.. 560

قائم آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) 561

معنای امّی. 563

سخنی از امام مهدی (علیه السلام) 564

یک معرّفی کامل. 565

پیش درآمدی بر مناظرهای امام جود (علیه السلام) 567

مناظره های امام جواد (علیه السلام) با یحیی بن اکثم. 568

مناظره دوم. 571

بیست و سه حدیث از امام هادي (علیه السلام) 575

احادیث متنوع. 575

اثر زیارت امام رضا (علیه السلام) 580

عرضه عبد العظیم دینش را به امام هادی (علیه السلام) 581

معلم بزرگ. 584

نجات دهنده مردم ستمديده عراق. 584

توضیح کوتاهی بر زیارت جامعه. 589

روایت زیارت جامعه. 591

ص: 11

زیارت جامعه. 592

عنوان اول. 592

عنوان دوم. 596

عنوان سوم. 598

عنوان چهارم. 600

عنوان پنجم. 602

عنوان ششم. 605

عنوان هفتم. 610

عنوان هشتم. 614

عنوان نهم. 615

عنوان دهم. 616

سی و نه حدیث از امام حسن عسكري (علیه السلام) 619

احادیث متنوع. 619

تعاریف دقیق. 627

هرچه کاشته باشی برداشت می کنی. 628

آخرین رنج مؤمن. 629

وصیت مولا به شیعیان. 630

زمین از حجت خداوند خالی نیست. 632

سیزده حدیث از امام زمان (علیه السلام) 637

سخن کوتاهی در رابطه امام زمان (علیه السلام) 637

مرواردهایی از توقیع اول. 638

توقیع دوم. 640

توقیع سوم. 643

ص: 12

توقیع چهارم. 648

توقیع پنجم. 650

دعاهای امام زمن (علیه السلام) 657

سخنی در رابطه با زیارت ناحیه مقدسه. 659

خطبه حضرت زینب (سلام الله علیها) در مجلس یزید 663

یادی از بزرگ بانوی کربلا. 663

آغاز خطبه. 664

كتابشناسي مراجع 681

ص: 13

ص: 14

بسم الله الرحمن الرحمن الرحیم

در آن جا حرف های زیادی رد و بدل گردید. از چیزهایی که من نوشتم، این بود که: "انسان اگر زیاد آلوده نباشد، بدون پشتوانه فکری زندگی نمی تواند... من نمی توانم باورکنم، انسان با این قدرت و خلاقیت به وجود آمده است که برای همیشه محو و نابود گردد... من معتقد به تفکری هستم که عدالت و امامت از اصول دینش می باشد. تو اگر بهتر از این تفکر را سراغ داری، به من نشان بده که از فردا وارد آن دین بشوم."

حالا که فکر می کنم، در آن حال و هوا، سخنی به گزاف نگفته ام.

اعتقاد به عدالت، یعنی این که بالاخره روزی حق به حق دار می رسد. اعتقاد به امامت، یعنی این که رهرو، نباید راه را بدون راهنما طی کند. زیرا که راه، بسیار طولانی است و خطرهای بیشماری در پیش.

این سخن وقتی واضح می شود که زندگی بعضی از کسانی را که در دنیا مطرح بودند و می توانستند، کارهای بزرگ و شایسته ای را انجام دهند، مورد بررسی قرار بدهیم.

منتها باید مطمئن باشیم که آدرس را عوضی نمی رویم، نقشه راه از راهنمایان اصلی به دست ما رسیده و احتمال شبیه سازی وجود نداشته است و الا با چشم های باز، در پرتگاه سقوط قرار می گیریم. این جملات شسته ورفته در کدام منبع وجود دارند: 1- المؤمن کالجبل الراسخ لاتحرکه العواصف. 2- الصلاة عمود الدين إن قبلت قبلت ما سواها و إن ردّت ردّ ما سواها. 3- الدهر أنزلني ثم أنزلني حتى يقال علي و معاوية. 4- الناس كلّهم هالكون الاّ العالمون و العالمون كلهّم هالكون الاّ العاملون و العاملون كلهم هالكون الاّ المخلصون والمخلصون فی خطر عظیم.

پس باید هشیار باشیم، وقتی از نقشه راهی استفاده می کنیم، بدانیم که آن نقشه، در کدام منبع وجود دارد.

ص: 16

راستش را بخواهید، یکی از انگیزه های مهم تهیه جزوه حاضر، همین مطلب است که روزی بی تامل، فراز اول از این چهار حدیث واره، در ذهنم خطور نمود و با خودم گفتم: "عجب!.. المؤمن کالجبل الراسخ...!"

در آن لحظه، یک مقدار تردید کردم که این حدیث شریف از کدام معصوم به ما رسیده. اجمالا می دانستم که سخن مولا علی (علیه السلام) است اما حالا که خداوند امکاناتی در اختیار من گذاشته، چرا تفصیلا ندانم؟! پس اول سری به دنیای مجازی اینترنت زدم، دیدم صفحه گسترده های فراوانی اختصاص به تحلیل و تفسیر این سخن زیبا پرداخته اند اما یکی می گوید: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) چنین می فرماید! یکی می گوید: امام علی (علیه السلام) چنین می فرماید! یکی می گوید: امام صادق (علیه السلام) چنین می فرماید! هرچه گشتم به مقصد نرسیدم. عناصر جمله فوق در همه جا وجود دارد. مثلا مولا علی (علیه السلام)، در یکی از خطبه هایش می فرماید: وَ اسْتَبْدَدْتُ بِرِهَانِهَا كَالْجَبَلِ لَا تُحَرِّكُهُ الْقَوَاصِفُ وَ لَا تُزِيلُهُ الْعَوَاصِفُ(1) و یا در اصول کافی می خوانیم، کسی روز رحلت امیر المؤمنین علی (علیه السلام)، خطاب به او سخنانی گفت. از جمله این عبارت: كُنْتَ كَالْجَبَلِ لَا تُحَرِّكُهُ الْعَوَاصِف(2) اما این که به جای خطاب "كُنْتَ"، "المؤمن" باشد، تقریبا در جایی وجود ندارد و من فکر می کنم، این خطاب، یکی از نشان های انحصاری آن کوه بنیان باشکوه است و نباید این نشان افتخار را به این راحتی، عمومیت بدهیم. چنان که حق نداریم، عنوان "امیر المؤمنین" را در همه جا به کار ببریم.

از شگفتی های بزرگ این که در جلد 8 تفسیر نمونه چنین می خوانیم: "آرى اين ها هستند كه با داشتن اين دو ركن اساسى دين و شخصيت چنان آرامشى در درون جان خود احساس مى كنند كه هيچ يك از طوفان هاى زندگى آن ها را

ص: 17

تكان نمى دهد بلكه به مضمون" المؤمن كالجبل الراسخ لا تحركه العواصف" همچون كوه در برابر تندباد حوادث استقامت به خرج مى دهند."

در جلد 19 تفسیر نمونه چنین می خوانیم: "آيا خداوند براى حمايت از بنده اش كافى نيست"؟! توجه و ايمان به محتواى اين آيه شجاعت و اعتماد به نفس فوق العاده اى به انسان مى بخشد خاطرش را آرام و مطمئن مى سازد تا در برابر حوادث سخت همچون كوه مقاومت كند، از انبوه دشمنان نهراسد، از كمى همراهان وحشت نكند، و بحران هاى شديد آرامش روح او را بر هم نزند،چنان كه در حديث آمده است: المؤمن كالجبل الراسخ لا تحركه العواصف.(1) توجه دارید که حتی این بزرگواران، گوینده سخن را هم ذکر نمی کنند...

حالا باید به حدیث دوم که از کودکی آن را در ذهن داشتم، مراجعه می کردم. آن هم با این ترکیب وجود ندارد. حدیث سوم هم در جاهای معتبر وجود ندارد. حدیث چهارم را که بارها از خواندن آن به خود لرزیده ام، باور نمی کردم که در جاهای معتبر از امام صادق (علیه السلام) نقل نشده باشد. بعد از جستجوی فراوان، در جایی دیدم که پژوهشگری می گوید: "این کلام به صورت های مختلفی نقل شده... در هیچ کتاب روایی معتبر شیعی این عبارات به عنوان حدیث نیامده..."

بازنگری این گونه، باعث گردید که نسبت به تمام یادداشت های حدیثی ام، تجدید نظر نمایم و یک به یک منابع آن ها را پیدا نمایم و اگر به منبع یادداشتم، نمی رسیدم، آن را از بین نوشته هایم بر می داشتم. تا این که خداوند کریم توفیق داد که آن یادداشت ها به صورت کتاب پیش روی شما بگردد و با خودم فکر کردم: "شاید بی فایده نباشد، اگر آنان را به چاپ برسانم."

ص: 18

توجه داشته باشید که عرض کردیم: حدیث بی منبع یا حدیث بی مدرک. نه حدیث بی سند. چون متاسفانه پیدا کردن حدیث با سند، در زمینه مختلف کاری ساده ای نیست. به این حدیث شریف نگاه کنید:

عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ آبَائِهِ (علیه السلام) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) لَا خَيْرَ فِي الْعَيْشِ إِلَّا لِرَجُلَيْنِ عَالِمٍ مُطَاعٍ أَوْ مُسْتَمِعٍ وَاعٍ.

این حدیث شریف، هم صحیح است و هم مسند. مسند است چون سند حدیث ذکر شده است: علی بن محمد، سهل بن زیاد، نوفلی و سکونی. صحیح است، به خاطر این که همه راویان ثقه هستند، اگرچه در رابطه با سهل بن زیاد و نوفلی اختلافاتی وجود دارد ولی در مجموع، حدیث شناسان، به صحت آن حکم نموده اند.

غیر از این حدیث و مشابه آن، بسیاری از احادیث، همراه با سند به چاپ نرسیده اند. تمام نهج البلاغه، تحف العقول، بخش بزرگی از بحار الأنوار و بخشی از احتجاج و... مسند نیستند. این ها را به سه دلیل نمی توانیم دور بیندازیم:

اول این که من در مدتی که با سخنان آن ارجمندان سروکار داشتم، این گونه دریافتم که برخی احادیث نقل به معنا شده اند اما برخی به گونه ای هستند که راویت گر پر حافظه، عین سخنان معصوم را نقل نموده است و برای همین از خواندن چنین روایاتی شور و حال وصف ناپذیری برای خواننده دست می دهد. وقتی این سخن مسلم شد، آیا کسی پیدا می شود که نهج البلاغه را بخواند و تحت تاثیر قرار نگیرد. همین اثرگذاری می رساند که این سخنان از دل اقیانوس گونه ای برخاسته که خواننده را دچار طوفان می کند.

عجیب این جا است که امیر المؤمنین (علیه السلام) در دنیای دیگر با نهج البلاغه شناخته می شود. من خود در یکی از تلوزیون های عرب زبان، شاهد بودم، مسیح

ص: 19

مذهبی که ظاهرا رساله دکترا در رابطه باحضرت علی (علیه السلام) تهیه می کرد، می گفت: "برای دست رسی به منابع بهتر، حتی به نجف سفر کردم اما هیچ جا را پربارتر از کتابخانه فلان کلیسا ندیدم."(1)

دوم این که چه کسی می گوید: نهج البلاغه و احادیثی که در کتاب های حدیثی وجود دارند، بی سند هستند؟ بسیاری از این احادیث دارای سندند، منتها سید رضی ها نظرشان این بوده که کتابی برای باورمندان غیر متخصص فراهم نمایند و الا، این حدیث در ظاهر بی سند نهج البلاغه:

"مَثَلُ الدُّنْيَا كَمَثَلِ الْحَيَّةِ لَيِّنٌ مَسُّهَا وَ السَّمُّ النَّاقِعُ فِي جَوْفِهَا يَهْوِي إِلَيْهَا الْغِرُّ الْجَاهِلُ وَ يَحْذَرُهَا ذُو اللُّبِّ الْعَاقِلُ"

در جای دیگر، سند با این محکمی دارد:

"عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ غِيَاثِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: إِنَ فِي كِتَابِ عَلِيٍ (علیه السلام) إِنَّمَا مَثَلُ الدُّنْيَا كَمَثَلِ الْحَيَّةِ مَا أَلْيَنَ مَسَّهَا وَ فِي جَوْفِهَا السَّمُّ النَّاقِعُ يَحْذَرُهَا الرَّجُلُ الْعَاقِلُ وَ يَهْوِي إِلَيْهَا الصَّبِيُّ الْجَاهِلُ.(2)

چنان که می بینید، تمام راویان این حدیث، ثقه هستند. حتی سند این روایت، نسبت به روایتی که به عنوان شاهد مثال مطرح شد، با ارزش تر است. آن جا در رابطه با برخی از راویان، قیل و قالی وجود داشت اما این جا را کسی حرفی ندارد. البته، شیک بودن حدیث، در نهج البلاغه، شاید به این خاطر باشد که به طور مستقیم از زبان مولا علی (علیه السلام) نقل شده است و در حدیث دوم، ردپای نقلی به معنا وجود دارد.

ص: 20

سوم این که وضعیت شیعه در تاریخ را هم نادیده نگیریم. یکی از بزرگان می گفت: "بسیاری از مراسمی که شیعیان در دفن جنازه انجام می دهند، سند داشته اما به ما نرسیده."

این سخن سلطان محمود غزنوی، معروف است که می گفت: "من انگشت در جهان کردم و قرمطی می جویم."

در بسیاری جاها، "قرمطی" او مساوی با شیعه می شد.

پس دانشمندان شیعه، آن آرامش دیگران را نداشتند که با نقل و انتقال های فراوان و با آوارگی های پی درپی، همه چیز را نگهداری نمایند. گذشته از این، بارها کتابخانه های آنان طعمه حریق گشته است. می گویند: "وقتی کتابخانه شیخ طوسی را آتش زدند، 80000 کتاب خطی در بین آن ها بودند!"(1)

پس، در چنین شرایط، نقل حدیثی با سند در زمینه های گوناگون، کار دشواری است اما باید حدیثی نقل نماییم که دست کم در یکی از کتاب های حدیثی وجود داشته باشد. این وظیفه متخصصان فناست که اسناد احادیث را پیدا نموده و یا از راه هایی که در اجتهاد شیعه مطرح می شود، ضعف حدیثی را که جز زیبای هیچ ضرری ندارد، جبران نمایند. سید مرتضی ها، طبرسی ها و ابن شعبه حرّانی ها کسانی نبودند که از روی هوای نفس، سخن بگویند. پس ما باید کاری کنیم که نه از این طرف بام بیفتیم و نه از آن طرف.

1- کتاب در دست شما، دارای ششصد و هفتاد حدیث از منابع حدیثی است و همانند "تفسیر روشنایی"، بر سه پایه استوار می باشد:

✓ ترجمه روان، ادبی و نزدیک به متن.

✓ واژه شناسی.

✓ توضیح برخی نکته های قابل تأمل.

با توجه به تجربه نگارنده در رابطه با شعر و تکنیک های زبانی، ترجمه این احادیث، نزدیک تر به متن، مفهومی تر و ادبی تر است؛ مخصوصا در جاهایی که متن از آرایه های زبانی استفاده کرده باشد.

هر حدیثی که دارای واژه های نسبتا ناآشنا باشد، آن واژه ها ریشه یابی شده اند. بسیاری از واژه ها، برگردان فارسی دارند اما برخی از آن ها با زبان عربی بسیار ساده توضیح داده شده اند. آن هم به این دلیل که این کار سبب تقویت زبانی می شود. توجه داشته باشیم که مخاطب نویسنده، هم در این کتاب و هم در تفسیر روشنایی افرادی هستند که اندکی با زبان مبدأ، آشنایی داشته باشند و الا، توضیح واژه ها به فارسی هم دردی را دوا نمی کند.

2- کتاب حاضر، هرچند قطره ای از دریای احادیث ما است اما اهمیت آن اولا، در این است که شما با مجموعه گفتار چهارده معصوم (علیهم السلام) روبه رو هستید. در ثانی، چنان که به عرض رسید، با خواندن این کتاب، دایره دانش واژگانی شما به شدت وسعت پیدا می کند و با برخی از اصطلاحات حدیثی آشنا می شوید.

3- بسیاری از احادیث این کتاب، دارای سند های صحیح هستند اما هم به خاطر اختصار و هم به این جهت که بخش بزرگ آن از نهج البلاغه، تحف العقول و کتاب های از این قبیل گرفته شده، پس از آوردن اسناد برخی، صرف نظر شده است. اگر کسی پی گیر مطلب باشد، با آدرس نسبتا دقیقی که داده

ص: 22

شده، به راحتی پی به مقصود می برد. آنچه مهم است، منابع احادیث مورد نظر، قابل اعتنا هستند و بر ماست که اگر کتاب چهارگانه چون اصول کافی، من لا یحضر، تهذیب و استبصار، پیش چشم ما باشند، از کتاب های دیگر، چشم پوشی نکنیم. این را بدانیم که در این روزگار پر آشوب، عبور از کوچه باغ احادیثی که با سرنوشت انسان سروکار دارند، الزامی است. خواندن احادیث این گونه، باعث می شود که یک نگاه به گذشته و حال و آینده مان بیندازیم.

و آخر دعوانا أن الحمد لله ربّ العالمین

سید حسین فاطمی

اول فروردین 1395مشهد مقدس

Sh_fatemi2001@yahoo.com

https://shfatemi.persianblog.ir

Mobile: 09157031500

ص: 23

ص: 24

وَزِيراً: الوزیر: المعاون. (المنجد)./ و الوَزَر: الملجأ. و الوِزْر: الإثم، و الوِزْر: الثِّقْل. و وازرَ الرجلُ الرجلَ موازرةً، إذا أعانه... و سُمّي الوزير وزيراً لأنه يَحمل وِزْرَ صاحبه، أي ثِقله (جمهرة اللغة)

3. مَنِ اسْتَوَى يَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ وَ مَنْ كَانَ غَدُهُ شَرّاً فَهُوَ مَلْعُونٌ وَ مَنْ لَمْ يَتَفَقَّدِ النُّقْصَانَ فِي عَمَلِهِ كَانَ النُّقْصَانُ فِي عَقْلِهِ وَ مَنْ كَانَ نُقْصَانٌ فِي عَمَلِهِ وَ عَقْلِهِ فَالْمَوْتُ خَيْرٌ لَهُ مِنْ حَيَاتِهِ.(1)

هرکس دو روزش مساوی باشد، زیان دیده و هرکس فردایش بدتر باشد، ملعون است. کسی که در پی رفع نقصان عملش بر نیاید، خللی در عقلش وجود دارد و هرکس کمبود عقل و عمل دارد، مرگ برای او بهتر از زندگی اش می باشد.

4. حُبُّ الدُّنْيَا رَأْسُ كُلِّ خَطِيئَة... الدُّنْيَا جِيفَةٌ وَ طَالِبُهَا كِلَاب.(2)

دوستی دنیا سرآمد همه گناهان است... دنیا لاشه گندیده ای است و طلب کنندگان آن سگانند.

5. الدُّنْيَا سَاعَةٌ فَاجْعَلُوهَا طَاعَةً.(3)

دنیا ساعتی است، آن ساعت را طاعت قرار دهید.

6. مَعَ كُلِّ فَرْحَةٍ تَرْحَةٌ.(4)

با هر خوشحالی اندوهی است.

تَرْحَةٌ: ترح: حزن (المنجد)./ ترح: غم و اندوه (المعجم البسیط)

مَنْ لَمْ يَصْبِرْ عَلَى ذُلِّ التَّعَلُّمِ سَاعَةً بَقِيَ فِي ذُلِّ الْجَهْلِ أَبَداً.(5)

ص: 26

هرکس یک ساعت خواری دانش آموختن را تحمل نکند، برای همیشه در ذلت نادانی زندگی خواهد کرد.

7. اخْتِلَافُ أُمَّتِي رَحْمَةٌ.(1)

رفت و آمد امت من نسبت به همدیگر رحمت است.

این حدیث را بر اساس ظاهر آن نیز معنا می کنند اما ما از برداشت علامه مجلسی استفاده نمودیم. ایشان می گوید: أي تزاورهم و ترددهم و ضيافتهم كما في قوله تعالى "وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَالنَّهارِ" أى مجي ء كل واحد عقيب الآخر. و كما في قوله "و مختلف الملائكة" أي محل نزولهم و صعودهم -ر.ک. بحار الأنوار، جزء 74، ص164- (فاطمی)

8. مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَيْئا.(2)

هرکس یک روش نیکویی به یادگار بگذارد، پاداش آن روش نیکو و کسانی که به آن عمل می کنند، تا روز قیامت برای او است، بی این که از اجر عمل کنندگان چیزی کم بشود.

سُنَّةً: راه و روش، عرف، طبیعت (المعجم البسیط)

9. حُسْنُ الظَّنِّ بِاللَّهِ مِنْ عِبَادَةِ اللَّهِ.(3)

خوش گمانی به خداوند، از عبادت خداوند است.

10. آتاني القرآن و آتاني من الحكمة مثل القرآن و ما من بيت ليس فيه شي ء من الحكمة إلا كان خرابا ألا فتفقهوا و تعلموا فلا تموتوا هالا.(4)

ص: 27

خداوند قرآن را به من عطا نمود و مانند قرآن، حکمت نیز به من عنایت فرمود و هر خانه ای که خالی از حکمت باشد، رو به خرابی است. پس، تفقه در دین نمایید، کسب دانش کنید و جاهل نمیرید!

الحكمة: حکمت: 1- علم و دانش. 2- راستی و درستی. 3- کلام موافق حق (فرهنگ معین)

11. اذْكُرِ اللَّهَ عِنْدَ هَمِّكَ إِذَا هَمَمْتَ وَ عِنْدَ لِسَانِكَ إِذَا حَكَمْتَ وَ عِنْدَ يَدِكَ إِذَا قَسَمْت.(1)

خداوند را در سه هنگام به یاد آر: آنگاه که تصمیم می گیری، آنگاه که قضاوت می کنی و آنگاه که تقسیم می کنی.

همّ: قصد کرد، نگران ساخت، همت ورزید (المعجم البسیط)

12. لَا يُلْدَغُ الْمُؤْمِنُ مِنْ جُحْرٍ مَرَّتَيْنِ.(2)مؤمن از یک لانه دوبار گزیده نمی شود.

يُلْدَغُ: لدغ: نیش زد، گزید (المعجم البسیط)

جُحْر:

سوراخ یا لانه گزندگان (فاطمی)./ الجُحْرُ بالضم فالسكون: ثقب الحية و نحوها من الحشار، و هو هنا استعارة (مجمع البحرين)

13. مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّه.(3)

هرکس خودش را بشناسد، پروردگارش را می شناسد.

14. إِذَا مَاتَ الْإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَمَلُهُ إِلَّا مِنْ ثَلَاثٍ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ أَوْ صَدَقَةٍ تَجْرِي لَهُ أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو لَه.(4)

ص: 28

وقتی انسان بمیرد، پرونده عملش بسته می شود، مگر از سه چیز: دانشی که مورد بهره برداری قرار گیرد، صدقه ای که به نام او در گردش باشد و فرزند صالحی که برای او دعا کند.

15. عَجَبٌ لِغَافِلٍ وَ لَيْسَ بِمَغْفُولٍ عَنْهُ وَ عَجَبٌ لِطَالِبِ الدُّنْيَا وَ الْمَوْتُ يَطْلُبُهُ وَ عَجَبٌ لِضَاحِكٍ مِلْ ءَ فِيهِ وَ هُوَ لَا يَدْرِي أَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ أَمْ سَخِطَ لَهُ!(1)

شگفت از غافلی که از او غفلت نمی شود، شگفت از کسی که در پی دنیا می دود و مرگ در پی او و شگفت از کسی که با تمام دهان قهقهه سر می دهد و نمی داند که خداوند از او راضی است و یا بر او خشمگین!

16. مِنْ أَفْضَلِ الْأَعْمَالِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِبْرَادُ الْأَفْئِدَةِ الْحَارَّةِ وَ إِشْبَاعُ الْأَكْبَادِ الْجَائِعَةِ وَ الَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ لَا يُؤْمِنُ بِي عَبْدٌ يَبِيتُ شَبْعَانَ وَ أَخُوهُ أَوْ قَالَ جَارُهُ الْمُسْلِمُ جَائِعٌ.(2)

از بهترین کارها پیش خداوند عزّ و جل، سرد کردن دل های تفتیده و سیر کردن شکم های گرسنه است. قسم به آن کسی که جان محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در دست او است، بنده ای به من ایمان نیاورده که سیر بخوابد و برادر او –یا فرمود- همسایه او گرسنه باشد!الْأَكْبَادِ: كَبِدُ كلِّ شي ءٍ: وسطُهُ .. و من الأَرضِ: باطِنُها و مَعدنُها .. و من الجَبَلِ: جوفُهُ من كهفٍ أَو شعبٍ (الطراز الأول)./ آنچه که مشهور است، "کبد" بیشتر به معنای "جگر" فارسی می آید اما چنان که می بینید، گاهی به معنای "وسط" یا "جوف" نیز به کار رفته است. در این جا همین معنای مناسب تر است (فاطمی)

ص: 29

17. صِنْفَانِ مِنْ أُمَّتِي إِذَا صَلَحَا صَلَحَتْ أُمَّتِي وَ إِذَا فَسَدَا فَسَدَتْ أُمَّتِي قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ هُمَا قَالَ الْفُقَهَاءُ وَ الْأُمَرَاءُ.(1)

دو طایفه از امتم اگر اصلاح شوند، امتم اصلاح می گردند و اگر فاسد شوند، امتم فاسد می شوند. گفته شد: آن ها کیانند یا رسول الله؟ فرمود: فقیهان و حاکمان.

18. إِنَّمَا الْخَوْفُ عَلَى أُمَّتِي مِنْ بَعْدِي ثَلَاثُ خِصَالٍ أَنْ يَتَأَوَّلُوا الْقُرْآنَ عَلَى غَيْرِ تَأْوِيلِهِ أَوْ يَتَّبِعُوا زَلَّةَ الْعَالِمِ أَوْ يَظْهَرَ فِيهِمُ الْمَالُ حَتَّى يَطْغَوْا وَ يَبْطَرُوا وَ سَأُنَبِّئُكُمُ الْمَخْرَجَ مِنْ ذَلِكَ أَمَّا الْقُرْآنُ فَاعْمَلُوا بِمُحْكَمِهِ وَ آمِنُوا بِمُتَشَابِهِهِ وَ أَمَّا الْعَالِمُ فَانْتَظِرُوا فَيْئَهُ وَ لَا تَتَّبِعُوا زَلَّتَهُ وَ أَمَّا الْمَالُ فَإِنَّ الْمَخْرَجَ مِنْهُ شُكْرُ النِّعْمَةِ وَ أَدَاءُ حَقِّهِ.(2)

سه چیز بعد از من بر امتم هراس انگیز است: این که قرآن را به غیر تأویل واقعی اش، تأویل کنند یا از اشتباه و لغزش عالم پیروی نمایند و یا ثروتمند شوند و سر به طغیان و گردن کشی بزنند و شما را از برون رفت این پیش آمدها خبر می دهم: در رابطه با قرآن اما محکمات آن را مورد عمل قرار بدهید و به متشابهات آن ایمان آورید. در رابطه با عالم، منتظر بهبودی و بازگشت او باشید و از لغزش و اشتباه او پیروی نکنید. در رابطه با فزونی مال، شکر نعمت نمایید و حق وارد بر آن را ادا کنید.

فَيْئَهُ: فاءَ الرجلُ يَفي ء، إذا رجع فَيْئَةً (جمهرة اللغة)./ فیئة: یک بار، برگشت، وقت (المعجم البسیط)

19. عُلَمَاءُ أُمَّتِي كَأَنْبِيَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ.(3)

دانشمندان امت من مانند پیامبران بنی اسرائیل هستند.

ص: 30

20. الْغَيْرَةُ مِنَ الْإِيمَانِ وَ الْبَذَاءُ مِنَ النِّفَاق.(1)غیرت از ایمان است و بی غیرتی از نفاق.

البَذَاء: المباذاة، و هى المفاحشة (النهاية في غريب )./ بذاءة: فحش و ناسزاگویی، فحاشی... بذی: فحاش، ناسزاگو... بذی الکلام: حرف زشت، سخن ناپسند (المعجم البسیط)./ شاید در این جا، از "البَذَاء"، لازم آن که بی غیرتی باشد، اراده شده باشد. زیرا هر فحاشی، دارای رگ بی غیرتی است. اگر چنین نباشد، حیا وغیرت جلو زبان او را می گیرد (فاطمی)

21. إنّما المؤمنون في تراحمهم و تعاطفهم بمنزلة الجسد الواحد، اذا اشتكى منه عضو واحد تداعى له سائر الجسد بالحمّى و السهر.(2)

مؤمنان در مهربانی و دوستی شان همچون اعضای یک پیکرند. وقتی عضوی دادخواهی نماید، اعضای دیگر، بدن را با تب و لرز و بی خوابی رو به رو می کند.

سعدی اولا این سخن زیبا را به نام خودش ثبت کرد. در ثانی او را به: "بنی آدم" تحریف نمود. در حالی که در بین بنی آدم کسانی هستند که با تمام وجود آلوده اند. این ها نباید عضو پیکر بشری باشند. آنچه که آقا در نظر دارد، انسان های با فطرت سالم و معتقد به آرمان های بلندند، نه هر تن پرور دنیا پرست استفاده کننده ابزاری از دین (فاطمی)

22. مَا يَنْبَغِي لِامْرِئٍ مُسْلِمٍ أَنْ يَبِيتَ لَيْلَةً إِلَّا وَ وَصِيَّتُهُ تَحْتَ رَأْسِه.(3)

برای انسان مسلمان سزاوار نیست که شبی سر بر بالین نهد، مگر این که وصیتنامه او زیر سرش باشد.

عجیب این جا است که برخی معتقدند، وقتی خود پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از دنیا رفت، نه تنها جانشین بعد از خودش را معین کرد که خودش هیچ وصیتی بر جای نگذاشت، قرآن در همه جا پراکنده بود

ص: 31

و آن را دیگران از روی دلسوزی جمع آوری نمودند. آیا قابل تصور است کسی با گفتار بالا، چنین سهل انگاری هایی را مرتکب شده باشد؟! (فاطمی)

23. نِعْمَ الرَّجُلُ الْفَقِيهُ فِي الدِّينِ إِنِ احْتِيجَ إِلَيْهِ نَفَعَ وَ إِنْ لَمْ يُحْتَجْ إِلَيْهِ نَفَعَ نَفْسَهُ.(1)

چه نیکو است مرد دانشمند دینی! اگر مردم به او نیاز پیدا کردند، به آن ها نفع برساند و اگر مورد نیاز نبود، به خودش نفع برساند.

24. مَنْ أَذْنَبَ ذَنْباً وَ هُوَ ضَاحِكٌ دَخَلَ النَّارَ وَ هُوَ بَاك.(2)

هرکس با لب خندان گناه کند، با چشم گریان وارد جهنم می شود.

25. مَنْهُومَانِ لَا يَشْبَعَانِ طَالِبُ دُنْيَا وَ طَالِبُ عِلْمٍ فَمَنِ اقْتَصَرَ مِنَ الدُّنْيَا عَلَى مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَهُ سَلِمَ وَ مَنْ تَنَاوَلَهَا مِنْ غَيْرِ حِلِّهَا هَلَكَ إِلَّا أَنْ يَتُوبَ أَوْ يُرَاجِعَ وَ مَنْ أَخَذَ الْعِلْمَ مِنْ أَهْلِهِ وَ عَمِلَ بِعِلْمِهِ نَجَا وَ مَنْ أَرَادَ بِهِ الدُّنْيَا فَهِيَ حَظُّهُ.(3)

دو سیری ناپذیرند که سیر نمی شوند: خواستار دنیا و خواستار دانش. پس اگر کسی از دنیا به آنچه که خداوند بر او حلال نموده اکتفا کند، سالم می ماند و اگر کسی از راه غیر حلال لقمه بردارد، هلاک می شود، مگر این که برگردد و توبه کند. کسی که دانش را از اهلش بیاموزد و به آن عمل نماید، نجات پیدا کرده است و کسی که از طریق دانش، دنیا بطلبد، بهره اش همان است.

مَنْهُومَانِ: نهم: اشتهای شدید به پرخوری (المعجم البسیط)

26. إِذَا ظَهَرَتِ الْبِدَعُ فِي أُمَّتِي فَلْيُظْهِرِ الْعَالِمُ عِلْمَهُ فَمَنْ لَمْ يَفْعَلْ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ.(4)

وقتی بدعت ها در بین امتم پدیدار گردید، عالم باید علمش را آشکار نماید. اگر مبادرت به این کار نکند، لعنت خداوند بر او باد!

ص: 32

27. حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ يَدْعُو الْعَبْدَ فَأَوَّلُ شَيْ ءٍ يَسْأَلُ عَنْهُ الصَّلَاةُ فَإِنْ جَاءَ بِهَا تَامَّةً وَ إِلَّا زُخَ بِهِ فِي النَّار.(1)

بر نماز پنجگانه محافظت نمایید. زیرا روز قیامت خداوند عزّ و جلّ بنده را می طلبد و اولین چیزی که از او سوال می کند، نماز است. اگر به طور کامل آن را انجام داده باشد، مشکلات دیگر او کمتر است و الا در آتش افکنده خواهد شد.

فَإِنْ جَاءَ بِهَا تَامَّةً: ظاهرا در این جا جواب شرط حذف شده است: فإن جاء بها تامة فبها... (فاطمی)

زُخَ: دفع و رمى. مثل أهل بيتى مثل سفينة نوح؛ من تخلّف عنها زُخ به فی النار. زخ: دفع و رمى (النهاية في غريب الحديث)

28. إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ لَمْ تَزُلْ قَدَمَا عَبْدٍ حَتَّى يُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعٍ عَنْ عُمُرِهِ فِيمَ أَفْنَاهُ وَ عَنْ شَبَابِهِ فِيمَ أَبْلَاهُ وَ عَمَّا اكْتَسَبَهُ مِنْ أَيْنَ اكْتَسَبَهُ وَ فِيمَ أَنْفَقَهُ وَ عَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ.(2)

وقتی روز قیامت به پا گردد، بنده ای قدم از قدم بر نمی دارد، مگر این که از او چهار سوال می شود: از عمرش که در چه چیزی آن را فنا نمود، از جوانی اش که در چه چیزی مبتلا نمود، از درآمدش که از کجا آورد و در کجا مصرف نمود و از دوستی ما خاندان.

29. مَا أَصَابَ الْمُؤْمِنَ مِنْ نَصَبٍ وَ لَا وَصَبٍ وَ لَا حُزْنٍ حَتَّى الْهَمِّ يُهِمُّهُ إِلَّا كَفَّرَ اللَّهُ بِهِ عَنْهُ مِنْ سَيِّئَاتِه.(3)

ص: 33

مؤمن دچار رنج و تعب، مرض مزمن، اندوه و حتی نگرانی نمی شود مگر این که خداوند توسط هر یک از آن ها گناهان او را پوشانده است.

نَصَب: النَّصَب: الإعياء و التَّعَب (كتاب العين)./ نصب: خسته کرد، بر پا کرد، دشمنی کرد، (المعجم البسیط)./ ظاهرا، "من" زائده است و "نَصَب" فاعل "أصاب" می باشد (فاطمی)

وَصَب: المرض و الوجع. الْوَصَبُ: السّقمُ اللّازم... قال تعالى: وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ (مفردات ألفاظ القرآن)./ جر "وصب" و "حزن" به واسطه من زائده است (فاطمی)

همّ: نگران ساخت، همت ورزید، قصد کرد (المعجم البسیط)

30. صَوْتَانِ يُبْغِضُهُمَا اللَّهُ إِعْوَالٌ عِنْدَ مُصِيبَةٍ وَ مِزْمَارٌ عِنْدَ نِعْمَةٍ.(1)

دو صدا است که خداوند را به خشم می آورند: گریه بلند و بی صبرانه در مصیبت و نغمه ناسپاسانه در نعمت.

إِعْوَالٌ: العول و العولة: رفع الصوت بالبكاء (الصحاع)

مِزْمَارٌ: نوعی موسیقی بادی شبیه سرنا (المعجم البسیط)

31. أَكْمَلُ النَّاسِ عَقْلًا أَخْوَفُهُمْ لِلَّهِ وَ أَطْوَعُهُمْ لَهُ وَ أَنْقَصُ النَّاسِ عَقْلًا أَخْوَفُهُمْ لِلسُّلْطَانِ وَ أَطْوَعُهُمْ لَه.(2)عاقل ترین مردم، بیمناک ترین آن ها از خداوند و فرمانبرترین او است. کم عقل ترین مردم، بیمناک ترین آن ها از سلطان هستند و گوش به فرمان او.

32. إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خِيَاراً مِنْ كُلِ مَا خَلَقَهُ فَأَمَّا خِيَارُهُ مِنَ اللَّيَالِي فَلَيَالِي الْجُمَعِ وَ لَيْلَةُ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ وَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ وَ لَيْلَتَا الْعِيدَيْنِ وَ أَمَّا خِيَارُهُ مِنَ الْأَيَّامِ فَأَيَّامُ الْجُمَع.(3)

ص: 34

برای خداوند عزّ و جلّ، از تمام مخلوقاتش گزیده هایی است. پس گزیده او از شب ها، شب های جمعه، شب پانزدهم ماه شعبان، شب قدر و دو شب عید فطر و قربان است و اما گزیده او از ایام، روزهای جمعه می باشد.

33. أَتَى رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ عِنْدَهُ رَجُلٌ فَأَخْبَرَهُ بِمَوْلُودٍ لَهُ فَتَغَيَّرَ لَوْنُ الرَّجُلِ فَقَالَ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله و سلم) مَا لَكَ قَالَ خَيْرٌ قَالَ قُلْ قَالَ خَرَجْتُ وَ الْمَرْأَةُ تَمْخَضُ فَأُخْبِرْتُ أَنَّهَا وَلَدَتْ جَارِيَةً فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله و سلم) الْأَرْضُ تُقِلُّهَا وَ السَّمَاءُ تُظِلُّهَا وَ اللَّهُ يَرْزُقُهَا وَ هِيَ رَيْحَانَةٌ تَشَمُّهَا ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ مَنْ كَانَ لَهُ ابْنَةٌ وَاحِدَةٌ فَهُوَ مَفْدُوح وَ مَنْ كَانَ لَهُ ابْنَتَانِ فَيَا غَوْثَاهْ بِاللَّهِ وَ مَنْ كَانَ لَهُ ثَلَاثُ بَنَاتٍ وُضِعَ عَنْهُ الْجِهَادُ وَ كُلُّ مَكْرُوهٍ وَ مَنْ كَانَ لَهُ أَرْبَعُ بَنَاتٍ فَيَا عِبَادَ اللَّهِ أَعِينُوهُ يَا عِبَادَ اللَّهِ أَقْرِضُوهُ يَا عِبَادَ اللَّهِ ارْحَمُوهُ.(1)

مردی خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و به کسی که در حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نشسته بود از مولودش خبر داد. رنگ از چهره مرد پرید. پیامبر فرمود: تو را چه شده است؟ گفت: چیزی نیست. فرمود: بگو! عرض کرد: وقتی از خانه بیرون می آمدم، خانمم درد زایمان داشت. به من خبر رسید که دختری به دنیا آورده. پیامبر فرمود: سنگینی اش را زمین بر می دارد، آسمان سایه بانش می باشد و خداوند روزی اش را می دهد و او گلی است که آن را می بویی. سپس به اصحاب رو نمود و فرمود: هرکس دارای یک دختر باشد، بار سنگینی بر دوش دارد، هرکس دارای دو دختر باشد، پس خداوند به فریادش برسد، هرکس دارای سه دختر باشد، تکلیف جهاد و هرچیز رنج آور از او برداشته می شود و هرکس که دارای چهار دختر باشد، آی بندگان خدا! کمکش کنید! آی بندگان خدا! به او وام بدهید! آی بندگان خدا! به او رحم کنید!

ص: 35

تُقِلُّهَا: أي تحملها. (هامش الکافی)./ أَقَلَّ الشي ءَ يُقِلُّه و اسْتَقَلَّه يَسْتَقِلُّه إِذا رفعه و حمله (لسان العرب)تُظِلُّهَا: أي ألقت ظلها عليها أي ليس مئونتها عليك بل الله تعالى جعل الأرض و السماء كافلتين لرزقها (هامش الصفحة)

مَفْدُوح: فَدَحَه الدَّيْنُ، أَي أَثقلَه (تاج العروس)./ مفدوح: سنگین بار. مقروح: شکسته خاطر (فاطمی)

34. إِنَّ أَبِي إِبْرَاهِيمَ (علیه السلام) سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ يَرْزُقَهُ ابْنَةً تَبْكِيهِ وَ تَنْدُبُهُ بَعْدَ مَوْتِه.(1)

پدرم ابراهیم (علیه السلام) از خداوند تقاضا نمود که دختری به او بدهد تا بعد از مرگش برای او گریه و زاری نماید.

35. الْبَنَاتُ حَسَنَاتٌ وَ الْبَنُونَ نِعْمَةٌ فَإِنَّمَا يُثَابُ عَلَى الْحَسَنَاتِ وَ يُسْأَلُ عَنِ النِّعْمَةِ.(2)

دختران حسنه هستند و پسران، نعمت. بر حسنه پاداش داده می شود و از نعمت پرسیده می شود.

36. مَنْ عَالَ ثَلَاثَ بَنَاتٍ أَوْ ثَلَاثَ أَخَوَاتٍ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ فَقِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ اثْنَتَيْنِ فَقَالَ وَ اثْنَتَيْنِ فَقِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ وَاحِدَةً فَقَالَ وَ وَاحِدَةً.(3)

هرکس عائله مند سه دختر و یا سه خواهر باشد، بهشت بر او واجب می گردد. گفته شد: اگر دو دختر داشته باشد؟ فرمود: دوتا... گفته شد: اگر یک دختر داشته باشد؟ فرمود: یکی....

37. بَخْ بَخْ خَمْسٌ مَا أَثْقَلَهُنَ فِي الْمِيزَانِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ وَ الْوَلَدُ الصَّالِحُ يُتَوَفَّى لِلرَّجُلِ فَيَحْتَسِبُهُ.(4)

ص: 36

به به! پنج چیز ترازوی ایمان را سنگین می کند: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، سُبْحَانَ اللَّهِ، الحمد لله، اللَّهُ أَكْبَرُ و صبر مردی در مرگ فرزند صالحش.

بخ بخ: اسم فعل یا واژه ای است برای تحسین، اظها خشنودی: به به، آفرین (المعجم البسیط)

يحتسبه: يعنى آن فرزند فوت شده را به حساب خدا بگذارد و براى رضاى خدا صبر كند خدا كفايتش مى كند (ترجمه مسكن الفؤاد)./ احتسَبَ فلانٌ ابناً له أو بنتاً، إذا ما مات و هو كبير، فإن مات صغيراً قيل افترطه (الصحاح)

38. تَزَوَّجُوا فَإِنِّي مُكَاثِرٌ بِكُمُ الْأُمَمَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى إِنَّ السِّقْطَ لَيَظَلُّ مُحْبَنْطِئاً عَلَى بَابِ الْجَنَّةِ فَيُقَالُ لَهُ ادْخُلْ يَقُولُ حَتَّى يَدْخُلَ أَبَوَايَ.(1)

ازدواج کنید! من به افزونی شما در روز قیامت به ملت های دیگر مباهات می کنم. حتی کودک سقط شده، بغض در گلو بر دروازه بهشت می ایستد. به او گفته می شود: وارد شو! می گوید: تا پدر و مادرم وارد نشوند، وارد نمی شوم!

مُكَاثِرٌ: چشم و هم چشمى و معارضه كردن در افزونى مال و بزرگى (ترجمه مفردات الفاظ قرآن)./ اصل این واژه، چنان که در ترجمه مفردات راغب می بینید، چشم و هم چشمی در مال است اما از ضمن آن مباهات و افتخار کردن فهمیده می شود (فاطمی)

مُحْبَنْطِئاً: مُتَغَضِّباً (لسان العرب)

حَتَّى يَدْخُلَ أَبَوَايَ: به نظر می آید، بلاغت اقتضای این را دارد که فعل "لا أدخل" حذف شود: لا أدخل حتی یدخل أبوای (فاطمی)

39. مَنْ لَمْ يُحِبَ عِتْرَتِي فَهُوَ لِإِحْدَى ثَلَاثٍ إِمَّا مُنَافِقٌ وَ إِمَّا لِزَنْيَةٍ وَ إِمَّا امْرُؤٌ حَمَلَتْ بِهِ أُمُّهُ فِي غَيْرِ طُهْرٍ.(2)

کسی که عترتم را دوست نداشته باشد، یکی از سه تا است: یا منافق است، یا زنا زاده است و یا مادرش او را در غیر زمان پاکی بار گرفته است.

ص: 37

40. كُلُّ عَيْنٍ بَاكِيَةٌ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَّا ثَلَاثَةَ أَعْيُنٍ عَيْنٌ غُضَّتْ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ أَوْ عَيْنٌ سَهِرَتْ فِي طَاعَةِ اللَّهِ أَوْ عَيْنٌ بَكَتْ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ مِنْ خَشْيَةِ اللَّه.(1)

هر چشمی روز قیامت گریان است، مگر سه چشم: چشمی که بر حرام های الهی بسته شده باشد، چشمی که در راه اطاعت الهی بی خوابی کشیده است و چشمی که در دل شب از خوف خداوند اشک ریخته است.

غیر از کتاب "الزهد" در منابع دیگر، به جای واژه "أو"، "واو" و جای واژه "أعین"، "عین" به کار رفته است. به نظر می آید، کتابت "الزهد" با قاعده نحوی نزدیک تر باشد (فاطمی)

41. لَوْ لَا ثَلَاثٌ فِي ابْنِ آدَمَ مَا طَأْطَأَ رَأْسَهُ شَيْ ءٌ الْمَرَضُ وَ الْفَقْرُ وَ الْمَوْتُ كُلُّهُمْ فِيهِ وَ إِنَّهُ مَعَهُنَّ لَوَثَّابٌ.(2)

اگر سه چیز در فرزندان آدم نبود، هیچ نیرویی گردنش را خم نمی توانست. آن سه عبارتند از: مرض، فقر و مردن. با وجود همه این ها جست و خیز می زند.

طأطأ: خَفَضَ، حَطَّ، وَضَعَ (المكنز العربي المعاصر)./ طَأْطَأَ: پایین افکند (المعجم البسیط)

وثب: برخاست، ایستاد، جهید (المعجم البسیط)

42. مَا عَبَدْنَاكَ حَقَّ عِبَادَتِكَ وَ مَا عَرَفْنَاكَ حَقَ مَعْرِفَتِك.(3)

ما تو را آن چنان که شایسته هستی عبادت نکردیم و آن گونه که هستی تو را نشناختیم!

43. الْمُؤْمِنُ غِرٌّ كَرِيمٌ وَ الْفَاجِرُ خَبٌّ لَئِيمٌ وَ خَيْرُ الْمُؤْمِنِينَ مَنْ كَانَ مَأْلَفَةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لَا خَيْرَ فِيمَنْ لَا يَأْلَفُ وَ لَا يُؤْلَف.(4)

ص: 38

مؤمن ساده دل با کرامت است و فاجر حیله گر پست. بهترین مؤمنین کسی است که با انسان های مؤمن الفت داشته باشد و خیری ندارد کسی که نه او با دیگران الفت می گیرد و نه دیگران با او.

غِرٌّ: أي ليس بذي مكر، فهو ينخدع لانقياده و لينه و هو ضد الخب، و في النهاية إن المؤمن المحمود من طبعه الغرارة و قلة الفطنة للشر و ترك البحث عنه، و ليس ذلك منه جهلا و لكنه كرم و حسن خلق (مجمع البحرين)

كَرِيمٌ: الكَرِيم: الجامع لأَنواع الخير و الشرَف و الفضائل (لسان العرب)./ کریم: جوانمرد، بخشنده (فرهنگ معین)

خَبٌّ: و الخب الخداع... خبب فلان فلانا أي خدعه (هامش بحار الأنوار)./ و الخِبّ: الخِداعُ و الخُبْثُ و الغِش (المحكم و المحيط الأعظم)

خود قرار دهد، به بهشت جلوداری می کند و هرکس به او پشت کند، به جهنم پیش می راند. او راهنمایی است که به بهترین راه راهنمایی می کند. او کتاب تفصیل، بیان و تحصیل حقایق است. او کتاب جدی و فصل الخطاب است، نه سرگرمی و شوخی. برای او ظاهر و باطن است. ظاهر او حکم است و باطن او دانش. ظاهر آن خوش نما است و باطن آن عمیق دریا! او دارای ستاره آیاتی است و بر هر ستاره اش ستارگانی! عجایب آن قابل شمارش نیست و شگفتی های آن کهنه نمی شود. در آن چراغ های هدایت است و روشنایی حکمت.

توجه داشته باشیم که این حدیث شریف را امام صادق (علیه السلام) از زبان رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده است (فاطمی)

الْتَبَسَ: لبس: پوشیده و مبهم ساخت (المعجم البسیط)

شَافِعٌ مُشَفَّعٌ: اي مقبول الشفاعة (هامش الکافی)

مَاحِلٌ: الماحل هاهنا: الشاكي، و قد يكون أيضا بمعنى الماكر، يقال: "محل فلان بفلان" إذا مكر به (المجازات النبوية)./ و المَاحِلُ: الساعي؛ يقال: مَحَلْت بفلان أَمْحَلَ إِذا سعيت به إِلى ذي سلطان حتى تُوقِعه في وَرْطة (لسان العرب)

أَنِيقٌ: شیک، خوش آیند، خوش تیپ (النعجم البسیط)

تبلی: کهنه می شود (فاطمی)

سَاقَهُ: ساق الماشیة: حثها علی السیر من خلف، عکس قادها (المنجد)

لَهُ نُجُومٌ: اما مصدر بمعنى الطلوع و الظهور يقال نجم الشي ء ينجم بالضم نجوما اذا طلع و ظهر أو جمع نجم بمعنى الكوكب... و المقصود على التقادير أن معانيه مترتبة غير محصورة يظهر بعضها من بعض و يطلع بعضها عقيب بعض (شرح الكافي-الأصول و الروضة)./ در بعض نسخه ها "لَهُ تُخُومٌ" دارد. تخوم: جمع تُخم یا تَخم: مرز -المعجم البسیط- (فاطمی)

48. الْقُرْآنُ مَأْدُبَةُ اللَّهِ فَتَعَلَّمُوا مَأْدُبَتَهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ هُوَ حَبْلُ اللَّهِ وَ هُوَ النُّورُ الْمُبِينُ وَ الشِّفَاءُ النَّافِعُ فَاقْرَءُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَأْجُرُكُمْ عَلَى تِلَاوَتِهِ بِكُلِّ

ص: 41

حَرْفٍ عَشْرَ حَسَنَاتٍ أَمَا إِنِّي لَا أَقُولُ الم حَرْفٌ وَاحِدٌ وَ لَكِنْ أَلِفٌ وَ لَامٌ وَ مِيمٌ ثَلَاثُونَ حَسَنَة.(1)

قرآن دعوت الهی است و تا جایی که می توانید، راه ورود به آن دعوت را فراگیرید. این قرآن ریسمان خداوند است و نور آشکار و شفابخش پر منفعت. پس آن را قرائت نمایید که خداوند در مقابل تلاوت هر حرف آن ده حسنه به شما پاداش می دهد. توجه کنید که من نگفتم: "الم"، یک حرف است بلکه "الف"، "ل" و "م" سی حسنه دارد.

مَأْدُبَةُ: المأدُبة: مصدر بمنزلة الأدَب، و هو الدعاء إلى الطعام كالمَعْتبَة بمعنى العتب (الفائق)./ المَأْدُبَة: ميهمانى با دعوت قبلى... اقَامَ مَأدُبَةً على شَرَفِ فلان: به افتخار فلان ميهمانى بر پا كرد (فرهنگ ابجدی)./ چنان که دیدید، اصل "مأدبة" برای دعوت به مهمانی به کار می رود. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از این واژه در رابطه با قرآن استفاده کرده است. شاید همان طور که جسم ما برای رشد و سلامت احتیاج به غذا دارد، روح ما نیز احتیاج به تغذیه روحی دارد (فاطمی)

49. أَشْرَافُ أُمَّتِي حَمَلَةُ الْقُرْآنِ وَ أَصْحَابُ اللَّيْلِ.(2)

ارجمندان امت من حاملان قرآن و شب زنده دارانند.

50. حَمَلَةُ الْقُرْآنِ عُرَفَاءُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ الْمُجْتَهِدُونَ قُوَّادُ أَهْلِ الْجَنَّةَ وَ الرُّسُلُ سَادَةُ أَهْلِ الْجَنَّةَ.(3)

حاملان قرآن، عارفان اهل بهشتند، تلاشگران دینی، پیشگامان اهل بهشتند و پیامبران، سروران اهل بهشتند.

الْمُجْتَهِدُونَ: المبالغون في ارشاد الناس و ترويج الحق (هامش الصفحة)

قواد: جمع قائد، رهبر، فرمانده،... (النعجم البسیط)

ص: 42

51. لِكُلِّ شَيْ ءٍ سَنَامٌ وَ سَنَامُ الْقُرْآنِ سُورَةُ الْبَقَرَةِ وَ مِنْهَا آيَةٌ هِيَ سَيِّدَةُ آيِ الْقُرْآنِ؛ لَا تُقْرَأُ فِي بَيْتٍ فِيهِ الشَّيْطَانُ إِلَّا خَرَجَ مِنْهُ، وَ هِيَ آيَةُ الْكُرْسِي.(1)

هرچیز قله ای دارد و قله قرآن سوره بقره است و در آن آیه ای وجود دارد که آقای قرآن می باشد. در هر خانه ای که قرائت گردد، شیطان از آن جا بیرون می شود و آن آیت الکرسی است.

سنام: سنام كل شي ء أعلاه. سنم الشیء: علّاه و رفعه... سنام البعیر: حدبة فی ظهر البعیر (المنجد)

53. إِنَ مَثَلَ أَهْلِ بَيْتِي فِي أُمَّتِي كَمَثَلِ سَفِينَةِ نُوحٍ فِي قَوْمِهِ مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ وَ مَثَلِ بَابِ حِطَّةٍ فِي بَنِي إِسْرَائِيل.(1)

مثل اهلبیت من مانند کشتی نوح در قومش می باشد. هرکس به این کشتی پناه برد، نجات می یابد و هرکس از آن سرپیچی نماید، غرق می گردد و مثل آن ها مانند باب حطه در بنی اسرائیل است.حِطَّةٍ: حَطَّ الشى ء يَحُطُّه إذا أنزله و ألقاه (النهاية في غريب الحديث)./ در دو سوره قرآن –بقره: 58 و اعراف: 161- به واژه "حِطَّة"، اشاره شده است. این دستوری بود که وقتی بنی اسرائیل، وارد دروازه بیت المقدس بشوند، از خداوند بخواهند که گناهان آنان را بریزد و البته، بسیاری نافرمانی نمودند. پس "باب حطه" را اگر دروازه گناه ریز معنا کنیم، به بی راهه نرفته ایم (فاطمی)

54. عَنْ أَبِي عُمَرَ الْبَزَّازِ عَنْ رَافِعٍ مَوْلَى أَبِي ذَرٍّ قَالَ: قَالَ صَعِدَ أَبُو ذَرٍّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ عَلَى دَرَجَةِ الْكَعْبَةِ حَتَّى أَخَذَ بِحَلْقَةِ الْبَابِ ثُمَّ أَسْنَدَ ظَهْرَهُ إِلَيْهِ ثُمَّ قَالَ أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ عَرَفَنِي فَقَدْ عَرَفَنِي وَ مَنْ أَنْكَرَنِي فَأَنَا أَبُو ذَرٍّ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) يَقُولُ إِنَّمَا مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي فِي هَذِهِ الْأُمَّةِ كَمَثَلِ سَفِينَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَرَكَهَا هَلَكَ وَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) يَقُولُ اجْعَلُوا أَهْلَ بَيْتِي مِنْكُمْ مَكَانَ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ مَكَانَ الْعَيْنَيْنِ مِنَ الرَّأْسِ فَإِنَّ الْجَسَدَ لَا يَهْتَدِي إِلَّا بِالرَّأْسِ وَ لَا يَهْتَدِي الرَّأْسُ إِلَّا بِالْعَيْنَيْن.(2)

ابی عمر بزّار از رافع، غلام ابوذر روایت می کند که ابوذر (رضوان الله علیه) بر پله کعبه بالا رفت تا حلقه در را گرفت و به در تکیه داد و گفت: آی مردم هرکس مرا می شناسد که می شناسد و هرکس مرا نمی شناسد، من ابوذر هستم و از رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که می فرمود: مثل اهلبیت من در این امت مانند کشتی نوح است. هرکس به آن پناه برد، نجات می یابد و هرکس خودداری نماید، هلاک می گردد. و شنیدم که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمود:

ص: 44

اهلبیتم را چونان سر بر جسد قرار بدهید و چشم بر سر. چرا که جسد انسان توسط سر هدایت می شود و سر، به کمک دو چشم.

الدَّرَجَة: پلكان، نردبان، طبقه، رتبه (فرهنگ ابجدی)

55. عَلِيٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ وَ هُوَ الْإِمَامُ وَ الْخَلِيفَةُ بَعْدِي يُقَاتِلُ عَلَى التَّأْوِيلِ كَمَا قَاتَلْتُ عَلَى التَّنْزِيلِ وَ ابْنَاهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ سِبْطَايَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِمَامَانِ قَامَا أَوْ قَعَدَا وَ أَبُوهُمَا خَيْرٌ مِنْهُمَا وَ الْأَئِمَّةُ بَعْدَ الْحُسَيْنِ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِهِ وَ مِنْهُمُ الْقَائِمُ الَّذِي يَقُومُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ كَمَا قُمْتُ فِي أَوَّلِهِ.(1)

علی با حق است و حق با علی و او امام و جانشین بعد از من است. بر تأویل کتاب الهی پیکار می کند. چنان که من بر نزول آن پیکار کردم. دو فرزند او، حسن و حسین نوه های من از این امتند؛دو رهبر. چه بر پا خیزند و یا بنشینند و پدر این دو تقدم رتبی دارد و امامان بعد از حسین، نه نفر از صلب او می باشند و از آن ها است قائمی که در آخر الزمان قیام می کند. چنان که من در اول زمان قیام نمودم.

قیام و قعود، کنایه از همه حالات است؛ چه علیه بیداد گران به پا خیزند و یا به خاطر مصالح برتر، صلح نمایند (فاطمی)

56. أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَحَقُّنَا عَلَيْهِمْ أَعْظَمُ مِنْ حَقِّ أَبَوَيْ وِلَادَتِهِمْ فَإِنَّنا نُنْقِذُهُمْ إِنْ أَطَاعُونَا مِنَ النَّارِ إِلَى دَارِ الْقَرَارِ وَ نَلْحَقُهُمْ مِنَ الْعُبُودِيَّةِ بِخِيَارِ الْأَحْرَارِ.(2)

من و علی، پدران این امت هستیم و حق ما از پدر و مادر نسبی آن ها بزرگتر است. زیرا اگر ما را اطاعت کنند، از آتش جهنم نجات شان می دهیم و به سرمنزل مقصود می رسانیم و از صف بردگی بیرون شان آورده به آزادگان برگزیده ملحق می کنیم.

ص: 45

57. عَلِيٌ مَعَ الْحَقِ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِيٍّ يَدُورُ مَعَهُ حَيْثُمَا دَار.(1)

علی با حق است و حق با علی. هر جا که باشد، حق با او است.

حَيْثُمَا: در ادبیات به "ما"ی ملحق شده به "حیث"، "ما"ی کافّه گفته می شود. ابن هشام، در مغنی اللبیب –ج1، ص178- می گوید: "و إذا اتصلت بها "ما" الکافة ضمّنت معنی الشرط و جزمت فعلین." ما در این جا، دو فعل نمی بینیم، مگر این که در تقدیر بگیریم. اگر چنین شود، گویا این جمله، تأکید مجدّد می شود و این بر زیبایی کلام می افزاید (فاطمی)

دار، یدور: گشت یا دور زد (المعجم البسیط)

58. يَا عَمَّارُ إِنَّهُ سَيَكُونُ بَعْدِي فِي أُمَّتِي هَنَاةٌ حَتَّى يَخْتَلِفَ السَّيْفُ فِيمَا بَيْنَهُمْ وَ حَتَّى يَقْتُلَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ حَتَّى يَتَبَرَّأَ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ فَإِذَا رَأَيْتَ ذَلِكَ فَعَلَيْكَ بِهَذَا الْأَصْلَعِ عَنْ يَمِينِي -يَعْنِي عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ (علیه السلام)- فَإِنْ سَلَكَ النَّاسُ كُلُّهُمْ وَادِياً وَ سَلَكَ عَلِيٌّ وَادِياً فَاسْلُكْ وَادِيَ عَلِيٍّ وَ خَلِّ عَنِ النَّاس.(2)

آی عمار! بعد از من در بین امتم بدی های فراوان پدید می آید. تا آن جا که شمشیرها بر روی هم کشیده می شوند. بعضی، بعضی دیگر را می کشند و برخی از بعضی دیگر، دوری می جویند. وقتی آن زمان را دیدی، با این پیشانی درخشانی که پهلوی من نشسته -یعنی علی بن ابی طالب (علیه السلام)-همراه باش. اگر تمام مردم راه یک دره را در پیش بگیرند و علی راه دره دیگر را، به راهی برو که علی از آن راه می رود و مردم آن گونه را رها کن.

خلّی: رها کن (المنجد)

هنات: خصلتهای شر، لغزش ها (المعجم السیط)./ هَنَاةٌ: أي خصال شر، و لا يقال في الخير (مجمع البحرين)

ص: 46

59. قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لَوِ اجْتَمَعَ النَّاسُ كُلُّهُمْ عَلَى وَلَايَةِ عَلِيٍ (علیه السلام) مَا خَلَقْتُ النَّارَ.(1)

خداوند جلّ وعلی فرمود: اگر تمام مردم بر ولایت علی (علیه السلام) اجتماع می کردند، آتش جهنم را خلق نمی کردم.

60. الْجَنَّةُ مُحَرَّمَةٌ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ حَتَّى أَدْخُلَهَا أَنَا، وَ هِيَ مُحَرَّمَةٌ عَلَى الْأَوْصِيَاءِ حَتَّى تَدْخُلَهَا أَنْتَ يَا عَلِيُّ، إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بَشَّرَنِي فِيكَ بِبُشْرَى لَمْ يُبَشِّرْ بِهَا نَبِيّاً قَبْلِي، بَشَّرَنِي بِأَنَّكَ سَيِّدُ الْأَوْصِيَاءِ، وَ أَنَّ ابْنَيْكَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ.(2)

بهشت بر انبیاء حرام است، تا وقتی من داخل نشوم و آن بر اوصیا حرام است، تا وقتی تو یا علی وارد نشوی! خداوند تبارک و تعالی در رابطه با تو بشارتی به من داده که به هیچ پیامبری پیش از من بشارت نداده. به من مژده داد که تو سرور اوصیا هستی و دو فرزندت سرور جوانان اهل بهشتند در روز قیامت.

بُشْرَى: مژده، خبر خوشحال کننده (المعجم البسیط)

61. أُدْخِلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَيْتُ عَلَى بَابِهَا مَكْتُوباً بِالذَّهَبِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ حَبِيبُ اللَّهِ عَلِيٌّ وَلِيُّ اللَّهِ فَاطِمَةُ أَمَةُ اللَّهِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ صَفْوَةُ اللَّهِ عَلَى مُبْغِضِيهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ."(3)

وقتی وارد بهشتم نمود، دیدم بر دروازه آن با طلا نوشته شده: معبودی جز خداوند وجود ندارد. محمد حبیب خداوند است. علی ولی خداوند است. فاطمه کنیز خداوند است. حسن و حسین برگزیدگان خداوند هستند. بر دشمنان شان لعنت خداوند باد!

صفوة: بر گزیدگان، نخبگان (المعجم البسیط)

ص: 47

62. أَنَا سَيِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَ أَنْتَ يَا عَلِيُّ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِكَ سَادَاتُ أُمَّتِي مَنْ أَحَبَّنَا فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ وَ مَنْ أَبْغَضَنَا فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهَ وَ مَنْ وَالانَا فَقَدْ وَالَى اللَّهَ وَ مَنْ عَادَانَا فَقَدْ عَادَى اللَّهَ وَ مَنْ أَطَاعَنَا فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَانَا فَقَدْ عَصَى اللَّه.(1)

من آقای فرزندان آدمم و تو یا علی و امامان بعد از تو، سروران امت من هستید. هرکس ما را دوست داشته باشد، خدا را دوست دارد و هرکس از ما نفرت داشته باشد، از خداوند نفرت دارد. هرکس سرپرستی ما را قبول کند، سرپرستی خداوند را پذیرفته است و هرکس با ما دشمنی نماید، با خداوند دشمنی نموده است. هرکس ما را اطاعت کند، خداوند را اطاعت کرده و هرکس ما را عصیان نماید، خداوند را عصیان نموده است.

63. لَمَّا عُرِجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ نَظَرْتُ إِلَى سَاقِ الْعَرْشِ فَإِذَا هُوَ مَكْتُوبٌ بِالنُّورِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَيَّدْتُهُ بِعَلِيٍّ وَ نَصَرْتُهُ بِعَلِيٍّ وَ رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ اسْماً مَكْتُوباً بِالنُّورِ عَلَى سَاقِ الْعَرْشِ بَعْدَ عَلِيٍّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ عَلِيّاً عَلِيّاً عَلِيّاً وَ مُحَمَّداً مُحَمَّداً وَ جَعْفَراً وَ مُوسَى وَ الْحَسَنَ وَ الْحُجَّةَ قُلْتُ إِلَهِي وَ سَيِّدِي مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ أَكْرَمْتَهُمْ وَ قَرَنْتَ أَسْمَاءَهُمْ بِاسْمِكَ فَنُودِيتُ يَا مُحَمَّدُ هُمُ الْأَوْصِيَاءُ بَعْدَكَ وَ الْأَئِمَّةُ فَطُوبَى لِمُحِبِّيهِمْ وَ الْوَيْلُ لِمُبْغِضِيهِم.(2)

وقتی مرا به آسمان بالا برد، بر ساق عرش نگریستم. در آن با قلم نور نوشته شده بود: "معبودی جز خداوند نیست. محمد فرستاده خداوند است. او را با علی تأیید کردم و با علی یاری نمودم" و دیدم یازده اسمی را که بعد از علی با قلم نور بر ساق عرش نوشته شده بود: "حسن و حسین، علی علی علی، محمد محمد، جعفر، موسی، حسن، و حجت." عرض کردم: یا الهی و سرورم! این ها

ص: 48

کیانند که اکرام نموده اسامی آن ها را با اسمت قرین کردی؟ ندایی آمد: آی محمد! اینان امامان و اوصیای بعد از تو هستند. سعادتمند باد محبان آن ها و وای بر دشمنان آن ها!

منظور از سه "علی"، امام زین العابدین، امام رضا و امام هادی –علیهم السلام- می باشند و منظور از دو "محمد"، امام باقر و امام جواد –علیهما السلام- هستند (فاطمی)

ساق: ساق: پایین هرچیزی، تنه درخت (فرهنگ معین)./ و سَاقُ الشجرة: جِذْعها (الصحاح)./ السّاق: آن قسمت از پاى كه ميان كعب و زانو است (فرهنگ ابجدي)طوبی: اگر به مترجمین نگاه کنیم، هر جا با کلمه "طوبی" برخورد نمودند، آن را به "خوش به حال..." برگردانده اند اما این معنا ذوقی است. آنچه که از فرهنگ ها به دست می آید، مفهوم "سعادتمند" رساتر است (فاطمی) > طُوبَى فُعْلَى من الطَّيبِ. قال: و المعنَى العيشُ الطيّب لهم، قال: و قيل: إن طُوبَى اسمُ شجرةٍ في الجنَّة، و قيل: طُوبى لَهُمْ: حُسنَى لهم، و قيل: طُوبى لَهُمْ خَيْرٌ لهُمْ (تهذیب اللغة)

حوریه ای از جنس بشر است! هر وقت در محراب عبادت، در پیشگاه پروردگار جلّ جلاله بایستد، نور او مانند نور ستارگان بر فرشتگان آسمان پدیدار می گردد وخداوند عزّ و جلّ به فرشتگانش می فرماید: نگاه کنید، به کنیزم فاطمه! بانوی کنیزانم! پیش من ایستاده، در حالی که بدنش از شکوه و جلال من به لرزه افتاده و با حضور قلب و تمام وجود، به عبادت من روی آورده! شما را شاهد می گیرم که من شیعیان او را از آتش جهنم ایمن نمودم.

بَضْعَةٌ: قطعه، پاره (المعجم البسیط)

تَرْتَعِدُ فَرَائِصُهَا: در متون حدیثی و در ادبیات، با این ساختار زیاد رو به رو می شویم و کنایه از لرزیدن محسوس بدن است (فاطمی)./ ارْتَعَدَ: رَعَشَ، اقْشَعَرَّ، ارْتَعَشَ، ارْتَجَفَ (المكنز)

2. إِنَّمَا سُمِّيَتْ ابْنَتِي فَاطِمَةَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى فَطَمَهَا وَ فَطَمَ مَنْ أَحَبَّهَا مِنَ النَّار.(1)دخترم فاطمه، فاطمه نام گذاری شد، به خاطر این که خداوند تبارک و تعالی، او و کسانی را که به او محبت می ورزند، از آتش جهنم، جدا کرده است.

فطم: جدا کرد، قطع کرد (المعجم البسیط)./ أصل الفَطْم القطعُ و فَطْمُ الصّبيّ فصله عن ثَدْي أمّه و رَضاعِها (تهذيب اللغة)

66. إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَغْضَبُ لِغَضَبِ فَاطِمَةَ وَ يَرْضَى لِرِضَاهَا.(2)

خداوند تبارک و تعالی، با غضب فاطمه، غضبناک می شود و با خشنودی او خشنود.

67. إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ نَادَى مُنَادٍ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ يَا أَهْلَ الْجَمْعِ نَكِّسُوا رُءُوسَكُمْ وَ غُضُّوا أَبْصَارَكُمْ حَتَّى تَجُوزَ فَاطِمَةُ -عَلَيْهَا السَّلَامُ- عَلَى الصِّرَاطِ فَتَمُرُّ وَ مَعَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ جَارِيَةٍ مِنَ الْحُورِ الْعِينِ.(3)

ص: 50

وقتی روز قیامت به پا شود، منادی ای از بین عرش، ندا می دهد که آی مردم! سرهاتان را به زیر افکنید و چشم هاتان را ببندید تا فاطمه از صراط عبور نماید. پس از آن جا می گذرد، در حالی که همراه او هفتاد هزار حوریه هستند.

نکس: پایین افکند –سر خود را- واژگون کرد، پایین آورد –پرچم را- (المعجم البسیط)

بُطْنَان العرش: أى من وسطه (النهاية في غريب الحديث)

بر امتم زمانی خواهد گذشت که حاکمان شان ستم پیشه باشند، علمای شان طمع ورز و کم تقوا، عابدان شان ریایی، تاجران شان ربا خوار و عیب پوش در خرید و فروش و زنان شان بر زینت دنیا. در چنین هنگام، بر آنان بدان شان مسلط می شوند و دعای خوبان شان به اجابت نمی رسد.

آی اباذر! در دنیا چنان باش که گویا غریب و مسافر هستی و خودت را در زمره اهل قبور حساب کن.

73. يَا أَبَا ذَرٍّ، إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَيْراً جَعَلَ الذُّنُوبَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ مُمَثَّلَةً.(1)

آی اباذر! وقتی خداوند اراده خیر به بنده اش نماید، گناهان او را پیش چشمش مصور می کند.

74. يَا أَبَاذَرٍّ، لَا تَنْظُرْ إِلَى صِغَرِ الْخَطِيئَةِ وَ لَكِنِ انْظُرْ إِلَى مَنْ عَصَيْتَ.(2)

آی اباذر! به خطای کوچکت نگاه مکن و لیکن بنگر که چه کسی را عصیان نمودی!

75. يَا أَبَاذَرٍّ، مَا مِنْ مُؤْمِنٍ يَقُومُ إِلَى الصَّلَاةِ إِلَّا تَنَاثَرَ عَلَيْهِ الْبِرُّ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْعَرْشِ، وَ وُكِّلَ بِهِ مَلَكٌ يُنَادِي: يَا ابْنَ آدَمَ، لَوْ تَعْلَمُ مَا لَكَ فِي صَلَاتِكَ وَ مَنْ تُنَاجِي مَا سَئِمْتَ وَ لَا الْتَفَتَّ.(3)

آی اباذر! هیچ مؤمنی نیست که وقتی به نماز بایستد، مگر این که خوبی از او تا عرش الهی منتشر می شود و فرشته ای به او موکول گردیده ندا می دهد: پسر آدم! اگر می دانستی که در نمازت چه چیزی وجود دارد و با چه کسی مناجات می کنی، هرگز خسته و روی گردان نمی شدی!

تناثر: پراکنده، نثر: پاشید، پراکنده کرد، متفرق کرد، بر خلاف نظم (المعجم البسیط)

سئم: سَئِمْتُ الشي ءَ سَآمَةً: مَلِلْتُهُ (كتاب العين)./ سئم: خسته شد –از جهت روحی- (المعجم البسیط)

الفتّ: ظاهرا از باب "لفت" به معنای روی برگردان و منصرف شدن باشد (فاطمی)

ص: 53

76. يَا أَبَاذَرٍّ، الدَّرَجَةُ فِي الْجَنَّةِ فَوْقَ الدَّرَجَةِ كَمَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ، وَ إِنَّ الْعَبْدَ لَيَرْفَعُ بَصَرَهُ فَيَلْمَعُ لَهُ نُورٌ يَكَادُ يَخْطِفُ بَصَرَهُ، فَيَفْرَحُ فَيَقُولُ: مَا هَذَا فَيُقَالُ: هَذَا نُورُ أَخِيكَ الْمُؤْمِنِ. فَيَقُولُ: هَذَا أَخِي فُلَانٌ، كُنَّا نَعْمَلُ جَمِيعاً فِي الدُّنْيَا، وَ قَدْ فُضِّلَ عَلَيَّ هَكَذَا! فَيُقَالُ: إِنَّهُ كَانَ أَفْضَلَ مِنْكَ عَمَلًا، ثُمَّ يُجْعَلُ فِي قَلْبِهِ الرِّضَا حَتَّى يَرْضَى.(1)

آی اباذر! درجات و مراتب، در بهشت، مانند زمین و آسمان است. گاهی بنده ای چشمش را رو به بالا می گشاید. نوری می درخشد که نزدیک است، بینایی او را از بین ببرد. احساس خوشحالی می کند و می گوید: این چیست؟ به او گفته می شود: این نور برادر مؤمن تو است. می گوید: این برادر مؤمنمن فلانی است. همه ما در دنیا عبادت کردیم، این گونه بر من فضیلت پیدا کرده؟ گفته می شود: او از لحاظ عمل بر تو برتری داشت. پس در قلبش خوشنودی ایجاد می شود و راضی می گردد.

77. يَا أَبَا ذَرٍّ، مَا يَتَقَرَّبُ الْعَبْدُ إِلَى اللَّهِ بِشَيْ ءٍ أَفْضَلَ مِنَ السُّجُودِ.(2)

آی اباذر! هیچ چیز بنده را بهتر از سجده به خداوند نزدیک نمی کند.

78. يَا أَبَا ذَرٍّ، لَوْ أَنَّ رَجُلًا كَانَ لَهُ مِثْلُ عَمَلِ سَبْعِينَ نَبِيّاً لَاحْتَقَرَهُ وَ خَشِيَ أَنْ لَا يَنْجُوَ مِنْ شَرِّ يَوْمِ الْقِيَامَةِ.(3)

آی اباذر! اگر مردی دارای عمل هفتاد پیامبر باشد، کوچکش می شمارد و می ترسد که از شر روز قیامت نجات پیدا نکند!

79. يَا أَبَا ذَرٍّ، وَ الَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ لَوْ أَنَّ الدُّنْيَا كَانَتْ تَعْدِلُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جَنَاحَ بَعُوضَةٍ مَا سَقَى الْكَافِرَ وَ الْفَاجِرَ مِنْهَا شَرْبَةً مِنْ مَاءٍ.(4)

ص: 54

آی اباذر! قسم به کسی که جان محمد در دست او است! اگر دنیا پیش خداوند عزّ و جلّ به اندازه بال پشه ای برابری داشت، به کافر و فاجر، یک جرعه آب از آن نمی داد.

بَعُوضَةٍ: البَعُوض: پشه ای که در آب هاى راكد و گندآب و مرداب ها تخم ريزى و رشد مى كند. اين حشره با نيش خود بسيارى از بيماري ها را به مردم تزريق مى كند (فرهنگ ابجدى)

80. يَا أَبَا ذَرٍّ، مَا مِنْ شَيْ ءٍ أَبْغَضَ إِلَى اللَّهِ مِنَ الدُّنْيَا، خَلَقَهَا ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْهَا فَلَمْ يَنْظُرْ إِلَيْهَا، وَ لَا يَنْظُرُ إِلَيْهَا حَتَّى تَقُومَ السَّاعَةُ، وَ مَا مِنْ شَيْ ءٍ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ (تَعَالَى) مِنَ الْإِيمَانِ بِهِ وَ تَرْكِ مَا أَمَرَ أَنْ يُتْرَكَ.(1)

آی اباذر! هیچ چیزی مبغوض تر از دنیا نزد خداوند نیست. آن را خلق کرد و بعد از آن اعراض نمود و به آن نگاه نکرده است و تا روز قیامت به او نگاه نمی کند و هیچ چیز دوست داشتنی تر نزدش از ایمان به او و ترک آنچه فرموده ترک بشود، نیست.

81. يَا أَبَا ذَرٍّ، إِنَّ جَبْرَئِيلَ -عَلَيْهِ السَّلَامُ- أَتَانِي بِخَزَائِنِ الدُّنْيَا عَلَى بَغْلَةٍ شَهْبَاءَ، فَقَالَ: يَا مُحَمَّدُ، إِنَّ هَذِهِ خَزَائِنُ الْأَرْضِ وَ لَا تَنْقُصُكَ مِنْ حَظِّكَ عِنْدَ رَبِّكَ (تَعَالَى)،1. فَقُلْتُ: حَبِيبِي جَبْرَئِيلُ، لَا حَاجَةَ لِي فِيهَا، إِذَا شَبِعْتُ شَكَرْتُ رَبِّي، وَ إِذَا جُعْتُ سَأَلْتُه.(2)

آی اباذر! جبرئیل (علیه السلام) با کلید گنجینه های دنیا بر استر خاکستری رنگ، پیش من آمد و گفت: آی محمد! (صلی الله علیه و آله و سلم) اینان کلید گنجیه های زمین است، در صورت گرفتن، چیزی از بهره تو پیش خداوند تبارک و تعالی کم نمی شود. گفتم: دوست من جبرئیل! من به آن ها نیازی ندارم. هر وقت سیر باشم،

ص: 55

پروردگارم را سپاسگذاری می کنم. هر وقت گرسنه گردم، رفع گرسنگی ام را از او می طلبم.

خَزَائِنِ: قرینه دلالت دارد بر این که در این جا کلید خزائن مراد است (فاطمی)

بَغْلَةٍ: بَغْلة ج بَغَلَات و بِغَال: استر، قاطر (فرهنگ ابجدي)

شَهْبَاءَ: الشَّهَب: سفيدى آميخته با سياهى. الشَّهْبَاء مؤنث الأَشْهَب است (فرهنگ ابجدي)./ بَغْلَةٍ شَهْبَاءَ: آوردن این موجود را با این صفت، به خاطر این است که مشخصا بفرماید، با چه ویژگی و خصوصیاتی جبرئیل امین بر او ظاهر گشته بود. البته این تصویر سازی، برای این است که ذهن بشری –مخصوصا بشر آن روز- بتواند آن را مصور نماید و الا درک لحظه پیوند جهان غیب و شهادت، خود دنیای دیگری است (فاطمی)

82. يَا أَبَا ذَرٍّ، لَوْ أَنَّ امْرَأَةً مِنْ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ اطَّلَعَتْ مِنْ سَمَاءِ الدُّنْيَا فِي لَيْلَةٍ ظَلْمَاءَ لَأَضَاءَتْ لَهَا الْأَرْضُ أَفْضَلَ مِمَّا يُضِي ءُ الْقَمَرُ لَيْلَةَ الْبَدْرِ، وَ لَوَجَدَ رِيحَ نَشْرِهَا جَمِيعُ أَهْلِ الْأَرْضِ، وَ لَوْ أَنَّ ثَوْباً مِنْ ثِيَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ نَشَرَ الْيَوْمَ فِي الدُّنْيَا لَصَعِقَ مَنْ يَنْظُرُ إِلَيْهِ وَ مَا حَمَلَتْهُ أَبْصَارُهُمْ.(1)

آی اباذر! اگر خانمی از خانم های بهشتی از آسمان دنیا در شب ظلمانی سر برآورد، زمین را بهتر از ماه شب چهارده روشن می کند و بوی عطر او را تمام زمینیان احساس می نمایند و اگر امروز جامه ای از جامه های بهشتی پدیدار گردد، چشمان هرکس که به او نگاه کند، صاعقه زده می شود و چشم ها تحمل دیدن آن را ندارند.

ليلة البدر: ليلة أربعَ عشرة (تهذيب اللغة)

نشر: منتشر کرد، پخش کرد (المعجم البسیط)

ص: 56

بسیار آمرزنده و سپاسگزار است؛ کسی که از فضل خودش ما را در سر منزل جاودانه جاگزین نمود! در این جا با رنج و خستگی رو به رو نمی شویم!"

لِحَاهُمْ: لِحی: جمع لحیه: ریش (المعجم البسیط)

نَصَبٌ: تعب و مشقة (التفسیر المعین)

لُغُوبٌ: اللَّغَب: الإعياء من التعب و فتور (کلمات القرآن)./ نصب: تعب و مشقت. لغوب: خستگى و تعب در طلب معاش و غير آن است (ترجمه تفسير الميزان)./ النَّصَبُ: التَّعَبُ... اللُّغُوبُ: التّعب و النصب (مفردات ألفاظ القرآن)./ بسیاری از فرهنگ نویس ها، از جمله راغب،"نصب" و "لغوب" را مترادف می بینند اما وجهی ندارد که در فصیح ترین کتاب، مترادف این گونه به کار برود. پس به نظر می آید، برداشت المیزان، قابل تأمل است. از این رو، اگر "نصب" به رنج و مشقت و "لغوب" به خستگی برگردانده شود، راه نادرستی نرفته ایم (فاطمی)

دارَ الْمُقامَةِ: الجنة (کلمات القرآن)./ این دعا در سوره "فاطر" وجود دارد: وَ قَالُواْ الحْمْدُ لِلَّهِ الَّذِى أَذْهَبَ عَنَّا الحْزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُورٌ (34) الَّذِى أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِن فَضْلِهِ لَا يَمَسُّنَا فِيهَا نَصَبٌ وَ لَا يَمَسُّنَا فِيهَا لُغُوبٌ (35) [فاطمی]

85. يَا عَلِيُّ لَقَدْ عَاتَبَتْنِي رِجَالٌ مِنْ قُرَيْشٍ فِي أَمْرِ فَاطِمَةَ وَ قَالُوا خَطَبْنَاهَا إِلَيْكَ فَمَنَعْتَنَا وَ تَزَوَّجْتَ عَلِيّاً فَقُلْتُ لَهُمْ وَ اللَّهِ مَا أَنَا مَنَعْتُكُمْ وَ زَوَّجْتُهُ بَلِ اللَّهُ تَعَالَى مَنَعَكُمْ وَ زَوَّجَهُ فَهَبَطَ عَلَيَّ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ يَقُولُ لَوْ لَمْ أَخْلُقْ عَلِيّاً لَمَا كَانَ لِفَاطِمَةَ ابْنَتِكَ كُفْوٌ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ آدَمُ فَمَنْ دُونَهُ.(1)

علی جان! برخی از مردان قریش در رابطه با فاطمه سرزنشم نمودند و گفتند: ما او را از تو خواستگاری کردیم و تو ممانعت نموده به ازدواج علی درآوردی. من به آن ها گفتم: به خداوند سوگند! من جلوی ازدواج شما را نگرفتم. بلکه خداوند از شما جلوگیری کرد و به ازدواج او درآورد. جبرئیل بر من

ص: 58

نازل شد و گفت: آی محمد! خداوند جلّ جلاله می فرماید: اگر علی را خلق نمی کردم، برای دخترت فاطمه نظیری در زمین از جن و انس پیدا نمی شد.

كُفْوٌ: کفّ: نظیر، مانند، برابر (المعجم البسیط)./ مصحح عیون اخبار رضا (علیه السلام) در رابطه با این روایت چنین می گوید: "و قد استدلّ بعض المحققين بهذه الفقرة من الحديث على افضليتهما -عليهما السلام- على جميع الأنبياء الا نبيّنا صلّى اللّه عليه و آله.

این بیست و سه گوهر درخسشان، از نه صفحه من لا یحضر انتخاب شده است و در اصل این گفتار پیوسته می باشد.

86. يَا عَلِيُّ مَنْ خَافَ النَّاسُ لِسَانَهُ فَهُوَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ.

علی جان! کسی که مردم از زبان او می ترسند، او از اهل آتش است.

يَا عَلِيُّ شَرُّ النَّاسِ مَنْ أَكْرَمَهُ النَّاسُ اتِّقَاءَ فُحْشِهِ.

علی جان! بدترین مردم کسی است که مردم او را به خاطر دوری از بد زبانی اش اکرام کنند.

يَا عَلِيُّ شَرُّ النَّاسِ مَنْ بَاعَ آخِرَتَهُ بِدُنْيَاهُ وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِكَ مَنْ بَاعَ آخِرَتَهُ بِدُنْيَا غَيْرِهِ.علی جان! بدترین مردم کسی است که آخرتش را به دنیا فروخته است و بدتر از او کسی است که آخرتش را برای دنیای دیگری می فروشد.

يَا عَلِيُّ مَنْ لَمْ يَقْبَلِ الْعُذْرَ مِنْ مُتَنَصِّلٍ صَادِقاً كَانَ أَوْ كَاذِباً لَمْ يَنَلْ شَفَاعَتِي.

علی جان! کسی که معذرت خواهی را از کسی که راست یا دروغ معذرت می خواهد، قبول نکند، شفاعت من به او نمی رسد.

مُتَنَصِّلٍ: معتذر سواء کان العذر صحیحا او لا لأن ندامته کاف للقبول (هامش الصفحة)./ تَنَصَّلَ فلان من ذنبه: أي تبرأ منه (مجمع البحرين)

يَا عَلِيُّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّ الْكَذِبَ فِي الصَّلَاحِ وَ أَبْغَضَ الصِّدْقَ فِي الْفَسَادِ.

علی جان! خداوند عزّ و جل، دروغی را که به اصلاح بینجامد، دوست دارد و از راستی که به فساد منجر شود، نفرت.

ص: 59

يَا عَلِيُّ شَارِبُ الْخَمْرِ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صَلَاتَهُ أَرْبَعِينَ يَوْماً فَإِنْ مَاتَ فِي الْأَرْبَعِينَ مَاتَ كَافِراً.

علی جان! نماز شرابخوار تا چهل روز قبول نمی شود و اگر در چهل روزگی بمیرد، کافر مرده است.

يَا عَلِيُّ يَنْبَغِي أَنْ يَكُونَ فِي الْمُؤْمِنِ ثَمَانُ خِصَالٍ: وَقَارٌ عِنْدَ الْهَزَاهِزِ. وَ صَبْرٌ عِنْدَ الْبَلَاءِ وَ شُكْرٌ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ قُنُوعٌ بِمَا رَزَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا يَظْلِمُ الْأَعْدَاءَ وَ لَا يَتَحَامَلُ عَلَى الْأَصْدِقَاءِ.

علی جان! سزاوار است که مؤمن دارای هشت ویژگی باشد: در فتنه ها با وقار باشد، در بلا صبور، در آسایش، شکور. به آنچه خداوند عزّ وجل روزیش نموده، قانع باشد، به دشمنان ستم نکند و بار دوش دوستان نگردد.

الهزاهز: فتنه ها، جنگ ها، سختیها و مشقت ها (المعجم البسیط)./ و

الهَزَاهِزُ: الفتنُ يَهْتَزُّ فيها الناس (الصحاح)

يَا عَلِيُّ أَرْبَعَةٌ لَا تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ إِمَامٌ عَادِلٌ وَ وَالِدٌ لِوَلَدِهِ وَ الرَّجُلُ يَدْعُو لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ وَ الْمَظْلُومُ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي لَأَنْتَصِرَنَّ لَكَ وَ لَوْ بَعْدَ حِينٍ.

علی جان! دعای چهار کس رد نمی شود: دعای امام عادل، دعای پدر بر پسر، دعای پنهانی مردی که برای برادر مؤمنش می کند و دعای مظلوم. خداوند عزّ و جل می فرماید: به عزت و جلالم قسم! حتما تو را یاری خواهم کرد ولو بعد از مدتی!

يَا عَلِيُّ حَرَّمَ اللَّهُ الْجَنَّةَ عَلَى كُلِّ فَاحِشٍ بَذِيٍّ لَا يُبَالِي مَا قَالَ وَ لَا مَا قِيلَ لَهُ.علی جان! خداوند بهشت را بر هر بد زبان ناسزاگو حرام کرده است؛ کسی که پروای این ندارد، چه می گوید و چه به او گفته می شوند.

بذی: فحاش، ناسزاگو (المعجم البسیط)

ص: 60

يَا عَلِيُّ لَا تَمْزَحْ فَيَذْهَبَ بَهَاؤُكَ وَ لَا تَكْذِبْ فَيَذْهَبَ نُورُكَ وَ إِيَّاكَ وَ خَصْلَتَيْنِ الضَّجَرَ وَ الْكَسَلَ فَإِنَّكَ إِنْ ضَجِرْتَ لَمْ تَصْبِرْ عَلَى حَقٍّ وَ إِنْ كَسِلْتَ لَمْ تُؤَدِّ حَقّاً.

علی جان! شوخی مکن که ارزشت از بین می رود و دروغ مگو که نورت زایل می شود. از دو خصلت بی تابی و تنبلی دور باش. زیرا اگر بی تاب و نگران باشی، در برابر حق شکیبا نیستی و اگر تنبل باشی، ادای حق نمی توانی.

الضَّجَرَ: ضجر: نگران و بی تاب شد، آزرده و دلتنگ شد (المعجم البسط)

الْكَسَلَ: کسل: سستی، تنبلی، سنگینی (المعجم البسیط)

يَا عَلِيُّ لِكُلِّ ذَنْبٍ تَوْبَةٌ إِلَّا سُوءَ الْخُلُقِ فَإِنَّ صَاحِبَهُ كُلَّمَا خَرَجَ مِنْ ذَنْبٍ دَخَلَ فِي ذَنْبٍ.

علی جان! برای هرچیز توبه است مگر بد خلقی. آدم بد اخلاق، از گناهی خارج می شود و در گناهی وارد می گردد.

يَا عَلِيُّ أَرْبَعَةٌ أَسْرَعُ شَيْ ءٍ عُقُوبَةً رَجُلٌ أَحْسَنْتَ إِلَيْهِ فَكَافَأَكَ بِالْإِحْسَانِ إِسَاءَةً وَ رَجُلٌ لَا تَبْغِي عَلَيْهِ وَ هُوَ يَبْغِي عَلَيْكَ وَ رَجُلٌ عَاهَدْتَهُ عَلَى أَمْرٍ فَوَفَيْتَ لَهُ وَ غَدَرَ بِكَ وَ رَجُلٌ وَصَلَ قَرَابَتَهُ فَقَطَعُوهُ...

علی جان! عقوبت چهار چیز بسیار سریع است: مردی که به او احسان کردی و او در برابر احسانت بدی کرد، مردی که تو بر او ستم نمی کنی و او بر تو ستم می کند، مردی که با تو هم پیمان بود و تو به پیمانت وفا کردی و او به تو خیانت کرد و مردی که صله رحم کرد و دیگران با او قطع صله رحم نمودند.

غدر: خیانت کرد، عهد را شکست، نارو زد (االمعجم البسیط)

وَ رَجُلٌ وَصَلَ قَرَابَتَهُ فَقَطَعُوهُ: همه منابعی که این روایت را نقل کرده اند، جمله مذکور، همینطور آمده است. اگر چنین باشد، التفات از خطاب به غیبت شده است و ساده ترین کلام بلغا، از آرایه های زبانی خالی نیست. با این حال، اگر من دست رسی به منابع بیشتری می داشتم، حتما در رابطه با "وَصَلَ" و "فَقَطَعُوهُ" تحقیق می کردم (فاطمی)

ص: 61

يَا عَلِيُّ بَادِرْ بِأَرْبَعٍ قَبْلَ أَرْبَعٍ شَبَابِكَ قَبْلَ هَرَمِكَ وَ صِحَّتِكَ قَبْلَ سُقْمِكَ وَ غِنَاكَ قَبْلَ فَقْرِكَ وَ حَيَاتِكَ قَبْلَ مَوْتِكَ...

علی جان! به چهار چیز، پیش از چهار چیز پیشی بگیر: به جوانی ات، قبل پیری ات، به سلامتی ات، قبل از بیماری ات، به بی نیازی ات، قبل از تهی دستی ات و به زندگی ات، قبل از مردنت.

يَا عَلِيُّ مَنْ خَافَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَافَ مِنْهُ كُلُّ شَيْ ءٍ وَ مَنْ لَمْ يَخَفِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَخَافَهُ اللَّهُ مِنْ كُلِّ شَيْ ء...

علی جان! هرکس از خداوند عزّ و جل بترسد، همه چیز از او می ترسند و هر کس از خداوند عزّ و جل نترسد، خداوند او را از هر چیزی می ترساند.

يَا عَلِيُّ لَعَنَ اللَّهُ ثَلَاثَةً آكِلَ زَادِهِ وَحْدَهُ وَ رَاكِبَ الْفَلَاةِ وَحْدَهُ وَ النَّائِمَ فِي بَيْتٍ وَحْدَهُ.

علی جان! سه کس را خداوند از رحمتش دور کرده است: کسی که توشه اش را تنها می خورد، کسی که در صحرای بیکرانه، تنها راه می رود و کسی که در خانه ای تنها می خوابد.

فلاة: صحرای وسیع، ج: فلوات (المعجم البسیط)./ مصحح کتاب من لا یحضر، در رابطه با لعنت این جا، این گونه بیان دارد: اللعنة هو البعد من رحمة اللّه و بسبب فعل المكروه يبعد العبد من رحمة اللّه (فاطمی)

يَا عَلِيُّ لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ الصَّلَاةُ وَ الزَّكَاةُ وَ الصِّيَامُ وَ لِلْمُتَكَلِّفِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ يَتَمَلَّقُ إِذَا حَضَرَ وَ يَغْتَابُ إِذَا غَابَ وَ يَشْمَتُ بِالْمُصِيبَةِ وَ لِلظَّالِمِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ يَقْهَرُ مَنْ دُونَهُ بِالْغَلَبَةِ وَ مَنْ فَوْقَهُ بِالْمَعْصِيَةِ وَ يُظَاهِرُ الظَّلَمَةَ وَ لِلْمُرَائِي ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ يَنْشَطُ إِذَا كَانَ عِنْدَ النَّاسِ وَ يَكْسَلُ إِذَا كَانَ وَحْدَهُ وَ يُحِبُّ أَنْ يُحْمَدَ فِي جَمِيعِ أُمُورِهِ وَ لِلْمُنَافِقِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ إِذَا حَدَّثَ كَذَبَ وَ إِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ وَ إِذَا ائْتُمِنَ خَانَ.

ص: 62

علی جان! برای مؤمن سه نشانه وجود دارد: اقامه نماز، پرداخت زکات و گرفتن روزه. برای دروغگوی دنیاطلب، سه علامت وجود دارد: پیش رو چاپلوسی می کند، پشت سر غیبت و در مصیبت دیگران خوشحال می شود. برای ظالم سه نشانه وجود دارد: زیر دستش را با سلطه و بالا دستش را با معصیت به ستوه می آورد و از ستمگران پشتیبانی می کند. برای ریاکار سه نشانه وجود دارد: در جمع خودش را فعال نشان می دهد، وقتی تنها شد، سستی می کند و دوست دارد که در تمام کارها مورد ستایش قرار بگیرد. برای منافق سه علامت وجود دارد: هنگام صحبت کردن دروغ می گوید، وقتی وعده بدهد، به وعده اش وفا نمی کند و وقتی امین قرار داده شود، خیانت می کند.لِلْمُتَكَلِّفِ: وَ مَا أَنَا مِنَ المْتَكلَّفِين: المدعیین النبوة کذبا علی الله (التفسیر المعین)./ المتكلّف بالعلم: المنتسب إليه، الذي جمع شيئاً من أقوال العلماء و مذاهب الحكماء، و أخذ الرطب و اليابس من كلّ صنف، و يتكلّف و يدّعي أنّه عالم راسخ في العلم (شرح المازندراني)

تَمَلَّقُ: چاپلوسی کرد (المعجم البسیط)

شمِت: شماتت: در غم دیگران اظهار شادی کردن (المعجم البسیط)

قهر: شکست داد، غلبه کرد (المعجم البسیط)

يُظَاهِرُ: وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَيْهِ: معناه: و إن تعاونا، يقال: تظاهرَ القومُ على فُلان، و تظافَروا و تضافَروا إذا تعاوَنوا عليه (تهذيب اللغة)./ و المُظَاهَرَةُ: المعاونة. و التَظَاهُرُ: التعاون (الصحاح)

کسل: سست شد، تنبل شد (المعجم البسیط)

يَا عَلِيُّ مَنْ أَطَاعَ امْرَأَتَهُ أَكَبَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى وَجْهِهِ فِي النَّارِ فَقَالَ عَلِيٌّ وَ مَا تِلْكَ الطَّاعَةُ قَالَ يَأْذَنُ لَهَا فِي الذَّهَابِ إِلَى الْحَمَّامَاتِ وَ الْعُرُسَاتِ وَ النَّائِحَاتِ وَ لُبْسِ الثِّيَابِ الرِّقَاقِ.

علی جان! کسی که زنش را اطاعت کند، خداوند عزّ و جل او را با رو در آتش جهنم می اندازد. علی (علیه السلام) عرض کرد: این اطاعت در چه چیزهایی است؟

ص: 63

فرمود: اجازه بدهد که به حمام ها، عروسی ها، عزاداری ها برود، با پوشیدن لباس نازک.

کبّ: واژگون کرد، کبّ الإناء: محتوای ظرف را ریخت (المعجم البسیط)

النَّائِحَات:نائحة: زنی که با صدای بلند و بی تابی بر میت خود می گرید (المعجم البسیط)

يَا عَلِيُّ إِذَا مَاتَ الْعَبْدُ قَالَ النَّاسُ مَا خَلَّفَ وَ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ مَا قَدَّمَ.

علی جان! وقتی کسی از دنیا برود، مردم می گویند: چه بر جای گذاشته است و فرشتگان می گویند: چه پیش فرستاده است؟

يَا عَلِيُّ الدُّنْيَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْكَافِرِ.

علی جان! دنیا زندان مؤمن است و بهشت کافر.

يَا عَلِيُّ الْعَقْلُ مَا اكْتُسِبَتْ بِهِ الْجَنَّةُ وَ طُلِبَ بِهِ رِضَا الرَّحْمَنِ.

علی جان! عقل چیزی است که توسط آن کسب جنت می شود و خوشنودی خداوند رحمان طلب می گردد.

يَا عَلِيُ نَوْمُ الْعَالِمِ أَفْضَلُ مِنْ عِبَادَةِ الْعَابِدِ.علی جان! خواب عالم بهتر از عبادت عابد است.

المراد العابد الجاهل لا العابد العالم كما هو الظاهر (هامش الصفحة)

يَا عَلِيُّ رَكْعَتَيْنِ يُصَلِّيهِمَا الْعَالِمُ أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ رَكْعَةٍ يُصَلِّيهَا الْعَابِد.(1)

علی جان! دو رکعت نمازی که عالم می خواند، بهتر از هزار رکعتی است که عابد آن را می خواند.

از این دو حدیث شریف فضیلت بی چون وچرای عالم برداشت می شود اما مسلما علم با عمل و عالم با تقوا مراد است. نه آنان که در منجلاب دنیا فرو رفته اند (فاطمی)

ص: 64

تشنگی، گرسنگی و تشنگی روز رستاخیز را به یاد آورید، به فقرا و بینوایان تان صدقه دهید، به بزرگان تان احترام بگذارید، به کوچکان تان رحم نمایید و صله رحم به جا آورید. زبان تان را کنترل کنید، چشم ها و گوش هاتان را از آنچه حلال نیست، ببندید. بر یتیمان مردم مهربانی کنید، چونان که دوست دارید، بر یتیمان شما مهربانی بشود. در پیشگاه الهی از گناهان تان توبه نمایید و در هنگام نمازها، دست های تان را به دعا بردارید. زیرا که آن هنگام ها بهترین لحظه هایی هستند که خداوند عزّ وجل به بندگانش نظر رحمت می نماید. آن ها را جواب می دهد، وقتی راز و نیاز نمایند، می پذیرد، وقتی ندا نمایند و اجابت می کند، وقتی دعا نمایند.

شقی: بد بخت، بیچاره، گستاخ (المعجم البسیط)

وقّروا: وقّر: احترام گذاشت و عظیم شمرد (المعجم البسیط)

تحننوا: تَحَنَّنَ عليهِ: بر او ترحّم كرد (فرهنگ ابجدي)./ حنین: دلسوزی و ترحم، شوق واشتیاق (المعجم البسیط)

لبّی: پذیرفت، لبّیک: به روی چشم، اطاعت و دعوت شما را می پذیرم، فرمانبردارم (المعجم البسیط)

نَاجَوْهُ: نجوا: رازو نیاز دل (المعجم البسیط)

أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَنْفُسَكُمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمَالِكُمْ فَفُكُّوهَا بِاسْتِغْفَارِكُمْ وَ ظُهُورُكُمْ ثَقِيلَةٌ مِنْ أَوْزَارِكُمْ فَخَفِّفُوا عَنْهَا بِطُولِ سُجُودِكُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى ذِكْرُهُ أَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ أَنْ لَا يُعَذِّبَ الْمُصَلِّينَ وَ السَّاجِدِينَ وَ أَنْ لَا يُرَوِّعَهُمْ بِالنَّارِ يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ.

آی مردم! جان هاتان در گرو اعمال شماست، پس آن ها را با استغفار آزاد نمایید و شانه هاتان زیر بار سنگین گناه است، پس آن ها را با طولانی کردن سجده هاتان سبک نمایید و بدانید که خداوند تعالی ذکره، به عزت خودش قسم یاد نموده است که نمازگزاران و سجده کنندگان را عذاب ننماید و آن ها را در

ص: 66

روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان به پا می خیزند، با آتش جهنم نترساند!

وزر: گناه، سنگینی، بار سنگین. ج: أوزار (المعجم البسیط)

روّع: ترساند، در رعب و وحشت افکند، شگفت زده ساخت (المعجم البسیط)أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ فَطَّرَ مِنْكُمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِي هَذَا الشَّهْرِ كَانَ لَهُ بِذَلِكَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَى مِنْ ذُنُوبِهِ فَقِيلَ لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ لَيْسَ كُلُّنَا يَقْدِرُ عَلَى ذَلِكَ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله و سلم) اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ

اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ.

آی مردم! هرکس از شما روزه دار مؤمنی را در این ماه افطاری دهد، این کارش پیش خداوند عزّ و جل، ثواب آزاد کردن یک بنده و آمرزش گناهان گذشته را دارد. گفته شد که: یا رسول الله! همه ما قادر بر این کار نیستیم. فرمود: از آتش جهنم دوری کنید، هرچند با نصف خرما! از آتش گدازان جهنم دوری کنید، هرچند با جرعه آبی!

أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ حَسَّنَ مِنْكُمْ فِي هَذَا الشَّهْرِ خُلُقَهُ كَانَ لَهُ جَوَازاً عَلَى الصِّرَاطِ يَوْمَ تَزِلُّ فِيهِ الْأَقْدَامُ وَ مَنْ خَفَّفَ فِي هَذَا الشَّهْرِ عَمَّا مَلَكَتْ يَمِينُهُ خَفَّفَ اللَّهُ عَلَيْهِ حِسَابَهُ وَ مَنْ كَفَّ فِيهِ شَرَّهُ كَفَ اللَّهُ عَنْهُ غَضَبَهُ يَوْمَ يَلْقَاهُ وَ مَنْ أَكْرَمَ فِيهِ يَتِيماً أَكْرَمَهُ اللَّهُ يَوْمَ يَلْقَاهُ وَ مَنْ وَصَلَ فِيهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ يَوْمَ يَلْقَاهُ وَ مَنْ قَطَعَ فِيهِ رَحِمَهُ قَطَعَ اللَّهُ عَنْهُ رَحْمَتَهُ يَوْمَ يَلْقَاهُ وَ مَنْ تَطَوَّعَ فِيهِ بِصَلَاةٍ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ مَنْ أَدَّى فِيهِ فَرْضاً كَانَ لَهُ ثَوَابُ مَنْ أَدَّى سَبْعِينَ فَرِيضَةً فِيمَا سِوَاهُ مِنَ الشُّهُورِ وَ مَنْ أَكْثَرَ فِيهِ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَيَّ ثَقَّلَ اللَّهُ مِيزَانَهُ يَوْمَ تَخِفُّ الْمَوَازِينُ وَ مَنْ تَلَا فِيهِ آيَةً مِنَ الْقُرْآنِ كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِي غَيْرِهِ مِنَ الشُّهُورِ.

آی مردم! هرکس از شما در این ماه اخلاقش را نیکو نماید، برای او در روزی که قدم ها می لغزند، جواز عبور از پل صراط است، هرکه در این ماه بار زیر

ص: 67

دستانش را سبک نماید، خداوند حسابش را سبک می گیرد، هرکس در این ماه شرش را باز دارد، خداوند روز ملاقات، خشمش را از او باز می دارد، هرکس در این ماه با خویشاوندان خودش ارتباط بر قرار نماید، خداوند روز ملاقات، رحمتش را شامل حال او می گرداند، هرکس در این ماه قطع ارتباط خویشاوندی نماید، خداوند در روز ملاقات، رحمتش را از او قطع می کند، هرکس داوطلبانه نمازی را بر پا نماید، خداوند دوری از آتش را برای او می نویسد، هرکس در این ماه واجبی را انجام دهد، برای او ثواب هفتاد واجب کسی است که در غیر این ماه انجام داده است، هرکس در این ماه درود فرستادنش را بر من زیاد کند، خداوند در روز سبکی اعمال، میزان عملش را سنگین می نماید، هرکس در این ماه یک آیه قرآن تلاوت نماید، ثواب ختم یک قرآن کامل کسی را دارد که در دیگر روزها خوانده است.

ما ملکت یمینه: این واژه در اصل به برده و کنیز اطلاق می شود امروزه امکان دارد کارگران زیر دست، مصداق آن باشد (فاطمی)

جواز: گذشتن و عبور کردن، جواز السفر: گذرنامه (المعجم البسیط)أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَبْوَابَ الْجِنَانِ فِي هَذَا الشَّهْرِ مُفَتَّحَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّكُمْ أَنْ لَا يُغَلِّقَهَا عَلَيْكُمْ وَ أَبْوَابَ النِّيرَانِ مُغَلَّقَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّكُمْ أَنْ لَا يُفَتِّحَهَا عَلَيْكُمْ وَ الشَّيَاطِين مَغْلُولَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّكُمْ أَنْ لَا يُسَلِّطَهَا عَلَيْكُمْ.

آی مردم! در این ماه، دروازه های بهشت باز است. از پروردگارتان بخواهید که آن ها را به روی تان نبندد، درهای جهنم بسته اند، از پروردگارتان بخواهید که آن ها را به روی تان نگشاید و شیاطین در قید غل و زنجیر قرار دارند، از پروردگارتان بخواهید که آن ها را بر شما مسلط نکند.

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) فَقُمْتُ فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ فَقَالَ يَا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ

ص: 68

بَكَى فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا يُبْكِيكَ فَقَالَ يَا عَلِيُّ أَبْكِي لِمَا يُسْتَحَلُّ مِنْكَ فِي هَذَا الشَّهْرِ كَأَنِّي بِكَ وَ أَنْتَ تُصَلِّي لِرَبِّكَ وَ قَدِ انْبَعَثَ أَشْقَى الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ شَقِيقُ عَاقِرِ نَاقَةِ ثَمُودَ فَضَرَبَكَ ضَرْبَةً عَلَى قَرْنِكَ فَخَضَبَ مِنْهَا لِحْيَتَكَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ ذَلِكَ فِي سَلَامَةٍ مِنْ دِينِي فَقَالَ (صلی الله علیه و آله و سلم) فِي سَلَامَةٍ مِنْ دِينِكَ ثُمَّ قَالَ يَا عَلِيُّ مَنْ قَتَلَكَ فَقَدْ قَتَلَنِي وَ مَنْ أَبْغَضَكَ فَقَدْ أَبْغَضَنِي وَ مَنْ سَبَّكَ فَقَدْ سَبَّنِي لِأَنَّكَ مِنِّي كَنَفْسِي رُوحُكَ مِنْ رُوحِي وَ طِينَتُكَ مِنْ طِينَتِي إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقَنِي وَ إِيَّاكَ وَ اصْطَفَانِي وَ إِيَّاكَ وَ اخْتَارَنِي لِلنُّبُوَّةِ وَ اخْتَارَكَ لِلْإِمَامَةِ فَمَنْ أَنْكَرَ إِمَامَتَكَ فَقَدْ أَنْكَرَ نُبُوَّتِي يَا عَلِيُّ أَنْتَ وَصِيِّي وَ أَبُو وُلْدِي وَ زَوْجُ ابْنَتِي وَ خَلِيفَتِي عَلَى أُمَّتِي فِي حَيَاتِي وَ بَعْدَ مَوْتِي أَمْرُكَ أَمْرِي وَ نَهْيُكَ نَهْيِي أُقْسِمُ بِالَّذِي بَعَثَنِي بِالنُّبُوَّةِ وَ جَعَلَنِي خَيْرَ الْبَرِيَّةِ إِنَّكَ لَحُجَّةُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ أَمِينُهُ عَلَى سِرِّهِ وَ خَلِيفَتُهُ عَلَى عِبَادِهِ.(1)

امیر المؤمنین (علیه السلام) فرمود: از جا برخاسته عرض کردم: یا رسول الله! بهترین اعمال در این ماه چیست؟ فرمود: آی ابا الحسن! بهترین اعمال در این ماه پاک دامنی از حرام های خداوند عزّ و جل می باشد. بعد گریه نمود. عرض کردم: یا رسول الله! چه چیزی شما را به گریه درآورد؟ فرمود: علی جان! گریه من برای این است که تو در این ماه با آن روبه رو می شوی. گویا می بینم که تو در حال نماز برای پروردگارت هستی و بدبخت ترین اول و آخر تاریخ، برادر کشنده ناقه ثمود، بر خاسته ضربه ای بر فرق سرت فرود می آورد و از آن ضربه محاسنت خون آلود می شود! عرض کردم: یا رسولالله! آیا در سلامت دینم این اتفاق می افتد؟ فرمود: در سلامت دین تو. بعد فرمود: علی جان! هرکس تو را بکشد، مرا کشته است، هرکس به تو بغض داشته باشد، به من بغض دارد و هرکس تو را دشنام دهد، مرا دشنام داده است. زیرا تو مانند جان منی. روح تو از روح من

ص: 69

است و گل تو از گل من. خداوند تبارک وتعالی من و تو را خلق کرد و من و تو را برگزید. مرا برای نبوت برگزید و تو را برای امامت. هرکس امامت تو را انکار کند، نبوت مرا انکار نموده است. علی جان! تو وصی منی، پدر فرزندان منی، داماد من و جانشین من بر امتم در زمان حیات و بعد از مرگ من هستی. امر تو امر من است و نهی تو نهی من. سوگند به آن کسی که مرا به عنوان پیامبر فرستاد و بهترین خلق قرارداد، تو حجت خداوند بر مردمی، امین سرّ او هستی و خلیفه او بر بندگانش می باشی!

کأنی بک: متعلق حرف جار شاید "أنظر" مقدر باشد (فاطمی)

بعث: فرستاد، وادار کرد. مالذی بعثه علی هذا: چه چیزی او را وادار به این کار کرد (المعجم البسیط)

عقر: مجروح کرد، سر برید، پاها را قطع کرد، از حرکت بازداشت (المعجم البسیط)

قَرْنِكَ: و القَرْنُ: جانب الرأس (الصحاح)./ القَرْن فِى الإنسان: دو گوشه پيشانى انسان (فرهنگ ابجدي)

سَبَ يَسُبُ سبًّا. و أصل السَبّ القطعُ ثم صار السَبُ شتما لأن السَبَ خَرْق الأعراض (جمهرة اللغة)

بریة: خلق، مردم. ج: برَایا (المعجم البسیط)

ص: 70

ایمان چهار پایه دارد: راضی بودن به حکم خداوند، اعتماد کردن بر خداوند، واگذاری کارها به خداوند و اطاعت بی چون و چرا از فرمان خداوند.

قَضَاءِ: قَضَى القَاضِي بين الخصمين: حكم. قَضَى الحاكمُ بمنع التظاهرات: أمر. قَضَى عليه: قتله. قَضَى صلاتَهُ: أدّاها بعد فوات وقتها (معجم الأفعال المتداولة)./ چنا ن که می بینید، قضی معانی متعددی دارد. در این جا "حکم کردن"، برگردان مناسبی (فاطمی)أَرْكَانٍ: جمع رکن: ستون، پی و پایه، پشتوانه هرچیز (المعجم البسیط)

التَّوَكُّلُ: إظهارُ العَجْز و الاعتمادُ على على غيرك (الصحاح)

تَفْوِيضُ: واگذار کردن، موکول کردن، منوط کردن، وکالت دادن (المعجم البسیط)

التَّسْلِيمُ: الانقياد له (مجمع البحرين)

3. إِنِّي كُنْتُ مَعَ النَّبِيِّ فِي صَلَاةٍ صَلَّاهَا فَضَرَبَ بِيَدِهِ الْيُمْنَى إِلَى يَدِيَ الْيُمْنَى فَاجْتَذَبَهَا فَضَمَّهَا إِلَى صَدْرِهِ ضَمّاً شَدِيداً ثُمَّ قَالَ يَا عَلِيُّ فَقُلْتُ لَبَّيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَنَا وَ أَنْتَ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ عَقَّنَا قُلْ آمِينَ قُلْتُ آمِينَ قَالَ أَنَا وَ أَنْتَ مَوْلَيَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنَ أَبَقَ عَنَّا قُلْ آمِينَ قُلْتُ آمِينَ ثُمَّ قَالَ أَنَا وَ أَنْتَ رَاعِيَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنَ ضَلَّ عَنَّا قُلْ آمِينَ قُلْتُ آمِينَ -قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ- وَ سَمِعْتُ قَائِلَيْنِ يَقُولَانِ مَعِي آمِينَ فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنِ الْقَائِلَانِ مَعِي آمِينَ قَالَ جَبْرَئِيلُ وَ مِيكَائِيلُ.(1)

من با پیامبر در نمازی بودم که به جا آورد. پس با دست راستش، دست راست مرا گرفت و محکم به سینه اش نگه داشت. بعد، فرمود: علی جان! عرض کردم: بلی یا رسول الله! فرمود: من و تو پدر این امت هستیم، خدا لعنت کند کسی را که آزار بدهد ما را! بگو: آمین! گفتم: آمین! فرمود: من و تو آقای این امت هستیم، خدا لعنت کند کسی را که از

ص: 72

ما بگریزد! بگو: آمین! گفتم: آمین! فرمود: من و تو اداره کنندگان این امت هستیم، خدا لعنت کند کسی را که از ما فاصله گرفته در گمراهی قرار گیرد! بگو: آمین! گفتم: آمین! -امیر المؤمنین فرمود:- در این هنگام، صدای دو گوینده ای را شنیدم که با من می گفتند: آمین! عرض کردم: یا رسول الله! این دو گوینده با من کیستند؟ فرمود: جبرئیل و میکائیل.

رَاعِيَا: راعی: حفظ کننده، اداره کننده، زیر نظر گیرنده، چوپان (المعجم البسیط)

4. إِنَ أَهْلَ الْجَنَّةِ يَنْظُرُونَ إِلَى مَنَازِلِ شِيعَتِنَا كَمَا يَنْظُرُ الْإِنْسَانُ إِلَى الْكَوَاكِب.(1)

بهشتیان به منزل های شعیان ما چنان می نگرند که انسان به ستارگان.

5. أَيُّهَا النَّاسُ لَا خَيْرَ فِي دِينٍ لَا تَفَقُّهَ فِيهِ وَ لَا خَيْرَ فِي دُنْيَا لَا تَدَبُّرَ فِيهَا وَ لَا خَيْرَ فِي نُسُكٍ لَا وَرَعَ فِيهِ.(2)آی مردم! در دینی که تفقه نشود، در دنیایی که تدبر نشود و در عبادتی که پاک دامنی وجود نداشته باشد، خیری نیست.

تَفَقُّهَ: دین فهمی، دین شناسی (فاطمی)

تَدَبُّرَ: فکر کرد و چاره جست، پیامدها را بررسی کرد، تامل کرد و درک کرد (المعجم البسیط)

نُسُكٍ: عبادت و زهد، قربانی (المعجم البسیط)

6. يَا أَبَا الْحَسَنِ! إِنَ أُمَّةَ مُوسَى (علیه السلام) افْتَرَقَتْ إِحْدَى وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً، فِرْقَةٌ نَاجِيَةٌ وَ الْبَاقُونَ فِي النَّارِ، وَ إِنَّ أُمَّةَ عِيسَى (علیه السلام) افْتَرَقَتِ اثْنَتَيْنِ وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً، فِرْقَةٌ نَاجِيَةٌ وَ الْبَاقُونَ فِي النَّارِ، وَ إِنَّ أُمَّتِي سَتَفْتَرِقُ عَلَى ثَلَاثٍ وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً، فِرْقَةٌ نَاجِيَةٌ وَ الْبَاقُونَ فِي النَّارِ. فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم)! وَ مَا النَّاجِيَةُ؟ فَقَالَ: الْمُتَمَسِّكُ بِمَا أَنْتَ عَلَيْهِ وَ أَصْحَابُك.(3)

ص: 73

آی ابا الحسن! امت موسی (علیه السلام) به هفتاد و یک دسته پراکنده شدند، یک دسته رستگار است و دیگران در آتش جهنم اند. امت عیسی (علیه السلام) به هفتاد و دو دسته پراکنده شدند، یک دسته رستگار است و دیگران در آتش جهنم اند. امت من به هفتاد و سه دسته پراکنده می شوند، یک دسته رستگار است و دیگران در آتش جهنم اند. عرض کردم: یا رسول الله! دسته رستگار کدام است؟ فرمود: کسی که به تو و اصحاب تو تمسک بجوید.

این سخن رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با امیر المؤمنین (علیه السلام) در حدیث مفصلی آمده است و من به مقدار تشنگی از زلال آن چشمه نوشیده ام (فاطمی)

7. هَبَطَ جَبْرَئِيلُ عَلَى آدَمَ (علیه السلام) فَقَالَ يَا آدَمُ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أُخَيِّرَكَ وَاحِدَةً مِنْ ثَلَاثٍ فَاخْتَرْهَا وَ دَعِ اثْنَتَيْنِ فَقَالَ لَهُ آدَمُ يَا جَبْرَئِيلُ وَ مَا الثَّلَاثُ فَقَالَ الْعَقْلُ وَ الْحَيَاءُ وَ الدِّينُ فَقَالَ آدَمُ إِنِّي قَدِ اخْتَرْتُ الْعَقْلَ فَقَالَ جَبْرَئِيلُ لِلْحَيَاءِ وَ الدِّينِ انْصَرِفَا وَ دَعَاه فَقَالا يَا جَبْرَئِيلُ إِنَّا أُمِرْنَا أَنْ نَكُونَ مَعَ الْعَقْلِ حَيْثُ كَانَ قَالَ فَشَأْنَكُمَا وَ عَرَج.(1)

جبرئیل امین (علیه السلام) بر حضرت آدم (علیه السلام) فرود آمد و گفت: آی آدم! من مأمور شدم که تو را در انتخاب یکی از سه چیز مخیر نمایم و دوتای دیگر را ترک نمایی. آدم (علیه السلام) گفت: آن سه کدامند؟گفت: عقل، حیا و دین. آدم (علیه السلام) گفت: من عقل را برگزیدم. پس جبرئیل به حیا و دین گفت: شما دوتا برگشته او را ترک نمایید. گفتند: جبرئیلا! به ما دستور داده شده که هرجا عقل باشد، با او باشیم. گفت: این مربوط به خودتان می شود و به آسمان عروج نمود.

عَرَج: عَرَجَ فى الدَرَجة و السُلَّم يَعْرُج عُروجاً، إذا ارْتَقَى (الصحاح)

شأن: "شأن" معانی متعددی دارد. در این جا ظاهرا، "شَأْنَكُمَا"، یک اصطلاح است و مفهوم "به خودتان مربوط می شود"، برداشت می شود (فاطمی)

ص: 74

8. رحم اللَّه امرء أعد لنفسه و استعد لرمسه و علم من أين و في أين و إلى أين.(1)

خداوند انسانی را بیامرزد که خودش را آماده نگهدارد و استعداد رفتن به گور را پیدا کند و بداند که از کجا آمده، در کجا قرار دارد و به کجا می رود؟

این حدیث در غیر کتاب "الوفی" و "شرح کافی ملا صدرا" وجود ندارد. بسیار حدیث شسته رفته ای است اما حیف که در غیر آن دوتا وجود ندارد! (فاطمی)

امْرَأَ: در مقابل امْرَأةٌ است. در قرآن کریم می خوانیم: يا أُخْتَ هارُونَ ما كانَ أَبُوكِ امْرَأَ سَوْء

(فاطمی)

أعدّ: مهیا کرد، آماده کرد (المعجم البسیط)

استعدّ: آماده شد. استعداد: آمادگی (المعجم البسیط)

رمس: خاک گور (مقدمة الأدب)./ و يقال لما يحثى على القبر من التراب رَمْسٌ، و للقبر نفسه رَمْسٌ (النهاية في غريب الحديث)

9. قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لِمُوسَى عَلَيْهِ السَّلَامُ يَا مُوسَى احْفَظْ وَصِيَّتِي لَكَ بِأَرْبَعَةِ أَشْيَاءَ أَوَّلُهُنَّ مَا دُمْتَ لَا تَرَى ذُنُوبَكَ تُغْفَرُ فَلَا تَشْتَغِلْ بِعُيُوبِ غَيْرِكَ وَ الثَّانِيَةُ مَا دُمْتَ لَا تَرَى كُنُوزِي قَدْ نَفِدَتْ فَلَا تَغْتَمَّ بِسَبَبِ رِزْقِكَ وَ الثَّالِثَةُ مَا دُمْتَ لَا تَرَى زَوَالَ مُلْكِي فَلَا تَرْجُ أَحَداً غَيْرِي وَ الرَّابِعَةُ مَا دُمْتَ لَا تَرَى الشَّيْطَانَ مَيِّتاً فَلَا تَأْمَنْ مَكْرَهُ.(2)

خداوند تبارک و تعالی به موسی (علیه السلام) فرمود: آی موسی! وصیتم را در رابطه با چهار چیز به خاطر بسپار: اول آن ها این است که تا وقتی نبینی که گناهانت بخشیده شده، به عیوب دیگری مپرداز، دوم این که تا وقتی گنج های من تمام نشود، غصه روزی ات را مخور، سوم این که تا وقتی شاهد زوال ملک من نباشی،

ص: 75

به هیچ کسی جز من امید مبند و چهارم این که تا وقتی مرگ شیطان را نبینی، از مکر او ایمن مباش.

10. جُمِعَ الْخَيْرُ كُلُّهُ فِي ثَلَاثِ خِصَالٍ النَّظَرِ وَ السُّكُوتِ وَ الْكَلَامِ فَكُلُّ نَظَرٍ لَيْسَ فِيهِ اعْتِبَارٌ فَهُوَ سَهْوٌ وَ كُلُّ سُكُوتٍ لَيْسَ فِيهِ فِكْرَةٌ فَهُوَ غَفْلَةٌ وَ كُلُّ كَلَامٍ لَيْسَ فِيهِ ذِكْرٌ فَهُوَ لَغْوٌ فَطُوبَى لِمَنْ كَانَ نَظَرُهُ عِبْرَةً وَ سُكُوتُهُ فِكْرَةٌ وَ كَلَامُهُ ذِكْراً وَ بَكَى عَلَى خَطِيئَتِهِ وَ أَمِنَ النَّاسُ مِنْ شَرِّهِ.(1)

تمام خوبی ها در سه خصلت جمع شده است: نگاه و سکوت و سخن. هر نگاهی که در آن پند و عبرت نباشد، غفلت است، هر سکوتی که در آن اندیشه نباشد، بی توجهی است و هر سخنی که در آن یادآوری نباشد، بیهودگی است. سعادتمند باد کسی که نگاهش پند و اندرز است، سکوتش اندیشه و سخنش یادآوری و بر اشتباهش می گرید و مردم از شرّ او در امان است!

عبرة: پند (المعجم البسیط)

سهو: غفلت و اشتباه. به غفلت زود گذر، سهو گفته می شود (المعجم البسیط)

غفلت: بی توجهی (المعجم البسیط)./ باید توجه کنیم که "غفلت" و "سهو" در بسیاری از موارد، مانند فقیر و مسکین اند که: "إذا اجتمعا، افترقا و إذا افترقا، اجتمعا." منتها غفلت در مقابل تذکر می آید (فاطمی)

11. إِنَ لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ ثَلَاثَةَ أَخِلَّاءَ فَخَلِيلٌ يَقُولُ لَهُ أَنَا مَعَكَ حَيّاً وَ مَيِّتاً وَ هُوَ عَمَلُهُ وَ خَلِيلٌ يَقُولُ لَهُ أَنَا مَعَكَ حَتَّى تَمُوتَ وَ هُوَ مَالُهُ فَإِذَا مَاتَ صَارَ لِلْوَرَثَةِ وَ خَلِيلٌ يَقُولُ لَهُ أَنَا مَعَكَ إِلَى بَابِ قَبْرِكَ ثُمَّ أُخَلِّيكَ وَ هُوَ وَلَدُهُ.(2)

برای انسان مسلمان، سه دوست وجود دارد: دوستی که می گوید: من در زمان حیات و ممات با تو هستم و او عملش می باشد، دوستی که می گوید: من

ص: 76

تا وقت مردن با تو هستم و او مالش می باشد، وقتی مالک بمیرد، مملوک مال ورثه می شود و دوستی که می گوید: تا دروازه گور من با تو هستم، بعد تو را رها خواهم نمود و او فرزندش می باشد.

12. إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَخْفَى أَرْبَعَةً فِي أَرْبَعَةٍ أَخْفَى رِضَاهُ فِي طَاعَتِهِ فَلَا تَسْتَصْغِرَنَّ شَيْئاً مِنْ طَاعَتِهِ فَرُبَّمَا وَافَقَ رِضَاهُ وَ أَنْتَ لَا تَعْلَمُ وَ أَخْفَى سَخَطَهُ فِي مَعْصِيَتِهِ فَلَا1. تَسْتَصْغِرَنَّ شَيْئاً مِنْ مَعْصِيَتِهِ فَرُبَّمَا وَافَقَ سَخَطُهُ مَعْصِيَتَهُ وَ أَنْتَ لَا تَعْلَمُ وَ أَخْفَى إِجَابَتَهُ فِي دَعْوَتِهِ فَلَا تَسْتَصْغِرَن شَيْئاً مِنْ دُعَائِهِ فَرُبَّمَا وَافَقَ إِجَابَتَهُ وَ أَنْتَ لَا تَعْلَمُ وَ أَخْفَى وَلِيَّهُ فِي عِبَادِهِ فَلَا تَسْتَصْغِرَنَّ عَبْداً مِنْ عَبِيدِ اللَّهِ فَرُبَّمَا يَكُونُ وَلِيَّهُ وَ أَنْتَ لَا تَعْلَمُ.(1)

خداوند تبارک و تعالی، چهار چیز را در چهار چیز پنهان کرده است: خشنودی اش را در طاعتش پنهان کرده است، پس چیزی از طاعتش را کوچک مشمار! چه بسا همان طاعت خشنودی اش را در پی داشته باشد و تو نمی دانی. خشم خودش را در معصیتش پنهان نموده، پس چیزی از معصیت او را کوچک مشمار! چه بسا همان معصیت خشم او را بر انگیزاند و تو نمی دانی. اجابتش را در دعایش پنهان نموده است، پس چیزی از دعای او را کوچک مشمار! چه بسا همان دعا مورد اجابت قرار گیرد و تو نمی دانی. دوست خودش را در بین بندگانش پنهان نموده است، پس هیچ یک از بندگان او را کوچک مشمار! چه بسا همان بنده دوست ناشناخته او باشد و تو نمی دانی.

سَخَطَهُ: الفرق بين الغضب و السخط: أن الغضب يكون من الصغير على الكبير و من الكبير على الصغير و السخط لا يكون الا من الكبير على الصغير (الفروق فی اللغة)

وَلِيَّهُ: "ولی"، معانی متعددی دارد. در این جا، "دوست"، برگردان مناسبی است (فاطمی)

ص: 77

13. سُئِلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) كَمْ بَيْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ فَقَالَ أَرْبَعُ أَصَابِعَ وَ وَضَعَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) يَدَهُ عَلَى أُذُنِهِ وَ عَيْنَيْهِ فَقَالَ مَا رَأَتْهُ عَيْنَاكَ فَهُوَ الْحَقُ وَ مَا سَمِعَتْهُ أُذُنَاكَ فَأَكْثَرُهُ بَاطِلٌ.(1)

از امیر المؤمنین (علیه السلام) سوال شد: بین حق و باطل چقدر فاصله است؟ فرمود: چهار انگشت. امیر المؤمنین (علیه السلام) دستش را روی گوش و چشمش گذاشت و فرمود: آنچه را که چشم هایت می بیند حق است و بسیاری از آنچه که گوش هایت شنیده، باطل می باشد.

14. الْفِتَنُ ثَلَاثٌ حُبُّ النِّسَاءِ وَ هُوَ سَيْفُ الشَّيْطَانِ وَ شُرْبُ الْخَمْرِ وَ هُوَ فَخُّ الشَّيْطَانِ وَ حُبُّ الدِّينَارِ وَ الدِّرْهَمِ وَ هُوَ سَهْمُ الشَّيْطَانِ فَمَنْ أَحَبَّ النِّسَاءَ لَمْ يَنْتَفِعْ1. بِعَيْشِهِ وَ مَنْ أَحَبَّ الْأَشْرِبَةَ حَرُمَتْ عَلَيْهِ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَحَبَّ الدِّينَارَ وَ الدِّرْهَمَ فَهُوَ عَبْدُ الدُّنْيَا.(2)

فتنه ها سه تا هستند: زن بارگی و آن شمشیر شیطان است، شرابخواری و آن دام شیطان است و دوستی دینار و درهم و آن تیر شیطان است. هرکس زن باره شود، از زندگی اش نفعی نمی برد، هرکس شرابخوار شود، بهشت بر او حرام می گردد و هرکس محبت درهم و دینار را در دل داشته باشد، پس او بنده دنیا است.

15. شَكَوْتُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) حَسَدَ مَنْ يَحْسُدُنِي فَقَالَ يَا عَلِيُّ أَمَا تَرْضَى أَنَّ أَوَّلَ أَرْبَعَةٍ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ أَنَا وَ أَنْتَ وَ ذَرَارِيُّنَا خَلْفَ ظُهُورِنَا وَ شِيعَتُنَا عَنْ أَيْمَانِنَا وَ شَمَائِلِنَا.(3)

ص: 78

خدمت رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) از حسودانی که به من حسد می ورزند، شکایت نمودم. فرمود: علی جان! آیا راضی نمی شوی که اولین چهار کس من و تو هستیم که وارد بهشت می شویم. در حالی که فرزندان و نوادگان ما پشت سر ما حرکت می کنند و شعیان ما در سمت راست و چپ ما.

ذرّیه: نسل: فرزندان و نوادگان (المعجم البسیط)

16. دَعَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ عَلِيٌّ (علیه السلام) عَلَى أَنْ تَضْمَنَ لِي ثَلَاثَ خِصَالٍ قَالَ وَ مَا هِيَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ لَا تُدْخِلُ عَلَيْنَا شَيْئاً مِنْ خَارِجٍ وَ لَا تَدَّخِرُ عَنِّي شَيْئاً فِي الْبَيْتِ وَ لَا تُجْحِفُ بِالْعِيَالِ قَالَ ذَلِكَ لَكَ فَأَجَابَهُ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ (علیه السلام).(1)

مردی او را دعوت نمود. پس علی (علیه السلام) به او فرمود: با سه شرط دعوتت را می پذیرم. عرض کرد: آن سه کدامند، یا امیر المؤمنین؟ فرمود: از بیرون چیزی برای ما نیاوری، چیزی که در خانه داری از ما دریغ نکنی و حق خانواده ات هم پایمال نشود. مرد گفت: این شرایط را قبول می کنم. پس علی بن ابی طالب (علیهما السلام) دعوت او را پذیرفت.

اجحاف: پایمال کردن حق کسی. اجحف: پایمال کرد –حق را- (المعجم البسیط)

17. تُفَتَّحُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ فِي خَمْسَةِ مَوَاقِيتَ عِنْدَ نُزُولِ الْغَيْثِ وَ عِنْدَ الزَّحْفِ وَ عِنْدَ الْأَذَانِ وَ عِنْدَ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ وَ مَعَ زَوَالِ الشَّمْسِ وَ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ.(2)پنجره های آسمان در پنج هنگام گشوده می شود: هنگام بارش باران، هنگام پیشروی مجاهدان، هنگام اذان، هنگام قرائت قرآن، هنگام زوال خورشید و هنگام طلوع فجر.

زحف: خزید، پیشرفت (المعجم البسیط)

18. النَّاسُ نِيَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا.(3)

ص: 79

مردم خوابند. وقتی بمیرند بیدار می گردند.

انْتَبَهُوا: انتباه: توجه، آگاهی، بیداری، تیز هوش شدن (المعجم البسیط)

19. بَعَثَهُ حِينَ لَا عَلَمٌ قَائِمٌ وَ لَا مَنَارٌ سَاطِعٌ وَ لَا مَنْهَجٌ وَاضِحٌ.(1)

او را در هنگامی به رسالت مبعوث فرمود که نه نشانه ای وجود داشت، نه نوری می درخشید و نه راهی پیدا بود!

مَنْهَجٌ: راه و روش روشن، برنامه (المعجم البسیط)./ النَّهْجُ: الطريقُ الوَاضِح (مفردات ألفاظ القرآن)

20. إِلَى اللَّهِ أَشْكُو مِنْ مَعْشَرٍ يَعِيشُونَ جُهَّالًا وَ يَمُوتُونَ ضُلَّالًا...(2)

به خداوند شکایت می برم از گروهی که جاهل زندگی می کنند و گمراه می میرند!

مَعْشَرٍ: جماعت، گروه (المعجم البسیط)

جُنَّةٌ: کل ما وقی من السلاح کالترس (المنجد)./ واضح است که روزه های مستحبی مورد نظر است (فاطمی)

22. اقْرَءُوا الْقُرْآنَ وَ اسْتَظْهِرُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَا يُعَذِّبُ قَلْباً وَعَى الْقُرْآنَ.(1)

قرآن را قرائت نمایید و آن را حفظ نمایید. خداوند تبارک و تعالی قلبی را که ظرف قرآن قرار گیرد، عذاب نمی کند.

اسْتَظْهِرُوهُ: استظهر الكتابَ: قرأه ظاهرا. و قرأه من ظهر القَلب: أى قرأه حفظا بلا كتاب (الإفصاح)./ و اسْتَظْهَرَ به، أى استعان به. و استظهر الشى ءَ، أى حفِظَه و قرأه ظاهِراً (الصحاح)

23. مَنِ اسْتَظْهَرَ الْقُرْآنَ وَ حَفِظَهُ وَ أَحَلَّ حَلَالَهُ وَ حَرَّمَ حَرَامَهُ أَدْخَلَهُ اللَّهُ بِهِ الْجَنَّةَ وَ شَفَّعَهُ فِي عَشَرَةٍ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ كُلُّهُمْ قَدْ وَجَبَ لَهُ النَّارُ.(2)

هرکس قرآن را حفظ و تثبیت نماید و حلال آن را حلال بشمارد و حرام آن را حرام، خداوند تبارک و تعالی، توسط این کار او را وارد بهشت می کند و در ده نفر از خانواده اش شفیع قرار می دهد؛ ده نفری که بر همه آن ها آتش جهنم واجب شده باشد.

ظاهرا در اینگونه روایات "استظهار" معادل حفظ فارسی است و "حفظ" عربی معادل "تثبیت" فارسی (فاطمی)

24. مَنِ اسْتَمَعَ آيَةً مِنَ الْقُرْآنِ خَيْرٌ لَهُ مِنْ ثَبِيرٍ ذَهَباً- وَ الْثَبِيرُ اسْمُ جَبَلٍ عَظِيمٍ بِالْيَمَنِ.(3)

هرکس به آیه ای از قرآن گوش دهد، برای او بهتر است از "ثبیر" طلا - و "ثبیر" کوه بزرگی است در یمن.

ص: 81

25. إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ سُئِلَ أَيُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ قَالَ قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ وَ أَنْتَ تَمُوتُ وَ لِسَانُكَ رَطْبٌ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ.(1)

از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسیده شد: پیش خداوند چه اعمالی با فضیلت تر است؟ فرمود: قرائت قرآن. تو می میری در حالی که زبانت با ذکر خدا مرطوب است..

26. مَنْ قَرَأَ كُلَّ يَوْمٍ مِائَةَ آيَةٍ فِي الْمُصْحَفِ بِتَرْتِيلٍ وَ خُشُوعٍ وَ سُكُونٍ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الثَّوَابِ بِمِقْدَارِ مَا يَعْمَلُهُ جَمِيعُ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ مَنْ قَرَأَ مِائَتَيْ آيَةٍ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الثَّوَابِ بِمِقْدَارِ مَا يَعْمَلُهُ أَهْلُ السَّمَاءِ وَ أَهْلُ الْأَرْضِ.(2)

هرکس هر روز، صد آیه از قرآن با ترتیل، خشوع و آرامش بخواند، خداوند به اندازه عمل نیک اهل زمین به او اجر و ثواب می نویسد و هرکس دویست آیه قرائت نماید، خداوند به اندازه عمل نیک اهل آسمان و زمین به او اجر و ثواب می نویسد.

ترتیل: آرام و شمرده خواندن (واژه های نهج البلاغه)

دوستت را چنان دوست بدار که ممکن است روزی دشمن تو بگردد و دشمنت را چنان دشمن دار که ممکن است روزی دوستت بگردد.

هون: الرفق واللین (مجمع البحری)

29. احْذَرُوا صَوْلَةَ الْكَرِيمِ إِذَا جَاعَ وَ اللَّئِيمِ إِذَا شَبِع!(1)

از یورش کریم، هنگام گرسنگی و از چپاول لئیم، هنگام سیری بترسید!

صولة: جهیدن، حمله (المعجم البسیط)

الْكَرِيمِ: الكَريم: من صفات الله و أَسمائه، و هو الكثير الخير الجَوادُ المُعطِي الذي لا يَنْفَدُ عَطاؤه (لسان العرب)./ کَرَم: بخشش، بخشندگی، سخاوت (المعجم البسیط)./ کریم: جوانمرد، بخشنده (فرهنگ معین)اللَّئِيمِ: الدنئ الأصل الشحيح النفس (الصحاح)./ اللَّئِيم: بخيل، پست فطرت، خسيس، زبون (فرهنگ ابجدي)

30. إِذَا اسْتَوْلَى الصَّلَاحُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ حَوْبَةٌ فَقَدْ ظَلَمَ وَ إِذَا اسْتَوْلَى الْفَسَادُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ فَأَحْسَنَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ فَقَدْ غَرَّرَ.(2)

وقتی صلاح و نیکوکاری بر روزگار و مردم آن روزگار چیره شود و در این شرایط، اگر مردی به مرد دیگر که از او گناهی ندیده گمان بد برد، ستم نموده است و هنگامی که فساد بر روزگار و اهل آن روزگار حاکم گردد و در این هنگام اگر مردی به مرد دیگر خوش گمان باشد، خودش را در معرض خطر قرار داده است.

حوبة: و الحُوب: الإثم الكبير (كتاب العين)

ص: 83

غرّر: اوقع بنفسه فی الغرر و هو الخطر (صبحی صالح)./ غَرّر بنفسه و ماله تغريرا: عَرَّضها للهلكة من غير أن يُعرف (المحكمس)

31. إِذَا أَقْبَلَتِ الدُّنْيَا عَلَى أَحَدٍ أَعَارَتْهُ مَحَاسِنَ غَيْرِهِ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ عَنْهُ سَلَبَتْهُ مَحَاسِنَ نَفْسِهِ.(1)

وقتی دنیا به کسی روی آورد، خوبی های دیگری را به او عاریه می دهد و اگر از کسی روی گرداند، خوبی های خود آن کس را نیز منکر می شود.

32. إِذَا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْكَلَامُ.(2)

وقتی عقل کامل شد، کلام –بیهوده- کم می شود.

33. إِذَا كُنْتَ فِي إِدْبَارٍ وَ الْمَوْتُ فِي إِقْبَالٍ فَمَا أَسْرَعَ الْمُلْتَقَى.(3)

وقتی تو در برگشت باشی و مرگ از رو به رو بیاید. پس برخورد کردن چه با سرعت است!

34. إِذَا وَصَلَتْ إِلَيْكُمْ أَطْرَافُ النِّعَمِ فَلَا تُنَفِّرُوا أَقْصَاهَا بِقِلَّةِ الشُّكْر.(4)وقتی آغاز نعمت ها به شما رسد، پایان آن را با ناسپاسی قطع نکنید.

أطراف: أوائلها (صبحی صالح)

تُنَفِّرُوا: تَنَفَّرَ: رميد، متنفر شد (فرهنگ ابجدي)

أقصا: والمراد آخرها (صبحی صالح)./ چنان که می بینید، صبحی صالح، "اطراف" را به معنای "أوائل"، یعنی آغاز، گرفته و "أقصا" را به معنای "آخر". شاید منظور ایشان معنای استعاری این واژه ها باشد (فاطمی)

ص: 84

35. أَزْرَى بِنَفْسِهِ مَنِ اسْتَشْعَرَ الطَّمَعَ وَ رَضِيَ بِالذُّلِّ مَنْ كَشَفَ عَنْ ضُرِّهِ وَ هَانَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ مَنْ أَمَّرَ عَلَيْهَا لِسَانَه.(1)

کوچک نمود خودش را کسی که اخلاق آزمندی پیدا کرد، راضی به ذلت شد کسی که راز بد روزی اش را گشود و خوار کرد خودش را کسی که زبانش بر او حکومت کند.

أَزْرَى بِنَفْسِهِ: حقّرها (صبحی صالح)./ خودش را کوچک کرد (ترجمه صبحی صالح)

اسْتَشْعَرَ: تبطنه و تخلق به (صبحی صالح)./ اسْتَشْعَرَ فلانٌ خوفاً، أى أضمره (الصحاح)./ اسْتَشْعَرَ: از "شعار"، یعنی لباسی که مستقیما به بدن تماس دارد، گرفته شده است. در این جا شاید منظور این باشد که انسان طمع و آزمندی را بسیار در دلش بپروراند. به گونه ای که از خلق و خویش بگردد (فاطمی)

ضرّه: سوء حاله (بنیاد نهج البلاغه)

36. أَشَدُّ الذُّنُوبِ مَا اسْتَهَانَ بِهِ صَاحِبُهُ.(2)

بدترین گناهان آن است که گناه کار آن را کوچک شمارد.

37. لَا يَقُولَنَّ أَحَدُكُمْ اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْفِتْنَةِ لِأَنَّهُ لَيْسَ أَحَدٌ إِلَّا وَ هُوَ مُشْتَمِلٌ عَلَى فِتْنَةٍ وَ لَكِنْ مَنِ اسْتَعَاذَ فَلْيَسْتَعِذْ مِنْ مُضِلَّاتِ الْفِتَنِ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ يَقُولُ وَ1. اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ مَعْنَى ذَلِكَ أَنَّهُ يَخْتَبِرُهُمْ بِالْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلَادِ لِيَتَبَيَّنَ السَّاخِطَ لِرِزْقِهِ وَ الرَّاضِيَ بِقِسْمِهِ.(3)

نباید هیچ یک از شماها بگوید: خدایا از فتنه به تو پناه می آورم! زیرا کسی نیست، مگر این که فتنه او را در بر می گیرد اما اگر کسی تقاضای پناهندگی دارد، باید از گمراهی های فتنه به خداوند پناه برد. خداوند سبحان می فرماید:

ص: 85

بدانید اموال و اولاد شما فتنه هستند. معنای آن این است که او شما را با مال و اولاد آزمایش می کند، تا راضی و ناراضی به رزق و تقسیم خودش را مشخص نماید.

فِتْنَةٍ: الفِتْنَةُ: الامتحان و الاختبار. تقول: فَتَنْتُ الذهبَ، إذا أدخلتَه النار لتنظُرَ ما جَودتُه (الصحاح)./ فِتْنَةٍ: اختبار، امتحان، مصیبة، بلاء، اضطراب، بلبلة، ضلال، کفر، فضیحة (المکنز)./ چنان که می بینید، "فتنة"، معانی متعدی دارد. در این جا "امتحان و آزمایش"، برگردان مناسبی است (فاطمی)

38. أَشْرَفُ الْغِنَى تَرْكُ الْمُنَى.(1)

بهترین بی نیازی، رها کردن آرزوهای دور و دراز است.

39. إِضَاعَةُ الْفُرْصَةِ غُصَّة.(2)

از دست دادن فرصت، اندوه گلوگیر است.

إِضَاعَةُ: گم کردن، از دست دادن (المعجم البسیط)

الْفُرْصَةِ: موقع مناسب (فرهنگ ابجدی)

غصّة: آنچه در گلو گیر کند، اندوه غم (المعجم البسیط)

40. اعْجَبُوا لِهَذَا الْإِنْسَانِ يَنْظُرُ بِشَحْمٍ وَ يَتَكَلَّمُ بِلَحْمٍ وَ يَسْمَعُ بِعَظْمٍ وَ يَتَنَفَّسُ مِنْ خَرْم.(3)

از دیدن این انسان شگفت زده شوید! با کره ای ریشه در پی می نگرد، با بریده گوشتی سخن می گوید، با استخوانی می شنود و از سوراخی نفس می کشد!

شحم: پی –چربی- شحمة العین: سفیدی چشم، کره چشم (المعجم البسیط)

ص: 86

خَرْم: خَرَّمَ زيدٌ القماشَ: شقّه، شقّقه، ثقّبه (معجم الأفعال المتداولة)./ خرم: سوراخ کردن، قطع کردن، کم کردن (المعجم البسیط)./ اگر "خرم"، را در این جا به معنای سوراخ یا شکاف، بگیریم، راهی به اشتباه طی نکرده ایم (فاطمی)

41. إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ.(1)

قومی خداوند را با چشم داشتی پرستش کردند و این عبادت بازاریان است، قومی خداوند را از ترس پرستیدند و این عبادت بردگان است و قومی خداوند را به خاطر سپاسگزاری پرستش نمودند، این عبادت آزادمردان است.

42. إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَاحْمِلُوهَا عَلَى النَّوَافِلِ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ فَاقْتَصِرُوا بِهَا عَلَى الْفَرَائِض.(2)

برای قلب ها روی آوردن و روی گرداندنی است. وقتی روی آوردند، آن ها را به مستحبات وادار نمایید و هنگامی روی گرداندند، به واجبات اکتفا کنید.

حمل: حمل کرد، وادار نمود، حمله کرد (المعجم البسیط)

43. إِنَّ لِلْقُلُوبِ شَهْوَةً وَ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً فَأْتُوهَا مِنْ قِبَلِ شَهْوَتِهَا وَ إِقْبَالِهَا فَإِنَّ الْقَلْبَ إِذَا أُكْرِهَ عَمِي.(3)

قلب ها را تمایل، روی آوردن و روی برگرداندنی است. آن ها را هنگام تمایل و روی آوردن به کاری وادارید. زیرا قلب وقتی به کاری مجبور گردد، کور می شود.

44. إِنَّ لِلَّهِ مَلَكاً يُنَادِي فِي كُلِّ يَوْمٍ لِدُوا لِلْمَوْتِ وَ اجْمَعُوا لِلْفَنَاءِ وَ ابْنُوا لِلْخَرَابِ.(4)

ص: 87

برای خداوند فرشته ای است که هر روز ندا در می دهد: بزایید برای مردن، جمع کنید برای نابودی و بسازید برای ویرانی!

45. إِنَّ لِلْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ حَقّاً وَ إِنَّ لِلْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ حَقّاً فَحَقُّ الْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ أَنْ يُطِيعَهُ فِي كُلِّ شَيْ ءٍ إِلَّا فِي مَعْصِيَةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ أَنْ يُحَسِّنَ اسْمَهُ وَ يُحَسِّنَ أَدَبَهُ وَ يُعَلِّمَهُ الْقُرْآنَ.(1)

بی تردید، فرزند بر پدر و پدر بر فرزند حقی دارد. حق پدر بر فرزند این است که به جز معصیت خداوند سبحان در هر کاری او را اطاعت کند و حق فرزند بر پدر این است که اسم زیبا روی او بگذارد، ادبش را نیکو نماید و به او قرآن بیاموزد.

46. أَهْلُ الدُّنْيَا كَرَكْبٍ يُسَارُ بِهِمْ وَ هُمْ نِيَامٌ.(2)

مردم دنیا مانند مسافرانی هستند که در حال خواب عبور داده می شوند.

رَكْبٍ: جمع راکب، سواران، همراهان (المعجم البسیط)./ در زبان عربی، "راکب" بیشتر بر شترسوار اطلاق می شود و "فارس" بر اسب سوار (فاطمی)

47. الْإِيمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْكَانِ.(3)

ایمان شناخت قلبی، اعتراف زبانی و عمل اندامی است.

48. الْبُخْلُ عَارٌ وَ الْجُبْنُ مَنْقَصَةٌ وَ الْفَقْرُ يُخْرِسُ الْفَطِنَ عَنْ حُجَّتِهِ وَ الْمُقِلُّ غَرِيبٌ فِي بَلْدَتِهِ.(4)

ص: 88

خست ننگ است، بزدلی نقصان، نیازمندی آدم زیرک را از دلیل آوردن لال می کند و انسان فقیر در شهر خودش غریب می باشد.

المقلّ: فقیر (صبحی صالح)

49. أُوصِيكُمْ بِخَمْسٍ لَوْ ضَرَبْتُمْ إِلَيْهَا آبَاطَ الْإِبِلِ لَكَانَتْ لِذَلِكَ أَهْلًا لَا يَرْجُوَنَّ أَحَدٌ مِنْكُمْ إِلَّا رَبَّهُ وَ لَا يَخَافَنَّ إِلَّا ذَنْبَهُ وَ لَا يَسْتَحِيَنَّ أَحَدٌ مِنْكُمْ إِذَا سُئِلَ عَمَّا لَا يَعْلَمُ أَنْ يَقُولَ لَا أَعْلَمُ وَ لَا يَسْتَحِيَنَّ أَحَدٌ إِذَا لَمْ يَعْلَمِ الشَّيْ ءَ أَنْ يَتَعَلَّمَهُ وَ عَلَيْكُمْ بِالصَّبْرِ فَإِنَّ1. الصَّبْرَ مِنَ الْإِيمَانِ كَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ لَا خَيْرَ فِي جَسَدٍ لَا رَأْسَ مَعَهُ وَ لَا فِي إِيمَانٍ لَا صَبْرَ مَعَهُ.(1)

شما را به پنج چیز وصیت می کنم که اگر برای به دست آوردن آن ها زیر بغل شتران را به تازیانه ببندید و رنج سفر را متحمل بشوید، می ارزد: 1- هیچ یکی از شما به کسی جز پروردگارش امید نبندد. 2- هیچ یکی از شما از چیزی جز گناهش نترسد. 3- هیچ یکی از شما وقتی از او پرسیده شود و او نمی داند، شرم این نداشته باشد که بگوید: نمی دانم. 4- هیچ یکی از شما وقتی چیزی را نمی داند، از آموختن آن خجالت نکشد. 5- بر شما باد صبر و شکیبایی. زیرا صبر نسبت به پیکر ایمان سر است. خیری در پیکری نیست که با آن سری نباشد و خیری در ایمانی نیست که با آن صبری نباشد.

آباط: جمع إبط، و ضرب الآباط كناية عن شدّ الرّحال و حثّ المسير (صبحی صالح)./ ابط: زیر بغل، جمع: آباط (المعجم البسیط)

50. تَذِلُّ الْأُمُورُ لِلْمَقَادِيرِ حَتَّى يَكُونَ الْحَتْفُ فِي التَّدْبِيرِ.(2)

کارها چنان در پنجه تقدیر قرار دارد که گاهی مرگ در چاره اندیشی است.

ص: 89

تَذِلُّ: ذلّ: رام شد و زیر بار رفت، خوار و ذلیل گردید، آسان شد (المعجم البسیط)

المقادر: المِقْدَارُ: اسم القدر إذا بلغ العبد المقدار مات (كتاب العين)./ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ: أي بقدر واحد لا يجاوزه و لا يقصر عنه على ما توجبه الحكمة (مجمع البيان)./ وَ كُلُّ شَيْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ: "مقدار" به معنى حد هر چيزى است كه با آن متعين شده و از غير خود ممتاز مى گردد (ترجمه تفسير الميزان)

الحتف: الهلاک (صبحی صالح)./ حتف: مرگ (المعجم البسیط)

51. الْحِكْمَةُ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ فَخُذِ الْحِكْمَةَ وَ لَوْ مِنْ أَهْلِ النِّفَاقِ.(1)

حکمت گمشده مؤمن است. پس حکمت را فراگیر، هرچند که از زبان منافقان سرزند.

52. خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَةً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَكَوْا عَلَيْكُمْ، وَإِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا إِلَيْكُمْ.(2)با مردم چنان معاشرت نمایید که اگر بمیرید، بر شما بگریند و اگر زنده باشید، مشتاق دیدارتان بگردند.

حنوا: حنین: شوق و اشتیاق، دلسوزی و ترحم (المعجم البسیط)

53. الدُّنْيَا دَارُ مَمَرٍّ لَا دَارُ مَقَرٍّ وَ النَّاسُ فِيهَا رَجُلَانِ رَجُلٌ بَاعَ فِيهَا نَفْسَهُ فَأَوْبَقَهَا وَ رَجُلٌ ابْتَاعَ نَفْسَهُ فَأَعْتَقَهَا.(3)

دنیا خانه گذرگاه است، نه جای بار گشودن جاودانه و مردم در آن نقش دو مرد را دارد؛ مردی که خودش را در بازار آن فروخت، پس خود فروخته اش را نابود نمود و مردی که خودش را خرید و خود خریده اش را به آزادی رساند.

أوبقها: أهلکها، وبَق: هلَك، أوبقتْه ذنوبُه: أهلكته (المغرب)

ابْتَاعَ: اشْتَرى (المحيط في اللغة)./ اشتری: خرید (المعجم البسیط)

ص: 90

54. رُبَّ عَالِمٍ قَدْ قَتَلَهُ جَهْلُهُ وَ عِلْمُهُ مَعَهُ لَا يَنْفَعُه.(1)

بسا دانشمندی که جهلش او را نابود نمود و دانش همراهش به او نفعی نمی رساند.

55. رُدُّوا الْحَجَرَ مِنْ حَيْثُ جَاءَ فَإِنَّ الشَّرَّ لَا يَدْفَعُهُ إِلَّا الشَّر.(2)

سنگ را از جایی که پرتاب شده برگردانید. زیرا که بدی را جز بدی دفع نمی کند.

56. الرِّزْقُ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ يَطْلُبُكَ فَإِنْ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاك.(3)

رزق و روزی دو گونه است: رزقی که تو آن را می طلبی و رزقی که او تو را می طلبد. پس اگر تو به سراغش نرفتی، او به سراغ تو می آید.

57. سُوسُوا إِيمَانَكُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ حَصِّنُوا أَمْوَالَكُمْ بِالزَّكَاةِ وَ ادْفَعُوا أَمْوَاجَ الْبَلَاءِ بِالدُّعَاءِ.(4)

ایمان تان را با صدقه پایدار نمایید، با زکات دادن گرد اموال تان حصار بکشید و موج های بلا را با دعا کردن دور نمایید.سوسوا: أمر من السياسة و هي حفظ الشي ء بما يحوطه من غيره (صبحی صالح)./ چنان که می بینید، آقای صبحی صالح این واژه را به معنای حفظ کردن معنا کرده است. باید توجه داشته باشیم که این معنایی است که ایشان با توجه به متن برداشت نموده (فاطمی) > سَاسَ زَيْدٌ الْأَمْرَ، يَسُوسُهُ، سِيَاسَةً: دَبَّرَهُ و قَامَ بِأَمْرِهِ (المصباح المنير)

حصّن: مستحکم گردید. حِصن: دژ، قلعه، مکان مستحکم (المعجم البسیط)

ص: 91

58. صَاحِبُ السُّلْطَانِ كَرَاكِبِ الْأَسَدِ يُغْبَطُ بِمَوْقِعِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَوْضِعِه.(1)

همنشینی با پادشاه، مانند شیر سواری است. موقعیتش آرمانی به نظر می آید اما او بهتر می داند که در چه جایگاهی نشسته.

السُّلْطَان: تسلط، قدرت، شاه، دلیل و حجت (المعجم البسیط)

يُغْبَطُ بِمَوْقِعِهِ: یتمنون منزلته لعزته (صبحی صالح)

59. الصَّبْرُ صَبْرَانِ صَبْرٌ عَلَى مَا تَكْرَهُ وَ صَبْرٌ عَمَّا تُحِبُّ.(2)

شکیبایی دو نوع است: شکیبایی بر آنچه او را خوش نداری و شکیبایی در آنچه او را دوست داری.

60. صَدْرُ الْعَاقِلِ صُنْدُوقُ سِرِّهِ وَ الْبَشَاشَةُ حِبَالَةُ الْمَوَدَّةِ وَ الِاحْتِمَالُ قَبْرُ الْعُيُوب.(3)

سینه عاقل جعبه اسرار او است، خوشرویی دام دوستی است و بردباری گورستان عیب ها.

بشاشة: شادی چهره (المعجم البسیط)

حبالة: شبکة الصید (صبحی صالح)./ تور ماهی گیری (ت. صبحی صالح)

الاحتمال: تحمّل الأذی (صبحی صالح)

61. طُوبَى لِمَنْ ذَكَرَ الْمَعَادَ وَ عَمِلَ لِلْحِسَابِ وَ قَنِعَ بِالْكَفَافِ وَ رَضِيَ عَنِ اللَّه.(4)

سعادتمند باد کسی که به یاد روز بازگشت است، برای حسابرسی کار کند، به اندازه نیازش قناعت نماید و از خداوند راضی باشد!طوبی: در مجمع فرموده آن تأنيث اطيب است... و موصوف آن حيات است يعنى "حياة طوبى لهم" (قاموس قرآن)

ص: 92

62. عَرَفْتُ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بِفَسْخِ الْعَزَائِمِ وَ حَلِّ الْعُقُودِ وَ نَقْضِ الْهِمَم.(1)

خداوند را به بی اثر کردن اراده ها، گشودن گره ها و شکستن تصمیم ها شناختم.

فسخ: لغو کرد –معامله یا قرارداد را- فاسد کرد یا شد (المعجم البسیط)./ و فسخ العزائم نقضها (صبحی صالح)

عزائم: جمع العزیمة و هی ما یصمم الإنسان علی فعله (صبحی صالح)./ عزائم: تصمیم های قطعی (ت. صبحی صالح)

العقود: جمع عقد، بمعنى النية تنعقد على فعل أمر (صبحی صالح)

نقض: النَّقْضُ: انْتِثَارُ العَقْدِ مِنَ البِنَاءِ و الحَبْلِ، و العِقْدِ، و هو ضِدُّ الإِبْرَامِ، يقال: نَقَضْتُ البِنَاءَ و الحَبْلَ و العِقْد (مفردات ألفاظ القرآن)./ نقض: شكستن. خواه ظاهرى باشد مثل "نَقَضَ العظم" يعنى استخوانرا شكست... و خواه معنوى مثل شكستن پيمان و در كلام اللّه مجيد بيشتر در معنوى بكار رفته است وَ لا تَنْقُضُوا الْأَيْمانَ بَعْدَ تَوْكِيدِها: عهدها را بعد از تأكيد نشكنيد (قاموس قرآن)

63. عِنْدَ تَنَاهِي الشِّدَّةِ تَكُونُ الْفَرْجَةُ وَ عِنْدَ تَضَايُقِ حَلَقِ الْبَلَاءِ يَكُونُ الرَّخَاءُ.(2)

در نهایت سختی، گشایش است و در تنگ شدن حلقه های بلا، آسایش.

الرَّخَاءُ: زندگی مرفه، رفاه و آسایش (المعجم البسیط)

64. الْغِنَى فِي الْغُرْبَةِ وَطَنٌ وَ الْفَقْرُ فِي الْوَطَنِ غُرْبَةٌ.(3)

بی نیازی در غربت وطن است و نیازمندی در وطن غربت.

65. الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَكْبَرُ.(4)

ناداری مرگ فاجعه بار است!

ص: 93

66. الْفَقِيهُ كُلُّ الْفَقِيهِ مَنْ لَمْ يُقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ لَمْ يُؤْيِسْهُمْ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ وَ لَمْ يُؤْمِنْهُمْ مِنْ مَكْرِ اللَّهِ.(1)

فقیه کامل کسی است که مردم را از رحمت خداوند ناامید نکند، از مهربانی خداوند مأیوس نکند و از عذاب ناگهانی خداوند ایمن ننماید.

الفرق بين القنوط والخيبة واليأس: أن القنوط أشد مبالغة من اليأس وأما الخيبة فلا تكون إلا بعد الامل... فأما اليأس فقد يكون قبل الامل وقد يكون بعده (الفروق اللغویة)

روح الله: لطفه و رأفته (صبحی صالح)

مکر الله: أخذه للعبد بالعقاب من حیث لایشعر (صبحی صالح)

67. فِي تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَال.(2)

در دگرگونی پیشامدها، شناختن گوهر شخصیت مردان است.

68. قَدْرُ الرَّجُلِ عَلَى قَدْرِ هِمَّتِهِ وَ صِدْقُهُ عَلَى قَدْرِ مُرُوءَتِهِ وَ شَجَاعَتُهُ عَلَى قَدْرِ أَنَفَتِهِ وَ عِفَّتُهُ عَلَى قَدْرِ غَيْرَتِه.(3)

ارزش مرد به اندازه همت او است، راستگویی اش به اندازه جوانمردی او است، شجاعتش به اندازه بلند پردازی او است و پاک دامنی اش به اندازه غیرت او است.

مُرُوءَة: جوانمردی، شهامت، مروت (المعجم البسیط)

أَنَفَتِهِ: عزة النفس (بنیاد نهج البلاغة)./ أَنَفَة: عِزَّة، إِبَاء، حَمِيَّة، تَرَفُّع، شَكِيمَة (المكنز العربي المعاصر)./ به نظر می آید که در این متن، "بلند پردازی" گزینه خوبی باشد. چنان که ریشه این واژه ما را به آن نزدیک می کند: و أرْضٌ أنِفَةٌ و أَنِيْفَةٌ: أسْرَعَتِ النَّبَاتَ. و جَبَلٌ أَنِيْفٌ: يَنْبُتُ قَبْلَ سائِرِ الجِبَال (فاطمی)

ص: 94

69. قُرِنَتِ الْهَيْبَةُ بِالْخَيْبَةِ وَ الْحَيَاءُ بِالْحِرْمَانِ وَ الْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَيْرِ.(1)ترس با ناامیدی همراه است، حيا با محروميت و فرصت مانند پاره های ابر می گذرد. پس فرصت های نیک را غنیمت بشمارید.

الهیبة: من تهیب أمرا خاف من ادراکه (صبحی صالح)./ الهَيْبَةُ: المَخافَةُ... و هابَهُ يَهابُهُ هَيْباً و مَهابَةً: خافَهُ (القاموس المحيط)./ اگر "هیبة" را در این جا به معنای خود "ترس" بگیریم، مناسب تر است (فاطمی)

الْخَيْبَةِ: یأس و ناامیدی، نافرجامی (المعجم البسیط)

فَانْتَهِزُوا: غنیمت بشمارید (واژه های نهج ابلاغة)./ انْتَهَزَ: اغْتَنَمَ، تَحَيَّنَ، اسْتَغَلَّ، اهْتَبَلَ (المكنز العربي المعاصر)

70. الْقَنَاعَةُ مَالٌ لَا يَنْفَدُ.(2)

قناعت ثروتی است که تمام نمی شود.

قناعة: راضی بودن به آنچه هست، پذیرفتن، باور (المعجم البسیط)

ینفد: نفد الشیء: إذا أفنی (بنیاد نهج البلاغة)./ نَفِد: مصرف شد و به پایان رسید، تمام شد و چیزی از آن نماند، ته کشید (المعجم البسیط)

71. كُلُّ وِعَاءٍ يَضِيقُ بِمَا جُعِلَ فِيهِ إِلَّا وِعَاءَ الْعِلْمِ فَإِنَّهُ يَتَّسِعُ بِه.(3)

هر ظرفی با گذاشتن چیزی در آن پر می گردد مگر ظرف دانش که هرچه در آن بریزی وسعت پیدا می کند.

الوِعَاء: ظَرْفُ الشَّىْ ءِ، و الجمع أوْعِيَة (كتاب الماء)

ص: 95

72. الْكَلَامُ فِي وَثَاقِكَ مَا لَمْ تَتَكَلَّمْ بِهِ فَإِذَا تَكَلَّمْتَ بِهِ صِرْتَ فِي وَثَاقِهِ فَاخْزُنْ لِسَانَكَ كَمَا تَخْزُنُ ذَهَبَكَ وَ وَرِقَكَ فَرُبَّ كَلِمَةٍ سَلَبَتْ نِعْمَةً وَ جَلَبَتْ نِقْمَةً.(1)

سخن در بند تو است تا هنگامی که به آن تکلم نکنی. وقتی تکلم کردی، تو در بند آن هستی. پس زبانت را حفظ کن، چونان که سکه نقره ات را حفظ می کنی. چه بسا یک کلمه، نعمتی را برداشته و نقمتی را جاگزین نموده است.

وثاق: ما یشدّ به و یربط (صبحی صالح)خزن: حفظ و منع الغیر من وصول إلی مخزونه ((صبحی صالح)

الورق: الفضة (صبحی صالح): سکه نقره (ت. صبحی صالح)

نقمة: خشم و نا رضایتی و میل به انتقام گرفتن (المعجم البسیط)

73. كَمْ مِنْ أَكْلَةٍ مَنَعَتْ أَكَلَات.(2)

چه بسیار لقمه ای که مانع لقمه های فراوان گردید!

أُكْلَةً: لُقْمَةً (تهذيب اللغة)

74. كَمْ مِنْ صَائِمٍ لَيْسَ لَهُ مِنْ صِيَامِهِ إِلَّا الْجُوعُ وَ الظَّمَأُ وَ كَمْ مِنْ قَائِمٍ لَيْسَ لَهُ مِنْ قِيَامِهِ إِلَّا السَّهَرُ وَ الْعَنَاءُ حَبَّذَا نَوْمُ الْأَكْيَاسِ وَ إِفْطَارُهُمْ.(3)

چه بسیار روزه داری که از روزه گرفتنش، جز گرسنگی و تشنگی سودی نمی برد و چه بسیار شب زنده داری که از قیام و قعودش جز رنج بی خوابی چیزی به دست نمی آورد. زیبا است خواب تیزهوشان و افطار آنان!

الظَّمَأُ: العطش (جمهرة اللغة)

السَّهَرُ: امْتِناعُ النَّوْمِ باللَّيْل (المحيط في اللغة)

ص: 96

الأکیاس: جمع کیّس و هم العقلاء (صبحی صالح)./ کیِّس: تیز هوش، لطیف، ظریف متین (المعجم البسیط)

75. كُنْ فِي الْفِتْنَةِ كَابْنِ اللَّبُونِ لاَ ظَهْرٌ فَيُرْكَبَ، وَلاَ ضَرْعٌ فَيُحْلَبَ.(1)

در فتنه مانند بچه شتر دوساله باش، نه پشتی دارد که سوار شوند، نه پستانی دارد که بدوشند.

ضرع: الضَّرْعُ لكل ذات خُفٍّ أو ظِلْفٍ (الصحاح)./ ظاهرا، عرب ها به پستان حیوانات ضرع می گویند. خُفٍّ: قدم شتر. ظِلْفٍ: سم گاه، گوسفند و بز... (فاطمی)

ابْنِ اللَّبُونِ: ابن الناقة إذا اکتمل السنتین (صبحی صالح)

76. كُنَّا إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ اتَّقَيْنَا بِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) فَلَمْ يَكُنْ أَحَدٌ مِنَّا أَقْرَبَ إِلَى الْعَدُوِّ مِنْه.(2)

وقتی آتش جنگ سرخ شراره می گشت، ما به رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) پناه می بردیم. هیچ یکی از ما به دشمن از او نزدیکتر نبود!

إذا احمرّ البأس: کنایة عن اشتداد الأمر. و قد قیل فی ذالک أقوال أحسنها: أنه (علیه السلام) شبه حمی الحرب بالنار التی تجمع الحرارة والجمرة بفعلها و لونها (سید رضی)

77. لَا تَرَى الْجَاهِلَ إِلَّا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطا.(3)

نادان را جز تندرو و کندرو نمی بینی.

مُفْرِط: افراط گر، بیش از حد شتاب کار (المعجم البسیط)./ مُفْرِط: هو بالتخفيف المُسرف في العمل، و بالتشديد المقصِّر فيه (لسان العرب)

78. لَا تَسْتَحِ مِنْ إِعْطَاءِ الْقَلِيلِ فَإِنَّ الْحِرْمَانَ أَقَلُّ مِنْه.(4)

ص: 97

از بخشیدن کم شرم نداشته باش، زیرا که محرومیت کمتر از آن است.

79. لَا قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ إِذَا أَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ.(1)

وقتی مستحبات به واجبات ضرر رسانند، موجب تقرب نمی گردند.

80. لَا يَكُونُ الصَّدِيقُ صَدِيقاً حَتَّى يَحْفَظَ أَخَاهُ فِي ثَلَاثٍ فِي نَكْبَتِهِ وَ غَيْبَتِهِ وَ وَفَاتِهِ.(2)

دوستی، دوست شمرده نمی شود، مگر این که از حق برادرش در سه جا محافظت نماید: هنگام مصیبت او، هنگام غیبت او و پس از مرگ او.

نَکبة: مصیبت، خواری و بدبختی (المعجم البسیط)

81. وقال (علیه السلام): لِابْنِهِ الْحَسَنِ يَا بُنَيَّ احْفَظْ عَنِّي أَرْبَعاً وَ أَرْبَعاً لَا يَضُرُّكَ مَا عَمِلْتَ مَعَهُنَّ إِنَّ أَغْنَى الْغِنَى الْعَقْلُ وَ أَكْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ وَ أَوْحَشَ الْوَحْشَةِ الْعُجْبُ وَ أَكْرَمَ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلُقِ يَا بُنَيَّ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ فَإِنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَنْفَعَكَ فَيَضُرَّكَ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْبَخِيلِ فَإِنَّهُ يَقْعُدُ عَنْكَ أَحْوَجَ مَا تَكُونُ إِلَيْهِ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْفَاجِرِ فَإِنَّهُ يَبِيعُكَ بِالتَّافِهِ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْكَذَّابِ فَإِنَّهُ كَالسَّرَابِ يُقَرِّبُ عَلَيْكَ الْبَعِيدَ وَ يُبَعِّدُ عَلَيْكَ الْقَرِيبَ.(3)

به پسرش امام حسن (علیه السلام) فرمود: پسرکم! هشت چیز را از من بیادگار نگهدار. تا وقتی به آن ها عمل کنی، در امانی: 1- بالاترین بی نیازی عقل است. 2- بزرگ ترین نیازمندی حماقت است. 3- ترسناک ترین تنهایی خود پسندی است. 4- با کرامت ترین اصل و نژاد خوش خلقی است. پسرکم! 1- از دوستی با احمق بسیار بپرهیز! زیرا او می خواهد به تو نفع برساند اما به تو ضرر می زند. 2-

ص: 98

از دوستی با بخیل بسیار بپرهیز. زیرا او چیزی را که به شدت به او نیازمندی از تو دریغ خواهد کرد. 3- از دوستی با فاجر بسیار بپرهیز. زیرا او تو را به ناچیزی می فروشد. 4- از دوستی با دروغگو بسیار بپرهیز. زیرا او مانند سراب است: دور را به تو نزدیک نشان می دهد و نزدیک را به تو دور.

احْفَظْ عَنِّي أَرْبَعاً وَ أَرْبَعاً لَا يَضُرُّكَ: در این سخن مولا ایجاز زیبایی به کار رفته است. در واقع مولا هشت اندرز به فرزند برومندش می دهد: چهار چیز در رابطه با پند اخلاقی و فضیلت است و چهار چیز دیگر، در رابطه با هشدار هم نشینی با کسانی (فاطمی)

الْعُجْبُ: عجب: تکبر و خود پسندی (المعجم البسیط)

یقعد عنک: قَعَدَ عَنْ حَاجَتِهِ تَأَخَّرَ عَنْهَا (المصباح المنير)./ قعَد عن الأمر يقعُد: تركه و تراخَى فى إنجازه، و تقاعد عنه:لم يهتمّ به (الإفصاح)

الْفَاجِرِ: منحرف، دروغگو، بی عفت (المعجم البسیط)

تافه:کم، بی ارزش، ناچیز (المعجم البسیط)./ تافه: القلیل (صبحی صالح)

وحشة: تنهایی، ترس، دلتنگی (المعجم البسیط)

حسب: اصل و نسب، نژاد، شرف و اصالت (المعجم البسیط)

82. لَتَعْطِفَنَّ الدُّنْيَا عَلَيْنَا بَعْدَ شِمَاسِهَا عَطْفَ الضَّرُوسِ عَلَى وَلَدِهَا وَ تَلَا عَقِيبَ ذَلِكَ وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ.(1)

دنیا پس از چموشی های فراوان بر ما مهربان خواهد شد، چونان ماده شتر بد اخلاقی که نسبت به بچه اش مهربان است. –بعد، این آیه را تلاوت فرمود- ما می خواهیم بر آن ها که به استضعاف کشیده شدند، منت بگذاریم و آن ها را امام و وارث زمین قرار بدهیم.

شماس: امتناع ظهر الفرس من الركوب (صبحی صالح)./ شَمَسَت الدابة و الفرسُ تَشْمُسُ شِماساً و شُمُوساً و هي شَمُوسٌ: شَرَدتْ و جَمَحَتْ و مَنَعَتْ ظهرها (لسان العرب)./ "شماس"، بسیار نزدیک

ص: 99

با "چموش" فارسی است. به گونه ای که خواننده فکر می کند، اصل این واژه فارسی باشد اما هیچ یک از فرهنگ های عربی، به این مطلب اشاره نکرده است. با این حال، "چموس"، برگردان مناسبی برای "شماس" است (فاطمی)

الضروس: الناقةُ السَّيِّئَةُ الخُلُقِ، تَعَضُّ حالِبَها (القاموس المحيط)./ الضروس: الناقة السيّئة الخلق تعض حالبها، أي إن الدنيا ستنقاد لنا بعد جموحها و تلين بعد خشونتها،كما تنعطف الناقة على ولدها،و إن أبت على الحالب (صبحی صالح)

83. لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ.(1)

زبان عاقل پشت قلبش قرار دارد و قلب احمق پشت زبانش.

84. و قال (علیه السلام): لَمَّا بَلَغَهُ قَتْلُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي بَكْرٍ إِنَّ حُزْنَنَا عَلَيْهِ عَلَى قَدْرِ سُرُورِهِمْ بِهِ إِلَّا أَنَّهُمْ نَقَصُوا بَغِيضاً وَ نَقَصْنَا حَبِيباً.(2)

وقتی خبر مرگ محمد بن ابی بکر به علی (علیه السلام) رسید، فرمود: اندوه ما بر فقدان او، به اندازه شادی آنان بر مرگش می باشد! جز این که از آن ها دشمنی کم شد و ما دوستی از دست دادیم!

هر وقت با این گفتار مولا رو به رو می شوم، احساس می کنم، شعر زیبایی را به ترنم نشسته ام. این نوع تصرف در وابسته عددی کار فوق العاده زیبا و استثنایی است! (فاطمی)

85. لَنَا حَقٌّ فَإِنْ أُعْطِينَاهُ وَ إِلَّا رَكِبْنَا أَعْجَازَ الْإِبِلِ وَ إِنْ طَالَ السُّرَى.(3)برای ما حقی است. اگر آن را به ما دادند، حرفی نیست و گرنه بر ترک شتران سوار می گردیم، هرچند که شبگردی ادامه پیدا کند.

فَإِنْ أُعْطِينَاهُ: به نظر می آید که جواب این شرط حذف شده باشد (فاطمی)

ص: 100

أعجاز: جمع عجز: طرف دم (واژه های نهج البلاغه)./ عجزْ: بخش پایانی هرچیز، دنباله، ریشه، ناتوانی، درماندگی (المعجم البسیط)

السُّرَى: سیر اللیل (بنیاد نهج البلاغه)./ السری: در شب و تاریکی راه رفتن (واژه های نهج البلاغه)

86. لَوْ ضَرَبْتُ خَيْشُومَ الْمُؤْمِنِ بِسَيْفِي هَذَا عَلَى أَنْ يُبْغِضَنِي مَا أَبْغَضَنِي وَ لَوْ صَبَبْتُ الدُّنْيَا بِجَمَّاتِهَا عَلَى الْمُنَافِقِ عَلَى أَنْ يُحِبَّنِي مَا أَحَبَّنِي! وَ ذَلِكَ أَنَّهُ قُضِيَ فَانْقَضَى عَلَى لِسَانِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ (صلی الله علیه و آله و سلم) أَنَّهُ قَالَ يَا عَلِيُّ لَا يُبْغِضُكَ مُؤْمِنٌ وَ لَا يُحِبُّكَ مُنَافِقٌ.(1)

اگر بیخ بینی مؤمن را با این شمشیرم ببرم تا مرا دشمن بدارد، دشمن من نمی شود و اگر تمام دنیا را در کام منافق بریزم تا مرا دوست به حساب آورد، دوست من نمی شود و این به خاطر قضای الهی است که بر زبان پیامبر امّی جاری شد. فرمود: علی جان! مؤمن دشمن تو نمی شود و منافق دوست تو.

خیشوم: أصل الأنف: بیخ بینی (صبحی صالح)./ خیشوم: آخر بینی و اندرون آن، آبشش ماهی (المعجم البسیط)

جمات: الجَمَّاتُ جمع جَمَّة و هو مجتمع الماء من الأرض أراد: (علیه السلام) بجملتها (مجمع البحرين)./ وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبًّا جَمًّا أي: كثيرا، من: جَمَّةِ الماء، أي: معظمه و مجتمعه الذي جُمَ فيه الماء عن السيلان (مفردات ألفاظ القرآن)./ جمات: همه و تمامی (واژه های نهج البلاغه)

87. مَا أَكْثَرَ الْعِبَرَ وَ أَقَلَّ الِاعْتِبَار.(2)

اندرز ها چه بسیارند و اندرزگیرنده ها چه اندکند!

الْعِبَرَ: جمع عبرة: پند، عبرت (المعجم البسیط)./ العِبْرَةُ: بالكسر الاسم من الاعتبار و هو الاتعاظ (مجمع البحرين)

الِاعْتِبَار: شاید این مصدر به معنای اسم فاعل باشد: معتبر (فاطمی)

ص: 101

88. مَا زَالَ الزُّبَيْرُ رَجُلًا مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ حَتَّى نَشَأَ ابْنُهُ الْمَشْئُومُ عَبْدُ اللَّهِ.(1)

زبیر همواره از ما خاندان بود تا وقتی فرزند بد یمن او عبد الله رشد و نمو نمود!

الْمَشْئُومُ: و الْمَشْئُومُ في مقابل ما كان مباركا ميمونا (التحقيق)./ شوم و بد یمن (المعجم البسیط)

89. مَا زَنَى غَيُورٌ قَط.(2)

انسان با غیرت هرگز مرتکب فاحشه زنا نمی شود.

غَيُورٌ: هو فَعُول من الغَيْرة و هي الحَمِيّة و الأَنَفَة (لسان العرب)./ حمیة: شهامت و مردانگی (المعجم البسیط)

90. مَا شَكَكْتُ فِي الْحَقِّ مُذْ أُرِيتُهُ.(3)

از وقتی که حق را دیدم، هیچ گاه در آن دچار تردید نشدم.

بسیاری از

مترجمین "أُرِيتُهُ" را مجهول پنداشته اند. اگر مجهول باشد، اینطور معنا می شود: از وقتی که حق بر من آشکار گردید... این ماده، به گونه ای است که باید در معلوم و مجهول آن دقت شود (فاطمی)

91. مَا لِابْنِ آدَمَ وَ الْفَخْرِ أَوَّلُهُ نُطْفَةٌ وَ آخِرُهُ جِيفَةٌ وَ لَا يَرْزُقُ نَفْسَهُ وَ لَا يَدْفَعُ حَتْفَهُ.(4)

فرزند آدم را چه با فخر فروشی! اول او نطفه است و آخر او جیفه. نه می تواند خودش را روزی بدهد و نه می تواند مرگ را از خودش دور نماید.

جِيفَةٌ: لاشه گندیده مرده (فرهنگ ابجدی)

ص: 102

حتْف: مرگ (المعجم البسیط)

92. مَثَلُ الدُّنْيَا كَمَثَلِ الْحَيَّةِ لَيِّنٌ مَسُّهَا وَ السَّمُّ النَّاقِعُ فِي جَوْفِهَا يَهْوِي إِلَيْهَا الْغِرُّ الْجَاهِلُ وَ يَحْذَرُهَا ذُو اللُّبِّ الْعَاقِلُ.(1)

مثل دنیا مانند مار است که پوست ملایم بیرون دارد و زهر کشنده درون. جاهل فریفته در هوای او به سر می برد و عاقل دانا از او می گریزد.

لَيِّنٌ مَسُّهَا: ظاهر فریبنده. اگر تحت اللفظی معنا کنیم، ماری که پوست آن هنگام لمس کردن ملایم است (فاطمی)

السَّمُّ: زهر (واژه های نهچ البلاغة)./ نهج البلاغه فیض الاسلام، "السُّمُّ" به ضم سین دارد (فاطمی)

النَّاقِعُ: النقع: کشنده. سمًّ ناقِعٌ: زهر كشنده (فرهنگ ابجدي)

الْغِرُّ: مغرور و فریفته شده (واژه های نهچ البلاغة)

93. وَ قِيلَ لَهُ (علیه السلام): كَيْفَ نَجِدُكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ؟ فَقَالَ (علیه السلام): كَيْفَ يَكُونُ حَالُ مَنْ يَفْنَى بِبَقَائِهِ وَ يَسْقَمُ بِصِحَّتِهِ وَ يُؤْتَى مِنْ مَأْمَنِهِ؟!(2)

به او گفته شد: چگونه ترا می یابیم، یا امیر المؤمنین؟ فرمود: چگونه است حال کسی که در بودش نابود است، در سلامتی اش بیمار است و در محل امنش ناامن؟!

يَفْنَى بِبَقَائِهِ: كلما طال عمره و هو البقاء تقدم إلى الفناء (صبحی صالح)./ با بقاء خود فانى ميشود،يعنى هر قدر از عمرش ميگذرد به مرگ نزديكتر مى شود (ت. صبحی صالح)

يَسْقَمُ بِصِحَّتِهِ: با صحتش بيمار ميشود يعنى با گذشت دوران سلامتى به پيرى و بيمارى نزديك مى شود (ت. صبحی صالح)

ص: 103

يُؤْتَى مِنْ مَأْمَنِهِ: مترجم "صبحی صالح"، این فر از را این گونه ترجمه کرده است: "در امن گاهش بر او فرود مى آيد، يعنى مرگ در جائى قرار دارد كه مأمن انسان محسوب مى شود و آن عبارت از بدن و دنياى اوست،كه اسباب مرگ در درون آن نهفته شده است." باید گفت: اگرچه مترجمین و شارحین، این فراز را به زبان معمولی نزدیک کرده اند اما به نظر من این گفتار، دارای پارادوکس شاعرانه قدرتمند و زیبای است (فاطمی)

94. الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ.(1)

انسان زیر زبان خودش پنهان است.

مَخْبُوءٌ: خبأ الشّي ء ستره و أخفاه (بنیاد نهج البلاغة)./ خبأ: پوشاند و مخفی کرد (المعجم البسیط)

95. الْمَسْئُولُ حُرٌّ حَتَّى يَعِدَ.(2)

سوال شده آزاد است تا وقتی وعده ندهد.

96. مَنْ أُعْطِيَ أَرْبَعاً لَمْ يُحْرَمْ أَرْبَعاً مَنْ أُعْطِيَ الدُّعَاءَ لَمْ يُحْرَمِ الْإِجَابَةَ وَ مَنْ أُعْطِيَ التَّوْبَةَ لَمْ يُحْرَمِ الْقَبُولَ وَ مَنْ أُعْطِيَ الِاسْتِغْفَارَ لَمْ يُحْرَمِ الْمَغْفِرَةَ وَ مَنْ أُعْطِيَ الشُّكْرَ لَمْ يُحْرَمِ الزِّيَادَة.(3)

به هرکس چهار چیز داده شود، از چهار چیز محروم نمی گردد: 1- به هرکس توفیق دعا داده شود، از اجابت محروم نمی گردد. 2- به هرکس توفیق توبه داده شود، از قبول محروم نمی گردد. 3- به هرکس توفیق استغفار داده شود، از آمرزش محروم نمی گردد. 4- به هرکس توفیق شکر گذاری داده شود، از نعمت بیشتر محروم نمی گردد.

97. مَنْ صَارَعَ الْحَقَّ صَرَعَه.(4)

ص: 104

هرکس با حق زورآزمایی نماید، حق او را بر زمین می زند.

صَارَعَ: پیکار و نبرد کرد، دست و پنجه نرم کرد، کشتی گرفت. صرْع: به زمین افکندن (المعجم البسیط)

98. مَنْ ضَيَّعَهُ الْأَقْرَبُ أُتِيحَ لَهُ الْأَبْعَد.(1)

کسی را که نزدیکان او را واگذارد، بیگانگان فرصتی برای او فراهم می کنند.

ضائع: گم شد، از دست رفته (المعجم البسیط)أتاح: فراهم کرد، میسر ساخت، آماده کرد (المعجم البسیط)

99. منْ كَفَّارَاتِ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ إِغَاثَةُ الْمَلْهُوفِ وَ التَّنْفِيسُ عَنِ الْمَكْرُوبِ.(2)

از پوشش دهندگان گناهان بزرگ، فریادرسی داغ دیده و شاد کردن دل اندوهگین است.

كَفَّارَاتِ: ما يكفّر به اي يغطّى به الإثم (بنياد نهج البلاغه)

إغاثة: کمک کردن و مدد رسانی (المعجم البسیط)

الملهوف: الحزین (بنیاد نهج البلاغه)./ لهف: حسرت خورد... ملهوف: داغ دیده، دلسوخته، در حسرت (المعجم البسیط)

التنفیس: التفريج من الغمّ الّذي يأخذ بنفسه (شرح ابن میثم)./ و النَّفْس: الرُّوح. و النَّفَس: الفَرَج من الكَرْب (تهذيب اللغة)

مکروب: مهموم و مغموم، سخت اندوهگین (المعجم البسیط)

100. مَنْ وَضَعَ نَفْسَهُ مَوَاضِعَ التُّهَمَةِ فَلَا يَلُومَنَّ مَنْ أَسَاءَ بِهِ الظَّنَّ.(3)

ص: 105

هرکس خودش را در جایگاه های تهمت قرار دهد، پس گمان برندگان بد را به خودش ملامت نکند.

101. النَّاسُ أَبْنَاءُ الدُّنْيَا وَ لَا يُلَامُ الرَّجُلُ عَلَى حُبِّ أُمِّه.(1)

مردم فرزندان دنیایند و مردی در دوستی مادرش ملامت نمی گردد.

102. نَفَسُ الْمَرْءِ خُطَاهُ إِلَى أَجَلِهِ.(2)

نفس انسان گام های او است به سوی مرگش.

خطوة: مسافت یک گام. جمع آن خطی، خطوات (المعجم البسیط)

103. وَ سَمِعَ (علیه السلام) رَجُلًا مِنَ الْحَرُورِيَّةِ يَتَهَجَّدُ وَ يَقْرَأُ فَقَالَ نَوْمٌ عَلَى يَقِينٍ خَيْرٌ مِنْ صَلَاةٍ فِي شَكٍّ.(3)هنگامی که شنید مردی از خوارج حروریه، شب زنده داری دارد و قرآن تلاوت می کند، فرمود: خواب با یقین بهتر از نماز شک زده است.

الحروریة: بفتح الحاء الخوارج الذين خرجوا على عليّ (علیه السلام) بحروراء (صبحى صالح)

یتهجد: یصلی باللیل (صبحی صالح)

104. هَلَكَ امْرُؤٌ لَمْ يَعْرِفْ قَدْرَهُ.(4)

هلاک شد کسی که قدرش را ندانست.

105. وَ الدَّهْرُ يَوْمَانِ يَوْمٌ لَكَ وَ يَوْمٌ عَلَيْكَ فَإِذَا كَانَ لَكَ فَلَا تَبْطَرْ وَ إِذَا كَانَ عَلَيْكَ فَاصْبِرْ.(5)

ص: 106

روزگار دو روز است: روزی به نفع تو است و روزی بر ضرر تو. وقتی به نفعت بود، سر به طغیان مزن و هنگامی که بر ضررت بود، شکیبا باش.

106. وَ قِيلَ لَهُ لَوْ غَيَّرْتَ شَيْبَكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ: الْخِضَابُ زِينَةٌ وَ نَحْنُ قَوْمٌ فِي مُصِيبَةٍ يُرِيدُ وَفَاةَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلّم).(1)

به او گفته شد: اگر رنگ محاسن تان را تغییر می دادید، یا امیر المومنین!... فرمود: رنگ کردن محاسن زینت و آراستن است و ما قومی هستیم که در مصیبت به سر می بریم! –مرادش از مصیبت، درگذشت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم بود!

الْخِضَابُ: خضب: رنگین ساخت، سرسبز شد (المعجم البسیط)./ این کمال صدق و وفاداری یک انسان، نسبت یه کسی است که او را دوست می دارد. به نظر می آید که این سوال در زمان خلافت مولا باشد. چون از واژه "امیر المؤمنین" استفاده شده است. اگرچه خاصان در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هم او را به عنوان "امیر المؤمنین" می شناختند اما خاصان با روحیه مولا آشنا بودند (فاطمی)

107. إِنَّ أَعْظَمَ الْحَسَرَاتِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَسْرَةُ رَجُلٍ كَسَبَ مَالًا فِي غَيْرِ طَاعَةِ اللَّهِ فَوَرِثَهُ رَجُلٌ فَأَنْفَقَهُ فِي طَاعَةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ فَدَخَلَ بِهِ الْجَنَّةَ وَ دَخَلَ الْأَوَّلُ بِهِ النَّار.(2)از بزرگترین حسرت ها در روز قیامت، حسرت مردی است که مالی را از طریق غیر طاعت خداوند کسب کرد. پس آن مال را مردی به ارث برد و در راه طاعت خداوند سبحان مصرف نمود. او توسط آن مال وارد بهشت گردید و اولی به خاطر آن مال پا به جهنم گذاشت.

108. يَا ابْنَ آدَمَ إِذَا رَأَيْتَ رَبَّكَ سُبْحَانَهُ يُتَابِعُ عَلَيْكَ نِعَمَهُ وَ أَنْتَ تَعْصِيهِ فَاحْذَرْهُ.(3)

ص: 107

پسر آدم! وقتی دیدی که پروردگار تو نعمت هایش را دنبال هم می فرستد و تو او را معصیت می کنی، از او بهراس!

تابع: دنبال کرد، ادامه داد، پیگیری کرد (المعجم البسیط)

109. وَ مِنْ خَبَرِ ضِرَارِ بْنِ ضَمْرَةَ الضَّبَائِيِّ عِنْدَ دُخُولِهِ عَلَى مُعَاوِيَةَ وَ مَسْأَلَتِهِ لَهُ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ قَالَ فَأَشْهَدُ لَقَدْ رَأَيْتُهُ فِي بَعْضِ مَوَاقِفِهِ وَ قَدْ أَرْخَى اللَّيْلُ سُدُولَهُ وَ هُوَ قَائِمٌ فِي مِحْرَابِهِ قَابِضٌ عَلَى لِحْيَتِهِ يَتَمَلْمَلُ تَمَلْمُلَ السَّلِيمِ وَ يَبْكِي بُكَاءَ الْحَزِينِ وَ يَقُولُ يَا دُنْيَا يَا دُنْيَا إِلَيْكِ عَنِّي أَ بِي تَعَرَّضْتِ أَمْ إِلَيَّ تَشَوَّقْتِ لَا حَانَ حِينُكِ هَيْهَاتَ غُرِّي غَيْرِي لَا حَاجَةَ لِي فِيكِ قَدْ طَلَّقْتُكِ ثَلَاثاً لَا رَجْعَةَ فِيهَا فَعَيْشُكِ قَصِيرٌ وَ خَطَرُكِ يَسِيرٌ وَ أَمَلُكِ حَقِيرٌ آهِ مِنْ قِلَّةِ الزَّادِ وَ طُولِ الطَّرِيقِ وَ بُعْدِ السَّفَرِ وَ عَظِيمِ الْمَوْرِدِ.(1)

و در خبر "ضرار بن ضمره ضبابی" است، هنگامی که بر معاویه وارد شد و از او در مورد امیر المؤمنین (علیه السلام) پرسید. ضرار گفت: شهادت می دهم که او را در بعضی جایگاه های عبادتش دیدم، در حالی که شب پرده های سیاهش را فرو می افکند و او در محراب خودش ایستاده بود. محاسنش را در قبضه داشت و چونان مارگزیده بر خود می پیچید و گریه سوزناکی داشت و می گفت: آی دنیا! آی دنیا! از من دور شو! آیا خود را بر من خرامان می کنی و یا شوق دیدار من داری؟! وقت سرزدن تو نیست. این امکان ندارد! برو غیر مرا فریب بده. من به تو محتاج نیستم. تورا سه بار طلاق دادم. زندگی تو کوتاه است، ارزش تو بی ارزشی و آرزوی تو ناچیز! آه! از کمی ره توشه، دوری راه، مسافرت طولانی و ورود در جایگاه بزرگ!

أرخی: إرخاء: شل کرد (المعجم البسیط)./ کنایه از پایین آوردن (واژه ها نهج البلاغه)

ص: 108

إِلَيْكِ عَنِّي: تنحّي عني (مجمع البحرين)./ إلیک: اسم فعل است، به معنا ابتعدی (فاطمی)سُدُول: پرده، ستر: أرخی اللیل سدوله: هوا تاریک شد. شب پرده سیاهش را افکند (المعجم البسیط)./ سدول: جمع سديل و هو ما أسدل على الهودج، و المراد حجب ظلامه (صبحی صالح)

يَتَمَلْمَلُ: لا يستقر من المرض كأنه على ملة، و هي الرماد الحار (صبحی صالح)./ تململ: به این دست و آن دست تکان خورد، این پهلو و آن پهلو شد (المعجم البسیط)

السَّلِيمِ: الملدوغ من حيّة و نحوها (صبحی صالح)

هیهات: اسم فعل است: دور شد، محال است (المعجم البسیط)

110. مَنْ أَصْبَحَ عَلَى الدُّنْيَا حَزِيناً فَقَدْ أَصْبَحَ لِقَضَاءِ اللَّهِ سَاخِطاً وَ مَنْ أَصْبَحَ يَشْكُو مُصِيبَةً نَزَلَتْ بِهِ فَقَدْ أَصْبَحَ يَشْكُو رَبَّهُ وَ مَنْ أَتَى غَنِيّاً فَتَوَاضَعَ لَهُ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِينِهِ وَ مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَمَاتَ فَدَخَلَ النَّارَ فَهُوَ مِمَّنْ كَانَ يَتَّخِذُ آيَاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ مَنْ لَهِجَ قَلْبُهُ بِحُبِّ الدُّنْيَا الْتَاطَ قَلْبُهُ مِنْهَا بِثَلَاثٍ هَمٍّ لَا يُغِبُّهُ وَ حِرْصٍ لَا يَتْرُكُهُ وَ أَمَلٍ لَا يُدْرِكُهُ.(1)

هرکس شب را به روز آورد و اندوهگین دنیا باشد، از قضای خداوند ناراضی است و هرکس از مصیبتی که بر او نازل شده شکایت کند، از پروردگارش شکایت می کند. هرکس ثروتمندی را به خاطر ثروتش کرنش نماید، دو سوم دینش را از دست داده است و هرکس قرآن تلاوت نماید و به جهنم برود، از کسانی است که آیات خداوند را به استهزا گرفته است. هرکس دلش شیفته دنیا گردد، این دل، به سه چیز پیوند می خورد: اندوهی که از او دور نمی شود، آزمندی ای که دست از سرش بر نمی دارد و آرزویی که به آن نمی رسد.

لَهِجَ: شفته شد (المعجم البسیط)./ لَهِجَ فلان بكذا و كذا: أي: أُولِعَ به (كتاب العين)

الْتَاطَ: التصق (صبحی صالح)

ص: 109

لَا يُغِبُّهُ: فرصت نمی دهد (واژه های نهج البلاغه)./ و فُلانٌ لا يُغِبُّنا عَطاؤُهُ، أي يأتينا كُلَّ يَوْم (القاموس المحيط)

هَمَجٌ: محركة

الحمقى من الناس: مردم نادان و احمق (صبحى صالح)./ همج: نادان، احمق، بی فرهنگ... همجیة: توحش و بی فرهنگی (المعجم البسیط)./ الهَمَجُ: جمع هَمَجَةٍ، و هو ذبابٌ صغير كالبعوض يسقط على وجوه الغنم و الحمير و أعْيُنِها (الصحاح)

رَعَاعٌ: مردمان پست و فرو مایه، اوباش و اراذل (المعجم البسیط)./ هَمَجٌ رَعَاعٌ: این ترکیب، نشانگر قدرت زبانی مولا است (فاطمی)

نَاعِقٍ: مجاز عن الداعي إلى الباطل أو حق: بانگ زننده،كنايه از دعوت كننده بسوى باطل يا حق است (صبحی صالح)

رُكْنٍ: پشتوانه هر چیز، پی و پایه، ستون (المعجم البسیط)

یلجئوا: لجأ: پناه برد (المعجم البسیط)./ لَجِئَ إِلَيْهِ: پناه گرفت بوى (مقدمة الأدب)يَا كُمَيْلُ الْعِلْمُ خَيْرٌ مِنَ الْمَالِ الْعِلْمُ يَحْرُسُكَ وَ أَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ وَ الْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَ الْعِلْمُ يَزْكُوا عَلَى الْإِنْفَاقِ وَ صَنِيعُ الْمَالِ يَزُولُ بِزَوَالِهِ:

آی کمیل! دانش بهتر از مال است. دانش ترا حراست می کند و تو از مال. مال را انفاق کم می کند و دانش با انفاق افزوده می شود. شخصیت دست پرورده مال با کاهش آن فرو می ریزد.

يَا كُمَيْلَ بْنَ زِيَادٍ مَعْرِفَةُ الْعِلْمِ دِينٌ يُدَانُ بِهِ بِهِ يَكْسِبُ الْإِنْسَانُ الطَّاعَةَ فِي حَيَاتِهِ وَ جَمِيلَ الْأُحْدُوثَةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ الْعِلْمُ حَاكِمٌ وَ الْمَالُ مَحْكُومٌ عَلَيْهِ:

آی کمیل بن زیاد! شناخت دانش آیینی است که به آن پاداش داده می شود. به وسیله آن انسان در زمان حیاتش کسب طاعت می کند و بعد از مرگش خوشنامی برجای می گذارد. علم فرمانده است و مال فرمانبر.

مَعْرِفَةُ الْعِلْمِ دِينٌ: معرفة فضل العلم أو شرف العلم أو وجوب العلم دين يدان به (شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید)./ این سخن مولا وقتی روشن می شود که علم را از دیدگاه اهلبیت (علیهم السلام)، نگاه کنیم و ببنیم که آن ها واژه "علم" را در کجا به کار می یرند. در مکتب اهلبیت (علیهم السلام)، هرچیزی که به سرنوشت نهایی انسان ربطی نداشته باشد، علم نیست. یک نوع مهارت است (فاطمی)

ص: 111

يَا كُمَيْلُ هَلَكَ خُزَّانُ الْأَمْوَالِ وَ هُمْ أَحْيَاءٌ وَ الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِيَ الدَّهْرُ أَعْيَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ وَ أَمْثَالُهُمْ فِي الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ هَا إِنَّ هَاهُنَا لَعِلْماً جَمّاً -وَ أَشَارَ بِيَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ- لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً بَلَى أَصَبْتُ لَقِناً غَيْرَ مَأْمُونٍ عَلَيْهِ مُسْتَعْمِلًا آلَةَ الدِّينِ لِلدُّنْيَا وَ مُسْتَظْهِراً بِنِعَمِ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ وَ بِحُجَجِهِ عَلَى أَوْلِيَائِهِ أَوْ مُنْقَاداً لِحَمَلَةِ الْحَقِّ لَا بَصِيرَةَ لَهُ فِي أَحْنَائِهِ يَنْقَدِحُ الشَّكُّ فِي قَلْبِهِ لِأَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَةٍ أَلَا لَا ذَا وَ لَا ذَاكَ أَوْ مَنْهُوماً بِاللَّذَّةِ سَلِسَ الْقِيَادِ لِلشَّهْوَةِ أَوْ مُغْرَماً بِالْجَمْعِ وَ الِادِّخَار لَيْسَا مِنْ رُعَاةِ الدِّينِ فِي شَيْ ءٍ أَقْرَبُ شَيْ ءٍ شَبَهاً بِهِمَا الْأَنْعَامُ السَّائِمَةُ كَذَلِكَ يَمُوتُ الْعِلْمُ بِمَوْتِ حَامِلِيهِ:

آی کمیل! مال اندوزان نابودند، هرچند که زنده هستند و دانشمندان تا همیشه تاریخ جاودانه خواهند ماند. بدن هاشان ناپیدایند و یادمان هاشان در خاطره ها پیدا. این جا مالامال از دانش است، –اشاره به سینه مطهرش نمود- اگر برای او دانش پژوهانی پیدا کرده بودم! آری تیزهوشانی یابیدم اما غیر قابل اعتماد؛ آنانی که ابزار دین را برای دنیا به کار می برند، با نعمت الهی بر بندگان خداوند و با حجت ها و برهان های آن بر اولیای خداوند برتری می جویند. و یا برای برداشتن بار حق سربه راه هستند اما بصیرتی در دریافت نکته های باریک ندارند. برای کوچکترین شبهه، جرقه شک در دل شان روشن می شود. نه آن ها قابل اعتمادند و نهاین ها قابل انتقال علوم. دو استعداد دیگر نیز وجود دارند اما شکم پرست و رام شهوت و یا دنیا طلب و سرگرم جمع آوری و ذخیره سازی مال. این دو هم نمی توانند پاسداران دین باشند. شبیه ترین چیز به این ها حیوانات چرنده اند. این چنین است که دانش، با مرگ دانشمند می میرد!

وَ أَمْثَالُهُمْ فِي الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ: أي آثارهم و ما دونوه من العلوم فكأنهم موجودون (ابن ابى الحديد)

أَصَبْتُ: وجدت (صبحی صالح)

حَمَلَةً: بالتحريك جمع حامل... أي لو وجدت له حاملين لأبرزته و بثثته (صبحی صالح)

لَقِناً: من یفهم بسرعة (صبحی صالح)

ص: 112

أَوْ مُنْقَاداً لِحَمَلَةِ: هو المنساق المقلّد في القول و العمل، و لا بصيرة له في دقائق الحق و خفاياه، فذاك يسرع الشك إلى قلبه لأقل شبهة (صبحی صالح): كسى كه تقليدوار نه بر اساس آگاهى و بصيرت از حق پيروى مى كند (ت. صبحی صالح)

أَحْنَائِهِ: أي جوانبه، و مفردها حنو (صبحی صالح)./ أَحْنَائِهِ: بفتح الهمزة، أي في جوانبه، أي ليس له غور و تعمق (مجمع البحرين)

يَنْقَدِحُ: روشن می شود. قدح: آتش روشن کرد، دشنام داد، تهمت زد (المعجم البسیط)

مَنْهُوماً: المفرط في شهوة الطعام (صبحی صالح)

سَلِسَ: سهلة (صبحی صالح): آسان، رام و مطیع (ت. صبحی صالح)

الْقِيَاد: افسار (المعجم البسیط)

مُغْرَماً: المولع بجمع المال (صبحی صالح)./ فلان مُغْرَمٌ بكذا أي لازم له مُولَعٌ به (لسان العرب)./ مُغْرَماً: حريص در جمع مال، شيفته و آزمند بچيزى (ت. صبحی صالح)

الْأَنْعَامُ: البهائم (صبحی صالح)

السَّائِمَةُ: التي ترسل لترعى من غير أن تعلف (صبحی صالح)

بَلَى أَصَبْتُ لَقِناً غَيْرَ مَأْمُونٍ عَلَيْهِ مُسْتَعْمِلًا آلَةَ الدِّينِ لِلدُّنْيَا...: به نظر می آید که مولا در این فراز، چهار دسته از انسان ها را مطمح نظر قرار داده است: 1- آدم های خوش فهم و زیرک که هدف شان برتری جویی و رسیدن به دنیا است اما از دین استفاده ابزاری می کنند. می گویند: البر کامو به دکتر علی شریعتی نامه ای نوشته بود. به این مضمون که روش مبارزاتی شما پسندیده تراست. زیرا ما که دین را محکوم می کنیم، توفیق جذب توده ها را نداریم. 2- آدم های خوش عقیده اما چشم و گوش بسته، با باوری ارثی که با کوچکترین ترفند شیاطین تغییر عقیده می دهند. من خودم کسانی را می شناختم که افتخارشان، شرکت کردن در دوره قرآن بود و یا سوزن را با خواندن آیه قرآنی تا سوراخ آن در بدنش شان فرو می کردند اما همین ها وقتی به جایی رسیدند، به عنوان افراطی ترین دین سیزان پا به صحنه گذاشتند. 3- آدم های لذت پرست و شکم باره که هدف شان، شکم و شهوت است و به این هدف از طریق دین بهتر می رسند. 4- آدم های موش مانندی که صرفا به جمع آوری و ذخیره سازی مشغولند اما برای چه کسی ذخیره می کنند؟ مهم نیست. مثال

ص: 113

چهارپایان صحراچر، بیشتر به این دو گروه اخیر می خورد. زیرا این دو گروه، از لحاظ فکری کشش بیشتر از حیوانات را ندارند (فاطمی)

اللَّهُمَّ بَلَى لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّةٍ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ إِمَّا خَائِفاً مَغْمُوراً لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَيِّنَاتُهُ وَ كَمْ ذَا وَ أَيْنَ أُولَئِكَ وَ اللَّهِ الْأَقَلُّونَ عَدَداً وَ الْأَعْظَمُونَ عِنْدَ اللَّهِ قَدْراً يَحْفَظُ اللَّهُ بِهِمْ حُجَجَهُ وَ بَيِّنَاتِهِ حَتَّى يُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُمْ وَ يَزْرَعُوهَا فِي قُلُوبِ أَشْبَاهِهِمْ هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَى حَقِيقَةِ الْبَصِيرَةِ وَ بَاشَرُوا رُوحَ الْيَقِينِ وَ اسْتَلَانُوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفُونَ وَ أَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ وَ صَحِبُوا الدُّنْيَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلَى أُولَئِكَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ الدُّعَاةُ إِلَى دِينِهِ آهِ آهِ شَوْقاً إِلَى رُؤْيَتِهِمْ انْصَرِفْ يَا كُمَيْلُ إِذَا شِئْتَ.(1)

مگر این که آری، زمین از کسی که با برهان، دین خداوند را بر پای دارد، خالی نیست؛ یا آشکار و شناخته شده و یا بیمناک و پنهان. تا حجت ها و دلایل روشن الهی باطل نگردد. آنان چه تعدادند و کجایند؟!.. به خداوند سوگند! آنان به شمارش، اندکند و در پیشگاه خداوند از منزلت بزرگ برخوردارند! خداوند به وسیله آن ها حجت ها و دلایل روشنش را حفظ می کند، تا آن هنگام که به همانندشان بسپارد و در قلوب همانند آنان بذر افشانی نماید. علم و دانش با شناخت واقعی به آنان روی می آورد، آنان با جانمایه یقین مرتبطند، آنچه را که ناز پروردگان طاقت فرسا پندارند، آسان می شمارند و به آنچه که جاهلان وحشت دارند، انس می گیرند. بدن هاشان در دنیا است و روان هاشان ستارگان محل بالا. آن ها جانشینان الهی در زمین او و دعوت کنندگان به سوی دین او هستند. آه! چقدر مشتاق دیدار آنانم! کمیلا! هر وقت خواستی برگرد!

ص: 114

اللَّهُمَّ بَلَى: از برخی فرهنگ ها، بر می آید که گاهی از "اللَّهُمَّ" اراده استثنا می شود. منتها گاهی با "إلّا" می آید و گاهی به خاطر اختصار حذف می شود. شارحین، در این زمینه چیزی نگفته اند (فاطمی)

مَغْمُوراً: غمره الظلم حتى غطّاه فهو لا يظهر (صبحی صالح): مجهول، گمنام، يعنى ظلم باعث شده است كه آن ها از انظار پنهان بمانند (ت. صبحی صالح)./ غَمرَ: پوشاند (المعجم البسیط)

اسْتَلَانُوا: عدوّا الشي ء لينا (صبحی صالح)

اسْتَوْعَرَهُ: عدّه وعرا خشنا (صبحی صالح): آن را خشن و ناهموار شمرد (ت. صبحی صالح)./ وعِر: سخت و صعب العبور (المعجم البسیط)

الْمُتْرَفُونَ: رجل مُتْرف: منعَّم (جمهرة اللغة)./ أهل الترف و النعيم (صبحی صالح): اهل ناز و نعمت (ت. صبحی صالح)./ ترف: رفاه، رفاه بیش از حد، ناز و نعمت (المعجم البسیط)

آهِ آهِ: و التحقيق: أنّ آهِ و نظائرها من أسماء الأصوات: و هي ألفاظ تخرج عن فم الشخص المتوجّع الحزين، و اختلاف الصيغ و الألفاظ إنّما يحصل باختلاف الحالات في الحزن و التوجّع (التحقيق)./ آوَّهْ، و أوَّهْ، و آوُوهْ، و أوْهِ، و أوْهَ، و آهَ كُلُّها: كلمةٌ معناها التحزُّنُ... و رجُلٌ أوَّاهٌ: كثيرُ الحُزْنِ (المحكم و المحيط الأعظم)

بشقاب های گوناگون رد و بدل گردید. گمان نمی کردم که تو دعوت قومی را بپذیری که نیازمندان شان دور شده و ثروتمندان شان دعوت. پس بر آنچه از آن می جویی نگاه کن. لقمه های شبهه ناک را از دهان دور بینداز و از آنچه در پاک بودنش یقین داری تناول نما.مَأْدُبَةٍ: الطعام يصنع لدعوة أو عرس (صبحی صالح)./ مهمانى (واژه های نهج البلاغه)

الْجِفَانُ: جَفْنَة يعنى كاسه سفالين كه ويژه طعام است... وَ جِفانٍ كَالْجَوابِ: كاسه هايى بزرگ چون حوضچه ها و آبگيرها (ترجمه مفردات الفاظ قرآن)

تُسْتَطَابُ لَكَ: يطلب لك طيبها (صبحی صالح): براى تو غذاهاى پاكيزه طلب مى شود (ت. صبحی صالح)

الْأَلْوَانُ: المراد هنا أصناف الطعام (صبحی صالح): رنگارنگ،مقصود غذاهاى مختلف و گوناگون است (ت. صبحی صالح)

عَائِلُهُمْ: (محتاجهم (صبحی صالح)./ عائل: الفقیر (شرح ابن میثم)

مجفوّ: مطرود (صبحی صالح) جفا شده (ت. صبحی صالح)

تَقْضَمُهُ: أكل بطرف أسنانه،و المراد الأكل مطلقا (صبحی صالح)

فَالْفِظْهُ: أطرحه (صبحی صالح)

فَنَلْ مِنْهُ: تناول کن و بخور (واژه های نهج البلاغة)./ به نظر می آید که این لغتنامه، معنای استعاری این واژه را در نظر گرفته است و الا، صحاح اللغة در این زمینه چنین دارد: نَالَ خيراً يَنَالُ نَيْلًا، أى أصاب (فاطمی)

أَلَا وَ إِنَّ لِكُلِّ مَأْمُومٍ إِمَاماً يَقْتَدِي بِهِ وَ يَسْتَضِي ءُ بِنُورِ عِلْمِهِ أَلَا وَ إِنَّ إِمَامَكُمْ قَدِ اكْتَفَى مِنْ دُنْيَاهُ بِطِمْرَيْهِ وَ مِنْ طُعْمِهِ بِقُرْصَيْهِ أَلَا وَ إِنَّكُمْ لَا تَقْدِرُونَ عَلَى ذَلِكَ وَ لَكِنْ أَعِينُونِي بِوَرَعٍ وَ اجْتِهَادٍ وَ عِفَّةٍ وَ سَدَادٍ:

بدانید که هر پیروی پیشوایی دارد که به آن اقتدا می کند و از نور دانش او بهره می برد. بدانید که پیشوای شما از دنیای خودش به دو جامه مندرس اکتفا

ص: 116

کرده و از خوردنی های خودش به دو قرص نان. بدانید که شما توان تحمل این زندگی را ندارید اما با پارسایی، تلاش، پاکدامنی و راست کرداری کمکم نمایید!

طِمْرَيْهِ: و الطِّمْرُ: الثَوْبُ الخَلَقُ (الصحاح)./ الطِّمْرُ: لباس پوسيده و كهنه (ت. صبحی صالح)

طُعْمِهِ: ما يطعمه و يفطر عليه (صبحى صالح): خوردنى (ت. صبحی صالح)

سَدَادٍ: صحت و درستی (المعجم البسیط)./س سَدَادٍ: راستى

و درستى در كردار و گفتار (ت. صبحی صالح)فَوَاللَّهِ مَا كَنَزْتُ مِنْ دُنْيَاكُمْ تِبْراً وَ لَا ادَّخَرْتُ مِنْ غَنَائِمِهَا وَفْراً وَ لَا أَعْدَدْتُ لِبَالِي ثَوْبِي طِمْراً:

به خداوند سوگند! از دنیای شما طلا و نقره ای ذخیره نکردم، از غنیمت ها مالی نیندوختم و بر جامه های کهنه ام نیفزودم.

فَوَاللَّهِ مَا كَنَزْتُ: در این فراز، من به نهج البلاغه فیض الاسلام اعتماد کردم. نهج البلاغه به توضیح صبحی صالح و شرح ابن حدید مقداری اضافه دارد که معلوم نیست سخن مولا باشد (فاطمی)

تِبْراً: قطعه های طلا (واژه های نهج البلاغة)./ تِبْراً: فتات الذهب و الفضة قبل أن يصاغ (صبحی صالح)

وَفْراً: المال (صبحی صالح)

طِمْراً: الثوب البالي (صبحی صالح)

بَلَى كَانَتْ فِي أَيْدِينَا فَدَكٌ مِنْ كُلِّ مَا أَظَلَّتْهُ السَّمَاءُ فَشَحَّتْ عَلَيْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ آخَرِينَ وَ نِعْمَ الْحَكَمُ اللَّهُ وَ مَا أَصْنَعُ بِفَدَكٍ وَ غَيْرِ فَدَكٍ وَ النَّفْسُ مَظَانُّهَا فِي غَدٍ جَدَثٌ تَنْقَطِعُ فِي ظُلْمَتِهِ آثَارُهَا وَ تَغِيبُ أَخْبَارُهَا وَ حُفْرَةٌ لَوْ زِيدَ فِي فُسْحَتِهَا وَ أَوْسَعَتْ يَدَا حَافِرِهَا لَأَضْغَطَهَا الْحَجَرُ وَ الْمَدَرُ وَ سَدَّ فُرَجَهَا التُّرَابُ الْمُتَرَاكِمُ وَ إِنَّمَا هِيَ نَفْسِي أَرُوضُهَا بِالتَّقْوَى لِتَأْتِيَ آمِنَةً يَوْمَ الْخَوْفِ الْأَكْبَرِ وَ تَثْبُتَ عَلَى جَوَانِبِ الْمَزْلَقِ:

ص: 117

آری از آنچه آسمان روی آن سایه افکنده، در دست ما فدک بود. پس قومی بر آن بخل ورزیدند و قوم دیگر از آن سخاوتمندانه چشم پوشی نمودند و خداوند بهترین قضاوتگر است! مرا با فدک و غیر فدک چه کار! در حالی که فردا جایگاه انسان در گور است. در ظلمت آن نشانه هایش از بین می رود و خبرهایش ناپدید می گردد؛ گودالی که اگر دستان گورکن مقداری آن را فراخ تر نماید، سنگ و کلوخ در آن جایگاه فرو ریزد و سوراخ های آن را خاک انبوه مسدود می کند. این نفس من است، آن را با پرهیزکاری رام می کنم تا روز هراس بزرگ در امان باشد و بر کناره های لغزش گاه ها استوار بماند.

شَحَّتْ: بخل ورزید (واژه های نهج البلاغه)

سَخَتْ: آن را ترک نمود، از آن صرف نظر نمود (واژه های نهج البلاغه)مَظَانُّهَا: جمع مظنة و هو المكان الذي يظنّ فيه وجود الشي ء (صبحی صالح): جمع مظنَّة،جائيكه گمان وجود چيزى مى رود (ت. صبحی صالح)

جَدَثٌ: قبر (صبحی صالح)

حُفْرَةٌ: گودال (واژه های نهج البلاغه)

فُسْحَتِهَا: گشادگی. فسیح: وسیع و گسترده، فراخ (المعجم البسیط)

الْمَدَرُ: جمع مدرة مثل قصب و قصبة و هو التراب المتلبد، أو قطع الطين (صبحی صالح): جمع مدرة كلوخ ها، پاره گل هاى بهم چسبيده (ت. صبحی صالح)

فُرَجَهَا: جمع فرجة، مثال غرف و غرفة كل منفرج بين شيئين (صبحی صالح): جمع فرجة،شكافها (ت. صبحی صالح)

أَرُوضُهَا: أذلّلها (صبحی صالح): رام و مطیع کردن (ت. صبحی صالح)

الْمَزْلَق: لغزشگاه (واژه های نهج البلاغه)./ المزلق: و مثله المزلقة موضع الزلل،و هو المكان الذي يخشى فيه أن تزل القدمان و المراد هنا الصراط (صبحی صالح)

وَ لَوْ شِئْتُ لَاهْتَدَيْتُ الطَّرِيقَ إِلَى مُصَفَّى هَذَ الْعَسَلِ وَ لُبَابِ هَذَا الْقَمْحِ وَ نَسَائِجِ هَذَا الْقَزِّ وَ لَكِنْ هَيْهَاتَ أَنْ يَغْلِبَنِي هَوَايَ وَ يَقُودَنِي جَشَعِي إِلَى تَخَيُّرِ الْأَطْعِمَةِ وَ لَعَلَّ

ص: 118

بِالْحِجَازِ أَوْ الْيَمَامَةِ مَنْ لَا طَمَعَ لَهُ فِي الْقُرْصِ وَ لَا عَهْدَ لَهُ بِالشِّبَعِ أَوْ أَبِيتُ مِبْطَاناً وَ حَوْلِي بُطُونٌ غَرْثَى وَ أَكْبَادٌ حَرَّى.(1)

اگر می خواستم، می توانستم از پالوده عسل، مغز گندم و پارچه ابریشم استفاده کنم اما محال است که هوای نفس بر من غلبه کند و حرص و آزمندی مرا به سمت برگزیدن غذاهای متنوع بکشاند، در حالی که شاید در حجاز یا یمامه کسی باشد که به قرص نانی محتاج است و تجربه سیری را ندارد و یا این که سیر بخوابم در حالی که اطرافم شکم های گرسنه و جگرهای آتش گرفته وجود داشته باشند؟!

مُصَفَّى: صاف و خالص (قاموس قرآن)

لُبَابِ: مغز (واژه های نهج البلاغه)

الْقَزِّ: الحریر (صبحی صالح): ابریشم (ت. صبحی صالح)جَشَع: شدت حرص (صبحی صالح)

الْقُرْصِ: الرغیف (صبحی صالح)

مِبْطَاناً: عظيم البطن لكثرة الأكل (بنیاد نهج البلاغه)

غَرْثَى: جائعة (صبحی صالح): شکم های گرسنه (ت. صبحی صالح)

أَكْبَادٌ: جمع کبد: جگر (واژه های نهج البلاغه)

حَرَّى: مؤنث حران أي عطشان (صبحی صالح)

ص: 119

می گردند و مؤمنی تا دیدار پروردگارش در زندان رنج به سر می برد؟ دیدم که شکیبای از این دو، عاقلانه تر است. پس با چشم خاشاک نشسته و گلوی استخوان گرفته، شکیبایی کردم، در حالی که میراثم را تاراج رفته می دیدم! تا این که اولی از مسیر خودش گذشت و بعد از خود، طناب این آبشخور را به فلانی سپرد:

چقدر تفاوت است بین امروز من بر پالان خاک آلود این شتر

و روزگار همنشینی با جابر بردار حیان!

تَقَمَّصَهَا: لبسها کالقمیص (صبحی صالح)

الْقُطْبِ: حديدة تدور عليها الرّحى (اعلام سرخسی)./ ميله آهنى وسط آسياب (واژه های نهج البلاغه)./ قطب: ستونه آهنی آسیا و چرخ، آهنی است در سنگ پایین آسیا که سنگ بالا بر آن گردد، آهنی است که بر گرد آن سنگ بالا گردد (فرهنگ دهخدا)

يَنْحَدِرُ: سرازیر شدن (واژه های نهج البلاغه)./ حدَر الشى ءَ... و أحدره: أنزله من علو إلى سُفل (الإفصاح)

يَرْقَى: بلند نمی شود، ارتفاع نمی یابد (واژ های نهج البلاغه)./ رقِیَ: صعود کرد، بالا رفت (المعجم البسیط)

فَسَدَلْتُ: أرخاه (صبحی صالح)./ فَسَدَلْتُ: أرخاه،كناية عن غض النظر عن الخلافة (بنیاد نهج البلاغه)./ سَدَلَ الشَّعْرَ و الثوبَ... و أَسْدَلَه: أَرْخاه و أَرْسَلَه (لسان العرب)./ سدل: رها کرد یا شل کرد و پایین آورد –پرده را- (المعجم البسیط)طَوَيْتُ عَنْهَا كَشْحاً: طوی عنها کشحا: مال عنها (صبحی صالح)./ و فلان طوى كشحه إذا أعرض (شرح قرن هشتم)./ طَوَيْتُ عَنْهَا كَشْحاً: از آن دورى گزيد و كناره گرفت (ت. صبحی صالح)

طَفِق: شرع و أخذ (منهاج براعه)

أَرْتَئِي: يعني أتروّى و أرى لنفسي ما هو أصلح لها،و هو افتعل من رأى (منهاج براعة خویی)

أَصُولَ: الوثبة والحملة (منهاج براعة خویی)./ صال: جهید، حمله کرد (المعجم البسیط)

ص: 121

جَذَّاءَ: أي مقطوعة، يريد به قلة الناصر (اعلام سرخسی)

طَخْيَةٍ: ظلمة (صبحی صالح)./ و الطخية قطعة من الغيم و السحاب و قوله عمياء تأكيد لظلام الحال و اسودادها (شرح نهج البلاغة: ابن ابی الحدید)

يَهْرَمُ: شدة کبر السنّ (شرح ابن میثم)./ هرَم: نهایت پیری وسالخوردگی. هرِم: بسیار پیر و سالخورده (المعجم البسیط)

يَكْدَحُ: با زحمت و مشقت تلاش مي كند (واژه های نهج البلاغه)./ کدْح: تلاش (المعجم البسیط)

هَاتَا: اين يكى، اسم اشاره مؤنث است (واژه های نهج البلاغه)./ تا: اسْمٌ يُشارُ به إلى المُؤَنَّثِ، مِثْلُ: ذَا و تِهْ و ذِهْ... و يَدْخُلُ عليها ها، فيقال: هاتا (القاموس المحيط)

أَحْجَى: أَحْجَى بمعنى أجدر و أولى و أحقّ (النهاية في غريب الحديث و الأثر)./ و قيلَ: مَعْناه أَعْقَل (تاج العروس)

قَذًى: القَذَى: كاه و مانند آن كه در چشم افتد (فرهنگ ابجدي)./ هو ما يسقط فيها من غبار و نحوه ممّا يتأذّى به قذيت عينه تقذى قذى إذا سقطت في عينه قذاة (شرح قرن هشتم)

شَجًا: ما اعترض في الحلق من عظم و نحوه (صبحی صالح)./ الشَّجا: ما اعْتَرَضَ في الحَلْقِ من عَظْمٍ و نحوِه (القاموس المحيط)

تُرَاث: المیراث (صبحی صالح)

نَهْباً: غارت و چپاول (واژه های نهج البلاغه)./ السّلب و الغارة و الغنيمة (منهاج البراعة خویی)فَأَدْلَى: ألقی بها: آن را آویخت (صبحی صالح)./ أدلی: پایین فرستاد –سطل یا طناب را در چاه- أدلی بتصریح: سخنی ایراد کرد، أدلی بحجته: دلیل خود را بیان کرد (المعجم البسیط)

شَتَّانَ مَا: أي بعُد ما بینهما (اعلام سرخسی)./ شتان: اسم فعل ماضی است: دور شد (المعجم البسیط)

كُورِهَا: بار و پالان شتر (واژه های نهج البلاغه)./ كور: الرحل الذى يوضع على الناقة و "ها" عائد الى الناقة و "حيان" كان سيدا فى بنى حنيفة مطاعا فيهم و "جابر" اخو حيان اصغر منه يقول

ص: 122

الشاعر و هو اعشى الذى كان ينادم حيان ان هناك فرقا بعيدا بين يومين مرّا علىّ، ففى يوم كنت على كور الناقة فى السفر فى متاعب و زحمات، و فى يوم آخر كنت عند حيان فى رفاه و راحة (شرح و توضيح نهج البلاغه)

و في هذا الفصل من باب البديع في علم البيان عشرة ألفاظ: أولها: لقد تقمصها أي جعلها كالقميص مشتملة عليه و الضمير للخلافة... الثانية: ينحدر عني السيل يعني رفعة منزلته كأنه في ذروة جبل أو يفاع مشرف ينحدر السيل عنه إلى الوهاد... الثالثة: و لا يرقى إلي الطير هذه أعظم في الرفعة و العلو من التي قبلها ... الرابعة: سدلت دونها ثوبا... الخامسة: و طويت عنها كشحا... السادسة: أصول بيد جذاء... السابعة: أصبر على طخية عمياء... الثامنة: و في العين قذى... التاسعة: و في الحلق شجا... العاشرة: أرى تراثي نهبا كنى عن الخلافة بالتراث و هو الموروث من المال (شرح نهج البلاغة: ابن ابى الحديد)./ چنان که می بینید، ابن ابی الحدید، تنها در فراز اول این خطبه، ده تصویر پیدا کرده است که یکی از دیگری شگفت انگیزتر است. چون –بحمد الله- در رابطه با نهج البلاغه به طور عموم و در رابطه با این خطبه به طور خصوص تحقیقات زیادی صورت گرفته، ما از بررسی تصویرها به طور جداگانه صرف نظر نمودیم و به این اکتفا می کنیم که اگر مجموع خطبه را در نظر بگیریم، در یک نگاه گذرا، می توانیم، دوازده تصویر دیگر را بر تصویرهای ابن ابی الحدید اضافه نماییم. اینها عبارتند از: إِذْ عَقَدَهَا لِآخَرَ بَعْدَ وَفَاتِهِ، لَشَدَّ مَا تَشَطَّرَا ضَرْعَيْهَا، حَوْزَةٍ خَشْنَاءَ، فَصَاحِبُهَا كَرَاكِبِ الصَّعْبَةِ، لَكِنِّي أَسْفَفْتُ إِذْ أَسَفُّوا وَ طِرْتُ إِذْ طَارُوا، إِلَى أَنْ قَامَ ثَالِثُ الْقَوْمِ نَافِجاً حِضْنَيْهِ بَيْنَ نَثِيلِهِ وَ مُعْتَلَفِهِ، يَخْضَمُونَ مَالَ اللَّهِ خِضْمَةَ الْإِبِلِ نِبْتَةَ الرَّبِيعِ، إِلَى أَنِ انْتَكَثَ عَلَيْهِ فَتْلُهُ وَ أَجْهَزَ عَلَيْهِ عَمَلُهُ وَ كَبَتْ بِهِ بِطْنَتُهُ، وَ النَّاسُ كَعُرْفِ الضَّبُعِ إِلَيَّ يَنْثَالُونَ عَلَيَّ مِنْ كُلِّجَانِبٍ، مُجْتَمِعِينَ حَوْلِي كَرَبِيضَةِ الْغَنَمِ، لَأَلْقَيْتُ حَبْلَهَا عَلَى غَارِبِهَا وَ لَسَقَيْتُ آخِرَهَا بِكَأْسِ أَوَّلِهَا، أَزْهَدَ عِنْدِي مِنْ عَفْطَةِ عَنْزٍ.

هم تصویرهای ابن ابی الحدید و هم تصویرهای بعدی را می توان تحت عنوان تشبیه، تشخیص، استعاره، کنایه و مثل به خوانش گرفت (فاطمی)

فَيَا عَجَباً بَيْنَا هُوَ يَسْتَقِيلُهَا فِي حَيَاتِهِ إِذْ عَقَدَهَا لِآخَرَ بَعْدَ وَفَاتِهِ لَشَدَّ مَا تَشَطَّرَا ضَرْعَيْهَا فَصَيَّرَهَا فِي حَوْزَةٍ خَشْنَاءَ يغْلُظُ كَلْمُهَا وَ يَخْشُنُ مَسُّهَا وَ يَكْثُرُ الْعِثَارُ فِيهَا وَ

ص: 123

الِاعْتِذَارُ مِنْهَا فَصَاحِبُهَا كَرَاكِبِ الصَّعْبَةِ إِنْ أَشْنَقَ لَهَا خَرَمَ وَ إِنْ أَسْلَسَ لَهَا تَقَحَّمَ فَمُنِيَ النَّاسُ لَعَمْرُ اللَّهِ بِخَبْطٍ وَ شِمَاسٍ وَ تَلَوُّنٍ وَ اعْتِرَاضٍ فَصَبَرْتُ عَلَى طُولِ الْمُدَّةِ وَ شِدَّةِ الْمِحْنَةِ:

شگفتا! کسی که در زمان حیاتش همواره خواستار استعفا بود، ناگهان بعد از مرگش او را در تصرف دیگری در آورد. تا هردو به شیر تقسیم شده این ناقه برسند. پس آن را در طبیعت ناملایمی قرار داد؛ آن که کلامش پر نیش بود و همنشینی با او پر چندش. دارای لغزش فراوان بود و پوزش دو چندان. همراهی با او چونان سوارکاری را مانند بود که بر جمّاله رمنده سوار شود. اگر مهارش را به سختی بکشد، دماغش دریده گردد. اگر سست بگیرد، خود را با سوارش نگونسار نماید. پس به خداوند سوگند! مردم به سرگردانی، هنجار شکنی، دو رنگی و کج مسیری مبتلا شدند و من در این مدت طولانی و شدت این گرفتاری شکیبایی کردم!

بَيْنَا: فعلى من البين، اشبعت الفتحة فصارت ألفا تقول: "بينا نحن نرقبه أتانا." (اعلام سرخسی)./ "إذ" بعد از "بینا و بینما" برای مفاجات می آید. مغنی اللبیب، در این زمینه چنین می نویسد: الرابع: أن تکون للمفجاة نصّ علیه سیبویه و هی الواقعة بعد بینا و بینما: فبینما العُسْرُ إذ دارت میاسر -ر.ک مغنی اللبیب، ج1، ص115- (فاطمی)

يَسْتَقِيلُهَا: يطلب إعفاءه منها (صبحی صالح)

تَشَطَّرَا: اقتسماه فأخذ كل منهما شطرا. و الضرع للناقة كالثدي للمرأة (صبحی صالح)./ شَطْرُ كلِّ شي ء نِصْفُه... و شَطَرْتُ الشي ءَ: جَعَلْتُهُ نِصْفَيْنِ (تهذيب اللغة)

حَوْزَةٍ: الناحية (اعلام سرخسی)./ حوزة: ناحیه، طرف، نزد (المعجم البسیط)./ فَصَيَّرَهَا فِي حَوْزَةٍ خَشْنَاءَ يغْلُظُ كَلْمُهَا وَ يَخْشُنُ مَسُّهَا: آنهایی که با ادبیات، مخصوصا شعر، سر و کار دارند، می دانند که جا انداختن عناصر طبیعی، در یک مطلب ذهنی و معنوی بسیار مشکل است و اینزبان قدرتمند و شگفت آور مولا است که این عناصر را این گونه طبیعی جا انداخته است. اما انتظار نداشته باشیم که در ترجمه تمام آن زیبایی ها منتقل شوند (فاطمی)

ص: 124

خَشْنَاءَ: سخت و بدخو (واژه های نهج البلاغه)

كَلْمُهَا: جرحها،كأنه يقول خشونتها تجرح جرحا غليظا (صبحی صالح): زخم زبان و جراحت (ت. صبحی صالح)

الْعِثَارُ: السقوط و الكبوة (صبحی صالح)./ عثر: پای کسی به چیزی خورد، تعادلش را از دست داد، سکندری خورد، لغزید (المعجم البسیط)

الصَّعْبَةِ: الصّعْبة من الإبل: ما ليست بذلول (صبحی صالح): شترى كه رام نباشد (ت. صبحی صالح)

أَشْنَقَ: كفه بزمامه حتى ألصق ذفراه -العظم الناتى ء خلف الأذن- بقادمة الرحل (صبحی صالح)./ أَشْنَقَ: مهار شتر را چنان كشيد كه استخوان پشت گوش شتر به قسمت جلو پالان رسيد (ت. صبحی صالح)./ أَشْنَقَ البعيرَ و: شتر را مهار كرد به طورى كه پس گردن آن به جلوى پالان چسبيد (فرهنگ ابجدي)

خَرَمَ: الشقّ (شرح ابن میثم)./ خرم: قطع (صبحی صالح) -بينى شتر را- دريد،پاره كرد (ت. صبحی صالح)

أَسْلَسَ: أرخی (صبحی صالح)./ أَسْلَسَ: افسار را شل و ول نمود (واژه های نهج البلاغه)

تَقَحَّمَ: رمى بنفسه في القحمة أي الهلكة (صبحی صالح): خود را به هلاكت انداخت (ت. صبحی صالح)./ تَقَحَّمَ الفَرَسُ بِرَاكِبِه: اسب سوار خود را از روى برزمين انداخت (فرهنگ ابجدي)

فَمُنِيَ: ابتلوا و أصيبوا (صبحی صالح): مردم مبتلا شدند (ت. صبحی صالح)

خَبْطٍ: سير على غير هدى (صبحی صالح): بيراهه رفتن (ت. صبحی صالح)

لَعَمْرُ اللَّهِ: معناه أحلف ببقاء اللّه (اعلام سرخسی)

شِمَاسٍ: سركشى، اطاعت نكردن (واژه های نهج البلاغه)./ شِمَاسٍ: بالكسر إباء ظهر الفرس عن الركوب (صبحی صالح)

تَلَوُّنٍ: رنگ به رنگ شدن (واژه های نهج البلاغه)

ص: 125

اعْتِرَاضٍ: السير على غير خط مستقيم،كأنه يسير عرضا في حال سيره طولا (صبحی صالح): حركت در راه غير مستقيم، به جاى پيمودن طول جاده در عرض مسير حركت كردن (ت. صبحی صالح)

الْمِحْنَةِ: گرفتاری (واژه های نهج البلاغة خویی)./ الْمِحْنَةِ: البليّة التي يمتحن بها الانسان (منهاج البراعة خویی)

حَتَّى إِذَا مَضَى لِسَبِيلِهِ جَعَلَهَا فِي جَمَاعَةٍ زَعَمَ أَنِّي أَحَدُهُمْ فَيَا لَلَّهِ وَ لِلشُّورَى مَتَى اعْتَرَضَ الرَّيْبُ فِيَّ مَعَ الْأَوَّلِ مِنْهُمْ حَتَّى صِرْتُ أُقْرَنُ إِلَى هَذِهِ النَّظَائِرِ لَكِنِّي أَسْفَفْتُ إِذْ أَسَفُّوا وَ طِرْتُ إِذْ طَارُوا فَصَغَا رَجُلٌ مِنْهُمْ لِضِغْنِهِ وَ مَالَ الْآخَرُ لِصِهْرِهِ مَعَ هَنٍ وَ هَنٍ إِلَى أَنْ قَامَ ثَالِثُ الْقَوْمِ نَافِجاً حِضْنَيْهِ بَيْنَ نَثِيلِهِ وَ مُعْتَلَفِهِ وَ قَامَ مَعَهُ بَنُو أَبِيهِ يَخْضَمُونَ مَالَ اللَّهِ خِضْمَةَ الْإِبِلِ نِبْتَةَ الرَّبِيعِ إِلَى أَنِ انْتَكَثَ عَلَيْهِ فَتْلُهُ وَ أَجْهَزَ عَلَيْهِ عَمَلُهُ وَ كَبَتْ بِهِ بِطْنَتُهُ:

زمان آن رسید که او نیز امر خلافت را به گروهی موکول نموده پا از دایره دنیا بیرون بگذارد؛ گروهی که فکر می کردند، من یکی از آنانم. خداوندا! چه شورایی!.. از کی نسبت به جایگاه من در مقایسه با اولی تردید پیش آمده که با این ناهمانندها برابر بشوم؟! لیکن من پایین پریدم، وقتی پایین پریدند، بالا پریدم وقتی پالا پریدند. تا این که مردی انتقام کینه گذشته را گرفت و دیگری رعایت خویشاوندی خودش را نمود. چیزهای دیگری هم بود که قابل گفتند نیست. تا این که میدان برای برخاستن سومی آماده گردید؛ کسی که پهلوهایش مانند حیوانی بین آخور و سرگین برجسته می شد و با او وابستگان پدری اش نیز به جست وخیز افتاده بیت المال مسلمین را مانند شترانی که به گیاه تازه بهاری برسند، می بلعیدند. در نهایت، کار را به جایی رساند که رشته اش پنبه گشت، عملش زمینه ساز نابودی اش گردید و پرخوری اش او را سرنگون نمود!

فَيَا لَلَّهِ وَ لِلشُّورَى: الواو إمّا زائدة أو للعطف على محذوف مستغاث له أيضا كأنّه قال: فياللّه لعمر و للشورى، أولى و للشورى و نحوه (شرح ابن میثم)./ در استغاثه سه رکن لازم است: 1-

ص: 126

مستغاث که متکلم باشد. 2- مستغاث به یا من أجله که منجی باشد. 3- مستغاث له، کسی است که برای دفع شر او و یا مظلومیت او استغاثه می شود. درضمن این شورا، مرکب از شش نفر بودند: امیر المؤمنین (علیه السلام)، طلحه، زبیر، سعد بن ابی وقاص، عبد الرحمان بن عوف و عثمان

(فاطمی)

مَتَى: اسم استفهام، نحو"مَتى نَصْرُ اللَّهِ"، و اسم شرط نحو"متى أضع العمامة تعرفوني"، و اسم مرادف للوسط، و حرف بمعنى" من" (مجمع البحرین)

اعْتَرَضَ: إذا صار عارضا كالخشبة المعترضة في النهر (منهاج البراعة خویی)النَّظَائِرِ: جمع نظير أي المشابه بعضهم بعضا دونه (صبحی صالح)

أَسْفَفْتُ: دنا من الأرض (صبحی صالح)./ إذا دنا من الأرض في طيرانه (شرح ابن میثم)

طِرْتُ: أى ارتفعت (منهاج البراعة خویی)

فَصَغَا: مال (صبحی صالح): متمایل شد (ت. صبحی صالح)

لِضِغْنِهِ: الحقد (صبحی صالح) و هو سعد بن أبي وقاص، و كانت أمه أموية، و الإمام (علیه السلام) قاتل الأمويين مع رسول اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم)، و قتل صناديدهم على الشرك و محاربة الرسول، و الحقد الذي عند سعد على الإمام جاء من قبل أخواله الذين قتلهم الإمام... الآخر هو عبد الرحمن بن عوف، و كان زوجا لأخت عثمان (فی ظلال نهج البلاغة)

صِهْر: داماد (المعجم البسیط)./ صِهْرُ فُلانٍ: لمَنْ تَزَوَّجَ إِليهِ، و خُصَّ في العُرفِ بزَوْجِ ابنَتِهِ و أُختِهِ (الطراز الأول)

هَنٍ وَ هَنٍ: أي أغراض أخرى أكره ذكرها (صبحی صالح)./ و يطلق الهن على الشي ء، و المراد به هنا الهوى و الغرض (فی ظلال نهج البلاغة)./ قوله مع هن و هن أي مع أمور يكنى عنها و لا يصرح بذكرها و أكثر ما يستعمل ذلك في الشر (شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد)

نَافِجاً حِضْنَيْهِ: رافعا لهما، و الحضن ما بين الإبط و الكشح يقال للمتكبر جاء نافجا حضنيه (صبحی صالح): در حالى كه پهلوهايش برجسته و برآمده بود، حضن: ما بين زير بغل و پهلو را مي گويند (ت. صبحی صالح)

نَثِيلِهِ: الرّوث و قذر الدواب (صبحی صالح): سرگين، مدفوع حيوانات (ت. صبحی صالح)

ص: 127

مُعْتَلَفِهِ: موضع العلف (صبحی صالح)

يَخْضَمُونَ: أكل الشي ء الرّطب، و الخضمة بكسر الخاء مصدر هيئة (صبحی صالح): خوردن چيز تر و تازه، "خضمه"، مصدرى است كه براى بيان هيئت و چگونگى است (ت. صبحی صالح)./ يَخْضَمُونَ: الأكل بجميع الفم و يقابله القضم و هو الأكل باطراف الأسنان (منهاج البراعه خویی)

نِبْتَةَ الرَّبِيعِ: گیاه بهاری (ت. صبحی صالح)انْتَكَثَ: انتقض (صبحی صالح): بافته اش واتابيده شد (ت. صبحی صالح)./ انْتَكَثَ الحَبْلُ: از تاب باز شد رسن (مقدمة الأدب)

فَتْلُهُ: فتیل: آنچه تابیده شده (المعجم البسیط)

أَجْهَزَ: تمّم قتله (صبحی صالح): كردار او مرگش را تمام و حتمى ساخت (ت. صبحی صالح)

كَبَتْ: من كبا به الجواد إذا سقط لوجهه (صبحی صالح): با صورت بزمين افتاد (ت. صبحی صالح)

بِطْنَتُهُ: شدّة الامتلاء من الطعام (شرح ابن میثم)./ بِطْنَة: امْتِلَاء، تُخْمَة، شِبَع (المكنز)./ البِطْنةُ: امْتِلاءُ البَطْنِ من الطَّعامِ (المحكم و المحيط الأعظم)./ مراد پرخوری مفرط است (فاطمی)

فَمَا رَاعَنِي إِلَّا وَ النَّاسُ كَعُرْفِ الضَّبُعِ إِلَيَّ يَنْثَالُونَ عَلَيَّ مِنْ كُلِّ جَانِبٍ حَتَّى لَقَدْ وُطِئَ الْحَسَنَانِ وَ شُقَّ عِطْفَايَ مُجْتَمِعِينَ حَوْلِي كَرَبِيضَةِ الْغَنَمِ فَلَمَّا نَهَضْتُ بِالْأَمْرِ نَكَثَتْ طَائِفَةٌ وَ مَرَقَتْ أُخْرَى وَ قَسَطَ آخَرُونَ كَأَنَّهُمْ لَمْ يَسْمَعُوا اللَّهَ سُبْحَانَهُ يَقُولُ: "تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ." بَلَى وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعُوهَا وَ وَعَوْهَا وَ لَكِنَّهُمْ حَلِيَتِ الدُّنْيَا فِي أَعْيُنِهِمْ وَ رَاقَهُمْ زِبْرِجُهَا:

پس از مرگ او، چیزی بیمناکم نکرد، جز این که مردم چونان ریزش یال کفتار از هر طرف به سوی من سرازیر گشتند؛ آن گونه که نزدیک بود حسنین [علیهما السلام] زیر دست و پا شوند و دو طرف ردایم پاره گردد، این انبوه سیل آسا، مانند گله گوسفند گرد مرا گرفتند! وقتی مسئولیت را قبول کردم، برخی عهد شکنی کردند، برخی رو به بی دینی

نهادند و برخی ستم نمودند! گویا سخن خداوند سبحان را

ص: 128

نشنیدند که می فرماید: "آن خانه دیگر را برای کسانی قرار دادیم که در زمین اراده فساد و سرکشی ننمایند و فرجام نیک مخصوص پرهیز کاران است." آری به خداوند سوگند! آن را شنیدند و حفظ نمودند اما دنیا در دیدگان شان جلوه کرد و زرق و برق و زینت آن، شفته شان نمود!

فَمَا رَاعَنِي: مرا به وحشت نینداخت (واژه های نهج البلاغه)./ روعة: شگفت، وحشت (المعجم البسیط)./ فاعل راعني محذوف أي شي ء أو رايع (فى ظلال نهج البلاغه)

عُرْفِ: موی گردن، یال (واژه های نهج البلاغه)./ ما كثر على عنقها من الشعر، و هو ثخين يضرب به المثل في الكثرة و الازدحام (صبحی صالح): يال كفتار، موهاى زيادى كه بر گردن كفتار است، چون اين موها متراكم و انباشت است لذا ضرب المثلى شده است براى هر چيز كثير و زيادى (ت. صبحی صالح)الضَّبُعِ: کفتار (المعجم البسیط)

يَنْثَالُونَ: يتتابعون مزدحمين (صبحی صالح)./ و قد نَثلها عليه، أي صَبَّها (تهذيب اللغة)

شُقَّ عِطْفَايَ: خدش جانباه من الاصطكاك (صبحی صالح): پهلوهايم در هم فشرده شد، دو طرف جامه ام دريده شد (ت. صبحی صالح)./ عِطْفَا الرَّجُلِ: جَانِبَاهُ دو طرف مرد از شانه تا زانو (قاموس قرآن)./ و العطفان الجانبان من المنكب إلى الورك... و المعنى خدش جانباي لشدة الاصطكاك منهم و الزّحام (شرح نهج البلاغة: ابن ابى الحديد)./ شَقَّ: شکافت، دو نیم کرد، سخت گردید (المعجم البسیط)

رَبِيضَةِ: الطائفة الرابضة من الغنم (صبحی صالح): گله گوسفندى كه در آغل آرميده باشد (ت. صبحی صالح)./ ربِيض: گوسفندان و شبانان كه در آغل گرد هم باشند (فرهنگ ابجدي)

نَكَثَتْ: نقص کرد و شکست –عهد را- (المعجم البسیط)./ نَكَثَتْ: نقضت عهدها، و أراد بتلك الطائفة الناكثة أصحاب الجمل و طلحة و الزبير خاصة (صبحی صالح)

مَرَقَتْ: از دین منحرف شد، گمراه شد، نفوز کرد (المعجم البسیط)./ مَرَقَتْ: خرجت و في المعنى الديني فسقت، و أراد بتلك الطائفة المارقة الخوارج أصحاب النّهروان (صبحی صالح)

ص: 129

قَسَطَ: ظلم و جور کرد، عدالت ورزید (المعجم البسیط)./ قَسَطَ:

جاروا، و أراد بالجائرين أصحاب صفين (صبحی صالح)./ چنان که می بینید، "قسط" از اضداد است؛ هم به معنای عدل می آید و هم به معنای ظلم. در این جا به معنای ظلم آمده است (فاطمی)

وَعَوْهَا: حفظه (منهاج البراعة خویی)./ وَعَوْهَا: آنرا حفظ كرده و ياد گرفته اند (واژه های نهج البلاغه)./ و منه قوله تعالى و تعيها اذن واعية، أي ضابطة (شرع ابن میثم)

حَلِيَتِ: من حليت المرأة إذا تزيّنت بحليّها (صبحی صالح): دنيا خود آرائى كرد (ت. صبحی صالح)

رَاقَهُمْ: خيره نمود، بتعجب آورد (واژه های نهج البلاغه)./ راقه الشي ءُ: أي أعجبه (شمس العلوم)

زِبْرِجُهَا: الزينة من وشي أو جوهر (صبحی صالح): زينت و آرايش با نقش و نگار يا جواهر. (ت. صبحی صالح)./ الزِّبْرِجُ: الزينة و الذهب... و الزَّبَرْجَدُ: جوهر (مجمع البحرين)أَمَا وَ الَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَوْ لَا حُضُورُ الْحَاضِرِ وَ قِيَامُ الْحُجَّةِ بِوُجُودِ النَّاصِرِ وَ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَى الْعُلَمَاءِ أَلَّا يُقَارُّوا عَلَى كِظَّةِ ظَالِمٍ وَ لَا سَغَبِ مَظْلُومٍ لَأَلْقَيْتُ حَبْلَهَا عَلَى غَارِبِهَا وَ لَسَقَيْتُ آخِرَهَا بِكَأْسِ أَوَّلِهَا وَ لَأَلْفَيْتُمْ دُنْيَاكُمْ هَذِهِ أَزْهَدَ عِنْدِي مِنْ عَفْطَةِ عَنْزٍ.(1)

این را بدانید! سوگند به آن کسی که دانه را شکافت و جان را آفرید! اگر حضور این جمعیت نمی بود و حجت به وجود یاری کنندگان تمام نمی گشت و خداوند از دانشمندان تعهد نمی گرفت که بر پرخوری ستمگر و گرسنگی ستم دیده خاموش ننشینند، مهار این ناقه را روی کوهانش می گذاشتم و آخر آن را با جام اولش آب می دادم و در می یافتید که دنیای پر زرق و برق شما پیش من از آب دماغ بز ماده کم بهاتر است!

ص: 130

أَمَا: به دو معنا می آید. یکی از معانی آن استفتاح است مانند "ألا" که در این جا همین معنا مراد است (فاطمی)

فَلَقَ: شقّ (اعلام سرخسی)./ فلق: شکافت، پاره نمود (واژه های نهج البلاغه)

بَرَأَ: خَلَقَ (اعلام سرخسی)

النَّسَمَةَ: النفس (جمهرة اللغة)./ النسمة: جان، واحد شمارش جاندران بویژه انسان، روح (المعجم البسیط)

أَلَّا يُقَارُّوا: أي لا تصبروا على امتلاء الظالم من مال الحرام، وجوع المظلوم (أعلام سرخسی)

كِظَّةِ: ما يعتري الآكل من الثّقل و الكرب عند امتلاء البطن بالطعام، و المراد استئثار الظالم بالحقوق (صبحی صالح): پرخورى زياد كه موجب ناراحتى و سختى شود، مراد انحصار طلبى ظالم است كه هر حقوق و نعمتى را خاص خود مى داند (ت. صبحی صالح)./ كظّه الطعام: ملأه حتى لا يُطلق النَفَس (الإفصاح)

سَغَب: شدة الجوع، و المراد منه هضم حقوقه (صبحی صالح)./ گرسنگى، منظور تضييع حقوق مظلومان است (ت. صبحی صالح)

غَارِبِهَا: الكاهل، و الكلام تمثيل للترك و إرسال الأمر (صبحی صالح)./ غارب: ميان گردن و پشت حيوان، شانه (واژه های نهج البلاغه)./ غارب: دوش یا شانه (المعجم البسیط)لَأَلْفَيْتُمْ: می یافتید (واژه های نهج البلاغه)

أَزْهَدَ: أي أقل (اعلام سرخسی)./ أَزْهَدَ: أحقر، الشي ء الزهيد أي الحقير... و رجل مزهد أي قليل المال (شرح قرن هشتم)

عَفْطَةِ: ما تنثره من أنفها و أكثر ما يستعمل ذلك في النعجة و إن كان الأشهر في الاستعمال "النّفطة" بالنون (صبحی صالح) آنچه در حالت عطسه از بينى بز خارج مى شود بيشتر اين مثل در مورد ميش بكار مى رود و استعمال مشهور نفطة است (ت. صبحی صالح)./ باید گفت که هنر، این محدویت ها را نمی شناسد و الا سخن را به کلیشه نزدیک می کند (فاطمی)

عَنْز: بز ماده (المعجم البسیط)

ص: 131

این را بدانید! گرفتاری ها و امتحان های شما مانند روزی که خداوند پیامبرش را به رسالت مبعوث نمود، برگشته است. به آن کسی که او را به حق برانگیخت، سوگند! مخلوط می شوید، مخلوط شدنی. غربال می شوید، غربال شدنی. چونان محتوای دیگی به هم زده می شوید تا فرازتان فرود آید و فرودتان فراز! پیشگامانی که به انزوا کشیده شدند، سبقت خواهند گرفت و پیش افتادگان فریب کار، بازنده خواهند بود. به خداوند قسم! کلامی را پنهان نکردم، دروغی نمی بندم و به این جایگاه و امروز آگاه بودم.

عَادَتْ كَهَيْئَتِهَا: رجعت إلى حالها الأولى (صبحی صالح)

لَتُبَلْبَلُنَّ: لتخلطنّ، و منه تبلبلت الألسن: اختلطت (صبحی صالح)./ تَبَلْبَلَ: آميخته شد؛ تَبَلْبَلَتِ الأَلْسُنُ فى بَابِل: زبانها در بابل با هم آميخته شدند (فرهنگ ابجدي)

بَلْبَلَةً: مخلوط کردن، مشوش کردن. بلبلة الافکار: مشوش کردن اذهان (المعجم البسیط)

لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً: لتميّزنّ كما يميّز الدقيق عند الغربلة من نخالته (صبحی صالح): تصفيه خواهيد شد چنانكه هنگام غربال كردن،گندم از نخاله جدا ميشود (ت. صبحی صالح)

لَتُسَاطُنَّ: من السّوط، و هو أن تجعل شيئين في الاناء و تضربهما بيديك حتى يختلطا (صبحی صالح): بهم زده مى شويد و مخلوط مى گرديد، ساط الشى ء: آنچيز را بهم زد و مخلوط كرد (ت. صبحی صالح)

سَوْطَ: السّوط: خلط الشي ء بعضه ببعض (شرح قرن هشتم)./ سَوَّطَ أَمْرَهُ تَسْوِيطاً، أي: خلط فيه (کتاب العین)./ أي كما تختلط الأبزار و نحوها في القدر عند غليانه فينقلب أعلاها أسفلها و أسفلها أعلاها (صبحی صالح): يعنى مانند محتواى ديگ كه در هنگام غليان زير و رو مى شود (ت. صبحی صالح)

الْقِدْرِ: دیگ، قابلمه (المعجم البسیط)./ القدر: إسم لما يطبخ فيه اللّحم، و الجمع قدور، قال اللّه تعالى: وَ قُدُورٍ راسِياتٍ (مفردات ألفاظ القرآن)

ص: 133

وَشْمَةً: الكلمة (صبحی صالح): كلمه، سخن (ت. صبحی صالح)./ الوشمة: بالشّين المعجمة الكلمة الباقية الأثر، يقال: ما كانت بيني و بين فلان و شمة، أي كلام سرّا و عداوة، و أصله من الوشم و هو النّقش الّذي يغرز في اليد (شرح قرن هشتم)

این مطلب مسلم است که احتمال دارد، مرحوم سید رضی خطبه مورد نظر را از کار بلندی گزینش کرده باشد که آن باقی مانده، اکنون در دسترس ما نیست. البته ابن ابی الحدید اضافاتی را نقل می کند که ظاهرا ربطی به سخنان مولا ندارد. زیرا که این گفتار در اوج فصاحت است و آن اضافات، بیگانه از این فصاحتند (فاطمی)

أَلَا وَ إِنَّ الْخَطَايَا خَيْلٌ شُمُسٌ حُمِلَ عَلَيْهَا أَهْلُهَا وَ خُلِعَتْ لُجُمُهَا فَتَقَحَّمَتْ بِهِمْ فِي النَّارِ أَلَا وَ إِنَّ التَّقْوَى مَطَايَا ذُلُلٌ حُمِلَ عَلَيْهَا أَهْلُهَا وَ أُعْطُوا أَزِمَّتَهَا فَأَوْرَدَتْهُمُ الْجَنَّةَ حَقٌّ وَ بَاطِلٌ وَ لِكُلٍّ أَهْلٌ فَلَئِنْ أَمِرَ الْبَاطِلُ لَقَدِيماً فَعَلَ وَ لَئِنْ قَلَّ الْحَقُّ فَلَرُبَّمَا وَ لَعَلَّ وَ لَقَلَّمَا أَدْبَرَ شَيْ ءٌ فَأَقْبَلَ:

این را بدانید! گناهان اسبان سرکشی هستند که سواران شان را با لگام های گسسته در آتش جهنم سرنگون می کنند و تقوا چونان سواری رامی است که پرهیزکاران لگام به دست را وارد بهشت می نماید. حق و باطل در برابر همدیگرند و هرکدام طرفدارانی دارد. اگر باطل حکومت کند، از دیرباز چنین بوده است. اگرچه پیروان حق کمند اما امکان تحقق آن وجود دارد اما به ندرت، چیزی از دست رفته باز می گردد.

الْخَطَايَا: جمع خطيئة على وزن فعيلة؛ و هي اسم من خطأ يخطأ خطأ، و الخطأ: الذّنب (شرح قرن هشتم)

شُمُسٌ: جمع شموس و هي من شمس كنصر أي منع ظهره أن يركب (صبحی صالح)

خُلِعَتْ: بيرون كردن لباس از تن و افسار از سر (واژه های نهج البلاغه)

لُجُمُهَا: لجم: جمع لجام، و هو عنان الدّابة الذي تلجم به (صبحی صالح)

فَتَقَحَّمَتْ بِهِمْ فِي النَّارِ:أردته فيها (صبحی صالح)./ تَقَحَّمَ الفَرَسُ بِرَاكِبِه: اسب سوار خود را از روى برزمين انداخت (فرهنگ ابجدي)

ص: 134

مَطَايَا: جمع مطية، و هي الدّابّة الّتي يركب عليها (صبحی صالح)./ المَطِيَّة جمعها مطايا و هي الناقة التي يركب مَطاها أَي ظهرها (لسان العرب)

ذُلُلٌ: جمع ذلول،و هي المروضة الطائعة (صبحی صالح): جمع ذلول، مركب هاى رام و تربيت شده (ت. صبحی صالح)

أَزِمَّتَهَا: جمع زمام افسار و لجام (واژه های نهج البلاغه)

شُغِلَ مَنِ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ أَمَامَهُ سَاعٍ سَرِيعٌ نَجَا وَ طَالِبٌ بَطِي ءٌ رَجَا وَ مُقَصِّرٌ فِي النَّارِ هَوَى الْيَمِينُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّةٌ وَ الطَّرِيقُ الْوُسْطَى هِيَ الْجَادَّةُ عَلَيْهَا بَاقِي الْكِتَابِ وَ آثَارُ النُّبُوَّةِ وَ مِنْهَا مَنْفَذُ السُّنَّةِ وَ إِلَيْهَا مَصِيرُ الْعَاقِبَةِ هَلَكَ مَنِ ادَّعَى وَ خابَ مَنِ افْتَرى مَنْ أَبْدَى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَكَ وَ كَفَى بِالْمَرْءِ جَهْلًا أَلَّا يَعْرِفَ قَدْرَهُ لَا يَهْلِكُ عَلَى التَّقْوَى سِنْخُ أَصْلٍ وَ لَا يَظْمَأُ عَلَيْهَا زَرْعُ قَوْمٍ فَاسْتَتِرُوا فِي بُيُوتِكُمْ "وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ" وَ التَّوْبَةُ مِنْ وَرَائِكُمْ وَ لَا يَحْمَدْ حَامِدٌ إِلَّا رَبَّهُ وَ لَا يَلُمْ لَائِمٌ إِلَّا نَفْسَهُ.(1)

آن ها که بهشت و جهنم را پیش رو دارند، سه دسته اند: تلاشگری که به سرعت نجات می یابد، پوینده کندروی که امید رهایی را با خود حمل می کند و سهل انگاری که در آتش جهنم سرازیر خواهد شد. چپ و راست کج روی است و راه میانه، شاهراه هدایت. بر همین راه، کتاب ماندگار آسمانی و آثار نبوی قرار دارد، از همین سرچشمه سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نشأت می گیرد و همین مسیر بی خطر است. هرکه ادعا نمود، به هلاکت رسید، هرکه دروغ بست، به ناامیدی دچار شد. هرکس در برابر حق چهره نشان داد، زمین گیر گردید و بر جهالت انسان همین بس که قدر خودش را نداند. ریشه چیزی که بر تقوا استوار باشد، نمی پوسد و کشت قومی که از این جویبار آبیاری گردد، با خشک سالی رو به رو نمی شود. پس در خانه های تان آرام بگیرید و با همدیگر سازش نموده از

ص: 135

گذشته تان اظهار پشیمانی نمایید. کسی جز پروردگارتان را ستایش نکنید و کسی جز خودتان را سرزنش منمایید.

سَاعٍ: إسم فاعل من سعى الرّجل يسعى سعيا (شرح قرن هشتم)

بَطِي ءٌ: کند و تنبل و تأخیر کننده (واژه های نهج البلاغه)

الْجَادَّةُ: الطریق (صبحی صالح)

عَلَيْهَا: اى على الجادة (توضیح نهج البلاغه)بَاقِي الْكِتَاب: أي الأحكام والامور الباقية في الكتاب إلى آخر الدهر، فالإضافة إمّا بتقدير "في"، أو من قبيل إضافة الصفة إلى الموصوف أي الكتاب الباقي (البضاعة المزجاة)

وَ مِنْهَا مَنْفَذُ السُّنَّةِ: من هذه الطريق يبتدى ء و عليها يسير حلال محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و حرامه (فی ظلال نهج البلاغه)./ مَنْفَذُ: محل نفوذ (واژه های نهج البلاغه)

خابَ: ناامید شد (المعجم البسیط)

افْتَرى: افترى عليه: أي كذب، قال اللَّه تعالى: لا تَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ كَذِباً (شمس العلوم)./ افتراء: دروغ گفتن و دروغ پردازی (المعجم البسیط)

أَبْدَى: أَبْدَى الشي ءَ: أي أظهره، قال اللَّه تعالى: وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا ما ظَهَرَ مِنْها (شمس العلوم)

صَفْحَتَهُ: صَفْحُ الشي ء و صَفْحَتُه جانبُه و وجْههُ (المغرب)

سِنْخُ: السِّنْخُ: أصل كل شي ء... و رجع فلان إلى سِنْخِهِ الكريم أو الخبيث (كتاب العين)./ سنخ: اصل. جمع آن: اسناخ و سنوخ است (المنعجم البسیط)

أَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ: أي أصلحوا ما بينكم من الخصومة و المنازعة و قوله "ذاتَ بَيْنِكُمْ"، كناية عن المنازعة (مجمع البيان)

وَرَائِكُمْ: "وراء" از اضداد است: گاهی بمعنای پشت سر می آید و گاهی به معنای پیش رو. در این جا پیش رو مناسب تر است (فاطمی)

ص: 136

فَطَرَ: ابتدعها على غير مثال سبق (صبحی صالح)./ و الفَطْر: الابتداء و الاختراع. و منه حديث ابن عباس... أنه قال: ما كنتُ لأَدْرِي مَا فاطِرُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ حتى احْتَكَمَ إليَّ أعرابيَّان في بِئْرٍ؛ فقال أحدهما: أنَا فطَرْتُها؛ أي ابتدأت حَفْرَها (الفائق)

وَتَّدَ: ثبّت (صبحی صالح) ثابت و استوار ساخت (ت. صبحی صالح)./ وتد: چوب یا میخی که به زمین یا دیوار کوبند (المعجم البسیط)

مَيَدَانَ: تحرّكها بتمايل (صبحی صالح)./ الْمَيْدُ: اضطرابُ الشي ء العظيم كاضطراب الأرض. قال تعالى: أَنْ تَمِيدَ بِكُم (مفردات ألفاظ القرآن)./ وَ وَتَّدَ بِالصُّخُورِ مَيَدَانَ أَرْضِهِ: با سنگها اضطراب زمين را ميخكوب كرد (قاموس قرآن)

الَّذِي لَيْسَ لِصِفَتِهِ حَدٌّ مَحْدُودٌ: بصفته هاهنا كنهه و حقيقته يقول ليس لكنهه حد فيعرف بذلك الحد قياسا على الأشياء المحدودة لأنه ليس بمركب و كل محدود مركب (شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد)

وَ لَا نَعْتٌ مَوْجُودٌ: أي و لا يدرك بالرسم كما تدرك الأشياء برسومها و هو أن تعرف بلازم من لوازمها و صفة من صفاتها (شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد)وَ لَا وَقْتٌ مَعْدُودٌ وَ لَا أَجْلٌ مَمْدُودٌ: فيه إشارة إلى الرد على من قال إنا نعلم كنه البارئ سبحانه لا في هذه الدنيا بل في الآخرة فإن القائلين برؤيته في الآخرة يقولون إنا نعرف حينئذ كنهه فهو (علیه السلام) رد قولهم و قال إنه لا وقت أبدا على الإطلاق تعرف فيه حقيقته و كنهه لا الآن و لا بعد الآن و هو الحق (شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد)./ چنان که می بینید، ابن ابی الحدید، "صفت" را به معنای "کنه و حقیقت" گرفته و "نعت" را به معنای نشانه تصویری و تجسمی آن حقیقت و بر همین اساس "ولا وقت معدود" را هم خوب معنی می کند (فاطمی)

116. أَوَّلُ الدِّينِ مَعْرِفَتُهُ وَ كَمَالُ مَعْرِفَتِهِ التَّصْدِيقُ بِهِ وَ كَمَالُ التَّصْدِيقِ بِهِ تَوْحِيدُهُ وَ كَمَالُ تَوْحِيدِهِ الْإِخْلَاصُ لَهُ وَ كَمَالُ الْإِخْلَاصِ لَهُ نَفْيُ الصِّفَاتِ عَنْهُ لِشَهَادَةِ كُلِّ صِفَةٍ أَنَّهَا غَيْرُ الْمَوْصُوفِ وَ شَهَادَةِ كُلِّ مَوْصُوفٍ أَنَّهُ غَيْرُ الصِّفَةِ:

آغاز دین، شناختن او است، شناختتن کامل باور داشتن به او است، باور داشتن کامل یگانه دانستن او است، یگانه دانستن کامل، اخلاص ورزیدن برای

ص: 138

او است، اخلاص ورزیدن کامل، نفی صفات مخلوق از او است. زیرا هرصفتی شهادت می دهد که غیر از موصوف است و هر موصوفی شهادت می دهد که غیر از صفت است.

نَفْيُ الصِّفَاتِ عَنْهُ: الصّفات التي وجودها غير وجود الذّات (منهاج البراعة)./ نَفْيُ الصِّفَاتِ عَنْهُ: یعنی این که خداوند تبارک و تعالی، دارای صفاتی نیست که از ذات اقدس او جدا باشد. مانند صفات انسان که عین ذات او نیست. بلکه از نشانه های او به حساب می آید. به خاطر نزدیک شدن مطلب به ذهن، یکی از پژوهشگران، آب را مثال می زد که ممکن است کسی آن را به عنوان مایع شفاف تعریف کند و دیگری به عنوان مایع سیال. در حالی که در خارج یک حقیقت بیش نیست. در رابطه با خالق هستنی نیز، علم، قدرت، حیات و... عین ذاتند و نشانگر یک حقیقتند (فاطمی)

فَمَنْ وَصَفَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَقَدْ قَرَنَهُ وَ مَنْ قَرَنَهُ فَقَدْ ثَنَّاهُ وَ مَنْ ثَنَّاهُ فَقَدْ جَزَّأَهُ وَ مَنْ جَزَّأَهُ فَقَدْ جَهِلَهُ وَ مَنْ جَهِلَهُ فَقَدْ أَشَارَ إِلَيْهِ وَ مَنْ أَشَارَ إِلَيْهِ فَقَدْ حَدَّهُ وَ مَنْ حَدَّهُ فَقَدْ عَدَّهُ وَ مَنْ قَالَ فِيمَ فَقَدْ ضَمَّنَهُ وَ مَنْ قَالَ عَلَامَ فَقَدْ أَخْلَى مِنْهُ. كَائِنٌ لَا عَنْ حَدَثٍ مَوْجُودٌ لَا عَنْ عَدَمٍ مَعَ كُلِّ شَيْ ءٍ لَا بِمُقَارَنَةٍ وَ غَيْرُ كُلِّ شَيْ ءٍ لَا بِمُزَايَلَةٍ فَاعِلٌ لَا بِمَعْنَىالْحَرَكَاتِ وَ الآْلَةِ بَصِيرٌ إِذْ لَا مَنْظُورَ إِلَيْهِ مِنْ خَلْقِهِ مُتَوَحِّدٌ إِذْ لَا سَكَنَ يَسْتَأْنِسُ بِهِ وَ لَا يَسْتَوْحِشُ لِفَقْدِه.(1)

هرکس خداوند تبارک و تعالی را توصیف کند، او را به چیزی نزدیک نموده است، هرکس او را به چیزی نزدیک نماید، دوتایش انگاشته است، هرکس او را دوتا پندارد، برای او اجزایی تصور کرده است، هرکس او را دارای اجزا بداند، جاهل به معرفت او است، هرکس به او جاهل باشد، به سویش اشاره نموده، هرکس به سوی او اشاره نماید، محدودش پنداشته، هرکس او را محدود پندارد، قابل شمارش می داند! هرکس بگوید: در چیزی است، او را در ضمن چیزی به

ص: 139

خاطر آورده و هرکس بگوید: روی چیزی قرار دارد، جای دیگر را از او خالی دیده! او وجودی است نه پیدا شده از پدیده ای. موجودی است، نه از نیستی. با همه چیز است، نه به آمیختگی، غیر همه چیز است، نه با بیگانگی. انجام دهنده است، نه به تحرکات و جنبش. بینا است، از هنگامی که چیزی برای دیدن وجود نداشت. بی همتا است، زیرا هم شأنی برای او قابل تصور نیست که با او انس بگیرد و در فقدانش احساس تنهایی نماید!

این بخش علاوه بر زیبایی های بیانی، از این لحاظ اهمیت دارد که رابطه انسان با خالق هستی و رابطه خالق هستی با دیگر پدیده ها را به خوبی مرزبندی نموده است (فاطمی)

قَرَنَهُ: أي جعل له قرينا (شرح ابن میثم)

ثَنَّاهُ: جعلته اثنين (منهاج البراعة)./ ثَنَّاهُ: دو تا كرد از دو چيز مركب دانست (واژه های نهج البلاغه)

جَزَّأَهُ: تجزأة قسمته، و جعلته أجزاء (منهاج البراعة)

فَقَدْ حَدَّهُ: أى جعله محدودا بحدّ خاص (منهاج البراعة)

فِيمَ: در چه چيز است اصلش "فيما" بود كه الفش افتاده (واژه های نهج البلاغه)

ضَمَّنَهُ: مأخوذ من ضمّنته الشّي ء أى جعلته محتويا عليه فتضمّنه أى فاشتمل عليه و احتوى (منهاج البراعة خویی)./ وَ مَنْ قَالَ فِيمَ فَقَدْ ضَمَّنَهُ: كسانى كه سؤال كنند و بگويند خدا در چيست او را در ضمن موجودات پنداشته اند (پیام امام شرح تازه)

وَ مَنْ قَالَ عَلَامَ فَقَدْ أَخْلَى مِنْهُ: اگر كسى سؤال كند كه خدا بر چه چيز قرار دارد -بر عرش، بر كرسى، بر فراز آسمانها- او نيز خدا را محدود شمرده، چرا كه مناطق ديگر را از او خالى پنداشته است (پیام امام شرح تازه)كَائِنٌ لَا عَنْ حَدَثٍ: او وجودى است كه همواره بوده و از چيزى به وجود نيامده است (پیام امام)

مَوْجُودٌ لَا عَنْ عَدَمٍ: موجودى است كه هرگز سابقه عدم ندارد (پیام امام)

ص: 140

بِمُزَايَلَةٍ: المفارقة و المباينة (صبحی صالح)./ مَعَ كُلِّ شَيْ ءٍ لَا بِمُقَارَنَةٍ وَ غَيْرُ كُلِّ شَيْ ءٍ لَا بِمُزَايَلَةٍ: او با همه چيز است، امّا نه اين كه قرين آن ها باشد و غير همه چيز است، امّا نه اين كه از آن ها بيگانه و جدا باشد (پیام امام شرح تازه)

إِذْ لَا مَنْظُورَ إِلَيْهِ: او بينا بود در آن زمان كه حتّى موجود قابل رؤيتى از خلقش وجود نداشت (پیام امام)

سَكَنَ: وسيله آرامش قلب و توجه دل از قبيل مال و همسر و اولاد (واژه های نهج البلاغه)

يَسْتَوْحِشُ: وحشة: وحشت، تنهایی، ترس، دلتنگی (المعجم البسیط)

است که بار مصیبت بزرگ تر بردارم! بر روزنه مرقدت تکیه می دهم و لحظه ای را به یاد می آورم که روح نازنین شما بین گلو و سینه ام جاری بود! آری، "ما از خداوندیم و به سوی او باز می گردیم!" امانت شما را برگرداندم و گروگان به جای خودش برگشت اما اندوه من طولانی است و شب های من بیداری تا آن هنگام که خداوند خانه ای را که شما در آن اقامت دارید، برایم برگزیند! دختر شما، شما را از همدستی امت و مظلوم واقع شدنش با خبر خواهد نمود. پس از او سوال پیاپی نمایید! او به شما حقیقت ماجرا را تعریف خواهد کرد. این در زمانی اتفاق افتاد که از رفتن شما چیزی نگذشته بود و یاد شما هنوز در خاطره ها نقش بسته بود. سلام من به هردوی شما! سلام وداع کننده، نه خشمگین و خسته! اگر بر می گردم، از روی ملالت نبوده و اگر ماندن این جا را غنیمت می شمارم، از روی بدبینی به آنچه خداوند به شکیبایان وعده داده نیست!

صَفِيَّتِكَ: دختر انتخاب شده (واژه های نهج البلاغة)

رَقَّ: نازک شد (واژه های نهج البلاغه)

تَجَلُّدِي: خود را به صبر واداشتن (واژه های نهج البلاغه)

التَّأَسِّي: اقتدا و پیروی نمودن (واژه های نهج ابلاغه)

فَادِحِ: المثقل (صبحی صالح): سخت و مشکل (ت. صبحی صالح)

تَعَزٍّ: التصبّر (صبحی صالح): بردباری و خویشتن داری کردن (ت. صبحی صالح)

وَسَّدْتُكَ: تکیه دادم، بالش تهیه کردم (واژه های نهج البلاغه)

مَلْحُودَةِ: الجهة المشقوقة منه (صبحی صالح) شکاف گور (ت. صبحی صالح)

فَاضَتْ: جاری شد (واژه های نهج البلاغه)

نَحْرِي: نحر: گلوگاه (المعجم البسیط)

فَمُسَهَّدٌ: أي ينقضي بالسهاد و هو السهر (صبحی صالح)./ همیشه بیدار (واژه های نهج البلاغه)

ص: 142

سَرْمَدٌ: جاودان (المعجم البسیط)

بِتَضَافُرِ: اجتماع نمودن، دست به دست دادن (واژه های نهج البلاغه)

هَضْمِهَا: ظلمها (صبحی صالح)./ هضم: ظلم و پایمال نمودن (واژه های نهج البلاغه)

فَأَحْفِهَا: الاستقصاء فيه (صبحى صالح): بطور كامل از او سئوال كن، احفى السّؤال: سئوال را تكرار كرد (ت. صبحی صالح)

قَالٍ: المبغض (صبحی صالح)./ قال: دشمن دارنده (واژه های نهج البلاغه)سَئِمٍ: ملول خسته شونده (واژه های نهج البلاغه)./ سئم: من السآمة و هي الضجر (صبحی صالح)

اگرچه سخنان مولا نسبتا زیاد شد اما سر برداشتن از نهج البلاغه کار دشواری است (فاطمی)

ص: 143

ص: 144

3. يا أبَا الْحَسَنِ! إنَّ رَسُولَ اللّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) عَهِدَ إلَىَّ وَ حَدَّثَنى أنّى اَوَّلُ أهْلِهِ لُحُوقاً بِهِ وَ لا بُدَّ مِنْهُ، فَاصْبِرْ لاِمْرِاللّهِ تَعالى وَ ارْضَ بِقَضائِهِ.(1)یا ابا الحسن! رسول خداوند به من وعده داده است و به من فرموده: من اولین کسی از اهلش هستم که به او ملحق خواهم شد و این وعده شدنی است. پس به امر خداوند شکیبا باش و به قضای او راضی!

4. يَا أَبَا الْحَسَنِ مَا أَقَلَ مَكْثِي بَيْنَهُمْ وَ مَا أَقْرَبَ مَغِيبِي مِنْ بَيْنِ أَظْهُرِهِمْ فَوَ اللَّهِ لَا أَسْكُتُ لَيْلًا وَ لَا نَهَاراً أَوْ أَلْحَقَ بِأَبِي رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) فَقَالَ لَهَا عَلِيٌّ (علیه السلام) افْعَلِي يَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ مَا بَدَا لَكِ ثُمَّ إِنَّهُ بَنَى لَهَا بَيْتاً فِي الْبَقِيعِ نَازِحاً عَنِ الْمَدِينَةِ يُسَمَّى بَيْتَ الْأَحْزَانِ وَ كَانَتْ إِذَا أَصْبَحَتْ قَدَّمَتِ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ (علیه السلام) أَمَامَهَا وَ خَرَجَتْ إِلَى الْبَقِيعِ بَاكِيَةً.(2)

یا ابا الحسن! ماندن من در بین آن ها بسیار کم است و به زودی از دیدگان آن ها پنهان شده رخت بر می بستم! به خداوند سوگند! شب و روز ساکت نخواهم نشست، تا به پدر بزرگوارم ملحق شوم! علی (علیه السلام) به او گفت: کاری را که مصلحت می بینی انجام بده. بعد برای او در بقیع، دور از مدینه، خانه ای بنا نمود که بیت الاحزان نامیده می شد و او هنگامی که صبح می کرد، حسن و حسین (علیهما السلام) را جلو می انداخت و به بقیع می رفت، در حالی که چشمان مطهرش اشک آلود بود!

مِنْ بَيْنِ أَظْهُرِهِمْ: ظاهرا این عبارت یک نوع اصطلاح است که مرادف "من بینهم" می باشد (فاطمی)

ص: 146

نَازِحاً: دور شده، کوچ کننده، کم آب شد. نزح: دور شد، کوچ کرد، کم آب شد (المعجم البسیط)

5. یا أنس كيف طابت أنفسكم أن تحثوا علي وجه رسول التراب.(1)

انس! چگونه راضی شدید که بر صورت رسول خداوند خاک بپاشید؟!

طابت نفسه بكذا: أي رضي به (شمس العلوم)

تحثوا: حَثَا الترابَ: خاك را پاشيد (فرهنگ ابجدي)./حَثَى التُّرابَ عليه يَحْثُوهُ و يَحْثِيهِ حَثْواً و حَثْياً: هالَهُ و رَماهُ (تاج العروس)

6. دَخَلَ عَلَىَّ رَسُولُ اللّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ قَدْ إِفْتَرَشْتُ فِراشى لِلنَّوْمِ، فقالَ: يا فاطِمَةُ لا تَنامى إلاّ وَ قَدْ عَمِلْتِ أَرْبَعَةً: خَتَمْتِ القُرآنَ، وَ جَعَلْتِ الاْنْبِياءَ شُفَعائَكِ، وَ أَرْضَيْتِ الْمُؤْمِنينَ عَنْ نَفْسِكِ، وَ حَجَجْتِ وَ اعْتَمَرْتِ، قالَ هذا وَ أَخَذَ فِى الصَّلوةِ، فَصَبَرْتُ حَتّى أَتَمَّ صَلاتَهُ، قُلتُ: يا رَسُولَاللّهِ أَمَرْتَ بِأَرْبَعَة لا أَقْدِرُ عَلَيْها فى هذَا الْحالِ! فَتَبَسَّمَ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ قال: إِذا قَرَأْتِ قُل هُوَ اللّهُ أَحَدٌ ثَلاثَ مَرّات فَكَأنَّكِ خَتَمْتِ القُرْآنَ، وَ إِذا صَلَّيْتِ عَلَىَّ وَ عَلَى الاْنْبِياءِ قَبْلى كُنّا شُفَعاءَكِ يَوْمَ الْقِيمَةِ، وَ إِذا اسْتَغْفَرْتِ لِلْمُؤْمِنينَ رَضُوا كُلُّهُمْ عَنْكِ، وَ إِذا قُلْتِ: سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا إِلَهَ إِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ أَكْبَرُ، فَقَدْ حَجَجْتِ وَ اعْتَمَرْتِ.(2)

رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) بر من وارد شد، در حالی که من رختخواب را پهن کرده بودم. فرمود: فاطمه جان! به رختخواب مرو، مگر این که چهار کار را انجام داده باشی: قرآنی ختم کرده باشی، انبیا را شفیع خودت قرار داده باشی، همه مؤمنین را از خودت خوشنود نموده باشی و حج و عمره ای به جا آورده باشی.

ص: 147

این را فرمود و به نماز ایستاد. منتظر ماندم تا نمازش را تمام نماید. عرض کردم: یا رسول الله! به چهار چیزی امر فرمودید که در این حال برای انجام آن ها قادر نیستم. تبسمی نمود و فرمود: وقتی قُل هُوَ اللّهُ أَحَدٌ را سه بار بخوانی، گویا یک قرآن ختم نمودی، وقتی بر من و پیامبران پیش از من درود بفرستی، ما روز قیامت شفیعان تو خواهیم بود، وقتی بر مؤمنین استغفار نمایی، همه آن ها از تو خوشنود خواهند گشت و هنگامی بگویی: سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا إِلَهَ إِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ أَكْبَرُ، حج و عمره انجام دادی!

7. سَمِعْتُ النَّبِيَّ (صلی الله علیه و آله و سلم) يَقُولُ إِنَّ فِي الْجُمُعَةِ لَسَاعَةً لَا يُوَافِقُهَا رَجُلٌ مُسْلِمٌ يَسْأَلُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهَا خَيْراً إِلَّا أَعْطَاهُ إِيَّاهُ... فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَيُّ سَاعَةٍ هِيَ قَالَ (صلی الله علیه و آله و سلم) إِذَا تَدَلَّى نِصْفُ عَيْنِ الشَّمْسِ لِلْغُرُوبِ.(1)

از پدرم شنیدم که می فرمود: در روز جمعه ساعتی است که اگر انسان مسلمان چیزی از خداوند بخواهد، خداوند عز و جل حاجتش را بر آورده می کند. عرض کردم یا رسول الله! آن کدام ساعت است؟ فرمود: هنگامی که نصف گرده خورشید برای غروب پایین آمده باشد.

تَدَلَّى: پایین آمدن، معلق یا آویزان شد (المعجم البسیط)عَيْنِ الشَّمْس: و القُرْصُ عين الشمس، على التشبيه (المحكم)./ "عین"، در عربی معانی زیاد دارد. در این جا "قرص خورشید"، معنای مناسبی است (فاطمی)

خداوند تبارک و تعالی را شاهد می گیرم! از پدرم شنیدم که می فرمود: علی بهترین کسی است که در بین شما جایگزین گذاشتم. او و دو نواده ام و نه نفر از صلب حسین امام و خلیفه بعد از من هستند؛ امامان نیکو کاری که اگر آن ها را پیروی نمایید، راهنمایان هدایت گر هدایت شده خواهید یافت و اگر مخالفت آن ها را نمایید، تا قیامت در اختلاف به سر می برید.

9. لَقَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم): مَثَلُ الْإِمَامِ مَثَلُ الْكَعْبَةِ إِذْ تُؤْتَى وَ لَا تَأْتِي.(1)

رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: مثل امام مانند کعبه –مکرمه- است. مردم به زیارت آن می روند، نه این که او به زیارت مردم بیاید.

10. أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ تَرَكُوا الْحَقَّ عَلَى أَهْلِهِ وَ اتَّبَعُوا عِتْرَةَ نَبِيِّهِ [نَبِيِّهم] لَمَا اخْتَلَفَ فِي اللَّهِ اثْنَانِ وَ لَوَرِثَهَا سَلَفٌ عَنْ سَلَفٍ وَ خَلَفٌ بَعْدَ خَلَفٍ حَتَّى يَقُومَ قَائِمُنَا التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْن وَ لَكِنْ قَدَّمُوا مَنْ أَخَّرَهُ اللَّهُ وَ أَخَّرُوا مَنْ قَدَّمَهُ اللَّه.(2)

به خداوند سوگند! اگر حق را به اهلش واگذار می کردند و عترت پیامبرشان را پیروی می نمودند، در رابطه با حضرت حق، دو نفر اختلاف نمی کردند و خلافت الهی پشت در پشت در جایگاه خودش قرار داشت تا قائم ما که نهمین فرزند حسین است، قیام می کرد اما کسی را که خداوند پایین قرار داده بود، بالا بردند و کسی را که خداوند اول قرار داده بود، آخر نمودند!

11. هذا جبرئيل يخبرني أنَّ السَّعيدَ کُلَّ السَّعيدِ، حَقَّ السَّعيدِ مَنْ أحَبَّ عَلياً فى حَياتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ وأن الشقي كل الشقي من أبغض عليا في حياته و بعد موته.(3)

ص: 149

پیامبر فرمود: این جبرئیل است که به من خبر می دهد: سعادتمند کامل کسی است که علی را در زندگی و پس از مرگش دوست بدارد و بدبخت کامل کسی است که بغض علی را در زندگی و پس از مرگش داشته باشد.

الشقي: بد بخت، بیچاره، گستاخ (المعجم البسیط)

12. وَ قَالَ رَجُلٌ لِامْرَأَتِهِ اذْهَبِي إِلَى فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) فَاسْأَلِيهَا عَنِّي أَنِّي مِنْ شِيعَتِكُمْ أَمْ لَيْسَ مِنْ شِيعَتِكُمْ فَسَأَلَتْهَا فَقَالَتْ قُولِي لَهُ إِنْ كُنْتَ تَعْمَلُ بِمَا أَمَرْنَاكَ وَ تَنْتَهِي عَمَّا زَجَرْنَاكَ عَنْهُ فَأَنْتَ مِنْ شِيعَتِنَا وَ إِلَّا فَلَا:

مردی به خانمش گفت: خدمت حضرت زهرا (سلام الله علیها) برو و از او بپرس آیا من از شعیان شما هستم یا نه؟ پس آن خانم از حضرت زهرا (سلام الله علیها) این سوال را نمود و حضرت فرمود: به او بگو! اگر به آنچه ما می گوییم، عمل نمایی و از آنچه نهی می کنیم، دست برداری، تو از شیعیان ما هستی و گرنه خیر.

13. فَرَجَعَتْ فَأَخْبَرَتْهُ فَقَالَ يَا وَيْلِي وَ مَنْ يَنْفَكُّ مِنَ الذُّنُوبِ وَ الْخَطَايَا فَأَنَا إِذاً خَالِدٌ فِي النَّارِ فَإِنَّ مَنْ لَيْسَ مِنْ شِيعَتِهِمْ فَهُوَ خَالِدٌ فِي النَّارِ فَرَجَعَتِ الْمَرْأَةُ فَقَالَتْ لِفَاطِمَةَ مَا قَالَ زَوْجُهَا فَقَالَتْ فَاطِمَةُ قُولِي لَهُ لَيْسَ هَكَذَا شِيعَتُنَا مِنْ خِيَارِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ كُلُّ مُحِبِّينَا وَ مُوَالِي أَوْلِيَائِنَا وَ مُعَادِي أَعْدَائِنَا وَ الْمُسْلِمُ بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ لَنَا لَيْسُوا مِنْ شِيعَتِنَا إِذَا خَالَفُوا أَوَامِرَنَا وَ نَوَاهِيَنَا فِي سَائِرِ الْمُوبِقَاتِ وَ هُمْ مَعَ ذَلِكَ فِي الْجَنَّةِ وَ لَكِنْ بَعْدَ مَا يُطَهَّرُونَ مِنْ ذُنُوبِهِمْ بِالْبَلَايَا وَ الرَّزَايَا أَوْ فِي عَرَصَاتِ الْقِيَامَةِ بِأَنْوَاعِ شَدَائِدِهَا أَوْ فِي الطَّبَقِ الْأَعْلَى مِنْ جَهَنَّمَ بِعَذَابِهَا إِلَى أَنْ نَسْتَنْقِذَهُمْ بِحُبِّنَا مِنْهَا وَ نَنْقُلَهُمْ إِلَى حَضْرَتِنَا.(1)

زن، برگشت و به مردش ماجرا را نقل کرد. مرد گفت: وای بر من! چه کسی مرا از پیامد گناهان و خطاهایم نجات می دهد؟ پس من با این حساب برای

ص: 150

همیشه در آتش جهنم به سر خواهم برد! زیرا اگر کسی از شیعیان آن ها نباشد، در آتش جهنم جاودانه اند! زن به خدمت حضرت زهرا (سلام الله علیها) برگشت وآنچه که شوهرش گفته بود را نقل نمود. صدیقه طاهره فرمود: به او بگو: این طور نیست. شیعیان ما از گزیدگان اهل بهشت هستند و تمام دوستان و هواداران ما، اولیای ما و دشمنان اعدای ما هستند و کسانی که از لحاظ قلب و زبان، مسلمانند اما امر و نهی ما را در برخی اعمال خطر آفرین، مخالفت می کنند، با این وجود جایگاه آن ها در بهشت برین است ولیکن بعد از این که توسط بلاها و مصیبت ها و یا در صحرای محشر با انواع گرفتاری ها و یا با سوختن در طبقه بالای جهنم از گناهان شان پاک بگردند تا این که آن ها را با محبت مان نجات بدهیم و به حضورمان منتقل نماییم.

الْمُوبِقَاتِ: اعمالی که انسان را به هلاکت می رساند، معاصی و گناهان (المعجم البسیط)

عَرَصَاتِ: عرصة: زمینی که بنا نشده است، صحن حیاط منزل (المعجم البسیط)./ العَرَصَات: جمع عَرْصَة، و هي كلّ موضع واسع لا بناء فيه (النهاية في غريب الحديث)./ این هایی که عرض شد، معانی تحت اللفظی "عرصات" است. در اصطلاح حدیثی، منظور صحرای محشر است (فاطمی)

14. أَخْبَرَنِي أَبِي وَ هُوَ ذَا مَنْ سَلَّمَ عَلَيْهِ أَوْ عَلَيَّ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ الْجَنَّةَ.(1)

پدرم به من خبر داد و آن خبر این است: هرکس بر او یا بر من سه روز سلام بفرستد، خداوند بر او بهشت را واجب می کند.

15. قَالَ لِي رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) يَا فَاطِمَةُ مَنْ صَلَّى عَلَيْكِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ أَلْحَقَهُ بِي حَيْثُ كُنْتُ مِنَ الْجَنَّةِ.(2)

ص: 151

پدرم، رسول خداوند به من فرمود: فاطمه جان! هرکس به تو درود بفرستد، خداوند گناهان او را می پوشاند و او را در جوار من قرار می دهد. هرجای بهشت که باشم!

16. كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) يَقُولُ لِعَلِيٍّ (علیه السلام) يَا عَلِيُّ أَنْتَ الْإِمَامُ وَ الْخَلِيفَةُ بَعْدِي وَ أَنْتَ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَيْتَ فَابْنُكَ الْحَسَنُ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى الْحَسَنُ فَالْحُسَيْنُ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى الْحُسَيْنُ فَابْنُهُ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى عَلِيٌّ فَابْنُهُ مُحَمَّدٌ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى مُحَمَّدٌ فَابْنُهُ جَعْفَرٌ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى جَعْفَرٌ فَابْنُهُ مُوسَى أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى مُوسَى فَابْنُهُ عَلِيٌ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى عَلِيٌّ فَابْنُهُ مُحَمَّدٌ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ 1. فَإِذَا مَضَى مُحَمَّدٌ فَابْنُهُ عَلِيٌ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى عَلِيٌّ فَابْنُهُ الْحَسَنُ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى الْحَسَنُ فَالْقَائِمُ الْمَهْدِيُ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَفْتَحُ اللَّهُ بِهِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا فَهُمْ أَئِمَّةُ الْحَقِّ وَ أَلْسِنَةُ الصِّدْقِ مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُمْ مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُم.(1)

رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) به علی (علیه السلام) می فرمود: علی جان! تو امام و جانشین بعد از من هستی و تو بر مؤمنین سزاوارتر از خود آن ها هستی. وقتی از دنیا بروی، فرزندت حسن (علیه السلام) بر مؤمنین سزاوارتر از خود آن ها است. وقتی حسن (علیه السلام) از دنیا رفت، حسین (علیه السلام) بر مؤمنین سزاوارتر از خود آن ها است. وقتی حسین (علیه السلام) از دنیا رفت، پسرش علی بن الحسین (علیه السلام) بر مؤمنین سزاوارتر از خود آن ها است. وقتی علی بن الحسین (علیه السلام) از دنیا رفت، پسرش محمد (علیه السلام) بر مؤمنین سزاوارتر از خود آن ها است. وقتی محمد (علیه السلام) از دنیا رفت، پسرش جعفر (علیه السلام) بر

ص: 152

مؤمنین سزاوارتر از خود آن ها است. وقتی جعفر (علیه السلام) از دنیا رفت، پسرش موسی (علیه السلام) بر مؤمنین سزاوارتر از خود آن ها است. وقتی موسی (علیه السلام) از دنیا رفت، پسرش علی (علیه السلام) بر مؤمنین سزاوارتر از خود آن ها است. وقتی علی (علیه السلام) از دنیا رفت، پسرش محمد (علیه السلام) بر مؤمنین سزاوارتر از خود آن ها است. وقتی محمد (علیه السلام) از دنیا رفت، پسرش علی (علیه السلام) بر مؤمنین سزاوارتر از خود آن ها است. وقتی علی (علیه السلام) از دنیا رفت، پسرش حسن (علیه السلام) بر مؤمنین سزاوارتر از خود آن ها است. وقتی حسن (علیه السلام) از دنیا رفت، پس مهدی منتظر (علیه السلام) بر مؤمنین سزاوارتر از خود آن ها است. خداوند توسط او شرق و غرب زمین را فتح می کند. آن ها امامان برحق و زبان صدق هستند. پیروز است کسی که آن ها را یاری کند. تنها مانده است، کسی که آ ن ها را تنها بگذارد.

117. وَاللّهِ يابْنَ الْخَطّابِ لَوْلا أنّى أکْرهُ أنْ يصيبَ الْبَلاءُ مَنْ لا ذَنْبَ لَهُ، لَعَلِمْتَ أنّى سَأُقْسِمُ عَلَى اللّهِ ثُمَّ أجِدُهُ سَريعَ الاْجابَهِ.(1)

به خداوند قسم! پسر خطاب! اگر کراهت از این که بلاها به بی گناهان اصابت کند نمی داشتم، می فهمیدی که خداوند را سوگند می دادم و او را اجابت کننده آنی می یابیدم!

ثُمَّ أجِدُهُ سَريعَ الاْجابَهِ: در این جمله، التفات از خطاب به غایب شده است؛ یعنی به جای این که بفرماید: ثُمَّ تجدک... فرمود: ثُمَّ أجِدُهُ. التفات در زمان عربی زیبای های خاصی دارد و مفهوم خاصی را القا می کند اما در فارسی متاسفانه خوب جا نیفتاده است (فاطمی)

18. فَقَالَتْ نَشَدْتُكُمَا بِاللَّهِ أَ لَمْ تَسْمَعَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) يَقُولُ رِضَا فَاطِمَةَ مِنْ رِضَايَ وَ سَخَطُ فَاطِمَةَ مِنْ سَخَطِي وَ مَنْ أَحَبَّ فَاطِمَةَ ابْنَتِي فَقَدْ أَحَبَّنِي وَ مَنْ أَرْضَى فَاطِمَةَ فَقَدْ أَرْضَانِي وَ مَنْ أَسْخَطَ فَاطِمَةَ فَقَدْ أَسْخَطَنِي قَالا نَعَمْ سَمِعْنَاهُ مِنْ

ص: 153

رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) قَالَتْ فَإِنِّي أُشْهِدُ اللَّهَ وَ مَلَائِكَتَهُ أَنَّكُمَا أَسْخَطْتُمَانِي وَ مَا أَرْضَيْتُمَانِي وَ لَئِنْ لَقِيتُ النَّبِيَّ (صلی الله علیه و آله و سلم) لَأَشْكُوَنَّكُمَا إِلَيْه.(1)

فرمود: شما دوتا را به خداوند قسم می دهم! آیا از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نشنیده اید که می فرمود: رضای فاطمه رضای من است و غضب او غضب من است؟ هرکس دخترم فاطمه را دوست داشته باشد، مرا دوست داشته است و هرکس فاطمه را خوشنود کند، مرا خشنود کرده است و هرکس فاطمه را خشمگین کند، مرا خشمگین نموده است؟ گفتند: آری این مطلب را از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیده ایم. فرمود: خداوند و فرشتگان او را شاهد می گیرم که شما دوتا مرا به خشم آوردید و خشنودم نکردید! اگر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را ملاقات کنم، حتما از شما دوتا به او شکایت خواهم کرد!

نَشَدْتُكُمَا: نشد: قسم داد، پرسش کرد، درخواست کرد (المعجم البسیط)

19. هَلْ سَمِعْتُمَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) يَقُولُ فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّي فَمَنْ آذَاهَا فَقَدْ آذَانِي قَالا نَعَمْ فَرَفَعَتْ يَدَهَا إِلَى السَّمَاءِ فَقَالَتِ اللَّهُمَّ إِنَّهُمَا قَدْ آذَيَانِي فَأَنَا أَشْكُوهُمَا إِلَيْكَ وَ إِلَى رَسُولِكَ لَا وَ اللَّهِ لَا أَرْضَى عَنْكُمَا أَبَداً حَتَّى أَلْقَى أَبِي رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ أُخْبِرَهُ بِمَا صَنَعْتُمَا فَيَكُونَ هُوَ الْحَاكِمَ فِيكُمَا قَالَ فَعِنْدَ ذَلِكَ دَعَا أَبُو بَكْرٍ بِالْوَيْلِ وَ الثُّبُورِ وَ جَزِعَ جَزَعاً شَدِيداً فَقَالَ عُمَرُ تَجْزَعُ يَا خَلِيفَةَ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ قَوْلِ امْرَأَةٍ؟(2)

فرمود: آیا شما دوتا شنیده اید که رسول خداوند می فرمود: فاطمه پاره ای از وجود من است! هرکس او را اذیت کند، مرا اذیت کرده؟! گفتند: آری. پس دست هایش را به سمت آسمان بلند کرد و گفت: خداوندا! این دو مرا اذیت کردند! من از این دو به تو و فرستاده تو شکایت می کنم! هرگز از این دو راضی

ص: 154

نخواهم شد تا هنگامی که پدرم رسول خداوند را ملاقات کنم و او را از آنچه انجام داده اید، خبر بدهم! پس او نسبت به شما دوتا قضاوت خواهد کرد! در آن هنگام صدای ابو بکر به ویل ثبور بلند شد و عمر گفت: از سخن یک زن جزع و فزع می کنی خلیفه رسول خدا!

بَضْعَةٌ: قطعه، پاره (المعجم البسیط)

الْوَيْلِ وَ الثُّبُورِ: ویل: وای، دعایی است برای نازل شدن شر و بلا. ثبور: مرگ و هلاکت، غم و اندوه (المعجم البسیط)

ص: 155

نباشد. اگر واقعا جدي به سرنوشتش بينديشد، ممكن است بخت يارش باشد و با كسي رو به رو شود كه فلسفه زيستن را براي او تشريح نمايد و از آن پس در عين برخورداري از امكانات مادي، قلم سرنوشتش را نیز به دست بگيرد. در تاريخ نمونه هاي فراوان از اين گونه انسان ها داريم كه با برداشتن "غشاوه" از چشم و پرده غفلت از گوش، الگوي ديگران قرار گرفتند. "بشر حافي" و كساني ديگر، با ديدن عالمي، مسير زندگي شان را تغيير دادند.

شجاعت هم همين حالت را دارد. گاهي يك انسان شجاع براي ملتي مدال افتخار تقديم مي كند. يادم نمي رود كه در جنگ سي و يك روزه حزب الله و اسرائيل، با اين كه تلاش سفير عربستان سعودي، هم راستا با سياست هاي صهيونيست بود اما متعصب ترين تحليل گر عرب از حسن نصرالله با احترام ياد مي كرد و احساس مي شد كه او بر بلنداي لبنان، پرچم به خاك افتاده آن ها را بر دوش گرفته است.

ارزش هنر و تقدير از هنرمند بر كسي پوشيده نيست. هنرمند حافظ ذوق، زبان و فرهنگ جامعه است. هر كسي از هر نژادي، اين پيراهن زيبا را در بر كند، خوش نما است. يك رمضان در مدرسه اي در بندر انزلي، به عنوان مبلغ به سر مي بردم. استاد آن مدرسه از اين لحاظ احترام مضاعف داشت كه مي گفتند: ادبيات را پيش مدرس افغاني خوانده است. اين در صورتي بود كه اگر خود ايشان به صورت ناشناخته در آن جا مي آمد، شايد با مشكلات عديده اي روبه رو مي شد.

غربت يك انسان هم سخت احساس بر انگيز است. مخصوصا كسي كه شايستگي دارد اما روزگار اين غبار را از چهره او نمي زدايد. حتما شنيده ايد كه

ص: 157

وقتي "شتران حامل بارهاي طلا، از یک دروازه طوس وارد مي شدند، تابوت فردوسي را از دروازه ديگر بيرون مي بردند"(1)

اين يعني غربت و ناشناخته ماندن شاعر در زمان حياتش كه نتوانست به سلطان محمود بقبولاند كه بزرگترين شاعر عصر خودش مي باشد.شايد باور نكنيد كه بيست سال آزگار كسي از آقا امام حسين (علیه السلام) يك سوال شرعي نپرسيد.(2) این در حالی است که پیش از این، در همین کتاب، از زبان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، خواندیم که یکی از ویژگی های امام حسین (علیه السلام)، دریای علم است: "وَ بَحْرُ عِلْمٍ"

اگر تك تك صفات ياد شده، تاثيرگذار است، صحنه اي كه در آن علم، شجاعت، هنر و غربت با هم تصوير شوند، هيجان انگيزتر خواهد بود. در رابطه با بانوي نمونه اسلام (سلام الله علیها)، شاهد اين چهار تصوير در يك منظره هستيم. كافي است، خطبه او را ولو گذرا بخوانيم و پي ببريم كه او در چه سطح علمي قرار دارد، چطور شجاعانه از ديدگاهش دفاع مي كند، قله هنرش چقدر مرتفع است و چگونه غربت او انسان آزاده را به صحراي جنون مي برد.

خطبه بانو داراي زيبايي هاي فراوان است اما عجالتا دريافتم را در هشت نكته خلاصه مي كنم:

اولين نكته آغاز خطابه است كه مبتكرانه و پر شكوه شروع مي شود و توحيد را به بهترين وجه، تلقين مي نمايد. آغاز هر خطبه، فصل الخطاب بين مؤمن واقعي و مؤمن زباني است. اگر مي خواهي بلنداي معرفت كسي را محك بزني، به آغاز خطابه اش بنگر كه چگونه با تمام احساس، از خالق نفس هايش دم مي زند و راه را براي تو انسان موحد، مي گشايد و كبوتر خيالت را در اوج ها به

ص: 158

پرواز در مي آورد. مولا علي (علیه السلام) در اين زمينه سرآمد جهان است. دعاي عرفه آقا امام حسين (علیه السلام) را كه ببيني، با چند سطر خواندن، نمي تواني آن را بر زمين بگذاري. حقيقتا اگر كسي بخواهد مغز توحيدي اش را وسعت بدهد، بايد آغاز خطبه هاي دعوت کنندگان به اسلام را بخواند. من زمانی قصدم اين بود كه ابتداي خطبه برخي از معروفين را جمع آوري نمايم. به خاطر اين كه وقتي اين آغازها را در كنار هم بگذاري، سندهايي مي شوند كه عمق معرفت ايراد كننده سخن در رابطه با خالق هستي را نشان مي دهد. شايد اين موضوع، در اوايل تاريخ اسلام از اهميت والايي برخوردار بوده كه ما در تاريخ ادبيات عرب، خطبه مشهور به خطبه "البتراء" داريم . زياد بن ابيه آلوده به اين بدعت است.(1) آری کسی که می داند با خالق هستی آشنایی ندارد، بهتر این که بدون حمد و ستایش، سخنش را آغاز نماید.

آغاز خطبه بي بي (سلام الله علیها) بوي نهج البلاغه را مي دهد. اگر بدون نام در اختيار كسي قرار بگيرد، نمي تواند قضاوت نمايد كه اين آغاز در نهج البلاغه وجود ندارد. پس از اين جا فهميده مي شود كه اوج دانش و معرفت بانو بيرون از تصور ما است:

"الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا أَنْعَمَ وَ لَهُ الشُّكْرُ عَلَى مَا أَلْهَمَ وَ الثَّنَاءُ بِمَا قَدَّمَ مِنْ عُمُومِ نِعَمٍ ابْتَدَأَهَا وَ سُبُوغِ آلَاءٍ أَسْدَاهَا وَ تَمَامِ مِنَنٍ أَوْلَاهَا جَمَّ عَنِ الْإِحْصَاءِ عَدَدُهَا وَ نَأَى عَنِ الْجَزَاءِ أَمَدُهَا وَ تَفَاوَتَ عَنِ الْإِدْرَاكِ أَبَدُهَا وَ نَدَبَهُمْ لِاسْتِزَادَتِهَا بِالشُّكْرِ لِاتِّصَالِهَا وَ اسْتَحْمَدَ إِلَى الْخَلَائِقِ بِإِجْزَالِهَا وَ ثَنَّى بِالنَّدْبِ إِلَى أَمْثَالِهَا."

اين درّ واژه ها، سرشار از معارف اسلامي و توحيدي است.

ص: 159

دومين نكته، اصل نبوت است. بانو (سلام الله علیها)، پدر را چنان معرفي مي كند كه امروزه زيرساخت فكري شيعه را تشكيل مي دهد و آن عصمت پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، پيش از بعثت او است:

"وَ أَشْهَدُ أَنَّ أَبِي مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اخْتَارَهُ قَبْلَ أَنْ أَرْسَلَهُ وَ سَمَّاهُ قَبْلَ أَنِ اجْتَبَاهُ وَ اصْطَفَاهُ قَبْلَ أَنِ ابْتَعَثَهُ."

سومين نكته، مطرح كردن دو ثقل اسلام بعد از پيامبر است. به عترت بسيار گذرا و هنري اشاره مي شود: "وَ عَهْدٌ قَدَّمَهُ إِلَيْكُمْ." اما نسبت به قرآن ضمن معرفي مجدد اين صحيفه آسماني، به بخشي از فلسفه احكام مي پردازد. از فلسفه ايمان، نماز، زكات، روزه، حج، عدل، جهاد، صله رحم، قصاص، وفاي به نذر، رعايت ميزان و عدالت در معاملات، نهي از شرب خمر، حد قذف، سرقت و پيامد شرك سخن مي گويد. جالب اين جا است كه در اين گفتار بعد از عدل، از نياز جامعه انساني به امامت معصوم و فلسفه آن دم زده مي شود:

"فَجَعَلَ اللَّهُ الْإِيمَانَ تَطْهِيراً لَكُمْ... وَ طَاعَتَنَا نِظَاماً لِلْمِلَّةِ وَ إِمَامَتَنَا أَمَاناً مِنَ الْفُرْقَة."

چهارمين نكته، معرفي خودش مي باشد كه از آفتاب مشهورتر است:

" أَيُّهَا النَّاسُ اعْلَمُوا أَنِّي فَاطِمَةُ وَ أَبِي مُحَمَّدٌ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه أَقُولُ عَوْداً وَ بَدْواً وَ لَا أَقُولُ مَا أَقُولُ غَلَطاً..."

اما وفا و معرفت باعث مي شود كه با ذكر نام پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) خودش را گم كند. اگر نام او به ميان نمي آمد، معلوم نبود، چه اسرار ناگفته اي فاش مي شد اما نام او عنان سخن را به سمت ديگر مي كشد:

"لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ!..."

با اين سرآغاز، اين بار از زاويه ديگر آن معلم بشريت را معرفي مي كند و زندگي نكبت بار حاضرين را ياد آور مي شود كه چگونه در جهنم دنيا به سر

ص: 160

مي بردند: "شما در حالی به کلمه توحید در بین سپید رویان روزه دار زبان گشودید که بر لب پرتگاه جهنم به سر می بردید! شربت چشندگان بودید، فرصت آزمندان بودید، آتش شتاب زدگان بودید و پایمال هرکس و ناکس! آب آمیخته سرگین سر می کشیدید و پوست دباغی نشده قوت زندگی تان را تشکیل می داد! ذلت زدگان مطرود بودید! هراسان از این که مردم گرداگردتان شما را به بردگی بربایند!"

پنجمين نكته پيگيري سه مطلبي است كه به احتمال زياد، بسياري از شنوندگان او نمي خواستند، كار به آن جا بكشد اما توان گرفتن زبان شعله ور ممكن نبود. خطابه در اوج بود و باران واژه هاي با صلابت مغزهاي توطئه را نمناك مي كرد. نمي توانستند، تدبيري بينديشند. اين سه مطلب عبارت بودند از: رشادت هاي مولا در صحنه هاي جنگ، غصب خلافت و ميراثی که از پیامبر به او می رسد.

در رابطه با اول، تعبيرش اين است كه اگر شمشير علي (علیه السلام) نبود، اسلام به آن بالندگي نمي رسيد. او بود كه هر وقت اژدهاي شرك دهان باز مي كرد، پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) او را به آن سمت مي فرستاد.تازه همان طور كه از رشادت هاي آن مرد ميدان، سخن مي گويد، عافيت طلبي و حتي فرار برخي از مستمعين را گوشزد مي كند: "هر زمانی که آتش جنگ را پرشراره می کردند، خداوند آن را خاموش می فرمود و هر زمانی که شاخ شیطان قد می کشید و یا اژدر های شرک دهان می گشودند، برادرش را در حلقوم آن ها می افکند! برادری که عرق ریز راه خداوند، سخت کوش فهم امر خداوند، مقرب رسول خداوند، سرور اولیای خداوند، آماده دفاع، نصیحت گر، جدی و زحمت کش بود و در راه تحقق دین الهی از هیچ ملامتگری هراس نداشت! پس او بر نمی گشت مگر این که اندام شان را لگد مال می کرد و با شمشیرش آتش خشم شان را فرو می نشان! شما در آن

ص: 161

هنگام ها در آسایش به سر می بردید، در حالی که روحیه بی خیالی و خوشگذرانی همراه تان بود. منتظر رسیدن پیش آمدهای ناگوار برای ما بودید، اخبار را از دور پیگیری می کردید، در نبردهای تن به تن عقب نشینی می کردید و از میدان های جنگ می گریختید!"

در رابطه با دوم که غصب خلافت باشد، زبان كنايي و استعاري است اما از هزاران تصريح گوياتر است: "هنگامی که خداوند، برای پیامبرش خانه انبیا و سرای برگزیدگانش را اختیار نمود، تیغ های نفاق در بین شما سر بر کشید، جامه دین کهنه شد، گمراهان بی تفاوت زبان گشودند، اوباش های بی نام و نشان پا به میدان گذاشتند، گردن کشان دشمن حق، ماغ زدند و چونان گاوهای وحشی در دشت حیرت تان دم جنباندند! شیطان در حالی که شما را به سمت خود می خواند، سرش را از مخفی گاهش بیرون آورد. شما را اجابت کننده دعوتش یابید و تماشاگر نیرنگش فهمید. آنگاه به جنب و جوش تان درآورد، احساس کرد که بسیار سبک مغزید و غضبناک تان نمود، فهمید که آتش خشم حقارت های گذشته در شما نهفته است. بدینسان شتر غیر خودتان را داغ نمودید و وارد آبشخور دیگران گشتید!"

در رابطه با سوم که مسئله میراث باشد، مناعت طبع اقتضا دارد كه حتي نام فدك را هم نبرد اما با استدلال هاي محكم، يكي از مسايل مهم حقوقي اسلام یعنی "ارث" را ثابت مي كند. بي اين كه يادداشتي در دست داشته باشد، في البداهه، پنج آيه قرآني را از جاهاي مختلف اين كتاب آسماني تلاوت مي نمايد: "پسر ابی قحافه؟! آیا در کتاب خداوند، تو از پدرت ارث می بری و من از پدرم ارث نمی برم؟! چیزی شگفت آوردی! آیا از روی عمد، دست از کتاب خداوند بر می دارید و آن را پشت سرتان پرتاب می کنید؟ در حالی که این کتاب با صدای رسا می گوید: "سلیمان از داوود ارث برد." و آن جا که حکایت خبر یحیی بن

ص: 162

زکریا را می کند، می فرماید: "پس از جانب خودت، جانشینی برای من عطا بفرما! تا از من و آل یعقوب ارث برد" و فرمود: "خداوند به شما در باره فرزندان تان سفارش می کند، سهم پسر، دو برابر سهم دختر است." و فرمود: "اگر مالی بر جای گذاشتید، برای پدر و مادر و خویشاوندان نزدیک به طور شایسته وصیت نمایید. این حقی است برگردن پرهیزکاران." و گمان کردید، جایگاهی برای من نیست، از پدرم ارث نمی برم و خویشاوندی بین ما وجود ندارد؟ آیا خداوند شما را به آیه ای اختصاص داده که من و پدرم را از آن خارج کرده است؟ یا می گویید: اهل دو ملت از هم ارث نمی برند؟ آیا من و پدرم، اهل یک ملت نیستیم؟ یا شما به عموم و خصوص قرآن از پدر و پسر عم من داناترید؟ ناقه فدک را مهار شده و رحل بسته بردار! روز رستاخیز با تو ملاقات خواهد کرد! پس نیک داوری است، خداوند، نیکو سرور دادخواهی است محمد و نیکو دادگاهی است قیامت! در آن روز باطل اندیشان زیان خواهند دید، وقتی پشیمان شوید، سودی ندارد! "برای هر خبری هنگام وقوع است" و "به زودی خواهید فهمید، چه کسی با عذابی که رسوایش کند، روبه رو می شود و بر او عذاب جاودانه سکونت خواهد گزید!"

تلسط اين گونه بانو، نسبت به كلام الله مجيد و ديگر نكات مطرح شده در اين خطبه، نشانگر اين است كه علم بي كرانه بانو سرچشمه در جاي ديگر دارد و الا محال است، كسي براي اولين بار در مجمع عمومي ای که سابقه سخنرانی در آن ندارد، چنين خطابه بي عيب و نقصي ارائه دهد. من كه سال ها در رابطه با اين كتاب الهي، مي انديشم، بر اين باورم كه حتي تواناترين خطيب نمي تواند، در يك نفس آيات متعددي را براي شاهد مثالش قرائت نمايد. مسأله تزاحم كلمات و يادداشت ها، يك باور علمي است. در اين خطبه اما علاوه بر اين توانايي، از

ص: 163

ابتدا تا انتهاي آن، آيات متعددي تضمين شده است كه اعجاب هر صاحب عقلي را بر مي انگيزد.

ششمين نكته، شجاعت بي نظير و حيرت آور بانو است. شايد بگويي طرح سه مسأله بالا خالي از اين مطلب نيست. اين درست است اما نه به اندازه اين كه مستقيما قبيله اوس و خزرج را مورد خطاب داده، در آن فضاي كاملا امنيتي، تقاضاي ياري نمايد: "از شما به شدت بعید است، فرزندان قیله! آیا میراث پدری من، پای مال گردد، در حالی که در دیدرس من قرار دارید، سخنان شما را در این مجلس و جمع، می شنوم، زیر پوشش دعوت به سر می برید و از خبرها بی اطلاع نیستید. این اتفاق در زمانی شکل می گیرد که شما دارای عدد، نیروی انسانی، ادوات جنگی و نیروی نظامی هستید و در بین شما سلاح و سپر فراوان وجود دارد؟! دعوت پیاپی به شما می رسد، اجابت نمی کنید، فریادهای مظلومیت بلند است، فریادرسی را از سر بیرون آوردید!"

شايد همين موضوع باعث شده باشد كه ديگر سكوت را جايز ندانند و جلو ادامه اين خطابه استدلالي، علمي و هنري را بگيرند. پس اوّلی، با زبان بسيار چاپلوسانه حديثي نقل مي كند كه شايد به پاس احترام حديث پدر و يا ترس از جعل احاديث، بانو ادامه سخن را به وقت ديگر موكول نمايد:

"يَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ... وَ إِنِّي أُشْهِدُ اللَّهَ وَ كَفَى بِهِ شَهِيداً أَنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) يَقُولُ نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِيَاءِ لَا نُورَثُ ذَهَباً وَ لَا فِضَّةً وَ لَا دَاراً وَ لَا عَقَاراً وَ إِنَّمَا نُورَثُ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ الْعِلْمَ وَ النُّبُوَّةَ."

بانو درگير پاسخ به اين شبه مي شود و به احتمال زياد خطبه ناتمام مي ماند اما اين پاسخ صريح، دست آويز بزرگي براي فقهاي شيعه در هر عصري به حساب مي آيد و امامان معصوم، بر آن مهر تأييد مي زنند. پاسخ اين است كه اگر حديثي صد در صد مخالف قرآن بود، از معصوم صادر نشده است و بايد به ديوار

ص: 164

زد: "سبحان الله! پدرم رسول خداوند که درود و رحمتش بر او و خاندانش باد، از کتاب الهی روی گردان نبود و مخالفت احکامش نمی کرد. بلکه همواره در راه قرآن قدم می گذاشت و سوره هایش را دنبال می کرد. آیا در حالی نسبت دادن حدیث دروغی به او، بر خیانت اجماع می کنید؟! تهمت این گونه بعد از مرگ، مانند مظلومیت او و بروز کینه هایی زمان حیاتش می باشد! این کتاب الهی است که به عدل قضاوت می کند و قول فصل را به عهده دارد! می فرماید: "از من و آل یعقوب ارث ببرد." و می فرماید: "سلیمان میراث بر داوود گردید." خداوند عزّ و جلّ در جایی که تقسیم سهام می کند، بیان احکام نمود، فرایض و میراث را قانونی کرد و سهم دختر و پسر را مشخص فرمود. با این بیان، جلو علت جویی باطل اندیشان را گرفت و شبهه افکنی و گمانه زنی را از فراروی آیندگان برداشت. نه، این طور نیست! بلکه هوای نفس تان کار زشت را برای شما زینت داده! پس شکیبایی نیکو می طلبم و در برابر آنچه می گویید، از خداوند یاری می جویم!

هفتمين نكته، شكوه هنري اين خطبه است. اين خطبه هم از لحاظ گستره واژگاني بسيار وسيع و ارزشمند است و هم از لحاظ زباني. فرهنگ هاي چون "العين"، "لسان العرب"، "تاج العروس" و "مجمع البحرين" و... نتواسته اند خودشان را بي نياز از واژه هاي اصيل آن بدانند. اين خطبه خدمت بزرگي به جهان اسلام به طور عموم و به فرهنگ و زبان عربي به طور خصوص، نموده است. اگر واژگان قرآن، احادیث نبوی، نهج البلاغه و سایر سخنان معصومین و اين خطبه را از اين زبان برداريد، زبان عربی به این غنای فعلی نمی رسید. اين البته تعريضي است بر عرب هاي ناسپاس كه نمك مي خورند و نمكدان مي شكنند. من حدس مي زنم، بسياری از واژه های این خطبه براي خود عرب ها هم احتياج به توضيح دارد. اگر يك عرب بر تمام واژگان اين خطبه تسلط پيدا

ص: 165

كند، از ديگران اديب تر و با سوادتر خواهد بود. خطبه از لحاظ تكنيك هاي زباني هم بسيار مدرن و پيشرفته است و تصویرهای بدیعی در آن وجود دارند.

هشتمين نكته، این که بانوي با شكوه اسلام (سلام الله علیها) با وجود اين خطبه غرا، چقدر غريب و ناشناخته مانده است. بايد اين اثر جاودانه در دانشگاه هاي اسلامي به عنوان يك مضمون مستقل تدريس شود و پايان نامه هاي متعددي در باره آن نوشته شود اما چنين نيست. خطبه شقشقيه حتي در دانشگاه عربي به عنوان متن برتر ادبي تدريس مي شود(1)

اما این خطبه سرشار از فصاحت و بلاغت و و زیبایی های بیانی نادیده انگاشته مي شود.

خوب... اين را هم به حساب مظلوميت هاي ديگر بانو بايد گذاشت! من فكر مي كردم، در عالم از علي (علیه السلام) مظلوم تر وجود ندارد اما حالا به ديدگاه ديگري مي رسم. مي گويند: در منابع مثل صحيح بخاري، يك حديث از اين بانو نقل شده است.(2) بي بي بيست و پنج ساله بود كه شربت شهادت نوشيد و تقريبا هر روز پدر را مي ديد، آيا درست است كه تنها يك حديث از پدر شنيده باشد؟! اين در حالي است كه همین منبع بیش از صدها حدیث از عائشه نقل می کند. با اين كه او بعد از هجرت، با پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) ازدواج كرده است!

این قطره ای بود از اقیانوس بی کرانه و احساسی بود، نسبت به داغ سوزان قرن ها و باید به عرض رسانده شود که این مقاله، پیش از نگاه جدی تر به خطبه فدکیه بود اما اگر بخواهیم، مقداری از خطبه بانو (سلام الله علیها) بهره ای ببریم، باید در حد امکان، تصویرهای خطبه را جداگانه، واژه های آن را جداگانه و آیات آن را جداگانه مورد بررسی بدهیم. این مطلب را به خاطر داشته باشیم که ما با اثری

ص: 166

روبه رو هستیم که اولا خود آن دارای ژرفای عمیقی است. در ثانی متاسفانه، این اثر جاودانه کمتر مورد کنکاش و پژوهش قرار گرفته است. تا آن جا که حقیر اطلاع دارد، کار زیادی صورت گرفته اما به جز مرحوم علامه مجلسی در "بحار" و مرحوم آیت الله منتظری، "در خطبه فاطمه زهرا (علیه السلام)" کمتر کسی به خودش رنج تامل دقیق را داده است. این حقیر، در حد توانایی تلاش نموده که نسبت به این خطبه عمیق تر نگاه شود. اگر کار در خوری ارائه نشود، لا اقل این پیام را به مردم برساند که خطبه بی بی (سلام الله علیها) مثل خودش مظلوم مانده است.

بر دارد و این خورشید بر جوانه های عقل نور افشانی می کند. البته ما در متن به خاطر صعوبت ترجمه، صورت معلوم این ماده را برگزیدیم. در این صورت ضمیر "ضمّن" و "أنار" به خداوند تبارک و تعالی بر می گردد.

إِذِ الْخَلَائِقُ بِالْغَيْبِ مَكْنُونَةٌ وَ بِسَتْرِ الْأَهَاوِيلِ مَصُونَةٌ: "اهاویل"، جمع "اهوال" و "اهوال"، جمع "هول". پس "اهاویل" جمع جمع می باشد. "ستر اهاویل" ترکیب برجسته ای است که با خواندن آن، ذهن انسان به جستجوی تصویر چنین جایی می افتد، هرچند که نتواند به جاییبرسد. بانو در رابطه با پدرش می فرماید که او فرد اختیار شده بود، در وقتی که مخلوقات، در جهان غیب پنهان بودند و در پرده های وحشت به سر می بردند.

فَأَنَارَ اللَّهُ بِأَبِي مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه ظُلَمَهَا: استعاره بسیار زیبایی است؛ رسول اکرم به خورشید درخشان تشبیه شده است که فضای ظلمانی امت ها را روشن می کند.

أَنْتُمْ عِبَادَ اللَّهِ نُصْبُ أَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ: در این جا کسانی چونان تابلوهای در مسیر قرار دارند که راه درست و نادرست، در آن ها نقش بسته باشد.

وَ الْحَجَّ تَشْيِيداً لِلدِّينِ: دین به عنوان بنایی تصور شده است که مصالح حج آن را استوارتر و با شکوه تر نشان می دهد.

حَتَّى تَفَرَّى اللَّيْلُ عَنْ صُبْحِهِ: در این جا، تشخیص شب بسیار چشمگیر است. آن گونه که از دیدن سپیده می گریزد. تازه سپیده یک جوری مربوط به خود شب است. پس چیزی از دیدن خودش راه گریز در پیش گرفته. این تصویر دیدنی، تأمل بر انگیز و تفسیر بردار است. هرچه که در این زمینه بیندیشی، به پایان نمی رسی.

وَ خَرِسَتْ شَقَاشِقُ الشَّيَاطِينِ: "خَرِسَ"به معنای لال شدن است و "شَقَاشِق" جمع "شقشقه" و شقشقه، شُش مانندی است که در هنگام هیجان شتر از دهانش بیرون می آید. تا این جای کار را همه شنیده ایم و خوانده ایم اما این که شقشقه ها لال بشوند، چیزی شگفت آوری است. این بیان بی بی (سلام الله علیها) از تصویرهای مدرن امروزی هم مدرن تر است: تشبیه شیاطین به شترهای عصیانگر و مست، فضایی که نعره های پیاپی آنان را منعکس بکند و

ص: 168

ناگهان با هیهای حقیقت، این نعره های مستانه نه تنها خاموش گردند که درجا لال شوند و بخشکند!

وَ فُهْتُمْ بِكَلِمَةِ الْإِخْلَاصِ فِي نَفَرٍ مِنَ الْبِيضِ الْخِمَاصِ:

"نفر" به معنای جمعیت، "بیض" به معنای سپیدی و سپید روی. "خماص" به کسی یا کسانی به کار می رود که از گرسنگی، گویا پوست شان به پشت شان چسپیده اند. این حالت گاهی از بدی روزگار است و گاهی در عین توان برخورداری از تمام نعمت، کس یا کسانی راه پرهیز از غذاهای آن چنانی را در پیشمی گیرد. این خویشتن داری، فضیلت و بزرگواری و انسانیت است. در همین کتاب نامه مولا علی (علیه السلام) به عثمان بن حنیف را خواندید که چنین فرمود: "وَ لَوْ شِئْتُ لَاهْتَدَيْتُ الطَّرِيقَ إِلَى مُصَفَّى هَذَ الْعَسَلِ وَ لُبَابِ هَذَا الْقَمْحِ وَ نَسَائِجِ هَذَا الْقَزِّ وَ لَكِنْ هَيْهَاتَ أَنْ يَغْلِبَنِي هَوَايَ..."

پس "نَفَرٍ مِنَ الْبِيضِ الْخِمَاصِ" یک بیان کنایی است و منظور از آن روزه داران روشن اندیشی هستند که در کنار رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و مولا علی (علیه السلام) به سر می بردند. ممکن است خود آنان را نیز این توصیف در بر بگیرد. بی بی (سلام الله علیها) می فرماید: شما کسانی بودید که در حضور این گونه انسان ها توحید را بر زبان جاری نمودید؛ آن ها که روزها روزه بودند و شب ها در محراب عبادت. آیا درست است که این چنین به دنیا تکیه نمایید؟

مَذْقَةَ الشَّارِبِ وَ نَهْزَةَ الطَّامِعِ وَ قَبْسَةَ الْعَجْلَانِ: من همواره نسبت به جا انداختن چنین تصویرها در شگفت بوده ام؛ این که قدرت زبانی برخی به جایی می رسد که موجود خارجی ای را به آب و آتش تشبیه می کنند و تصویرهای مورد نظر، سوال انگیز هم نمی شوند. بانوی مطهره آنان را در زمان جاهلیت به آب تشبیه می کند که شربت نوشندگان بودند. هرکه از راه می رسید، بدون این که بپرسد، این کوزه مال کیست، جامی از آن سر می کشید: مَذْقَةَ الشَّارِبِ. به بازار مصرفی تشبیه می کند. هرکس به آن ها می رسید، اگر چیزی هم لازم نداشته، از بس متاع را ارزان می دید که چیزی می خرید و این فرصت را غنیمت می شمرد: نَهْزَةَ الطَّامِعِ. به هیزم آتش گرفته ای تشبیه می کند که هرکس از راه

ص: 169

می رسیده، چیزی از آن برای خودش بر می داشته و برای صاحب آتش چیزی باقی نمی مانده: قَبْسَةَ الْعَجْلَانِ.

گفتم که جا انداختند چنین تصویرها، کاری آسانی نیست. آن ها که در حوزه شعر استخوان خورد کرده اند، متوجه می شوند که من چه می گویم. البته برای آن ها که با زبان هنر آشنا نیستند، می توان توجیه کرد که گوینده، زندگی آنان را به چنین چیزهایی تشبیه می کند. این جان خلاصی است. حقیقت این است که بانو از بیان قدرتمندی برخوردار است و زبانبسیار توانایی دارد. اگر زندگی آنان را "مشبه" بدانیم، بازهم بیان استعاری است اما نه به قدرت اولی.

داستان پشت " قَبْسَةَ الْعَجْلَانِ" را مرحوم آیت الله منتظری این گونه توضیح می دهد: "قَبْسَةَ الْعَجْلَانِ: محل اقتباس آدم های شتابزده بوديد. آتش معمولا با هيزم بود. كسي كه مى خواست آتش روشن كند، مقداری چوب را به زحمت جمع آوری می كرد. آتش درست مي كرد. از اطراف كسانی از همين چوب ها با عجله بر می داشتند كه برای صاحب آتش چيزی نمی ماند."

تَخافُونَ أَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِكُمْ: "وَ اذْكُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَليلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِي الْأَرْضِ تَخافُونَ أَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ فَآواكُمْ"، در قرآن وجود دارد و "مِنْ حَوْلِكُمْ" مال بی بی (سلام الله علیها) می باشد. پس در کلام تضمینی اتفاق افتاده است. تضمین اگر در کلام جا بیفتد، سخن را شیرین تر می کند. بانو از تکنیک تضمین، استفاده بسیار نموده و این یکی از نمونه های آن است. گذشته از این، خود "يَتَخَطَّفَكُمُ" استعاره زیبایی را تشکیل می دهد و استفاده بانو سبب می شود که ما در برابر تصویر در تصویر قرار بگیریم.

بَعْدَ اللَّتَيَّا وَ الَّتِي: این ضرب المثل را وقتی به کار می برند که اتفاقات کوچک و بزرگی افتاده باشند و در آن اتفاقات گوینده به نوعی نقشی داشته باشد. مرحوم علامه مجلسی در این باره چنین می گوید: "هما كنايتان عن الداهية الصّغيرة و الكبيرة." مولا علی (علیه السلام) نیز از این ضرب المثل، استفاده نموده است: "هَيْهَاتَ بَعْدَ اللَّتَيَّا وَ الَّتِي وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِي طَالِبٍ آنَسُ

ص: 170

بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْيِ أُمِّه!" داستان پشت این ضرب المثل را نیز مرحوم آیت الله منتظری بیان کرده است که در متن می خوانید. ضرب المثل را چون مردم عادی می سازند، لازم نیست رویداد آن بسیار مهم باشد. مثلا پشت "فی الصّیف ضیّعت اللبن"، چیز مهم نهفته نیست اما حتی امروزه هم از آن استفاده می شود. استفاده از ضرب المثل در گفتار و نوشتار، تصویر ایجاد می کند و خوانند با گوینده ارتباط بهتری بر قرار می کند. بانو (سلام الله علیها) در این خطبه از ضرب المثل ها هم بهره های فراوان برده است.وَ بَعْدَ أَنْ مُنِيَ بِبُهَمِ الرِّجَالِ وَ ذُؤْبَانِ الْعَرَبِ: آنچه که از مفردات الفاظ قرآن بر می آید، خود "بُهَمِ" یک تشبیه است. "بُهْمَةٌ" عبارت است از سنگ سخت و آدم شجاع و ظاهرا پر قساوت به آن تشبیه می شود: "الْبُهْمَةُ: الحجر الصلب، و قيل للشجاع بُهْمَةٌ تشبيها به." پس، "بُهَمِ" یک تصویر قدرتمندی است که حتی گاهی ذهن انسان را به سمت "بهیمة" می برد. آیا این بیان استعاری وجود داشته و بی بی (سلام الله علیها) از آن استفاده کرده و یا بعد از بیان او این واژه وارد فرهنگ ها شده است؟ اگر وجود داشته حسن انتخاب او را نشان می دهد و اگر ساخته او باشد، خلاقیتش را. تصویر دوم اما بی تردید، مال خود بی بی (سلام الله علیها) است: ذُؤْبَانِ الْعَرَبِ. یعنی گرگان درنده عرب. بهترین تشبیه عرب آن روز به گرگان درنده است. زیرا خاصیت گرگ درنده این است که به مقدار نیاز خودش، گوسفندان را نمی درد. بانو می فرماید: خداوند شما را توسط رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نجات داد، بعد از این که او را با شجاعان بی باک و گرگان عرب و سرکشان اهل کتاب مبتلا نمود.

أَوْ نَجَمَ قَرْنُ الشَّيْطَانِ أَوْ فَغَرَتْ فَاغِرَةٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ قَذَفَ أَخَاهُ فِي لَهَوَاتِهَا: ظاهر شدن شاخ شیطان، تصویر قابل توجهی است. شیطان به موجود وحشتناکی تشبیه شده که مانند گاوهای وحشی دارای شاخ های آن چنانی است: نَجَمَ قَرْنُ الشَّيْطَانِ.

به نظر می آید، به خاطر ابهام و خیال انگیزی هرچه بیشتر، از "فَغَرَتْ فَاغِرَةٌ" چیزی حذف شده است. باید گفته می شد، "فَغَرَتْ فَاغِرَةٌ فاها" اما بیان هنری ایجاز را اقتضا می کند و خیال شنونده را آزاد می گذارد. تا "فاها" را خودش اضافه نماید و احساس لذت

ص: 171

کند. در این جا مشرکین همانند اژدرهای هراس آوری تصویر شده اند که هر از گاهی دهان باز می کنند، برای بلعیدن چیزهایی و رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برادرش امیر المؤمنین (علیه السلام) را در حلقوم آنان پرتاپ می کند. تا افراد جامعه اسلامی از گزند این هیولاهای خون آشام در امان باشند. تازه از "حلق و حلقوم" استفاده نشده. فرموده: "فِي لَهَوَاتِهَا." لهوات، جمع "لَهاة" است. "لَهاة" یعنی زبان کوچک. یعنی این که در آن ته ته حلقوم ها، برادرش را پرتاب می کرده. که به کلی قدرت بلعیدن چیزی دیگر را نداشته باشند.

فَلَا يَنْكَفِئ حَتَّى يَطَأَ جَنَاحَهَا بِأَخْمَصِهِ وَ يُخْمِدَ لَهَبَهَا بِسَيْفِهِ: "ینکف"، یعنی برگشتن. یطأ: زیر پا نمودن. جناح: بال. أخمص: گودی زیر پا. منظور این است که امیر المؤمنین (علیه السلام) بر نمی گشت، مگر این که دشمنان قسم خورده اسلام را نابود می فرمود اما بیان به گونه ای است که خواننده به سادگی از آن نمی گذرد. بلکه شاید بارها و بارها به جمله بنگرد و بر گوینده اش آفرین بگوید! پیش خودش فکر کند: اگر به جای "ینکفیء" یرجع می بود، با همین تصویر رو به می شدی؟ اگر به جای "أخمص" أقدام می بود؟ اگر از مجاز "جناح" استفاده نمی شد؟ حقیقتا این ساختار لیاقت آن را دارد که روی تک تک واژه ها به طور عمیق اندیشه شود. شما را نمی دانم. من در این ساختار، کرکس های آدم نمایی می توانم تصور کنم که امیر المؤمنین (علیه السلام)، بالهای آنان را زیر گودی پاهایش قرار داده است.

آنچه در فرهنگ ها می خوانیم، "لهب" یعنی زبانه آتش. اگر جایی آتش بگیرد، شما اولین چیزی را که مشاهده می کنید، زبانه های سرکش آن است که به هرسوی شراره می کشد. حال آتش این گونه را با آب خاموش کنند، جای پرسشی باقی نمی ماند اما بی بی (سلام الله علیها) می فرماید: زبانه آتش آن را با شمشیرش خاموش می کرد و جا انداختن چنین تصویری، هنرمند واقعی را می طلبد. در مجموع، دو تصویر زیبا در این جا وجود دارد: 1- يَطَأَ جَنَاحَهَا بِأَخْمَصِهِ. 2- يُخْمِدَ لَهَبَهَا بِسَيْفِهِ.

تَتَرَبَّصُونَ بِنَا الدَّوَائِرَ: راغب اصفهانی، در رابطه با "دائرة"، چنین می گوید: "وَ يَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوائِرَ عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ، أي: يحيط بهم السّوء إحاطة الدّائرة بمن فيها، فلا سبيل لهم

ص: 172

إلى الانفكاك منه بوجه." با توجه به این معنا، "دایره" فارسی، برگرفته از همان "دائرة" عربی است. دایره، یعنی چیزی حلقه مانند که گرد اشیایی کشیده می شود. وقتی اطراف چیزهایی دایره ای وجود داشته باشد، امکان بیرون افتادن بعضی از آن وجود ندارد، به همین لحاظ، این واژه کم کم معنای استعاری پیدا کرده و در حادثه های سخت و طاقت فرسا به کار گرفته می شد و لذا، صحاح اللغة آن را چنین معنا می کند: "الدائِرَةُ: الهزيمة. يقال: عليهم دائرةُ السَوءِ." پس با توجه به خط سیر معنایی "دائرة"، بیان بی بی (سلام الله علیها)، یک بیان استعاری کنایی است؛می فرماید: شما تماشاچی بودید و منتظر بودید که ما را در حلقه ها و دایره های سختی ها و مصیبت ها ببینید. اگر بگویید: پیش از او در قرآن کریم هم چنین کاربردی را داریم. می گوییم بازهم، حسن انتخاب و تضمین، تصویر را زنده تر نشان می دهد.

ظَهَرَ فِيكُمْ حَسَكَةُ النِّفَاقِ وَ سَمَلَ جِلْبَابُ الدِّينِ وَ نَطَقَ كَاظِمُ الْغَاوِينَ وَ نَبَغَ خَامِلُ الْأَقَلِّينَ وَ هَدَرَ فَنِيقُ الْمُبْطِلِينَ فَخَطَر فِي عَرَصَاتِكُمْ وَ أَطْلَعَ الشَّيْطَانُ رَأْسَهُ مِنْ مَغْرَزِهِ: ترکیب "حَسَكَةُ النِّفَاقِ"، ترکیب زیبایی است و زیباتر این که خود "حَسَكَةُ" معانی گوناگونی دارد. از خارهای متنوع گرفته تا تیغ و جوجه تیغی. لسان العرب، یکی از معانی آن را چنین می نویسد: "نبات له ثمرة خشنة تَعْلَقُ بأَصواف الغنم." اگر در کوهستان زندگی کرده باشی، شاید دیده باشی که گاهی گوسفندانی از صحرا بر می گردند که هم باعث دردسر صاحب شان می شوند و هم خودشان در عذابند. دو چیز آن ها را به این روز گرفتار کرده است: 1- زیاده خواهی. 2- نفهمی. زیاده خواهی به این معنا که برای سیرکردن هرچه بیشتر شکم شان، خودشان را در بین روییدنی هایی قرار داده اند که از ثمره های خودشان به عنوان دفع مزاحم استفاده می کنند. نفهمی این که شکم باعث نشده از چنین جاها عبور کنند. استفاده نکردن از راهنمای درونی و بیرونی ای که برای آنان وجود دارد، آن ها را به این روز انداخته. در هر دو صورت، حالا باید با باری از گلوله های خار برگردند.

ص: 173

من فکر می کنم، از بین معانی "حَسَكَةُ"، این معنا رساتر است و بعید نیست که بانو همین معنا را لحاظ کرده باشد؛ یعنی این که در بیان بانو (سلام الله علیها) تنها ظهور خارهای نفاق گوش زد نمی شود. بلکه سبب ظاهر شدن خارهای نفاق هم یاد آوری می گردد.

در نگاه اول شاید "سَمَلَ جِلْبَابُ الدِّينِ" توجه شما را جلب نکند و با خودت بگویی: جامه دین کهنه شد، یعنی چه؟ این اندیشه بسیار موقتی است. دیری نمی پاید که سیلی از معانی از قله ذهنت سرازیر می گردد و علت همه نابسامانی آن روز و امروز جامعه بشری را در همین کهنگی جامه دین می بینی. این را وقتی خوب می فهمیم که وظیفه جامه را در رابطه با انسان بدانیم. آن هم جامه چون "جلباب". جامه چیزی است که اولا انسان را از گرما وسرما حفظ می کند. پس یکی از اسباب مهم تندرستی انسان جامه است. جامه اگر نباشد، انسان دچار امراض گوناگون می گردد و در نهایت، پا از دایره دنیا بیرون می گذارد. در ثانی، جامه سبب زینت انسان است. اگر انسان جایی دعوت شود، سعی می کند، بهترین جامه اش را انتخاب نماید. آن هم جامه مانند جلباب. المعجم البسیط جلباب را چنین معنا می کند: "جلباب: جامه یا پیراهن بلند و گشاد." اگر چنین باشد، بیشترین استفاده آن در رابطه با خانم ها وجود دارد. خانم های با وقار، از چنین جامه ها استفاده می کنند. تا علاوه بر وظایف عمومی جامه، خودشان را از چشم چرانی های فرومایگان شکمباره در امان نگهدارند. وقتی اینطور شد، از جامه کهنه، بی جامگی بهتر است. چون اگر کسی جامه مناسب نداشته باشد، در هرجا قدم نمی گذارد اما وای از آن روزی که انسان از پوسیدگی جامه اش بی اطلاع باشد. مفهوم سخن بانو (سلام الله علیها) این است که دین هم به خاطر مصون ماندن از گزند حوادث احتیاج به جامه دارد. باید مواظب آن جامه بود ولیکن در شرایط فعلی، جامه دین به ژندگی رسیده است و شما متوجه آن نیستید و پیامد وحشت بار آن را نمی دانید. نمی دانید که ممکن است، پیکر دین در اثر فرسودگی جامه آن دچار آسیب های جبران ناپذیری بگردد.

ص: 174

نَطَقَ كَاظِمُ الْغَاوِينَ: اصل "کَظَمَ" به معنای فرونشاندن خشم به کار می رود اما هم بحار و هم کسانی دیگری که خطبه بانو (سلام الله علیها) را شرح داده اند، "كَاظِمُ" را "ساکت" معنا می کنند. شاید منظور بانو (سلام الله علیها) هم همین باشد ولیکن به هیچ عنوان معنای استعاری آن را نمی توان نادیده گرفت. در اوج شکوفایی اسلام، کسانی به ظاهر مسلمان شدند و دست از لجاجت این که درخت اسلام را ریشه کن نمایند بر داشتند و به گوشه ها خزیدند اما با خشم فرو خورده، گلوی پر از عقده و سینه پر از کینه. حالا همان گمراهان، زبان گشوده اند و از دهان شان بزرگتر حرف می زنند.

نَبَغَ خَامِلُ الْأَقَلِّينَ: "نبغ" به معنای ظاهر شدن. "خمل" به معنای خاموش بودن. "اقلّین" از قلیل گرفته شده. به معنای ذلیل ها. اگر این ها را نزدیک به معنای اصلی بدانیم، در اینجمله تصویری نهفته نیست اما واژه ها آن چنان دقیق انتخاب شده اند که از آن احساس تصویر می کنیم. همین مطلب است که من اعتقاد دارم، گاهی زبان به کمالی می رسد که گوینده و یا نویسنده قصد ایجاد تصویری ندارد اما ما از آن احساس تصویر می کنیم و کلمات پیش چشم ما مصور می شوند. این در صورتی بود که معانی یاد شده نزدیک به معانی اصلی باشند. اگر چنین نباشد، بدون شک ما با بیان استعاری رو به رو هستیم.

وَ هَدَرَ فَنِيقُ الْمُبْطِلِينَ فَخَطَر فِي عَرَصَاتِكُمْ وَ أَطْلَعَ الشَّيْطَانُ رَأْسَهُ مِنْ مَغْرَزِهِ: "هَدَرَ" به معنای آواز شتر است. البته در آواز بعضی از پرندگان نیز به کار می رود. "فَنِيق" به شتری گفته می شود که بسیار شجاع است و به همین علت برای تولید نسل نگهداری می شود. البته در این جا چون با "الْمُبْطِلِينَ" ترکیب شده است، آن ویژگی مثبت خودش را ندارد. پس معنای فعلی "فَنِيقُ الْمُبْطِلِينَ" می شود، شتران مست بی باک. "خَطر" در این جا به معنای دُم است. "عَرَصَات" به زمینی گفته می شود که هنوز در آن بنایی صورت نگرفته است. گاهی این واژه به معنای صحن حیاط به کار می رود و اگر ما آن را میدان معنا کنیم، به بی راهه نرفته ایم. معنای استعاری جمله این است که شتران مست و بی باک به صدا در آمدند و در میدان حیرت شما دم جنباندند و معنای حقیقی آن این است که شما زمینه فراهم نمودید،

ص: 175

کسانی که هدف جز شکم و شهوت ندارند، لا أبالی و بی باکند، پا به صحنه بگذارند و نعره های مستانه سر دهند و همین هرج و مرج باعث گردید که شیطان سر از مخفی گاهش بیرون آورد: وَ أَطْلَعَ الشَّيْطَانُ رَأْسَهُ مِنْ مَغْرَزِهِ.

حقیقت ماجرا نیز چنین است: با ورود "فَنِيقُ الْمُبْطِلِينَ" و بی باکان از این دست در صحنه، شیطان جرأت پیدا کرد که پس از آن شکست های جانانه، دو باره دست به ماجرا جویی بزند و الا گوشه نشینان گمراه -كَاظِمُ الْغَاوِينَ- و اوباش های خاموش -خَامِلُ الْأَقَلِّينَ-، بارها و بارها او را سر افکنده نموده بودند.

فَوَسَمْتُمْ غَيْرَ إِبِلِكُمْ وَ وَرَدْتُمْ غَيْرَ مَشْرَبِكُمْ: قاعده این است که انسان در مال خودش تصرف کند و شتر خودش را علامت گذاری نماید اما گاهی بر اثر اغوای شیطان و بی باکانجاده صاف کن شیطان، تصرف در مال دیگری را عین تصرف در مال خودش می پندارد. پس "فَوَسَمْتُمْ غَيْرَ إِبِلِكُمْ: شتر دیگری را علامت گذاری نمودید"، یک بیان کنایی است. و بی بی مطهره (سلام الله علیها) غیر مستقیم به آنان گوشزد می کند که شما در مال دیگران تصرف می کنید. همچنان که "وَ وَرَدْتُمْ غَيْرَ مَشْرَبِكُمْ"، نیز یک بیان کنایی است و به غاصبان هشدار داده می شود که راه درستی نمی پیمایند. پس خلاصه کلام، در مطلب بالا دو بیان کنایی وجود دارد. مرحوم آیت الله منتظری، ماجرای پست کنایه دوم را چنین تعریف می کند: "آن روزها به این صورت بوده که مثلاً قناتی یا شطّی که در یک محلی قرار داشته، از آن جا برای آشامیدن یا دیگر احتیاجات خود آب بر می داشتند، و چون از همه جا نمی شده آب بردارند، یک مکان های به خصوصی را درست می کردند که حیوان ها بروند و آب بخورند و یا انسان ها از آن جا آب بردارند؛ به این مکان ها، "منهل" یا "مشرب" و یا "شِرب" می گفتند، و مشخص می کردند که این مشرب مربوط به مردم این آبادی است و آن نقطه ی دیگر، مال دسته ی دیگر می باشد."

هَذَا وَ الْعَهْدُ قَرِيبٌ وَ الْكَلْمُ رَحِيبٌ وَ الْجُرْحُ لَمَّا يَنْدَمِلْ: "کلم" به معنای زخم و جراحت است. "جرح" نیز به همین معنا است. منتها از عبارت فوق، به نکته مهمی پی

ص: 176

می بریم و آن این که "کلم" به زخم های عمیق و دیر بهبود به کار می رود و "جرح" به زخم های نسبتا سطحی به کار می رود. این که می گویم، به نکته مهمی پی می بریم، از این لحاظ است که حتی اگر ما، جاهای دیگر چنین کاربردهایی نبینیم، بازهم می گوییم، معنای دقیق همین است. زیرا اهل زبان قابل استشهاد، این گونه به کار برده است. می گویند: به شعر و نثر عرب ها تا زمان امام سجاد (علیه السلام) می توان استدلال نمود و از شعر و نثر آنان به عنوان شاهد مثال بهره جست و زمان صدیقه طاهره، بسیار پیشتر از زمان امام سجاد (علیه السلام) بود. متاسفانه از آن جایی که طاغوتیان زمان، سعی می کردند، معصومین ما در حاشیه باشند، لذا بیشترین شاهد مثال ها از آثار جاهلی است. در حالی که تا زمان عدم اختلاط زبان عربی با دیگر زبان ها، در صورت صحت اسناد، به همه اهل زبان می توان استدالال کرد. "رَحِيبٌ"، یعنیوسیع و گسترده. "يَنْدَمِلْ" یعنی بهبود یافتن. پس هر دو بیان بی بی (سلام الله علیها) استعاری می باشد. معنای سخن این است که: این تاخت و تاز و غارت و چپاول شما در زمانی اتفاق افتاد که هنوز آب غسل پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نخشکیده و زخم های عمیق فراق او روز به روز گسترده تر می شود و هنوز جراحات های سطحی آن بهبود نیافته است.

وَ كِتَابُ اللَّهِ بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ: این تصویر از بس طبیعی به کار رفته است که در نگاه اول شما متوجه تکنیک زبانی آن نمی شوید اما در باز خوانی نمی توانید به همین سادگی از آن بگذرید. در این جا کتاب الهی به گوهری بسیار گران بهایی تشبیه شده است که برای حفظ آن از دست غارت گران، دلیر مردانی آن را در بین شان قرار داده اند و حلقه وار از هر طرف مواظب آن هستند. پس گویا پشت بر آن گوهر نایاب و رو به دشمن در حال نبردند.

ثُمَّ لَمْ تَلْبَثُوا إِلَّا رَيْثَ أَنْ تَسْكُنَ نَفْرَتُهَا وَ يُسْلَسَ قِيَادُهَا ثُمَّ أَخَذْتُمْ تُورُون وَقْدَتَهَا وَ تُهَيِّجُونَ جَمْرَتَهَا وَ تَسْتَجِيبُونَ لِهُتَافِ الشَّيْطَانِ الْغَوِيِّ: بیان اول این فراز، استعاری کنایی است؛ یعنی این که اول خلافت به توسن سرکشی تشبیه می شود، بعد ارکان تشبیه حذف می گردد، تا به استعاره می رسد و آنگاه زمام گرفتن چنین مرکب سرکش را کنایه از عجله

ص: 177

نمودن و شتاب کردن قرار می دهد: ثُمَّ لَمْ تَلْبَثُوا إِلَّا رَيْثَ أَنْ تَسْكُنَ نَفْرَتُهَا وَ يُسْلَسَ قِيَادُهَا: شما به اندازه رام شدن توسن رمیده خلافت و آسان گیری مهارش درنگ نکردید.

بیان دوم، سوم و چهارم، استعاری و مرتبط با همند؛ اول فتنه غصب خلافت به خرمن آماده آتش گرفتن تشبیه می گردد، بعد بیان استعاری می شود، بعد با آن بیان استعاری می فرماید: شما بر هیزم فتنه آتش زدید و آن آتش را شعله ورتر نمودید و با این کار، به فریاد های شیطان کج مسیر گوش می دادید: ثُمَّ أَخَذْتُمْ تُورُون وَقْدَتَهَا وَ تُهَيِّجُونَ جَمْرَتَهَا وَ تَسْتَجِيبُونَ لِهُتَافِ الشَّيْطَانِ الْغَوِيِّ.

معنای حقیقی این است که شما به غصب خلافت اکتفا نکردید. آتش این فتنه را چنان گسترده نمودید که حالا به غصب فدک رسیده و معلوم نیست که دامنه های آن به کجاها کشیده خواهد شد.

تَشْرَبُونَ حَسْواً فِي ارْتِغَاءٍ وَ تَمْشُونَ لِأَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ فِي الْخَمْرَةِ وَ الضَّرَاءِ وَ نَصْبِر مِنْكُمْ عَلَى مِثْلِ حَزِّ الْمُدَى وَ وَخْزِ السِّنَانِ فِي الْحَشَا: در این فراز هم با چند تصویر رو به رو می شویم. بیان اول اشاره به ضرب المثلی است که به زیبایی جا افتاده است اما قبل از آن باید معنای "حسو" و "ارتغاء" را بدانیم. "حسو" به معنای چشیدن اندک اندک است. "ارتغاء" به کف روی شیر و نوشیدنی های از این قبیل گفته می شود. حکایت پشت آن را نویسنده "خطبه های حضرت فاطمه زهرا" خوب بیان کرده است. ایشان می گوید: "حسو، به آشامیدنی می گویند که انسان به تدریج و به خوشمزگی می خورد. "ارتغاء" به آن چربی کف مانندی می گویند که روی دوغ و کشک و امثال آن است؛ اگر کسی بخواهد حقّه و نیرنگ بزند، می گوید من کمی از این چربی های روی آن را می خورم... اما همین که کاسه را دست گرفت، کم کم تا آخر آن را می خورد!

پس بی بی مطهره با استفاده از این ضرب المثل، مطلب را به خوبی رسانده است: "تَشْرَبُونَ حَسْواً فِي ارْتِغَاءٍ: شما به اسم این که می خواهیم اسلام و نظام اسلام را حفظ کنیم و

ص: 178

به دین خدا خدمت نماییم، در پوشش این جملات، کم کم از منافع خلافت سوءاستفاده کرده و به همه جا دست درازی می کنید."

"الْخَمْرَةِ" وَ "الضَّرَاءِ"، هردو به مکان های پر درخت به کار می روند. منتها، ظاهرا "خمرة" به مکان های پر درختی گفته می شود که نسبتا هموار است و "ضرّاء" به مکان های پر درخت ناهموار گفته می شود؛ یعنی جاهایی که پستی و بلندی و تپه و دشت دارند. با توجه به این مطالب، دشمنان دین به کسانی تشبیه شده اند که در بیشه زارها و پست و بلندی ها، برای نابودی مؤسس نظام توحیدی، اهل و فرزندان او در کمین نشسته اند: وَ تَمْشُونَ لِأَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ فِي الْخَمْرَةِ وَ الضَّرَاءِ. طبیعی است، آن هایی در کمین می نشینند، ابزار قتاله همراه دارند. باید آنان را در جایی به کار برند. شکارهای این دژخیمان را بانو (سلام الله علیها) مشخص تر بیان می کند: وَ نَصْبِر مِنْكُمْ عَلَى مِثْلِ حَزِّ الْمُدَى وَ وَخْزِ السِّنَانِ فِي الْحَشَا."حزّ"، به معنای بریدن است، "مدی"، به معنای کارد، "وخز"، به معنای فرو بردن و "حشا"، به معنای اعضای درونی بدن است. می فرماید: این شکار ما هستیم که برای مصلحت برتر، بر کاردهای برّان و خنجرهای فرو رفته در بدن شکیبایی می کنیم!

قَدْ تَجَلَّى لَكُمْ كَالشَّمْسِ الضَّاحِيَةِ: "ضاحیة" از ماده "ضحى" است و ضحی در زمانی استعمال می شود که اوج روشنایی خورشید باشد. به اصطلاح، خورشید نیمه روز یا چاشتگاه. راغب در این زمینه چنین می گوید: "الضُّحَى: انبساطُ الشمس و امتداد النهار." با توجه به این ریشه یابی، "الشمس الضاحیة" تشبیه بسیار دقیقی است. به گونه ای که بی بی وقتی می فرماید: قَدْ تَجَلَّى لَكُمْ كَالشَّمْسِ الضَّاحِيَةِ! انگار ما درخشنگی خورشید را می بینیم.

فَدُونَكَهَا مَخْطُومَةً مَرْحُولَةً تَلْقَاكَ يَوْمَ حَشْرِكَ: "دونک" اسم فعل است، به معنای گرفتن. "خطام" به چیزی گفته می شود که در بینی شتر وصل می شود. برای این که به راحتی تحت کنترل باشد و شتربان را به هر طرف فرمان بری نماید. "مخطومة" اسم مفعول "خطام" است. شتر مخطومه، یعنی شتر آماده برای کار. "مرحولة" از "رحل" گرفته شده. "رحل" در شتر مانند "زین" در رابطه با اسب است. پس "مرحولة" مانند "مخطومه" اسم مفعول است و به

ص: 179

شتری اطلاق می شود که آماده باربری است. بانو (سلام الله علیها) فدک را این گونه تشبیه نموده است و با بیان استعاری می فرماید: ناقه فدک را مهار شده و رحل بسته بردار! اما این را بدان روز رستاخیز با آن برخورد خواهی کرد و از تو در این باره سوال خواهد شد. روزی که در آن روز این دغلبازی ها، روسیاهی های بیشتری برایت به ارمغان خواهد آورد.

يَا مَعْشَرَ النَّقِيبَةِ وَ أَعْضَادَ الْمِلَّةِ وَ حَضَنَة الْإِسْلَامِ مَا هَذِهِ الْغَمِيزَةُ فِي حَقِّي وَ السِّنَةُ عَنْ ظُلَامَتِي: "أعضاد" جمع "عضد" است. "عضد" به معنای بازو می آید. پس "أعضاد الملّة" یک بیان استعاری است که از آن یاوران دین اراده شده است. "حضنة الإسلام" هم یک بیان استعاری است. اسلام مانند کودکی تصور شده است که در دامن انصار، رشد و نمو نموده و به کمال رسیده است. اصل "ظلامة" به معنای حق طلبی است؛ یعنی این که ظالمی از کسی چیزی را به زور گرفته و مظلوم هم در صدد استرداد حقش برآید. "سنة" در فارسی به معنایچرد زدن می آید. بی بی (سلام الله علیها) به جایی این که مستقیما بفرماید: حقم را از ظالم بگیرید، کلامش را با بیان زیبا و تصویرها دیدنی می آمیزد، تا بیشترین نفوز را داشته باشد: آی گروه بزرگان، یاوران دین و دامنه های رشد اسلام! سبب این سستی و خواب آلودگی در مطالبه و گرفتن حق من چیست؟!

سَرْعَانَ مَا أَحْدَثْتُمْ وَ عَجْلَانَ ذَا إِهَالَةٍ: "عَجْلَانَ ذَا إِهَالَةٍ" یک ضرب المثل است. آنچه که از متن بر می آید، این ضرب المثل، در مرگ زود رس و نابودی آرمان های بزرگ به کار می رود. داستان پشت این ضرب المثل را علامه مجلسی در بحار الانوار نقل کرده است و به احتمال زیاد، نویسنده "خطبه حضرت فاطمه زهرا" از آن جا برداشت نموده است. ایشان می گوید: "وجه این تمثیل این است که نقل کرده اند فردی یک بزی داشت که خیلی لاغر و مردنی بود و از بینی آن، آب و خلط می ریخت، به او گفتند: بز تو خیلی لاغر است، این چیست که از بینی آن بیرون می آید؟ گفت: این چربی اوست که از بینی اش بیرون آمده! و به همین علت لاغر شده است! در جواب آن مرد گفته شد: عجلان ذا إِهالة: یعنی چقدر

ص: 180

چربی های بدنش، زود به زود می آید و به مُردن نزدیک می شود." منظور بی بی مطهره (سلام الله علیها) این است که چه زود حادثه آفریدید و به سوی نابودی مکتب توحیدی پیش می روید.

فَخَطْبٌ جَلِيلٌ اسْتَوْسَعَ وَهْیُهُ وَ اسْتَنْهَرَ فَتْقُهُ وَ انْفَتَقَ رَتْقُهُ وَ أَظْلَمَتِ الْأَرْضُ لِغَيْبَتِهِ وَ كَسَفَتِ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ انْتَثَرَتِ النُّجُومُ لِمُصِيبَتِهِ وَ أَكْدَتِ الْآمَالُ وَ خَشَعَتِ الْجِبَالُ وَ أُضِيعَ الْحَرِيمُ وَ أُزِيلَتِ الْحُرْمَةُ عِنْدَ مَمَاتِه: "خطب" به معنای دشواری، و مصیبت می آید. "جلیل" به معنای بزرگ است. معمولا گفته می شود، مصیبت غیر قابل تحمل، مصیبت دشوار. با این حساب، در مصیبت بزرگ، یک نوع هنجار شکنی است. پس "خَطْبٌ جَلِيلٌ" یک ترکیب هنجار شکن است و بالاتر از زبان کلیشه ای.

"وهی" به معنای شکافتن و پارگی است، "نهر" به معنای وسعت یافتن است، "فتق" به معنای جدایی است، "رتق" به معنای پیوستگی و "کسوف" به معنای خورشید گرفتگی است اما از راه قاعده تغلیب بر "خسوف" که ماه گرفتگی است، هم به کار رفته است. بانو(سلام الله علیها) در این ده جمله، چنان هنر نمایی می کند که هرکس غیر از آن شوندگان می بودند، شمشیر بر کف می گرفتند و نعره یا لثارات الزهرا! سر می دادند. افسوس که این انفجار واژه ها قرن ها پیش از زمان خودشان به تشعشع در آمدند. بانو (سلام الله علیها) فراق رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را به زخم ناسوری تشبیه کرده است که هر روز بر جان انسان بیدار و آگاه از لحاظ شخصی و درونی، بر دهان باز کردن، جدایی و گشودگی آن افزوده می شود و از لحاظ بیرونی این انسان رسالت به دوش، زمین را با رفتنش تاریک می بیند، خورشید و ماه را چهره گرفته، ستارگان را فرو ریخته، آرزوها را برباد رفته، کوه ها را کوچک، حریمش را شکسته و حرمتش را نا دیده می بیند. من در فارسی اصطلاح تصویر کوچک و تصویر بزرگ را ندیده ام اما در یکی از کتاب های آموزشی عربی -نمی دانم در دوره دبیرستان بود یا دانشگاه- دیدم که در آن جا تصویر کوچک و بزرگ توضیح داده می شد. به این معنا که تصویر کوچک از یک بیان مجازی مانند استعاره و... به وجود می آید. تصویر بزرگ از جمله دارای بیان مجازی به وجود می آید و این تصویر بزرگ از این لحاظ اهمیت دارد که شعاع همه آن تصویرها را

ص: 181

گسترده تر می کند و در نهایت با یک فضای مشعشع رو به رو می شویم. بیان بانو (سلام الله علیها) در این جا این گونه است؛ تک تک تصویرها خواننده را تحت تأثیر قرار می دهد اما هنگامی که همه این ها در یک جا جمع می شوند و پیام اصلی را برجسته می کنند، سخت دیدنی و شگفت انگیز می گردند. می ترسم از این که بانو (سلام الله علیها) بفرماید: چرا پیام را به درستی نرساندی؟ پس هرچند که تکرار بشود، این ترکیب های زیبا را به فارسی بر می گردانم. خَطْبٌ جَلِيلٌ: مصیبت بزرگ. اسْتَوْسَعَ وَهْیُهُ: گشادگی آن زخم گسترده شد. اسْتَنْهَرَ فَتْقُهُ: بر جدایی آن زخم افزوده شد. انْفَتَقَ رَتْقُهُ: پیوستگی آن زخم گسسته شد. أَظْلَمَتِ الْأَرْضُ لِغَيْبَتِهِ: زمین از غیبتش تاریک گردید! كَسَفَتِ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ: خورشید و ماه چهره گرفتند. انْتَثَرَتِ النُّجُومُ لِمُصِيبَتِهِ: از غم مصیبت او ستارگان پراکنده گشتند! اگر معنا کنیم که: ستارگان به قطره های زلال اشک تبدیل گشتند و فرو ریختند، به بی راه نرفته ایم. أَكْدَتِ الْآمَالُ: آرزوها بهبی خیری رسید و بر باد رفت. خَشَعَتِ الْجِبَالُ: کوه ها کوچک گشتند. أُضِيعَ الْحَرِيمُ: حریم او ضایع و پایمال شد! أُزِيلَتِ الْحُرْمَةُ عِنْدَ مَمَاتِه: هنگام مردن او حرمتش را نگه نداشتند!

آری، مصیبتش بزرگ است، گشادگی زخمش گسترده، شکاف ناشی از این غم وسعت یافته و پیوستگی پیروانش از هم گسسته! زمین از نبودنش تاریک شد، خورشید و ماه بر صورت شان پرده های خسوف و کسوف کشیدند و ستارگان پراکنده گشتند! آرزوها بر باد رفت، کوه ها کوچک شدند، حریمش نادیده گرفته شد و حرمتش را هنگام مرگ، نگه نداشتند!

أَيها بَنِي قَيْلَةَ أَ أُهْضِمَ تُرَاثُ أَبِي وَ أَنْتُمْ بِمَرْأًى مِنِّي وَ مَسْمَعٍ وَ مُنْتَدًى وَ مَجْمَعٍ تَلْبَسُكُمُ الدَّعْوَةُ وَ تَشْمَلُكُمُ الْخِبْرَةُ: لباس به معنای پوشش است و معمولا در رابطه انسان به کار می رود و "خبرة" به معنای آگاهی است. پس"تَلْبَسُكُمُ الدَّعْوَةُ" و "تَشْمَلُكُمُ الْخِبْرَةُ" دارای بیان استعاری هستند و تنوع گفتاری پیش از این دو تصویر کمتر از تصویر پردازی نیستند. منظورم از تنوع در گفتار، پیاپی بودن استبعاد، جمله ندائی و جمله سوالی می باشد.

ص: 182

از شما به شدت بعید است، فرزندان قیله! آیا میراث پدری من، پای مال گردد، در حالی که در دیدرس من قرار دارید، سخنان شما را در این مجلس و جمع، می شنوم، زیر پوشش دعوت به سر می برید و از خبرها بی اطلاع نیستید.

وَ نَاطَحْتُمُ الْأُمَمَ وَ كَافَحْتُمُ الْبُهَمَ: "نطح" به معنای شاخ زدن است و بیشتر در حیوانات، مخصوصا قوچ به کار می رود. پس "ناطحتم الأمم"، بیان استعاری کنایی است که جای مبارزه و نبرد با دشمن را گرفته است. در "کافحتم البهم" تصویری به کار نبرفته اما احساس می شود، در این واژه ایهامی وجود دارد. پیش از این هم گفتیم که "بهم" ذهن ما را به سمت "بهیمه" و چیزهای از این قبیل می برد. مخصوصا در ساختار بالا که بعد از "ناطح" آمده است.

لَا نَبْرَحُ أَوْ تَبْرَحُونَ نَأْمُرُكُمْ فَتَأْتَمِرُونَ: چنان که در بخش واژه شناسی این خطبه به عرض رسانده ام، این جمله دارای تلخیص زیبایی است. اصل آن شاید چنین باشد: لَا نَبْرَحُ نَأْمُرُكُمْ ولَا تَبْرَحُونَ تَأْتَمِرُونَ: همواره ما فرمان می دادیم و شما همیشه اطاعت می کردید. پس تلخیص هنری گاهی، نقش تصویر خوب را بازی می کند.

حَتَّى إِذَا دَارَتْ بِنَا رَحَى الْإِسْلَامِ وَ دَرَّ حَلَبُ الْأَيَّامِ وَ خَضَعَتْ ثَغْرَةُ الشِّرْكِ وَ سَكَنَتْ فَوْرَةُ الْإِفْكِ وَ خَمَدَتْ نِيرَانُ الْكُفْرِ وَ هَدَأَتْ دَعْوَةُ الْهَرْجِ: تقریبا همه این هفت جمله دارای تصویر هستند. به جای این که گفته شود، اسلام به واسطه ما رشد و نمو نمود، می فرماید: آسیاب اسلام به واسطه ما به گردش در آمد: دَارَتْ بِنَا رَحَى الْإِسْلَامِ. به جای این که گفته شود: در آن روزگار عدالت اسلامی و انسانی بر قرار گردید و روزگار دارای خیر و برکت بود، کنایه قدرتمند "دَرَّ حَلَبُ الْأَيَّامِ" به کار می رود. "ثغرة" معانی مختلفی دارد. از جمله به معنای زیر گلو و دهان به کار رفته است. پس منظور از "خَضَعَتْ ثَغْرَةُ الشِّرْكِ"، همان دها ن به خاک مالیدن است. "إفک" به معنای دروغ آمده اما این که دروغ ها به گونه انباشته گردد که از زمین فواره زند و بعد فرو بنشیند، ذهن خلاقی می طلبد که بفرماید: وَ سَكَنَتْ فَوْرَةُ الْإِفْكِ.

ص: 183

از همین قبیل است: خاموش گشتن آتش افروزی کفر و آرام گرفتن دعوت به هرج و مرج و فتنه افکنی: وَ خَمَدَتْ نِيرَانُ الْكُفْرِ وَ هَدَأَتْ دَعْوَةُ الْهَرْجِ.

حَتَّى إِذَا دَارَتْ بِنَا رَحَى الْإِسْلَامِ وَ دَرَّ حَلَبُ الْأَيَّامِ وَ خَضَعَتْ ثَغْرَةُ الشِّرْكِ وَ سَكَنَتْ فَوْرَةُ الْإِفْكِ وَ خَمَدَتْ نِيرَانُ الْكُفْرِ وَ هَدَأَتْ دَعْوَةُ الْهَرْجِ: تا بوسیله ما سنگ آسیاب اسلام به گردش در آمد، خیرات و برکات روزگار سرازیر شد، پیشانی شرک به خاک افتاد، فوراه های دروغ فرو نشست، آتش کفر خاموش گشت، دعوت به فتنه و هرج و مرج قطع گردید و نظام دین استوار گردید.

أَلَا وَ قَدْ قُلْتُ مَا قُلْتُ هَذَا عَلَى مَعْرِفَةٍ مِنِّي بِالْخَذْلَة الَّتِي خَامَرَتْكُمْ وَ الْغَدْرَةِ الَّتِي اسْتَشْعَرَتْهَا قُلُوبُكُمْ وَ لَكِنَّهَا فَيْضَةُ النَّفْسِ وَ نَفْثَةُ الْغَيْظِ وَ خَوَرُ الْقَنَاةِ وَ بَثَّةُ الصَّدْرِ: "الْخَذْلَة" به معنای یاری نکردن، "خَامَرَ" به معنای در آمیختن، "الْغَدْرَةِ" به معنای خیانت، "اسْتَشْعَرَ" به معنای لباس زیر، "فَيْضَةُ" به معنای سرازیر شدن، سر رفتن و لبپر زدن، "نَفْثَةُ" به معنای آه کشیدن و فوت کردن، "خَوَرُ" به معنای کندی سر نیزه و "بَثَّةُ" به معنای افشا کردن، پخش کردن ومنتشر کردن آمده اند. این ها مفردات متن بالا بود. صورت ترکیب آن چنین است: وَ قَدْ قُلْتُ مَا قُلْتُ هَذَا عَلَى مَعْرِفَةٍ مِنِّي بِالْخَذْلَة الَّتِي خَامَرَتْكُمْ: آنچه را که گفتم، با آگاهی کامل از تنها گذاشتنی بود که در تمام وجودتان ریشه دوانده است. وَ الْغَدْرَةِ الَّتِي اسْتَشْعَرَتْهَا قُلُوبُكُمْ: و خیانتی که قلب هاتان پنهان کرده اند! وَ لَكِنَّهَا فَيْضَةُ النَّفْسِ وَ نَفْثَةُ الْغَيْظِ وَ خَوَرُ الْقَنَاةِ وَ بَثَّةُ الصَّدْرِ: این سخنان اما لبپر زدن کاسه شکیبایی بود، فواره خشم بود، کندی سرنیزه در هنگام نبرد بود، پرده کشیدن از اندوه بزرگ و اتمام حجت بود!

پس پوشیدن قلب، لبپر زدن جان، فوّاره خشم، کندی سر نیزه در هنگام نبرد، و انتشار اندوه سینه، استعاره های قدرتمندی هستند که کلمات را به جنب و جوش و رستاخیز رسانده اند.

فَدُونَكُمُوهَا فَاحْتَقِبُوهَا دَبِرَةَ الظَّهْرِ نَقِبَةَ الْخُفِ بَاقِيَةَ الْعَارِ مَوْسُومَةً بِغَضَبِ الْجَبَّارِ وَ شَنَارِ الْأَبَدِ مَوْصُولَةً بِ"نَارِ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَة: "حقب" تنگی است که بر کمر

ص: 184

شتر می بندند. همین کاربرد خاص، باعث می شود که خواننده احساس کند که "حقب" اسم جامد است. اگر چنین باشد، در زبان عربی، اسم جامد اشتقاق پذیر نیست اما گاهی زبان به درجه از تکامل می رسد که در اسم جامد هم تصرف می کند و اهل زبان، زبان اعتراض نمی گشایند. نمونه این مورد را ما در قرآن کریم، شاهدیم که از "بیت" به معنای خانه، فعل ساخته شده است: وَ اللَّهُ يَكْتُبُ ما يُبَيِّتُون. پس در "فَاحْتَقِبُوهَا" دو زیبایی نهفته است: 1- زبان قدرتمند در اسم جامد تصرف نموده است. آنهم در بین اهل زبانی که نسبت به زبان شان بسیار سخت گیر بودند. 2- این واژه، استعاره پیش از خودش را برجسته تر نشان می دهد. وقتی جمله را تحت اللفظی معنا کنیم، اینطور می شود: پس بگیرید ناقه فدک را و بند کمرش را محکم ببندید: فَدُونَكُمُوهَا فَاحْتَقِبُوهَا. این ناقه اما برای شما آرمانی نخواهد مان. زیرا پشت آن زخمی است: دَبِرَةَ الظَّهْرِ. پاهای آن نازک است: نَقِبَةَ الْخُفِ. ننگ ابدی است: بَاقِيَةَ الْعَارِ. نشانه خشم الهی است: مَوْسُومَةً بِغَضَبِ الْجَبَّارِ. عار جاودانه است: شَنَارِ الْأَبَدِ.متصل به آتش بر افروخته خداوند است که بر دل ها شراره می کشد: مَوْصُولَةً بِ"نَارِ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَة!

نوع ترکیب های چون: دَبِرَةَ الظَّهْرِ، نَقِبَةَ الْخُفِ، بَاقِيَةَ الْعَارِ، مَوْسُومَةً بِغَضَبِ الْجَبَّارِ، شَنَارِ الْأَبَدِ و مَوْصُولَةً بِ"نَارِ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَة. استعاره هایی هستند که علاوه بر درخشش خودشان، اولین استعاره را –فَدُونَكُمُوهَا- به کمال رسانده اند. به یاد داشته باشیم که زبان عربی بیشتر اشتقاقی است. به راحتی فارسی نمی توان در آن ترکیب سازی نمود. در این جا اما فصاحت و بلاغت بی نظیر، سخن را آن چنان به سهل و ممتنع رسانده که آدم خیال می کند، این زبان آن چنان انعطاف پذیر است که هرکس می تواند به این جایگاه برسد و ترکیب سازی نماید اما از من بشنو، مبادا در این بحر بیکرانه هوای شنا کردن بر سرت بزند. من که سال های آزگار ساحل نشینم، می دانم که زبردستان به نام در این اقیانوس دست به شنا زدند اما غرق گشتند. آنانی که می خواستند، سخنان نامفهوم آنان را بفهمند، نیز مفقود اثرند.

ص: 185

وَ هَذَا بَعْدَ وَفَاتِهِ شَبِيهٌ بِمَا بُغِيَ لَهُ مِنَ الْغَوَائِلِ فِي حَيَاتِهِ: "بغی" به معنای ظلم و ستم است. در این جا صورت مجهول آن را می بینیم. "غوائل" جمع غائله است. "غائله" معانی گوناگون دارد اما فکر می کنم، فتنه افکنی و شرارت، بهترین گزینه ها باشد. از لحاظ ساختاری، جمله بالا، تشبیه صریح است و در آن زندگی پیش از رحلت و پس از رحلت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مورد مقایسه قرار می گیرد. از دیدگاه بانو (سلام الله علیها) غائله و شرارت بعد از وفات رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مانند غائله ها و شرارت های زمان حیاتش می باشد. همانطور که در زمان حیات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) کسانی او را نافرمانی و اذیت می کردند و در حقیقت مورد ستم قرار می دادند، بعد از وفات او نیز دست به شرارت زدند و غائله جدیدی آفریدند. بلکه این بار به تمام بشریت خیانت نمودند.

وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ كَذلِكَ إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزيزٌ غَفُورٌ (فاطر/28)

لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَريصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنينَ رَؤُفٌ رَحيمٌ (التوبة/128)

ادْعُ إِلى سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدينَ (النحل/125)

وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ لي وَ لا تَفْتِنِّي أَلا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحيطَةٌ بِالْكافِرينَ (التوبة/49)

وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُوني وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمينَ بَدَلاً (الکهف/50)

وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ ديناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرينَ (آل عمران/85)

أَ فَحُكْمَ الْجاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ (المائدة/50)وَ وَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ وَ قالَ يا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَ أُوتينا مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبينُ (النمل/16)

وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِيَ مِنْ وَرائي وَ كانَتِ امْرَأَتي عاقِراً فَهَبْ لي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا (5)./ يَرِثُنِي

وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيّاً (6) [مریم]

وَ الَّذينَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَكُمْ فَأُولئِكَ مِنْكُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ في كِتابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَليمٌ (الأنفال/75)

يُوصيكُمُ اللَّهُ في أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَكَ وَ إِنْ كانَتْ واحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَ لِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ

ص: 187

وَصِيَّةٍ يُوصي بِها أَوْ دَيْنٍ آباؤُكُمْ وَ أَبْناؤُكُمْ لا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعاً فَريضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَليماً حَكيماً (النساء/11)

كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةُ لِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقينَ (البقرة/180)

وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئاً وَ سَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرينَ (آل عمران/144)

أَلاَ تُقَاتِلُونَ قَوْماً نَّكَثُواْ أَيْمَانَهُمْ وَهَمُّواْ بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُم بَدَؤُوكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَوْهُ إِن كُنتُم مُّؤُمِنِينَ (اتوبة/13)

وَ قالَ مُوسى إِنْ تَكْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَميعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ حَميدٌ (ابراهیم/8)

نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ (6) الَّتي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ (7) [الهمزة]

إِلاَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ ذَكَرُوا اللَّهَ كَثيراً وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا وَ سَيَعْلَمُ الَّذينَ ظَلَمُوا أَيَ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ (الشعراء/227)

وَ قُلْ لِلَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ إِنَّا عامِلُونَ (هود/121)هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ تَأْتِيَهُمُ الْمَلائِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ يَوْمَ يَأْتي بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ لا يَنْفَعُ نَفْساً إيمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ في إيمانِها خَيْراً قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ (الأنعام/158)

وَ جاؤُ عَلى قَميصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ قالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَميلٌ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلى ما تَصِفُونَ (یوسف/18)

ص: 188

درنگ نمود، تا مردم از گریه آرام گیرند و فواره خروش فرو نشیند! سخنش را با حمد و ثنای خداوند و درود بر رسول او آغاز نمود. باز گریه پر تلاطم مردم برگشت! وقتی آرام گرفتند، کلامش را از سر گرفت.

عبدا لله بن الحسن: هو عبد اللّه المحض بن الحسن المثنى بن الحسن بن عليّ بن أبي طالب عليه السلام... و إنّما سمي المحض لأنّ أباه الحسن بن الحسن (علیه السلام) و أمه فاطمة بنت الحسين (علیه السلام) و كان يشبه برسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله (الإحتجاج)

لَاثَ: پيچيد (خطبه حضرت...)./ لَاثَ العمامة على رأسه يَلُوثُهَا لَوْثاً: أي تعصب بها و أدارها على رأسه (مجمع البحرين)

خِمَار: رو سری، حجاب (المعجم البسیط)./ و الخِمار: المقنعة، سميت بذلك لأنّ الرأس يخمر بها أي يغطى (الإحتجاج)

جَلْبَاب: جامه یا پیراهن بلند و گشاد (المعجم البسیط)./ و الجلباب: الرداء و الإزار (الإحتجاج)./ و الْجِلْبَابُ: يطلق على الملحفة و الرّداء و الإزار و الثّوب الواسع للمرأة دون الملحفة، و الثّوب كالمقنعة تغطّي بها المرأة رأسها و صدرها و ظهرها (بحار الأنوار)

لُمَةٍ: أي جماعة (الإحتجاج)./ اللُّمَةُ: الجماعة... أي في جماعة من نسائها، قيل: هي ما بين الثّلاثة إلى العشرة، و قيل: اللُّمَةُ: المثل في السّن و التّرب... أقول: و يحتمل أن يكون بتشديد الميم. قال الفيروزآبادي: اللُّمَّةُ بالضّم- الصّاحب و الأصحاب في السّفر و المونس للواحد و الجمع (بحار الأنوار)./ لُمَة: هم سن و سال، همفكر (خطبه حضرت...)

حَفَدَتِهَا: الأعوان و الخدم (الإحتجاج)

وَ نِسَاءِ قَوْمِهَا: در معيت جماعتي از ياران و اعوان خويش: گروهي از زنان خويشاوند خود (خطبه حضرت...)

ذُيُولَهَا: ذیل: پایان هرچیزی (المعجم البسیط)./ تَطَأُ ذُيُولَهَا: أي كانت أثوابها طويلة تستر قدميها، و تضع عليها قدمها عند المشي، و جمع الذيل باعتبار الأجزاء أو تعدّد الثياب (البحار الأنوار)./ حضرت در حال راه رفتن، بر پايين و ذيل لباس خود پا مي گذاشت. پيراهن يا چادر، زير پا قرا مى گرفت. در اثر شتاب يا بلندي لباس (خطبه حضرت...)

ص: 190

الْخَرْمُ: التّرك، و النّقص و العدول. مَا تَخْرِمُ مِشْيَتُهَا مِشْيَةَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم): أي لم تنقص مشيها من مشيه صلّى اللّه عليه و آله شيئا كأنّه هو بعينه (بحار الأنوار)./ مَا تَخْرِمُ مِشْيَتُهَا مِشْيَةَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم): راه رفتن آن حضرت از راه رفتن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هیچ کم نداشت. (خطبه حضرت...)

حَشد: الجماعة (الإحتجاج)

نِيطَتْ: علقت و ناط الشي ء: علقه (الإحتجاج)./ ناطَ الشي ءَ يَنُوطُه نَوْطاً: عَلَّقه (لسان العرب)

مُلَاءَةٌ: المُلَاءَةُ: الملحفة (الصحاح)./ چنان که می بینید، صحاح اللغه، "ملائة" را به معنای "مِلحفة" گرفته. "مِلحفة" به معنای روپوش، -مانند: عبا وغیره-، ملافه و هرچیزی که به خود بپیچند، می آید. در این جا "پرده"، برگردان مناسبی است. فَنِيطَتْ دُونَهَا مُلَاءَةٌ: پس بین مردان و خانم ها پرده ای کشیده شد (فاطمی)

أَجْهَشَ: مهيا شد -براي گريستن- گريه اش گرفت، بغض کرد، گریست (المعجم البسیط)./ إِذَا تَهَيَّأَ الرجل للبكاء، قيل: أَجْهَشَ، فإن امتلأت عينه دموعاً، قيل: اغْرَوْرَقَتْ عينه، و تَرَقْرَقَتْ. فإذا سالت، قيل، دَمَعَتْ وَ هَمَعَتْ. فإذا حاكت دموعها المطر، قيل: هَمَّت، فإذا كان لبكائه صوت، قيل: نَحَبَ و نَشَجَ. فإذا صاح مع بكائه، قيل: أَعْوَلَ (فقه اللغة)

فَارْتَجَّ: رجَ: تکان داد. رجّ قنية الدواء: شيشه دارو را تكان داد. (المعجم البسیط)./ و الِارْتِجَاجُ: الاضطراب (بحار الأنوار)./ إذا رجّت الأض رجّا (خطبه حضرت...)

هُنَيْئَةً: صبرت زمانا قليلا (بحار الأنوار)./ هُنَيْئَةً: وقت كوتاهي، لحظه ای (خطبه حضرت...)

نَشِيجُ: صوت معه توجّع و بكاء كما يردّد الصّبيّ بكاءه في صدره (بحار الأنوار)./ نَشَجَ نَشْجاً و نَشِيجاً الباكي: بى آنكه صدا را بلند كند گريه كرد (فرهنگ ابجدي)./ النَّشِيج: أن يغصَّ بالبكاء معصَوْتٍ، و منه نشيجُ الطَّعْنَة عند خروج الدم و القِدْرِ عند الغَليان. و سميت مجاري الماء أَنْشَاجاً (الفائق)

فَوْرَتُهُمْ: فوران: جوشيدن -آب در ديگ يا چشمه-، بيرون زدن خون از رگ (المعجم البسیط)./ فَوْرَةُ الشَّيْ ءِ شِدَّتُهُ، وَ فَارَ الْقِدْرُ أي جاشت (بحار الأنوار)

ص: 191

فَقَالَتْ (علیه السلام) الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا أَنْعَمَ وَ لَهُ الشُّكْرُ عَلَى مَا أَلْهَمَ وَ الثَّنَاءُ بِمَا قَدَّمَ مِنْ عُمُومِ نِعَمٍ ابْتَدَأَهَا وَ سُبُوغِ آلَاءٍ أَسْدَاهَا وَ تَمَامِ مِنَنٍ أَوْلَاهَا جَمَّ عَنِ الْإِحْصَاءِ عَدَدُهَا وَ نَأَى عَنِ الْجَزَاءِ أَمَدُهَا وَ تَفَاوَتَ عَنِ الْإِدْرَاكِ أَبَدُهَا وَ نَدَبَهُمْ لِاسْتِزَادَتِهَا بِالشُّكْرِ لِاتِّصَالِهَا وَ اسْتَحْمَدَ إِلَى الْخَلَائِقِ بِإِجْزَالِهَا وَ ثَنَّى بِالنَّدْبِ إِلَى أَمْثَالِهَا:

پس فرمود: سپاس خداوند را بر آنچه انعام نمود و تشکر از او بر آنچه الهام نمود و ستایش او بر همه نعمت های باطنی ای که بی تقاضا عنایت کرد و نعمت های ظاهری ای که وسعت بخشید و بر تمام عطایای چشم گیری که تفضل نمود! دهش هایی که در شعاع شمردن نمی گنجد، آغازش جبران ناپذیر است و پایانش دور از تصور! انسان ها را به شکر گزاری دعوت کرد تا به خاطر اظهار امتنان پیوسته، بر عنایاتش بیفزاید و از خلایق طلب سپاسگزاری نمود تا با کثرت نعمت ها روبه رو گردند و دعوتش را تکرار کرد، تا ریزش نعمت ها را دوچندان کند!

وقتی آغاز خطبه را می خوانی، واژه هایی می بینی که بسیار نزدیک همند اینها عبارتند از: 1- حمد، شکر و ثنا. 2- نعم، آلا، منن. 3- أسدی، أولا. 4- نأی، تفاوت.

باید معانی دقیق این واژه ها را بدانیم، تا اندکی به دانش بی بی (سلام الله علیها) پی ببریم. متاسفانه در زبان فارسی، معادل دقیق این ها وجود ندارد. پس در ترجمه با ریزش زیادی رو به رو می شویم. ما این واژه ها را در چهار دسته، دسته بندی نمودیم، تا مقدار فهم مطلب آسان تر بشود (فاطمی)

ثناء: مدح و ستودن (المعجم البسیط)

ابْتَدَأَهَا: نعمت هايي كه ابتدءا داده. بدون اين كه كسي تقاضاكند (خطبه حضرت...)

سبغ: گسترش پیدا کرد، طول پیدا کرد، مرفه شد (المعجم البسیط)./ سَبَغَ الشي ءُ يَسْبُغُ سُبُوغاً: طالَ إلى الأَرض و اتَّسَع (لسان العرب)

أَسْدَی: أعطي؛ أَسْدَى و أَوْلَى و أَعْطَى بمعنى واحد (بحار الأنوار)

ص: 192

آلاء: و قيل:" الآلَاء" هي النعم الظاهرة، و" النَّعْمَاء" هي النعم الباطنة (مجمع البحرين)./ و الْآلَاءُ: النّعماء جمع أَلَى بالفتح و القصر و قد يكسر الهمزة (بحار الأنوار)منن: جمع: منة: بخشش، منت، نیکی (المعجم البسیط)

أَوْلَاهَا: بذلها. اعطاها. أَعْطَى: وَهَبَ، مَنَحَ، وَصَلَ، حَبَا، بَرَّ، نَحَلَ، آتَى، خَوَّلَ، آسَى، أَوْلى، رَفَدَ، أَتْحَفَ، رَزَقَ، أَسْدَى (المكنز العربي المعاصر)

جمّ: كثر؛ جَمَّ الشَّيْ ءُ أي كثر (بحار الأنوار)./ آنقدر نعمت ها خدا زياد است كه نمي توانيم بشمريم: و إن تعدوا نعمة الله... (خطبه حضرت...)

نَأَى: النَّأْيُ: البعد (كتاب العين)./ نائی: دور، دورافتاده (المعجم البسیط)

تفاوت: التّفاوت: البعد (بحار الأنوار)./ تفاوت: تباعد بینهما (بلاغات النساء)

أمد: ابتدا، آغاز. "أمد و أبد" از لحاظ معنا نزدیک به هم هستند. با این تفاوت که وقتی واژه "أبد" را به کار می بریم، حدی بر آن معین نشده است. وقتی واژه "أمد" را به کار می بریم، حد نامتعینی دارد. در بین فرهنگ ها، لسان العرب می گوید که گاهی "أمد" به معنای ابتدا هم به کار می رود. بحار الانوار، مطلب لسان العرب را خلاصه کرده همان را می پسندد. ماهم این معنا را مناسب تر می دانیم. در ضمن، مرحوم آیت الله منتظری نیز نظر به همین معنا دارد (فاطمی)

أَبَد: آخر، به قرینه أمد (خطبه حضرت...)

ندب: دعاه فأجاب (بحار الأنوار)./ نَدَبْتُهُ إلى الأمر نَدْباً: دعوته (مجمع البحرين)

إجزال: إكثار. أجزلت له من العطاء .. أي أكثرت (بحار الأنوار)./ جزیل: زیاد، فراوان، بسیار (المعجم البسیط)

ثَنَّى: تكرار كرد.( خطبه حضرت...)./ ثَنَّى الشي ءَ: آن كار را دوباره كرد، ثَنَّى بالأَمرِ: آن كار را انجام داد و سپس كارى ديگر بر آن افزود (فرهنگ ابجدي)

امثالها: مراد نعمت هاي اخروي است (خطبه حضرت...)

وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ كَلِمَةٌ جَعَلَ الْإِخْلَاصَ تَأْوِيلَهَا وَ ضَمَّنَ الْقُلُوبَ مَوْصُولَهَا وَ أَنَارَ فِي التَّفَكُّرِ مَعْقُولُهَا الْمُمْتَنِعُ مِنَ الْأَبْصَارِ رُؤْيَتُهُ وَ مِنَ الْأَلْسُنِ صِفَتُهُ وَ مِنَ الْأَوْهَامِ كَيْفِيَّتُهُ ابْتَدَعَ الْأَشْيَاءَ لَا مِنْ شَيْ ءٍ كَانَ قَبْلَهَا وَ أَنْشَأَهَا بِلَا احْتِذَاءِ

ص: 193

أَمْثِلَةٍ امْتَثَلَهَا كَوَّنَهَا بِقُدْرَتِهِ وَ ذَرَأَهَا بِمَشِيَّتِهِ مِنْ غَيْرِ حَاجَةٍ مِنْهُ إِلَى تَكْوِينِهَا وَ لَا فَائِدَةٍ لَهُ فِي تَصْوِيرِهَا إِلَّا تَثْبِيتاً لِحِكْمَتِهِ وَ تَنْبِيهاً عَلَى طَاعَتِهِ وَ إِظْهَاراً لِقُدْرَتِهِ تَعَبُّداً لِبَرِيَّتِهِ وَ إِعْزَازاًلِدَعْوَتِهِ ثُمَّ جَعَلَ الثَّوَابَ عَلَى طَاعَتِهِ وَ وَضَعَ الْعِقَابَ عَلَى مَعْصِيَتِهِ ذِيَادَةً لِعِبَادِهِ مِنْ نَقِمَتِه وَ حِيَاشَةً لَهُمْ إِلَى جَنَّتِهِ:

و شهادت می دهم که معبودی جز خداوند یگانه بی همتا وجود ندارد. لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، کلمه ای است که خداوند اخلاص را تفسیر آن قرار داد، پرنده دل ها را در پی رسیدن آن به پرواز درآورد و تعقل را در پرتوی تفکر آن درخشان نمود. بی همتایی که چشم ها توان دیدنش را ندارند، زبان ها از توصیفش عاجزند و چگونگی اش در اوهام نمی گنجد! پدیده ها را پدید آورد، نه از چیزهای مشابه پیش از آن ها، و آن ها را ایجاد نمود، بدون پیروی از نمونه هایی که الگو برداری کند. آن ها را با قدرت خودش ایجاد نمود و با اراده خودش آفرید، بی این که نیاز به وجود آن ها داشته باشد و نفعی از شکل دادن آن ها ببرد. هستی را مصور نکرد، مگر این که می خواست حکمتش را به اثبات رساند و اطاعتش را اعلام نماید و قدرتش را به نمایش بگذارد و مخلوقاتش را به بندگی وا دارد. پس ثواب را بر طاعتش وضع نمود و عقاب را بر معصیتش. تا بندگان خود را از فراگرفتن خشمش بر حذر نماید و آن ها را در بهشت جاودانه اش مستقر نماید.

در این فراز، با واژه های زیاد رو به رو نمی شویم اما درک مطالب بلند بانو، احتیاج به تامل عمیق دارد. در جمله "كَلِمَةٌ جَعَلَ الْإِخْلَاصَ تَأْوِيلَهَا"، برداشت ما این است که بانو (سلام الله علیها) می خواهد بفرماید که توحید، سر چشمه اخلاص است. هرچقدر انسان به توحید نزدیک تر باشد، از اخلاص بالاتری برخوردار است. در متن بحار و احتجاج، "جُعِلَ الْإِخْلَاصُ" اعراب گذاری شده است. ما چون در "وَ ضُمِّنَ الْقُلُوبُ" با مشکل رو به رو شدیم، صورت معلوم آن را طبق بعضی متون و حواشی انتخاب نمودیم. اگرچه، در بخش تصویرهای خطبه، صورت مجهول بودن آن هم مطمح نظر قرار گرفته است (فاطمی)

ص: 194

وَ ضَمَّنَ الْقُلُوبَ مَوْصُولَهَا: این جمله را مرحوم آیت الله منتظری این گونه معنا می کند: "خدا تضمین کرده است در دل ها، جای داده است در دل ها معنای توحید را اما هرکس معنای آن را به همان اندازه ای که یافته و به آن رسیده درک می کند. درك افراد از كلمه توحيد متفاوت است. درك پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) متفاوت از درك ديگران است." (خطبه حضرت...)./ هم در متن بحار و هم در احتجاج، "وَ ضُمِّنَ الْقُلُوبُ" به ضم ضاد، اعراب گذاری شده. در حالی که در بحث واژه های بحار، "ضَمَّنَ الْقُلُوبُ" به فتح ضاد اعراب گذاری شده است. اگر این واژه معلوم باشد، ما با مشکل زیاد رو به رو نمی شویم اما اگر مجهول باشد، درک مطلب دشوارتر خواهد بود (فاطمی)

وَ أَنَارَ فِي التَّفَكُّرِ مَعْقُولُهَا: این جمله را مرحوم آیت الله منتظری این طور ترجمه می کند: نورانی کرده است فکرها را به همان اندازه که از این کلمه تعقل می کنند... تعقل هرکسی به اندازهاستعدادش است، به همان اندازه خداوند نور در دل افراد قرار داده که از کلمه توحید تعقل می کنند (خطبه حضرت...)

تأويلها: خدا اخلاص در اعمال را تأويل كلمه توحيد قرارداده؛ يعني بازگشت و نتيجه كلمه توحيد، لااله الا الله، اخلاص در عمل است (خطبه حضرت...)

من الأوهام كيفيته: كيفيت او در واهمه ها نمي گنجد. چون خدا كيفيت ندارد. كم و كيف مربوط به موجود ممكن است. واجب الوجود از خواص ممكن مبرا است (خطبه حضرت...)

ابتدع: البَدْعُ: إحداث شي ء لم يكن له من قبل خلق و لا ذكر و لا معرفة. و الله بَدِيعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ: ابْتَدَعَهُما، و لم يكونا قبل ذلك شيئا يتوهمهما متوهم (كتاب العين)./ ابتدع: نو آوری کرد، چیزی جدید را به وجود آورد. ابتداع: ابتکار (المعجم البسیط)

احتذاء: پيروي كردن، اقتدا کردن، کفش پا کردن (المغجم البسیط)

ذرأ: آفريد (المعجم البسیط)./ الفرق بين الذرء و الخلق: أن أصل الذرء الاظهار و معنى ذرأ الله الخلق أظهرهم بالايجاد بعد العدم، و منه قيل للبياض الذرأة لظهوره و شهرته (الفروق في اللغة)

برية: خلق، مردم. ج: برایا (المعجم البسیط)

ذيادة: و الذِّيَادُ: الطرْدُ، تقول: ذُدْتُه عن كذا (الصحاح)./ ذود: دفاع كرد، طرد كرد، دوری كرد. (المعجم البسیط)./ الذود و الذيّاد: السّوق و الطّرد و الدّفع و الإبعاد (بحار الأنوار)

ص: 195

نقم: خشم، نارضايتي و ميل به انتقام نشان دادن (المعجم البسیط)

حِيَاشَةً: جمع كردن (خطبه حضرت...)./ حَاشَ زيدٌ الأغنام: جمعها و ساقها (معجم الأفعال المتداولة)

وَ أَشْهَدُ أَنَّ أَبِي مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اخْتَارَهُ قَبْلَ أَنْ أَرْسَلَهُ وَ سَمَّاهُ قَبْلَ أَنِ اجْتَبَاهُ وَ اصْطَفَاهُ قَبْلَ أَنِ ابْتَعَثَهُ إِذِ الْخَلَائِقُ بِالْغَيْبِ مَكْنُونَةٌ وَ بِسَتْرِ الْأَهَاوِيلِ مَصُونَةٌ وَ بِنِهَايَةِ الْعَدَمِ مَقْرُونَةٌ عِلْما مِنَ اللَّهِ تَعَالَى بِمَآيِلِ الْأُمُورِ وَ إِحَاطَةً بِحَوَادِثِ الدُّهُورِ وَ مَعْرِفَةً بِمَوَاقِعِ الْمَقْدُور:

شهادت می دهم که پدرم محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بنده و پیامبر او است. او را اختیار نمود، پیش از این که پیام رسانش نماید، نامگذاری اش نمود، پیش از این که انتخابش نماید، و گزیده اش نمود، پیش از این که به رسالتش برانگیزاند. این انتخاب ها آن زمان اتفاق افتاد که مخلوقات در جهان غیب پنهانبودند و در پرده های وحشت به سر می بردند و با دورترین دنیای نیستی همسایگی داشتند. به خاطر این که خداوند تبارک و تعالی عالم به عواقب امور است، به رویدادهای روزگار احاطه دارد و خط سیر سرنوشت را می داند.

اصْطَفَاهُ، اجْتَبَاهُ، اخْتَارَهُ، مانند واژه هایی هستند که در اول خطبه تذکر داده شد. در فارسی، معادل دقیق این ها را نداریم و همه را به معنای برگزیدن معنا می کنیم (فاطمی)

مکنونة: أَكنَنْتُ. و كَنَنْتُ الشي ءَ: سَتْرتُه و صُنْتُه من الشمس... مَكْنُونٌ؛ أَي مستور من الشمس و غيرها (لسان العرب)

مَصُونَةٌ: صانَهُ: حَفظَهُ (القاموس المحيط)

الأهاویل: جمع الأهوال، و هو جمع الهول، و هو الخوف و الأمر الشديد (بحار الأنوار)./ هول: وحشت بزرگ، سختی وحشتناک، دشواری عظیم (المعجم البسیط)

مَآيِل الأمور: عواقبها: آل الشي ء يؤول أولا و مآلا: رجع، و الإيال اسم منه (بحار الأنوار)./ آلَ الشي ء يَؤُولُ إلى كذا: أى رجع (النهاية في غريب الحديث)

ص: 196

المقدور: و يحتمل أن يكون المراد بالمقدور: المقدر، بل هو أظهر ((بحار الأنوار)./ مقدور: همان مقدرات خدا: خداوند متعال از همان ابتدا علم داشته مثلا یکی پیغمبر می شود و یکی ابوسفیان... (خطبه حضرت زهرا...)./ دراحتجاج طبرسی، "وَ مَعْرِفَةً بِمَوَاقِعِ الْأُمُورِ" وجود دارد که "الْأُمُورِ" تکرار می شود و این از بانوی بلیغه چون صدیقه طاهره بعید است (فاطمی)

ابْتَعَثَهُ اللَّهُ إِتْمَاماً لِأَمْرِهِ وَ عَزِيمَةً عَلَى إِمْضَاءِ حُكْمِهِ وَ إِنْفَاذاً لِمَقَادِيرِ حَتْمِه فَرَأَى الْأُمَمَ فِرَقاً فِي أَدْيَانِهَا عُكَّفاً عَلَى نِيرَانِهَا عَابِدَةً لِأَوْثَانِهَا مُنْكِرَةً لِلَّهِ مَعَ عِرْفَانِهَا فَأَنَارَ اللَّهُ بِأَبِي مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه ظُلَمَهَا وَ كَشَفَ عَنِ الْقُلُوبِ بُهَمَهَا وَ جَلَى عَنِ الْأَبْصَارِ غُمَمَهَا وَ قَامَ فِي النَّاسِ بِالْهِدَايَةِ فَأَنْقَذَهُمْ مِنَ الْغَوَايَةِ وَ بَصَّرَهُمْ مِنَ الْعَمَايَةِ وَ هَدَاهُمْ إِلَى الدِّينِ الْقَوِيمِ وَ دَعَاهُمْ إِلَى الطَّرِيقِ الْمُسْتَقِيمِ:

او را خداوند به خاطر کامل کردن امرش، تصمیم گرفتن بر امضای حکمش و اجرای مقدرات حتمی اش مبعوث نمود. این در زمانی بود که ملت ها را گروه های گوناگون در آیین های شان، اعتکاف کنندگان گرد آتش های شان، پرستندگان بت هاشان و انکار کنندگان خالق یگانه در عین شناختن شان دید. پس فضا های تاریک امت ها را با طلوع پدرم، محمد که درود خداوند بر او و خاندانش باد، روشن نمود، به پرسش های ابهام بر انگیز دل ها پاسخ داد و پرده غفلت را از رویچشم ها برداشت. او در بین مردم با مشعل هدایت بر خاست. آن ها را از گمراهی نجات بخشید، چشم بصیرت شان را باز نمود، به سوی دین استوار راهنمایی کرد و به رفتن از راه مستقیم فراخواند.

إِتْمَاماً لِأَمْرِهِ: یعنی آن کمالاتی که باید در نظام آفرینش به وجود آید، به واسطه ی بعثت پیامبر صلی اللَّه علیه و آله تحقق پیدا کند، پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله بیاید و دیگران را هدایت و رهبری کند و آن امری را که خداوند از ازل داشته است، تمام و کامل نماید (خطبه حضرت زهرا...)

عَزِيمَةً: اراده و تصمیم، ترقّی (المعجم البسیط)

ص: 197

إِنْفَاذاً: نفذ: به اجرا در آمد، نفوذ کرد و گذشت (المعجم البسیط)./ إِنْفَاذاً لِمَقَادِيرِ حَتْمِه: خداوند مقدرات حتمی خود را به وسیله پیامبر اجرا و تنفیذ نمود. در این عبارت، موصوف به صفت اضافه شده است، یعنی مقادیر که موصوف است به صفت خود که حتمه باشد، اضافه شده است... مقدّرات حتمی این بوده که رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله بیاید و پیامبر شود، پس پیامبری حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله از مقدرات حتمی خدا بوده و مبعوث شدن آن حضرت، تنفیذی برای این تقدیر حتمی خداوند بوده است (خطبه حضرت...) ./ در احتجاج "إِنْفَاذاً لِمَقَادِيرِ رَحْمَتِهِ" وجود دارد (فاطمی)

عُكَّفاً: عكف يعكف و يعكف .. لزم المكان (لسان العرب)./ عکف: پیوسته کاری را انجام داد، پرداخت و مشغول شد (المعجم البسیط)

بُهَمَهَا: مبهماتها: خداوند به وسيله پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقاط مبهمي كه در دلها بود، برطرف كرد. اگر كسي به مسايلي مثل مرگ و زندگي، مبدأ خلقت، جهان آخرت سوالاتي داشت، اين ابهامات را بر طرف كرد (خطبه حضرت...)

غُمَمَهَا: پوشش، حيرت: از چشم هاشان، آن پوشش ها را كنارزد آن حيرت را بر طرف كرد (خطبه حضرت...)./ ظُلَمَهَا: و الضمير "في ظلمها" راجع إلى الأمم، و الضميران التاليان له يمكن إرجاعهما إليها و إلى القلوب و الأبصار (بحار الأنوار)

الْغَوَايَةِ: گمراهی هلاکت، فریفتگی (المعجم البسیط)

الْعَمَايَةِ: الجهل (شمس العلوم)./ العَمايةُ: الضَّلالُ، و هي فَعالَة من العَمَى (لسان العرب)./ آنچه که از فرهنگ ها بر می آید، این که فرق چندانی بین "غوایة" و "عمایة" نیست. چون "عمایة"، "عمی" را تداعی می کند، نسبت به آن، جهل و نابینایی برگردان مناسبی است (فاطمی)

ثُمَّ قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ قَبْضَ رَأْفَةٍ وَ اخْتِيَارٍ وَ رَغْبَةٍ وَ إِيْثَارٍ فَمُحَمَّدٌ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه مِنْ تَعَبِ هَذِهِ الدَّارِ فِي رَاحَةٍ قَدْ حُفَّ بِالْمَلَائِكَةِ الْأَبْرَارِ وَ رِضْوَانِ الرَّبِّ الْغَفَّارِ وَ مُجَاوَرَةِ الْمَلِكِ الْجَبَّارِ صَلَّى اللَّهُ عَلَى أَبِي نَبِيِّهِ وَ أَمِينِهِ وَ خِيَرَتِهِ مِنَ الْخَلْقِ وَ صَفِيِّهِ وَ السَّلَامُ عَلَيْهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ:

ص: 198

سپس خداوند او را با مهربانی به سوی خود فراخواند و با اختیار، رغبت و خود گذشتگی او قبض روحش نمود. محمد که درود خداوند بر او و خاندانش باد، از رنج این دنیا آسوده گردید! هم اکنون در بین فرشتگان نیکوکار، در رضوان پروردگار خطاپوش و در جوار مَلِک با جلال و جبروت قردارد. سلام و درود و رحمت و برکات خداوند بر پدرم، نبی، امین و بهترین برگزیده از مخلوقات او باد!

در رابطه با اختیار دو احتمال است: یکی این که خدا پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله را اختیار کرد و او را برگزید و لذا قبض روحش کرد؛ و احتمال دوم این که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به اختیار خودش قبض روح شد، چون در روایات هم نقل شده که عزرائیل برای قبض روح افراد از هیچکس اجازه نمی گرفته است، اما از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله اجازه گرفته است و پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به اختیار خود، اجازه دادند تا عزرائیل قبض روحشان کند (خطبه حضرت...)

إِيْثَار: ترجیح دادن، برتر دانستن کسی یا چیزی را بر خود (المعجم البسیط)./ رغبة و إیثار: با رغبت و خودگذشتگي قبض روح شد (خطبه حضرت...)

تَعَبِ: خسته شدن، خستگی (المعجم البسیط)

حُفَّ: احاطه کرد، کند و برطرف کرد –موی صورت را- (المعجم البسیط)

ثُمَّ الْتَفَتَتْ إِلَى أَهْلِ الْمَجْلِسِ وَ قَالَتْ أَنْتُمْ عِبَادَ اللَّهِ نُصْبُ أَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ وَ حَمَلَةُ دِينِهِ وَ وَحْيِهِ وَ أُمَنَاءُ اللَّهِ عَلَى أَنْفُسِكُمْ وَ بُلَغَاؤُهُ إِلَى الْأُمَمِ زَعِيمُ حَقٍّ لَهُ فِيكُمْ وَ عَهْدٌ قَدَّمَهُ إِلَيْكُمْ وَ بَقِيَّةٌ اسْتَخْلَفَهَا عَلَيْكُمْ كِتَابُ اللَّهِ النَّاطِقُ وَ الْقُرْآنُ الصَّادِقُ وَ النُّورُ السَّاطِعُ وَ الضِّيَاءُ اللَّامِعُ بَيِّنَةٌ بَصَائِرُهُ مُنْكَشِفَةٌ سَرَائِرُهُ مُنْجَلِيَةٌ ظَوَاهِرُهُ مُغْتَبِطَةٌ بِهِ أَشْيَاعُهُ قَائِدٌ إِلَى الرِّضْوَانِ أَتْبَاعُهُ مُؤَدٍّ إِلَى النَّجَاةِ اسْتِمَاعُهُ بِهِ تُنَالُ حُجَجُ اللَّهِ الْمُنَوَّرَةُ وَ عَزَائِمُهُ الْمُفَسَّرَةُ وَ مَحَارِمُهُ الْمُحَذَّرَةُ وَ بَيِّنَاتُهُ الْجَالِيَةُ وَ بَرَاهِينُهُ الْكَافِيَةُ وَ فَضَائِلُهُ الْمَنْدُوبَةُ وَ رُخَصُهُ الْمَوْهُوبَةُ وَ شَرَائِعُهُ الْمَكْتُوبَةُ:

ص: 199

سپس توجه به اهل مجلس نموده فرمود: شما آی بندگان خداوند! برای امر و نهی الهی منصوب شدید، حاملان دین و وحی او، امینان خداوند بر خودتان و مبلغان او بر امت های دیگر هستید! بزرگی که حق برای او است و شما نسبت به او تعهدی دارید، با یادگار دیگری که پیامبر به عنوان خلیفه برای تان معرفی نمود، در بین شما قرار دارد. آن یادگار دیگر کتاب ناطق خداوند است؛ قرآن راست گفتار، نور رخشان، روشنایی تپنده؛ کتابی که حجت های آن دلیل، اسرار آن قابل انکشاف، ظاهر آن آشکار، پیروان آن مورد حسرت دیگران است؛ کتابی که رهبری کننده پیروانش به سوی بهشت است و شنیدن آن موجب نجات انسان ها می شود و به وسیله آن رسیدن به برهان های نورانی خداوند میسر می گردد؛ کتابی که واجبات آن تفسیر شده، به محرماتش هشدار داده شده، محکمات آن در پیش اهلش واضح است، برهان هایش کافی است، سنت هایش مستحب، مباحاتش بخشیده و سایر احکام و شرایع آن به رشته تحریر در آمده است!

نُصْبُ: منصوب. مصدر گاهی به معنای اسم فاعل و گاهی به معنای اسم مفعول می آید (فاطمی)./ نُصْبُ أَمْرِهِ: شما منصوب هستيد براي امر و نهي خدا (خطبه حضرت...)./ أي نصبكم اللّه لأوامره و نواهيه... و عباد اللّه منصوب على النداء (بحار الأنوار)

واژه های چون: النُّورُ، الضِّيَاءُ، السَّاطِعُ، اللَّامِعُ، بَيِّنَةٌ، بَصَائِرُ، مُنْكَشِفَةٌ، مُنْجَلِيَةٌ... نشان می دهند که بانو (سلام الله علیها) تا چه اندازه بر زبان و رموز زبانی، آشنا است و همین طور بر واژه های علمی چون: "عَزَائِم، بَيِّنَاتُ، فَضَائِل، رُخَص، شَرَائِع" مسلط است. هم تفاوت دقیق دسته اول را می داند و هم کاربرد دسته دوم را (فاطمی)

بُلَغَاؤُهُ إِلَى الْأُمَمِ: رساننده دين خدا (خطبه حضرت...)./ و بلغاؤه إلى الأمم: أي تؤدّون الأحكام إلى سائر الناس لأنكم أدركتم صحبة الرسول صلّى اللّه عليه و آله (بحار الأنوار)

زَعِيمُ: بزرگ قوم، فرمانروا، رئیس (المعجم البسیط)./ در احتجاج " زَعِيمُ حَقٍّ لَهُ فِيكُمْ " ثبت شده است اما مرحوم علامه و به تبع آن مرحوم آیت الله منتظری، احتمال "زعمتم" را برجسته

ص: 200

نموده اند. به نظر می آید "زَعِيمُ حَقٍّ لَهُ فِيكُمْ"، رساتر باشد. زیرا به دو امانت تذکر داده می شود (فاطمی)

وَ عَهْدٌ قَدَّمَهُ إِلَيْكُمْ: يك احتمال است که مراد از آن عهد نسبت به عترت پیامبر باشد؛ همان عهدی که در زمان حیاتش گرفت. دوم این که مراد قرآن باشد (خطبه حضرت زهر...)

البَقِيَّة: آنچه كه مانده باشد. البَقِيَّةُ الْبَاقِيَةُ: بهترين بازمانده؛ فلانٌ بَقِيَّةُ قَومِهِ: فلانى از بهترين بازمانده ى خانواده ى خود است (فرهنگ ابجدي)

ساطع: درخشان یا درخشنده، منتشر -در هوا- (المعجم البسیط)لامع: براق، رخشان (المعجم البسیط)./ لَمَعَ البرقُ و غيرُه، إذا أضاء، فهو لامعٌ... و يقال للسَّرابِ يَلْمَعٌ. كأنّه سمِّي بحركته و لَمَعانه (معجم مقاييس اللغه)./ چنان که می بینید، در فارسی، واژه دقیقی که فرق بین "ساطع" و "لامع" بگذارد، نداریم (فاطمی)

بَيِّنَةٌ: دلیل و حجت (المعجم البسیط)

أَشْيَاعُهُ: پیروانش. اشیاع جمع شیعه: پیرو (خطبه حضرت...)

قَائِدٌ: رهبر، فرمانده (المعجم البسیط)

بصائره: يعني حجت ها و براهين قرآن واضح است (خطبه حضرت...)./ و البصائر- جمع بصيرة- و هي الحجّة (بحار الأنوار)

عزايم: المراد بالعزائم: الفرائض (بحار الأنوار)

بَيِّنَاتُهُ: المراد بالبينات: المحكمات (بحار الأنوار)

الفضائل: السنن (بحار الأنوار)

رُخَص: المباحات (بحار الأنوار)

الشرائع: ما سوى ذلك من الأحكام كالحدود و الديات أو الأعم (بحار الأنوار)

فَجَعَلَ اللَّهُ الْإِيمَانَ تَطْهِيراً لَكُمْ مِنَ الشِّرْكِ وَ الصَّلَاةَ تَنْزِيهاً لَكُمْ عَنِ الْكِبْرِ وَ الزَّكَاةَ تَزْكِيَةً لِلنَّفْسِ وَ نَمَاءً فِي الرِّزْقِ وَ الصِّيَامَ تَثْبِيتاً لِلْإِخْلَاصِ وَ الْحَجَّ تَشْيِيداً لِلدِّينِ وَ الْعَدْلَ تَنْسِيقاً لِلْقُلُوبِ وَ طَاعَتَنَا نِظَاماً لِلْمِلَّةِ وَ إِمَامَتَنَا أَمَاناً مِنَ الْفُرْقَة وَ الْجِهَادَ عِزّاً لِلْإِسْلَامِ وَ الصَّبْرَ مَعُونَةً عَلَى اسْتِيجَابِ الْأَجْرِ وَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَةً لِلْعَامَّةِ وَ بِرَّ الْوَالِدَيْنِ وِقَايَةً

ص: 201

مِنَ السُّخْطِ وَ صِلَةَ الْأَرْحَامِ مَنْسَأَةً فِي الْعُمُرِ وَ مَنْمَاةً لِلْعَدَدِ وَ الْقِصَاصَ حَقْناً لِلدِّمَاءِ وَ الْوَفَاءَ بِالنَّذْرِ تَعْرِيضاً لِلْمَغْفِرَةِ وَ تَوْفِيَةَ الْمَكَايِيلِ وَ الْمَوَازِينِ تَغْيِيراً لِلْبَخْسِ وَ النَّهْيَ عَنْ شُرْبِ الْخَمْرِ تَنْزِيهاً عَنِ الرِّجْسِ وَ اجْتِنَابَ الْقَذْفِ حِجَاباً عَنِ اللَّعْنَةِ وَ تَرْكَ السَّرِقَةِ إِيجَاباً لِلْعِفَّةِ وَ حَرَّمَ اللَّهُ الشِّرْكَ إِخْلَاصاً لَهُ بِالرُّبُوبِيَّةِ فَ "اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ" وَ أَطِيعُوا اللَّهَ فِيمَا أَمَرَكُمْ بِهِ وَ نَهَاكُمْ عَنْهُ فَإِنَّهُ "إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماء":پس خداوند ایمان را وسیله تطهیر شما از نجاست شرک، نماز را وسیله دوری شما از تکبر، زکات را سبب تزکیه نفس و افزایش روزی، روزه را سبب ثبوت اخلاص، حج را سبب ارتفاع قله دین، عدل را وسیله هماهنگی دل ها، طاعت ما را سبب نظم جامعه، امامت ما را سبب دوری از تفرقه، جهاد را سبب عزت اسلام، شکیبایی را سبب رسیدن به پاداش الهی، امر به معروف را وسیله اصلاح عمومی، نیکویی به پدر و مادر را وسیله پیشگیری از غضب خودش، صله ارحام را سبب افزایش عمر و کثرت عدد، قصاص را وسیله جلوگیری از خون ریزی، وفای به نذر را سبب عروض مغفرت، رعایت صحیح پیمانه و وزن را سبب منع از کم فروشی، نهی از شرابخواری را سبب آلوده نشدن به پلیدی، دوری از نسبت ناروا را سپر تیر لعنت و دوزدی نکردن را موجب پاک دامنی قرار داد و خداوند شرک را حرام نمود تا ربوبیتش آمیزه چیزی نگردد. پس "تقوای الهی را آن چنان که حق تقوای او است، رعایت نمایید و تن به مرگ ندهید مگر این که وقت مردن مسلمان باشید." و خداوند را در آنچه امر نموده و از آنچه نهی نموده اطاعت کنید. آری، "از بندگان خداوند تنها دانشمندانند که از او می ترسند."

در احتجاج "أمانا لِلْفُرْقَةِ" دارد؛ یعنی به جای "من"، "ل" ثبت شده است (فاطمی)

ص: 202

تَشْيِيداً: شَیَّدَ: ساخت، بر پا کرد، بنا کرد (المعجم البسیط)./ شيّدتُ البناء تشييداً و أَشَدْتُ الحديثَ إشادةً، إذا نمّيته و رفعته (جمهرة اللغة)./ شَيَّدَ البناءَ: ساختمان را بالا برد و ساخت (فرهنگ ابجدي)

تَنْسِيقاً: التنسیق: التنظیم (بحار الأنوار)./ تنسیق: هماهنگي، هماهنگی کردن (المعجم البسیط)./ وَ الْعَدْلَ تَنْسِيقاً لِلْقُلُوبِ: خداوند عدالت را قرار داده است برای این که دل ها را با هم وابسته و هماهنگ کند (خطبه حضرت...)

نِظَاماً لِلْمِلَّةِ: خداوند طاعت از ما اهلبیت را واجب قرار داده است. زیرا موجب نظم شريعت می شود (خطبه حضرت...)

الْمِلَّةِ: الدين و الشريعة (مجمع البحرين)./ از توضیح مجمع البحرین بر می آید که گاهی دين، ملت و شریعت مترادف هم هستند (فاطمی)

حَقْناً: بازداشتن، منع کردن، حفظ کردن (المعجم البسیط)

مَنْسَأَةً: مِفْعَلَةٌ من النَّسْ ءِ، أي سببٌ لتأْخير (الطراز الأول)./ مَنْسأة به فتح میم باشد، اسم مکان می شود، یعنی محل نسأ و تأخیر افتادن در عمر؛ و اگر مِنْسَأة به کسر میم باشد، اسم آلت است، یعنی آلت و وسیله ی تأخیر در عمر؛ و در هر دو صورت دلالت بر طولانی شدن عمر می کند (خطبه حضرت...)مَنْمَاةً: اسم مكان أو مصدر ميمي .. أي يصير سببا لكثرة عدد الأولاد و العشائر (بحار الأنوار)

لِلْبَخْس: بخس: بهای کم، زیر قیمت، ناچیز، اندک (المعجم البسیط)

للعفّة: عِفَّة: پاکدامنی (المعجم البسیط)

ثُمَّ قَالَتْ أَيُّهَا النَّاسُ اعْلَمُوا أَنِّي فَاطِمَةُ وَ أَبِي مُحَمَّدٌ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه أَقُولُ عَوْداً وَ بَدْواً وَ لَا أَقُولُ مَا أَقُولُ غَلَطاً وَ لَا أَفْعَلُ مَا أَفْعَلُ شَطَطاً "لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ!" فَإِنْ تَعْزُوهُ وَ تَعْرِفُوهُ تَجِدُوهُ أَبِي دُونَ نِسَائِكُمْ وَ أَخَا ابْنِ عَمِّي دُونَ رِجَالِكُمْ وَ لَنِعْمَ الْمَعْزِيُّ إِلَيْهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّم فَبَلَّغَ الرِّسَالَةَ صَادِعاً بِالنِّذَارَةِ مَائِلًا عَنْ مَدْرَجَةِ الْمُشْرِكِينَ ضَارِباً ثَبَجَهُمْ

ص: 203

آخِذاً بِأَكْظَامِهِمْ دَاعِياً إِلَى سَبِيلِ رَبِّهِ "بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ" يَكْسِر الْأَصْنَامَ وَ يَنْكُثُ الْهَامَ حَتَّى انْهَزَمَ الْجَمْعُ وَ وَلَّوُا الدُّبُرَ حَتَّى تَفَرَّى اللَّيْلُ عَنْ صُبْحِهِ وَ أَسْفَرَ الْحَقُّ عَنْ مَحْضِهِ وَ نَطَقَ زَعِيمُ الدِّينِ وَ خَرِسَتْ شَقَاشِقُ الشَّيَاطِينِ وَ طَاحَ وَشِيظُ النِّفَاقِ وَ انْحَلَّتْ عُقَدُ الْكُفْرِ وَ الشِّقَاقِ:

آنگاه، فرمود: آی مردم! من فاطمه هستم و پدرم محمد است که درود خداوند بر او و خاندانش باد! تناقضی در آغاز و پایان سخنم نیست، به اشتباه تکلم نمی کنم و از حق فاصله نمی گیرم. برای شما پیامبری از نوع خودتان آمد که تحمل رنج تان بر او دشوار بود! بر هدایت شما حرص می ورزید و نسبت به اهل ایمان مهر و دلسوزی فراوان داشت! اگر او را نسب سنجی نمایید و مورد شناسایی قرار دهید، پدر من و برادر پسر عموی من می یابید، نه پدر زنان و مردان تان و چه افتخار بزرگ است، نسبت داشتن به او! سلام و درود خداوند بر او و خاندانش باد! پس رسالتش را به خوبی به فرجام رساند، در حالی که اظهار کننده خطرهای پیش رو بود، دور شونده از راه مشرکین بود، هدف گیرنده کمرگاه شان بود، سد کننده گلوگاه شان بود و دعوت کننده به راه پروردگارش با حکمت و موعظه حسنه بود. بت ها را ریز ریز می نمود و سرهای آنان را هدف قرار می داد. تا این که جمع شان با شکست مواجه شدند و وادار به عقب نشینی گردیدند. بر شب دیر پای سپیده دمید، گوهر حق درخشید، رهبر دین زبان گشود، زبان عربده شیاطین لال شد، سفله های نفاق به هرسو خزیدند و پیوند کفر و شقاوت از هم گسست.

عَوْداً وَ بَدْواً: أي أوّلا و آخر (بحار الأنوار)./ عودا و بدوا: مكرر مي گويم (خطبه حضرت...)شَطَطاً: و الشَّطَطُ: الجور و الظلم و البعد عن الحق (مجمع البحرين)./ فَاحْكُمْ بَيْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ: كلمه " شطط" به معناى جور است و معناى جمله اين است كه: اى داوود بين ما حكمى كن كه به حق باشد، و در حكم كردنت جور مكن (ترجمه تفسير الميزان)

ص: 204

تَعْزُوهُ: يقال: عزوته إلى أبيه: أي نسبته إليه. أي إن ذكرتم نسبه و عرفتموه تجدوه أبي (بحارالأنوار)

وَ لَنِعْمَ الْمَعْزِيُّ إِلَيْهِ: چه سعادتمند است كسي كه به او نسبت داده مي شود (خطبه حضرت...)

عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ: شدید علیه عنتکم أي مشقتکم (تفسیر شبر)./ عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ: أي شاق عليه عنتكم و لقاؤكم المكروه، فهو يخاف عليكم سوء العاقبة و الوقوع فى العذاب (الموسوعة القرآنية)./ "ما" در "ما عنتم" حرفیه مصدریه غیر زمانیه است -ر.ک. مغنی اللبیب، ج1، ص399- (فاطمی)

صَادِعاً: الصّدع: الإظهار، تقول: صدعت الشّي ء، أي أظهرته، و صدعت بالحقّ: إذا تكلّمت به جهارا. قال اللّه تعالى: فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَر (بحارالأنوار)./ فاصدع بما تؤمر: أظهر بما تؤمر: آنچه را که مأمور شده ای اظهار و بیان کن (خطبه حضرت...)./ الصَّدْع: شكاف و شكستگى در اجسام سخت، مثل شيشه آهن و مانند آن ها (ترجمه مفردات الفاظ قرآن)

النِّذَارَةِ: الإنذار و هو الإعلام علي وجه التخويف (بحار الأنوار)./ أنذر: هشدار داد، بیمناک گردانید. صافرة الإنذار: آژیر خطر (المعجم البسیط)

مَدْرَجَةِ: المذهب والمسلك (بحار الأنوار)./ مَائِلًا عَنْ مَدْرَجَةِ الْمُشْرِكِينَ: در حالي به طريق مشركين، پشت پا زده است (خطبه حضرت...)

ثَبَجَهُمْ: وسط الشيئ و معظمه (بحار الأنوار)./ ثبج: وسط و كمر (خطبه حضرت...)

أَكْظَامِهِمْ: مخرج النفس من الحلق (بحار الأنوار)./ ضَارِباً ثَبَجَهُمْ آخِذاً بِأَكْظَامِهِمْ: در حالي كه بر كمر مشركين زده و گلوگاه آنان را گرفته بود (خطبه حضرت...)

يَكْسِر: نسخه بیروت بحار همین "یکسر" می باشد و معنای "کسر" واضح است. منتها در احتجاج و در واژه شناسی بحار، چند احتمال دیگر هم وجود دارد. در احتجاج مطلب را این گونهمی خوانیم: يجف الأصنام و في بعضها "يجذ" أي يكسر. در بحار، ای نطور می خوانیم: و في الكشف و غيره: يجذّ الأصنام، من قولهم: جذذت الشّي ء .. أي كسّرته، و منه قوله تعالى: فَجَعَلَهُمْ جُذاذاً (فاطمی)

ص: 205

ینکث: نَكَثَ: الرَّجُلُ العَهْدَ نَكْثاً مِنْ بَابِ قَتَلَ نَقَضَهُ و نَبَذَه (المصباح المنير)./ چنان که می بینید، "نکث" به معنای "نقض" است و "نقض" به معنای شکستن خاص می آید. امکان دارد زبان قدرتمند بانو، این هنجار را شکسته باشد و از آن عموم شکستن اراده کرده باشد (فاطمی)

الْهَامَ: و الهام جمع الهامة- بالتخفيف فيهما- و هي الرّأس (بحار الأنوار)./ هامة: رأس یا قله هر چیزی (المعجم البسیط)

وَلَّوُا الدُّبُرَ: عقب نشيني كردند: تا اين كه جمعيت مشركين را از بين برد و همه عقب نشينيى كردند (خطبه حضرت...)./ فَلا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبارَ يعني فلا تجعلوا ظهوركم مما يليهم أي فلا تنهزموا (مجمع البیان)

تَفَرَّى اللَّيْلُ: تا اين كه شب كنار رفت و صبح آشكار شد (خطبه حضرت...)./ معنای استعاری آن در بخش تصویرها توضیح داده شد. در کتاب بالا، معنای کنایی اراده شده است (فاطمی)

وَ أَسْفَرَ الْحَقُّ عَنْ مَحْضِهِ: و أسفر الحق عن محضه و خالصه. و يقال: أسفر الصّبح: أي أضاء (بحار الأنوار)./ وَ أَسْفَرَ الْحَقُّ عَنْ مَحْضِهِ: حق از موضع خالصش ظاهر شد (خطبه حضرت...)

خَرِسَ: گنگ شد (المعجم البسیط)

شقاشق الشياطين: و الشقاشق جمع شقشقة و هي شي ء كالرية يخرجها البعير من فيه إذا هاج... و إسناد الخرس إلى الشقاشق مجازي (بحارالأنوار)./ شَقَاشِقُ: جمع: شقشقه است. وقتی شتر غضبناک می شود و می خواهد نعره بکشد، دهانش کف می کند و چیزی مانند شش از دهانش خارج می شود... در این جا کفار به آن شتر تشبیه شده اند؛ منظور این است که وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به سخن در آمد، صدای نعره شیاطین بریده و خاموش شد (خطبه حضرت...)

طَاحَ: يقال: طاح فلان يطوح إذا هلك أو أشرف على الهلاك و تاه في الأرض و سقط (بحار الأنوار)./ طَاحَ: افتاد، سقوط کرد. إطاحه: سرنگوني (المعجم البسیط)

ص: 206

وَشِيظُ: و الوشيظ: الرّذل و السّفلة من النّاس، و منه قولهم: إيّاكم و الوشائظ. و قال الجوهري الوشيظ: لفيف من النّاس ليس أصلهم واحدا (بحار الأنوار)./ وشيظ النفاق: جمعيت نفاق. در لغت به افراد پست و فرو مایه و بی اصل و نصب گفته می شود (خطبه حضرت...)

وَ فُهْتُمْ بِكَلِمَةِ الْإِخْلَاصِ فِي نَفَرٍ مِنَ الْبِيضِ الْخِمَاصِ وَ كُنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ مَذْقَةَ الشَّارِبِ وَ نُهْزَةَ الطَّامِعِ وَ قَبْسَةَ الْعَجْلَانِ وَ مَوْطِئَ الْأَقْدَامِ تَشْرَبُونَ الطَّرْقَ وَ تَقْتَاتُونَ الْقِدَّ أَذِلَّةً خَاسِئِينَ تَخافُونَ أَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِكُمْ:

شما در حالی به کلمه توحید در بین سپید رویان روزه دار زبان گشودید که بر لب پرتگاه جهنم به سر می بردید! شربت چشندگان بودید، فرصت آزمندان بودید، آتش شتاب زدگان بودید و پایمال هرکس و ناکس! آب آمیخته با سرگین سر می کشیدید و پوست دباغی نشده قوت زندگی تان را تشکیل می داد! ذلت زدگان مطرود بودید! هراسان از این که مردم گرداگردتان شما را به بردگی بربایند!

فُهْتُمْ: فاهَ الرّجُلُ يَفِيهُ؛ يَفُوهُ: إِذا تَكَلَّمَ (تاج العروس)

كَلِمَةِ الْإِخْلَاصِ: كلمة التوحيد، و فيه تعريض بأنه لم يكن إيمانهم عن قلوبهم (بحار الأنوار)

نَفَر: کل مردم، گروهی از سه تا ده نفر (المعجم السیط)

الْبِيضِ الْخِمَاصِ: و البيض جمع أبيض و هو من النّاس خلاف الأسود و الْخِمَاصُ: جمع خميص، و الخماصة تطلق على دقة البطن خلقة و على خلوّه من الطّعام، يقال: فلان خميص البطن من أموال النّاس أي عفيف عنها والمراد بالبيض الخماص: إمّا أهل البيت عليهم السلام و يؤيده ما في كشف الغمة... (بحار الأنوار)./ بيض، جمع ابيض: سفيد. خماص، جمع خميص: شكم خالي اشاره به آن هايي كه اهل روزه هستند: شما در ميان عده أي از انسان هاي آبرومند سفيد روي روزه دار بوديد (خطبه حضرت...)./ در بخش تصویرها به این نکته اشاره شده است (فاطمی)

شَفا: لب. شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ: شما بر لب حفره آتش بودید (خطبه حضرت...)

مَذْقَةَ: المَذْقة: الشربة من اللبن (لسان العرب)./ مذقة الشّارب: شما محل چشيدن تشنگان بوديد (خطبه حضرت...)

ص: 207

النُّهْزَةُ: الفرصة: أي كنتم قليلين أذلّاء يتخطّفكم الناس بسهولة (بحار الأنوار)./ در احتجاج "نَهْزَةَ" دارد اما "نَهْزَةَ" به فتح "ن"، به معنای فرصت، در فرهنگ ها وجود ندارد (فاطمی)قَبْسَة: شعلة من نار يقتبس من معظمها (بحار الأنوار)./ قبس: شعله ای که از آتش انبوه گرفته شود، پاره آتش، اخگر (المعجم البسیط)./ قَبْسَةَ الْعَجْلَانِ: محل اقتباس آدم هاي شتابزده بوديد (خطبه حضرت...)./ قَبْسَةُ العَجْلَانِ: ضرب المثلى است در شتاب به كسى كه داخل خانه اى مى شود و توقف نمى كند مگر به اندازه آتش بردن (فرهنگ ابجدي)./ بعید نیست که این ضرب المثل، از همین اثر گرفته شده باشد. داستان پشت آن را در بخش تصویرها بخوانید (فاطمی)

الطَّرْقَ: ماء السماء الذي تبول به الابل و تبعر (بحار الأنوار)./ الطَّرْق: الماء الذي طَرَقَتْه الدوابّ؛ أي خاضَته، و بالَت فيه، و بعرت؛ فتغيّر و اصفرَّ (الفائق)./ طَرَق: گودال هايي در وسط راه از آب باران پر مي شده و حيوانات مختلف در آن ادرار مي كرد (خطبه حضرت...)

تَقْتَاتُونَ: قوت، اصل آن اقتوت در باب افتعال، اقتات، تقتات، تقتاتون: قوت شما، غذاي شما (خطبه حضرت...)

الْقِدَّ: پوست دباغي نشده (خطبه حضرت...)./ و القِدَّةُ: القطعة من الشي ء... و القِد سَيْرٌ يُقَدُّ من جلد غير مدبوغ (لسان العرب)./ السَّيْر: القطعة المستطيلة من الأدم (جمهرة اللغة)./ القِدّ: دوال چرمى، پوست بريده شده، تازيانه، هر چيز بريده شده (فرهنگ ابجدي)

خاسیء: الخاسئ: المبعد المطرود (بحار الأنوار)./ خاسیء: سگ یا خوک طرد شده. خسأ: راند و طرد کرد –سگ- را. إخسأ: خفه شو (المعجم السیط)

يَتَخَطَّفَكُمُ: الْخَطْفُ و الِاخْتِطَافُ: يعنى ربودن چيزى با شتاب و سرعت، فعلش- خَطِفَ يَخْطَفُ و خَطَفَ يَخْطِفُ است كه بهر دو صورت خوانده شده (ترجمه مفردات الفاظ قرآن)./ التّخطّف: استلاب الشّي ء و أخذه بسرعة... اقتبس من قوله تعالى: وَ اذْكُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِيلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِي الْأَرْضِ تَخافُونَ أَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ فَآواكُمْ (بحار الأنوار)

فَأَنْقَذَكُمُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه بَعْدَ اللَّتَيَّا وَ الَّتِي وَ بَعْدَ أَنْ مُنِيَ بِبُهَمِ الرِّجَالِ وَ ذُؤْبَانِ الْعَرَبِ وَ مَرَدَةِ أَهْلِ الْكِتَابِ كُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ أَوْ نَجَمَ قَرْنُ الشَّيْطَانِ أَوْ فَغَرَتْ فَاغِرَةٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ قَذَفَ أَخَاهُ فِي لَهَوَاتِهَا فَلَا

ص: 208

يَنْكَفِئ حَتَّى يَطَأَ جَنَاحَهَا بِأَخْمَصِهِ وَ يُخْمِدَ لَهَبَهَا بِسَيْفِهِ مَكْدُوداً فِي ذَاتِ اللَّهِ مُجْتَهِداً فِي أَمْرِ اللَّهِ قَرِيباً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ سَيِّداً فِي أَوْلِيَاءِ اللَّهِ مُشَمِّراً نَاصِحاً مُجِدّاً كَادِحاً لَا تَأْخُذُهُ فِي اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ وَأَنْتُمْ فِي رَفَاهِيَةٍ مِنَ الْعَيْشِ وَادِعُونَ فَاكِهُونَ آمِنُونَ تَتَرَبَّصُونَ بِنَا الدَّوَائِرَ وَ تَتَوَكَّفُونَ الْأَخْبَارَ وَ تَنْكِصُونَ عِنْدَ النِّزَالِ وَ تَفِرُّونَ مِنَ الْقِتَالِ:

سپس خداوند تبارک و تعالی شما را از آن روزگار طاقت فرسا توسط محمد که درود خداوند بر او و خاندانش باد، نجات داد. بعد از این که او را با شجاعان بی باک و گرگان عرب و سرکشان اهل کتاب مبتلا نمود. هر زمانی که آتش جنگ را شعله ور می کردند، خداوند آن را خاموش می فرمود و هر زمانی که شاخ شیطان پدیدار می گشت و یا هر زمانی که اژدر های شرک دهان می گشودند، برادرش را در حلقوم آن ها می افکند! برادری که عرق ریز راه خداوند، سخت کوش فهم امر خداوند، مقرب رسول خداوند، سرور اولیای خداوند، آماده دفاع، نصیحت گر، جدی و زحمت کش بود و در راه تحقق دین الهی از هیچ ملامتگری هراس نداشت! پس او بر نمی گشت مگر این که اندام شان را لگد مال می کرد و با شمشیرش آتش خشم شان را فرو می نشان! شما در آن هنگام ها در آسایش به سر می بردید، در حالی که روحیه بی خیالی و خوشگذرانی همراه تان بود. منتظر رسیدن پیش آمدهای ناگوار برای ما بودید، اخبار را از دور پیگیری می کردید، در نبردهای تن به تن عقب نشینی می کردید و از میدان های جنگ می گریختید!

بَعْدَ اللَّتَيَّا وَ الَّتِي: هما كنايتان عن الداهية الصّغيرة و الكبيرة... و اللَّتَيَّا: بفتح اللام و تشديد الياء تصغير الّتي (بحار الأنوار)./ ضرب

المثلي است: یعنی بعد این همه اتفاقات (خطبه حضرت...)./ از این ضرب المثل مولا هم استفاده کرده است: هَيْهَاتَ بَعْدَ اللَّتَيَّا وَ الَّتِي وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِي طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْيِ أُمِّه (فاطمی)

مُنِيَ: مُنِيَ بِكَذَا- على صيغة المجهول- أي ابْتُلِي (بحار الأنوار)./ مبتلا شد (خطبه حضرت..)

ص: 209

بُهَمِ الرجال: و بُهَمُ الرِّجَالِ: الشّجعان منهم لأنّهم لشدّة بأسهم لا يدري من أين يؤتون (بحار الأنوار)./ بُهَمِ جمع بهمة است و به آدم های شجاعی که منطق و استدلال سرشان نمی شوند، می گویند (خطبه حضرت...)./ و رجل بُهْمَةٌ: شجاع لا يُدرى من أين يُؤتى، و الجمع بُهَم (جمهرة اللغة)

ذُؤْبَانِ: جمع ذئب. و ذُوْبَانُ الْعَرَبِ: لُصُوصُهُمْ وَ صَعَالِيكُهُمْ الذين لا مال لهم و لا اعتماد عليهم (بحار الأنوار)

مَرَدَةِ: العتاة المتكبّرون المجاوزون للحدّ. (بحار الأنوار)./ مارد: عاصی، سرپیچی کننده، سرکش، نافرمان: ج: مرّاد، مردة (المعجم البسیط)

نَجَمَ: ظهر و طلع (بحار الأنوار)./ نجم: پدید آمد، ظاهر شد (المعجم البسیط)قَرْنُ الشَّيْطَانِ: امته و تابعوه (الإحتجاج)./ قَرْنُ الشّيطانِ: همسان و پيرو شيطان، تمام اين عبارات به شباهت همان قرن، در معنى شاخ است (مفردات الفاظ قرآن)

فَغَرَ: باز کرد (المعجم البسیط)./ و فغرفاه .. أي فتحه، و فغرفوه .. أي انفتح - يتعدّى و لا يتعدّى- (بحار الأنوار)

فَاغِرَةٌ: و الفاغرة من المشركين: الطائفة العادية منهم تشبيها بالحية أو السبع، و يمكن تقدير الموصوف مذكرا على أن يكون التاء للمبالغة (بحار الأنوار)

قذف: پرتاب کرد، تهمت زد (المعجم البسیط). و القذف: الرّمي، و يستعمل في الحجارة كما أنّ الحذف يستعمل في الحصا، يقال هم بين حاذف و قاذف (بحار الأنوار)

لَهَوَاتِهَا: جمع لَهَاة، و هي اللّحمة في أقصى سقف الفم... (بحار الأنوار)./ لَهَاة: گوشت سقف آخر دهان، زبان کوچک. جمع: لهوات، لهی (المعجم البسیط)./ قَذَفَ أَخَاهُ فِي لَهَوَاتِهَا: بردارش را در حلقوم و دهان آن ها می انداخت. دهان ابوسفیان را چه کسی باید ببندد (خطبه حضرت)

يَنْكَفِئ: يرجع. أي رجع، من قولهم: كفأت القوم كفأ: إذا أرادوا وجها فصرفتهم عنه إلى غيره فانكفئوا .. أي رجعوا (بحار الأنوار)

أَخْمَص: أَخْمَصُ القدم: باطنها الذي لا يصيب الأرض (مجمع البحرين)./ أَخْمَصُ القدم: گودى كف پا (ترجمه مفردات الفاظ قرآن)

ص: 210

يُخْمِدَ: خاموش می کرد. خَمد: خاموش شد، فرو نشست. خمدت انفاسه: مرد (المعجم البسیط)

لَهَب: زبانه آتش. لهیب: زبانه آتش و شدت حرارت آن (المعجم البسیط)

مَكْدُوداً: کدْ: تلاش شدید در کار. کدّ: تلاش کرد و عرق ریخت (المعجم السیط)./ مکدود از ماده "کدّ" است: شدت سختی و فشار: در حالی كه در راه خدا در فشار و سختی و در انجام دستورات خدا سخت كوش تلاشگر بود (خطبه حضرت...)

مُشَمِّراً: شمّر: براي كار مهيا شد. شمر عن صاعد الجد: به كاری همت گماشت (المعجم البسیط)./ مشمرا ناصحا: مهیا و خیر خواه مردم بود (خطبه حضرت...)

كَادِح: تلاشگر، زحمتکش (المعجم البسیط)./ الکدح: العمل و السعی (بحار الأنوار)وَادِعُونَ: وَدُعَ الرجل بالضم، فهو وَدِيعٌ، أى ساكنٌ (الصحاح)./ الدَّعَةُ: الخفض. تقول: منه ودع الرّجل .. فهو وديع أي ساكن (بحار الأنوار)./ وادعون: ساكت و آرام بودید؛ خودتان را گرفتار جنگ نمي كرديد (خطبه حضرت...)

فَاكِهُونَ: ناعمون (بحار الأنوار)./ فَاكِهُونَ: اهل خوشگذرانی (خطبه حضرت)

الدَّوَائِرَ: صروف الزّمان و حوادث الأيام و العواقب المذمومة، و أكثر ما تستعمل الدائرة في تحوّل النعمة إلى الشّدة، أي كنتم تنتظرون نزول البلايا علينا و زوال النعمة و الغلبة عنّا (بحار الأنوار)./ الدَّوَائِرَ: جمع دائرة: مصيبت و سختی (خطبه حضرت)./ وَ يَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوائِرَ عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ أي: يحيط بهم السّوء إحاطة الدّائرة بمن فيها، فلا سبيل لهم إلى الانفكاك منه بوجه (مفردات ألفاظ القرآن)

تَتَوَكَّفُونَ: التَّوَكُّفُ: التّوقّع، و المراد أخبار المصائب و الفتن (بحار الأنوار)./ توکّف: توقع و انتظار: از دور منتظر شنيدن اخبار و وقايع بوديد (خطبه حضرت)

تَنْكِصُونَ: نَكَص الرجلُ يَنْكِص: رجع إلى خلفه (المحكم و المحيط الأعظم)./ النُّكُوصُ: الإحجام و الرّجوع عن الشّي ء (بحار الأنوار./ تَنْكِصُونَ: در مواقع بحراني عقب نشيني مي كرديد (خطبه حضرت...)

ص: 211

النِّزَالِ: نبرد تن به تن (المعجم السیط)./ و النِزال: أن ينزل القرنان عن إبلهما إلى خيلهما فيتضاربا (بحار الأنوار)

فَلَمَّا اخْتَارَ اللَّهُ لِنَبِيِّهِ دَارَ أَنْبِيَائِهِ وَ مَأْوَى أَصْفِيَائِهِ ظَهَرَ فِيكُمْ حَسَكَةُ النِّفَاقِ وَ سَمَلَ جِلْبَابُ الدِّينِ وَ نَطَقَ كَاظِمُ الْغَاوِينَ وَ نَبَغَ خَامِلُ الْأَقَلِّينَ وَ هَدَرَ فَنِيقُ الْمُبْطِلِينَ فَخَطَر فِي عَرَصَاتِكُمْ وَ أَطْلَعَ الشَّيْطَانُ رَأْسَهُ مِنْ مَغْرَزِهِ هَاتِفاً بِكُمْ فَأَلْفَاكُمْ لِدَعْوَتِهِ مُسْتَجِيبِينَ وَ لِلْغِرَّة فِيهِ مُلَاحِظِينَ ثُمَّ اسْتَنْهَضَكُمْ فَوَجَدَكُمْ خِفَافاً وَ أَحْمَشَكُمْ فَأَلْفَاكُمْ غِضَاباً فَوَسَمْتُمْ غَيْرَ إِبِلِكُمْ وَ وَرَدْتُمْ غَيْرَ مَشْرَبِكُمْ:

هنگامی که خداوند، برای پیامبرش خانه انبیا و سرای برگزیدگانش را اختیار نمود، تیغ های نفاق در بین شما سر بر کشید، جامه دین کهنه شد، گمراهان بی تفاوت زبان گشودند، اوباش های بی نام و نشان پا به میدان گذاشتند، گردن کشان دشمن حق، نعره زدند و چونان گاوهای وحشی در دشت حیرت تان دم جنباندند! شیطان در حالی که شما را به سمت خود می خواند، سرش را از مخفی گاهش بیرون آورد. شما را اجابت کننده دعوتش یابید و تماشاگر نیرنگش فهمید. آنگاه به جنب و جوش تاندرآورد، احساس کرد که بسیار سبک مغزید و غضبناک تان نمود، فهمید که آتش خشم حقارت های گذشته در شما پنهان است. بدینسان شتر غیر خودتان را داغ نمودید و وارد آبشخور دیگران گشتید!

مَأْوَى: سرپناه (المعجم البسیط)

حَسَكَةُ: الحَسَكُ: نبات له ثمرة خشنة تَعْلَقُ بأَصواف الغنم، و كل ثمره تشبهها نحو ثمرة القُطْب و السَّعْدَان و الهَرَاسِ و ما أَشبهه (لسان العرب)./ گياه خاردار، استخوان ريز ماهى... السعدان: گياهى است خاردار كه از بهترين علف آذوقه ى شتر است... الهراس: نام گياهى است با خارهاى بزرگ. (فرهنگ ابجدي)./ حسکة: تیغ و خار. در کلام حضرت استعاره به کاررفته است (خطبه

ص: 212

حضرت...)./ الحَسَكُ: نَبَاتٌ له ثَمَرٌ خَشِنٌ يَتَعَلَّقُ بالشَّيْ ءِ... و القُنْفُذُ الضَّخْمُ أيضاً (المحيط في اللغة)

سَمَلَ: الثَّوْبُ الخَلَق (المحيط في اللغة)./ سَمِل: ژنده، کهنه (المعجم البسیط)

جِلْبَابُ: و الجلباب- بالكسر- الملحفة و قيل: ثوب واسع للمرأة غير الملحفة و قيل: هو إزار و رداء. و قيل: هو كالمقنعة تغطّي به المرأة رأسها و ظهرها و صدرها (بحار الأنوار)./ جَلباب: جامه یا پیراهن بلند و گشاد (المعجم البسیط)

كَاظِمُ: الكظوم: السكوت (بحار الأنوار)./ نطق كاظم الغاوين: گمراهان ساكت بي تفاوت به سخن درآمدند (خطبه حضرت...)./ الكاظِم: خاموش، ساكت (فرهنگ ابجدي)./ کظم: فرونشان –خشم را- (المعجم البسیط)

نَبَغَ: ظهر. و نَبَغَ الشّي ءُ كمنع و نصر أي ظهر (بحار الأنوار)

خَامِلُ: من خفي ذكره و صوته و كان ساقطا لا نباهة له (بحار الأنوار)./ خامل: فرو نشسته و خاموش، بی جنب و جوش، تنبل، سست و ضعیف (المعجم االبسیط)

الْأَقَلِّينَ: المراد بالأقلين: الأذلّون (بحار الأنوار)./ وَ نَبَغَ خَامِلُ الْأَقَلِّينَ: فرومایگان گمنام به صحنه آمده و ظاهر شدند (خطبه حضرت...)

هَدَرَ: الهَدْرُ: ترديد البعير صوته في حنجرته ( بحار الأنوار)./ به صدا در آمدند (خطبه حضرت...)./ هدر: صدای بلند ایجاد کرد، آواز خوان –کبوتر- باطل و مهدور کرد –خون را- (المعجم البسیط)فَنِيقُ: هو الفحل المُكرّم عند أهله المُقْرَم لا يؤذَى و لا يُركب (أساس البلاغة)./ چنان که می بینید، اصل "فنیق"، شتری است که برای تولید نسل نگهداری می شود و و خیلی هم پیش اهلش قابل احترام است. این جا اما استعاره از شجاع می باشد و بار منفی دارد. چون با "المبطلین" ترکیب شده است (فاطمی)

فَخَطَر: خطر البعير بذنبه يخطر بالكسر خطرا و خطرانا إذا رفعه مرّة بعد مرّة و ضرب به فخذيه (بحار الأنوار)./ خَطَر: دم جنباندن. (خطبه حضرت...)

ص: 213

عَرَصَات: عرصة: صحن حیاط منزل، زمینی که بنا نشده است (المعجم البسیط) ./ العَرَصَات: جمع عَرْصَة، و هي كلّ موضع واسع لا بناء فيه (النهاية)./ فخطر في عرصاتكم: در عرصه و جمعيت شما دم مي جنبانند. مثل عمر و ابابكر كه پيش آن كاملا در صحنه نبودند (خطبه حضرت...)

مَغْرَزِهِ: ما يختفى فيه تشبيها بالقنفذ فإنه يطلع رأسه بعد زوال الخوف (بحار الأنوار)./ مخفی گاه معنای "استعاری "مغرز" است. اصل آن به معنای داخل کردن مثلا سوزن در چیزی است (فاطمی)

هَاتِفاً: صائحا. الْهَتَّافُ: الصّياح (بحارالأنوار)./ هتف: صدا زد، داد زد، شعار داد. هاتِف: کسی که صدایش شنیده شود و شخصا دیده نشود (المعجم البسیط)

أَلْفَاكُمْ: أي وجدكم (بحار الأنوار)

لِلْغِرَّة: و الغِرَّةُ- بالكسر- الاغترار و الانخداع. و الضمير المجرور راجع إلى الشيطان (بحار الأنوار)./ در احتجاج " لِلْعِزَّةِ " است، با این حال علامه "للغرة" را بهتر می پسندد. من هم همین واژه را مناسب می بینم (فاطمی)./ این عبارت به دو صورت نقل شده است. اگر "للغرة" باشد، یعنی شما گول شیطان خوردید و به او نظر کردید و جواب مثبت به او دادید. اگر "للعزة" باشد، یعنی شما برای این که می خواستید خودتات عزیز شوید، به شیطان نظاره کردید (خطبه حضرت...)

خِفَافاً: جمع خفیف: سبک، کم وزن (المعجم البسیط)./ فَوَجَدَكُمْ خِفَافاً: أي مسرعين إليه. (بحار الأنوا)

أَحْمَشَكُمْ: و أَحْمَشْتُ الرّجلَ: أَغْضَبْتُهُ، و أحمشت النّار ألهبتها، أي حملكم الشيطان على الغضب فوجدكم مغضبين لغضبه (بحار الأنوار)./ أَحْمَشَ النارَ: آتش را با هيزم افزود و افروخته كرد،أَحْمَشَ الحربَ: آتش جنگ را برافروخت، أَحْمَشَهُ: او را به خشم آورد (فرهنگ ابجدي)./ شيطان شما را تحريك كرد، پس ديد كه غضبناك هستيد؛ كينه گذشته از بدر و خيبر در دل داريد (خطبه حضرت...)

وَسم: علامت گذاشتن به وسیله داغ کردن یا سوزاندن، علامت و نشانه (المعجم البسیط)

مَشْرَبِكُمْ: مکان نوشیدن (المعجم البسیط)./ آن روزها به این صورت بوده که مثلاً قناتی یا شطّی که در یک محلی قرار داشته، از آن جا برای آشامیدن یا دیگر احتیاجات خود آب

ص: 214

برمی داشتند، و چون از همه جا نمی شده آب بردارند، یک مکان های به خصوصی را درست می کردند که حیوانها بروند و آب بخورند و یا انسان ها از آنجا آب بردارند؛ به این مکان ها، "منهل" یا "مشرب" و یا "شِرب" می گفتند، و مشخص می کردند که این مشرب مربوط به مردم این آبادی است و آن نقطه ی دیگر، مال دسته ی دیگر می باشد (خطبه حضرت...)

هَذَا وَ الْعَهْدُ قَرِيبٌ وَ الْكَلْمُ رَحِيبٌ وَ الْجُرْحُ لَمَّا يَنْدَمِلْ وَ الرَّسُولُ لَمَّا يُقْبَرْ ابْتِدَاراً زَعَمْتُمْ خَوْفَ الْفِتْنَةِ "أَلا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكافِرِينَ" فَهَيْهَاتَ مِنْكُمْ وَ كَيْفَ بِكُمْ وَ أَنَّى تُؤْفَكُونَ وَ كِتَابُ اللَّهِ بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ أُمُورُهُ ظَاهِرَةٌ وَ أَحْكَامُهُ زَاهِرَةٌ وَ أَعْلَامُهُ بَاهِرَةٌ وَ زَوَاجِرُهُ لَائِحَةٌ وَ أَوَامِرُهُ وَاضِحَةٌ وَ قَدْ خَلَّفْتُمُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِكُمْ أَ رَغْبَةً عَنْهُ تُرِيدُونَ أَمْ بِغَيْرِهِ تَحْكُمُونَ "بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلًا" "وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِينَ":

این آشوب، زمانی پدید آمد که فاصله با میثاق اندک است، زخم ها دهان گشوده، جراحت ها التیام نیافته و مراسم خاک سپاری پیامبر به پایان نرسیده! به گمان تان برای هراس از فتنه به این کار شتاب نمودید "بدانید که در فتنه سقوط کردید و جهنم بر کافران احاطه دارد!" از شما بعید بود! شما را چه شده؟ و چه زمانی منحرف می شوید؟ بیراهه روی را در حالی انتخاب می نمایید که کتاب خداوند بین شما قرار دارد؛ کتابی که معارف آن روشن است، احکامش درخشنده، نشانه هایش پر تلألوء، نواهی اش پیدا است و اوامرش آشکار. شما آن را پشت سرتان گذاشتید. آیا می خواهید از آن دوری نمایید و یا قضاوت با غیر آن را در سر می پرورانید؟ "چه بد است برای ستمگران بدل آوردن!... هر که در جستجوی دینی غیر از اسلام باشد، از او پذیرفته نیست و در روز رستاخیز در جمع زیان دیدگان خواهد بود."

الْعَهْدُ: عصر و زمان، وفا، میثاق (المعجم البسیط)

ص: 215

الْكَلْمُ: الجرح، و الجمع: الكُلُومُ (كتاب العين)./ کَلْم: زخم. ج: كُلُوم، کِلام. کَلَمَ: مجروح ساخت (المعجم البسیط)

رَحِيبٌ: الرُّحْبُ، بالضم: السَّعة (لسان العرب)./ رحْب: گسترده (المعجم البسیط)

لَمَّا يَنْدَمِلْ:لم يصلح بعد (بحار الأنوار)./ اندَملت القَرْحة: بَرأت و صلَحت (المغرب)./ دَمِلَ- دَمَلًا الجرحُ: زخم رو به بهبودى رفت (فرهنگ ابجدي)

يُقْبَرْ: و قد قبرته: إذا دفنته (تهذيب اللغة)

ابْتِدَاراً: بدر: شتافت، سبقت گرفت (المعجم اللبسیط)./ در این جا ممکن است "إبْتِداراً"، مفعول مطلق باشد، به این معنا که در اصل"ابتدرتم ابتداراً" بوده، یعنی شما عجله کردید، عجله کردنی؛ و ممکن است مفعولٌ لَه باشد،

یعنی برای اینکه شما عجله داشتید، سراغ سقیفه رفتید و دست به این کار زدید (خطبه حضرت...)

هيهات: اسم فعل ماضی است به معنای دور شد، محال است (المعجم البسیط)./ هيهات: للتّبعيد و فيه معنى التّعجّب كما صرّح به الشيخ الرضي، و كذلك كيف و أنّى تستعملان في التعجب (بحار الأنوار)

و أني تؤفكون: به كدام سوي منحرف مي شويد (خطبه حضرت...)./ این ساختار، ریشه قرآنی دارد: إِنَّ اللَّهَ فَالِقُ الحْبّ ِ وَ النَّوَى يخُرِجُ الحْىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ مخُرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَىّ ِ ذَالِكُمُ اللَّهُ فَأَنىَ تُؤْفَكُون: فکیف تصرفون عنه إلی غیره -الأنعام/95- (فاطمی)

بین أظهرکم: و الحال إنّ كتاب اللّه بينكم، و فلان بين أظهر قوم و بين ظهرانيهم .. أي مقيم بينهم محفوف من جانبيه أو من جوانبه بهم (بحار الأنوار)

زاهرة: الزّاهر: المتلألئ المشرق (بحار الأنوار)./ زاهر: شکوفا، درخشنده، درخشان (المعجم البسیط)

باهرة: الباهِر: نورانى و درخشان (فرهنگ ابجدي)./ بَهَرَه الأمرُ يبهَره بَهْرا، إذا غلبه. و من ذلك قيل: بَهَرَ القمرُ النجومَ، إذا غلبها بنوره، و القمر باهر (جمهرة اللغة)

زواجر: نواهی. زَجَرْتُهُ فانْزَجَرَ أي نهيته (كتاب العين)./ زواجره لايحة و أوامره واضحة: نهی ها و امرهای قرآن واضح و روشن است (خطبه حضرت...)

ص: 216

لَائِحَةٌ: لاحَ الرجلُ و أَلاحَ، فهو لائح و مُلِيحٌ إِذا برز و ظهر (لسان العرب)

أَ رَغْبَةً عَنْهُ: زمانى كه گفته شود: رَغِبَ فيه و رَغِبَ إليه: علاقه و تمايل شديد را در آن اقتضاء مي كند. خداى تعالى گويد: إِنَّا إِلَى اللَّهِ راغِبُونَ. ولى اگر گفته شود- رَغِبَ عنه- دورى و بى ميلى نسبت به چيزى را مى رساند (خطبه حضرت...)

ثُمَّ لَمْ تَلْبَثُوا إِلَّا رَيْثَ أَنْ تَسْكُنَ نَفْرَتُهَا وَ يُسْلَسَ قِيَادُهَا ثُمَّ أَخَذْتُمْ تُورُون وَقْدَتَهَا وَ تُهَيِّجُونَ جَمْرَتَهَا وَ تَسْتَجِيبُونَ لِهُتَافِ الشَّيْطَانِ الْغَوِيِّ وَ إِطْفَاءِ أَنْوَارِ الدِّينِ الْجَلِيِّ وَ إِهْمَالِ سُنَنِ النَّبِيِّ الصَّفِيِّ تَشْرَبُونَ حَسْواً فِي ارْتِغَاءٍ وَ تَمْشُونَ لِأَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ فِي الْخَمْرَةِ وَ الضَّرَاءِ وَ نَصْبِر مِنْكُمْ عَلَى مِثْلِ حَزِّ الْمُدَى وَ وَخْزِ السِّنَانِ فِي الْحَشَا:

شما به اندازه رام شدن توسن رمیده خلافت و آسان گرفتن مهارش درنگ نکردید. پس به آتش زدن هیزم فتنه اقدام نمودید و اخگر آن را بر افروختید! به عربده های شیطان گمراه گر گوش دادید، روشنایی تپنده مشعل دین را خاموش نمودید و سنت پیامبر برگزیده را مهمل گذاشتید! به بهانه برداشتن کف پرچرب، شیر را سرکشیدید و برای ضربه زدن به خاندانش، در بیشه زارها به سر بردید، در گودال ها و پشت تپه ها مخفی گشتید و ما برای مصلحت برتر، بر زخم کاردهای برّان و خنجرهای فرو رفته در بدن شکیبایی نمودیم!

ترجمه کردن این فراز از گفتار بانو، تجربه برتر می طلبد. این فراز سرشار از آرایه های زبانی است و باعث می شود که به راحتی پی به مقصود نبریم. ما در حد توان، در بخش تصویرهای این خطبه، به این موضوع پرداخته ایم (فاطمی)

لَمْ تَلْبَثُوا: لبِث: ماند، اقامت گزید؛ ما لبث أن قال: فورا گفت (المعجم البسیط)

رَيْثَ: قَدْر (بحار الأنوار)./ ریث: به معنای قدر و مقدار است (خطبه حضرت...)./ ریثما: تا زمانی که (المعجم البسیط)

نَفْرَتُهَا: نفرت الدابة: عدم انقيادها (بحار الأنوار)./ نفور یعنی دور شدن چهارپا، و کنایه از چموشی آن است؛ افراد وقتی می خواستند بر شتر سوار شوند، چون شتر اوّل مقداری چموشی

ص: 217

می کند و از انسان دور می شود، کمی صبر می کنند تا چموشی آن برطرف شود (خطبه حضرت...)

يُسْلَسَ: شي ءٌ سَلِسٌ، أى سَهْلٌ (الصحاح)./ و السَّلِسُ: السّهل اللّيّن المنقاد... سَلِسَ سَلْساً من باب تعب: سهل و لان (بحار الأنوار)قِيَادُهَا: ما يقاد به الدّابّة من حبل و غير (بحار الأنوار)./ قِيَاد: افسار حيوان. لَمْ تَلْبَثُوا إِلَّا رَيْثَ...: درنگ نکرديد، مگر به اندازه أي كه افسار شتر آرام و روان گردد (خطبه حضرت...)

تُورُون: توقدون (التحقیق)

وَقْدَتَهَا: لهبها (هامش الاحتجاج)./ وَقَدَتِ النارُ: اشتعل (جمهرة اللغة)./ وقود: سوخت (المعجم البسیط)

جَمْرَتَهَا: جمرة النار: القطعة الملتهبة (مجمع البحرین)./ جمر: آتش شعله ور شده، ذغال سرخ، ریگ (المعجم البسیط)

الْغَوِيِّ: گمراه. تستجبيبون لهتاف الشيطان الغوي: استجابت مي كنيد فرياد شيطان گمراه را (خطبه حضرت...)./ غوی: گمراه شد یا گمراه کرد (المعجم البسیط)

إِهمال: در بحار "إهماد" دارد. ما اهمال را بر اساس برخی از نسخه ها برگزیدیم (فاطمی)

حَسْواً: هو الشرب شیئا فشیئا (الإحتجاج)./ شرب المرق و غيره شيئا بعد شي ء (بحار الأنوار)./ در بخش تصویر ها این مطلب توضیح داده شده (فاطمی)

ارْتِغَاءٍ: شرب الرغوة، و هو زبد اللبن... أصله الرّجل يؤتى باللّبن فيظهر أنّه يريد الرّغوة خاصّة و لا يريد غيرها فيشربها و هو في ذلك ينال من اللّبن (بحار الأنوار)./ در بخش تصویر ها این مطلب توضیح داده شده (فاطمی)

الْخَمْرَةِ: ما واراك من شجر و غيره، يقال توارى الصّيد عنّي في خمر الوادي، و منه قولهم دخل فلان في خمار النّاس- بالضم- أي ما يواريه و يستره منهم (بحار الأنوار)./ الْخَمْرَةِ: اغلب به بیشه زارها گفته می شود؛ وقتی دشمن علنی نیاید، بلکه از میان درختها و به صورتی که شما متوجه او نشوید حمله کند و ضربه اش را بزند، این را در اصطلاح "خمره" می گویند، "خمره" در اصل به معنای پوشش است (خطبه حضرت...)

ص: 218

الضرّاء: الشّجر الملتفّ في الوادي... قال ابن الأعرابي: الضّراء ما انخفض من الأرض (بحار الأنوار)./ الضرّاء: به دو معنا می باشد: یکی به معنای بیشه و جنگل، و دیگری به

معنای گودال ها؛ دشمن گاهی در پوشش درخت ها و جنگل ها و در میان علفزارها مخفی می شود و یک وقت هم در پستی ها و بلندی ها می رود و خود را در داخل گودالها مخفی می نماید؛ حال اگر معنایاوّل در نظر باشد، "ضراء" عطف تفسیری برای "خمرة" می شود؛ و اگر به معنای "گودال" باشد، معنای جمله این است که شما گاهی در بین درختها و گاهی در میان گودالها مخفی می شوید و ضربه ی خود را وارد می کنید. آن وقت ضربه هایی را که وارد می کنید (خطبه حضرت...)

حَزِّ: القطع، أو قطع الشّي ء من غير إبانة (بحار الأنوار)./ حَزِّ: قطع کردن و بریدن (خطبه حضرت...)./ حزَ: برید، اثر بریدگی یا خراشیدگی. حازم: شدید و قاطع و مصمم (المعجم البسیط)

المدی: السکاكين. (الإحتجاج)./ المدی: جمع مُدْیَة به معنای کارد می باشد (خطبه حضرت...)

وَخْزِ: و الْوَخْزُ: الطّعن بالرّمح... يقال و خزه بالخنجر (بحار الأنوار)./ وخز: فرو بردن سر سوزن و مانند آن در بدن (المعجم البسیط)./ وَخْزِ: به تیغ یا نیزه ای که در بدن انسان فرومی رود، و خز می گویند (خطبه حضرت)

الْحَشَا: آنچه در شكم است -از اعضا- جمع آن أحشاء است (المعجم البسیط)./ حِشاء و حُشاء، هر دو به معنای اندرون انسان می باشد (خطبه حضرت...)

نَصْبِر: در احتجاج "يَصِيرُ" دارد (فاطمی)

وَ أَنْتُمُ الْآنَ تَزْعُمُونَ أَنْ لَا إِرْثَ لَنَا "أَ فَحُكْمَ الْجاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ" أَ فَلَا تَعْلَمُونَ؟ بَلَى قَدْ تَجَلَّى لَكُمْ كَالشَّمْسِ الضَّاحِيَةِ أَنِّي ابْنَتُهُ أَيُّهَا الْمُسْلِمُونَ أَ أُغْلَبُ عَلَى إِرْثِي يَا ابْنَ أَبِي قُحَافَةَ أَ فِي كِتَابِ اللَّهِ أَنْ تَرِثَ أَبَاكَ وَ لَا أَرِثَ أَبِي؟! لَقَدْ جِئْتَ شَيْئاً فَرِيًّا أَ فَعَلَى عَمْدٍ تَرَكْتُمْ كِتَابَ اللَّهِ وَ نَبَذْتُمُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِكُمْ إِذْ يَقُولُ "وَ وَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ" وَ قَالَ فِيمَا اقْتَصَّ مِنْ خَبَرِ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا إِذْ قَالَ "فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ" وَ قَالَ "وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي

ص: 219

كِتابِ اللَّهِ" وَ قَالَ "يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ" وَ قَالَ "إِنْ تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةُ لِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ" وَ زَعَمْتُمْ أَنْ لَا حُظْوَةَ لِي وَ لَا أَرِثَ مِنْ أَبِي وَ لَا رَحِمَ بَيْنَنَا أَ فَخَصَّكُمُ اللَّهُ بِآيَةٍ أَخْرَجَ مِنْهَا أَبِي أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ أَهْلَمِلَّتَيْنِ لَا يَتَوَارَثَانِ أَ وَ لَسْتُ أَنَا وَ أَبِي مِنْ أَهْلِ مِلَّةٍ وَاحِدَةٍ أَمْ أَنْتُمْ أَعْلَمُ بِخُصُوصِ الْقُرْآنِ وَ عُمُومِهِ مِنْ أَبِي وَ ابْنِ عَمِّي فَدُونَكَهَا مَخْطُومَةً مَرْحُولَةً تَلْقَاكَ يَوْمَ حَشْرِكَ فَنِعْمَ الْحَكَمُ اللَّهُ وَ الزَّعِيمُ مُحَمَّدٌ وَ الْمَوْعِدُ الْقِيَامَةُ وَ عِنْدَ السَّاعَةِ يَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ وَ لَا يَنْفَعُكُمْ إِذْ تَنْدَمُونَ وَ "لِكُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ وَ سَوْفَ تَعْلَمُونَ... مَنْ يَأْتِيهِ عَذابٌ يُخْزِيهِ وَ يَحِلُّ عَلَيْهِ عَذابٌ مُقِيمٌ!":

و اکنون شما گمان می کنید که میراثی برای ما نیست "آیا خواستار حکم جاهلیت هستید؟ برای آنان که یقین دارند، قضاوت چه کسی بهتر از خداوند است؟" آیا نمی دانید؟ آری بر شما چونان خورشید درخشان روشن است که من دختر او هستم، آی مسلمانان! میراث مرا انکار می کنی، پسر ابی قیافه؟! آیا در کتاب خداوند، تو از پدرت ارث می بری و من از پدرم ارث نمی برم؟! چیزی شگفت آوردی! آیا از روی عمد، دست از کتاب خداوند بر می دارید و آن را پشت سرتان پرتاب می کنید؟ در حالی که این کتاب با صدای بلند می گوید: "سلیمان از داوود ارث برد." و آن جا که حکایت خبر یحیی بن زکریا را می کند، می فرماید: "پس از جانب خودت، جانشینی برای من عطا بفرما! تا از من و آل یعقوب ارث برد" و فرمود: "خداوند به شما در باره فرزندان تان سفارش می کند، سهم پسر، دو برابر سهم دختر است." و فرمود: "اگر مالی بر جای گذاشتید، برای پدر و مادر و خویشاوندان نزدیک به طور شایسته وصیت نمایید. این حقی است برگردن پرهیزکاران." و گمان کردید، جایگاهی برای من نیست، از پدرم ارث نمی برم و خویشاوندی بین ما وجود ندارد؟ آیا خداوند شما را به آیه ای اختصاص داده که من و پدرم را از آن خارج کرده است؟ یا می گویید: اهل دو

ص: 220

ملت از هم ارث نمی برند؟ آیا من و پدرم، اهل یک ملت نیستیم؟ یا شما به عموم و خصوص قرآن از پدر و پسر عم من داناترید؟ ناقه فدک را مهار شده و رحل بسته بردار! روز رستاخیز با تو ملاقات خواهد کرد! پس نیک داوری است، خداوند، نیکو سرور دادخواهی است محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و نیکو دادگاهی است قیامت! در آن روز باطل اندیشان زیان خواهند دید، وقتی پشیمان شوید، سودی ندارد! "برای هر خبری هنگام وقوع است" و "به زودی خواهید فهمید، چه کسی با عذابی که رسوایش کند، روبه رو می شود و بر او عذاب جاودانه سکونت خواهد گزید!"

بیش از هشت آیه کریمه از جاهای مختلف قرآن کریم، در این فراز وجود دارد. همین فراز بود که دکتر تیجانی، از آن در مناظره مشهور "الحوار الصریح بعد التراویح" بهره برد. با این که خواننده؛ یعنی کسی که آن را قرائت می کرد، با اشتباهاتی آن را قرائت نمود اما بهت و حیرت و سرگشتگی در چشمان مجری برنامه –کسی به نام هاشمی- و دو مناظره گر دیگر -عثمان الخمیس و ابوالمنتصر البلوجی- موج می زد. سی دی این سند تاریخی را من دارم و ایکاش در کتاب ها امکان گذاشتن صدا وجود می داشت که آن را برای شما می گذاشتم... از لحاظ فنی، در این جا با چند التفات رو به رو هستیم. بی بی مطهره (سلام الله علیها) در این فراز، سه بار عموم شوندگان را مورد خطاب قرار داده است و دو بار، فرد به خصوصی را (فاطمی)

أَ أُغْلَبُ عَلَى إِرْثِي: آیا من مغلوب شوم بر ارثم (خطبه حضرت...)

الضَّاحِيَةِ: أي الظاهرة البيّنة، يقال: فعلت ذلك الأمر ضاحية أي علانية (بحار الأنوار)

عَلَى إِرْثِي: در بعض منابع "عَلَى إِرْثِيه" دارد و "ها" را سکت می دانند. علامه در بحار چنین می گوید: و الهاء في إرثيه... للسكت، كما في سورة الحاقة: "كِتابِيَهْ" و "حِسابِيَهْ" و "مالِيَهْ" و "سُلْطانِيَهْ"، تثبت في الوقف و تسقط في الوصل، و قرئ بإثباتها في الوصل أيضا (فاطمی)

در احتجاج "أن" ندارد و عبارت بدین صورت است" تَرِثُ أَبَاكَ وَ لَا أَرِثُ أَبِي" (فاطمی)

فَرِيًّا: أى مصنوعا مختلَقاً، و قيل عظيما (الصحاح)./

فَرِيًّا: أي أمرا عظيما بديعا، و قيل: أي أمرا منكرا قبيحا، و هو مأخوذ من الافتراء بمعنى الكذب (بحار الأنوار)

ص: 221

حُظْوَةَ: المكانة و المنزلة (بحار الأنوار)./ حظوة: جاه و منزلت (المعجم البسیط)./ گاهی مضاعف و ناقص در جای هم قرار می گیرند، مثلاً در آیه ی قرآن که می فرماید: ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ القُرآن لِتَشْقی، اصل "لِتَشْقی" که ناقص می باشد، "لِتَشُقَّ" بوده، یعنی مضاعف بوده، ولی ناقص به جای مضاعف آمده است؛ در کلام حضرت هم "حظوة" و "حظَّ" هر دو به معنای "بهره و سود" می باشند، ولی اوّلی که ناقص می باشد، به جای دوّمی که مضاعف است به کار برده شده است (خطبه حضرت...)

أَ فَخَصَّكُمُ اللَّهُ بِآيَةٍ أَخْرَجَ مِنْهَا أَبِي أَمْ هَلْ تَقُولُونَ: تقریبا، همه کتاب هایی که به این خطبه مزین شده است، واژه "هل" را دارد. به جز مستدرک الوسائل و دلائل الإمامة. تنها در این دو کتاب، واژه "هل" را نداریم. –ر.ک. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج 17، ص142، دلائل الإمامة، ط - الحديثة، ص117- من هم فکر می کنم، این واژه نباشد، بهتر است. بود و نبود آن از لحاظ معنا،اشکال ندارد اما به نظر می آید، با بلاغت این خطبه سازگاری نداشته باشد (فاطمی)

دُونَكَ: اسم فعل: خذ (فاطمی)

مَخْطُومَةً: و الْخِطَامُ: بالكسر كلّ ما يوضع في أنف البعير ليقاد به (بحار الأنوار)./ الخِطَام- ج خُطُم: آنچه را كه در بينى شتر براى كشانيدن آن قرار دهند، طنابى است كه بر گردن شتر نهند و سر آن را در بينى آن (فرهنگ ابجدي)مَرْحُولَةً: الرحل للناقة كالسرج للفرس (بحار الأنوار)./ فدونكها مختومة مرحولة تلقاك يوم حشرك: پس بگير اين فدك را در حالی كه افسار آن به دستت هست و جهاز آن آماده است. روز قيامت تورا ملاقات خواهد كرد (خطبه حضرت...)

الزَّعِيمُ: في بعض الروايات: و الغريم أي طالب الحق (بحار الأنوار)./ زعیم: رهبر. غريم: طلب كننده (خطبه حضرت...)

لِكُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ: أي لكلّ خبر -يريد نبأ العذاب أو الإيعاد به- وقت استقرار و وقوع (بحار الأنوار)./ لِكُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ: برای هر خبری وعدگاهی وجود دارد (خطبه حضرت...)

حلول: سکونت گزیدن، فرا رسیدن (المعجم البسیط)

ص: 222

ثُمَّ رَمَتْ بِطَرْفِهَا نَحْوَ الْأَنْصَارِ فَقَالَتْ يَا مَعْشَرَ النَّقِيبَةِ وَ أَعْضَادَ الْمِلَّةِ وَ حَضَنَة الْإِسْلَامِ مَا هَذِهِ الْغَمِيزَةُ فِي حَقِّي وَ السِّنَةُ عَنْ ظُلَامَتِي؟ أَ مَا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه أَبِي يَقُولُ الْمَرْءُ يُحْفَظُ فِي وُلْدِهِ سَرْعَانَ مَا أَحْدَثْتُمْ وَ عَجْلَانَ ذَا إِهَالَةٍ وَ لَكُمْ طَاقَةٌ بِمَا أُحَاوِلُ وَ قُوَّةٌ عَلَى مَا أَطْلُبُ وَ أُزَاوِلُ أَ تَقُولُونَ مَاتَ مُحَمَّدٌ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه فَخَطْبٌ جَلِيلٌ اسْتَوْسَعَ وَهْیُهُ وَ اسْتَنْهَرَ فَتْقُهُ وَ انْفَتَقَ رَتْقُهُ وَ أَظْلَمَتِ الْأَرْضُ لِغَيْبَتِهِ وَ كَسَفَتِ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ انْتَثَرَتِ النُّجُومُ لِمُصِيبَتِهِ وَ أَكْدَتِ الْآمَالُ وَ خَشَعَتِ الْجِبَالُ وَ أُضِيعَ الْحَرِيمُ وَ أُزِيلَتِ الْحُرْمَةُ عِنْدَ مَمَاتِهِ فَتِلْكَ وَ اللَّهِ النَّازِلَةُ الْكُبْرَى وَ الْمُصِيبَةُ الْعُظْمَى لَا مِثْلُهَا نَازِلَةٌ وَ لَا بَائِقَةٌ عَاجِلَةٌ أَعْلَنَ بِهَا كِتَابُ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فِي أَفْنِيَتِكُمْ فِي مُمْسَاكُمْ وَ مُصْبَحِكُمْ هُتَافاً وَ صُرَاخاً وَ تِلَاوَةً وَ ألْحَاناً وَ لَقَبْلَهُ مَا حَلَّ بِأَنْبِيَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ حُكْمٌ فَصْلٌ وَ قَضَاءٌ حَتْمٌ "وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئاً وَ سَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ":

و آنگاه به سمت انصار رو نموده فرمود: آی گروه بزرگان، یاوران دین و دامنه های رشد اسلام! سبب این سستی و خواب آلودگی در مطالبه و گرفتن حق من چیست؟ آیا پدرم، رسول خداوند که درود و رحمتش بر او و خاندانش باد، نمی فرمود: "شخصیت مرد به احترام فرزندانش حفظ می شود؟"چه زود در گرداب فساد افتادید و چه با شتاب چربی های بزغاله زیر بال گرفته تان از دماغش فرو می ریزد! شما توان آنچه که من در پی آن هستم را دارید و نیرویی بر آنچه من می طلبمو دنبالش را گرفتم، در شما وجود دارد. آیا می گویید: محمد که درود خداوند بر او و خاندانش باد، مرده است؟!.. آری، مصیبتش بزرگ است، گشادگی زخمش گسترده، شکاف ناشی از این غم وسعت یافته و پیوستگی پیروانش از هم گسسته! زمین از نبودنش تاریک شد، خورشید و ماه بر

ص: 223

صورت شان پرده های خسوف و کسوف کشیدند و ستارگان پراکنده گشتند! آرزوها بر باد رفت، کوه ها کوچک شدند، حریمش نادیده گرفته شد و حرمتش را هنگام مرگ، نگه نداشتند! به خداوند سوگند! آن مصیبتی بزرگ بود و ماتم فراگیر! هیچ سوگی به پای آن نرسیده و هیچ داغی مانند آن سوزان نیست! به این مصیبت بزرگ، کتاب خداوند عزّ و جل اشاره نموده. کتابی که شما در هر صبح و شام به صورت های گوناگون تلاوتش می کنید و آن این که پیش از او انبیا و پیامبرانش با چنین حکم قطعی و قضای حتمی روبه رو بوده اند اما وظیفه شما چیست؟ و قتی این گونه تلاوت می کنید: "محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) جز پیامبری نیست که پیش از او پیامبرانی بودند و در گذشتند. آیا اگر بمیرد و یا کشته شود، به گذشته بر می گردید؟ و هرکس به گذشته اش برگردد، هیچ ضرری به خداوند نزده است و خداوند شاکران را پاداش خواهد داد."

أَ تَقُولُونَ مَاتَ مُحَمَّدٌ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه فَخَطْبٌ جَلِيلٌ...: چنان که می بینید، وقتی نام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به میان می آید، روی گفتار بانو به شدت اثر می گذارد. آنچنان که نزدیک است، رشته سخن از کفش بیرون برود. هرکس دیگری جز او می بود، به طور قطع چنین می شد اما بانو با مهارت ویژه، سخن را به سرانجام می رساند (فاطمی)

رَمَتْ بِطَرْفِهَا: الطّرف، مصدر طرفت عين فلان: إذا نظرت و هو أن ينظر ثمّ يغمض، و الطّرف- أيضا- العين (بحارالأنوار)

معشر: المعشر: الجماعة (بحارالأنوار)

النَّقِيبَةِ: نقیب: بزرگ قوم، بزرگ خاندان، رئیس اتحادیه یا سندیکا (المعجم البسیط)./ در نسخه های دیگر، به جای "النَّقِيبَةِ"، "الفتیة" و "البقیة" وجود دارند. در "بحار"، "الفتیة" را توضیح داده است (فاطمی)./ اگر "یا مَعْشَر النَّقیبة" باشد، معنای آن "گروه صاحب نفوذ" می شود، "نقباء" هم که می گویند، به همین معناست، یعنی: صاحبان نفوذ (خطبه حضرت...)

أَعْضَادَ: جمع عضد، الأعوان، يقال: عضدته كنصرته (بحار الأنوار)./ عضد: بازو (المعجم البسیط)

ص: 224

حَضَنَة: حِضن: آغوش، طرف و جانب (المعجم البسیط)./ حضن: یعنی حصن و پناهگاه... حضرت می خواهد بفرماید: کأنه اسلام به واسطه شما و در دامن شما بزرگ شد (خطبه حضرت...)الْغَمِيزَةُ: ضعفة في العمل (الإحتجاج)./ غمیزه: یعنی ضغف (خطبه حضرت...)./ در بعض نسخه ها به جای "الْغَمِيزَةُ"، "ما هذه الفترة" وجود دارد (فاطمی)

السِّنَةُ: نُعاسٌ يبدأُ في الرأْس، فإِذا صار إِلى القلب فهو نوم. و الوَسَنُ: أَول النوم... و قيل: النُّعاس، و هو أَول النوم (لسان اللسان)./ سنة: چرت زدن، چرت و خواب (المعجم البسیط)

ظُلَامَتِي: و الظُّلَامَة و الظَّلِيمَة و الْمَظْلِمَة: ما تطلبه عند الظَّالِم و هو اسم ما أخذ منك بغير حق (مجمع البحرين)./ وَ السِّنَةُ عَنْ ظُلَامَتِي: چرا از ظلمی که به من وارد شده در چرت به سر برده و خوابیده اید (خطبه حضرت...)

الْمَرْءُ يُحْفَظُ: مرد به اولادش حفظ می شود؛ یعنی اگر می خواهید حقوق و موقعیت آن شخصی که فوت کرده است محفوظ باشد به اولاد او احترام کنید، حرمت فرزندانش را رعایت کنید، زیرا اولاد، یادگاران او هستند (خطبه حضرت...)

سرعان، عجلان: كلاهما من أسماء الأفعال بمعنى سرع و عجل، و فيهما معنى التّعجّب أي ما أسرع و أعجل (بحار الأنوار)

إِهَالَةٍ: الودك: و هو دسم اللّحم، و قال الفيروزآبادي: قولهم سرعان ذا إهالة أصله أنّ رجلا كانت له نعجة عجفاء و كانت، رعامها يسيل من منخريها لهزالها، فقيل له: ما هذا الّذي يسيل؟ فقال: ودكها، فقال السّائل: سرعان ذا إهالة (بحار الأنوار)./ و الإهالةُ: ما أذَبْتَ من الشَّحْم، و قيل: الإهالة: الشَّحْمُ و الزَّيتُ، و قيل: كُلُّ دُهْنٍ ائْتُدِم به إهالةٌ (المحكم و المحيط الأعظم)

أُحَاوِلُ: حاول: كوشيدن، تلاش كردن (المعجم البسیط)./ ولكم الطاقة بما أحاول: در حالي كه شما را كه من مى خواهم، توانايى داريد (خطبه حضرت...)

مزاولة: در پیش گرفتن، به کار گرفتن (المعجم البسیط)./ مزاولة: یعنی

ادامه دادن در طلب کردن چیزی؛ حضرت می فرمایند: شما می توانید در آنچه که من دنبالش را گرفته ام از من دفاع کنید، ولی ساکت نشسته اید (خطبه حضرت...)

ص: 225

فَخَطْبٌ: الخطب: الشّأن و الأمر عظم أو صغر (بحار الأنوار)./ خَطْب: هر امری، سختی و دشواری، مصیبت و هر امر مکروه، شأن (المعجم البسیط)./ خَطْب: مسأله مهم. فخطب جليل: رحلت پيامبر مصيبت بزرگ است (خطبه حضرت...)جليل: الْجَلِيلُ: العظيم القدر (مفردات ألفاظ القرآن)./ جلیل: با وقار، محترم، سالمند (المعجم البسیط)

وَهْیُهُ: علامه مجلسی، در شرح این خطبه، در بحار "وَهْیُهُ" را انتخاب کرده است. با توجه به فضای خطبه، به نظر می آید، انتخاب با ذوقی است: و الوهي، كالرّمي: الشّقّ و الخرق، يقال: و هي الثّوب إذا بلي و تخرّق. در احتجاج ""وَهْنُهُ" وجود دارد که به معنای سستی است (فاطمی)

اسْتَنْهَرَ: اتسع. و سمّی النَّهَرَ لاتِّسَاعِه (المحيط في اللغة)./ استنهر: از "نَهَر" است، به معنای وسعت و زیادی (خطبه حضرت...) نهر: رود، رودخانه، تشر زد (المعجم البسیط)

انْفَتَقَ: انشقّ. الفتق: الشّقّ و الرتّق ضدّه (بحار الأنوار)

الرَّتْقُ: ضدّ الفَتْق... الرَّتْقُ إِلحام الفَتْق و إِصلاحُه (لسان العرب)./ فتق: شکافت... رتق: شکافی را اصلاح کرد یا خلأی را بر طرف کرد (المعجم البسیط)./ "أَ وَ لَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ كانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما: رتق در آيه مصدر بمعنى مفعول است و فتق چنانكه گذشت بمعنى گشودن و باز كردن و ضدّ رتق است. و اين می رساند كه آسمان ها و زمين ابتدا بسته و درهم فرو رفته و بالاخره مثل يك گلوله و يك چيز بوده است و سپس بوسيله فتق و باز كردن و ايجاد فواصل ميان ذرّات بدين صورت در آمده اند (قاموس قرآن)

كَسَفَتِ: كسف النّجوم: ذهاب نورها (بحار الأنوار)

أَكْدَتِ: أكدى فلان أي بخل أو قلّ خيره (بحار الأنوار)./ أكدت الآمال: آرزوها به بی خيری و نااميد كشيد (خطبه حضرت...)

أُضِيعَ الحریم: یعنی سیاست بازان حاکم، کاری کردند که حریم پیامبر که همان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام هستند، در معرض هتک و توهین قرار بگیرند؛ کسانی که باید حامی و مدافع مکتب و حقایق اسلام و قرآن باشند و خطر دشمن را دفع نمایند، خود در معرض خطر هجوم و توهین قرار گرفتند (خطبه حضرت...)

ص: 226

نَازِلَةٌ: مصیبت بزرگ (المعجم البسیط)

بَائِقَةٌ: الدّاهية (بحار الأنوار)./ داهية: مصيبت، رويداد عظيم و حادثه ناگوار زيرك و تيزبين (المعجم البسیط)أَفْنِيَتِكُمْ: فناء الدّار: العرصة المتّسعة أمامها (بحار الأنوار)./ فِناء: حياط منزل، میدان (المعجم البسیط)

فِي أَفْنِيَتِكُمْ فِي مُمْسَاكُمْ وَ مُصْبَحِكُمْ

هُتَافاً وَ صُرَاخاً وَ تِلَاوَةً وَ ألْحَاناً: به احتمال زیاد، "فی" در این دو جا، متعلق به عامل مقدراست. شاید در اصل چنین باشد: أَعْلَنَ بِهَا كِتَابُ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ الّذی تَقْرَئُونَ فِي أَفْنِيَتِكُمْ و تَقْرَئُونَ فِي مُمْسَاكُمْ وَ مُصْبَحِكُمْ... (فاطمی)

مُمْسَاكُمْ: و المُمْسَى و المُصْبَح: مصدران و موضعان من الإصباح و الإمساء (بحار الأنوار)./ مُمْسَاكُمْ: در شبانگاه و صبحگاهتان (خطبه حضرت...)

هُتَافاً وَ صُرَاخاً وَ تِلَاوَةً وَ إِلْحَاناً: یعنی یک عدّه از شما با صدای بلند قرآن را تلاوت می کردند و عدّه ی دیگر با ناله و همراه با فریاد، و عدّه ای دیگر به صورت معمولی و عده ای نیز با صوت و ألحان قرآن را می خواندند (خطبه حضرت...)./ هتف: صدا زد. صرخ: فریاد کشید. تلا: قرائت کرد. نسخه "احتجاج"، مقداری فرق دارد (فاطمی)

حُكْمٌ فَصْلٌ: الحكم الفصل: هو المقطوع به الّذي لا ريب فيه و لا مردّ له، و قد يكون بمعنى القاطع الفارق بين الحقّ و الباطل (بحار الأنوار)./ حُکْمٌ فصلٌ وَ قَضاءٌ حتمٌ: و این مرگ، حکم قطعی و قضا محتوم الهی است. مرگ حکم و قضاء حتمی خداوند است و همه انسان ها محکوم به مرگ هستند (خطبه حضرت...)

أَيها بَنِي قَيْلَةَ أَ أُهْضِمَ تُرَاثُ أَبِي وَ أَنْتُمْ بِمَرْأًى مِنِّي وَ مَسْمَعٍ وَ مُنْتَدًى وَ مَجْمَعٍ تَلْبَسُكُمُ الدَّعْوَةُ وَ تَشْمَلُكُمُ الْخِبْرَةُ وَ أَنْتُمْ ذَوُو الْعَدَدِ وَ الْعُدَّةِ وَ الْأَدَاةِ وَ الْقُوَّةِ وَ عِنْدَكُمُ السِّلَاحُ وَ الْجُنَّةُ تُوَافِيكُمُ الدَّعْوَةُ فَلَا تُجِيبُونَ وَ تَأْتِيكُمُ الصَّرْخَةُ فَلَا تُغِيثُونَ وَ أَنْتُمْ مَوْصُوفُونَ بِالْكِفَاحِ مَعْرُوفُونَ بِالْخَيْرِ وَ الصَّلَاحِ وَ النُّخْبَةُ الَّتِي انْتُخِبَتْ وَ الْخِيَرَةُ الَّتِي اخْتِيرَتْ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ قَاتَلْتُمُ الْعَرَبَ وَ تَحَمَّلْتُمُ الْكَدَّ وَ التَّعَبَ وَ نَاطَحْتُمُ الْأُمَمَ وَ كَافَحْتُمُ الْبُهَمَ لَا نَبْرَحُ أَوْ تَبْرَحُونَ نَأْمُرُكُمْ فَتَأْتَمِرُونَ حَتَّى إِذَا دَارَتْ بِنَا رَحَى الْإِسْلَامِ وَ دَرَّ

ص: 227

حَلَبُ الْأَيَّامِ وَ خَضَعَتْ ثَغْرَةُ الشِّرْكِ وَ سَكَنَتْ فَوْرَةُ الْإِفْكِ وَ خَمَدَتْ نِيرَانُ الْكُفْرِ وَ هَدَأَتْ دَعْوَةُ الْهَرْجِ وَ اسْتَوْسَقَ نِظَامُ الدِّينِ فَأَنَّى حُرْتُم بَعْدَ الْبَيَانِ وَ أَسْرَرْتُمْ بَعْدَ الْإِعْلَانِ وَ نَكَصْتُمْبَعْدَ الْإِقْدَامِ وَ أَشْرَكْتُمْ بَعْدَ الْإِيمَانِ بُؤْساً لِقَوْمٍ "نَكَثُوا أَيْمانَهُمْ" مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ "وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ" أَلَا وَ قَدْ أَرَى أَنْ قَدْ أَخْلَدْتُمْ إِلَى الْخَفْضِ وَ أَبْعَدْتُمْ مَنْ هُوَ أَحَقُّ بِالْبَسْطِ وَ الْقَبْضِ وَ خَلَوْتُمْ بِالدَّعَةِ وَ نَجَوْتُمْ بِالضِّيقِ مِنَ السَّعَةِ فَمَجَجْتُمْ مَا وَعَيْتُمْ وَ دَسَعْتُمُ الَّذِي تَسَوَّغْتُمْ فَ "إِنْ تَكْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ":

از شما به شدت بعید است، فرزندان قیله! آیا میراث پدری من، پای مال گردد، در حالی که در دیدرس من قرار دارید، سخنان شما را در این مجلس و جمع، می شنوم، زیر پوشش دعوت به سر می برید و از خبرها بی اطلاع نیستید. این اتفاق در زمانی شکل می گیرد که شما دارای عدد، نیروی انسانی، ادوات جنگی و نیروی نظامی هستید و در بین شما سلاح و سپر فراوان وجود دارد؟! دعوت پیاپی به شما می رسد، اجابت نمی کنید، فریادهای مظلومیت بلند است، فریادرسی را از سر بیرون آوردید. شما با مبارزه توصیف می شدید. به خیر و صلاح شناخته می شدید. گزیدگانی بودید، تک چین شده و منتخب هایی که از ما خاندان نمی گذشتید. با عرب جاهلی پیکار کردید، رنج و تعب را تحمل نمودید، در برابر گردن کشان دیگر قد بر افراشتید و با قهرمانان گرد نبرد بر افکندید. همواره ما به شما فرمان می دادیم و شما اطاعت می نمودید. تا بوسیله ما سنگ آسیاب اسلام به گردش در آمد، خیرات و برکات روزگار سرازیر شد، پیشانی شرک به خاک افتاد، فوراه های دروغ فرو نشست، آتش کفر خاموش گشت، دعوت به فتنه و هرج و مرج قطع گردید و نظام دین استوار گردید. پس چگونه بعد از بیان حیرانید، بعد از اعلان مخفی کار، بعد از پیشروی عقب رو و بعد از ایمان در سایه شرک پناه می برید؟! بیچاره باد! قومی که پس از پیمان،

ص: 228

"سوگندهای شان را شکستند و بر آن شدند که پیامبر را بیرون کنند و همان ها بودند که نخستین بار جنگ را با شما آغاز کردند. آیا از آنان می ترسید؟ اگر ایمان دارید، خداوند سزاوارتر است که از او بترسید!" این را بدانید، من می دانم که به رفاه و خوشگذرانی روی آوردید، کسی را که سزاوار قبض و بسط بود، دور نمودید، تن به راحت طلبی دادید و از افق های باز به تنگنا پناه بردید. آنچه در ذهن داشتید، بیرون افکندید و آنچه که به آسانی نوشیدید، استفراغ کردید! پس "اگر شما و همه آن هایی که در زمین هستند، کافر بشوند، خداوند بی نیاز ستوده است!"

أَيْهاً: بفتح الهمزة بمعنى هيهات (مجمع البحرين)./ أَيْهاً: این عبارت در بحار با شرح علامه، به همین صورت آمده اما در متن بحار، احتجاج و منابع دیگر "إِيهاً" اعراب گذاری شده است. من "إِيهاً" را در لغت پیدا نتوانستم و فکر می کنم این کلمه به فتح همزه باشد. در ضمن، آیت الله منتظری هم، آن را به فتح همزه می پسندد و می گوید: "أيهاً: اسم فعل است، یعنی: هیهات که به معنای بعید بودن ودور بودن امر دلالت می کند." (فاطمی)بَنِي قَيْلَةَ: الأوس و الخزرج - قبيلتا الأنصار- و قَيْلَةَ: اسم أمّ لهم قديمة: و هي قيلة بنت كاهل (بحار الأنوار)

أُهْضِمَ: و الهضم: الكسر، يقال: هضمت الشّي ء أي كسرته، و هضمه حقّه و اهتضمه إذا ظلمه و كسر عليه حقّه (بحار الأنوار)./ هضم: پایمال کرد یا کاهش داد –حق- را، هضم کرد –غذا- را (المعجم البسیط)

التّراث: الميراث، و أصل التّاء فيه واو (بحار الأنوار)

و أنتم بمرأى منّي و مسمع: أي بحيث أراكم و أسمعكم كلامكم (بحار الأنوار)./ و أنتم بمرأى منّي و مسمع: شما در جلو ديدگان من هستيد و صدايتان را مى شنوم (خطبه حضرت...)

مُنْتَدًى: مجلس، باشگاه، انجمن. (المعجم البسیط)./ منتدا: محل اجتماع (خطبه حضرت...)./ مُنْتَدَى: نَادٍ، مُجْتَمَع، مَحْفِل، مَجْمَع (المكنز العربي المعاصر)

ص: 229

تَلْبَسُكُمُ: تغطيكم و تحيط بكم (عوالم العلوم و المعارف)./ تَلْبَسُكُمُ: زیر پوشش دعوت من قرار می گیرید و از خبرها مطلع هستید (خطبه حضرت...)

الْخِبْرَةُ: العِلْمُ بالشي ء (لسان العرب)

الْعُدَّةِ: ابزارآلات و وسایل (المعجم البسیط)./ عِدَّة:

یعنی عدد و جمعیت، و "عُدَّة" به چیزی که وسیله ی نیروی انسان باشد می گویند، مانند نفوذ کلمه و اعتبار اجتماعی (خطبه حضرت...)

الْجُنَّةُ: سپر، ستر و پوشش (المعجم البسیط)./ الْجُنَّةُ: الدرع، و كل ما وَقَاك فهو جُنَّتُك (كتاب العين)

تُوَافِيكُمُ الدَّعْوَةُ: پشت سر هم دعوت به طرف شما می آید، امّا اجابت نمی کنید: از این جمله معلوم می شود که مولا علی علیه السلام و حضرت زهرا علیهاالسلام، خیلی مردم را دعوت کرده بودند، ولی آنان گوش ندادند و لبیک نگفتند (خطبه حضرت...)

الْكِفَاحِ: استقبال العدوّ في الحرب بلا ترس و لا جنّة (بحار الأنوار)./ کفاح: مبارزه و پیکار (المعجم البسیط)

النُّخْبَةُ: المنتخب المختار (بحار الأنوار)./ نخبة: برگزیده (المعجم البسیط)ناطحتم الأمم: أي حاربتم الخصوم و دافعتموهم بجدّ و اهتمام كما يدافع الكبش قرنه بقرنه (بحار الأنوار)

الْبُهَمَ: الشّجعان (بحار الأنوار)./ و رجل بُهْمَةٌ: شجاع لا يُدرى من أين يُؤتى، و الجمع بُهَم (جمهرة اللغة)

الْكَدَّ: تلاش شدید در کار (المعجم البسیط)

لَا نَبْرَحُ: لا نزال (الإحتجاج)./ لَا نَبْرَحُ أَوْ تَبْرَحُونَ: شاید اصل این عبارت بسیار هنری و موجز چنین باشد: لَا نَبْرَحُ نَأْمُرُكُمْ و لَا تَبْرَحُونَ تَأْتَمِرُونَ: همواره ما فرمان می دادیم و شما همیشه اطاعت می کردید. در ضمن، "زال" بمعنی انفصل است و "برح" بمعنی زال (فاطمی)./ و لا أَبْرَحُ حَتَّى أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَيْنِ: پيوسته مى روم تا به محلّ تلاقى دو دريا برسم (ترجمه مفردات الفاظ قرآن)

رحی: آسیاب، میدان جنگ (المعجم البسیط)./ حَتَّى إِذَا دَارَتْ بِنَا رَحَى: تا آنجا که به سبب ما، سنگ آسیای اسلام به گردش درآمد (خطبه حضرت...)

ص: 230

دَرَّ: زیاد شد –شیر یا خیر و برکت-، سود رساند، جاری و سرازیر شد. لله درّه: آفرین و احسنت بر او (المعجم البسیط)./ وَ دَرَّ حَلَبُ الْأَيَّامِ: بركات روزگار همچون شير جريان و كثرت پيدا كرد؛ خير و بركت در اسلام پيدا شد (خطبه حضرت...)

ثَغْرَةُ: دهان، دندان های پیشین، مرز، بندر (المعجم البسیط)./ در این که این واژه، "ثغرة" است یا "نعرة"، علامه در بحار، دو احتمال داده است و خودش، بیشتر روی "نعره" متمرکز است (فاطمی)

الإفك: الكذب، و فورة الإفك: غليانه و هيجانه (عوالم العلوم و المعارف)

الْهَرْجِ: الهرج: الفتنة و الاختلاط، و في الحديث: الهرج: القتل (بحار الأنوار)./ وَ هَدَأَتْ دَعْوَةُ الْهَرْجِ: و موج فتنه و طغیان -تا حدودی- آرام گرفت (خطبه حضرت...)

اسْتَوْسَقَ: اجتمع و انضمّ من الوسق- بالفتح- و هو ضمّ الشّي ء إلى الشي ء، و اتّساق الشّي ء: انتظامه (بحار الأنوار)./ الْوَسْقُ: جمع المتفرّق. يقال: وَسَقْتُ الشي ءَ: إذا جمعته (مفردات ألفاظ القرآن)

أنّى: ظرف مكان بمعنى أين، و قد يكون بمعنى كيف (بحار الأنوار)حُرْتُم: أي من أين حرتم، حرتم: إما- بالجيم- من الجور و هو الميل عن القصد و العدول عن الطّريق، أي لما ذا تركتم سبيل الحق بعد ما تبيّن لكم؟ أو بالحاء المهملة المضمومة من الحور بمعنى الرّجوع أو النّقصان، يقال: نعوذ باللّه من الحور بعد الكور .. أي من النّقصان بعد الزيادة، و أما بكسرها من الحيرة (بحار الأنوار)./ در احتجاج"فَأَنَّى حُزْتُمْ" دارد. ظاهرا علامه وجهی برای آن ندیده و لذا سه احتمال را مطمح نظر قرار داد (فاطمی)./ فَأَنَّى حُرْتُم بَعْدَ الْبَيَانِ: پس شما بعد از این بیانات از چه چیز متحیّر شدید: این جا، در بعضی نسخه ها "جُرتم" آمده است، به این معنا که چرا شما بعد از آنکه حق روشن شد، این همه ظلم می کنید؛ ولی این معنا خلاف ظاهر است و بهتر همان نقل "حُرْتُمْ بَعْدَ الْبَیان" می باشد؛ "حُرتم" از مادّه ی "حار" است، حور یعنی تحیّر؛ "حار، یحور" و "حار یحار" به یک معناست (خطبه حضرت)

نَكَصْتُمْ: و النّكوص: الرّجوع إلى خلف (بحار الأنوار)./ نكص: دست كشيد و خوددارى كرد (المعجم البسیط)

ص: 231

نكث العهد: بالفتح نقضه بعد إحكامه (کتاب العین)./ نکث: نقض کرد و شکست –عهد را- (المعجم البسیط)

الْخَفْضِ: سعة العیش (بحار الأنوار)./ الْخَفْضُ: الراحة و السكون، يقال هو في خَفْضِ من العيش أي في سعة و راحة (مجمع البحرين)./ أَلَا وَ قَدْ أَرَى أَنْ قَدْ أَخْلَدْتُمْ إِلَى الْخَفْضِ: همانا من می بینم که شما پناه آورده اید به رفاه و خوشگذرانی (خطبه حضرت...)

وَ أَبْعَدْتُمْ مَنْ هُوَ أَحَقُّ بِالْبَسْطِ وَ الْقَبْضِ: و دور کردید از صحنه ی خلافت، کسی را که سزاوار به بسط و قبض کشور اسلامی بود (خطبه حضرت...)

بِالدَّعَةِ: الراحة و السکون (بحار الأنوار)./ وَ خَلَوْتُمْ بِالدَّعَةِ: و شما خلوت کردید با سکون و آرامش و خوشگذرانی (خطبه حضرت...)

فَمَجَجْتُمْ: مج: از دهان بيرون افكند، بد مزه يافت (المعجم البسیط)./ مجّ الشراب من فيه: رمى (عوالم العلوم)

وَعَيْتُمْ: حفظتم (عوالم العلوم)دَسَعْتُمُ: الدسع: الدفع و القي ء، و إخراج البعير جرّته إلى فيه (عوالم العلوم)./ دسعت الذي تسوغتم: آنچه خورده بوديد، بالا آورديد (خطبه حضرت...)

تَسَوَّغْتُمْ: تسوّغه: شربه بسهولة (بحار الأنوار)./ساغ الشراب يسوغ سوغا، إذا سهل مدخله في الحلق و تسوّغه شربه بسهولة (عوالم العلوم)

أَلَا وَ قَدْ قُلْتُ مَا قُلْتُ هَذَا عَلَى مَعْرِفَةٍ مِنِّي بِالْخَذْلَة الَّتِي خَامَرَتْكُمْ وَ الْغَدْرَةِ الَّتِي اسْتَشْعَرَتْهَا قُلُوبُكُمْ وَ لَكِنَّهَا فَيْضَةُ النَّفْسِ وَ نَفْثَةُ الْغَيْظِ وَ خَوَرُ الْقَنَاةِ وَ بَثَّةُ الصَّدْرِ وَ تَقْدِمَةُ الْحُجَّةِ فَدُونَكُمُوهَا فَاحْتَقِبُوهَا دَبِرَةَ الظَّهْرِ نَقِبَةَ الْخُفِ بَاقِيَةَ الْعَارِ مَوْسُومَةً بِغَضَبِ الْجَبَّارِ وَ شَنَارِ الْأَبَدِ مَوْصُولَةً بِ"نَارِ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ" فَبِعَيْنِ اللَّهِ مَا تَفْعَلُونَ "وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ" وَ أَنَا ابْنَةُ نَذِيرٍ لَكُمْ "بَيْنَ يَدَيْ عَذابٍ شَدِيدٍ" فَ"اعْمَلُوا إِنَّا عامِلُونَ، وَ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ!":

این را بدانید! آنچه را که گفتم، با آگاهی کامل از تنها گذاشتنی بود که در تمام وجودتان ریشه دوانده و خیانتی که قلب هاتان در بر نموده اند! این سخنان

ص: 232

اما لبریز گشتن کاسه شکیبایی بود، فواره خشم بود، کندی سرنیزه در هنگام نبرد بود، پرده برداری از اندوه بزرگ و اتمام حجت بود! پس ناقه فدک را بگیرید و بند کمرش را محکم ببندید! ناقه ای که در پشت زخم فراوان دارد، با پاهای ضعیف، همراه با ننگ دامنه دار، علامت زده با مهر غضب خالق جبار، عار جاودانه، متصل "با آتش بر افروخته خداوند که بر دل ها شراره می کشد!" آنچه مرتکب می شوید، در برابر دیدگان الهی است! "به زودی آن هایی که ستم نمودند خواهند فهمید که به کدام بازگشت گاه بر خواهند برگشت!" و من دختر هشدار دهنده شما هستم. "روبه رو عذاب طاقت فرسا است! پس "انجام دهید، ما هم به کارمان ادامه خواهیم داد! منتظر باشید، ما هم منتظر می مانیم!"

در احتجاج "بِالْجِذْلَةِ " دارد. متنی را که من برگزیدم، از احتجاج است اما در چنین جاها، انتخاب علامه و انتخاب های دیگر را قابل ستایش می بینم (فاطمی)./ الخذلة، أي ترك النصر (عوالم العلوم و المعارف)

خَامَرَتْكُمْ: خالطتم (بحار الأنوار)./ خامَرَ الشي ءَ: قاربه و خالطه (لسان العرب)./ و خَامَر الرَجُل المكانَ، أى لَزِمه (الصحاح)./ مخامرة: مخلوط شدن با چیز دیگر. حضرت می فرماید: من می دانم که شما به کمک ما نمی آیید و این جزو روح و مخلوط با ذاتتان شده است (خطبه حضرت...)

اسْتَشْعَرَتْهَا: و استشعره: أي لبسه، و الشّعار: الثّوب الملاصق للبدن (بحار الأنوار)الْغَدْرَةِ: ضد الوفاء (بحار الأنوار)./ غدر: خیانت، عهد شکنی، نارو زدن (المعجم البسیط)

فَيْضَةُ النَّفْسِ: و الفيض- في الأصل- كثرة الماء و سيلانه... و المراد به هنا إظهار المضمر في النفس لاستيلاء الهم و غلبة الحزن (بحار الأنوار)./ فیضان: لبریز شدن، سر رفتن، طغیان آب (المعجم البسیط)

نَفْثَةُ: و النّفث بالفم شبيه بالنّفخ، و قد يكون للمغتاظ تنفس عال تسكينا لحرّ القلب و إطفاء لنائرة الغضب (بحار الأنوار)./ النَّفْثُ: شبيه بالنفخ، و هو أقل من التَفْلِ (الصحاح)./ انسان وقتی غیظ پیدا کند تا یک مدتی ناراحتیش را مخفی می کند، ولی وقتی بیش از اندازه ناراحت شد، شروع

ص: 233

می کند به نفس عمیق کشیدن، فوت کردن و آه کشیدن، این را در اصطلاح "نفث" و "نفخ" گویند؛ البته "نفث" و "نفخ" یک اختلاف جزئی با هم دارند، اگر انسان طوری فوت کند که کمی از آب دهانش هم بیرون آید، به آن "نفث" می گوید، ولی اگر فقط فوت باشد، آن را "نفخ" گویند. نفثة الغیظ: یعنی این سخنان از روی تراوش و به جوش آمدن غیظ و ناراحتی درونی ام می باشد (خطبه حضرت...)

خَوَرُ: الضعف (بحار الأنوار)./ خور: ضعف و سستی (المعجم البسیط)

الْقَنَاةِ: الرّمح (بحار الأنوار)./ قناة: یعنی سر نیزه. خور: یعنی شکستگی، ضعف و کندی، خور القناة: یعنی کُند شدن و از کار افتادن سرنیزه (خطبه حضرت...)

بَثَّةُ الصَّدْرِ: و البثّ: النّشر و الإظهار، و الهمّ الّذي لا يقدر صاحبه على كتمانه فيبثّه: أي يفرّقه (بحار الأنوار ج)./ بث: یعنی این که انسان ناراحتی درونیش را علنی کند و بیان نماید؛ در قرآن هم آمده: إِنَّما أَشْکوبَثی وَ حُزْنی إلَی اللَّهِ: همانا درد دلم و حزن و اندوهم را به خدا بازگو می کنم (خطبه حضرت...)./ بثّ: منتشر کردن، پخش کردن –خبر- (المعجم البسیط)

تَقْدِمَةُ الْحُجَّةِ: اتمام حجت (خطبه حضرت...)./ تقدمة الحجة: إعلام الرجل قبل وقت الحاجة قطعا لاعتذاره بالغفلة (بحار الأنوار)

فَاحْتَقِبُوهَا: حقب: تنگ که بر شتر بندند نوار ميان بند شتر تنگ پالان شتر (فرهنگ دهخدا)./ الحقب- بالتحري: حبل يشدّ به الرحل إلى بطن البعير... (عوالم العلوم و المعارف)./ حقب: طنابی است که از زیر شکم شتر، روی بار می بندند تا بار شتر محکم شود (خطبه حضرت...)دَبِرَةَ الظَّهْرِ: و الدَّبَر- بالتحريك: الجرح في ظهر البعير (بحار الأنوار)./ دَبِرَةَ الظَّهْرِ: پشت این شتر مجروح است. یعنی شتر خلافت آن طور هم که شما می خواهید به شما سواری نمی دهد. (خطبه حضرت...)

نَقِبَةَ الْخُفِ: رقّة خفّ البعير (بحار الأنوار)./ خُفُ البعير: سم شتر (ترجمه مفردات الفاظ قرآن)./ الْخُفِ: پای شتر را "خفّ" می گویند و "نقَب" به معنای سستی است؛ وقتی پای شتر سست و ضعیف باشد، می گویند: نقبة الخف، یعنی پای شتر ضعیف است و نمی تواند زیاد راه برود (خطبه حضرت...)

ص: 234

موسومة: وسمته و سما و سمة، إذا أثرت فيه بسمة و كي (عوالم العلوم و المعارف)./ مَوْصُولَةً بِ"نَارِ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ: داغ غضب خدا، به این فدک یا خلافت غصب شده خورده است. وسم: داغ کردن است (خطبه حضرت...)

شَنَارِ: العیب و العار (بحار الأنوار)./ شنار: ننگ (المعجم البسیط)

الموقدة: المؤجّجة على الدوام (عوالم العلوم و المعارف)./ أجّج: شعله ور ساخت، افروخت (المعجم البسیط)

أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ: أیّ مرجع یرجعون بعد الموت (التفسیر المعین)

فَأَجَابَهَا أَبُو بَكْرٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُثْمَانَ وَ قَالَ يَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ لَقَدْ كَانَ أَبُوكِ بِالْمُؤْمِنِينَ عَطُوفاً كَرِيماً رَءُوفاً رَحِيماً وَ عَلَى الْكَافِرِينَ عَذَاباً أَلِيماً وَ عِقَاباً عَظِيماً إِنْ عَزَوْنَاهُ وَجَدْنَاهُ أَبَاكِ دُونَ النِّسَاءِ وَ أَخَا إِلْفِكِ دُونَ الْأَخِلَّاءِ آثَرَهُ عَلَى كُلِّ حَمِيمٍ وَ سَاعَدَهُ فِي كُلِّ أَمْرٍ جَسِيمٍ لَا يُحِبُّكُمْ إِلَّا سَعِيدٌ وَ لَا يُبْغِضُكُمْ إِلَّا شَقِيٌ بَعِيدٌ فَأَنْتُمْ عِتْرَةُ رَسُولِ اللَّهِ الطَّيِّبُونَ الْخِيَرَةُ الْمُنْتَجَبُونَ عَلَى الْخَيْرِ أَدِلَّتُنَا وَ إِلَى الْجَنَّةِ مَسَالِكُنَا وَ أَنْتِ يَا خِيَرَةَ النِّسَاءِ وَ ابْنَةَ خَيْرِ الْأَنْبِيَاءِ صَادِقَةٌ فِي قَوْلِكِ سَابِقَةٌ فِي وُفُورِ عَقْلِكِ غَيْرُ مَرْدُودَةٍ عَنْ حَقِّكِ وَ لَا مَصْدُودَةٍ عَنْ صِدْقِكِ وَ اللَّهِ مَا عَدَوْتُ رَأْيَ رَسُولِ اللَّهِ وَ لَا عَمِلْتُ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ الرَّائِدُ لَا يَكْذِبُ أَهْلَهُ وَ إِنِّي أُشْهِدُ اللَّهَ وَ كَفَى بِهِ شَهِيداً أَنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) يَقُولُ نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِيَاءِ لَا نُورَثُ ذَهَباً وَ لَا فِضَّةً وَ لَا دَاراً وَ لَا عَقَاراً وَ إِنَّمَا نُورَثُ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ الْعِلْمَ وَالنُّبُوَّةَ وَ مَا كَانَ لَنَا مِنْ طُعْمَةٍ فَلِوَلِيِّ الْأَمْرِ بَعْدَنَا أَنْ يَحْكُمَ فِيهِ بِحُكْمِهِ وَ قَدْ جَعَلْنَا مَا حَاوَلْتِهِ فِي الْكُرَاعِ وَ السِّلَاحِ يُقَاتِلُ بِهَا الْمُسْلِمُونَ وَ يُجَاهِدُون الْكُفَّارَ وَ يُجَالِدُونَ الْمَرَدَةَ الْفُجَّارَ وَ ذَلِكَ بِإِجْمَاعٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ لَمْ أَنْفَرِدْ بِهِ وَحْدِي وَ لَمْ أَسْتَبِدَّ بِمَا كَانَ الرَّأْيُ عِنْدِي وَ هَذِهِ حَالِي وَ مَالِي هِيَ لَكِ وَ بَيْنَ يَدَيْكِ لَا نَزْوِي عَنْكِ وَ لَا نَدَّخِرُ دُونَكِ وَ إِنَّكِ وَ أَنْتِ سَيِّدَةُ أُمَّةِ أَبِيكِ وَ الشَّجَرَةُ الطَّيِّبَةُ لِبَنِيكِ لَا نَدْفَعُ مَا لَكِ مِنْ فَضْلِكِ

ص: 235

وَ لَا يُوضَعُ فِي فَرْعِكِ وَ أَصْلِكِ حُكْمُكِ نَافِذٌ فِيمَا مَلَكَتْ يَدَايَ فَهَلْ تَرَيْنَ أَنْ أُخَالِفَ فِي ذَاكِ أَبَاكِ؟

پس ابوبکر که عبد الله پسر عثمان باشد، جواب داده گفت: "ای دختر رسول خدا! پدرت بر مؤمنین دلسوز، سخی و مهربان بود و بر کافران عذاب دردناک و عقاب بزرگ بود. اگر او را نسب سنجی کنیم، پدر شما است، نه پدر زنان دیگر و برادر همسر شما است، نه برادر دوستان دیگر. او را از بین دوستان صمیمی دیگر انتخاب کرد و در کارهای بزرگ کمکش کرد. شما را جز خوشبخت ها دوست نمی داره و جز بدبخت های دور از خدا دشمنی نمی کنه. شما عترت پاک و برگزیده رسول خدایید. راهنمای ما بر خیر و خوبی و راهنمای ما به سمت راه بهشت هستید. و تو ای بهترین خانم ها و دختر بهترین پیغمبرها! در گفتارت صادقی، در عقل و درایت از پیش کسوتانی، نباید حقت پایمال شود و نباید سخن حقت ناشنیده بماند. به خدا! از رأی و نظر رسول خدا عدول نکردم و بی اجازه او دست به هیچ کاری نزدم. آب پیدا گر قافله که نباید به قافله و قافله سالار دروغ بگوید! خدا را شاهد می گیرم. شاهدی خدا کفایت می کنه. از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که می گفت: "ما انبیا مردم، طلا، نقره، خانه، و زمین به ارث نمی گذاریم. تنها کتاب، حکمت، علم و پیغمبری به ارث می گذاریم و هرچه از ما بماند، برای ولی امر بعد از ما است. هرجوری که بخواهد مصرف کند." آنچه را که شما می گویید، ما غصب کردیم، صرف خرید خر و قاطر و اسب و اسلحه می شود. با آن ها مسلمانان باید جنگ کنه. با شیاطین و کفار جهاد کنه. این تصمیم به اجماع مسلمین گرفته شده. من تنها تصمیم گیرنده نیستم. آنقدرها استبداد رای ندارم. حال و روز من اینه! هرچه من دارم برای شما! قابل شما را نداره! تو خانم امت پدرت هستی. شجره طیبه فرزندانت هستی. ما منکر فضیلت شما نیستیم و از اصل و فرع شما کم

ص: 236

نمی کنیم. قضاوت شما در اموال شخصی من نافذه. آیا مرا در این خرید، مخالف پدرتان می بینید؟!"

تا این جا، خطبه بانو ما را به دو چیز راهنمایی می کند: اول این که: این خطبه هم مانند خطبه شقشقیه، ناتمام مانده است. چون بی بی مطهره، از کسی سوال نکرد که با جمله "فأجابها" روبه رو بشویم. جواب، از "جابَ" گرفته شده و در فرهنگ ها این چنین می خوانیم: جَوْبُ الأرض: قَطْعُها. پس حقیقت این است که این خطبه ناتمام ماند و گفتار بانو عمدا قطع گردید: فَأَجَابَهَا أَبُو بَكْرٍ...دوم این که شاید یکی از حکمت های غصب فدک همین باشد که بانو با این خطبه شگفت انگیز، دانش، ذوق هنری، فصاحت و بلاغت بی نظیری را به یادگار بگذارد. تا یاوه سرایان، چال دهان باز نکنند که: "معقول نیست یک زن خانه دار، دارای فضیلت های آنچنانی باشد." (فاطمی)

عَزَوْنَاهُ: عَزَو: عَزَوْته إلى أبيه: لغة في عزيته: إذا نسبته (شمس العلوم)./ و العَزْو: مصدر عزوتُ الشي ءَ إلى الشي ء أعزوه عَزْواً، إذا نسبتَه إليه (جمهرة اللغة)./ عزی: نسبت داد (المعجم البسیط)

إِلْفِكِ: الإلف: هو الأليف بمعنى المألوف، و المراد هنا، الزوج لأنّه إلف الزوجة و في بعض النسخ ابن عمك (الإحتجاج)./ الأليف: دوست و همدم و همنشين (فرهنگ ابجدي)

حَمِيمٍ: صمیمی، داغ (المعجم البسیط)

مَصْدُودَةٍ: صدّ: مانع شد، دفع کرد. صدّ الهجوم: حمله را دفع کرد (المعجم البسیط)

وَ إِنِّي أُشْهِدُ اللَّهَ وَ كَفَى بِهِ شَهِيداً أَنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم)... این حدیث را کسی دیگر نقل نکرده است. گفته می شود که عائشه هم آن را دامن می زد (فاطمی)

الرَّائِدُ: و الرائد لا يكذب أهله .. فهو مثل استشهد به في صدق الخبر الذي افتراه على النبي صلّى اللّه عليه و آله (بحار الأنوار)./ و الرائد: طالب الكلأ، و هو الأصل، ثم صار كلّ طالب حاجة رائداً. و المثل السائر: الرائدُ لا يَكْذِبُ أهلَه (جمهرة اللغة)./ الرائد: پيشگام، پيشكسوت، راهنما (المعجم البسیط)

عَقَار: ملک –منزل یا زمین- اثاث منزل (المعجم البسیط)

ص: 237

طُعْمَةٍ: الطُّعْمَة: رزق و روزى، ميهمانى، دعوت به غذا خوردن (فرهنگ ابجدي)./ طُعْمَةٍ: به چیزی می گویند که در زندگی از آن استفاده می کنند (خطبه حضرت...)

الْكُرَاعِ: اسم يطلق علي الخيل والبغال و الحمير (المنجد)./ کراع: استعمالات گوناگونی دارد اما با توجه به آن فضا و زبان چاپلوسانه، بهترین برگردان آن همان "حمیر" است (فاطمی)

يُجَالِدُونَ: المجادلة: المضاربة بالسّيوف (بحار الأنوار)لَا نَزْوِي: أي لا نقبض و لا نصرف (بحار الأنوار)./ لانزوی عنکِ و لا ندّخر دونکِ: من این مال ناچیزم را از شما دور نمی کنم و نمی خواهم مالم را بدون شما ذخیره کنم (خطبه حضرت...)./ در احتجاج " لَا تُزْوَى" دارد (فاطمی)

وَ ذَلِكَ بِإِجْمَاعٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ: اجماعی که از آن دم زده شد، عبارت بودند از: ابو عبیده جراح، اسیدبن حضیر، بشربن سعد، سالم، عمر و خودش (فاطمی)

لا ندفع مالکِ مِنْ فَضْلِک...: منکر فضیلت شما نیستیم و از اصل و فرع شما کم نمی گذاریم (خطبه حضرت...)

تَرَيْنَ: من الرّأي: الاعتقاد (بحار الأنوار)

فَقَالَتْ (علیه السلام) سُبْحَانَ اللَّهِ مَا كَانَ أَبِي رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه عَنْ كِتَابِ اللَّهِ صَادِفاً وَ لَا لِأَحْكَامِهِ مُخَالِفاً بَلْ كَانَ يَتْبَعُ أَثَرَهُ وَ يَقْفُو سُوَرَهُ أَ فَتَجْمَعُونَ إِلَى الْغَدْرِ اعْتِلَالًا عَلَيْهِ بِالزُّورِ وَ هَذَا بَعْدَ وَفَاتِهِ شَبِيهٌ بِمَا بُغِيَ لَهُ مِنَ الْغَوَائِلِ فِي حَيَاتِهِ هَذَا كِتَابُ اللَّهِ حَكَماً عَدْلًا وَ نَاطِقاً فَصْلًا يَقُولُ: "يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ" وَ يَقُولُ: "وَ وَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ" وَ بَيَّنَ عَزَّ وَ جَلَّ فِيمَا وَزَّعَ مِنَ الْأَقْسَاطِ وَ شَرَعَ مِنَ الْفَرَائِضِ وَ الْمِيرَاثِ وَ أَبَاحَ مِنْ حَظِّ الذُّكْرَانِ وَ الْإِنَاثِ مَا أَزَاحَ بِهِ عِلَّةَ الْمُبْطِلِينَ وَ أَزَالَ التَّظَنِّيَ وَ الشُّبُهَاتِ فِي الْغَابِرِينَ كَلَّا "بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلى ما تَصِفُون!"

پس فرمود: سبحان الله! پدرم رسول خداوند که درود و رحمتش بر او و خاندانش باد، از کتاب الهی روگردان نبود و مخالفت احکامش نمی کرد. بلکه

ص: 238

همواره در راه قرآن قدم می گذاشت و سوره هایش را دنبال می کرد. آیا در حالی نسبت دادن حدیث دروغی به او، بر خیانت اجماع می کنید؟! تهمت این گونه بعد از مرگ، مانند مظلومیت او و بروز کینه هایی زمان حیاتش می باشد! این کتاب الهی است که به عدل قضاوت می کند و قول فصل را به عهده دارد! می فرماید: "از من و آل یعقوب ارث ببرد." و می فرماید: "سلیمان میراث بر داوود گردید." خداوند عزّ و جلّ در جایی که تقسیم سهام می کند، بیان احکام نمود، فرایض و میراث را قانونی کرد و سهم دختر و پسر را مشخص فرمود. با این بیان، جلو علت جویی باطل اندیشان را گرفت و شبهه افکنی و گمانه زنی را از فراروی آیندگان برداشت. نه، این طور نیست! " بلکه هوای نفس تان کار زشت را برای شما زینت داده است! پس شکیبایی نیکو می طلبم و در برابر آنچه می گویید، از خداوند یاری می جویم!.."

صَادِفاً: معرضا. الصّادف عن الشّي ء: المعرض عنه (بحار الأنوار)يَقْفُو: و القفو: الاتّباع (بحار الأنوار ج)./ و القَفْوُ: مصدر قولك: قَفَا يَقْفُو، و هو أن يتبع شيئا... و تَقَفَّيْتُهُ، أي: اتبعته. قال الله جل و عز: وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ (كتاب العين)

الْغَدْرِ: ضد الوفاء (جمهرة اللغة)./ غدر: خیانت، عهد شکنی، نارو زدن (المعجم البسیط)

اعْتِلَالًا: إبداء العلّة و الاعتذار (بحار الأنوار)

بِالزُّورِ: قول الکذب (کتاب العین)./ الزور: دروغ و باطل. اعتلالا عليه بالزور والبهتان: براي خيانتي كه مي كنيد، به حرف باطل و تهمت به پيامبر دليل مي آوريد؟ (خطبه حضرت)./ زور: دروغ، باطل، شرک (المعجم البسیط)

الْغَوَائِلِ: المهالك و الدّواهي، أشارت عليها السلام بذلك إلى ما دبروا- لعنهم اللّه- في إهلاك النبي صلّى اللّه عليه و آله و استئصال أهل بيته عليهم السلام في العقبتين و غيرهما (بحار الأنوار)./ و الْغَوَائِلُ جمع غَائِلَةٍ و هي الحقد (مجمع البحرين)./ غائلة: مهلکه، شرّ، فساد، کینه (المعجم البسیط)

ص: 239

وَزَّعَ الشى ءَ: قَسَمَه و فَرَّقَه (المحكم)./ وزع: توزيع كرد: خداي عزوجل در قرآن در آن جا كه ارث را توزيع كرده است از اقساط سهم هاي دختر و پسر را مشخص نموده و فرايض ميراث را تشريح نموده است (خطبه حضرت...)

اباح: مجاز كرد، افشا كرد -راز را- (المعجم البسیط)

أَزَاحَ: الإزاحة: الإذهاب و الإبعاد (بحار الأنوار)./ أزاح: كنار زد. أزاح الستار: پرده برداري كرد (المعجم البسیط)

التّظنّي: إعمال الظّن، و أصله: التّظنّن (بحار الأنوار)./ تظنن: گمان؛ در كلام عرب مضاعف به صورت ناقص هم به كار مي رود. در قرآن: لتشقي= لتشقّ (خطبه حضرت...)

الْغَابِرِينَ: الباقین. و الغَابِرُ: الباقي من قوله تعالى: إِلَّا عَجُوزاً فِي الْغابِرِينَ (كتاب العين)

التّسويل: تحسين ما ليس بحسن و تزيينه و تحبيبه إلى الإنسان ليفعله أو يقوله (بحار الأنوار)./ سوّل: دلپذير و جذاب كرد، مزين كرد (المعجم البسیط)

فَصَبْرٌ جَمِيلٌ: فَصَبْرٌ جَمِيلٌ أي فصبري صبر جميل لا جزع فيه و لا شكوى إلى الناس (مجمع البيان)./ فصبری صبر جمیل. مصدر به جای تلفظ فعلش قرار گرفته و واجب است که مبتدا حذف شود. –ر.ک سیوطی، باب مبتدا و خبر، ص97- (فاطمی)

ص: 240

2. وَ سُئِلَ (علیه السلام) عَنِ الصَّمْتِ فَقَالَ هُوَ سِتْرُ الْعَمَى وَ زَيْنُ الْعِرْضِ وَ فَاعِلُهُ فِي رَاحَةٍ وَ جَلِيسُهُ آمِنٌ.(1)از او که سلام خداوند بر او باد، در رابطه با خاموشی سوال شد. فرمود: خاموشی پوشش بر نادانی است، زینت بدن است، انجام دهنده اش در راحتی به سر می برد و همنشینش در ایمنی.

الْعَمَى: به احتمال زیاد، در این جا معنای استعاری "العمی"، یعنی جهل و نا بخردی مراد است (فاطمی)

عِرْضُ الرجل: نَفْسُه و بَدَنُه... في الحديث: كلُّ المُسْلِم على المسلِم حَرام دَمُه و مالُه و عِرْضُه (لسان العرب)./ العِرض: الجَسد (كتاب الماء)./ عِرض: شرف، ناموس (المعجم البسیط)./ چنا نکه می بینید، آنچه که کاربرد زیاد دارد، "عرض" با شرف، ناموس و آبرو برگردانده می شود اما در این جا، معنای بدن رساتر است (فاطمی)

3. إِذَا لَقِيَ أَحَدُكُمْ أَخَاهُ فَلْيُقَبِّلْ مَوْضِعَ النُّورِ مِنْ جَبْهَتِهِ.(2)

وقتی یکی از شما برادر مؤمنش را ملاقات نماید، جای نور یعنی پیشانی او را ببوسد.

4. إنّ هذَا الْقُرْآنَ فيهِ مَصابيحُ النُّورِ وَشِفاءُ الصُّدُورِ.(3)

در این قرآن چراغ های نور است و شفای سینه ها.

5. مَا تَشَاوَرَ قَوْمٌ إِلَّا هُدُوا إِلَى رُشْدِهِمْ.(4)

هیچ قومی مشورت نکردند، مگر این که به رشدشان رسیدند.

6. الْمَصَائِبُ مَفَاتِيحُ الْأَجْر.(5)

ص: 242

مصیبت ها کلیدهای پاداشند.

7. صَاحِبِ النَّاسَ مِثْلَ مَا تُحِبُّ أَنْ يُصَاحِبُوكَ بِهِ.(1)

با مردم مانند آنچه که دوست داری با تو همنشینی شود، همنشینی نما.

8. إنّما يُجْزى الْعِبادُ يَوْمَ القيامة عَلى قَدْرِ عُقُولِهِمْ.(2)به بندگان در روز قیامت، به اندازه عقل هاشان پاداش داده می شود.

واژه عقل در روایات ما زیاد آمده است. به احتمال زیاد، منظور از آن تعقل و بهره بردن از عقل است و الا خداوند کریم، به جز افراد استثنایی، عقل را در اختیار همه بشریت قرار داده است (فاطمی)

9. الْخَيْرُ الَّذِي لَا شَرَّ فِيهِ الشُّكْرُ مَعَ النِّعْمَةِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّازِلَة.(3)

خیری که در آن هیچ شری راه وجود ندارد، سپاسگذاری با نعمت است و شکیبایی در مصیبت های بزرگ.

النَّازِلَة: مصیبت بزرگ، ج: نازلات، نوازل (المعجم البسیط)

10. الْعَارُ أَهْوَنُ مِنَ النَّار.(4)

تحمل ننگ آسان تر از ورود در آتش جهنم است!

و برادر باشکوهش رجز اینگونه دارد: الموت أولی من رکوب العار/ والعار أولی من دخول النار (فاطمی)

11. الْفُرْصَةُ سَرِيعَةُ الْفَوْتِ بَطِيئَةُ الْعَوْد.(5)

ص: 243

فرصت زود می گذرد، دیر بر می گردد.

12. عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: كُنْتُ مَعَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ (علیه السلام) فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ هُوَ مُعْتَكِفٌ وَ هُوَ يَطُوفُ بِالْكَعْبَةِ فَعَرَضَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ شِيعَتِهِ فَقَالَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) إِنَّ عَلَيَّ دَيْناً لِفُلَانٍ فَإِنْ رَأَيْتَ أَنْ تَقْضِيَهُ عَلَيَّ فَقَالَ وَ رَبِّ هَذِهِ الْبَنِيَّةِ مَا أَصْبَحَ عِنْدِي شَيْ ءٌ قَالَ إِنْ رَأَيْتَ أَنْ تَسْتَمْهِلَهُ عَنِّي فَقَدْ تَهَدَّدَنِي بِالْحَبْسِ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَقَطَعَ الطَّوَافَ وَ سَعَى مَعَهُ فَقُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَ نَسِيتَ أَنَّكَ مُعْتَكِفٌ1. فَقَالَ لَا وَ لَكِنْ سَمِعْتُ أَبِي (علیه السلام) يَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) يَقُولُ مَنْ قَضَى أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ حَاجَةً كَانَ كَمَنْ عَبَدَ اللَّهَ تِسْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ صَائِماً نَهَارَهُ قَائِماً لَيْلَهُ.(1)

ابن عباس می گوید: با حسن بن علی (علیه السلام) در مسجد الحرام بودم و او در حال اعتکاف، طواف می کرد. پس مردی از شیعیانش خود را به او رساند و عرض کرد: یا ابن رسول الله! فلان کس بر گردن من دینی دارد. اگر با دیدن آن قرضم را ادا نمایید!.. امام فرمود: قسم به صاحب این خانه چیزی پیشم نیست! عرض کرد: اگر با دیدنش مهلتی بخواهید!... او مرا تهدید به زندان کرده است. ابن عباس می گوید: امام طوافش را قطع کرد و همراه او شتافت. عرض کردم: یا ابن رسول الله! آیا فراموش کردید که در حال اعتکاف به سر می برید؟ فرمود: نه اما از پدرم (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: از رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که می فرمود: هرکس حاجت برادر مؤمنش را برآورده کند، مانند کسی است که نه هزار سال خداوند را عبادت کرده است، در حالی که روزها روزه دار باشد و شب ها نماز گذار!

برادر بزرگوارش، امام حسین (علیه السلام) هم حدیث این گونه دارد، ما به خاطر اهمیت مطلب آن را از زبان هردو برادر می کنیم... باید توجه داشته باشیم که حتی در طواف واجب، بعد از کامل

ص: 244

کردن چهار شوط، قطع آن برای نماز واجب، و قضای حاجت مؤمن، جایز است. –ر.ک. اللمعة الدمشقیة، ج1، ص279- (فاطمی)

13. الْقَرِيبُ مَنْ قَرَّبَتْهُ الْمَوَدَّةُ وَ إِنْ بَعُدَ نَسَبُهُ وَ الْبَعِيدُ مَنْ بَاعَدَتْهُ الْمَوَدَّةُ وَ إِنْ قَرُبَ نَسَبُهُ لَا شَيْ ءَ أَقْرَبُ مِنْ يَدٍ إِلَى جَسَدٍ وَ إِنَّ الْيَدَ تُفَلُّ فَتُقْطَعُ وَ تُحْسَم.(1)

نزدیک کسی است که دوستی او را نزدیک کرده است، هرچند از لحاظ نسب دور باشد و بیگانه کسی است که دوستی او را دور کرده باشد، هرچند که از لحاظ نسب نزدیک باشد. هیچ چیزی نزدیک تر از دست به بدن نیست. همین دست اگر فاسد شد، قطع می گردد و جای زخم آن داغ می شود.

تُفَلُّ: تَفَل جلده من داء أو غيره: أنْتَن (كتاب الماء)

تُحْسَم: حَسَمه: قَطَعه و حَسَم العِرْقَ، قَطَعه ثم كَواه لئلا يَسيلَ دَمُه (المحكم)./ حَسْمُ الداء: از بين بردن اثر بريدگى و درد با داغ كردن -براى جلوگيرى از خونريزى (ترجمه مفردات الفاظ قرآن)

14. اللُّؤْمُ أَنْ لَا تَشْكُرَ النِّعْمَةَ.(2)

آدم پست، شکر نعمت نمی کند.

اللُّؤْمُ: ضد العِتْقِ و الكَرَمِ. و اللَّئِيمُ: الدَّني ءُ الأَصلِ الشحيحُ النفس (لسان العرب)

15. لَا أَدَبَ لِمَنْ لَا عَقْلَ لَهُ وَ لَا مُرُوَّةَ لِمَنْ لَا هِمَّةَ لَهُ وَ لَا حَيَاءَ لِمَنْ لَا دِينَ لَهُ وَ رَأْسُ الْعَقْلِ مُعَاشَرَةُ النَّاسِ بِالْجَمِيلِ وَ بِالْعَقْلِ تُدْرَكُ الدَّارَانِ جَمِيعاً وَ مَنْ حَرُمَ مِنَ الْعَقْلِ حَرُمَهُمَا جَمِيعاً.(3)

کسی که عقل ندارد، ادب ندارد، کسی که جوانمردی ندارد، اراده ندارد و کسی که حیا ندارد، تکیه گاهی فکری ندارد. قله عقل، معاشرت نیکو با مردم

ص: 245

است. با عقل نعمت های هر دو جهان درک می شود و کسی که از موهبت عقل محروم است، محروم از رسیدن به نعمت های هر دو جهان خواهد بود.

الأدَبُ، بفتحتَينِ: حسنُ الأخلاقِ، و الكِياسةُ، و رياضةُ النفسِ، و يَقَعُ على كلِّ رياضةٍ محمودةٍ يتخرّجُ بها الإنسانُ في فضيلةٍ من الفضائلِ (الطراز الأول)

مُرُوَّةَ: جوانمردی، شهامت (المعجم البسیط)

الْهِمَّةُ: العزم الجازم (مجمع البحرين)./ و الْهِمَّةُ: أوّل العزم، و قد تطلق على العزم القويِّ. فيقال له: هِمَّةٌ عالية (التحقيق فى كلمات القرآن الكريم)

16. مَا رَأَيْتُ ظَالِماً أَشْبَهَ بِمَظْلُومٍ مِنْ حَاسِد.(1)

ظالمی شبیه تر به مظلوم ندیدم و آن آدم حسود است.

الحاسد: الذي يتمنى زوال النعمة عن صاحبها و إن لم يردها لنفسه، فَالْحَسَدُ مذموم و الغبطة محمودة، و هي أن يريد من النعمة لنفسه مثل ما لصاحبه و لم يرد زوالها عنه (مجمع البحرين)

17. مُحَمَّدٌ وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ فَطُوبَى لِمَنْ كَانَ بِحَقِّهِمَا عَارِفاً وَ لَهُمَا فِي كُلِّ أَحْوَالِهِ مُطِيعاً يَجْعَلُهُ اللَّهُ مِنْ أَفْضَلِ سُكَّانِ جِنَانِهِ وَ يُسْعِدُهُ بِكَرَامَاتِهِ وَ رِضْوَانِهِ.(2)

محمد و علی [علیهما السلام] پدران این امت هستند. پس خوش به حال کسی که عارف به حق این دو باشد و در همه حال اطاعت شان نماید! اگر چنین باشد، خداوند او را در بهترین باغ بهشتی اش مسکن می دهد و او را با کرم و رضوانش، سعادتمند می نماید.

18. مَنِ اتَّکَلَ عَلی حُسْنِ الاِخْتِيارِ مِنَ اللّهِ لَهُ لَمْ يتَمَنَّ اَنَّهُ فی غَيرِ الْحالِ الَّتی إِخْتارَهَا اللّهُ لَهُ.(3)

ص: 246

کسی که بر زیبایی اختیار خداوند اعتماد داشته باشد، غیر از حالتی که خداوند برایش برگزیده است را آرزو نمی کند.

اتّكَل عليه فى العمل: اعتمد عليه و وثِق به (الإفصاح)

19. مَنْ عَبَدَ اللّهَ، عبَّدَ اللّهُ لَهُ كُلَّ شيء.(1)

کسی که خداوند را بندگی نماید، خداوند همه چیز را بنده و فرمانبرش می گرداند.

در این جمله مولا، زیبایی بیانی آن نادیده گرفته نشود. زیرا که "عبد" اول، به معنای بندگی است و "عبد" دوم، به معنای خضوع و ذلت است. به عبارت دیگر، در "عبد" اول معنای تشریعی آن مراد است و در "عبد" دوم، معنای لغوی و اصلی آن مطمح نظر است (فاطمی)

20. مَنْ قَرَءَ الْقُرْآنَ كانَتْ لَهُ دَعْوَهٌ مُجابَهٌ، إمّا مُعَجَّلهٌ وَإمّا مُؤجَلَّهٌ.(2)

هرکس قرآن تلاوت کند، دیر یا زود، برای او یک دعای اجابت شده است.

21. الْوَحْشَةُ مِنَ النَّاسِ عَلَى قَدْرِ الْفِطْنَةِ بِهِم.(3)

وحشت از مردم به اندازه آگاهی از حال آن ها است.

الْفِطْنَةِ: هوش و ذکاوت (المعجم البسیط)

22. النِّعْمَةُ مِحْنَةٌ فَإِنْ شَكَرْتَ كَانَتْ نِعْمَةً فَإِنْ كَفَرْتَ صَارَتْ نَقِمَة.(4)

نعمت، گرفتاری است، اگر شکر گذاری نمایی، نعمت می شود و اگر کفران نمایی، نقمت می گردد.

مِحْنَةٌ: بلا، گرفتاری، مصیبت (المعجم البسیط)

نَقِمَة: خشم و نارضایتی و میل به انتقام (المعجم البسیط)

ص: 247

23. مَنْ قَلَّ ذَلَّ وَ خَيْرُ الْغِنَى الْقُنُوعُ وَ شَرُّ الْفَقْرِ الْخُضُوعُ.(1)هرکس فقیر شد، ذلیل شد، بهترین ثروت، قناعت است و بدترین فقر، فروتنی است.

خضوع: تسلیم شدن و فروتنی نشان دادن، رام شدن، زیر بار رفتن، تن دردادن (المعجم البسیط)

24. مَا أَعْرِفُ أَحَداً إِلَّا وَ هُوَ أَحْمَقُ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ رَبِّه.(2)

کسی را نمی شناسم، مگر این که بین خود و پروردگارش احمق است.

این سخن مولا بسیاری را به وادی حیرت برده است و ژرفای آن ناپیدا است. آنچه مسلم است، این که "احمق" مترافات متعددی دارد، از جمله آن جهل و نادانی. شاید در این جا، همین جهل و نادانی مراد باشد؛ به این معنا که هرکس غیر از معصوم، مقام الهی را آنچنان که باید، در نمی یابد (فاطمی)

أَحْمَق: أَخْرَق، سَخِيف، أَبْلَه، جَاهِل، سَفِيه، أَفِين، مَأْفُون، تَافِه، أَرْعَن (المكنز العربي المعاصر)

25. وَ قِيلَ لَهُ فِيكَ عَظَمَةٌ فَقَالَ (علیه السلام) بَلْ فِيَّ عِزَّةٌ قَالَ اللَّهُ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِين.(3)

و به او گفته شد: در شما عظمت است. فرمود: بلکه در من عزت است. خداوند می فرماید: عزت مخصوص خداوند، پیامبرش و مؤمنین می باشد.

26. هَلاكُ الْمَرْءِ في ثَلاث: اَلْكِبْرُ، وَالْحِرْصُ، وَالْحَسَدُ؛ فَالْكِبْرُ هَلاكُ الدّينِ، وَبِهِ لُعِنَ إبْليسُ. وَالْحِرْصُ عَدُوّ النَّفْسِ، وَبِهِ خَرَجَ آدَمُ مِنَ الجنة. وَالْحَسَدُ رائِدُ السُّوءِ، وَمِنْهُ قَتَلَ قابيلُ هابيلَ.(4)

ص: 248

نابودی انسان در سه چیز است: کبر، حرص و حسد. کبر بنای دین را نابود می کند و به خاطر کبر، ابلیس از رحمت خداوند دور شد. حرص، دشمن جان انسان است و به خاطر آن، آدم از بهشت رانده شد. حسد، پیشگام بدی است و از همین طریق قابیل به کشتن هابیل راضی شد.

27. مَنْ أَدَامَ الِاخْتِلَافَ إِلَى الْمَسْجِدِ أَصَابَ إِحْدَى ثَمَانٍ آيَةً مُحْكَمَةً وَ أَخاً مُسْتَفَاداً وَ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً وَ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً وَ كَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَى الْهُدَى أَوْ تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى وَ تَرْكَ الذُّنُوبِ حَيَاءً أَوْ خَشْيَةً.(1)

کسی که همواره به مسجد رفت و آمد داشته باشد، با یکی از هشت چیز رو به رو خواهد شد: 1- نشانی استوار و محکم 2- برادر سودمند 3- دانش تازه پرطراوت 4- رحمتی در انتظار نشسته. 5- سخنی که او را هدایت و راهنمایی نماید 7- ترک گناه به خاطر ترس یا حیا.

طَرُف، یَطرُف طرافة... استطرف: آن را نوبر و جالب توجه یافت (المنجد: عربی به فارسی)./ و اسْتَطْرَفَ الشَيْ ءَ: اسْتَحْدَثَه و منه المالُ المُسْتَطْرَفُ (تاج العروس)

28. كَانَتْ جَمَاجِمُ الْعَرَبِ بِيَدِي يُسَالِمُونَ مَنْ سَالَمْتُ وَ يُحَارِبُونَ مَنْ حَارَبْتُ فَتَرَكْتُهَا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَ حَقْنَ دِمَاءِ الْمُسْلِمِينَ.(2)

جمجمه های عرب در دستم بود. آشتی می کردند، با آن ها که من آشتی می کردم، پیکار می کردند، با آن ها که من پیکار می کردم. نها که من آشتی می کردمآنهاپس به خاطر حفظ خون مسلمانان و رضای خداوند، پا از فتنه بیرون کشیدم.

حَقْنَ: بازداشتن و منع کردن، حفظ کردن (المعجم البسیط)

ص: 249

29. وَ قِيلَ لَهُ (علیه السلام) كَيْفَ أَصْبَحْتَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) قَالَ أَصْبَحْتُ وَ لِيَ رَبٌّ فَوْقِي وَ النَّارُ أَمَامِي وَ الْمَوْتُ يَطْلُبُنِي وَ الْحِسَابُ مُحْدِقٌ بِي وَ أَنَا مُرْتَهَنٌ بِعَمَلِي لَا أَجِدُ مَا أُحِبُّ وَ لَا أَدْفَعُ مَا أكْرِهُ وَ الْأُمُورُ بِيَدِ غَيْرِي فَإِنْ شَاءَ عَذَّبَنِي وَ إِنْ شَاءَ عَفَا عَنِّي فَأَيُّ فَقِيرٍ أَفْقَرُ مِنِّي؟(1)

از مولا پرسیده شد: پسر رسول خداوند! چگونه شب را به روز آوردی؟ فرمود: "صبح کردم در حالی که پروردگاری بالای سرم دارم، آتشی پیش رو، مرگی در جستجو، حساب گردم حلقه نموده و من در گرو اعمالم هستم. نه به آنچه دوست دارم، می رسم و نه از آنچه کراهت دارم، دوری می توانم. کارها به دست غیر من است. اگر بخواهد، شکنجه ام خواهد نمود، اگر نخواهد از من می گذرد. پس چه کسی بیچاره تر از من به سر می برد؟!"وَ لِيَ رَبٌّ فَوْقِي: در این جمله مجازی به کار رفته است. معنای اصلی این است: ولی ربّ عظمته و آثاره فوقی (فاطمی)

برادر بزرگوارش، امام حسین (علیه السلام) هم حدیث این گونه دارد، ما به خاطر اهمیت مطلب، از زبان هردو برادر نقل می کنیم (فاطمی)

30. و من کلامه أَنَّ هَذَا الْقُرْآنَ فِيهِ مَصَابِيحُ النُّورِ وَ شِفَاءُ الصُّدُورِ فَلْيَجْلُ جَالٍ بِضَوْئِهِ وَ لْيُلْجِمِ الصِّفَةَ فَإِنَّ التَّلْقِينَ حَيَاةُ الْقَلْبِ الْبَصِيرِ كَمَا يَمْشِي الْمُسْتَنِيرُ فِي الظُّلُمَاتِ بِالنُّورِ.(2)

از کلام آن بزرگوار است که در این قرآن چراغ های نور است و شفای صدور. پس جولان دهنده ای باید در روشنایی آن جولان دهد و صفت آن را برخود ببندد.

ص: 250

زیرا تلقین، سبب زندگی دل با بصیرت است و موجب می شود که قرآن مونس چونان کسی گردد که در ظلمات با چراغ راه می رود.

أَلجْمَ: لگام را در دهان نهاد، ساکت کرد (المعجم البسیط)./ جمله "وَ لْيُلْجِمِ الصِّفَةَ" یک استعاره است و شاید منظور بستن صفات اهل قرآن بر خویشتن باشد. منتها بستن خاصی همانند لگام که نفس را از سرکشی باز دارد (فاطمی)

التَّلْقِين: كالتَّفْهِيم. (لسان العرب)./ لقّن: تلقین کرد، یاد داد (المعجم البسیط)./ الفرق بين التعليم و التلقين: أن التلقين يكون في الكلام فقط، و التعليم يكون في الكلام و غيره (الفروق في اللغة)

31. اتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ وَ جِدُّوا فِي الطَّلَبِ وَ تُجَاهَ الْهَرَبِ وَ بَادِرُوا الْعَمَلَ قَبْلَ مُقَطَّعَاتِ النَّقِمَاتِ وَ هَاذِمِ اللَّذَّاتِ فَإِنَّ الدُّنْيَا لَا يَدُومُ نَعِيمُهَا وَ لَا تُؤْمَنُ فَجِيعُهَا وَ لَا تَتَوَقَّى فِي مَسَاوِيهَا غُرُورٌ حَائِلٌ وَ سِنَادٌ مَائِلٌ فَاتَّعِظُواعِبَادَ اللَّهِ بِالْعِبَرِ وَ اعْتَبِرُوا بِالْأَثَرِ وَ ازْدَجِرُوا بِالنَّعِيمِ وَ انْتَفِعُوا بِالْمَوَاعِظِ فَكَفَى بِاللَّهِ مُعْتَصِماً وَ نَصِيراً وَ كَفَى بِالْكِتَابِ حَجِيجاً وَ خَصِيماً وَ كَفَى بِالْجَنَّةِ ثَوَاباً وَ كَفَى بِالنَّارِ عِقَاباً وَ وَبَالًا.(1)آی بندگان خدا! تقوای الهی را در پیش گیرید! در پی هدف و در گریز از زندان دنیا تلاش نمایید و به عمل خیر پیش از پوشیدن جامه های تنگ نقمت و دیدن نیش های مرگ، پیشی بگیرید. نعمت های دنیا دائمی نیست، از درد و رنج آن کسی ایمن نمانده و بدی های آن غیر قابل اجتناب است. دنیا فریب زود گذر است و تکیه گاهی نامطمئن. پس آی بندگان خدا! از عبرت هایش پند بگیرید و ازنمونه هایش عبرت. با نعمت خرد از دنیا دور گردید و با گوش سپردن به موعظه ها بهره مند شوید. خداوند، در حالی که پناه دهنده و کمک کننده است، قرآن در حالی که شاهد و شکایت کننده است و بهشت و جهنم در حالی که پاداش و پیامد است، کفایت می کند.

ص: 251

وَ جِدُّوا فِي الطَّلَبِ: به احتمال زیاد، این الف و لام، جانشین مضاف الیه شده است؛ شاید منظور "طلب السعادة" باشد. چنان که الف و لام "الْعَمَلَ" هم شاید چنین باشد: عمل الصالح (فاطمی)

تُجَاهَ: التُّجَاهُ: ما استقبل شي ء شيئا. تقول: دار فلان تُجَاهُ دار فلان (كتاب العين)./ تِجاه: در مقابل، در برابر (المعجم البسیط)

بَادِرُوا: بشتابید، سبقت بگیرید (المعجم البسیط)

مقطعات: المُقَطَّعَات: جامه هاى كوتاه (فرهنگ ابجدي)./ وَ فِي الدُّعَاءِ" وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ مُقَطَّعَاتِ النِّيرَانِ (مجمع البحرين)./ و المُقَطَّعاتُ: القِصارُ من الثِّيَابِ، اسمٌ واقِعٌ على الجِنْسِ، لا يُفْرَدُ له واحِد (تاج العروس)

النَّقِمَاتِ: النقمات: جمع نقمة: اسم من الانتقام (بحار الأنوار)

هَاذِمِ: هاذِمُ اللَّذاتِ: المَوْتُ (تاج العروس)./ هَذَمْتُ: الشَّىْ ءَ هَذْماً مِنْ بَابِ ضَرَبَ قَطَعْتُهُ بِسُرْعَةٍ (المصباح المنير)

فَجِيعُهَا: الفجيعة: الرزيئة الموجعة (تهذيب اللغة)

تَتَوَقَّى: توقّی فلانا: حذره و خافه، تجنبه (المنجد)./ این واژه از ماده "وقی، یقی" است (فاطمی)

مَسَاوِي: القبیح من الفعل و القول، المساوی: العیوب و النقایص (المنجد)./ مساوی، ریشه در "ساء، یسوء" دارد. آن را با "مساوی" فارسی اشتباه نگیرید. "مساوی"، جمع مصدر "مساءة" می باشد (فاطمی)

حَائِلٌ: و حالَ الشَّيْ ءُ يَحُوْلُ حُؤُوْلًا: تَغَيَّرَ. و تَحَوَّلَ أيضاً. و الْحَائِلُ: المُتَغَيِّر (المحيط في اللغة)

سِنَادٌ: تساند إلیه: اعتمد علیه... ناقة سناد: طویلة قوام مستند السنام: قویة (المنجد)

مَائِلٌ: کج و غیر عمودی، خمیده (المعجم البسیط)

الأثر: شاید منظور آقا، نمونه و نشانه عبرت باشد. و الآثارُ: الأَعْلَامُ، واحِدُه الأَثَرُ (تاج العروس)

ص: 252

ازْدَجِرُوا: الزَّجْرُ: المَنْعُ و النَهْىُ (الصحاح)./ و ازْدَجَرَ كان في الأصل ازتجر فقُلبت التاء دالًا لقرب مَخْرَجَيْهما، و اخْتِيَرت الدال لأنها أليق بالزاي من التاء (تهذيب اللغة)./ وازدجروا بالنعیم... علامه مجلسی، در این زمینه عبارت این گونه دارد: "كذا، و الظاهر "بالنقم". اگر ما این توجیه را بپذیریم، هرچند که "نقمت" تکرار می شود، با "وازدجروا" سازگارتر است. احتمال دیگر این که همین عبارت؛ یعنی "وَ ازْدَجِرُوا بِالنَّعِيمِ" مورد نظر مولا باشد. در این صورت، عبارت عمق بیشتری پیدا می کند؛ یعنی این که با وجود نعمت های چون عقل و... از فریب دنیا حذر کنیم (فاطمی)

حَجِيجاً وَ خَصِيماً... شاید منظور این باشد که قرآن در دادگاه عدل الهی هم حجت است و هم شاکی. حجت است برای آن هایی که بر اساس گفته های او زندگی شان را سامان داده اند. شاکی است از آن هایی که به او اعتنا نکردند. در ضمن، شاید فعیل های این جا به معنای فاعل باشد (فاطمی)

وَبَالًا: وَبَال: وَخَامَة، ثَقَل، سُوءُ عَاقِبَةٍ، سُوءُ مَغَبَّةٍ (المكنز العربي المعاصر)./ چنان که می بینید، "وبال" معانی متعددی دارد. ظاهرا، در این جا پیامد تنها معنی بشود، بهتر است (فاطمی)

32. وَ مَرَّ (علیه السلام) فِي يَوْمِ فِطْرٍ بِقَوْمٍ يَلْعَبُونَ وَ يَضْحَكُونَ فَوَقَفَ عَلَى رُءُوسِهِمْ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ شَهْرَ رَمَضَانَ مِضْمَاراً لِخَلْقِهِ فَيَسْتَبِقُونَ فِيهِ بِطَاعَتِهِ إِلَى مَرْضَاتِهِ فَسَبَقَ قَوْمٌ فَفَازُوا وَ قَصَّرَ آخَرُونَ فَخَابُوا فَالْعَجَبُ كُلُّ الْعَجَبِ مِنْ ضَاحِكٍ لَاعِبٍ فِي الْيَوْمِ الَّذِي يُثَابُ فِيهِ الْمُحْسِنُونَ وَ يَخْسَرُ فِيهِ الْمُبْطِلُونَ وَ ايْمُ اللَّهِ لَوْ كُشِفَ الْغِطَاءُ لَعَلِمُوا أَنَّ الْمُحْسِنَ مَشْغُولٌ بِإِحْسَانِهِ وَ الْمُسِي ءَ مَشْغُولٌ بِإِسَاءَتِهِ ثُمَّ مَضَى.(1)

روز عید فطری، از جمعی که در حال بازی و شادی بودند، می گذشت. بالای سرشان ایستاد و فرمود: خداوند ماه رمضان را میدان مسابقه برای خلقش قرار داده است. داوطلبان در این میدان باید از فرمانبری به خشنودی او برسند. پس گروهی پیش می افتند و برنده می شوند و گروهی عقبمی مانند و بازنده می گردند. شگفتی، تمام شگفتی از خندان بازیگر، در روزی که نیکوکاران

ص: 253

پاداش می گیرند و باطل اندیشان زیان می بینند. به خداوند سوگند! اگر پرده ها برداشته شوند، خواهید دید که نیکو کار مشغول بهره برداری از خوبی هایش می باشد و بدکار مشغول بازنگری بدی هایش و سپس به راهش ادامه داد.

مِضْمَاراً: المضمار: المدة و الأيّام التي تضمر فيها للسباق. و موضع السباق أيضا (بحار الأنوار)

فَخَابُوا: ناامید شدن (المعجم البسیط)

ايْمُ اللَّهِ: ايْم اللّهِ: قَسَم. و أصله أيمن اللّه فحذفت النون للاستخفاف (الفائق)./ و أَيْمَنُ: حَرْفٌ وُضِعَ للقَسَمِ، تقول: أَيْمُ اللَّهِ و أَيْمُنُ اللَّهِ؛ و لَيْمَنُكَ و أَيْمُنُكَ (المحيط في اللغة)

33. اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ لَمْ يَخْلُقْكُمْ عَبَثاً و لَيْسَ بِتَارِكِكُمْ سُدًى كَتَبَ آجَالَكُمْ وَ قَسَمَ بَيْنَكُمْ مَعَايِشَكُمْ لِيَعْرِفَ كُلُّ ذِي لُبٍّ مَنْزِلَتَهُ وَ أَنَّ مَا قُدِّرَ لَهُ أَصَابَهُ وَ مَا صُرِفَ عَنْهُ فَلَنْ يُصِيبَهُ قَدْ كَفَاكُمْ مَئُونَةَ الدُّنْيَا وَ فَرَغَكُمْ لِعِبَادَتِهِ وَ حَثَّكُمْ عَلَى الشُّكْرِ وَ افْتَرَضَ عَلَيْكُمُ الذِّكْرَ وَ أَوْصَاكُمْ بِالتَّقْوَى وَ جَعَلَ التَّقْوَى مُنْتَهَى رِضَاهُ وَ التَّقْوَى بَابُ كُلِّ تَوْبَةٍ وَ رَأْسُ كُلِّ حِكْمَةٍ وَ شَرَفُ كُلِّ عَمَلٍ بِالتَّقْوَى فَازَ مَنْ فَازَ مِنَ الْمُتَّقِينَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: "إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ مَفازاً." وَ قَالَ: "وَ يُنَجِّي اللَّهُ الَّذِينَ اتَّقَوْا بِمَفازَتِهِمْ لا يَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ." فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ "مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً" مِنَ الْفِتَنِ وَ يُسَدِّدُهُ أَمْرِهِ وَ يُهَيِّئُ لَهُ رُشْدَهُ وَ يُفْلِجُهُ بِحُجَّتِهِ وَ يُبَيِّضُ وَجْهَهُ وَ يُعْطِيهِ رَغْبَتَهُ مَعَ "الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً."(1)

بدانید که خداوند شما را بیهوده نیافرید و بی هدف رهاتان نکرد! روزهای مرگ شما را نوشت و روزی تان را قسمت نمود. تا هر خردمند، جایگاه خودش را بداند و به آنچه مقدر است، برسد و به آنچه مصلحت نبود، نرسد. قوت دنیاتان را تضمین کرد و زمینه عبادت تان را فراهم. بر شکر گذاری تشویق تان کرد و ذکر

ص: 254

را برای تان واجب نمود. شما را به تقوا سفارش فرمود و تقوا را آخرین رضایت خویش قرار داد. تقوا درِ قبولی هر بازگشتی است، سر هر حکمت و شرف هر کردار به تقوا است. رستگار گشتند کسانی از پرهیزکاران که رستگاری را مقصد خویش قرار دادند. خداوند تبارک و تعالی می فرماید: "رستگاری مخصوص پرهیزکاران است." و فرمود: "خداوند آنانی را که تقوا پیشه نمودند، به خاطر رستگاری شان نجات می دهد. نه به آن ها بدی می رسد و نه غمگین می شوند." آی بندگانخدا! تقوای الهی پیشه نمایید و بدانید: "هرکس تقوای الهی پیشه نماید، خداوند، راه برون رفت" از فتنه ها را به روی او می گشاید. کارهایش را رو به راه می کند، او را برای رشد و تکامل آماده می نماید، با حجتش پیروز می گرداند، صورتش را سفید و شوق دیدار خوبان را به او عنایت می نماید: "کسانی که خداوند نعمت را ارزانی شان نمود؛ آن ها عبارتند از پیامبران، راستگویان، شهدا و صالحان و چه زیبا دوستانند آنان!"

سُدًى: ول و رها، بی هدف، بیهوده و بی نتیجه (المعجم السیط)./ سُدًى: المهمل... قال اللّه تعالى: أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدىً أي: يُهمل فلا يجازى (شمس العلوم)

وَ افْتَرَضَ عَلَيْكُمُ الذِّكْرَ: بعضی از مترجمین، ذکر را به نماز ترجمه کرده اند (فاطمی)

مَئُونَةَ: آذوقه، قوت، توشه، سختی و سنگینی، کمک نقدی و غیر نقدی (المعجم البسیط)./ و المُؤْنَةُ: القُوتُ (المحكم و المحيط الأعظم)

يُفْلِجُهُ: الفُلْجُ: الظَّفَرُ بمَنْ تُخَاصِمُه (المحيط في اللغة)

مفازا: فوزا (مجمع البیان)./ الفَوزُ: النَّجاءُ و الظَّفَرُ بالأُمْنِيَّةِ و الخَير (المحكم و المحيط الأعظم)./ إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ مَفازاً: أي: فَوْزاً، أي: مكان فوز (مفردات ألفاظ القرآن)./ امروزه عرب ها، "فوز" را در برنده شدن به کار می برند (فاطمی)

يُسَدِّد: سَدَّدَ الرجلُ: إذا لزم الطريقة المستقيمة (مجمع البحرين)./ و وكل به ملك يسدده: و يلهمه الحق، و يدفع عنه استيلاء الشيطان بالشبهات (مرآة العقول)./ سِداد: صحت و درستی (المعجم البسیط)

ص: 255

می باشند، با یک نوع مجاز روبه رو هستیم و الا احادیث از این دست کم نداریم: َ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ يَمْلِكُهُ بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) أَعْطَاهُمُ اللَّهُ عِلْمِي وَ فَهْمِي... -ر.ک. كفاية الأثر في النص على الأئمة الإثني عشر، ص166- پس وقتی گفته می شود: فرزندان علی و فاطمه (علیهما السلام)، به این اعتبار است که این ستارگان از نسل آن دو بزرگوار می باشند (فاطمی)

عَهِدَ إلىَّ: أي أوصى. و منه قول اللَّه جلّ و عزّ: أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ: يعني الوصيّة. قال: و العَهد: الأمان... من العهد أيضاً اليمين... من العهد أيضاً أن تَعهد الرجلَ على حالٍ أو في مكان... (تهذيب اللغة)

قَالَ فَقُلْتُ لَهُ عِظْنِي يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ اسْتَعِدَّ لِسَفَرِكَ وَ حَصِّلْ زَادَكَ قَبْلَ حُلُولِ أَجَلِكَ وَ اعْلَمْ أَنَّكَ تَطْلُبُ الدُّنْيَا وَ الْمَوْتُ يَطْلُبُكَ وَ لَا تَحْمِلْ هَمَّ يَوْمِكَ الَّذِي لَمْ يَأْتِ عَلَى يَوْمِكَ الَّذِي أَنْتَ فِيهِ وَ اعْلَمْ أَنَّكَ لَا تَكْسِبُ مِنَ الْمَالِ شَيْئاً فَوْقَ قُوتِكَ إِلَّا كُنْتَ فِيهِ خَازِناً لِغَيْرِكَ وَ اعْلَمْ أَنَّ فِي حَلَالِهَا حِسَابٌ وَ فِي حَرَامِهَا عِقَابٌ وَ فِي الشُّبُهَاتِ عِتَابٌ فَأَنْزِلِ الدُّنْيَا بِمَنْزِلَةِ الْمَيْتَةِ خُذْ مِنْهَا مَا يَكْفِيكَ فَإِنْ كَانَ ذَلِكَ حَلَالًا كُنْتَ قَدْ زَهِدْتَ فِيهَا وَ إِنْ كَانَ حَرَاماً لَمْ يَكُنْ فِيهِ وِزْرٌ فَأَخَذْتَ كَمَا أَخَذْتَ مِنَ الْمَيْتَةِ وَ إِنْ كَانَالْعِتَابُ فَإِنَّ الْعِتَابَ يَسِيرٌ وَ اعْمَلْ لِدُنْيَاكَ كَأَنَّكَ تَعِيشُ أَبَداً وَ اعْمَلْ لآِخِرَتِكَ كَأَنَّكَ تَمُوتُ غَداً وَ إِذَا أَرَدْتَ عِزّاً بِلَا عَشِيرَةٍ وَ هَيْبَةً بِلَا سُلْطَانٍ فَاخْرُجْ مِنْ ذُلِّ مَعْصِيَةِ اللَّهِ إِلَى عِزِّ طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذَا نَازَعَتْكَ إِلَى صُحْبَةِ الرِّجَالِ حَاجَةٌ فَاصْحَبْ مَنْ إِذَا صَحِبْتَهُ زَانَكَ وَ إِذَا خَدَمْتَهُ صَانَكَ وَ إِذَا أَرَدْتَ مِنْهُ مَعُونَةً أَعَانَكَ وَ إِنْ قُلْتَ صَدَّقَ قَوْلَكَ وَ إِنْ صُلْتَ شَدَّ صَوْلَكَ وَ إِنْ مَدَدْتَ يَدَكَ بِفَضْلٍ مَدَّهَا وَ إِنْ بَدَتْ عَنْكَ ثُلْمَةٌ سَدَّهَا وَ إِنْ رَأَى مِنْكَ حَسَنَةً عَدَّهَا وَ إِنْ سَأَلْتَهُ أَعْطَاكَ وَ إِنْ سَكَتَّ عَنْهُ ابْتَدَأَكَ وَ إِنْ

ص: 257

نَزَلَتْ إِحْدَى الْمُلِمَّاتِ بِهِ سَاءَك مَنْ لَا تَأْتِيكَ مِنْهُ الْبَوَائِقُ وَ لَا يَخْتَلِفُ عَلَيْكَ مِنْهُ الطَّرَائِقُ وَ لَا يَخْذُلُكَ عِنْدَ الْحَقَائِقِ وَ إِنْ تَنَازَعْتُمَا مُنْقَسِماً آثَرَكَ.(1)

به او عرض کردم: موعظه ام نما یا بن رسول الله! فرمود: آری، برای مسافر شدن آمادگی داشته باش و پیش از این که مرگت فرا رسد، ره توشه ات را فراهم نما. این را بدان که تو در جستجوی دنیایی و مرگ در جستجوی تو! در روزی که در آن به سر می بری، بار غم روز نیامده را بر مدار! این را بدان که چیزی بیش از روزی ات را نمی توانی به دست بیاوری، مگر این که انباردار دیگری باشی. بدان که در حلال مال دنیا حساب است، در حرام آن عقاب و در شبهات آن سرزنش. دنیا را مانند مرداری بپندار و به اندازه کفایت از آن بهره بردار. زیرا اگر حلال بود، در آن زهد ورزیدی، اگر حرام بود، گناهی مرتکب نشدی. پس از آن به قدری برخوردار شو که در ضرورت از لاشه به زمین افتاده. در این صورت، اگر مورد سرزنش قرار بگیری، اندک خواهد بود. برای دنیایت چنان تلاش کن که گویا همواره زنده می مانی و برای آخرتت چنان آماده باش که انگار فردا می میری. اگر عزتی بدون عشیره می خواهی، اگر هیبتی بدون قدرت می خواهی، از ذلت معصیت الهی در پناه عزت او درآی و اگر مشتاق همنشینی کسانی گشتی، با کسی همنشینی نما که هنگامی با او هستی، آرایه ات باشد، وقتی خدمتش نمایی، سپاسگزارت، وقتی از او یاری بخواهی، یاری ات کند، اگر بگویی، سخنت را تصدیق کند، اگر حمله بری، بر استقامتت بیفزاید، اگر دستی برای احسان به سویش دراز نمایی، دستش را دراز نماید، اگر شکستی در تو بیفتد، التیام بخشد، اگر خوبی ای از تو ببیند، به شمار آورد، اگر از او چیزی بخواهی، عطایت نماید، اگر تو ساکت باشی، او سر صحبت بگشاید و اگر سختی هایی بر او فرود آید، تو را بد حال کند. این دوست باید کسی باشد که

ص: 258

شرارت هایی از او به تو نرسد، مسیر دین و دنیایش از تو جدا نباشد، در برخورد با واقعیت ها تنهایت نگذارد و اگر در چیزی اختلاف پیدا نمایید، تو را برخودش مقدم بدارد.

هَمَّ: نگرانی، غم (المعجم البسیط)خَازِن لِغَيْرِكَ: حافظ مال دیگری (فاطمی)./ خزن: جمع کرد، پس انداز کرد، انباشت (المعجم البسیط)

وِزْرٌ: گناه سنگین، بار سنگین (المعجم البسیط)

الْعِتَابُ: گله کردن، ملامت کردن (المعجم البسیط)

هَيْبَةً: الهَيْبَةُ: الإِجلالُ، و المَخَافَة (تاج العروس)./ الهَيبة و المَهابة: المخافة و الحَذر و الإجلال (الإفصاح)

نازع: نزاع، اگرچه در فارسی به معنای درگیری می آید اما در اصل لغت به معنای کندن و مشتاق بودن است: نَزَعْتُ الشي ء من مكانه أَنْزِعْهُ نَزْعاً: قَلَعْتُهُ... و نَزَعَ فلان إلى أهله يَنْزِعُ نِزاعاً، أى اشتاق –ر.ک. الصحاح- در این جا، مشتاق بودن، برگردان مناسب است (فاطمی)

صَانَ: حفظ کرد، نگهداری کرد (المعجم البسیط)

صُلْتَ: صولة: حمله، جهیدن، قدرت (المعجم البسیط)

ثُلْمَةٌ: و الثُّلْمة: الخَلَل في الحائط و غيره. و الثُّلْمة: فُرْجة الجُرْف المكسور (لسان اللسان)

الْمُلِمَّاتِ: الشدائد: و منه الْحَدِيثُ الْقُدْسِيُ يَا مُوسَى اتَّخِذْنِي حِصْناً لِلْمُلِمَّات (مجمع البحرين)

سَاءَك: ساءَه يَسوءُه سُوءاً بالضم و سَوْءاً بالفتح (تاج العروس)

الْبَوَائِقُ: الشّرُورِ. و فلانٌ يعملُ البَوَائِقَ و هي عِظامُ الذّنُوبِ (أساس البلاغة)./ بوائقُه غَوائلُه و شرُّه أو ظُلْمه و غَشَمُه (لسان العرب)

الطَّرَائِقُ: جمع طريقه چنانكه طرق جمع طريق مي باشد و آن دو بار در قرآن آمده است... الميزان طرائق را جمع طريقه و آن را بمعنى راه گرفته (قاموس قرآن)./ در این جا اگر "طرائق" را به معنای راه بگیریم، مناسب تر است (فاطمی)

ص: 259

نمی دانید که هیچ یک از ما نیست، مگر این که بر گردنش بیعت یکی از طاغیان زمانش قرار دارد؟ البته به جز قائمی که پشت سرش روح الله؛ عیسی بن مریم (علیه السلام) نماز می گذارد. خداوند عزّ و جلّ ولادت او را مخفی نگه می دارد و خودش را در پرده غیبت می برد تا برای هیچ کس بر گردن او بیعتی نباشد.

وَيْحَكُمْ: ویح: واژه ای است برای بیان اظهار رنج و دلسوزی برای دیگران یا برای مدح و تعجب، وای. ویل: وای، دعایی است، برای نازل شدن شر و بلا (المعجم البسیط)./ وَيْحٌ: كلمة رحمةً. و ويلٌ كلمة عذابٍ (الصحاح)./ در فارسی، کلمه "وای" را هم در برابر "ویح"، به کار می بریم و هم در برابر "ویل". در حالی که در عربی، کاربرد این دو واژه کاملا فرق می کند (فاطمی)

خَرَقَ: پاره پاره کرد، شکافت، نقض کرد (المعجم البسیط)

بَايَعْتُكَ يَا مُعَاوِيَةُ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ هَارُونَ فِي سَعَةٍ حِينَ اسْتَضْعَفُوهُ وَ كَادُوا يَقْتُلُونَهُ وَ لَمْ يَجِدْ عَلَيْهِمْ أَعْوَاناً وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ النَّبِيَّ (صلی الله علیه و آله و سلم) فِي سَعَةٍ حِينَ فَرَّ مِنْ قَوْمِهِ لِمَا لَمْ يَجِدْ أَعْوَاناً عَلَيْهِمْ وَ كَذَلِكَ أَنَا وَ أَبِي فِي سَعَةٍ مِنَ اللَّهِ حِينَ تَرَكَتْنَا الْأُمَّةُ وَ بَايَعَتْ غَيْرَنَا وَ لَمْ نَجِدْ أَعْوَاناً وَ إِنَّمَا هِيَ السُّنَنُ وَ الْأَمْثَالُ يَتْبَعُ بَعْضُهَا بَعْضاً أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّكُمْ لَوِ الْتَمَسْتُمْ فِيمَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لَمْ تَجِدُوا رَجُلًا مِنْ وُلْدِ نَبِيٍّ غَيْرِي وَ غَيْرَ أَخِي.(1)

در مجلسی که معاویه نیز در آن جا بود، امام حسن (علیه السلام) بر فراز منبر نشست. حمد و ثنای الهی را به جا آورد. سپس فرمود: آی مردم! معاویه خیال می کند که من اهلیت خلافت را در او دیدم و خودم را شایسته نمی بینم و این البته دروغی است که از معاویه سر می زند! من در کتاب الهی و در زبان پیامبر الهی، سزاوارترین کس به مردمم! به خداوند سوگند! اگر مردم با من بیعت می کردند و از من اطاعت می نمودند، آسمان بارانش را به آن ها می داد و زمین برکاتش را و تو آی معاویه دندان طمع تیز نمی کردی! رسول خداوند فرمود: هیچ جامعه ای نیست که زمام امور آن را مردی به دست بگیرد، در حالی که کسی داناتر از او وجود داشته باشد، مگر این که آن جامعه همواره رو به پستی می رود تا آن جا که پیش گوسالگان پیشانی ذلت بر خاک می سایند. بنی اسرائیل، آنگاه معتکف دیر گوساله گشتند، که هارون را رها کردند و می دانستند هارون خلیفه موسی است. امت اسلامی، علی (علیه السلام) را تنها گذاشتند، در حالی که شنیده بودند که رسول خدا، در رابطه با او می فرمود: تو پیش من همه جایگاه هارون با موسی را داری، به جز مقام نبوت، زیرا من خاتم پیامبرانم. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) از دست قومش آوارگی را برگزید، در حالی که آن ها را به راه الهی دعوت می فرمود، تا

ص: 262

آن جا که به غار پناهنده شد. اگر در برابر آن ها یاورانی پیدا می کرد، هجرت را بر نمی گزید و اگر من یاوری می یابیدم، به معاویه بیعت نمی کردم. خداوند، هارون را معذور داشت، وقتی قومش او را به استضعاف کشاند و قصد کشتنش نمودند و یاورانی علیه آنان پیدا نکرد. خداوند، پیامبرش را معذور داشت، هنگامی که از دست قومش مهاجر شد و یاورانی علیه آنان پیدا نکرد. همینطور، من و پدرم پیش خداوند معذوریم، هنگامی که امت ما را رها نمودند و دست بیعت در دست غیر ما گذاشتند و ما یاورانی پیدا نکردیم. آری، این سنت ها و مانند آنان پی درپی هم هستند. آی مردم! اگر در شرق و غرب عالم به جستجو بیفتید، کسی را غیر از من و برادرم، از فرزندان پیامبر نمی یابید!

قَطْرَهَا: القَطْرُ: المطرُ (الصحاح)

سَفَالًا: السَّفْلُ بالفتح: نقيض العلو (مجمع البحرين)

وَ كَذَلِكَ أَنَا وَ أَبِي فِي سَعَةٍ مِنَ اللَّهِ حِينَ تَرَكَتْنَا الْأُمَّةُ وَ بَايَعَتْ غَيْرَنَا وَ لَمْ نَجِدْ أَعْوَاناً وَ إِنَّمَا هِيَ السُّنَنُ وَ الْأَمْثَالُ يَتْبَعُ بَعْضُهَا بَعْضاً: یکی از مترجمین این فراز را اینگونه ترجمه کرده است: "چون امّت بيرويّت مرا و پدرم أمير المؤمنين على عليه السّلام و التّحيّة را گذاشتند ما نيز در سعت تنگى مانديم زيرا كه أعوان و أنصار بلكه هيچ كسى معين و مددكار ما نشد مع هذا بيعت بهر أحدى نموده در پى دفع و آزار ما شدند و الحال در ميان شما رجال اين سنّت مبتدعه أمر لازم الامتثال گرديد كه بعضى در آن خلاف و اضلال بتوسّط دواعى نفس و آمال تابع بعضى ديگر از جهّال ميگردند و أصلا از آن فساد و ضلال بر نميگردند.(1)

ما از این شارح و مترجم، از این که به قول ابن مالک: "وهو بسبق حائزا تفضیلا..." است سپاسگذاریم اما متاسفانه، چنین ترجمه ها باعث شده است که کسی در فارسی، رغبت خواندن چنین احادیث زیبا را نداشته باشد. گذشته از این شاید، با خودشان فکر کنند که این امام محبوب یعنی آقا امام حسن علیه السلام، حرف زدن معمولی را نیز بلد نبوده! چه قدر از این لحاظ دلم خون است!... (فاطمی)

ص: 263

رکن و مقامم! من پسر مکه و منایم! من پسر مشعر الحرام و عرفاتم!... معاویه به او گفت: این سخن را به زمان دیگر بگذار و مقداری از کیفیت رسیدن خرما به ما بگو! فرمود: نسیم بارورش می کند، حرارت موجب رسیدگی آن می شود و سرما به گوارایی می رساند و آنگاه سخنش را از سر گرفت و فرمود: من امام خلق خداوندم و پسر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) رسول خداوندم! پس معاویه ترسید که سخنش موجب بیداری مردم گردد و گفت: آی ابا محمد فرود آی! امروز کفایت است و آقا از منبر پایین آمد.

خالق هستی بین من و او داوری می کرد! من اهل کوفه را می شناسم و آزمایش شان نمودم، فاسدان آنان صلاحیت با من بودن را ندارند. آنان وفادار نیستند و تعهد در گفتار و کردارشان دیده نمی شود. آنان دچار اختلافند. به ما می گویند: قلب هاشان با ما است، در حالی که شمشیرها شان علیه ما از غلاف بیرون برآمده اند!

مَا سَلَّمْتُ الْأَمْرَ إِلَيْهِ إِلَّا أَنِّي لَمْ أَجِدْ أَنْصَاراً: ساختاری است که اولین بار با آن برخورد می کنم و هنوز به جایی نرسیده ام (فاطمی)

ذِمَّةَ: عهد، امان، ضمانت. اهل الذمة: یهود و نصاری که در بلاد اسلام به سر می برند (المعجم البسیط)

مَشْهُورَةٌ: شهر: از غلاف بیرون کشید –شمشیر...-، آشنا ساخت (المعجم البسیط)

که دوست داری با تو همانگونه باشند، عادل خواهی بود. پیش از شما کسانی بودند که بسیار می اندوختند، بناهای استوار می ساختند و آرزوهای دور و درازی داشتند اماجمع شان پراکنده شد، عمل شان سراب و خانه هاشان قبرستان! پسر آدم! هنگامی که از مادر به دنیا آمدی، همواره در پی نابودی عمرت به سر برده ای! پس از آنچه در اختیار داری، برای آنچه در پیش است، پس انداز نما! زیرا که مؤمن ره توشه فراهم می کند و کافر سر در آخور لذت پرستی فرو می برد. بعد از این بیان، همواره این آیه را به عنوان موعظه تلاوت می فرمود: "زاد و توشه فراهم نمایید! بهترین ره توشه تقوا است."

بَوَاراً: بَارَ: إِذا هلك، بَوَاراً، قال اللَّه تعالى: وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ. بَارَ الشي ء بَوَاراً: إِذا كسد، قال اللَّه تعالى: تِجارَةً لَنْ تَبُورَ (شمس العلوم)./ الْبَوَارُ: فرط الكساد، و لمّا كان فرط الكساد يؤدّي إلى الفساد كما قيل: كسد حتى فسد، عبّر بالبوار عن الهلاك (مفردات ألفاظ القرآن)

وَ اللَّهِ لَا يُحِبُّنَا عَبْدٌ أَبَداً وَ لَوْ كَانَ أَسِيراً فِي الدَّيْلَمِ إِلَّا نَفَعَهُ حُبُّنَا وَ إِنَّ حُبَّنَا لَيُسَاقِطُ الذُّنُوبَ مِنْ بَنِي آدَمَ كَمَا يُسَاقِطُ الرِّيحُ الْوَرَقَ مِنَ الشَّجَرِ.(1)

مردی از اصحاب امام حسن (علیه السلام) که به نام سفیان بن لیلی یاد می شد، خدمت مولا رسید. این در حالی بود که آقا در حیاط منزل از جامه یا عمامه اش تکیه گاهی درست کرده بود. پس به امام این گونه سلام داد: سلام بر تو ای خوارکننده مؤمنان! امام فرمود: فرود آی و شتاب مکن! پس مرد از شترش پایین آمد و زانوان آن را بست و خودش را نزد آقا رساند. امام فرمود: چند لحظه پیش، چه گفتی؟ عرض کرد: گفتم: سلام بر تو ای خوارکننده مؤمنان! امام فرمود: به چه دلیل این حرف را می گویی؟ عرض کرد: در پی سامان بخشیدن به کار این امت برآمدی اما مسؤلیت آن را از گردن برداشتی و به گردن این طاغوت انداختی تا به غیر آنچه خداوند نازل نموده، حکم نماید. امام به او فرمود: از علت این کار با خبرت خواهم نمود. فرمود: از پدرم شنیدم که می فرمود: رسول خداوند می فرمود: شب و روز سپری نمی شود، مگر این که سرپرستی این امت را مردی گلو گشاد، سینه فراخ، کسی که بسیار می خورد و سیر نمی شود، به عهده بگیرد و آن کس معاویه است. ما در چنین زمانی به سر می بریم. امام ادامه داده فرمود: چه چیز باعث شد که این جا بیایی؟ عرض کرد: دوستی شما. خداوند فرموده. خداوند فرموده. امام فرمود: به خداوند سوگند! ما را بنده ای هرچند اسیر دیلم باشد، دوست نمی دارد، مگر این که این دوستی به او نفع می رساند و دوستی ما گناهان را از بنی آدم چنان فرو می ریزد که باد برگ را از درختان!

مُحْتَبٍ: أي كان محتبيا: جمع بين ظهره و ساقيه بيديه أو بازاره (بحار الأنوار)./ احْتَبَى الرجل، إذا جمع ظهره و ساقيه بعمامته (الصحاح)./ احْتَبَى: هر دو ساق پاى خود را با عمامه يا دستار به

ص: 268

پشت خود بست، احْتَبَى بالثّوب: جامه را بر خود پيچيد (فرهنگ ابجدي)./ از این عبارات بر می آید که "احتبی" یک نوع نشستن مخصوص است. مخصوصا برای آدم هایی که بی تکلفند و نمی خواهند در هر مکانی از پشتی و وسایل این گونه استفاده نمایند. راوی می خواهد با جزئیات مطلب را نقل کند (فاطمی)

فِنَاءِ: حیاط منزل، میدان (المعجم البسیط)

عَقَلَ:با طناب بست، درک کرد (المعجم البسیط)

عَمَدْتَ: قصد کرد، متوسل شد (المعجم البسیط)

الْبُلْعُومِ: البُلعُوم: مرى (فرهنگ ابجدی)./ البُلْعُوم: گلو که مجرای غذا است (ترجمه المنجد)./ واسع البلعوم: گلو گشاد (فاطمی)رَحْبُ الصَّدْرِ: اي واسع الصدر (بحار الأنوار)

باشکوهی بوده است. اگر فرصتی پیش می آمد، حق را به بهترین وجه بیان می کرد و در این زمینه از هیچ کس، جز خداوند تبارک و تعالی هراسی بر دل راه نمی داد.

در احتجاج مطلب از جایی آغاز می شود که روزی معاویه، با چند کس از یاران صمیمی اش نشسته بود و هوای دست انداختن امام حسن (علیه السلام) بر سرشان می زند. از اول روایت بر می آید که علاوه بر افراد مورد نظر، کسان زیادی در آن مجلس حضور داشته اند. در این مجلس، پنج نفر از یاران معاویه، آغاز سخن نمودند و نسبت به مولا علی و امام حسن (علیهما السلام) بی احترامی های فراوان نمودند. من تنها اول ماجرا را آوردم و گزییده پاسخ امام حسن (علیه السلام) را به تک تک آن ها اما از ترجمه هتاکی های آنان نسبت به امیر المؤمنین علی (علیه السلام) خود داری نمودم. زیرا نه این دل یاری می کند که هتاکی های بنی امیه را بازگو نماید و نه این مختصر اجازه مي دهد.

از این پاسخ های گذرای امام، به دو مطلب مهم می رسیم: 1- سکوت نکردن امام معصوم، در برابر کتمان حق. 2- افشاگری ماندگار مولا، نسبت به کسانی که به نام اسلام بر مردم حکومت می کردند. باید این افشاگری ها صورت می گرفت. این افشاگری ها بسیار حیاتی و سرنوشت ساز است. مخصوصا برای پویندگان راه حقیقت و آنان که در راه خداوند سخت ترین اعمال را انجام می دهند اما متاسفانه بازهم به معاویه ها احترام می گذارند.

عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ عُتْبَةُ بْنُ أَبِي سُفْيَانَ وَ الْوَلِيدُ بْنُ عُقْبَةَ بْنِ أَبِي مُعَيْطٍ وَ الْمُغِيرَةُ بْنُ أَبِي شُعْبَةَ وَ قَدْ تَوَاطَئُوا عَلَى أَمْرٍ وَاحِدٍ...(1)

از شعبی، ابی مخنف و یزید بن ابی حبیب مصری روایت شده است که آن ها گفتند: در اسلام روزی پر مشاجره تر، پر هیاهوتر، بلندبلند صحبت کردن تر و گفتن سخنان مبالغه آمیزتر از روزی نبود که پیش معاویه بن ابی سفیان، عمرو بن عثمان بن عفان، عمرو بن عاص، عتبه بن ابی سفیان، ولید بن عقبه بن ابی معط و مغیره بن ابی شعبه جمع شدند و بر یک امر توافق نمودند.

مُشَاجَرَةِ: شاجَرَ فُلانٌ فلاناً مُشَاجَرَةً: نازَعَه و خاصَمَه (تاج العروس)./ و سمِّيت مشاجرةً لتداخُلِ كلامِهم بعضِه فى بعض (معجم مقاييس اللغه)

ضَجِيجاً: سروصدا، هیاهو، داد و فریاد (المعجم البسیط)

تَوَاطَئُوا: تَوَاطَأ: توافق کرد، توطیئه کرد (المعجم البسیط)

فَتَكَلَّمَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ (علیه السلام) فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَى أَوَّلَكُمْ بِأَوَّلِنَا وَ آخِرَكُمْ بِآخِرِنَا وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى جَدِّي مُحَمَّدٍ النَّبِيِّ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ اسْمَعُوا مِنِّي مَقَالَتِي وَ أَعِيرُونِي فَهْمَكُمْ وَ بِكَ أَبْدَأُ يَا مُعَاوِيَةُ إِنَّهُ لَعَمْرُ اللَّهِ يَا أَزْرَقُ مَا شَتَمَنِي غَيْرُكَ وَ مَا هَؤُلَاءِ شَتَمُونِي وَ لَا سَبَّنِي غَيْرُكَ وَ مَا هَؤُلَاءِ سَبُّونِي وَ لَكِنْ شَتَمْتَنِي وَ سَبَبْتَنِي فُحْشاً مِنْكَ وَ سُوءَ رَأْيٍ وَ بَغْياً وَ عُدْوَاناً وَ حَسَداً عَلَيْنَا وَ عَدَاوَةً لِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله و سلم) قَدِيماً وَ حَدِيثاً وَ إِنَّهُ وَ اللَّهِ لَوْ كُنْتُ أَنَا وَ هَؤُلَاءِ يَا أَزْرَقُ مُشَاوِرِينَ فِي مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ حَوْلَنَا الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ مَا قَدَرُوا أَنْ يَتَكَلَّمُوا بِهِ وَ لَا اسْتَقْبَلُونِي بِمَا اسْتَقْبَلُونِي بِهِ.

سپس ابو محمد، حسن بن علی [علیهما السلام] آغاز سخن نموده فرمود: "خداوندی را ستایش می گویم که اول شما را به اول ما و آخر شما را به آخر ما هدایت نمود و درود و سلام خداوند بر جدم محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) نبی اکرم و اهلبیتش

ص: 271

باد! حالا سخن من را بشنوید و فهم تان را به من عاریه بدهید! معاویه! اول از تو شروع می کنم. به بقای ذات الهی سوگند، آی چشم ازرق! کسی غیر از تو ناسزایم نگفت، این ناسزا از جانب اینان نبود، غیر از تو کسی ناسزایم نگفت، اینان دشنامم ندادند اما تو ناسزایم گفتی و دشنامم دادی! به خاطر زیاده طلبی و زشت کاری ات، به خاطر ظلم و تجاوز و حسدی که نسبت به ما داری و دشمنی ای که با محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) از گذشته و حال داشته بودی! قسم به خداوند! اگر من و اینان -آی چشم ازرق!- در مسجد رسول خداوند بودیم و اطراف ما مهاجر و انصار می بودند، جرأت این که این گونه تکلم کنند و این گونه از من استقبال کنند، نداشتند!

أَزْرَقُ: الزُّرْقَةُ: بعض الألوان بين البياض و السواد... و قوله تعالى: زُرْقاً يَتَخافَتُونَ، أي: عميا عيونهم لا نور لها (مفردات ألفاظ القرآن)./ قوله تعالى وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِينَ يَوْمَئِذٍ زُرْقاً، المراد بِالزُّرْقِ: العمى. و قيل العطاش يظهر في عيونهم كالزرقة... ثم إن الزُّرْقَةَ أبغض شي ء من ألوان العيون عند العرب. و العين إذا ذهب نورها ازْرَقَّتْ. و يقال رجل أَزْرَقُ العين و امرأة زَرْقَاءُ العين (مجمع البحرين)./ چنان که می بینید و با توجه به "مفردات" و "مجمع البحرین" "ازرق"ی که مولا اراده نموده است، همان کبود بی نور نفرت آور است و بعید نیست که مولا با استفاده از این واژه، سرنوشت فردای معاویه را نیز مشخص نموده باشد. برای آن دسته از کسانی که با عربی زیاد سروکار ندارند، قسمتی از "مجمع البحرین" را ترجمه می کنم: "مراد به ازرق، کوری است. گفته شده که در چشم تشنگان کبودی پیدا می شود... چشم کبود، نفرت آورترین رنگ پیش عرب ها است و هنگامی که نور چشم گرفته شود، کبود می گردد و گفته می شود: مرد کبود چشم و زن کبود چشم." البته امروزه برخی از فرهنگ ها، ازرق را آبی معنا می کنند که این معنا، در چنبن مواردی صدق نمی کند. زیرا آبی، رنگ آسمانی است و در حقیقت دارای نور ویژه می باشد اما رنگ چشمی این گونه، حکایت از یک نوع بیماری دارد (فاطمی)

ص: 272

لَعَمْرُ اللَّهِ: أحلف ببقاء اللَّهِ و دَوامِه. و اللام لتوكيد الابتداء، و الخبر محذوف، و التقدير لَعَمْرُ اللَّهِ قَسَمِى و لَعَمْرُ اللَّه ما أقسم به... و معنى لَعَمْرُ اللَّهِ و عَمْرَ اللَّهِ: أحلف ببقاء اللَّهِ و دَوامِه (الصحاح)

شَتَمَنِي: شتم: سبّ و لعن کردن، ناسزا گفتن (المعجم البسیط)

هَؤُلَاءِ: جمع اسم اشاره قریب، برای مذکر و مؤنث است: هذا، هذان، هؤلاء. هذه، هاتان، هؤلاء (فاطمی)

فُحْشاً: اصل فحش، به معنای کار قبیح و زشت است. گاهی به معنای زیاده طلبی هم می آید. در این جا هردو معنا قابل تصور است (فاطمی)

مُشَاوِرِينَ: اصل مشورت به معنای نظر خواهی است. ظاهرا این جا هم صحبت شدن مراد باشد (فاطمی)

فَاسْمَعُوا مِنِّي أَيُّهَا الْمَلَأُ الْمُجْتَمِعُونَ الْمُتَعَاوِنُونَ عَلَيَّ وَ لَا تَكْتُمُوا حَقّاً عَلِمْتُمُوهُ وَ لَا تُصَدِّقُوا بِبَاطِلٍ إِنْ نَطَقْتُ بِهِ وَ سَأَبْدَأُ بِكَ يَا مُعَاوِيَةُ وَ لَا أَقُولُ فِيكَ إِلَّا دُونَ مَا فِيكَ أَنْشُدُكُمْ بِاللَّهِ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ الرَّجُلَ الَّذِي شَتَمْتُمُوهُ صَلَّى الْقِبْلَتَيْنِ كِلْتَيْهِمَا وَ أَنْتَ تَرَاهُمَا جَمِيعاً وَ أَنْتَ فِي ضَلَالَةٍ تَعْبُدُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّى وَ بَايَعَ الْبَيْعَتَيْنِ كِلْتَيْهِمَا بَيْعَةَ الرِّضْوَانِ وَ بَيْعَةَ الْفَتْحِ وَ أَنْتَ يَا مُعَاوِيَةُ بِالْأُولَى كَافِرٌ وَ بِالْأُخْرَى نَاكِثٌ... هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّمَا أَقُولُ حَقّاً إِنَّهُ لَقِيَكُمْ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) يَوْمَ بَدْرٍ وَ مَعَهُ رَايَةُ النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَعَكَ يَا مُعَاوِيَةُ رَايَةُ الْمُشْرِكِينَ وَ أَنْتَ تَعْبُدُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّى وَ تَرَى حَرْبَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) فَرْضاً وَاجِباً وَ لَقِيَكُمْ يَوْمَ أُحُدٍ وَ مَعَهُ رَايَةُ النَّبِيِّ وَ مَعَكَ يَا مُعَاوِيَةُ رَايَةُ الْمُشْرِكِينَ وَ لَقِيَكُمْ يَوْمَ الْأَحْزَابِ وَ مَعَهُ رَايَةُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ مَعَكَ يَا مُعَاوِيَةُ رَايَةُ الْمُشْرِكِينَ...

پس از من بشنوید، آی جماعتی که در این جا جمع شده اید و علیه من دست توطئه به هم داده اید! اگر به حق رسیدید، کتمان نکنید و اگر به باطل سخن گفتم، تصدیق منمایید. از تو آغاز می کنم، معاویه! در رابطه با تو کمتر از آنچه که در تو وجود دارد، می گویم. شما را به خداوند قسم می دهم! آیا به یاد

ص: 273

می آورید، مردی را که شما دشنامش دادید، به سمت دو قبله نماز خوانده است و تو–معاویه!- همه آن دو دوره را دیده ای و در گمراهی پرستش لات و عزّی بودی؟! آیا به یاد می آورید، مردی را که شما دشنام دادید، دستش را به سوی دو بیعت؛ بیعت رضوان و فتح دراز کرد و تو آی معاویه! در بیعت اول کافر بودی و در بیعت دوم، پیمان شکن هستی؟!.. آیا به یاد می آورید این که راست می گویم: مردی را که شما دشنام دادید، همراه رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم)، در روز بدر با شما رو به رو شد، در حالی که پرچم پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و مؤمنین در دست او بود و با تو آی معاویه! پرچم مشرکین بود و لات و عزّ را می پرستیدی و جنگ با رسول خداوند را (صلی الله علیه و آله و سلم) واجب عینی می دانستی؟ روز احد با شما روبه رو شد، در حالی که با او پرچم نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بود و با تو آی معاویه! پرچم مشرکین بود و در جنگ احزاب با شما روبه رو شد، در حالی که با او پرچم رسول خداوند بود و با تو آی معاویه پرچم مشرکین بود...

الْمَلَأُ: جماعت (المعجم البسیط)./ ملأ به معنای اشراف و بزرگان قوم هم می آید (فاطمی)

الْمُتَعَاوِنُونَ عَلَيَّ: معنای "علی" که گاهی بر ضرر می آید را در نظر داشته باشیم (فاطمی)

أَنْشُدُكُمْ بِاللَّهِ: نشد: قسم داد، درخواست کرد، پرسش کرد (المعجم البسیط)./ أَنْشُدُكُمْ بِاللَّهِ: شما را به خداوند قسم می دهم (فاطمی)

بَيْعَةَ الْفَتْح: منظور از "بَيْعَةَ الْفَتْح"، بیعت فتح مکه می باشد که حتی زنان مکه –با گذاشتن ظرف آبی- با پیامبر اکر م(صلی الله علیه و آله و سلم) بیعت نمودند. پس به طور مسلم، معاویه یکی از کسانی است که در آن بیعت عمومی شرکت کرد و نقض آن پیمان نمود (فاطمی)

هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) حَاصَرَ بَنِي قُرَيْظَةَ وَ بَنِي النَّضِيرِ ثُمَّ بَعَثَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ وَ مَعَهُ رَايَةُ الْمُهَاجِرِينَ وَ سَعْدَ بْنَ مُعَاذٍ وَ مَعَهُ رَايَةُ الْأَنْصَارِ فَأَمَّا سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ فَخَرَجَ وَ حُمِلَ جَرِيحاً وَ أَمَّا عُمَرُ فَرَجَعَ هَارِباً وَ هُوَ يُجَبِّنُ أَصْحَابَهُ وَ يُجَبِّنُهُ أَصْحَابُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) لَأُعْطِيَنَّ الرَّايَةَ غَداً رَجُلًا يُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ كَرَّارٌ

ص: 274

غَيْرُ فَرَّارٍ... وَ أَعْطَاهُ الرَّايَةَ فَمَضَى وَ لَمْ يَثْنِ حَتَّى فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْهِ بِمَنِّهِ وَ طَوْلِهِ وَ أَنْتَ يَوْمَئِذٍ بِمَكَّةَ عَدُوٌّ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ فَهَلْ يَسْتَوِي بَيْنَ رَجُلٍ نَصَحَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ رَجُلٍ عَادَى اللَّهَ وَ رَسُولَهُ ثُمَّ أُقْسِمُ بِاللَّهِ مَا أَسْلَمَ قَلْبُكَ بَعْدُ وَ لَكِنَّ اللِّسَانَ خَالَفَ فَهُوَ يَتَكَلَّمُ بِمَا لَيْسَ فِي الْقَلْبِ...

آیا به یاد می آورید که رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) بنی قریضه و بنی نضیر را در محاصر در آورد. پس عمر بن خطاب را که با او پرچم مهاجرین بود و سعد بن معاذ را که با او پرچم انصار بود، در نبرد با آنان فرستاد. سعد بن معاذ اما از معرکه بیرون آمد، در حالی که مجروح حمل می شد و عمر در حالی که پا به فرار گذاشته بود، برگشت. او یارانش را می ترساند و یارانش او را! پس رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: "فردا پرچم را به دست مردی می دهم که خداوند و فرستاده خداوند را دوست می دارد و خداوند و فرستاده خداوند او را دوست می دارد! پیاپی در قلب دشمن یورش می برد و فرار را در ذهنش خطور نمی دهد!.. فردا پرچم را به دست علی (علیه السلام) داد. او به میدان رفت و پرچم را خم نکرد و خداوند با منت و فضلش، پیروزی را نصیب او نمود و تو آن روز در مکه دشمن خداوند و پیامبر او بودی! آیا بین مردی که برای خداوند و پیامبر او اندرز می دهد و مردی که دشمن خداوند و پیامبر او بود، مساوی است؟! و آنگاه به خداوند سوگند می خورم که هرگز قلب تو ایمان نیاورده است. آری، زبانت مخالف قلب تو است. زبانت به چیزی تکلم می کند که در قلبت وجود ندارد!...

رَايَةُ: پرچم (المعجم البسیط)

كَرَّارٌ: بسیار حمله کننده، تکرار کننده حمله (المعجم البسیط)

لَمْ يَثْنِ: ثنی: خم کرد، تا کرد منصرف ساخت (المعجم البسیط)

بِمَنِّهِ: منّة: منت، نیکی بخشش (المعجم البسیط)

طَوْلِهِ: الطَّوْلُ: القُدْرَةُ. و الفَضْلُ، إنَّه لَذُوْ طَوْلٍ يَتَطَوَّلُ عَلَيَّ بفَضْلِهِ (المحيط في اللغة)

ص: 275

هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) بَعَثَ إِلَيْكَ لِتَكْتُبَ لَهُ لِبَنِي خُزَيْمَةَ حِينَ أَصَابَهُمْ خَالِدُ بْنُ الْوَلِيدِ فَانْصَرَفَ إِلَيْهِ الرَّسُولُ فَقَالَ هُوَ يَأْكُلُ فَأَعَادَ الرَّسُولَ إِلَيْكَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ كُلَّ ذَلِكَ يَنْصَرِفُ الرَّسُولُ إِلَيْهِ وَ يَقُولُ هُوَ يَأْكُلُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ اللَّهُمَّ لَا تُشْبِعْ بَطْنَهُ فَهِيَ وَ اللَّهِ فِي نَهْمَتِكَ وَ أَكْلِكَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ... هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّمَا أَقُولُ حَقّاً إِنَّكَ يَا مُعَاوِيَةُ كُنْتَ تَسُوقُ بِأَبِيكَ عَلَى جَمَلٍ أَحْمَرَ يَقُودُهُ أَخُوكَ هَذَا الْقَاعِدُ وَ هَذَا يَوْمَ الْأَحْزَابِ فَلَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ الْقَائِدَ وَ الرَّاكِبَ وَ السَّائِقَ فَكَانَ أَبُوكَ الرَّاكِبَ وَ أَنْتَ يَا أَزْرَقُ السَّائِقَ وَ أَخُوكَ هَذَا الْقَاعِدُ الْقَائِدَ... هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) لَعَنَ أَبَا سُفْيَانَ فِي سَبْعَةِ مَوَاطِنَ... هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ أَبَا سُفْيَانَ دَخَلَ عَلَى عُثْمَانَ حِينَ بُويِعَ فِي مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) فَقَالَ يَا ابْنَ أَخِي هَلْ عَلَيْنَا مِنْ عَيْنٍ فَقَالَ لَا فَقَالَ أَبُو سُفْيَانَ تَدَاوَلُوا الْخِلَافَةَ يَا فِتْيَانَ بَنِي أُمَيَّةَ فَوَ الَّذِي نَفْسُ أَبِي سُفْيَانَ بِيَدِهِ مَا مِنْ جَنَّةٍ وَ لَا نَارٍ وَ أَنْشُدُكُمْ بِاللَّهِ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ أَبَا سُفْيَانَ أَخَذَ بِيَدِ الْحُسَيْنِ حِينَ بُويِعَ عُثْمَانُ وَ قَالَ يَا ابْنَ أَخِي اخْرُجْ مَعِي إِلَى بَقِيعِ الْغَرْقَدِ فَخَرَجَ حَتَّى إِذَا تَوَسَّطَ الْقُبُورَ اجْتَرَّهُ فَصَاحَ بِأَعْلَى صَوْتِهِ يَا أَهْلَ الْقُبُورِ الَّذِي كُنْتُمْ تُقَاتِلُونَّا عَلَيْهِ صَارَ بِأَيْدِينَا وَ أَنْتُمْ رَمِيمٌ فَقَالَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ (علیه السلام) قَبَّحَ اللَّهُ شَيْبَتَكَ وَ قَبَّحَ وَجْهَكَ ثُمَّ نَتَرَ يَدَهُ وَ تَرَكَهُ فَلَوْ لَا النُّعْمَانُ بْنُ بَشِيرٍ أَخَذَ بِيَدِهِ وَ رَدَّهُ إِلَى الْمَدِينَةِ لَهَلَك...

آیا به یا می آورید که رسول خداوند به دنبالت فرستاد تا غنائم بنی خزیمه، را یادداشت نمایی؟ پس پیام رسان به او برگشت و عرض کرد: او در حال خوردن است. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) سه بار پیام رسان را فرستاد و همین سخن را عرض نمود. آنگاه پیامبر الهی، عرض کرد: خداوندا! شکم او را سیر مگردان! سوگند می خورم که این پرخوری تا روز قیامت با تو خواهد بود... آیا به یاد می آورید که راست می گویم: تو آی معاویه! از پشت، شتر سرخ موی پدرت را می راندی و این برادرت که در این جا نشسته، جلو آن شتر حرکت می کرد. روز

ص: 276

جنگ احزاب بود. رسول خداوند، جلو دار، سواره و راننده را لعن نمود؛ پدرت سوار شتر بود، تو آی چشم ازرق! راننده بودی و این برادرت جلو دار... آیا به یاد می آورید که رسول خداوند، ابوسفیان را در هفت جایگاه لعن فرمود... آیا به یاد می آورید که ابوسفیان وقتی بر عثمان وارد شد، آن هنگامی که در مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برای او بیعت گرفته می شد؟ پس گفت: پسر برادر آیا بر ما جاسوس گماشته ای؟ گفت: نه. پس ابوسفیان گفت: آی جوانان بنی امیه! خلافت را دست به دست نمایید! قسم به آن کسی که جان ابوسفیان در دست او است، نه بهشتی وجود دارد و نه جهنمی! و شما را به خداوند سوگند می دهم! به یاد می آورید، هنگامی که ابوسفیان با عثمان بیعت نمود دست حسین (علیه السلام) را گرفت و گفت: پسر برادرم! با من به قبرستانبقیع بیا. پس با او بیرون رفت. وقتی میانه بقیع رسید، با بلندترین صدا فریاد زد که آی اهل گورستان! چیزی را که برای او کشتار نمودید، در دست ما است و شما استخوان های پوسیده ای بیش نیستید! حسین بن علی [علیهما السلام] گفت: خداوند پیریت را بدنما تر نماید! پس دستش را به شدت کشید. آن گونه که اگر نعمان بن بشیر، دستش را نمی گرفت و به مدینه باز نمی گردان، در همان جا به درک واصل می شد...

نَهْمَتِكَ: نَهَمَ: غذاى بسيار خورد (فرهنگ ابجدی)./ نهِم: پرخور (المعجم البسیط)

السائق: معمولا در زبان فارسی بین "سائق" و "قائد" خوب فرق گذاری نمی شود اما این متن، مشکل را برطرف می کند: السائق: الراعي الذي يسوق أغنامه من الخلف. القائد: الراعي الذي يقود أغنامه من الأمام (فاطمی)

تَدَاوَلُوا: تَدَاوَلُوا الشَّىْ ءَ از يكديكر ستدند چيز را، دست بدست كردند، از يكديكر فرا گرفتند (مقدمة الأدب)

عَيْنٍ: جاسوس (فاطمی)

الْغَرْقَدِ: الغَرْقَدُ: كبار العَوسج، و به سُمِّي بقيعُ الغَرْقَدِ لأنه كان فيه غَرْقَدٌ (تهذيب اللغة)./ العوسج: تمشك (فرهنگ ابجدي)./ و البَقيع: موضع فيه أروم شجر من ضروب شَتَّى. و به سُمِّى بَقيعُ

ص: 277

الغَرْقد بالمدينة. و الغَرْقدُ؛ شجر له شَوْك، كان ينبُت هناك، فذهب، و بقى الاسمُ لازماً للموضع (المحكم)

اجْتَرَّهُ: جرّه (لسان العرب)./ جرّ: کشید، جذب کرد، مرتکب گناه شد (المعجم البسیط)

رَمِيمٌ: پوسیده (المعجم البسیط)

نَتَرَ: نَتَرَ- نَتْراً الشي ءَ: آنرا به سختى گرفت و كشيد، نَتَرَ القوسَ: زه كمان را كشيد (فرهنگ ابجدي)

وَ أَمَّا أَنْتَ يَا عَمْرَو بْنَ عُثْمَانَ فَلَمْ تَكُنْ لِلْجَوَابِ حَقِيقاً بِحُمْقِكَ أَنْ تَتَّبِعَ هَذِهِ الْأُمُورَ فَإِنَّمَا مَثَلُكَ مَثَلُ الْبَعُوضَةِ إِذْ قَالَتْ لِلنَّخْلَةِ اسْتَمْسِكِي فَإِنِّي أُرِيدُ أَنْ أَنْزِلَ عَنْكَ فَقَالَتْ لَهَا النَّخْلَةُ مَا شَعَرْتُ بِوُقُوعِكَ فَكَيْفَ يَشُقُّ عَلَيَّ نُزُولُكَ وَ إِنِّي وَ اللَّهِ مَا شَعَرْتُ أَنَّكَ تَجْسُرُ أَنْ تُعَادِيَ لِي فَيَشُقَّ عَلَيَّ ذَلِكَ وَ إِنِّي لَمُجِيبُكَ فِي الَّذِي قُلْتَ إِنَّ سَبَّكَ عَلِيّاً (علیه السلام) أَ يَنْقُصُ فِي حَسَبِهِ أَوْ يُبَاعِدُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ أَوْ يَسُوءُ بَلَاءَهُ فِي الْإِسْلَامِ أَوْ بِجَوْرٍ فِي حُكْمٍ أَوْ رَغْبَةٍ فِي الدُّنْيَا فَإِنْ قُلْتَ وَاحِدَةً مِنْهَا فَقَدْ كَذَبْت...

اما تو آی عمرو بن عثمان! به خاطر حماقتی که این کارها را دنبال می کنی، سزاوار جواب دادن نبوده ای. مثل تو مانند ریز پشه گنداب ها است، آن هنگام که به درخت خرما گفت: خود را محکم نگهدار، می خواهم پایین بیایم. در خت خرما به او گفت: من اصلا متوجه نشستن تو نشدم، پس چگونه از پایین آمدنت دچار درد سر گردم؟! به خداوند سوگند! احساس نمی کردم که جرأت دشمنی با من را داشته باشی و مرا با این ناسزاهایت به زحمت بیندازی. من پاسخ گفته هایت را این گونه می دهم: آیا دشنام دادنت به علی (علیه السلام) از شرف او کم می کند؟ یا او را از رسول خداوند دور می نماید؟ یا گرفتاری هایش را در اسلام بد جلوه می دهد؟... اگر یکی از این ها را ادعا نمایی، دروغ گفته ای...

ص: 278

الْبَعُوضَةِ: پشه كه از حشرات دو بال است و در آب هاى راكد و گندآب و مرداب ها تخم ريزى و رشد مى كند. اين حشره با نيش خود بسيارى از بيماريها را به مردم تزريق مى كند. نام ديگر آن -البَرْغَش- است (فرهنگ ابجدي)

اسْتَمْسِكِي: استمسک: چنگ زد و محکم گرفت، متوسل شد، امتناع ورزید (المعجم البسیط)

تَجْسُرُ: جسر الرَّجُلُ: آن مَرد پُررويى كرد، جُرأت كرد، تعدّى كرد (فرهنگ ابجدي)

وَ أَمَّا أَنْتَ يَا عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ الشَّانِئِ اللَّعِينِ الْأَبْتَرِ فَإِنَّمَا أَنْتَ كَلْبٌ أَوَّلُ أَمْرِكَ أَنَّ أُمَّكَ بَغِيَّةٌ وَ أَنَّكَ وُلِدْتَ عَلَى فِرَاشٍ مُشْتَرَكٍ فَتَحَاكَمَتْ فِيكَ رِجَالُ قُرَيْشٍ مِنْهُمْ أَبُو سُفْيَانَ بْنُ الْحَرْبِ وَ الْوَلِيدُ بْنُ الْمُغِيرَةِ وَ عُثْمَانُ بْنُ الْحَارِثِ وَ النَّضْرُ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ كَلْدَةَ وَ الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ كُلُّهُمْ يَزْعُمُ أَنَّكَ ابْنُهُ فَغَلَبَهُمْ عَلَيْكَ مِنْ بَيْنِ قُرَيْشٍ أَلْأَمُهُمْ حَسَباً وَ أَخْبَثُهُمْ مَنْصَباً وَ أَعْظَمُهُمْ بُغْيَةً... وَ قَالَ الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ إِنَّ مُحَمَّداً رَجُلٌ أَبْتَرُ لَا وَلَدَ لَهُ فَلَوْ قَدْ مَاتَ انْقَطَعَ ذِكْرُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى "إِنَّ شانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ"... وَ أَمَّا قَوْلُكَ فِي عُثْمَانَ فَأَنْتَ يَا قَلِيلَ الْحَيَاءِ وَ الدِّينِ أَلْهَبْتَ عَلَيْهِ نَاراً ثُمَّ هَرَبْتَ إِلَى فِلَسْطِينَ تَتَرَبَّصُ بِهِ الدَّوَائِرَ فَلَمَّا أَتَاكَ خَبَرُ قَتْلِهِ حَبَسْتَ نَفْسَكَ عَلَى مُعَاوِيَةَ فَبِعْتَهُ دِينَكَ يَا خَبِيثُ بِدُنْيَا غَيْرِكَ وَ لَسْنَا نَلُومُكَ عَلَى بُغْضِنَا وَ لَمْ نُعَاتِبْكَ عَلَى حُبِّنَا وَ أَنْتَ عَدُوٌّ لِبَنِي هَاشِمٍ فِي الْجَاهِلِيَّةِ وَ الْإِسْلَامِ وَ قَدْ هَجَوْتَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) بِسَبْعِينَ بَيْتاً مِنْ شِعْرٍ فَقَالَ رَسُولُاللَّهِ اللَّهُمَّ إِنِّي لَا أُحْسِنُ الشِّعْرَ وَ لَا يَنْبَغِي لِي أَنْ أَقُولَهُ فَالْعَنْ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ بِكُلِّ بَيْتٍ أَلْفَ لَعْنَة...

اما تو آی عمرو بن عاص، کینه توز ملعون بی دنباله! تو سگی بیش نیستی! اولین مشکل تو این است که مادرت بدکاره بود. تو در بستر مشترک به دنیا آمدی. در رابطه با تو مردان قریش پیش قاضی رفتند. از آن جمله، ابوسفیان بن حرب، ولید بن مغیره، عثمان بن حارث، نضر بن حارث بن کلده و عاص بن وائل بودند. همه آن ها ادعا می کردند که تو پسر او هستی. پس از بین این افراد

ص: 279

قریش، پست ترین کس از لحاظ اصالت، منفورترین کس از لحاظ مقام و بزرگترین کس از لحاظ زناکاری، نسبت به تو، بر آنان غالب شد... و عاص بن وائل می گفت: محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بی دنباله است؛ پسری ندارد. اگر بمیرد، یادش از خاطره ها محو می گردد. پس خداوند تبارک و تعالی"إِنَّ شانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ" را نازل فرمود... اما گفتارت در باره عثمان، آی بی دین بی حیا! تو آتش را بر افروختی و سپس به فلسطین فرار نموده از دور گرفتاری مسلمانان را دنبال می کردی. وقتی خبر مرگ او به تو رسید، خودت را وقف معاویه نمودی. پس آی پست فطرت! دینت را به او فروختی؛ دینت را به دنیای غیر خودت فروختی! ما تو را بر دشمنی ما ملامت نمی کنیم و بر دوستی ما سرزنش. تو در جاهلیت و اسلام، دشمن بنی هاشم بودی و رسول خداوند را در هفتاد بیت هجو نمودی! پیامبر الهی عرض کرد: خداوندا! من شعر به نیکویی نمی دانم و شعر گفتن سزاوار من نیست. پس عمرو بن عاص را به هر بیتی هزار بار لعن بفرما!..

الشَّانِئِ: كينه توز، دشمن (فرهنگ ابجدى)

الْأَبْتَرِ: الذي لا عقب له (مجمع البحرين)./ بی دنباله و مقطوع النسل (فاطمی)

أَمْر: موضوع یا مسأله مهم، مشکله، دستور، دستور دادن (المعجم البسیط)

تَحَاكَم: طلب قضاوت و داد رسی کردن، دادخواهی کردن، داوری پیش قاضی بردن (المعجم البسیط)

أَخْبَثُهُمْ: خبیث: فاسد و منفور، بد، پست و ناپاک (المعجم البسیط)

حَبَس: وقف کرد، ضبط کرد، زندانی کرد، منع کرد (المعجم البسیط

مَشْهَدٍ: محضر و جاى حضور (ترجمه مفردات ألفاظ قرآن)

وَ أَمَّا أَنْتَ يَا وَلِيدَ بْنَ عُقْبَةَ فَوَ اللَّهِ مَا أَلُومُكَ أَنْ تُبْغِضَ عَلِيّاً وَ قَدْ جَلَدَكَ فِي الْخَمْرِ ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَ قَتَلَ أَبَاكَ صَبْراً بِيَدِهِ يَوْمَ بَدْرٍ أَمْ كَيْفَ تَسُبُّهُ وَ قَدْ سَمَّاهُ اللَّهُ مُؤْمِناً فِي عَشَرَةِ آيَاتٍ مِنَ الْقُرْآنِ وَ سَمَّاكَ فَاسِقاً وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ "أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ

ص: 280

فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ" وَ قَوْلُهُ "إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُواعَلى ما فَعَلْتُمْ نادِمِينَ"... وَ أَمَّا زَعْمُكَ أَنَّا قَتَلْنَا عُثْمَانَ فَوَ اللَّهِ مَا اسْتَطَاعَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَيْرُ وَ عَائِشَةُ أَنْ يَقُولُوا ذَلِكَ لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ فَكَيْفَ تَقُولُهُ أَنْتَ وَ لَوْ سَأَلْتَ أُمَّكَ مَنْ أَبُوكَ؟..

اما تو آی ولید بن عقبه! به خداوند سوگند! تو را ملامت نمی کنم بر این که بغض علی (علیه السلام) در دل داشته باشی. او بر تو حد شرابخواری جاری نموده هشتاد تازیانه زد و روز بدر، پدرت را بعد از دستگیری به درک واصل نمود! چگونه او را دشنام می دهی، در حال که خداوند او را در ده آیه قرآن مؤمن نامیده و تو را فاسق. این سخن خداوند عزّ و جلّ است که می فر ماید: "ن مؤمنآنآیا کسی که مؤمن بوده مانند فاسق است؟ هرگز برابر نیستند." و سخن او که فرمود: "اگر فاسقی خبری آورد، در باره آن تحقیق نمایید، تا مبادا ناآگاهانه بر قومی آسیب برسانید و بر کارتان پشیمان بگردید."... و اما این گمان تو که ما عثمان را کشتیم، به خداوند سوگند! طلحه، زبیر و عایشه نتوانستند چنین حرفی را نسبت به علی بن ابی طالب [علیهما السلام] بگویند. پس تو چگونه این حرف را می گویی؟ برو از مادرت بپرس که پدرت چه کسی بوده؟!..

صَبْراً: الصَّبْر: الحَبْس، قُتل فلان صبراً، أي حُبس حتى قُتل (جمهرة اللغة)./ و يقال: قتل فلان صبراً: إِذا حُبس على القتل حتى يقتل (شمس العلوم)./ اصل "قتل صبرا" یک اصطلاح است؛ یعنی این که کسی زندانی بشود و در همان زندان بمیرد. در این جا شاید منظور این باشد که پدر وی بعد از اسارت کشته شده است و این دلیل بر خبث ذاتی عقبه می کند؛ یعنی این که این آدم فوق العاده فاسد بوده که چنین حکمی، آن هم به دست امام معصوم چون علی (علیه السلام) و با اجازه رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، در حق وی به اجرا در می آید (فاطمی)

وَ أَمَّا أَنْتَ يَا عُتْبَةَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ فَوَ اللَّهِ مَا أَنْتَ بِحَصِيفٍ فَأُجَاوِبَكَ وَ لَا عَاقِلٍ فَأُعَاقِبَكَ وَ مَا عِنْدَكَ خَيْرٌ يُرْجَى وَ مَا كُنْتُ وَ لَوْ سَبَبْتَ عَلِيّاً لِأُعَيِّرَ بِهِ عَلَيْكَ لِأَنَّكَ

ص: 281

عِنْدِي لَسْتَ بِكُفْؤٍ لِعَبْدِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ فَأَرُدَّ عَلَيْكَ وَ أُعَاتِبَكَ وَ لَكِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَكَ وَ لِأَبِيكَ وَ أُمِّكَ وَ أَخِيكَ لَبِالْمِرْصَادِ فَأَنْتَ ذُرِّيَّةُ آبَائِكَ الَّذِينَ ذَكَرَهُمُ اللَّهُ فِي الْقُرْآنِ فَقَالَ: "عامِلَةٌ ناصِبَةٌ. تَصْلى ناراً حامِيَةً. تُسْقى مِنْ عَيْنٍ آنِيَةٍ" إِلَى قَوْلِهِ مِنْ جُوعٍ وَ أَمَّا وَعِيدُكَ إِيَّايَ أَنْ تَقْتُلَنِي فَهَلَّا قَتَلْتَ الَّذِي وَجَدْتَهُ عَلَى فِرَاشِكَ مَعَ حَلِيلَتِكَ وَ قَدْ غَلَبَكَ عَلَى فَرْجِهَا وَ شَرِكَكَ فِي وَلَدِهَا حَتَّى أَلْصَقَ بِكَ وَلَداً لَيْسَ لَكَ وَيْلًا لَكَ لَوْ شَغَلْتَ نَفْسَكَ بِطَلَبِ ثَأْرِكَ مِنْهُ كُنْتَ جَدِيراً وَ لِذَلِكَ حَرِيّاً إِذْ تُسَوِّمُنِي الْقَتْلَ وَ تَوَعَّدُنِي بِهِ وَ لَاأَلُومُكَ أَنْ تَسُبَّ عَلِيّاً وَ قَدْ قَتَلَ أَخَاكَ مُبَارَزَةً وَ اشْتَرَكَ هُوَ وَ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فِي قَتْلِ جَدِّكَ حَتَّى أَصْلَاهُمَا اللَّهُ عَلَى أَيْدِيهِمَا نَارَ جَهَنَّمَ وَ أَذَاقَهُمَا الْعَذَابَ الْأَلِيمَ وَ نَفَى عَمَّكَ بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ...

اما تو آی عتبه بن ابوسفیان! سوگند به خداوند، تو بی عقل تر از آن هستی که جوابت را کف دستت بگذارم، بی عقل تر از آن هستی که کیفرت دهم، خیری در تو نیست که امیدی به آن بسته شود و من از تو در دشنام دادنت به علی (علیه السلام) عیب جویی نمی کنم. زیرا تو پیش من به پای غلام علی بن ابوطالب [علیهما السلام] نمی رسی تا جوابت را بدهم و سرزنشت نمایم اما خداوند عزّ و جلّ در کمین پدرت، مادرت و برادرت نشسته است! تو نواده کسانی هستی که خداوند تبارک و تعال در قرآن کریمش چنین فرموده: "رنجبران بارکش غل و زنجیرها، وارد آتش سوزان می گردند، از آب جوشان رفع تشنگی می کنند، طعامی جز خار خشک بدبو ندارند، نه فربه می شوند و نه بی نیاز از گرسنگی می گردند." اما تهدید تو به این که مرا می کشی، اگر چنین پهلوان باشی، چرا کسی را که با زنت همبستر دیدی، نکشتی؛ کسی که با فرزندت همخون او است و فرزند خودش را به تو ملحق نمود! وای بر تو! اگر در پی انتقامی، انتقام از چنان کسی سزاواتر است تا مرا برای کشتن نشانه نمایی و تهدید بکنی. من تو را به دشنام دادن بر علی (علیه السلام) سرزنش نمی کنم. زیرا او برادرت را در جنگ تن به تن کشت

ص: 282

و او و حمزه بن عبد المطلب [علیهما السلام]، پدر بزرگت را از پای در آوردند. تا آن دو را خداوند تبارک و تعالی با دستان علی و حمزه [علیهما السلام] وارد آتش جهنم نمود و از عذاب دردناک چشاند و به دستور رسول خداوند عمویت را تبعید نمود!...

حّصِيفٍ: خردمند، صاحب نظر نیک و محکم (المعجم البسیط)

لِأُعَيِّرَ: عیّر: عیب جویی کرد، به چیزی یا کسی عیب نسبت داد (المعجم البسیط)

مِرْصَادِ: کمین گاه (المعجم البسیط)

عامِلَةٌ: تجرّ سلاسل ولأغلال فی النار (کلمات القرآن)

ناصِبَةٌ: تعبة مما تعمل فیها (کلمات القرآن تفسیر)

ضَرِيعٍ: شیء فی النار کالشوک مرْ منتن (کلمات القرآن)

تَصْلى: تدخل (الموسوعة القرآنیة)./ قال ابن مسعود: تخوض في النار كما تخوض الإبل في الوحل (الكشف و البيان)

وَيْلًا: ویل: دعایی است برای نازل شدن شر و بلا (المعجم البسیط)

تُسَوِّمُنِي: تَسَوَّمَ: نشانى براى خود برگزيد (فرهنگ ابجدي)

لِإِهْرَاقِهِ: أهرق: ریخت (المعجم اذلبسیط)

وَ أَمَّا أَنْتَ يَا مُغِيرَةَ بْنَ شُعْبَةَ فَإِنَّكَ لِلَّهِ عَدُوٌّ وَ لِكِتَابِهِ نَابِذٌ وَ لِنَبِيِّهِ مُكَذِّبٌ وَ أَنْتَ الزَّانِي وَ قَدْ وَجَبَ عَلَيْكَ الرَّجْمُ وَ شَهِدَ عَلَيْكَ الْعُدُولُ الْبَرَرَةُ الْأَتْقِيَاءُ فَأُخِّرَ رَجْمُكَ وَ دُفِعَ الْحَقُّ بِالْأَبَاطِيلِ وَ الصِّدْقُ بِالْأَغَالِيطِ وَ ذَلِكَ لِمَا أَعَدَّ اللَّهُ لَكَ مِنَ الْعَذَابِ الْأَلِيمِ وَ الْخِزْيِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ لَعَذابُ الْآخِرَة أَخْزى وَ أَنْتَ الَّذِي ضَرَبْتَ فَاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) حَتَّى أَدْمَيْتَهَا وَ أَلْقَتْ مَا فِي بَطْنِهَا اسْتِذْلَالًا مِنْكَ لِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ مُخَالَفَةً مِنْكَ لِأَمْرِهِ وَ انْتِهَاكاً لِحُرْمَتِهِ وَ قَدْ قَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم): "يَا فَاطِمَةُ أَنْتِ سَيِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ." وَ اللَّهُ مُصَيِّرُكَ إِلَى النَّارِ!..

ص: 283

و اما تو آی مغیره بن شعبه! تو دشمن خداوند، دوراندازنده کتاب او و تکذیب کننده پیامبر او هستی! تو زناکاری بودی که حد رجم بر تو واجب شد و عادلان نیکوکار با تقوا علیه تو شهادت دادند. پس حد رجمت به تأخیر افتاد و حق با باطل ها و راستی با دروغگویی ها برطرف شد و این بدان سبب است که خداوند برای تو عذاب دردناک و سرافکندگی در زندگی دنیا وعده نموده است و عذاب روز دیگر ذلت بارتر خواهد بود! تو کسی بودی که فاطمه دختر رسول خداوند [علیهما السلام] را کتک زدی به گونه ای خون آلود نمودی و کودکش را سقط کرد! این نامردی را برای خواری رسول خداوند، مخالفت امر او و برای هتک حرمتش نمودی و رسول خداوند در رابطه با او فرموده: "فاطمه جان! تو سرور زنان اهل بهشت هستی!" به خداوند سوگند که جایگاه تو آتش جهنم است!..

نَابِذٌ: نبذ: انداخت، پرت کرد –به علت بی ارزشی- نادیده گرفت، شکست –عهد- را (المعجم البسیط)

الْأَبَاطِيلِ: و البَاطِل: نقيض الحق، و الجمع أَبَاطِيل، على غير قياس، كأَنه جمع إِبْطَال أَو إِبْطِيل؛ هذا مذهب سيبويه؛ و في التهذيب: و يجمع البَاطِل بَوَاطِل (لسان العرب)

أغالیط: جمع غلط (تهذيب اللغة)

أَدْمَيْتَهَا: أَدْمَى الرجُلَ: خون آن مرد را ريخت (فرهنگ ابجدي)

مُصَيِّرُكَ: شاید اسم زمان یا اسم مکان صیّر باشد (فاطمی)

بازهم، با عرض معذرت از مولا امام حسن (علیه السلام) که ناخواسته از گوهر دریای دانش او گزینش گردید. کسانی که می خواهند، سخنان مولا را به طور کامل بخوانند، می توانند، به احتجاج، بحار ومنابع دیگر مراجعه نمایند. همین مقدار هم به نظر من، معاویه و دارودسته او را به خوبی معرفی می کند (فاطمی)

ص: 284

می برد! هنگامی که کتاب خداوند عزّ و جلّ را تلاوت می نمود و به "يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا" می رسید، می فرمود: لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ! در هیچ حالی دیده نشد، مگر این که زبانش به ذکر خداوند سبحان جاری بود و صادق ترین کس از لحاظ لهجه و فصیح ترین کس از لحاظ بیان بود!

شَهَقَ: یک فریاد کشید، بغض و گریه گلویش را گرفت (المعجم البسیط)

يُغْشَى عَلَيْهِ: غشی علیه: بیهوش شد (المعجم البسیط)

تَرْتَعِدُ فَرَائِصُهُ: ترجف من الخوف (النهاية في غريب الحديث)./ رجف: تکان خورد، لرزید (المعجم البسیط)

السَّلِيمِ: لَدْغُ الحية. و السلِيمُ: اللَّدِيغُ، فَعيلٌ من السَّلْمِ (لسان اللسان)

لَبَّيْكَ: إجابة بعد إجابة (البهجة المرضیّة)

اللَّهْجَة: اللّسان (النهاية)./ اللَّهْجَة: زبان، زبان گفتگو، نوع گفتار (فرهنگ ابجدي)

ص: 286

غِشٍّ: تقلب و فریب و خیانت (المعجم البسیط)

غِلّ: کینه (المعجم البسیط)

دَغَل: مکر و نیرنگ (فاطمی)

4. وَ قَالَ (علیه السلام) لِرَجُلٍ اغْتَابَ عِنْدَهُ: يَا هَذَا كُفَّ عَنِ الْغِيبَةِ فَإِنَّهَا إِدَامُ كِلَابِ النَّار.(1)

و به کسی که پیش او غیبت می کرد، فرمود: آهای! زبان غیبت بربند! غیبت، خورش غذای سگان اهل جهنم است.

الإدَام: نان و خورش، خوشبو كننده (فرهنگ ابجدى)./ الإِدام، بالكسر، و الأُدْمُ، بالضم: ما يؤكل بالخبز أَيَّ شي ء كان. و في الحديث: سَيِّدُ إِدامِ أَهْل الدُّنيا و الآخرة اللحمُ (النهایة فی غریب الحدیث)

5. لا تَقُولَنَّ فِي أَخِيكَ الْمُؤْمِنِ إِذَا تَوَارَى عَنْكَ إِلَّا مَا تُحِبُّ أَنْ يَقُولَ فِيكَ إِذَا تَوَارَيْتَ عَنْه.(2)

در باره برادر مؤمنت، وقتی از نظرت پنهان شد، چیزی مگو مگر این که دوست داری وقتی از چشمش پنهان می شوی، در باره تو بگوید.

تَوَارَى عَنْكَ: تواری عنه: استتر (شمس العلوم)./ و وَارَيْتُه: أَخْفَيْتُه (لسان العرب)

6. الِاسْتِدْرَاجُ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ لِعَبْدِهِ أَنْ يُسْبِغَ عَلَيْهِ النِّعَمَ وَ يَسْلُبَهُ الشُّكْر.(3)

امتحان استدراج خداوند سبحان برای بنده اش این است که بر او نعمت را گسترش دهد و شکر نعمت را از او بگیرد.

سَبَغَ الشي ءُ يَسْبُغُ سُبُوغاً: طالَ إلى الأَرض و اتَّسَعَ... و كلُّ شي ءٍ طالَ إلى الأَرض، فهو سابِغٌ (لسان العرب)./ سَبَغَ: گسترش پیدا کرد و مرفه شد، طول پیدا کرد (المعجم البسیط)

ص: 288

7. يَا ابْنَ آدَمَ تَفَكَّرْ وَ قُلْ أَيْنَ مُلُوكُ الدُّنْيَا وَ أَرْبَابُهَا الَّذِينَ عَمَرُوا خرابها وَ احْتَفَرُوا أَنْهَارَهَا وَ غَرَسُوا أَشْجَارَهَا وَ مَدَّنُوا مَدَائِنَهَا فَارَقُوهَا وَ هُمْ كَارِهُونَ وَ وَرِثَهَا قَوْمٌ آخَرُونَ وَ نَحْنُ بِهِمْ عَمَّا قَلِيلٍ لَاحِقُونَ...(1)

فرزند آدم! بیندیش و بگو! کجایند مالکان و پرورندگان دنیا؟! آن هایی که خرابی های دنیا را آباد کردند، جویبارانی در آن جاری نمودند، درختان بیشماری در آن نشاندند و شهرهای آن را گسترش دادند. در حالی که نمی خواستند، از آن جدا شوند و ما هم به زودی به آنان می پیوندیم.

8. النَّاسُ عَبِيدُ الدُّنْيَا وَ الدِّينُ لَعِقٌ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ يَحُوطُونَهُ مَا دَرَّتْ مَعَايِشُهُمْ فَإِذَا مُحِّصُوا بِالْبَلَاءِ قَلَّ الدَّيَّانُونَ.(2)

مردم بنده دنیایند و از دین لیسیده ای بر زبان دارند. دور دین تا وقتی حلقه می زنند که زندگی شان سودمند باشد. پس همین که با بلای تزکیه کننده امتحان روبه رو گردند، دینداران کمی در صحنه باقی می مانند.

لَعِقٌ: لَعِقَ الشي ءَ يَلْعَقُه لعْقاً: لحسه (لسان العرب)./ تحف العقول "لَعْقٌ" به سکون عین دارد. چنان که می بینید، اصل " لَعْقٌ" یا "لَعِقٌ" به معنای لیسدن است. پس با تصویر زیبایی رو به رو هستیم. دین در زبان برخی، لیسیده ای بیش نیست که با اندک آب دهانی شسته می شود (فاطمی)

يَحُوطُونَهُ: حاطَ بهِ: بر گِرد وى حلقه زد،- حاطهُ: او را نگهدارى و محافظت كرد (فرهنگ ابجدي)./ حَاطَ يَحُوطُ حَوْطاً (به) حَاطَ الجيشُ بالمدينة: أحاط بها، أحدق بها (معجم الأفعال المتداولة)

ص: 289

اصل "درّ" به معنای زیادی و سود رساندن است. المنجد می نویسد: درّت حلوبته ای کثرت خیراته. منظور مولا این است که برخی از مردم، تا وقتی به دین پای بندند که سودی در زندگی شان داشته باشد و الا از هیچ بی دینی ای نمی گذرند (فاطمی)

اصل "محص" به معنای خالص کردن و پاک نمودن است. از سخن مولا برداشت می شود که انسان با برخورد بلاها و امتحان ها تزکیه می شود. راغب، در مفردات، چنین می گوید: مَحْص خالص شدن چيزى است از عيبى كه در آن هست... مَحَصْتُ الذهب و محصته: در وقتى است كه من طلا را از ناخالصى خالص كنم و مواد زائدش را دور سازم... مَحَصَ الثوبُ: لباس از آلودگى پاك شد –ت. مفردات- (فاطمی)

9. إِيَّاكَ وَ مَا تَعْتَذِرُ مِنْهُ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا يُسِي ءُ وَ لَا يَعْتَذِرُ وَ الْمُنَافِقُ كُلَّ يَوْمٍ يُسِي ءُ وَ يَعْتَذِر!(1)

هرگز کاری مکن که معذرت بخواهی! زیرا که انسان مؤمن نه بدی می کند و نه معذرت می خواهد و انسان منافق، هر روز بدکرداری می کند و معذرت می خواهد.

10. وَ قَالَ (علیه السلام) لِابْنِهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) أَيْ بُنَيَّ إِيَّاكَ وَ ظُلْمَ مَنْ لَا يَجِدُ عَلَيْكَ نَاصِراً إِلَّا اللَّهَ جَلَّ وَ عَز!(2)

به پسرش امام زین العابدین فرمود: پسرم! از ستم کردن بر کسی بترس که در برابر تو یاری کننده جز خداوند بزرگ و شکست ناپذیر ندارد!

جَلَّ: جَلَ في عيني أي عظم (كتاب العين)

عزّ، معانی متعددی دارد. مترجم های با ذوق فارسی، در قرآن و احادیث آن را به "شکست ناپذیر" ترجمه کرده اند. وقتی به فرهنگ ها مراجعه می کنیم، معانی چون: کمیاب، نیرومند، کریم بخشنده را نیز می بینیم (فاطمی)

ص: 290

11. أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ جَادَ سَادَ وَ مَنْ بَخِلَ رَذُلَ وَ إِنَّ أَجْوَدَ النَّاسِ مَنْ أَعْطَى مَنْ لَا يَرْجُوهُ وَ إِنَّ أَعْفَى النَّاسِ مَنْ عَفَا عَنْ قُدْرَةٍ.(1)

آی مردم! کسی که دست بخشش بیرون بیاورد، سروری نموده است و کسی که بخل ورزد، راه ذلت و خواری در پیش گرفته است و بخشش گرترین مردم کسی است که بی چشم داشت ببخشد و با گذشت ترین مردم کسی است که در عین قدرت انتقام، از حقش بگذرد.

رَذَل: پست و فرومایه شد (المعجم البسیط)./ این فراز، بخشی از یک خطبه مولا است. در این جا، عبارت زیبای "من جاد ساد" باعث شد که شما را جداگانه به دیدن آن دعوت کنم (فاطمی)

12. اعْلَمُوا أَنَّ حَوَائِجَ النَّاسِ إِلَيْكُمْ مِنْ نِعَمِ اللَّهِ عَلَيْكُمْ فَلَا تَمَلُّوا النِّعَمَ فَتَتَحَوَّلَ إِلَى غَيْرِكُم.(2)

بدانید که رجوع نیازمندانه مردم به سوی شما، از نعمت های الهی است. پس آن را ملال انگیز نکنید که به غیر شما رو می آورد.

مَلّ: از جهت روحی خسته شد و یا خسته کرد، ملول و آزرده خاطر شد (المعجم البسیط)./ ملّ الشیء و من الشیء: سئیمه و ضجر منه (المنجد)./ برخی از مردم، گمان می کنند که رجوعمردم به آنها دایمی است. پس تنها شماره موبایل دوستان شان را پاسخ می گویند. مولا از این کار منزجر کننده نهی می کند (فاطمی)

13. لِکُلِّ داء دَواءٌ، وَ دَواءُ الذُّنُوبِ الاستغفار.(3)

برای هر دردی دارویی وجود دارد و دوای بیماری گناه استغفار است.

14. اللَّهُمَّ لَا تَسْتَدْرِجْنِي بِالْإِحْسَانِ وَ لَا تُؤَدِّبْنِي بِالْبَلَاءِ.(4)

ص: 291

پروردگارا! مرا با احسان به استدراج گرفتار مکن و با بلای های قدرت شکن پرورش مده!

الْأَدَبُ: حُسْنُ الأَخْلاق... و أَدَبْتُهُ أَدْباً: علَّمْتُه رِيَاضة النفس و محاسنَ الأخلاق (مجمع البحرين)./ الأدَبُ، بفتحتَينِ: حسنُ الأخلاقِ، و الكِياسةُ، و رياضةُ النفسِ، و يَقَعُ على كلِّ رياضةٍ محمودةٍ يتخرّجُ بها الإنسانُ في فضيلةٍ من الفضائلِ (الطراز الأول)./ الأَدَب: رفتار پسندیده مطابق با هنجارهای جامعه؛ خوی خوش (فرهنگ دهخدا)./ ادب آنچنان فارسی شده است که اگر کسی از شما بپرسد، ادب یعنی چه؟ به شما می خندد اما به نظر من درک مفهوم فارسی شده ها مشکل تر از واژه ای است که تا کنون نشنیده باشی. از توضیحات بالا در می یابیم که ادب نوعی پرورش یافتن است، تا طرف آمادگی برخی از پیش آمدها و قوانین ورود در برخی جاها را پیدا کند. با این حساب، از سخن مولا به دو نکته مهم پی می بریم: 1- احسان چیزی خوبی است؛ احسان الهی باعث می شود، کسی از نعمت های او برخوردار گردد اما اگر بنده ای در اثر غفلت، شکر نعمت نکند، همین احسان، انسان را گرفتار عقوبت استدراج می کند. 2- ادب هم چیزی خوبی است. انسان با ادب، در همه جا، جا دارد اما فرق است بین کسی که با نرمی ادب شود و کسی که درون مایه تربیتی اش با سختی ها و درشتی ها همراه باشد (فاطمی)

15. لِلسَّلَامِ سَبْعُونَ حَسَنَةً تِسْعٌ وَ سِتُّونَ لِلْمُبْتَدِئِ وَ وَاحِدَةٌ لِلرَّادِّ.(1)

برای سلام، هفتاد حسنه نوشته می شود. شصت و نه حسنه مخصوص آغازگر است و یک حسنه مال جواب دهنده.

16. مَنْ عَرَفَ حَقَّ أَبَوَيْهِ الْأَفْضَلَيْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ وَ أَطَاعَهُمَا حَقَّ طَاعَتِهِ قِيلَ لَهُ تَبَحْبَحْ فِي أَيِّ الْجِنَانِ شِئْت.(2)

ص: 292

هرکس حق دو پدر مهربان چون محمد و علی [علیهما السلام] را بشناسد و به بهترین وجه آن دو را اطاعت نماید، به او گفته می شود: "در هر باغ زیبای بهشت که بخواهی وارد شو!"

تَبَحْبَحَ: تَمَكَّنَ في المَقامِ و الحُلول (القاموس المحيط)./ بحبوحة: رفا و آسایش، ناز و نعمت. بحبوحة العیش: بهترین زندگی مرفه (المعجم البسیط)./ ظاهرا، "تبحبح" واژه ای است که در رابطه با مهمانان صمیمی به کار می رود و تداعی گر این تعارف فارسی است: خانه خانه شما است (فاطمی)

17. مَنْ نَفَّسَ کُرْبَة مُؤْمِن، فَرَّجَ اللهُ عَنْهُ کَرْبَة الدُّنْيا والأخرة.(1)

کسی که اندوهی از دل مؤمنی بردارد، خداوند در دنیا و آخرت غم های او را برطرف می کند.

نَفَّسَ کُرْبَة مُؤْمِن: نَفَّسَ عنهُ الكربةَ: او را از دل گرفتگى و ناراحتى بيرون آورد و خوشحال كرد (فرهنگ ابجدي)

کَرْبَة: الغم الذي يأخذ بالنفس (مجمع البحرين)

فَرَّجَ: فَرَج: گشایش، برطرف شدن، باز شدن (المعجم البسیط)

18. سَمِعْتُ أَبِي أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) يَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم): مَنْ سَعَى فِي حَاجَةِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ فَكَأَنَّمَا عَبَدَ اللَّهَ تِسْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ صَائِماً نَهَارَهُ قَائِماً لَيْلَهُ.(2)

از پدرم امیر المؤمنین شنیدم که می گفت: رسول خداوند فرمود: "کسی که برای برآوردن حاجت مؤمن خود تلاش کند، گویا نه هزار سال خداوند تبارک و تعالی را عبادت کرده است، در حالی که روزها روزه دار باشد و شب ها بر سجاده نماز بایستد!"

ص: 293

این حدیث زیبا را امام حسن (علیه السلام) هم نقل کرده است. با این تفاوت که در آن جا "قضی" داشت و در این جا "سعی" (فاطمی)

19. لا أَفْلَحَ قَوْمٌ اشتروا مَرْضاتِ الْمخْلُوقِ بِسَخَطِ الْخالِقِ.(1)

رستگار نمی شود، مردمی که خشنودی مخلوق را با خشم خالق معاوضه می کنند.

20. إِنَّ الْحِلْمَ زِينَةٌ وَ الْوَفَاءَ مُرُوَّةٌ وَ الصِّلَةَ نِعْمَةٌ وَ الِاسْتِكْبَارَ صَلَفٌ وَ الْعَجَلَةَ سَفَهٌ وَ السَّفَهَ ضَعْفٌ وَ الْغُلُوَّ وَرْطَةٌ وَ مُجَالَسَةَ أَهْلِ الدَّنَاءَةِ شَرٌّ وَ مُجَالَسَةَ أَهْلِ الْفِسْقِ رِيبَةٌ.(2)

بردباری زینت است، پای بندی به تعهد مردانگی است، صله رحم و رسیدگی به خویشاوندان، نعمت است، تکبر لاف زدن تو خالی است، عجله بی عقلی است، بی عقلی نشانه ضعف است و افراطی گری افتادن در گمراهی و هلاکت است. همنشینی با اهل دنیا بدی است و همنشینی با فاسقان بد گمانی را در پی دارد.

صَلِفَ الرَّجُلُ: لاف زد مرد (مقدمة الأدب)./ صلف، صَلَفاً: به چيزى كه ندارد خود را ستايش نمود و علاوه بر اين نيز ادّعا كرد (فرهنگ ابجدي)

الورطة: الهَلَكةُ (لسان العرب)./ الورْطةُ الوَحَلُ و الرَّدَعَةُ تقَعُ فيها الغنم فلا تقدر على التَّخلُّص منها يقال: تَورَّطَتِ الغنم إذا وقعتْ في ورْطة، ثم صارت مَثلا لِكل شدَّة وقع فيها الإنسان (تهذيب اللغة)./ الْوَرْطَةِ، و هى الهوّة العميقة فى الأرض، ثم استعير للنّاس إذا وقعوا فى بليّة يعسر المخرج منها (النهاية)./ الهوّة: گودال (فاطمی)

الشَّرُّ: السوء (كتاب العين)

21. أنَا قَتيلُ العبرة، لا يذْکُرُنى مُؤْمِنٌ إلاّ اِسْتَعْبَرَ.(3)

ص: 294

من کشته اشک های جاری ام. هیچ مؤمنی مرا به خاطر نمی آورد، مگر این که اشک دور چشمانش حلقه زند.

22. سُئِلَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ (علیه السلام) فَقِيلَ لَهُ كَيْفَ أَصْبَحْتَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ؟ قَالَ أَصْبَحْتُ وَ لِي رَبٌّ فَوْقِي وَ النَّارُ أَمَامِي وَ الْمَوْتُ يَطْلُبُنِي وَ الْحِسَابُ مُحْدِقٌ بِي وَ أَنَا مُرْتَهَنٌ بِعَمَلِي لَا أَجِدُ مَا أُحِبُّ وَ لَا أَدْفَعُ مَا أُكْرِهُ وَ الْأُمُورُ بِيَدِ غَيْرِي فَإِنْ شَاءَ عَذَّبَنِي وَ إِنْ شَاءَ عَفَا عَنِّي فَأَيُّ فَقِيرٍ أَفْقَرُ مِنِّي؟(1)از امام حسین پسر امیر المؤمنین علی (علیهما لسلام) پرسیده شد: پسر رسول خداوند! چگونه شب را به روز آوردی؟ فرمود: "صبح کردم در حالی که پروردگاری بالای سرم دارم، آتشی پیش رو، مرگی در جستجو، حساب و کتاب گردم حلقه نموده و من در گرو اعمالم هستم. نه به آنچه دوست دارم، می رسم و نه از آنچه کراهت دارم، دوری می توانم. کارها به دست غیر من است. اگر بخواهد، شکنجه ام خواهد نمود، اگر نخواهد از من می گذرد. پس چه کسی بیچاره تر از من به سر می برد؟!"

جمله "وَ لِي رَبٌّ فَوْقِي" فکر تجسم را در ذهنت خطور ندهد. امام حسین (علیه السلام) بلیغ است. این جا در عین استفاده از صنعت مشاکله، علو و فوق معنوی مراد است (فاطمی)

این حدیث شریف را پیشتر، از زبان برادر بزرگوارش، امام حسن (علیه السلام) هم نقل کردیم. فراموش نکنیم که کثرت طرق در حدیثی، وزنه آن حدیث را سنگین تر می کند (فاطمی)

23. لا يأمَنُ يوم القيامة إلاّ مَنْ قَدْ خافَ اللهَ فی الدُّنْيا.(2)

روز قیامت جز کسی که در دنیا از عقاب خداوند ترسیده باشد، ایمن نیست.

ص: 295

24. مَا أَخَذَ اللَّهُ طَاقَةَ أَحَدٍ إِلَّا وَضَعَ عَنْهُ طَاعَتَهُ وَ لَا أَخَذَ قُدْرَتَهُ إِلَّا وَضَعَ عَنْهُ كُلْفَتَه.(1)

خداوند نیروی کسی را نمی گیرد، مگر این که بار اطاعتش را از دوش او بر می دارد. و توانایی کسی را نمی گیرد، مگر این که از برداشتن بار تکلیفش صرف نظر می نماید.

آنچه که از گشت و گذار فرهنگ ها عربی به دست می آید، این که "طاقت" در جایی به کار برده می شود که نهایت توانایی باشد و قدرت به این مرحله نمی رسد (فاطمی)

25. دِرَاسَةُ الْعِلْمِ لِقَاحُ الْمَعْرِفَةِ وَ طُولُ التَّجَاربِ زِيَادَةٌ فِي الْعَقْلِ وَ الشَّرَفُ التَّقْوَى وَ الْقُنُوعُ رَاحَةُ الْأَبْدَانِ وَ مَنْ أَحَبَّكَ نَهَاكَ وَ مَنْ أَبْغَضَكَ أَغْرَاكَ.(2)

دانش آموزی باروری معرفت است و تجربه طولانی موجب افزایش خرد می شود. عزت و شرف با تقوا است و قناعت پیکرها را به آرامش می رساند. هرکس تو را دوست دارد، بازت می دارد و هرکه از تو نفرت دارد، وادارت می نماید.

دراسة: درس خواندن، تحصیل کردن، بررسی کردن (المعجم البسیط)لقاح: ماده باردار کننده (المعجم البسیط)./ و اللَّقاح: ماء الفحل. و ما يُلقح به الشجر و النبات (الإفصاح فی فقه اللغة)

اغراء: فریفتن، تحریک کردن، بر انگیختن، جذب کردن (المعجم البسیط)./ "اغراء"، در مقابل "تحذیر" می آید. اصل آن به معنای وادار کردن است. چه وادار کردن به بدی باشد و یا خوبی: أخاک أخاک... –ر.ک. سیوطی، ج2، ص111- اما در این جا به قرینه "نهاک"، می فهمیم که که اغرای به بدی مراد است (فاطمی)

ص: 296

26. وَ لَا تَرْفَعْ حَاجَتَكَ إِلَّا إِلَى أَحَدِ ثَلَاثَةٍ إِلَى ذِي دِينٍ أَوْ مُرُوَّةٍ أَوْ حَسَبٍ فَأَمَّا ذُو الدِّينِ فَيَصُونُ دِينَهُ وَ أَمَّا ذُو الْمُرُوَّةِ فَإِنَّهُ يَسْتَحْيِي لِمُرُوَّتِهِ وَ أَمَّا ذُو الْحَسَبِ فَيَعْلَمُ أَنَّكَ لَمْ تُكْرِمْ وَجْهَكَ أَنْ تَبْذُلَهُ لَهُ فِي حَاجَتِكَ فَهُوَ يَصُونُ وَجْهَكَ أَنْ يَرُدَّكَ بِغَيْرِ قَضَاءِ حَاجَتِكَ.(1)

نیازمندیت را جز به سه کس مگو: دیندار، با مروت و نجیب زاده. انسان دین مدار اما دینش را با برآوردن نیاز تو حفظ می کند. صاحب مروت اگر تو را دست خالی برگرداند، پیش مردانگی اش شرمنده می شود. نجیب زاده می داند که تو با گشودن سفره دلت، آبرویت را در خطر انداختی و او با برطرف کردن نیاز، از ریزش آبرویت جلوگیری می کند.

حَسَب: اصل و نسب، شرف و اصالت، نژاد (المعجم البسیط)

يَصُونُ: صانَ: آن را نگهدارى نمود،- صانَ العِرْضَ: آبروى خود را حفظ كرد (فرهنگ ابجدي)

27. وَ لَمَّا بَلَغَ الْحُسَيْنَ قَتْلُ قَيْسٍ اسْتَعْبَرَ بَاكِياً ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ لَنَا وَ لِشِيعَتِنَا عِنْدَكَ مَنْزِلًا كَرِيماً وَ اجْمَعْ بَيْنَنَا وَ بَيْنَهُمْ فِي مُسْتَقَرٍّ مِنْ رَحْمَتِكَ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ!"(2)

وقتی به حسین (علیه السلام) خبر شهادت قیس رسید، اشک های نازنینش جاری شد و فرمود: "پروردگارا! برای ما و شیعیان ما در نزد خودت جایگاه پسندیده عنایت بفرما و ما و آن ها را در قرارگاه رحمتت جمع نما! تو بر هر کاری قادری!

"اسْتَعْبَرَ: عَبَرَ: اندوهگين شد و اشك او جارى گرديد، اسْتَعْبَرَتِ الْعَيْنُ: چشم او اشك ريخت (فرهنگ ابجدي)./ و العَبْرَةُ: الدَّمعةُ (الطراز الأول)

ص: 297

الكَرِيم: الجامع لأَنواع الخير و الشرَف و الفضائل... الكَرَم نقيض اللُّؤْم يكون في الرجل بنفسه... و يستعمل في الخيل و الإِبل و الشجر و غيرها من الجواهر إذا عنوا العِتْق (لسان العرب)./ الكَرِيم: از نام هاى مقدس خدا، بخشنده؛ رَجُلٌ كريمٌ: مرد سخاوتمند، مرد با گذشت، واژه الكريم بر بهترين هر چيزى اطلاق مى شود؛ رِزْقٌ كريمٌ روزى بسيار؛ قَوْلٌ كريمٌ: سخن موجز و پر معنى و قانع كننده؛ وَجْهٌ كريمٌ: چهره اى زيبا و خوب (فرهنگ ابجدي)

کربلا ایراد فرمود. چنان که می بینید، اصل "صبّ" به معنای ریختن است و صبابه به ته مانده چیز ریختنی چون آب و شیر استعمال می شود و ما با توجه به فضای این گفتار، گندیده را هم اضافه کردیم (فاطمی)

خسیس: بی ارزش، کم وزن یا مقدار، پست و رذل (المعجم البسیط)./ خسیس عیش: احتمالا از باب اضافه صفت به موصوف است. در اصل عیش خسیس بوده. یعنی زندگی پست و حقیرانه (فاطمی)

مرعی: چراگاه، چراندن یا چریدن (المعجم البسیط)./ مرعیً وبيلٌ: چراگاه سخت و پر خطر؛ طَعَامٌ وبيل: غذاى زيان آور و ناگوار (فرهنگ ابجدي)./ و الْوَبِيلُ: الوخيم ضد الطري. و عذاب وَبِيلٌ أي شديد. قوله فَأَخَذْناهُ أَخْذاً وَبِيلًا أي شديدا (مجمع البحرين)

بَرَماً: برم: ملالت و بی تابی (المعجم البسیط)

فَلَمْ يَبْقَ مِنْهَا إِلَّا صُبَابَةٌ كَصُبَابَةِ الْإِنَاءِ وَ خَسِيسُ عَيْشٍ كَالْمَرْعَى الْوَبِيلِ. دنیا در نظر آقا خالی از تمام برکات است. به طوری که نوشیدنی او ته مانده آب گندیده و خوراک آن را غذای فاسد تشکیل می هد. آیا زندگی این گونه با کسانی که به چنین خوردنی ها و آشامیدنی ها عشق می ورزند، ملال آور نیست؟! "طعام و بیل" به غذایی گفته می شود که زیان آور و فاسد باشد اما، قدرت زبانی ایجاب می کند، سخن استوار به کار رود تا چند لایه شود و ما از این استعاره زیبا به این نتیجه برسیم که انسان اگر بعد انسانی اش را پرورش ندهد، با حیوان تفاوت ندارد. پس نسبت به انسان های از این دست، اصطلاح چراگاه آفت زده بهتر از غذای فاسد است. به خاطر همین مولا می فرماید: "وَ خَسِيسُ عَيْشٍ كَالْمَرْعَى الْوَبِيلِ." نه "طعام وبیل." در ضمن ادامه این گفتار بسیار زیبا را جداگانه بررسی کرده ایم، شما را به چند سخن پیشتر ارجاع می دهیم (فاطمی)

الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مَنْ طَلَبَ رِضَى اللَّهِ بِسَخَطِ النَّاسِ كَفَاهُ اللَّهُ أُمُورَ النَّاسِ وَ مَنْ طَلَبَ رَضِيَ النَّاسِ بِسَخَطِ اللَّهِ وَكَلَهُ اللَّهُ إِلَى النَّاسِ وَ السَّلَامُ.(1)

امام صادق (علیه السلام) فرمود: پدرم از پدرش [علیهما السلام] نقل کرد که مردی از اهل کوفه به حسین بن علی [علیهما السلام] نامه ای نوشت: سرور من! مرا از خیر دنیا و آخرت با خبر بفرمایید. امام (علیه السلام) نوشت: "به نام خداوند بخشنده مهربان. بعد از حمد و سپاس الهی، هرکس رضای الهی را بر خشم مردم ترجیح دهد، خداوند او را از گزند خشم مردم در امان داشته کفایت امر او می کند و هرکس رضایت مردم را بر خشم الهی ترجیح دهد، خداوند او را به مردم واگذار می نماید. والسلام."

السَّخَطُ: السُّخْطُ و السَّخَطُ: ضدّ الرِّضا مثل العُدْمِ و العَدَمِ، و الفعل منه سَخِطَ يَسْخَطُ سَخَطاً... و سَخِطَ أَي غضب، فهو ساخِط. و أَسْخَطَه: أَغْضَبَه (لسان العرب)

كَفَاهُ: كفاه الشي ء يكفيه كِفاية: استغنى به عن غيره... و اكتفَى بالشي ء: استغنَى به و قَنِع (الإفصاح)

روایت شده که مردی خدمت امام حسین (علیه السلام) آمد و عرض کرد: "من مردی عصیان گرم و در مقابل گناه شکیبایی ندارم. پس اندرزی به من بده." امام (علیه السلام) فرمود: "پنج کار را انجام بده و هرچه دلت می خواهد، معصیت نما. اول این که: روزی خداوند را نخور و هرچه دلت می خواهد معصیت نما. دوم: از سایه رحمت و سرپرستی الهی بیرون رو و هرچه دلت می خواهد، معصیت نما. سوم: جایی را بیاب که خداوند تو را نبیند و هرچه دلت می خواهد معصیت نما. چهارم: وقتی فرشته مرگ بیاید تا جانت را از تنت بیرون بیاورد، از خودت دفاع کن و هرچه دلت می خواهد معصیت نما. پنجم: وقتی مالک جهنم تو را به سوی آتش می کشاند، پا به جهنم مگذار و هرچه دلت می خواهد معصیت نما."

می رود. شاید در گذشته نیز به همین معنا به کار می رفته. این جا مولا به جای لشکریان از چنینواژه ای استفاده می کند، چون بلیغ است و واژه های انسان بلیغ، مخصوصا در شرایط بحرانی، چند پهلو و رسا به کار می رود. در این جا می توان گفت، مولا، آن اشباح الرجال را به حساب انسان نمی آورد. مهمات جنگی ای می بیند که در دست یزیدها، ابن زیاد و ابن سعدها قرار دارند (فاطمی)

سُلْطَان: قدرت و حکومت (فاطمی)

الْتِمَاساً: التمس: طلب کرد –با گرمی و خواهش- (المعجم البسیط)

الْحُطَام: هر چیزی که خورد و تکه تکه شده باشد، قطعه. حطام الطائرة، یعنی قطعات هواپیما که سقوط کرده باشد (المعجم البسیط)

أَنَبْنَا: الإِنَابَةُ: الطّاعَةُ و الرُّجُوْعُ، أَنابُوا إِلَى اللَّهِ (المحيط في اللغة)

وَ أَمْرُهُمْ أَمْرِي وَ رَأْيُهُمْ رَأْيِي وَ أَمَّا أَنْتَ يَا أَخِي فَلَا عَلَيْكَ أَنْ تُقِيمَ بِالْمَدِينَةِ فَتَكُونَ لِي عَيْناً لَا تُخْفِي عَنِّي شَيْئاً مِنْ أُمُورِهِمْ.(1)

پس، حسین (علیه السلام) فرمود: "برادر! به خداوند سوگند! اگر هیچ مکانی برای زیستن نبود، به یزید پسر معاویه بیعت نمی کردم."... سپس فرمود: "خداوند جزای خیرت بدهد. زبان نصیحت گشودی و به راه های درستی اشاره نمودی. من عازم مکه هستم. برای این کار، من، برادرانم، فرزندان برادرم و پیروانم آمادگی گرفته ایم. نظر آن ها، نظر من است و اما تو برادر! مشکلی در ماندن مدینه نداری. گزارشگر من باش، از عملکرد آنان چیزی بر من مخفی مگذار."

فرازی از گفتگوی مولا، با محمد معروف ابن حنفیه. حنیفه از نام قبیله ای گرفته شده که مادر بزرگوار ایشان، منسوب به آن قبیله است. این نوشته را از یک فضای مجازی کپی کردم. خواندن آنخالی از فایده نیست: "محمد بن علی بن ابی طالب معروف به محمد [بن] حنفیه از طبقه اول تابعین است. گاه از او با نام محمد بن علی یاد می شود و او را محمدِ اکبر هم گفته اند. وی در جنگ های صفین و جمل حضور داشته و در جنگ جمل پرچمدار سپاه علی (علیه السلام) بوده است. در واقعه کربلا در مدینه ماند. پس از تسلط مختار بر کوفه، نامه ای به مختار نوشت و مختار گروهی را به مکه فرستاد و او را از دست عبدالله بن زبیر نجات داد. کیسانیه، او را امام خود می دانند. او اولین کسی است که مهدی موعود دانسته شده است. مشی سیاسی او در زندگی، بسیار مسالمت آمیز بوده است." (فاطمی)

عَيْناً: عین: چشم، چشمه، جاسوس، خود یک چیز، طلا (المعجم البسیط)

فَلَا عَلَيْكَ: از موارد نادری است که اسم "لا" با قرینه حذف می شود: فلا بأس علیک (فاطمی)

ص: 306

ما خاندان نبوت و معدن رسالت و محل آمد و رفت فرشتگان هستیم. خداوند کریم با ما آغاز نموده است و با ما خاتمه خواهد داد. یزید مرد فاسق شرابخوار، قاتل انسانیت، متظاهر به فسق و فجور است. مانند من، دست بیعت بر کف او نمی گذارد.

اسْتَنْصَتَ: اسْتَنْصَتَ الناس: طلب سكوتهم. و الْإِنْصَاتُ: السكوت و الاستماع للحديث، (مجمع البحرين)

ثناء: مدح و ستودن (المعجم البسیط)

تبّا لک: لعنت بر تو -نفرین است- (المعجم البسیط)

بُؤْساً: بؤس: تهی دستی، فقر، بینوایی (المعجم السیط)

تَرَحاً: ترح: غم و اندوه (المعجم البسیط)

تعس: بدبخت شد، درمانده شد (المعجم السیط)

اسْتَصْرَخْتُمُونَا: استصرخ: فریاد کشید و کمک طلبید (المعجم البسیط)

وَلِهِينَ: وَلَهَ: بسیار مشتاق و دلتنگ شد، شیفته و متحیر گردید (المعجم البسیط)

مُوجِفِينَ: وجف: مضطرب شدن، تپیدن قلب (المعجم البسیط)./ وَجَفَ الشئ، أى اضطرب (الصحاح)

فَشَحَذْتُمْ: شَخَذّ: تیز کرد، تکدی و گدایی کرد و در گدایی اصرار نمودن (المعجم البسیط)

حَششتم: حَشَشْتُ النار: أوقدتها (الصحاح)

أَضْرَمنَاهَا: شعله ور ساخت، افروخت (المعجم البسیط)

أَلْباً: صاروا عليه أَلْباً واحداً إذا اجتمعوا على عداوته (أساس البلاغة)./ در برخی منابیع، غیر از بحار "إلبا" به کسر آمده است که گویا همین معنا را دارد (فاطمی)./ إِلْباً: الإِلْب بالفتح و الكسر: القوم يجتمعون على عداوة إنسان (النهاية في غريب الحديث)

فَهَلَّا لَكُمُ الْوَيْلَاتُ إِذْ كَرِهْتُمُونَا وَ السَّيْفُ مَشِيمٌ وَ الْجَأْشُ طَامِنٌ وَ الرَّأْيُ لَمْ يُسْتَحْصَفْ وَ لَكِنَّكُمُ اسْتَسْرَعْتُمْ إِلَى بَيْعَتِنَا كَطَيْرَةِ الدَّبَى وَ تَهَافَتُّمْ إِلَيْهَا كَتَهَافُتِ الْفَرَاشِ ثُمَّ نَقَضْتُمُوهَا سَفَهاً وَ ضِلَّةً بُعْداً وَ سُحْقاً لِطَوَاغِيتِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ بَقِيَّةِ الْأَحْزَابِ وَ نَبَذَةِ الْكِتَابِ وَ مُطْفِئِ السُّنَنِ وَ مُوَاخِي الْمُسْتَهْزِءِينَ "الَّذِينَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِينَ" وَ عُصَاةِالْأُمَمِ وَ مُلْحِقِ الْعَهْرَةِ بِالنَّسَبِ "لَبِئْسَ ما قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ فِي الْعَذابِ هُمْ خالِدُونَ" أَ فَهَؤُلَاءِ تَعْضُدُونَ وَ عَنَّا تَتَخَاذَلُونَ:

ص: 309

رسوایی ها نصیب تان باد! چرا آنگاه که شمشیرها در غلاف، قلب ها آرام و نظرها به بلوغ نرسیده بود، رهامان نکردید و مانند ملخ های نو پرواز به بیعت ما شتافتید و چونان پروانه های کور به سوی ما ریزش نموده به آتش زدید و بعد از روی بی عقلی و گمراهی نقض بیعت نمودید؟! لعنت بر طاغیان این امت، بازماندگان جنگ احزاب، دور افکنان کتاب الهی، خاموش کنندگان سنت پیامبر و همدست استهزا کنندگان باد! "آن هایی که به بعضی قرآن عمل کردند و برخی را رها نمودند" آن ها که عاصیان این امتند و ملحق کنندگان زنا زادگان به خویشتن! "چه زشت است آنچه که برای خودشان پیش فرستادند و خداوند بر آنان غضب نمود و در عذاب جاودانه گرفتار شدند!" آیا به آنان کمک می رسانید و دست از یاری ما بر می دارید؟!

هَلَّا: ترکیبی است از –هل+لا- بر سر فعل ماضی اگر آمد، به معنای ملامت است. بر سر فعل مضارع اگر بیاید، به معنای تشویق (المعجم البسیط)./ حروف التحضيض: هلّا، و ألّا، و لو لا، و لو ما، لها صدر (شرح الرضي على الكافية)./ چنان که ملاحظه کردید: در این که مدخول "هلا" فعل ماضی یا مضارع باشد، از لحاظ معنا فرق می کند. آنچه در این جا قابل تذکر است این که: 1- "هلّا" حتما بر سر فعل داخل شود و در این جا چیزی مانند "کان" در تقدیر است. 2- کلام مولا آن چنان به پختگی رسیده است که باید مجموع "فَهَلَّا لَكُمُ الْوَيْلَاتُ" را معنا کنیم، تا یک مقدار به زیبایی ترکیب گونه برسیم (فاطمی)

در احتجاج، " لِمَا يُسْتَحْصَفُ" ثبت شده است (فاطمی)

الْوَيْلَاتُ: و الوَيْلَةُ: الفَضِيْحَةُ و البَلِيَّةُ، و الجَمِيْعُ الوَيْلَاتُ (المحيط في اللغة)./ الْوَيْلُ: حلول الشر. و الْوَيْلَةُ: الفضيحة و البلية (كتاب العين)

مَشِيمٌ: جمع مشیمه: کیسه ای که جنین را حفظ می کند. این جا استعاره از شمشیر در غلاف کردن است (فاطمی)

الْجَأْشُ: سينه، قلب (فرهنگ ابجدی)./ الجَأْش، النفْس و قيل القَلْب (لسان العرب)

طَامِنٌ: و طَمْأَنَ ظَهْرَه: بمعنى طَامَنَ، و طَأْمَنْتُ نَفْسي: سَكَّنْتُها (المحيط في اللغة)

ص: 310

يُسْتَحْصَفُ: حصف: به درجه کمال عقل رسید، صاحب نظر و رأی درست شد، خردمند گردید (المعجم البسیط)./ حَصُفَ، بالضم، حَصافةً إذا كان جَيِّدَ الرأْيِ مُحْكَم العقل، و هو حَصِفٌ و حَصِيفٌ بَيِّنُ الحَصافةِ. و الحَصِيفُ: الرجل المُحْكَمُ العقل (لسان العرب)الدَّبَى: الجَرادُ قَبل أَن يَطِير، و قيل: الدَّبى أَصغرُ ما يكون من الجراد و النمل (لسان العرب)

تَهَافَتُّمْ: تهافتَ الفَراشُ في النّار: تساقط متتابعاً (أساس البلاغة)

الْفَرَاشِ: به فتح: پروانه، به کسر: فرش، رختخواب (المعجم البسیط)

سُحْقاً له: از رحمت خدا دور باد (المعجم السیط)

نَبَذَةِ: نَبْذ دور افكندن چيزى كه مورد توجّه نيست، مثل دور افكندن كفش كهنه، نَبْذ النَّعْلِ الْخَلِقِ: دور انداختن مثل كفش كهنه (مفردات الفاظ قرآن)

الْعَهْرَةِ: جمع عاهر: العَاهِر الفاجر الزاني، من العَهْرِ بالسكون و التحريك أيضا: الزنا و الفجور (مجمع البحرين)./ مُلْحِقِ الْعَهْرَةِ بِالنَّسَبِ: اشاره به ابن زیاد است که چندین نفر ادعای پدری او را داشت ولی در نهایت معاویه او را به پدرش ملحق کرد. زینب کبرا (سلام الله علیها)، او را در مجلس آنچنانی، "ابن مرجانه" خطاب نمود. شاید بعضی نتوانستد جلو تبسم شان را بگیرند. زیارت عاشورا هم او را به همین عنوان معرفی می کند: وَ لَعَنَ اللهُ ابْنَ مَرْجانّة! (فاطمی)

آری، به خداوند سوگند! بی وفایی و ترک یاری تان مشهور است. ریشه ها تان بر آن رشد نموده اند و رگ هاتان از آن نیرو گرفته اند. شما منفورترین و گلوگیرترین میوه درختی برای باغبانید و لقمه گوارا برای غاصبان! "لعنت خداوند بر ستمگران باد!"، پیمان شکنان! "آنانی که سوگندهاشان را بعد از استواری می شکنند، با این که خداوند را بر خود گواه قرار داده اند." کاش می دانستید که زنا زاده، پسر زنا زاده، دو گزینه پیش روی من گذاشته است: کشیدن شمشیر و ذلت تسلیم! او هرگز به خواسته اش نمی رسد. محال است که گَرد ذلت بر چهره من بنشیند! خداوند، رسول خداوند، مؤمنان، اجداد بزرگوارو دامن های پاک ابا دارند که اطاعت فرومایگان را بر کشته شدن با کرامت ترجیح بدهیم و من اکنون با این خاندان و تعداد اندک از لحاظ نیرو و ابزار جنگی در برابر دشمن بسیار، پا پیش می گذارم، هرچند که دنیا طلبان ترک یاریم نمودند.

الْخَذْلُ: خَذَلَ: از یاری کردن سرباز زد (المعجم البسیط)./ خَذَلَ يَخْذُلُ خَذْلًا و خِذْلَاناً، و هو تركك نصرة أخيك (كتاب العين)

تَأَزَّرَتْ: أزر: القوّة و الشدّة، يقال تأزَّر النَّبت، إذا قوى و اشتدّ (معجم مقاييس اللغه)

أُصُولُكُمْ: أصل: پايه و بن هر چيزى (فرهنگ ابجدي)./ أَصْل: 1: جِذْر، جَذْم، أَثْل، مَنْبِت، جَذْى. 2: نُجَار، عِرْق، حُجْز، مَحْتِد، أُرُومَة، وَشِيجَة (المكنز العربي المعاصر)

عروق: ج: عٍرق: رگ، ریشه، تیره، اصل (المعجم البسیط)

خبیث: فاسد و منفور، بد، پست و پلید و نا پاک (المعجم البسیط)

النَّاكِثِينَ: نکث: نقض کرد و شکست –پیمان را- (المعجم البسیط)

الدَّعِيَّ: فرزند خوانده، کسی که در نسبش شک و شبهه باشد (المعجم البسیط)./ إذا كان الرجل مدخولًا في نسبه مُضَافاً إلى قوم ليس منهم فهو: دَعِيٌ (فقه اللغة)./ الدَّعِيَّ ابْنَ الدَّعِيَّ: منظور از این لقب هم ، ابن زیاد است. چنان که به عرض رسید، ابن زیاد در بستر زنا به دنیا آمد و بعد ها، معاویه او را به پدر خودش ملحق نمود. امام حسین (علیه السلام) در یکی از نامه هایش به معاویه،

ص: 312

این نکته را یاد آور می شود: أوَ لَستَ المُدَّعي زِيادَ بنَ سُميَّةَ، المَولودَ علَى فِراشِ عُبَيدٍ عَبدِ ثَقيفٍ، فَزَعَمتَ أنَّهُ ابنُ أَبيكَ (فاطمی)

قَدْ تَرَكَنِي: در تحف العقول، لهوف و بعضی جلدهای بحار، عبارت "رکز" آمده است و با جمله های این چنین رو به رو می شویم: أَلَا وَ إِنَ الدَّعِيَ ابْنَ الدَّعِيِ قَدْ رَكَزَ مِنَّا بَيْنَ اثْنَتَيْنِ -ر.ک. تحف العقول، ص241-./ قَدْ رَكَزَ بَيْنَ اثْنَتَيْنِ بَيْنَ السَّلَّةِ وَ الذِّلَّةِ وَ هَيْهَاتَ مِنَّا الذِّلَّةُ -ر.ک. ترجمه اللهوف على قتلى الطفوف، ص97-، أَلَا إِنَ الدَّعِيَ ابْنَ الدَّعِيَ قَدْ رَكَزَ بَيْنَ اثْنَتَيْنِ -بحار الأنوار، ج45، ص9- (فاطمی)

جُدُودٌ: و الجَدُّ: أَبُ الأبِ معروف، و جمعه: جُدُودٌ، و جُدُودَةٌ و أَجْدَادٌ. و أُمُّ الأمِّ، و أُمُّ الأبِ يقال لها: جَدَّةٌ، و جمعُها: جَدَّاتٌ (تهذيب اللغة)./ چنان که می بینید: جمع "جدّ"، "أجداد و جدود" می آید و جمع "جدّة"، "جدّات" می آید. بنا بر این ظاهرا، منظور از "جدود" در این جاهمان "أجداد" است. اگر با فعل مؤنث "طابت" رو به رو هستیم، به این خاطر است که "جدود" جمع مکسر می باشد (فاطمی)

ألا: حرفی است برای شروع سخن، به نام ألا الاستفتاحیة، هان، کاش (المعجم البسیط)

مَصَارِع: مصرع: به زمین افکندن، کشته شدن (المعجم البسیط)

زَاحِفٌ: زحف: خزیدن، پیشروی کردن (المعجم البسیط)

حَتَّى يَقْضِيَ اللَّهُ بَيْنِي وَ بَيْنَ الْقَوْمِ بِالْحَقِ وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمِينَ وَ هَذِهِ وَصِيَّتِي يَا أَخِي إِلَيْكَ وَ ما تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ قَالَ ثُمَّ طَوَى الْحُسَيْنُ الْكِتَابَ وَ خَتَمَهُ بِخَاتَمِهِ وَ دَفَعَهُ إِلَى أَخِيهِ مُحَمَّدٍ ثُمَّ وَدَّعَهُ وَ خَرَجَ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ.(1)

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ. این وصیت نامه ای است که حسین بن علی بن ابی طالب، به بردارش محمد، معروف به ابن حنفیه نموده است: حسین شهادت می دهد که خدایی جز خداوند تبارک و تعالی وجود ندارد، در حالی که بی مانند و بی شریک است و این که محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بنده و فرستاده او است؛ با حق از نزد حق آمد و این که بهشت و جهنم حق است و شکی در وقوع روز رستاخیز نیست و این که همه آن هایی را که بمیرند، دوباره به زندگی بر می گرداند. من از روی تکبر، ناسپاسی، فساد و ستمگری در جامعه قیام نکردم. من تنها برای اصلاح امت جدم رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) پا پیش گذاشتم. می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به روش جد و پدرم رفتار نمایم. پس هرکس از راه حق جویی مرا پذیرفت، خداوند سزاوار حق است و هرکس این را بر من خورده گیرد، راهشکیبایی در پیش می گیرم، تا خداوند بین من و این قوم به حق قضاوت نماید و او بهترین قضاوت کنندگان است. بردارم! این وصیتی من است بر تو. توفیق را جز از خداوند نمی طلبم. بر او توکل می کنم و بر درگاه او توبه. راوی گفت: پس حسین (علیه السلام) نامه را پیچید و با خاتم خودش مهر کرد و آن را به برادرش محمد سپرد و بعد با او وداع نمود و در دل شب بار سفر بر بست.

أَشِر: خود پسند. متكبر. طاغى (قاموس قرآن)./ الْأَشَرُ: شدّة البطر... فالأشر أبلغ من البطر، و البطر أبلغ من الفرح، فإنّ الفرح و إن كان في أغلب أحواله مذموما لقوله تعالى: إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْفَرِحِينَ فقد يحمد تارة إذا كان على قدر ما يجب، و في الموضع الذي يجب، كما قال تعالى: فَبِذلِكَ

ص: 314

فَلْيَفْرَحُو، و ذلك أنّ الفرح قد يكون من سرور بحسب قضية العقل، و الأَشَرُ لا يكون إلا فرحا بحسب قضية الهوى (مفردات ألفاظ القرآن)

بطِر: البَطَرُ: الطُّغيان في النِّعْمَةِ (تهذیب اللغة)./ بَطَرَ: اسْتَخَفَّ (النِّعْمَةَ)، كَفَرَ، أَنْكَرَ، اسْتَقَلَّ (المكنز العربي المعاصر)./ بطِر: بی خیال و متکبر گردید (المعجم البسیط)

پاداش صابران را به ما عطا خواهد نمود. خویشاوندان رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) هرگز از او دور نمی مانند. آن ها در بهشت جاودان نزد او خواهند بود و چشمش از دیدن آن ها روشن خواهد شد و به وعده های داده شده عمل می شود- هرکس خونش را می بخشد و خودش را آماده دیدار الهی نموده است، آماده رفتن باشد. من فرادا اگر خداوند بخواهد بار سفر بر می بندم!

خُطَّ: الْخَطُّ: كالمد (مفردات ألفاظ القرآن)./ چنان که از مفردات راغب، بر می آید، ظاهرا معنای پرکاربرد "خط"، به معنای کشیدن است و نوشتن روی چیزی معنای استعاری آن می باشد. با این حساب، در سخن مولا (علیه السلام)، یک نوع تشبیه وجود دارد؛ در این جا پیش انسان های بزرگ و با غیرت -یعنی فرزندان آدم (علیه السلام)، نه حیوانات آدم نما- مرگ با عزت، در جامعه پر از نیرنگ و فریب و فساد، آنچنان زیبا است که در چشم دیگران، گردنبند زیبا بر گردن دختران زیبا روی (فاطمی)

قلادة: گردنبند (المعجم البسیط)

جِيدِ: گردن (المعجم البسیط)

أَوْلَهَنِي: وله: بسیار مشتق و دلباخته شد (المعجم البسیط)

أَسْلَاف: جمع سلف: گذشتگان از آبا و اجداد و نیاکان (المعجم البسیط)

مَصْرَعٌ: کشته شدن، مکان به زمین افکندن (المعجم البسیط)

بِأَوْصَالِي: الاوصال: المفاصل و قيل مجتمع العظام (كشف الغمة)./ الوُصْل، الوِصْل، ج أَوْصَال: هر عضوى جداگانه از بدن (فرهنگ ابجدي)./ أَوْصَالِي: شاید "بند بند استخوان ها" برگردان خوبی باشد (فاطمی)

عُسْلَانُ: العَسَلانِ: عَدْوُ الذئب (لسان العرب)./ و العسلان: عدو الذئب بسرعة و اضطراب و أراد عليه السلام بالعسلان الذئاب (كشف الغمة)

الْفَلَوَاتِ: جمع فلاة: صحرای وسیع (المعجم البسیط)./ الفَلَاةُ: المَفَازَةُ (المحيط في اللغة)./ مفازه: صحرای بی آب و علف، مهلکه، گریزگاه و مکان نجات (المعجم البسیط)

ص: 316

النَّوَاوِيسِ: نواويس: مقبره عمومى نصارى قبل از فتح اسلامى بود كه در اراضى نواحى حسينى نزديك نينوا قرار داشت (ر.ک. لهوف، ترجمه مير ابو طالبى، ص111)أَكْرَاشاً: ج: کرش: معده دام، سیرابی، شکمبه (المعجم البسیط)./ الكَرِش: لذوات الأربع من الخُفّ و الظِّلف مثل المعدة للإنسان (جمهرة اللغة)./ الكَرِش: شكمبه حيوانات سم دار بمنزله معده در انسان است (فرهنگ ابجدي)

جُوفاً: جَوْفُ الإِنسان: بطنه (لسان العرب)

أَجْرِبَةً: به احتمال زیاد، این واژه جمع "جَرَب" باشد (فاطمی)./ الجَرَبُ، بفتحتَينِ: بُثورٌ تَظهَرُ في سطحِ الجلدِ تَصحَبُها حكّةٌ شديدةٌ، جَرِبَ جَرَباً، فهو جَرِبٌ، و أَجْرَب (الطراز الأول)./ جَرِبَ، جَرَباً: به بيمارى پيسى دُچار شد، السيْفُ: شمشير زنگ خوردگى پيدا كرد (فرهنگ ابجدي)./ بثر: دانه، جوش در صورت یا پوست (المعجم البسیط)

سُغْباً: السَّاغِبُ: الجائع (كتاب العين )./ قال تعالى: أَوْ إِطْعامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ، من السَّغَبِ، و هو الجوع مع التّعب (مفردات ألفاظ القرآن)

تَشُذَّ: شَذَّ الرجل من أصحابه، أي: انفرد عنهم. و كل شي ء منفرد فهو شاذٌّ (كتاب العين)

لُحمة: پود –در برابر تار- خویشاوندی (المعجم البسیط)

حَظِيرَةِ الْقُدْسِ: أراد بحظيرة القدس الجنّة. و هى في الأصل: الموضع الذى يحاط عليه لتأوى إليه الغنم و الإبل، يقيهما البرد و الرّيح (النهاية في غريب الحديث)

مُهْجَة: خون، خون دل، روح، بهترین جزء یک چیز (المعجم البسیط)

يَشْتَرُونَ كَأَنْ لَمْ يَصْنَعُوا شَيْئاً فَلَمْ يُعَجِّلِ اللَّهُ عَلَيْهِمْ بَلْ أَخَذَهُمْ بَعْدَ ذَلِكَ أَخْذَ عَزِيزٍ ذِي انْتِقَامٍ اتَّقِ اللَّهَ يَا أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ وَ لَا تَدَعْ نُصْرَتِي.(1)

و به پدر عبد الرحمان فرمود: آی ابی رحمان، مگر نمی دانی دنیا در نزد خداوند آن چنان پست و حقیر است که سر بریده یحیی بن زکریا، به یکی از زنان بدکاره بنی اسرائیل اهدا شد! آیا نمی دانی کهدر فاصله طلوع فجر تا طلوع خورشید، هفتاد پیامبر را شهید نمودند و بعد دم مغازهای شان نشستند و داد و ستد نمودند. آن چنان که گویا اتفاقی نیفتاده است. پس خداوند در عذاب آنان شتاب نفرمود اما بعد از چندی چونان زورمندی شکست ناپذیر انتقام کشید. آی ابی عبد الرحمان! از خداوند بترس و دست از یاری من بر مدار!

بَغِيٍّ: المرأة الفاجرة... و هو وصف يختص بالمرأة الفاجرة و لا يقال للرجل بَغِي (مجمع البحرین)./ اصل بغی، به معنای طلب و ظلم کردن، آمده است اما بیشتر برای زن فاجره به کار می رود (فاطمی)

أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ: عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَر (بحار الأنوار)

سِجْنٍ وَ عَذَابٍ إِنَّ أَبِي حَدَّثَنِي عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) أَنَّ الدُّنْيَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْكَافِرِ وَ الْمَوْتُ جِسْرُ هَؤُلَاءِ إِلَى جِنَانِهِمْ وَ جِسْرُ هَؤُلَاءِ إِلَى جَحِيمِهِمْ مَا كَذَبْتُ وَ لَا كُذِبْتُ."(1)

امام زین العابدین (علیه السلام) روایت می کند: وقتی کار بر حسین بن علی [علیهما السلام] مشکل شد. برخی از کسانی که با او بودند، او را بر خلاف خودشان دیدند. زیرا وقتی کار بر آنان دشوار گردید، رنگ صورت شان پرید، اندام شان به لرزه در آمد و قلب هاشان بتپیدند و حسین (علیه السلام) و برخی از یاران ویژه او چهره هاشان درخشان تر، بدن هاشان آرام تر و دل هاشان مطمئن تر می گشتند. برخی از آنان با برخی دیگر گفتند: بنگرید! پروای مردن ندارد!پس حسین (علیه السلام) به آنان فرمود: "بزرگ زادگان! شکیبایی در پیش گیرید. مرگ پلی بیش نیست که شما را از رنج و سختی به بهشت پهناور و نعمت جاودانه عبور می دهد. کدام یک از شما کراهت دارد که از زندانی به قصری منتقل بشود؟! همین مرگ بر دشمنان تان مانند این است که از قصری به زندان شکنجه انتقال پیدا کنند. پدرم از رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) حدیثی برایم روایت نموده فرمود: دنیا زندان مؤمن است و بهشت کافر و مرگ پل اینان به سمت بهشت شان می باشد و پل آنان به سمت جهنم شان. نه دروغ گفتم و نه دروغ شنیدم."

به نظر می آید، امام زین العابدین (علیه السلام) یاران مولا (علیه السلام) را به دو دسته نموده است: یاران خاص و یاران عام. آن ها که آن گونه می دیدند، یاران عام مولا بودند (فاطمی)

ارْتَعَدَتْ: ارتعد: لرزید. از ترس و وحشت (المعجم البسیط)

فَرَائِصُهُمْ: فریصه: گوشت مابین پهلو و کتف، رگ گردن (المعجم البسیط)./ ارتَعَدتْ فَرِائصَه: از ترس بدنش به لرزه افتاد (فاطمی)

ص: 319

وَجِلَتْ: وجل: ترسید (المعجم البسیط)

جَوَارِحُهُمْ: ج: جارحة: اعضای انسان –به خصوص دست و پا- (المعجم السیط)

قنطرة: پل (المعجم البسیط)

45. فَجَمَعَ الْحُسَيْنُ (علیه السلام) أَصْحَابَهُ عِنْدَ قُرْبِ الْمَسَاءِ قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ زَيْنُ الْعَابِدِينَ (علیه السلام) فَدَنَوْتُ مِنْهُ لِأَسْمَعَ مَا يَقُولُ لَهُمْ وَ أَنَا إِذْ ذَاكَ مَرِيضٌ فَسَمِعْتُ أَبِي يَقُولُ لِأَصْحَابِهِ أُثْنِي عَلَى اللَّهِ أَحْسَنَ الثَّنَاءِ وَ أَحْمَدُهُ عَلَى السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ اللَّهُمَّ إِنِّي أَحْمَدُكَ عَلَى أَنْ أَكْرَمْتَنَا بِالنُّبُوَّةِ وَ عَلَّمْتَنَا الْقُرْآنَ وَ فَقَّهْتَنَا فِي الدِّينِ وَ جَعَلْتَ لَنَا أَسْمَاعاً وَ أَبْصَاراً وَ أَفْئِدَةً فَاجْعَلْنَا مِنَ الشَّاكِرِينَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّي لَا أَعْلَمُ أَصْحَاباً أَوْفَى وَ لَا خَيْراً مِنْ أَصْحَابِي وَ لَا أَهْلَ بَيْتٍ أَبَرَّ وَ لَا أَوْصَلَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي فَجَزَاكُمُ اللَّهُ عَنِّي خَيْراً أَلَا وَ إِنِّي لَأَظُنُّ أَنَّهُ آخِرُ يَوْمٍ لَنَا مِنْ هَؤُلَاءِ أَلَا وَ إِنِّي قَدْ أَذِنْتُ لَكُمْ فَانْطَلِقُوا جَمِيعاً فِي حِلٍّ لَيْسَ عَلَيْكُمْ مِنِّي ذِمَامٌ هَذَا اللَّيْلُ قَدْ غَشِيَكُمْ فَاتَّخِذُوهُ جَمَلًا.(1)

پس امام حسین (علیه السلام) شب هنگام یارانش را جمع نمود. امام زین العابدین (علیه السلام) روایت می کند: من خودم را نزدیک تر کشیدم تا بهتر بشنوم که به آنان چه می گوید و من در آن هنگام مریضبودم. پس شنیدم که پدرم به اصحابش آغاز سخن نموده فرمود: خداوند را به بهترین وجه ستایش می کنم و او را در آسایش و گرفتاری سپاسگزارم! پروردگارا! من تو را می ستایم بر این که ما را به نبوت اکرام نمودی و به ما قرآن آموختی و متخصص دین گرداندی و ما را از نعمت گوش و چشم و دل بهره مند فرموی! ما را از سپاسگزاران قرار بده! بعد از بسم الله و ثنای حضرت حق، من اصحابی با وفاتر و بهتر از اصحاب خودم سراغ ندارم و اهل بیت مهربان تر و پیوندشناس تر از اهل بیت من پیدا نمی شود. خداوند به همه شما از طرف

ص: 320

من پاداش نیکو عنایت بفرماید! بدانید، من گمان می کنم، این آخرین روز رویارویی من با اینان است و بدانید که من به شما اجازه دادم. پس همه شما رها از بیعت و تعهدی که داشتید، هستید. از این لحاظ حقی به گردن شما ندارم. این شب را غنیمت بشمارید و آن را شتر باربر قرار بدهید!

حِلٍّ: رفع العقد و الحرمة (التحقيق)./ شاید منظور همان بیعت برداشتن باشد (فاطمی)

ذِمَامٌ: جمع الذِّمَّة: العَهد (تهذيب اللغة)

اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و پسر اولین ایمان آورنده به خداوند نیستم؟ آیا حمزه سید الشهدا عموی من نیست؟ آیا سخن رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، در باره من و بردارم نزدیک به تواتر به شمانرسیده است که ما سروران جوانان بهشت هستیم؟ آیا این حدیث مانع از ریختن خون و هتک حرمتم به دست شما نمی شود؟

آن ها گفتند: "ما چیزی از آنچه گفتی نفهمیدیم."

امام فرمود: "در بین شما کسانی هستند که اگر از آن ها بپرسید، جواب خواهند داد که این مطلب را از رسول خدا در باره من و برادرم شنیده اند. از زید بن ثابت، براء بن عازب و انس بن مالک بپرسید. آن ها به شما خواهند گفت که این حدیث را در باره من و بردارم شنیده اند. اگر به این حدیث تردید کنید، پس در این که پسر دختر پیامبر شما هستم نیز تردید نمایید. قسم به خداوند از وقتی که فهمیدم، خداوند از دروغ گویان نفرت دارد، دروغ نگفته ام!"

مُسْتَفِيضاً: اصل "مستفیض"، به معنای پخش شد و انتشار یافته است. در اصطلاح فقها، "حدیث مستفیض"، به حدیثی گفته می شود که در حد تواتر نرسیده اما راویانی آن به اندازه هستند که موجب اطمینان صدور خبر از معصوم گردد (فاطمی)

يَمْقُتُ: مقت: نفرت، بیزاری (المعجم البسیط)

اسْتَأْثَرُوا بِالْفَيْ ءِ وَ أَحَلُّوا حَرَامَ اللَّهِ وَ حَرَّمُوا حَلَالَهُ وَ إِنِّي أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ لِقَرَابَتِي مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ قَدْ أَتَتْنِي كُتُبُكُمْ وَ قَدِمَتْ عَلَيَّ رُسُلُكُمْ بِبَيْعَتِكُمْ أَنَّكُمْ لَا تُسَلِّمُونِّي وَ لَا تَخْذُلُونِّي فَإِنْ وَفَيْتُمْ لِي بِبَيْعَتِكُمْ فَقَدْ أُصِبْتُمْ حَظَّكُمْ وَ رُشْدَكُمْ وَ نَفْسِي مَعَ أَنْفُسِكُمْ وَ أَهْلِي وَ وُلْدِي مَعَ أَهَالِيكُمْ وَ أَوْلَادِكُمْ فَلَكُمْ بِي أُسْوَةٌ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ نَقَضْتُمْ عُهُودَكُمْ وَ خَلَعْتُمْ بَيْعَتَكُمْ فَلَعَمْرِي مَا هِيَ مِنْكُمْ بِنُكْرٍ لَقَدْ فَعَلْتُمُوهَا بِأَبِي وَ أَخِي وَ1. ابْنِ عَمِّي وَ الْمَغْرُورُ مَنِ اغْتَرَّ بِكُمْ فَحَظَّكُمْ أَخْطَأْتُمْ وَ نَصِيبَكُمْ ضَيَّعْتُمْ "فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ" وَ سَيُغْنِي اللَّهُ عَنْكُمْ وَ السَّلَامُ.(1)

بسم الله الرحمن الرحیم، از طرف حسین بن علی [علیهما السلام] به سلیمان بن صرد، مسیب بن نجمه، رفاعه بن شداد، عبد الله بن وال و عده ای از مؤمنین. بعد از سلام، بر شما روشن است که رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) در زمان حیاتش فرمود: هرکس سلطان بیدادگری را ببیند که حرام خداوند را حلال می کند، پیمان الهی را می شکند، مخالف سنت رسول خداوند رفتار می نماید و بر بندگان خداوند با ظلم و گناه حکم می راند، پس اگر نه با گفتار و نه با کردار، در پی تغییر و اصلاح بر نیاید، سزاوار است که خداوند او را از راه همان بیدادگر وارد کند. می دانید که این طائفه طوق اطاعت شیطان بر گردن انداخته و از اطاعت رحمان روی برتافته اند. تخم فساد می پاشند، حدود الهی را تعطیل می نمایند، بیت المال مسلمین را به خودشان اختصاص دادند، حرام خداوند را حلال و حرام خداوند را حلال کردند. با این وضع، من سزاوارتر به اصلاح هستم. چرا که به رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از هر لحاظ نزدیک ترم. نامه های تان به من رسید و پیام رسانان تان بیعت شما را مبنی بر این که من را به دشمن تسلیم نمی کنید و

ص: 323

تنهایم نمی گذارید، بر من عرضه نمودند. پس اگر به بیعت تان وفا کردید، نشانه رشد و حق جویی شما است. من با شمایم و خاندان و بچه هایم با خاندان و بچه های شما و برای شما هستند و من الگوی شما می باشم. اگر این کار را نکردید و نقض عهد نمودید و جامه بیعت از تن بیرون آوردید، پس به جان خودم سوگند، این چیزی غیر معمولی از طرف شما نیست. شما این بی وفایی را در حق پدر، برادر و پسر عمویم نمودید. مغرور کسی است که به شما غره شود. در این صورت، بهره شما، همان اشتباه خودتان خواهد بود و فرصت از دست دادن نصیب شما خواهد شد. "هرکس پیمان شکنی کند، تنها به زیان خود پیمان می شکند" و خداوند ما را از شما بی نیاز خواهد نمود. والسلام.

در بعض نسخه ها "كَانَ حَقاًّ" دارد (فاطمی)

اسْتَأْثَرُوا: اسْتَأْثَر: بر خود اختصاص دادن، برای خود بر گزیدن (المعجم السیط)

ضیّع: ازدست داد، گم کرد (المعجم البسیط)

الفیء: غنیمت، مالیات، سایه (المعجم السیط)./ الفرق بین الغنيمة و الفي ء: أن الغنيمة اسم لما أخذ من أموال المشركين بقتال، و الفي ء ما أخذ من أموالهم بقتال و غير قتال إذا كان سبب أخذه الكفر و لهذا قال أصحابنا ان الجزية و الخراج من الفي ء (الفروق في اللغة)

الَّذي أبْلَتهُ العِبادَةُ فَصَفِرَت لَونُهُ، ونَحِلَت جِسمُهُ، بَعدَ أنْ أمَّنتَهُ وَأعطَيتَهُ مِن عُهُودِ اللَّهِ عز و جل وَمِيثاقَهُ ما لَو أَعطَيتَهُ العُصَم فَفَهِمَتهُ لَنَزَلَت إِلَيكَ مِن شَعَفِ الجبالِ، ثُمَّ قَتَلتَهُ جُرأةً علَى اللَّهِ عز و جل، واستخِفافاً بِذلِكَ العَهدِ. أوَ لَستَ المُدَّعي زِيادَ بنَ سُميَّةَ، المَولودَ علَى فِراشِ عُبَيدٍ عَبدِ ثَقيفٍ، فَزَعَمتَ أنَّهُ ابنُ أَبيكَ، وَقَد قالَ رَسولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم): الوَلَدُ لِلفرِاشِ، وَللعاهِرِ الحَجَر فَتَركتَ سُنَّةَ رسولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله، واتَّبَعتَ هَواكَ بِغَيرِ هُدى مِنَ اللَّهِ، ثُمَّ سَلَّطتَهُ عَلى أَهلِ العِراقِ، فَقَطَعَ أيدِي المُسلِمينَ وَأَرجُلَهُم وَسَمَلَ أعيُنَهُم، وَصَلَبَهُم علَى جُذُوعِ النَّخلِ، كَأنَّكَ لَستَ مِن هذِهِ الأُمَّةِ، ولَيسوا مِنكَ.(1)

و در جواب نامه ای که معاویه به او نوشته بود، چنین احتجاج نمود: ... آیا تو قاتل حجر بن عدی، برادر کِنده و یاران صالح فرمان بردار و نماز گزار او نیستی؟ آن هایی که ظلم را نپذیرفتند، منکر بیداد بودند، بدعت ها را بزرگ شمردند، حکم کتاب الهی را برگزیدند و در راه خداوند از هیچ ملامت گری هراس بر دل راه ندادند. پس آن ها را بعد از امان دادن و قسم سفت و سخت و پیمان های مؤکد از روی ستم و تجاوز، به شهادت رساندی. بی هیچ اتفاقی که بین تو و آنان بیفتد و احساس کینه ای که نسبت به آن ها داشته باشی. آیا تو قاتل عمر بن حمق، صحابی رسول خداوند نبودی؛ بنده صالحی که عبادت او را فرسوده کرد، رنگش زرد شد و جسمش ناتوان. بعد از این که به او امان دادی و چنان خودت را به پیمان و عهد الهی پایبند نشان دادی که اگر چنین تعهد را به پرندگان نایاب داده بودی از فراز کوه فرود می آمدند. بعد، او را با بی باکی تمام در برابر خداوند و ناچیز شمردن آن تعهد به شهادت رساندی. آیا تو زیاد بن سمیه، کسی که در بستر عبید، برده ثقیفی به دنیا آمد، به پدرت ملحق نکردی؟ در

ص: 325

حالی که رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: بچه مال صاحب فراش است و زناکار سنگسار بشود. پس تو سنت رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) را ترک کردی و بدون هدایت الهی، پیرو هوای نفست گشتی. بعد همین -زنا زاده- را بر مردم عراق مسلط نمودی. او نیز، دست و پای مسلمانان را قطع نمود و چشم شان را با آهن گداخته از حدقه بیرون آورد و بر تنه درخت خرما به دارشان کشید. گویا تو از این امت نیستی و راه این امت از تو جدا است.

با توجه به محدودیت این دفتر، مقداری از اول نامه مولا را نیاوردیم (فاطمی)

إِحنَةٍ: إحْنَةٌ، أى حقدٌ... و الجمع إحَنٌ (الصحاح )./ أحن الرجل: من باب تعب: حَقَد وأضمر العداء، والإحنة إسم منه (مكاتيب الأئمة عليهم السلام)

بلی: ژنده و کهنه شد (المعجم البسیط)

نحُل: ضعیف و لاغر (المعجم البسیط)

العُصم: و هذا الوصف في الغِربان عزيز لا يكاد يوجد و إنما أرجلها حمر.. معنى قول النبي صلّى اللّه عليه و سلّم: إلّا مثل الغراب الأعصم، أنه أراد الأحمر الرجلين لقلّته في الغربان، لأن أكثر الغربان السُود و البُقْع (تهذيب اللغة)

شَعَف: الشَعَفَةُ بالتحريك: رأسُ الجبل. و الجمع شَعَفٌ و شُعُوفٌ... و هى رءوس الجِبال (الصحاح)

سَمَلَ: خارج کردن چشم از حدقه (المعجم ابسیط)./ سَمّل أَعينهم: أي فَقأها بحديدة مُحْمَاة أو غيرها و سَمَرها: أحمى لها مسامير فكحلهم بها (الفائق فی غریب الحدیث)

أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ" وَ قَدْ أَدْخَلْتِ أَنْتِ بَيْتَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) الرِّجَالَ بِغَيْرِ إِذْنِهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: "يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِ" وَ لَعَمْرِي لَقَدْ ضَرَبْتِ أَنْتِ لِأَبِيكِ وَ فَارُوقِهِ عِنْدَ1. أُذُنِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) الْمَعَاوِلَ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: "إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوى" وَ لَعَمْرِي لَقَدْ أَدْخَلَ أَبُوكِ وَ فَارُوقُهُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) بِقُرْبِهِمَا مِنْهُ الْأَذَى وَ مَا رَعَيَا مِنْ حَقِّهِ مَا أَمَرَهُمَا اللَّهُ بِهِ عَلَى لِسَانِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَمْوَاتاً مَا حَرَّمَ مِنْهُمْ أَحْيَاءً وَ تَاللَّهِ يَا عَائِشَةُ لَوْ كَانَ هَذَا الَّذِي كَرِهْتِيهِ مِنْ دَفْنِ الْحَسَنِ عِنْدَ أَبِيهِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) جَائِزاً فِيمَا بَيْنَنَا وَ بَيْنَ اللَّهِ لَعَلِمْتِ أَنَّهُ سَيُدْفَنُ وَ إِنْ رَغِمَ مَعْطِسُك.(1)

پیش از این، تو و پدرت هتک حرمت رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) نمودی و کسی را وارد خانه او کردی که نزدیک بودن با او را دوست نداشت. خداوند در این باره از تو بازخواست خواهد کرد، آی عائشه! برادرم به من دستور داد که او را نزد پدرش رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) ببرم، تا با او تجدید عهد نماید و بدان که او، داناترین کس به احکام الهی و سنت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و دانشمندترین فرد به تأویل کتاب الهی است. او می داند که هتک حرمت پیامبر الهی، چه پیامدی دارد. زیرا که خداوند تبارک و تعال می فرماید: "آی کسانی که ایمان آورده اید! وارد خانه های پیامبر نشوید، مگر این که به شما اجازه دهد" و تو خودت، مردانی را بدون اجازه رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) وارد خانه اش نمودی و حال آن که خالق یکتا فرمود: "آی کسانی که ایمان آورده اید، صدای تان را روی صدای پیامبر بلند نکنید" و به جان خودم سوگند! تو به خاطر پدرت و فاروق او، بیخ گوش پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، کلنگ ها فرود آوردی. در حالی که خداوند فرمود: "آن هایی که صداشان را پیش

ص: 327

رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) پایین می آورند، آنان همان هایی هستند که خداوند دل هاشان را برای تقوا آزمایش می کند" و به جان خودم سوگند! تو پدرت و فاروق او را به قصد اذیت بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) وارد کردی و آن دو حقی که خداوند به زبان پیامبر به آن ها امر فرمود، رعایت نکردند. خداوند همچنان که بر زنده مؤمنین حرمت گذاشته، بر مرده آن ها نیز حرمت می گذارد. به خداوند سوگند، آی عائشه! اگر آنچه را که تو کراهت داری -و آن دفن حسن (علیه السلام) نزد پدرش رسول خداوند است- در واقع جایز بود، می فهمیدی که بر خلاف میل تو، او در این جا دفن می شد.

الْمَعَاوِلَ: جمع معول: کلنگ (المعجم البسیط)./ و المِعْوَلُ: الفأسُ العظيمة التى يُنْقَرُ بها الصخر، و الجمع المَعَاوِلُ (الصحاح)

مَعْطِسُك: و الْمَعْطِسُ: الأنف، و ربما جاء بفتح الطاء (مجمع البحرين)./ عَطَس يَعْطُس. و يقال للأنف مِعَطْسَ، بالكسر و الفتح فى الطاء (معجم مقاييس اللغه)./ و فى الحديث: كان صلّى الله عليه و سلّم يُحِبّ العُطاس و يكره التّثاؤب (كتاب الماء)./ ظاهرا، "رَغِمَ مَعْطِسه" نسبت به "رَغْمَأنْفِهِ" کار برد کمتری دارد. زیرا در فرهنگ های دم دستی، با این عبارت کمتر برخورد می کنیم. در حالی که هردو به یک معنا است (فاطمی)./ رغم أنفه: با اجبار، ناخواسته (المعجم البسیط)

از ما خاندان داوزده هدایت گرند. اول آن ها امیر المؤمنین علی بن ابی طالب [علیهما السلام] است و آخر آن ها نهمین فرزندم. و او امام بر پا کننده حق است. زمین را خداوند، بعد از مرگش، توسط او زنده می کند و توسط او دین حق را بر تمام ادیان ظاهر می کند، هرچند که بیدادگران نپسندند. برای او غیبتی است که قبایلی از دین بر می گردند و دیگرانی بر این دین پا برجا می مانند و مورد اذیت قرار می گیرند و به آن ها از روی تمسخر گفته می شود: اگر راست می گویید، آن وعده چه زمانی است؟! شکیبایان در آزار غیبت و تکذیب او مانند شمشیر به دستان جهادگر پیشاپیش رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) هستند.

قرائتی را که احساس می کردم، نزدیک تر به واقع باشد، برگزیدم و از آوردن قرائت های دیگر صرف نظر نمودم.یاد آوری این نکته لازم است که حقیر تا کنون یک ترجمه رسا در رابطه با این دعا ندیده است و بسیاری که این دعا را ترجمه نمودند، زحمت تأمل در واژه های آن را به خودشان نداده اند. پس بازنگری در ترجمه و واژه شناسی این اثر ماندگار، خالی از دشواری نیست...

وَ لاَ تَضِيعُ عِنْدَهُ الْوَدَائِعُ جَازِي كُلِّ صَانِعٍ وَ رَائِشُ كُلِّ قَانِعٍ وَ رَاحِمُ كُلِّ ضَارِعٍ وَ مُنْزِلُ الْمَنَافِعِ وَ الْكِتَابِ الْجَامِعِ بِالنُّورِ السَّاطِعِ وَ هُوَ لِلدَّعَوَاتِ سَامِعٌ وَ لِلْكُرُبَاتِ دَافِعٌ وَ لِلدَّرَجَاتِ رَافِعٌ وَ لِلْجَبَابِرَةِ قَامِعٌ فَلاَ إِلَهَ غَيْرُهُ وَ لاَ شَيْ ءَ يَعْدِلُهُ وَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ وَ هُوَ عَلَى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ!

سپاس خداوندی را که بر حکم او دفع کننده ای نیست، بر بخشش او منع کننده ای نیست و مانند ساخته او ساخته سازنده ای نیست! او بخشنده ای کرانه ناپیدا است! اجناس بی سابقه پدید آورد و با حکمت خودش سازه ها را محکم و استوار نمود! بر او کار مخلوقات جهان پوشیده نیست و امانت های پیش او از بین نمی رود! هر عمل کننده خوب را پاداش می دهد، هر قناعت پیشه را به کمال می رساند، به هر ذلیلی رحم می کند! کسی که نازل کننده منافع و کتاب جامعی با نور درخشان است! او به نیایش ها گوش می سپارد، غم ها را زایل می کند، رتبه ها را بالا می برد و جباران راسرکوب می کند! پس هیچ الهی غیر از او پیدا نمی شود، هیچ چیزی با او برابر نیست و مانند او چیزی وجود ندارد! او شنوا، بینا، مهربان، دانا و بر هرچیزی توانا است!

فَطَرَ: فَطَرَ الله الخلق: خلقهم (كتاب العين)./ فطر: ایجاد کرد، شکست، صبحانه خورد، روزه را باز کرد (المعجم البسیط)

الطَّلاَئِعُ: الجماعات (لسان العرب)./ الطَّلَائِع: الجماعات في السرية، يوجهون ليطالعوا العدو و يأتون بالخبر (كتاب العين)./ الطَّلِيعَة- ج طَلَائِع من الجيش: پيش قراول لشكر، اين كلمه در مفرد و جمع يكسان بكار رود (فرهنگ ابجدي)

أَجْنَاسَ: جمع "جنس" و "جنس"، کلی ذاتی است که افرادش از حیث ماهیت و حقیقت باهم متفاوتند؛ به عبارت دیگر، جنس کلی ذاتی است که شامل افراد مختلف الحقیقه می شود. مانند حیوان که جنس است برای تمام گونه های حیوانات از ریزترین جاندار تک سلولی گرفته، تا بزرگترین

ص: 331

نفس کش جهان. این یک اصطلاح منطقی است. مسلما در زبان امام (علیه السلام)، منطق ارسطویی وجود نداشت اما "جنس" این جا، تقریبا نزدیک به این اصطلاح استعمال می شده (فاطمی)

أَتْقَنَ: کامل و محکم انجام داد یا فرا گرفت. أتقن اللغة: زبان را کامل فرا گرفت، یتقن عمله: کار خود را دقیق انجام می دهد (المعجم البسیط)

رَائِشُ: راش يرِيش رَيشا: استغنى. وراش فلانا: قوّاه و أعانه على معاشه، و أصلح حاله، و نفعه (الإفصاح)./ رَاشَ رَيْشاً: توانگر و بى نياز شد، اموال و اثاث را گردآورى كرد، رَاشَهُ: او را كمك كرد و بى نياز گردانيد (فرهنگ ابجدي)

ضَارِعٍ: ضَرَعَ الرّجلُ ضَرَاعَةً: ضَعُفَ و ذَلَّ (مفردات ألفاظ القرآن)

قَامِعٌ: سرکوب کرد، شکست داد و خوار کرد (المعجم البسیط)

كُرُبَاتِ: الكَرْبُ: الحُزْنُ، و الغَمُّ الَّذِي يَأْخُذُ بالنَّفْسِ... جَمْعُ الكَرْبِ كُرُوبٌ، كَفلْسٍ و فُلُوسٍ. و أَما الكُرْبَةُ، فجمعه كُرَبٌ، كصُرَدٍ (تاج العروس)./ کرْب: اندوه و مشقت، ج: کَرُوب (المعجم البسیط)./ چنان که می بینید: جمع "کربْ"، "کروب" است و جمع "کربة"، "کُرَب". پس به نظر می آید که منظور از "کروبات"، همان "کروب" باشد. منتها به خاطر زیبایی و تناسب داشتن با "دعوات" و "درجات" از این ساختار استفاده شده و در کلام فصیحان بزرگ از این ساختار شکنی ها فروان است (فاطمی)

اللَّهُمَّ إِنِّي أَرْغَبُ إِلَيْكَ وَ أَشْهَدُ بِالرُّبُوبِيَّةِ لَكَ مُقِرّاً بِأَنَّكَ رَبِّي وَ أَنَّ إِلَيْكَ مَرَدِّي ابْتَدَأْتَنِي بِنِعْمَتِكَ قَبْلَ أَنْ أَكُونَ شَيْئًا مَذْكُوراً وَ خَلَقْتَنِي مِنَ التُّرَابِ ثُمَّ أَسْكَنْتَنِي الْأَصْلاَبَ آمِناً لِرَيْبِ الْمَنُونِ وَ اخْتِلاَفِ الدُّهُورِ وَ السِّنِينَ فَلَمْ أَزَلْ ظَاعِناً مِنْ صُلْبٍ إِلَى رَحِمٍ فِي تَقَادُمٍ مِنَ الْأَيَّامِ الْمَاضِيَةِ وَ الْقُرُونِ الْخَالِيَةِ لَمْ تُخْرِجْنِي لِرَأْفَتِكَ بِي وَ لُطْفِكَ لِي وَ إِحْسَانِكَ إِلَيَّ فِي دَوْلَةِ أَئِمَّةِ الْكُفْرِ الَّذِينَ نَقَضُوا عَهْدَكَ وَ كَذَّبُوا رُسُلَكَ لَكِنَّكَ أَخْرَجْتَنِي لِلَّذِي سَبَقَ لِي مِنَ الْهُدَى الَّذِي لَهُ يَسَّرْتَنِي وَ فِيهِ أَنْشَأْتَنِي وَ مِنْ قَبْلِ ذَلِكَ رَؤُفْتَ بِي بِجَمِيلِ صُنْعِكَ وَ سَوَابِغِ نِعَمِكَ فَابْتَدَعْتَ خَلْقِي مِنْ مَنِيٍّ يُمْنَى وَ أَسْكَنْتَنِي فِي ظُلُمَاتٍ ثَلاَثٍ بَيْنَ لَحْمٍ وَ دَمٍ وَ جِلْدٍ لَمْ تُشْهِدْنِي خَلْقِي وَ لَمْ تَجْعَلْ إِلَيَّ شَيْئًا مِنْ أَمْرِي ثُمَّ أَخْرَجْتَنِي لِلَّذِي سَبَقَ لِي

ص: 332

مِنَ الْهُدَى إِلَى الدُّنْيَا تَامّاً سَوِيّاً وَ حَفِظْتَنِي فِي الْمَهْدِ طِفْلاً صَبِيّاً وَ رَزَقْتَنِي مِنَ الْغِذَاءِ لَبَناً مَرِيّاً وَ عَطَفْتَ عَلَيَّ قُلُوبَ الْحَوَاضِنِ وَ كَفَّلْتَنِي الْأُمَّهَاتِ الرَّوَاحِمَ وَ كَلَأْتَنِي مِنْ طَوَارِقِ الْجَانِ وَ سَلَّمْتَنِي مِنَ الزِّيَادَةِ وَ النُّقْصَانِ فَتَعَالَيْتَ يَا رَحِيمُ يَا رَحْمَانُ حَتَّى إِذَا اسْتَهْلَلْتُ نَاطِقاً بِالْكَلاَمِ أَتْمَمْتَ عَلَيَّ سَوَابِغَ الْإِنْعَامِ وَ رَبَّيْتَنِي زَائِداً فِي كُلِّ عَامٍ حَتَّى إِذَا اكْتَمَلَتْ فِطْرَتِي وَ اعْتَدَلَتْ مِرَّتِي

أَوْجَبْتَ عَلَيَّ حُجَّتَكَ بِأَنْ أَلْهَمْتَنِي مَعْرِفَتَكَ وَ رَوَّعْتَنِي بِعَجَائِبِ حِكْمَتِكَ وَ أَيْقَظْتَنِي لِمَا ذَرَأْتَ فِي سَمَائِكَ وَ أَرْضِكَ مِنْ بَدَائِعِ خَلْقِكَ وَ نَبَّهْتَنِي لِشُكْرِكَ وَ ذِكْرِكَ وَ أَوْجَبْتَ عَلَيَّ طَاعَتَكَ وَ عِبَادَتَكَ وَ فَهَّمْتَنِي مَا جَاءَتْ بِهِ رُسُلُكَ وَ يَسَّرْتَ لِي تَقَبُّلَ مَرْضَاتِكَ وَ مَنَنْتَ عَلَيَّ فِي جَمِيعِ ذَلِكَ بِعَوْنِكَ وَ لُطْفِكَ!

خداوندا! من به تو مشتاقم و به پروردگاری ات اعتراف می کنم؛ تو پروردگار من هستی و بازگشت من به سوی تو است! پیش از این که چیزی قابل توجهی باشم، مرا با نعمتت آغاز کردی. از خاک خلقم کردی و آنگاه در صلب ها به خاطر ایمن از پیش آمدهای روزگار و دگرگونی های زمانه و گردش سال ها، جاگزینم نمودی. پس همواره از صلبی به رحمی در مرور روزهای گذشته و قرن های پیشین در نقل و انتقال بودم. از مهربانی، لطف و احسانی که بر من داری، مرا در زمان سلطه پیشوایان کفر به دنیا نیاوردی؛ آنانی که پیمان تو را شکستند و پیامبرانت را تکذیب نمودند. در وقتی اجازه دادی، پا به دنیا بگذارم که پیش از من هدایتگری فرستادی و از آن هدایت بر من هم میسر نمودی، در آن فضا بنیانم نهادی و پیش از آن هم به من مهربان بودی، با زیبایی نیکوکاری ات وگستره نعمت هایت! سپس از ماده ای به نام منی نو آوریم نمودی و در تاریکی های سه گانه بین گوشت، خون و پوست مسکنم دادی. کیفیت خلقتم را به من نشان ندادی و چیزی از بار خلقت بر عهده من نگذاشتی. پس اجازه دادی در زمانی که هدایت گری پیش از من وجود داشت، آنگاه که صورت

ص: 333

تکامل یافته انسان را داشتم، پا به دنیا بگذارم. در حالی که کودک شیرخواری بودم، در گهواره نگهداری ام نمودی، روزی ام را از شیر گوارا قرار دادی، در قلب های دایگان مهرم را نقش بستی، مادران مهربان را بر من گماشتی و از بلاهای ناگهانی شیاطین حفظم نمودی و از زیادی و نقصان سالمم نگه داشتی! پس بلند مرتبه ای آی مهربان بر مؤمنین! آی مهربان بر مؤمن و کافر! آن لحظه که لب به سخن گشودم، نعمت هایت را بر من گسترده نمودی و هر سال بیشتر بارورم کردی. آن گاه که فطرتم کامل شد و توانایی هایم به اعتدال رسید، اطاعت حجتت را بر من واجب نمودی و معرفت خودت را بر من الهام. با شگفتی های حکمتت، شگفت زده ام کردی و به آنچه از بی سابقه های مخلوقاتت در آسمان و زمین پدید آوردی، بیدارم نمودی. با یاد و سپاسگذاریت آگاهم نمودی و طاعت و عبادتت را بر من واجب نمودی. به درک آنچه پیامبرانت آورده بودند، رساندی و بر من پذیرش و خوشنودی ات را آسان نمودی و با یاری و لطفت نسبت به همه این ها بر من منت گذاشتی!

مَرَدِّي: ظاهرا اسم مکان و یا اسم زمان از ماده "ردّ" است (فاطمی)./ ردّ: برگرداند، پاسخ داد، رد کرد (المعجم البسیط)

الأَصْلابُ: جَمْعُ صُلْب و هو الظهر. و الصَّلابَةُ: ضدُّ اللِّين (لسان العرب)./ صلب: سخت و محكم... در نهج البلاغه: أَلَا وَ إِنَّ الشَّجَرَةَ الْبَرِّيَّةَ أَصْلَبُ عُوداً (قاموس قرآن)

رَيْبِ الْمَنُونِ: حوادثُ الدهرِ (الصحاح)./ "منون" به معنای مرگ هم می آید. در این جا "حوادثُ الدهرِ" با موضوع سازگارتر است (فاطمی)

ظَاعِناً: ظَعَنَ كوج كرد (مقدمة الأدب)./ ظَعَنَ يَظْعَنُ ظَعْناً و ظَعَناً: ذهب و سار (لسان العرب)

تَقَادُمٍ: مرور زمان، گذشت اعصار (المعجم البسیط)

القرون الخالية: الموَاضى. و المكان الخَلاء: الذى لا شى ءَ به (معجم مقاييس اللغه)

ص: 334

لَمْ تُشْهِدْنِي: شَهِدّ: دید و مشاهده کرد، حاضر شد، شهادت داد (المعجم البسیط)./ لَمْ تُشْهِدْنِي خَلْقِي وَ لَمْ تَجْعَلْ إِلَيَّ شَيْئًا: "کیفیت خلقتم را به من نشان ندادی و چیزی از بار خلقت بر عهده من نگذاشتی." این جمله ها احتیاج به توضیح و تفسیر بیشتردارند. متاسفانه از این لحاظ، دست ما خالی است. همین ترجمه گونه هم، در حقیقت رفتن از راه نارفته است (فاطمی)

مَرِيّاً: مریّ: لذتبخش و گوا را شد. هنیئا مریئا: نوش جان، گوارای وجودت (المعجم البسیط)

الْحَوَاضِنِ: جمع الحَاضِنَة: زنى كه سرپرستى كودكى را بنمايد (فرهنگ ابجدي)كَلَأْتَنِي: كَلَأتُ الرجلَ، إذا حفظته (جمهرة اللغة)

فَتَعَالَيْتَ: تعالى: ارتفع (المنجد)./ باب افتعال از ماده – علو=على- است (فاطمی)

طَوَارِقِ: أَعُوذُ بِكَ مِنْ طَوَارِقِ الْآفَاتِ: و هي التي تأتي على غفلة بالليل... و يقال لكل آت بالليل: طَارِقٌ (مجمع البحرين)./ الطَّارِقَة: بلاى ناگهانى (فرهنگ ابجدي)

اسْتَهْلَلْتُ: الاسْتهلال: أول صياح المولود إذا وُلِد (فقه اللغة)./ و التَّهْلِيل: قول لا إله إلا الله. و الاستِهْلَال: الصوت. و كل مُتَهَلِّل رافع الصوت أو خافضه فهو مُهِلّ و مُسْتَهِلّ (كتاب العين)

مِرَّتِي: و المِرّة: القُوّة؛ و جمعها: المِرَر. قال اللَّه تعالى: ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوى (تهذيب اللغة)./ و رجلٌ ذو مِرَّة، إذا كان سليم الأعضاء صحيحَها (جمهرة اللغة)

رَوَّعْتَنِي: روّع: شگفت زده ساخت، ترساند، در رعب و وحشت افکند (المعجم البسیط)

ذَرَأْتَ: ذرأ: آفرید (المعجم البسیط)

ثُمَّ إِذْ خَلَقْتَنِي مِنْ خَيْرِ الثَّرَى لَمْ تَرْضَ لِي يَا إِلَهِي نِعْمَةً دُونَ أُخْرَى وَ رَزَقْتَنِي مِنْ أَنْوَاعِ الْمَعَاشِ وَ صُنُوفِ الرِّيَاشِ بِمَنِّكَ الْعَظِيمِ الْأَعْظَمِ عَلَيَّ وَ إِحْسَانِكَ الْقَدِيمِ إِلَيَ حَتَّى إِذَا أَتْمَمْتَ عَلَيَّ جَمِيعَ النِّعَمِ وَ صَرَفْتَ عَنِّي كُلَّ النِّقَمِ لَمْ يَمْنَعْكَ جَهْلِي وَ جُرْأَتِي عَلَيْكَ أَنْ دَلَلْتَنِي إِلَى مَا يُقَرِّبُنِي إِلَيْكَ وَ وَفَّقْتَنِي لِمَا يُزْلِفُنِي لَدَيْكَ فَإِنْ دَعَوْتُكَ أَجَبْتَنِي وَ إِنْ سَأَلْتُكَ أَعْطَيْتَنِي وَ إِنْ أَطَعْتُكَ شَكَرْتَنِي وَ إِنْ شَكَرْتُكَ زِدْتَنِي كُلُّ ذَلِكَ إِكْمَالاً لِأَنْعُمِكَ عَلَيَّ وَ إِحْسَانِكَ إِلَيَ فَسُبْحَانَكَ سُبْحَانَكَ مِنْ مُبْدِئٍ مُعِيدٍ حَمِيدٍ مَجِيدٍ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُكَ وَ عَظُمَتْ آلاَؤُكَ فَأَيُّ نِعَمِكَ يَا إِلَهِي أُحْصِي عَدَداً وَ ذِكْراً أَمْ أَيُّ عَطَايَاكَ أَقُومُ بِهَا شُكْراً وَ

ص: 335

هِيَ يَا رَبِّ أَكْثَرُ مِنْ أَنْ يُحْصِيَهَا الْعَادُّونَ أَوْ يَبْلُغَ عِلْماً بِهَا الْحَافِظُونَ ثُمَّ مَا صَرَفْتَ وَ دَرَأْتَ عَنِّي اللَّهُمَّ مِنَ الضُّرِّ وَ الضَّرَّاءِ أَكْثَرُ مِمَّا ظَهَرَ لِي مِنَ الْعَافِيَةِ وَ السَّرَّاءِ!

سپس آنگاه که مرا از بهترین خاک شبنم زده آفریدی، به خاطر منت بزرگت بر من و احسان گذشته ات، -آی معبود من!- به یک نعمت در آسایشم اکتفا نکردی بلکه از انواع روزی ها برخوردارم کردی و زیباترین لباس ها را بر تنم نمودی! تا این که همه نعمت هایت را بر من تمام کردی و همه خشمت را از من دور. جهل و جرأتم بر تو مانع از راهنمایی ات به آنچه که مرا به تو نزدیک می کند، نشد و مرا به آنچه که به تو نزدیک می کند، توفیق دادی. اگر در پیشگاهت دست دعا برداشتم، اجابت کردی و اگر چیزی از تو درخواست نمودم، عطا نمودی و اگر اطاعتت کردم، سپاسگزارینمودی و اگر سپاسگزاری ات نمودم، بیشتر عنایت فرمودی! همه این ها به خاطر کامل کردن نعمت و احسانت بر من است! پس پاک و منزهی! تو آغازگری! تو برگرداننده ای! تو ستوده ای! تو بزرگواری! اسم هایت مقدسند و نعمت هایت بزرگ! پس کدام نعمتت را –آی معبود من!- به شماره گرفته ذکر کنم و یا بر کدام بخششت سپاسگزاری نمایم؟! و آن ها –آی پروردگار من!- بیشتر از آن هستند که شمارشگران آن ها را بشمارند و یا از لحاظ علمی، حساب نگهداران به آنان برسند! و آنگاه –خداوندا!- بیماری ها و سختی هایی که از من دور نمودی، بسیار بیشترند از سلامتی و رفاهی که بر من ظاهر فرمودی!

الثَّرَى: التُّرابُ النَّدِىُّ (المحكم و المحيط الأعظم)./ الثَّرِيّ من التراب: خاك كه پس از خشك شدن خيس و نرم شده باشد (فرهنگ ابجدي)

الْمَعَاشِ: رزق و روزى، وسيله زندگى، زمان يا مكان بدست آوردن روزى (فرهنگ ابجدي)

ص: 336

الرِّيَاشِ: اللباس الحسن (کتاب العین)./ قوله تعالى: وَ رِيشاً وَ لِباسُ التَّقْوى. الرِّيشُ و الرِّيَاشُ واحد، و هو ما ظهر من اللباس الفاخر (مجمع البحرين)./ الرِّيَاشِ: اثاث مجلل و اعیانی، مال، جمع ریش: پر (المعجم لبسیط)

النِّقَمِ: نَقَمَ: خشم و نا رضایتی، و میل به انتقام نشان دادن (المعجم البسیط)

يُزْلِفُنِي: زلف: نزدیک شد، تقدیم کرد (المعجم البسیط)

آلاَؤ: هي النعم الظاهرة، و النَّعْمَاء هي النعم الباطنة... قوله تعالى: آلاءَ اللَّهِ أي نعمه... و منه الْحَدِيثُ:" تَفَكَرُّوا فِي آلَاءِ اللَّهِ وَ لَا تَتَفَكَّرُوا فِي اللَّهِ" (مجمع البحرين)

دَرَأْ: دفع کرد، برطرف کرد، دور کرد (المعجم البسیط)

الضُّرِّ وَ الضَّرَّاءِ: به قرینه "الْعَافِيَةِ وَ السَّرَّاءِ" بیماری و سختی (فاطمی)

فَسُبْحَانَكَ سُبْحَانَكَ مِنْ مُبْدِئٍ مُعِيدٍ حَمِيدٍ مَجِيدٍ: احتمال دارد "من" زائده برای تأکید باشد و "مُبْدِئ" خبر برای مبتدایی مانند أنت: أنت مُبْدِئ (فاطمی)

وَ أَنَا أَشْهَدُ يَا إِلَهِي بِحَقِيقَةِ إِيمَانِي وَ عَقْدِ عَزَمَاتِ يَقِينِي وَ خَالِصِ صَرِيحِ تَوْحِيدِي وَ بَاطِنِ مَكْنُونِ ضَمِيرِي وَ عَلاَئِقِ مَجَارِي نُورِ بَصَرِي وَ أَسَارِيرِ صَفْحَةِ جَبِينِي وَ خُرْقِ مَسَارِبِ نَفَسِي

وَ خَذَارِيفِ مَارِنِ عِرْنِينِي وَ مَسَارِبِ صِمَاخِ سَمْعِي وَ مَا ضُمَّتْ وَ أَطْبَقَتْ عَلَيْهِ شَفَتَايَ وَ حَرَكَاتِ لَفْظِ لِسَانِي وَ مَغْرَزِ حَنَكِ فَمِي وَ فَكِّي وَ مَنَابِتِأَضْرَاسِي وَ مَسَاغِ مَطْعَمِي وَ مَشْرَبِي وَ حِمَالَةِ أُمِّ رَأْسِي وَ بَلُوعِ فَارِغِ حَبَائِلِ عُنُقِي وَ مَا اشْتَمَلَ عَلَيْهِ تَامُورُ صَدْرِي وَ حَمَائِلِ حَبْلِ وَتِينِي وَ نِيَاطِ حِجَابِ قَلْبِي وَ أَفْلاَذِ حَوَاشِي كَبِدِي وَ مَا حَوَتْهُ شَرَاسِيفُ أَضْلاَعِي وَ حِقَاقُ مَفَاصِلِي وَ قَبْضُ عَوَامِلِي وَ أَطْرَافُ أَنَامِلِي وَ لَحْمِي وَ دَمِي وَ شَعْرِي وَ بَشَرِي وَ عَصَبِي وَ قَصَبِي وَ عِظَامِي وَ مُخِّي وَ عُرُوقِي وَ جَمِيعُ جَوَارِحِي وَ مَا انْتَسَجَ عَلَى ذَلِكَ أَيَّامَ رضَاعِي وَ مَا أَقَلَّتِ الْأَرْضُ مِنِّي وَ نَوْمِي وَ يَقَظَتِي وَ سُكُونِي وَ حَرَكَاتِ رُكُوعِي وَ سُجُودِي أَنْ لَوْ حَاوَلْتُ وَ اجْتَهَدْتُ مَدَى

ص: 337

الْأَعْصَارِ وَ الْأَحْقَابِ لَوْ عُمِّرْتُهَا أَنْ أُؤَدِّيَ شُكْرَ وَاحِدَةٍ مِنْ أَنْعُمِكَ مَا اسْتَطَعْتُ ذَلِكَ إِلاَّ بِمَنِّكَ الْمُوجَبِ عَلَيَّ بِهِ شُكْرُكَ أَبَداً جَدِيداً وَ ثَنَاءً طَارِفاً عَتِيداً أَجَلْ وَ لَوْ حَرَصْتُ أَنَا وَ الْعَادُّونَ مِنْ أَنَامِكَ أَنْ نُحْصِيَ مَدَى إِنْعَامِكَ سَالِفِهِ وَ آنِفِهِ مَا حَصَرْنَاهُ عَدَداً وَ لاَ أَحْصَيْنَاهُ أَمَداً هَيْهَاتَ أَنَّى ذَلِكَ وَ أَنْتَ الْمُخْبِرُ فِي كِتَابِكَ النَّاطِقِ وَ النَّبَإِ الصَّادِقِ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَا صَدَقَ كِتَابُكَ اللَّهُمَّ وَ إِنْبَاؤُكَ وَ بَلَّغَتْ أَنْبِيَاؤُكَ وَ رُسُلُكَ مَا أَنْزَلْتَ عَلَيْهِمْ مِنْ وَحْيِكَ وَ شَرَعْتَ لَهُمْ وَ بِهِمْ مِنْ دِينِكَ غَيْرَ أَنِّي يَا إِلَهِي أَشْهَدُ بِجَهْدِي وَ جِدِّي وَ مَبْلَغِ طَاعَتِي وَ وُسْعِي وَ أَقُولُ مُؤْمِناً مُوقِناً الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً فَيَكُونَ مَوْرُوثاً وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي مُلْكِهِ فَيُضَادَّهُ فِيمَا ابْتَدَعَ وَ لاَ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ فَيُرْفِدَهُ فِيمَا صَنَعَ فَسُبْحَانَهُ سُبْحَانَهُ لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتَا وَ تَفَطَّرَتَا سُبْحَانَ اللَّهِ الْوَاحِدِ الْأَحَدِ الصَّمَدِ الَّذِي لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ الْحَمْدُ لِلَّهِ حَمْداً يُعَادِلُ حَمْدَ مَلاَئِكَتِهِ الْمُقَرَّبِينَ وَ أَنْبِيَائِهِ الْمُرْسَلِينَ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى خِيَرَتِهِ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ الْمُخْلَصِينَ وَ سَلَّمَ!

و من آی معبودم! با حقیقت ایمانم، با گره تصمیم های استوار یقینم، با خلوص بی شبهه یکتاپرستی ام، با نهانی ترین نهان گاه وجدانم، با پیوندهای نور بینایی ام، با خطوط پیشانی ام، با مجرای نفسم، با پژواک پرده های بینی ام، با مجرای شنوایی ام، با آنچه که لب هایم را به هم آورد و زبانم را به گفتار واداشت، با بن آرواره هایم، با ریشه دندان هایم، با ذائقه خوردن و آشامیدنم، با جمجمه ام، باگلوگاهم، با آنچه که شامل ضربان قلب سینه ام می شود، با نگهبان های شاهرگ حیاتی ام، با رگ های محافظ قلبم، با پاره های اطراف جگرم، با رویش پیوسته دنده هایم، با تو رفتگی های مفصلم، با دستگاه گوارشم، با بند انگشتانم، با گوشت، خون، مو، و پوستم، با اعصابم، با نای و نایژه هایم، با استخوان هایم، با مغزم، با رگ هایم، با همه اعضای بدنم و آنچه بر آن روزگار شیرخوارگی ام بافته

ص: 338

و آنچه که زمین از من برداشته، با خوابم، با بیداریم، با سکونم، با حرکاتم و با رکوع و سجودم شهادت می دهم که اگر به اندازه همه عصرها و دوره ها عمر کنم و تلاش و سخت کوشی نمایم، توان به جای آوردن شکر یکی از نعمت هایت را ندارم، مگر با منتی که بر من می گذاری؛ منتی که شکر همواره جدید و ستایش تازه دیگر را موجب می شود! آری، هرچند من و شمارندگانی از مخلوقاتت حرص بورزیم که مقداری از نعمت های گذشته و حال آن را بشماریم، نمی توانیم آن را در عدد محصور نماییم و نهایتش را مشخص کنیم! چه محال است و دور! این کار چگونه ممکن است؟! در حالی که خودت در کتاب ناطق و سخن صادق خبر داده ای: "اگر نعمت های خداوند را بشمارید، توان شمردن آن را ندارید." راست گفت کتابت، خداوندا! سخنت صادق است و خبر رسانان و پیامبرانت وحیی را که تو بر آنان نازل فرمودی و شریعتی را که تو بر آنان تشریع نمودی، ابلاغ نموده اند! جز این که من –آی معبودم!- با تمام تلاش و جدیت و نیرو و توان شهادت می دهم و در حالی که به طور یقین ایمان دارم، می گویم: سپاس خداوندی را که فرزندی نگزید، تا وارث او باشد و شریکی در ملک او نیست، تا با او در آنچه نو آوری می کند، مخالف باشد و یاوری به خاطر ضعف و ناتوانی او نیست تا در آنچه می آفریند، کمکش نماید! پس پاک پاک منزهی! اگر در آسمان و زمین خدایانی غیر از خداوند می بودند، زمین و آسمان سست و بی بنیان گشته رو به خرابی می رفتند. منزه هست خداوند یگانه بی همتای جاودانه ای که نه کسی را زاده و نه از کسی به دنیا آمده و برای او همانندی نیست! سپاس خداوندی را، سپاسی همانند سپاس فرشتگان مقرب او و پیامبران مرسل او و درود و سلام خداوند بر برگزیده او محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) آخرین پیامبر و خاندان خوب و خالص شده و مطهر او باد!

ص: 339

در این فراز، بیست ترکیب هنری وجود دارد که بدون فهم آن ها، بخشی بزرگی از بار علمی این دعای، نادیده گرفته می شود. متاسفانه، من تا کنون به منبعی برنخوردم که نسبت به چنین موضوعات حساسیتی داشته باشد(1) و این همان نظر همیشگی من است که شیعه را حقانیت آن به جلو می برد و الا مخصوصا در این دوره های اخیر، هیچ کار علمی و عملی ای در رابطه با این باور شگفت انگیز نمی بینم. این دعای عرفه ما است که وقتی روز عرفه، از سرزمین های شیعه نشین بگذری مانند، روز سیزده بدر برخی از ملت ها، کوچه ها را خلوت می بینی اما خود این دعا به اندازه غربت امام حسین (علیه السلام) غریب مانده است. دعا در اوج زیبایی و پر محتوایی است اما افسوس که ما تنها الفاظ آن را، آن هم با قرائات آنگونه که احیانا خالی از غلط هم نیست، می خوانیم. یکبارتوجه نمی کنیم که امام (علیه السلام) چه می گوید. گستره ادبی و علمی این سند افتخار آمیز، تا کجا است. یکی از جاهای نسبتا مهم دعای عرفه، در همین جا است. چون سخن از نعمت الهی به میان آمده، مولا نکات حیاتی نعمت های الهی را گوش زد می کند که اگر ما بفهمیم که مولا چه می گوید، قدر آن نعمت ها را می دانیم اما چه فایده، ما که نمی دانیم، آقا چه می گوید تا قدر آن نعمت ها را بدانیم.

من فکر می کنم، در ضمن این که به تک تک واژه های این فراز پرداخته شود، باید این بیست ترکیب به طور جداگانه، مورد بررسی قرار بگیرد. هرچند که ممکن است، برخی از این ترکیب ها اصطلاح شده باشند و برخی عَلَم که در این صورت ترجمه کردن تحت اللفظی آن ها کاری درستی نیست اما به خاطر تقریب ذهن، ما به این کار مبادرت نمودیم (فاطمی)

عَقْدِ عَزَمَاتِ يَقِين: گره تصمیم های پایداری شک و گمان ناپذیر. خَالِصِ صَرِيحِ تَوْحِيد: خلوص بی شائبه یکتا پرستی. بَاطِنِ مَكْنُونِ ضَمِير: نهانی ترین نهانگاه وجدان. عَلاَئِقِ مَجَارِي نُورِ بَصَر: پیوند های ارتباطی جریان نور بینایی. أَسَارِيرِ صَفْحَةِ جَبِين: خطوط صفحه پیشانی. خُرْقِ مَسَارِبِ نَفَس: سوراخ مجرای تنفس. خَذَارِيفِ مَارِنِ عِرْنِين: انعکاس پژواک پرده های بینی. مَسَارِبِ صِمَاخِ سَمْع: مجرای سوراخ شنوایی. مَنَابِتِ أَضْرَاس: بن دندان ها. أُمِّ رَأْس: پوسته روی مغز.

ص: 340

حِمَالَةِ أُمِّ رَأْس: ظاهرا جمجمه. بَلُوعِ فَارِغِ حَبَائِلِ عُنُقِي: فرو بردن لقمه از خالی گاه بین رگ های گردن: چنبره گردن. تَامُورُ صَدْر: قلب درون سینه. حَمَائِلِ حَبْلِ وَتِين: محافظ شاهرگ. نِيَاطِ حِجَابِ قَلْب: رگ حیاتی پرده قلب. أَفْلاَذِ حَوَاشِي كَبِد: قطعه های اطراف جگر. شَرَاسِيفُ أَضْلاَع: غضرف های سر استخوان دنده ها. حِقَاقُ مَفَاصِل: حفره های سر مفصل ها. قَبْضُ عَوَامِل: انقباض اعضای بدن. أَطْرَافُ أَنَامِل: بند انگشتان. أَيَّامَ رضَاع: دوره شیرخوارگی.

عقد: گره زدن، تشکیل دادن، قراردادن، عهدنامه (المعجم البسیط)

عَزَمَاتِ: عزم: اراده، تصمیم، ترقی (المعجم اذلبسیط)

مَكْنُونِ: پوشیده شده، مخفی شده، نهفته، حفظ شده(المعجم البسیط)

ضَمِير: باطن، وجدان (العجم البسیط)

عَلاَئِقِ: ارتباط و همبستگى (فرهنگ ابجدی)البَصَر: حس بينائى، چشم (فرهنگ ابجدي)

أَسَارِيرِ: الخُطُوطُ التي في الجَبْهَةِ (المحيط في اللغة)./ أَسَارِير الجبهة: خطوط پيشانى (ترجمه مفردات الفاظ قرآن)

خُرْقِ: احتمالا، این واژه باید "خَرق"به فتح "قاف" باشد. المنجد، در این باره می نویسد: "الخّرق، ج: خروق: الثقبة" (فاطمی)./ و الْخَرْقَاءُ من الغنم: التى فى أذنها خَرْقٌ، و هو ثَقْبٌ مستديرٌ (الصحاح)

مَسَارِبِ: المَسْرَبَة- ج مَسَارِب: مجراى اشك و مانند آن (فرهنگ ابجدي)

خَذَارِيفِ: الخُذْرُوْف: السريع في جَرْيِه. و الخُذْرُوْف: لعبةٌ للصبيان، و هي قصبة أو عود يفرض في وسطه و يشد بخيط، فإِذا شُدَّ دار و سمعت له حفيفاً في الهواء (شمس العلوم)

مَارِنِ: المارِن- ج مَوَارِن: پرده بينى رُمْحٌ مارِنٌ: نيزه محكم و نرم (فرهنگ ابجدي)./ و مارِن الأنف: ما لان منه (جمهرة اللغة)

عِرْنِينِي: و عِرْنَينُ كل شي ء: أَوَّله. و عِرْنينُ الأَنف: تحت مُجْتَمَع الحاجبين، و هو أَول الأَنف حيث يكون فيه الشَّمَمُ. يقال: هم شُمُ العَرانينِ، و العِرْنينُ الأَنف كله (لسان العرب)./ عِرْنِينٌ بن بينى (مقدمة الأدب)

ص: 341

صِمَاخِ: الصِّمَاخ: سوراخ داخل گوش (فرهنگ ابجدي)./ اگر "سماخ" با "س" باشد، شاید لغتی از "صماخ" به حساب آید (فاطمی)

مَغْرَزِ: و مَغْرِزُ الضِّلع، و الضرس، و الرِّيشة: أصلها (المحكم و المحيط الأعظم)

حَنَكِ: چانه صورت، سقف دهان (المعجم البسیط)./ الحَنَكُ من الإِنسان و الدابة: باطن أَعلى الفم من داخل، و قيل: هو الأَسفل في طرف مقدّم اللَّحيْين من أَسفلهما (لسان العرب)

فَك: هر يک از دو استخواني که در تشکيل آرواره پائين و آرواره بالا شرکت مي کنند آرواره پايين فقط از يک استخوان به نام فک اسفل تشکيل شده است، اما آرواره فوقاني از سيزده استخوان به وجود آمده (فرهنگ دهخدا)

أَضْرَاسِي: جمع ضِرس: دندان آسیا (المعجم البسیط)حِجَابِ: حجاب: پرده و هر چه كه با آن خود را پوشانند، آنچه كه فاصل ميان دو چيز باشد... حِجابُ القلبِ: پرده ای كه ميان قلب و شكم قرار گرفته است حِجابُ الشمس: روشنايى آفتاب (فرهنگ ابجدي)

مَسَاغِ: وَ يُقَالُ: سُغْ في الأَرْضِ ما وَجَدْت مُساغًا، أي: ادْخُلْ فِيها ما وَجَدْتَ مَدْخَلًا. وَ يُقَالُ: هذَا لا أَجِدُ لَهُ مَسَاغًا، أيْ: جَوَازًا، أَوْ مَدْخَلًا، وَ هُوَ مَجَازٌ (تاج العروس)

حِمَالَةِ: الحِمَالَة، ج حَمَائِل: باربرى؛ حِمَالَةُ البَنْطُلُون: گيره يا بند شلوار (فرهنگ ابجدي)./ حِمَالَةِ: علاقة السيف (الإقبال)

أُمِّ رَأْسِي: أُمُ الرَّأْس: پوسته ى روى مغز سر (فرهنگ ابجدي)./ أُمُ الرأْسِ: هي الخَرِيطةُ التي فيها الدِّماغ (لسان اللسان)./ حِمَالَةِ أُمِّ رَأْسِي: ظاهرا جمجمه (فاطمی)

بَلُوعِ: بَلْع فرو بردن و بلعيدن... بَلَعْتُ الشّي ء و ابْتَلَعْتُهُ: آنرا بلعيدم و فرو دادم (ترجمه مفردات الفاظ قرآن)

تَامُورُ: تَامُورُ الرجل قَلْبُه (تهذيب اللغة)./ التامور: الوعاء و النفس و حيوتها و القلب و صوته و دمه (الإقبال بالأعمال الحسنة)

حَمَائِلِ: حِمالة السيف: محمله و الجميع: الحمائل (شمس العلوم)

ص: 342

وَتِينِي: الوَتِين: شاهرگ يا سرخ رگ دل كه خون از آن به تمام رگها روان باشد (فرهنگ ابجدي)./ الوَتِينُ عِرقٌ لاصِقٌ بالصُّلب من باطنه أَجمع، يَسْقي العُروقَ كلَّها الدمَ و يَسْقي اللَّحْمَ و هو نَهْرُ الجَسد (لسان العرب)./ وَتِين رگى است كه از كبد مايه مي گيرد و اگر قطع شود صاحبش مي ميرد (ترجمه مفردات الفاظ قرآن)

نِيَاطِ: و النِّيَاطُ: عِرْقٌ غليظ قد عُلِّقَ به القلب من الوتين، و جمعه: أَنْوِطَةٌ (كتاب العين)./ نِيَاطُ القلب، و هو العرق الذى القلب معلّق به (النهاية)./ النياط: عرق علق به القلب من الوتين فإذا انقطع مات صاحبه (الإقبال بالأعمال الحسنة)./ النِّيَاط: هر چيز آويخته، رگى درشت كه به قلب پيوسته است و هرگاه بريده شود شخص مى ميرد (فرهنگ ابجدي)

أَفْلاَذِ: فِلذة: قطعه از جگر یا گوشت (المعجم البسیط)./ الأفلاذُ جمعُ الفِلْذةِ، و هي القطعة من اللحم تُقطعُ طولا (تهذيب اللغة)حَوَاشِي: حاشیة: کناره، اطرافیان (المعجم البسیط)./ و حَاشِيَةُ كل شي ءٍ: جانبه و طَرَفُه (لسان العرب)

شَرَاسِيفُ: الشُّرْسُوفُ: غُضْرُوفٌ مُعَلَّق بكل ضِلَعٍ مثل غُضْروفِ الكَتِف (لسان العرب)./ الشُّرْسُوف، ج شَرَاسِيف: سر استخوان دنده به طرف شكم (فرهنگ ابجدي)

أَضْلاَعِي: ضِلع: دنده (المعجم البسیط)

حِقَاقُ: الحُقّ- ج حِقَاق: سر استخوان ران، حفره ى سر شانه، زمين گرد و هموار (فرهنگ ابجدي)

مَفَاصِلِي: مفصل: بند اندام و هر جاي پيوستگي دو استخوان ج، مفاصل (فرهنگ دهخدا)

قَصَبِي: قصب: نای، القصبة الهوائیة: نای، القصبات الهوائیة: نایژه ها (المعجم البسیط)./ القصب: راههاى حلق و گلو و بينى، مجراى اشك چشم (فرهنگ ابجدي)

انْتَسَجَ: انْتَسَجَ: اين واژه مطاوع "نَسَجَ" است بمعناى پارچه را بافت (فرهنگ ابجدي)

أَقَلَّ: کم کرد، بلند کرد. أقلّته السیّاره: ماشین او را برد (المعجم البسیط)

الْأَحْقَابِ: جمع الْحُقُبِ، أي: الدهر (مفردات ألفاظ القرآن)./ الحقب: ثمانون سنة أو أكثر، الدهر (الإقبال بالأعمال الحسنة)

ص: 343

طَارِفاً: الطرف: الحديث من المال (الإقبال بالأعمال الحسنة)./ و هذا من طرائف مالي. و هذه طُرفة من الطُّرَف: للمستحدَث المعجِب (أساس البلاغة)

عَتِيداً: حاضر و مهیا، آماده، تنومند، درشت (المعجم البسیط)./ قال اللَّه جلّ و عزّ: هذا ما لَدَيَ عَتِيدٌ، قال بعض المفسّرين: عَتِيدٌ أي حاضر. و قال بعضهم: قريبٌ (تهذيب اللغة)

حَاوَل: کوشید، تلاش کرد (المعجم البسیط)

أَنَامٌ: خَلْق، خَلِيقَة، بَرِيَّة، نَاس، بَشَر، إِنْس، أُنَاس، وَرَى (المكنز العربي المعاصر)./ الْأَنَامُ: الجنّ و الانس (التحقيق فى كلمات القرآن الكريم)

مَدَى: طول، برد، گستره، سطح و اندازه. مِدفع بعید المدی: توپ دور برد (المعجم البسیط)./ در این جا "مَدَى الْأَعْصَارِ" به معنای همه عصرها و زمان است و "مَدَى إِنْعَامِكَ" به معنای گستره نعمت ها (فاطمی)أَمَدٌ: مَدَى، غَايَة، شَأْوٌ، أَجَل، نِهَايَة (المكنز العربي المعاصر)

فَيُرْفِدَهُ: الإرفاد: الإعطاء و الإعانة و الاسترفاد و الاستعانة (الإقبال بالأعمال الحسنة)./ الإِرفاد: أرفده: لغةٌ في رَفَدَه: إِذا أعطاه (شمس العلوم)

تَفَطَّرَتَا: فَطَر: شکست و ترک ایجاد کرد (المعجم البسیط)./ انْفَطَرَ الثوبُ و تَفَطَّرَ، أي: انشق (كتاب العين)

ثُمَّ شَرَعَ عَلَيْهِ السَّلَامُ بِالسُّؤَالِ وَ الِاهْتِمَامِ فِي الدُّعَاءِ وَ دُمُوعُهُ جَارِيَةٌ عَلَى خَدَّيْهِ، ثُمَّ قَالَ:

اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي أَخْشَاكَ كَأَنِّي أَرَاكَ وَ أَسْعِدْنِي بِتَقْوَاكَ وَ لاَ تُشْقِنِي بِمَعْصِيَتِكَ وَ خِرْ لِي فِي قَضَائِكَ وَ بَارِكْ لِي فِي قَدَرِكَ حَتَّى لاَ أُحِبَّ تَعْجِيلَ مَا أَخَّرْتَ وَ لاَ تَأْخِيرَ مَا عَجَّلْتَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ غِنَايَ فِي نَفْسِي وَ الْيَقِينَ فِي قَلْبِي وَ الْإِخْلاَصَ فِي عَمَلِي وَ النُّورَ فِي بَصَرِي وَ الْبَصِيرَةَ فِي دِينِي وَ مَتِّعْنِي بِجَوَارِحِي وَ اجْعَلْ سَمْعِي وَ بَصَرِي الْوَارِثَيْنِ مِنِّي وَ انْصُرْنِي عَلَى مَنْ ظَلَمَنِي وَ أَرِنِي فِيهِ ثَارِي وَ مَآرِبِي وَ أَقِرَّ بِذَلِكَ عَيْنِي اللَّهُمَّ اكْشِفْ كُرْبَتِي وَ اسْتُرْ عَوْرَتِي وَ اغْفِرْ لِي خَطِيئَتِي وَ اخْسَأْ شَيْطَانِي وَ فُكَّ رِهَانِي وَ اجْعَلْ لِي يَا إِلَهِي الدَّرَجَةَ الْعُلْيَا فِي الْآخِرَةِ وَ الْأُولَى اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ كَمَا خَلَقْتَنِي فَجَعَلْتَنِي سَمِيعاً بَصِيراً وَ لَكَ الْحَمْدُ كَمَا

ص: 344

خَلَقْتَنِي فَجَعَلْتَنِي خَلْقاً سَوِيّاً رَحْمَةً بِي وَ قَدْ كُنْتَ عَنْ خَلْقِي غَنِيّاً رَبِّ بِمَا بَرَأْتَنِي فَعَدَّلْتَ فِطْرَتِي رَبِّ بِمَا أَنْشَأْتَنِي فَأَحْسَنْتَ صُورَتِي رَبِّ بِمَا أَحْسَنْتَ إِلَيَّ وَ فِي نَفْسِي عَافَيْتَنِي رَبِّ بِمَا كَلَأْتَنِي وَ وَفَّقْتَنِي رَبِّ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَهَدَيْتَنِي رَبِّ بِمَا أَوْلَيْتَنِي وَ مِنْ كُلِّ خَيْرٍ أَعْطَيْتَنِي رَبِّ بِمَا أَطْعَمْتَنِي وَ سَقَيْتَنِي رَبِّ بِمَا أَغْنَيْتَنِي وَ أَقْنَيْتَنِي رَبِّ بِمَا أَعَنْتَنِي وَ أَعْزَزْتَنِي رَبِّ بِمَا أَلْبَسْتَنِي مِنْ سِتْرِكَ الصَّافِي وَ يَسَّرْتَ لِي مِنْ صُنْعِكَ الْكَافِي صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعِنِّي عَلَى بَوَائِقِ الدُّهُورِ وَ صُرُوفِ اللَّيَالِي وَ الْأَيَّامِ وَ نَجِّنِي مِنْ أَهْوَالِ الدُّنْيَا وَ كُرُبَاتِ الْآخِرَةِ وَ اكْفِنِي شَرَّ مَا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ فِي الْأَرْضِ اللَّهُمَّ مَا أَخَافُ فَاكْفِنِي وَ مَا أَحْذَرُ فَقِنِي وَ فِي نَفْسِي وَ دِينِي فَاحْرُسْنِي وَ فِي سَفَرِي فَاحْفَظْنِي وَ فِي أَهْلِي وَ مَالِي فَاخْلُفْنِي وَ فِيمَا رَزَقْتَنِي فَبَارِكْ لِي وَ فِي نَفْسِي فَذَلِّلْنِي وَ فِي أَعْيُنِ النَّاسِ فَعَظِّمْنِي وَ مِنْ شَرِّ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ فَسَلِّمْنِي وَ بِذُنُوبِي فَلاَ تَفْضَحْنِي وَ بِسَرِيرَتِي فَلاَ تُخْزِنِي وَ بِعَمَلِي فَلاَ تَبْتَلِنِي وَ نِعَمَكَ فَلاَ تَسْلُبْنِي وَ إِلَى غَيْرِكَ فَلاَ تَكِلْنِي إِلَهِي إِلَى مَنْ تَكِلُنِي إِلَى قَرِيبٍ فَيَقْطَعُنِي أَمْ إِلَى بَعِيدٍ فَيَتَجَهَّمُنِي أَمْ إِلَى الْمُسْتَضْعَفِينَ لِي وَ أَنْتَ رَبِّي وَ مَلِيكُ أَمْرِي أَشْكُو إِلَيْكَ غُرْبَتِي وَ بُعْدَ دَارِي وَ هَوَانِي عَلَى مَنْ مَلَّكْتَهُ أَمْرِي إِلَهِي فَلاَ تُحْلِلْ عَلَيَّ غَضَبَكَ فَإِنْ لَمْ تَكُنْ غَضِبْتَ عَلَيَّ فَلاَ أُبَالِي سُبْحَانَكَ غَيْرَ أَنَّ عَافِيَتَكَ أَوْسَعُ لِي فَأَسْأَلُكَ يَا رَبِّ بِنُورِ وَجْهِكَ الَّذِي أَشْرَقَتْ لَهُ الْأَرْضُ وَ السَّمَاوَاتُ وَ كُشِفَتْ بِهِ الظُّلُمَاتُ وَ صَلُحَ بِهِ أَمْرُ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ أَنْ لاَ تُمِيتَنِي عَلَى غَضَبِكَ وَ لاَ تُنْزِلَ بِي سَخَطَكَ لَكَ الْعُتْبَى لَكَ الْعُتْبَى حَتَّى تَرْضَى قَبْلَ ذَلِكَ!

خداوندا! مرا آن گونه به مقام خشیت برسان که گویا تو را می بینم، با تقوایت سعادتمندم نما و با معصیتت در رنجم مینداز! در قضایت خیرم را برگزین و در قدَرت با برکتم بفرما! تا آن جا که پیش افتادن چیزی را که پس انداخته ای و پس انداختن چیزی را که پیش انداخته ای دوست نداشته باشم! خداوندا! بی نیازی ام را در جانم، باور را در قلبم، اخلاص را در رفتارم، نور را در بینایی ام و

ص: 345

خرد را در دینم بگذار! از تمام اعضای بدنم بهره مندم نما و دیده و شنیده ام را بازماندگانم قرار بده! بر کسی که بر من ستم نموده یاری ام نما و در این یاری کردن به من انتقام گرفتنم را نشان بده! حاجتم را برآورده کن و با گرفتن این انتقام، چشمم را روشن بفرما! خداوندا! اندوهم را برطرف کن، عیوبم را پنهان کن، گناهم را بپوشان، شیطانم را با خواری دور نما، ذمه ام را از هر حقی آزاد نما و آی معبود من! مرا در دنیا و آخرت در بالاترین مرتبه قرار بده! خداوندا! تو را سپاس، به خاطر این که مرا آفریدی و شنوا و بینایم قرار دادی! تو را سپاس، به خاطر این که مرا آفریدی و از لطفی که به من داری، بی عیب و نقصم خلق کردی، در حالی که از آفریدنم بی نیاز بودی! پروردگارم! به سپاس این که مرا آفریدی و فطرتم را معتدل کردی، به سپاس این که ایجادم نمودی و صورتم را زیبا ساختی، به سپاس این که به من احسان نمودی و وجودم را صحت کامل بخشیدی، به سپاس این که حفظم نمودی و توفیقم دادی، به سپاس این که نعمتت را بر من ارزانی نمودی و هدایتم کردی، به سپاس این که مرا برگزیدی و از هر خوبی ای عطایم نمودی، به سپاس این که اطعام و سیرابم فرمودی، به سپاس این که بی نیازم کردی و راضی ام نگه داشتی، به سپاس این که یاریم کردی و عزتم دادی، به سپاس این که مرا از لباس ستر ویژ ه ات پوشاندی و به دست ساخته های فراوانت دست رسی ام دادی، بر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) درود بفرست و بر بدی های روزگار و دگرگونی های شب و روز کمکم نما و مرا از هراس های دنیا و غم های آخرت نجات بده و از شر آنچه که ستمگران انجام می دهند، حفظم بفرما! خداوندا! از آنچه هراس دارم کفایت کننده ام باش، از آنچه نگرانم دور نما، از جان و دینم حراست بفرما، سفرم را بی خطر بگردان، در اهل و مالم جانشین بگذار، به روزی ام برکت بده، پیش خودم خوارم کن، در چشم مردم بزرگ، از جن و انس سالمم بدار، به خاطر گناهانم رسوایم منما، به

ص: 346

سبب رفتارم خوار مکن، به سبب کردارم گرفتار مکن، نعمتت را از من مگیر و مرا به غیر خودت وا مگذار! معبود من! به چه کسی وا می گذار؟ به خویشاوندی که قطع رابطه بر سر دارد یا بهبیگانه ای که عبوسانه طردم می کند یا به کسانی که خواستار ضعف و ناتوانی منند؟! تو مالک امر منی! غربتم را، دور بودن از خانه ام را و خواری ام را از کسی که کارهایم را در دیدرس او قرار دادی، به تو شکایت می کنم! معبود من! بر من خشم مگیر! اگر تو بر من خشم نگیری، باکی از دیگران ندارم! منزهی تو! تو قادر بر هرکاری هستی، مگر این که عافیت تو بر من وسیع تر است! پس از تو تقاضا دارم -آی پروردگار من!- و تو را به نور رویت؛ نوری که زمین و آسمان ها را روشن نمود و پرده های ظلمت را برطرف کرد و کار اولین و آخرین را سامان داد، قسم می دهم که مرا با خشمت از دنیا مبر و غضبت را بر من نازل مکن!ن پرده های تاریکی بر طرفآن از تو پوزش و رضایت می طلبم! از تو پوزش و رضایت می طلبم، تا پیش از غضبت از من راضی باشی!

اجْعَلْنِي: جعل به چهار معنا می آید: اعتقد، خلق، صیّر و شرع. در این جا معنای"صیّر" مناسب تر است (فاطمی)

تُشْقِنِي: شَقِیّ: بدبخت شد، رنج برد (المعجم البسیط)

خِرْ لِي: اخْتَرْ لي (لسان العرب)./ و خِرْ لِي و اخْتَرْ لي: أي اجعل من أمري خيرا و ألهمني فعله و اختر لي الأصلح (مجمع البحرين)./ خار: انتخاب کرد، برگزید، سست و ضعیف گردید، فروریخت، به تحلیل رفت (المعجم البسیط)./ وَ خِرْ لِي فِي قَضَائِكَ وَ بَارِكْ لِي فِي قَدَرِكَ: مسأله قضا و قدر، یکی از مسایل پیچیده و مهمی است. هرچند برخی از بار خوف آن کم می کنند اما این سخن مولا علی (علیه السلام) را هیچ وقت فراموش نکنیم: تَذِلُّ الْأُمُورُ لِلْمَقَادِيرِ حَتَّى يَكُونَ الْحَتْفُ فِي التَّدْبِيرِ (فاطمی)

الْبَصِيرَةَ: خِرد... عَنْ بَصِيرَةٍ: از روى عمد، عمدا (فرهنگ ابجدي)./ بصیرة: عقل، هوش، عبرت، حجت، شاهد (المعجم البسیط)

مَتِّعْنِي: متَّعَ: لذت بخشید، بهره مند ساخت (المعجم البسیط)

ص: 347

سَمْعِي وَ بَصَرِي: من احتمال می دهم که این دو مصدر، به معنای اسم مفعول باشند و منظور این است که شنیده ها و دیده های مرا به عنوان عبرت و اندرز به یادگار بگذار (فاطمی)

ثَارِي: انتقام، ثَأّرَ: انتقام گرفت، ثأرْ: انتقام گرفتن (المعجم البسیط)

مَآرِبِي: جمع "مأرب و مأربة": مراد و خواسته، حاجت، هدف (المعجم البسیط)./ الإِرْبة، و الإِرْب: الحاجةُ، و هي المَأْرُبة، و جمعها: مآرب؛ قال تعالى: وَ لِيَ فِيها مَآرِبُ أُخْرى (تهذيب اللغة)

الْكُرْبَةُ: الغم الذي يأخذ بالنفس (مجمع البحرين)عَوْرَتِي: أراد بِالْعَوْرَةِ كل ما يستحيا منه و يسوء صاحبه أن يرى ذلك منه (مجمع البحرين)./ الْعَوْرَةِ: و التحقيق: أنّ الأصل الواحد في المادّة: هو ما يستقبح بروزه و يلزم ستره عرفا. و من مصاديقه: مرض و عيب في العين. و نقاط ضعف و موارد لنفوذ الأعداء في الثغور. و أعضاء في بدن الإنسان ذكرا أو أنثى يحكم عرفا بسترها (التحقيق فى كلمات القرآن الكريم)

غَفَرَ: آمرزید، بخشید، پوشاند (المعجم البسیط)

خَطِيئَة: گناه (المعجم البسیط)

اخْسَأْ: خَسَأْتُ الكلب فَخَسَأَ، أي: زجرته مستهينا به فانزجر، و ذلك إذا قلت له: اخْسَأْ، قال تعالى في صفة الكفّار: اخْسَؤُا فِيها وَ لا تُكَلِّمُونِ، و قال تعالى: قُلْنا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خاسِئِينَ (مفردات ألفاظ القرآن)

كَمَا: الكاف المفردة، جاءت لمعان: للتشبيه و هو كثير. و التعليل كقوله تعالى: وَيْكَأَنَّهُ لا يُفْلِحُ الْكافِرُونَ، كَما أَرْسَلْنا فِيكُمْ رَسُولًا: أي لأجل إرسالي فيكم رسولا منكم، وَ اذْكُرُوهُ كَما هَداكُمْ (مجمع البحرين)./ چنان که می بینید، "کاف" این جا برای تعلیل است و "ما" مصدریه می باشد. مانند: وَدُّوا ما عَنِتُّم... (فاطمی)

سَوِيّاً: بی عیب و نقص، راست و درست، آراسته (المعجم لبسیط)

رَبِّ بِمَا بَرَأْتَنِي...: من فکر می کنم، تفاوت اصلی زبان عربی و فارسی، در همین جاها باید باشد. اگر در این بند از دعای زیبا مولا، تکرار "ربّ" را ترجمه نماییم، خواننده خودش را در لابلای این نیایش هنری گم خواهد کرد و پیام اصلی را در نخواهد یافت. پیام اصلی این است که امام (علیه السلام) به خاطر این الطاف بی نهایت الهی از خداوند می خواهد که درود و رحمتش را بر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و آل

ص: 348

محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بفرستد و این پیام باید برجسته بماند و در قلب و روح خواننده این اثر را بگذارد که درود فرستادن چقدر اهمیت دارد. پس بهتر این که ما در برگردان این اثر ماندگار بخشی از ریزش ترجمه را بپذیریم و راه میانبری انتخاب نماییم. چنان که در اول این دعا (جَازِي كُلِّ صَانِعٍ وَ رَائِشُ كُلِّ قَانِعٍ وَ رَاحِمُ كُلِّ ضَارِعٍ) ما مجبور بودیم، تلخیص زیبای دعا را به اطناب تبدیل نماییم، تا خواننده زبان فارسی، احساس کمبود نکند.

البته در زبان اصلی این گونه نیست. چنان که در اول دعا، تلخیص جا افتاده بود، در این جا تکرار "ربّ" به زیبایی جا افتاده است اما در زبان مقصد، ما با چنین مشکلی رو به رو هستیم.این را هم اضافه کنم که دست زدن به این شگردها موقتی است. کسی که چندین بار دعای عرفه را با ترجمه و تعمق بر لغات آن، بخواند، توفیق ارتباط با زبان اصلی را پیدا خواهد کرد. این روش ها برای کسانی پیشنهاد می شود که برای اولین بار می خواهند بدانند، امام حسین (علیه السلام) چگونه دعا کرده است (فاطمی)

كَلَأْتَنِي: كَلَأتُ الرجلَ، إذا حفظته (جمهرة اللغة)

أَوْلَيْتَنِي: و الوَلْيُ: القُرْبُ. و أَوْلَيْتُ أنْ أفْعَلَ كذا: أي دَنَوْتُ أنْ أفْعَلَه (المحيط في اللغة)

أَقْنَيْتَنِي: و قال جل و عزَّ: وَ أَنَّهُ هُوَ أَغْنى وَ أَقْنى... قيل في أَقْنى قولان: أحدهما: أَقْنى: أرْضَى، و الآخر: جُعِل الغِنى أصلًا لصاحبه ثابتاً (تهذيب اللغة)

الصَّافِي: خالص، صاف (المعجم البسیط)

بَوَائِقِ: لا يَدْخُل الجنَّةَ مَنْ لَا يأمَنُ جَارُه بَوَائقَه. أي غَوائِله و شُرُوره (الفائق)./ البائِقة، ج بَوَائِق: شرّ؛ رَفَعْتُ عَنْكَ بَائِقَةَ فُلانٍ: شرّ فلانى را از تو مرتفع كردم. بلا و آفت (فرهنگ ابجدي)

فَاحْرُسْنِي: حَرَسَ: حفظ کرد، نگهبانی کرد (المعجم البسیط)

بِسَرِيرَتِي: سریرة: راز، قصد یا نیت (المعجم البسیط)./ و السَّرِيرَةُ: عمل السر من خير أو شر، و يقال: سَرِيرَتُهُ خير من علانيته (کتاب العین)

فَلاَ تُخْزِنِي: خزی: خواری و ذلت، مجازات (المعجم البسیط)

فَيَتَجَهَّمُنِي: يَتَجَهَّمُنِي أي يعبس وجهه إذا واجهني (مجمع البحرين)./ جَهَمَهُ: با قيافه عبوس و گرفته با او روبه رو شد (فرهنگ ابجدي)

ص: 349

تُحْلِلْ: سکونت گزید، بازکرد –گره را- حلال شد، از احرام بیرون آمد (المعجم البسیط)./ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي: بكسر الحاء أي يجب و بضمها أي ينزل (تفسير الجلالين)

عَافِيَتَكَ: عافیه: صحت کامل، بهبودی کامل (فرهنگ دهخدا)

غَيْر: به جز، مگر؛ جاءَ القومُ غيرَ فلانٍ: آن قوم به جز فلانى همه آمدند، و گاهى به معناى الّا مى آيد مانند لَيْسَ غَيرَ كه به معناى ليسَ الّا است... و گاهى به معناى لا مى آيد مانند فَمَنْ اضْطُرَّ غَيْرَ باغ وَ لا عادٍ: يعنى لا باغياً و به معناى دون نيز مى آيد مانند مِنْ غيرِ عِلْم مِنهُ... غَيْرَ انَّ و الّا انَّ: كه هر دو عبارت به معناى ولى در فارسى مى باشد (فرهنگ ابجدي)./ به نظر می آید، دراین جا از هنر تلخیص استفاده شده است؛ شاید تقدیر چنین باشد: أنت قادر علی کلّ ذالک غیر أن... در ضمن، به این تکنیک، "مدح شبیه ذم" گفته می شود. یک بار دیگر به مجموع این ساختار بنگرید: فَإِنْ لَمْ تَكُنْ غَضِبْتَ عَلَيَّ فَلاَ أُبَالِي سُبْحَانَكَ غَيْرَ أَنَّ عَافِيَتَكَ أَوْسَعُ لِي (فاطمی)

الْعُتْبَى: أي الرّجوع عن الذّنب و الإساءة (النهاية)./ یسْتَعْتَبُونَ: أي يطلبون الْعُتْبَى، الْعُتْبَى الاسم من أَعْتَبَنِي فلان إذا عاد إلى مسرتي راجعا عن الإساءة... و اسْتَعْتَبْتُهُ فَأَعْتَبَنِي: أي استرضيته فأرضاني (مجمع البحرين)./ عتَب: گله و ملامت (المعجم البسیط)

لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ رَبَّ الْبَلَدِ الْحَرَامِ وَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَ الْبَيْتِ الْعَتِيقِ الَّذِي أَحْلَلْتَهُ الْبَرَكَةَ وَ جَعَلْتَهُ لِلنَّاسِ أَمْناً يَا مَنْ عَفَا عَنْ عَظِيمِ الذُّنُوبِ بِحِلْمِهِ يَا مَنْ أَسْبَغَ النَّعْمَاءَ بِفَضْلِهِ يَا مَنْ أَعْطَى الْجَزِيلَ بِكَرَمِهِ يَا عُدَّتِي فِي شِدَّتِي يَا صَاحِبِي فِي وَحْدَتِي يَا غِيَاثِي فِي كُرْبَتِي يَا وَلِيِّي فِي نِعْمَتِي يَا إِلَهِي وَ إِلَهَ آبَائِي إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ وَ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ رَبَّ جَبْرَئِيلَ وَ مِيكَائِيلَ وَ إِسْرَافِيلَ وَ رَبَّ مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ وَ آلِهِ الْمُنْتَجَبِينَ وَ مُنْزِلَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْفُرْقَانِ وَ مُنَزِّلَ كهيعص وَ طه وَ يس وَ الْقُرْآنِ الْحَكِيمِ أَنْتَ كَهْفِي حِينَ تُعْيِينِي الْمَذَاهِبُ فِي سَعَتِهَا وَ تَضِيقُ بِيَ الْأَرْضُ بِرُحْبِهَا وَ لَوْ لاَ رَحْمَتُكَ لَكُنْتُ مِنَ الْهَالِكِينَ وَ أَنْتَ مُقِيلُ عَثْرَتِي وَ لَوْ لاَ سَتْرُكَ إِيَّايَ لَكُنْتُ مِنَ الْمَفْضُوحِينَ وَ أَنْتَ مُؤَيِّدِي بِالنَّصْرِ عَلَى أَعْدَائِي وَ لَوْ لاَ نَصْرُكَ إِيَّايَ لَكُنْتُ مِنَ الْمَغْلُوبِينَ يَا مَنْ خَصَّ نَفْسَهُ بِالسُّمُوِّ وَ الرِّفْعَةِ فَأَوْلِيَاؤُهُ بِعِزِّهِ يَعْتَزُّونَ يَا مَنْ جَعَلَتْ لَهُ الْمُلُوكُ نِيرَ الْمَذَلَّةِ عَلَى أَعْنَاقِهِمْ فَهُمْ مِنْ سَطَوَاتِهِ

ص: 350

خَائِفُونَ يَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَ مَا تُخْفِي الصُّدُورُ وَ غَيْبَ مَا تَأْتِيَ بِهِ الْأَزْمِنَةُ وَ الدُّهُورُ يَا مَنْ لاَ يَعْلَمُ كَيْفَ هُوَ إِلاَّ هُوَ يَا مَنْ لاَ يَعْلَمُ مَا هُوَ إِلاَّ هُوَ يَا مَنْ لاَ يَعْلَمُهُ إِلاَّ هُوَ يَا مَنْ كَبَسَ الْأَرْضَ عَلَى الْمَاءِ وَ سَدَّ الْهَوَاءَ بِالسَّمَاءِ يَا مَنْ لَهُ أَكْرَمُ الْأَسْمَاءِ يَا ذَا الْمَعْرُوفِ الَّذِي لاَ يَنْقَطِعُ أَبَداً يَا مُقَيِّضَ الرَّكْبِ لِيُوسُفَ فِي الْبَلَدِ الْقَفْرِ وَ مُخْرِجَهُ مِنَ الْجُبِّ وَ جَاعِلَهُ بَعْدَ الْعُبُودِيَّةِ مَلِكاً يَا رَادَّهُ عَلَى يَعْقُوبَ بَعْدَ أَنِ ابْيَضَّتْ عَيْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ كَظِيمٌ يَا كَاشِفَ الضُّرِّ وَ الْبَلْوَى عَنْ أَيُّوبَ وَ مُمْسِكَ يَدَيْ إِبْرَاهِيمَ عَنْ ذَبْحِ ابْنِهِ بَعْدَ كِبَرِ سِنِّهِ وَفَنَاءِ عُمُرِهِ يَا مَنِ اسْتَجَابَ لِزَكَرِيَّا فَوَهَبَ لَهُ يَحْيَى وَ لَمْ يَدَعْهُ فَرْداً وَحِيداً يَا مَنْ أَخْرَجَ يُونُسَ مِنْ بَطْنِ الْحُوتِ يَا مَنْ فَلَقَ الْبَحْرَ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ فَأَنْجَاهُمْ وَ جَعَلَ فِرْعَوْنَ وَ جُنُودَهُ مِنَ الْمُغْرَقِينَ يَا مَنْ أَرْسَلَ الرِّيَاحَ مُبَشِّرَاتٍ بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ يَا مَنْ لَمْ يَعْجَلْ عَلَى مَنْ عَصَاهُ مِنْ خَلْقِهِ يَا مَنِ اسْتَنْقَذَ السَّحَرَةَ مِنْ بَعْدِ طُولِ الْجُحُودِ وَ قَدْ غَدَوْا فِي نِعْمَتِهِ يَأْكُلُونَ رِزْقَهُ وَ يَعْبُدُونَ غَيْرَهُ وَ قَدْ حَادُّوهُ وَ نَادُّوهُ وَ كَذَّبُوا رُسُلَهُ يَا اللَّهُ يَا اللَّهُ يَا بَدِي ءُ يَا بَدِيعُ لاَ نِدَّ لَكَ يَا دَائِماً لاَ نَفَادَ لَكَ يَا حَيّاً حِينَ لاَ حَيَ يَا مُحْيِيَ الْمَوْتَى يَا مَنْ هُوَ قَائِمٌ عَلَى كُلِّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ يَا مَنْ قَلَّ لَهُ شُكْرِي فَلَمْ يَحْرِمْنِي وَ عَظُمَتْ خَطِيئَتِي فَلَمْ يَفْضَحْنِي وَ رَآنِي عَلَى الْمَعَاصِي فَلَمْ يَشْهَرْنِي يَا مَنْ حَفِظَنِي فِي صِغَرِي يَا مَنْ رَزَقَنِي فِي كِبَرِي يَا مَنْ أَيَادِيهِ عِنْدِي لاَ تُحْصَى وَ نِعَمُهُ لاَ تُجَازَى يَا مَنْ عَارَضَنِي بِالْخَيْرِ وَ الْإِحْسَانِ وَ عَارَضْتُهُ بِالْإِسَاءَةِ وَ الْعِصْيَانِ يَا مَنْ هَدَانِي لِلْإِيمَانِ مِنْ قَبْلِ أَنْ أَعْرِفَ شُكْرَ الاِمْتِنَانِ يَا مَنْ دَعَوْتُهُ مَرِيضاً فَشَفَانِي وَ عُرْيَاناً فَكَسَانِي وَ جَائِعاً فَأَشْبَعَنِي وَ عَطْشَانَ فَأَرْوَانِي وَ ذَلِيلاً فَأَعَزَّنِي وَ جَاهِلاً فَعَرَّفَنِي وَ وَحِيداً فَكَثَّرَنِي وَ غَائِباً فَرَدَّنِي وَ مُقِلاًّ فَأَغْنَانِي وَ مُنْتَصِراً فَنَصَرَنِي وَ غَنِيّاً فَلَمْ يَسْلُبْنِي وَ أَمْسَكْتُ عَنْ جَمِيعِ ذَلِكَ فَابْتَدَأَنِي فَلَكَ الْحَمْدُ وَ الشُّكْرُ يَا مَنْ أَقَالَ عَثْرَتِي وَ نَفَّسَ كُرْبَتِي وَ أَجَابَ دَعْوَتِي وَ سَتَرَ عَوْرَتِي وَ غَفَرَ ذُنُوبِي وَ بَلَّغَنِي طَلِبَتِي وَ نَصَرَنِي عَلَى عَدُوِّي وَ إِنْ أَعُدَّ نِعَمَكَ وَ مِنَنَكَ وَ كَرَائِمَ مِنَحِكَ لاَ أُحْصِيهَا!

ص: 351

هیچ الهی جز تو وجود ندارد! تو پروردگار مکه معظمه، پروردگار مشعر الحرام و پروردگار خانه عهد عتیق هستی! خانه ای که برکت در آن فرود آوردی و برای مردم مکان امنی قرار دادی! آی کسی که با حلمش از گناهان بزرگ چشم پوشی کرد! آی کسی که با فضلش نعمت ها را گسترش داد! آی کسی که با کرمش بسیار بخشید! آی وسیله من در لحظه های دشواری ام! آی همنشین من در تنهایی ام! آی فریاد رس من در اندوه و سختی ام! آی ولی نعمتی من! آی معبود من و معبود پدرانم: ابراهیم، اسماعیل، اسحاق و یعقوب! آی پروردگار جبرئیل، میکائیل و اسرافیل! آی پروردگار محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) خاتم پیامبران و خاندان برگزیده او! آی فرود آورنده تورات، انجیل، زبور و فرقان! آی فرود آورنده كهيعص، طه، يس و قرآن سرشار از حکمت! تو پناهگاه منی هنگامی که همه راه ها در فراخی اش مرا به رنج می اندازند و زمین با گستردگی اش بر من تنگ می شود! اگر رحمت تو نبود، از نابود شدگان بودم! تو لغزش هایم را اقاله می کنی، اگر پرده پوشی ات بر من نبود، از رسواشدگان بودم! تو تأیید کننده پیروزی ام بر دشمنانم هستی و اگر کمک تو بر من نبود، از شکست خوردگان بودم! آی کسی که خودش را به علو و بلند مرتبگی اختصاص داد! پس دوستان او با عزتش عزتمند می شوند! آیکسی که به خاطر عظمت او پادشاهان یوغ خواری برگردن نهادند و از خشم او هراسانند! کسی که چشم های خیانت پیشه را می شناسد، از مخفی گاه سینه ها با خبر است و از ناپیدای آنچه که هنگام ها و روزگاران می آورند، اطلاع دارد! آی کسی که هیچ کس غیر از خودش چگونگی او را نمی داند! آی کسی که هیچ کس غیر از خودش نمی داند که او کیست! آی کسی که هیچ کس غیر از خودش از او چیزی نمی داند! آی کسی که زمین را در آب فشرد و هوا را بر آسمان بست! آی کسی که برای او گرامی ترین اسم ها است! آی دارای خوبی هایی که هرگز به پایان نمی رسد! آی فراهم کننده

ص: 352

سوارانی برای نجات یوسف در بیابان شهر بی شهروند، نجات دهنده او از چاه عمیق و گرداننده او بعد از پرستش به عنوان پادشاه! آی برگرداننده یوسف به یعقوب، بعد از این که چشمانش از اندوه سفید گردید، در حالی که همواره غم آلود بود! آی برطرف کننده بیماری و بلا از ایوب! آی نگهدارنده دستان ابراهیم از سر بریدن فرزندش، بعد از پیری و روزگار پایان عمر او! آی کسی که دعای زکریا را اجابت نمود و یحیی را برای او عطا فرمود و او را تنهای تنها رها ننمود! آی کسی که یونس را از شکم نهنگ بیرون آورد! آی کسی که دریا را برای بنی اسرائیل از هم گشود، آنان را رهایی بخشید و فرعون و لشکر او را از غرق شدگان قرارداد! آی کسی که بادها را پیشاپیش رحمتش به عنوان بشارت دهندگان به جریان انداخته! آی آنکه بر عقاب بنده ای که او را عصیان کرده است، شتاب نمی کند! آی کسی که ساحران را بعد از انکار طولانی نجات داد! این در حالی بود که روزی او را می خوردند، دیگری را می پرستیدند، با او مخالفت و ضدیت می کردند و پیامبران او را تکذیب می نمودند. آی خداوند! آی خداوند! آی پدید آورنده! آی نو آوری که شریکی برای تو قابل تصور نیست! آی همیشه ای که پایانی برای تو نیست! آی وجود زنده، آنگاه که هیچ موجود زنده ای نبود! آی زنده کننده مردگان! آی کسی که قائم بر هرکسی است، تا دست آوردش را ببیند! آی کسی که سپاسگزاریم برای او کم است و محرومم نمی کند! گناهانم بزرگ است و رسوایم نمی کند! مرا در صحنه گناه دیده و انگشت نمایم نمی کند! آی کسی که مرا در کودکی حفظ کرد! آی کسی که در بزرگی روزی ام داد! آی کسی که نعمت های او پیش من در شمارش نمی گنجد و غیر قابل جبران است! آی کسی که بر من خیر و احسان عرضه نمود و من با بی ادبی، سرپیچی و مخالفتش کردم! آی کسی که مرا به راه ایمان هدایت کرد، پیش از این که شکر منت گذاری را بدانم! آی کسی که دربیماری او را خواندم،

ص: 353

شفایم داد، در برهنگی جامه ام داد، در گرسنگی سیرم نمود، در تشنگی سیرابم کرد، در ذلت عزتم داد، در نادانی معرفتم داد، در تنهایی تکثیرم نمود، در غیبت حضورم داد و در تنگ دستی بی نیازم کرد! دنبال یاور می گشتم یاریم نمود، ثروتمند بودم سلب نعمت از من نکرد و اگر غافلانه چیزی نمی خواستم، ریزش باران رحمتش را بر من از سر گرفت! سپاس و شکر سزاوار تو است، آی کسی که لغزشم را اقاله نمود، اندوهم را از دل زدود، دعایم را مستجاب کرد، عیبم را پوشاند، گناهانم را بخشید، خواسته ام را داد، بر دشمنم پیروز نمود و اگر من نعمت ها، منت ها و سخاوت بخشش های تو را بشمارم، توان شمردن آن ها را ندارم!

أَحْلَلْتُهُ، أى أنزلته (الصحاح)

الْعَتِيقِ: کهن، قدیمی، دارای قدمت (المعجم البسیط)./ و العَتِيق القديم من كل شي ء... و البيت العَتِيق: هو الكعبة لأنه أول بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ (كتاب العين)

أَسْبَغَ: سّبّغّ: گسترش پیدا کرد طول پیدا کرد، مرفه شد (المعجم البسیط)الْجَزِيلَ: زیاد، فراوان بسیار، عظیم، بلیغ (المعجم البسیط)

عُدَّتِي: عُدَّة: وسیله (فاطمی)

الْمُنْتَجَبِينَ: منتجب: برگزیده (المعجم البسیط)./ و انْتَجَبَهُ: اختاره و اصطفاه، و الْمُنْتَجَبُ: المختار (مجمع البحرين)

كَهْفِي: الكَهْف: كالمَغارة في الجبل إلا أنه واسع، فإذا صغر فهو غار، و جمعه: كُهُوف (كتاب العين)./ الْكَهْفُ كالبيت المنقور فى الجبل، و الجمع الكُهُوفُ و يقال: فلان كَهْفٌ، أى ملجأ (الصحاح)./ كهف: غار وسيع. و اگر كوچك باشد بآن غار گويند نه كهف... در عبارت صحاح، قاموس، مصباح و اقرب قيد "المنقور" ذكر شده يعنى غار كنده شده. از اين بنظر ميايد كه كهف غار طبيعى نيست (قاموس قرآن)./ چنان که از "الصحاح" بر می آید، از این واژه در بسیاری از موارد معنای استعاری آن که پناه دهنده باشد، اراده می شود (فاطمی)

ص: 354

تُعْيِينِي: يقال" عَيِيَ" من باب تعب: عجز عنه (مجمع البحرين)./ أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ: أ فعجزنا عن الخلق الأول فلا نستطيع إعادتهم (الموسوعة القرآنية)

بِرُحْبِهَا: رَحْب: گسترده (المعجم البسیط)./ ضاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ، أي على رُحْبِها و سعَتِهَا (فاطمی)

مُقِيلُ: الإقَالة: فسخ عقد يا قرار داد (فرهنگ ابجدي)./ إقاله: فسخ کردن معامله با رضایت، بخشیدن، گذشت (فرهنگ معین)./ إقاله فسخ معامله ای است که در آن هیچ گونه خیاری وجود نداشته باشد و کسی که اقاله کند، ثواب بسیاربه دست آورده. فرهنگ معین خوب معنی کرده است اما این نکته فقهی باید تذکر داده می شد. به نظر حقیر اگر واژه اقاله جا بیفتد، دست مترجمین بازتر می شود (فاطمی)

عَثْرَتِي: عّثّرّ: لغزید، پای کسی به چیزی خورد و تعادلش را از دست داد، سکندری خورد (المعجم البسیط)

الْمَفْضُوحِينَ: فّضّحّ: رسوا کرد (المعجم البسیط)

بِالسُّمُوِّ: سموّ: والایی، صاحب السموّ: ولاحضرت (المعجم البسیط)نِيرَ: یوغ. ج: أنیار، نیران (المعجم البسیط)./ نِيرُ الثور: الخشبة التي على عنقه، و جمعه: أَنْيَار (كتاب العين)

سَطَوَاتِهِ: يقال: سَطَا عليه و به يَسْطُو سَطْواً و سَطْوَةً: قهره و أذله، و هو البطش بشدة، و الجمع: سطوات (مجمع البحرين)./ سطو: حمله و گرفتن بشدّت: تَعْرِفُ فِي وُجُوهِ الَّذِينَ كَفَرُوا الْمُنْكَرَ يَكادُونَ يَسْطُونَ بِالَّذِينَ يَتْلُونَ عَلَيْهِمْ آياتِنا: در چهره كفّار بهنگام خوانده شدن آيات ما انكار مى بينى نزديك است بسوى كسانيكه آيات ما را بر آنها ميخوانند حمله كنند و دست بگشايند (قاموس قرآن)./ سطْو: دستبرد زدن، چیره شدن. السطو المسلح: دسبرد مسلحانه (المعجم البسیط)

كَبَسَ: فشرد، منگنه کرد (المعجم البسیط)

سَدَّ: بست، سدّ الباب: در را بست (المعجم البسیط)

مُقَيِّضَ: قَیّض: مقدر کرد، فراهم کرد. قیّض الله له: خداوند برای او مقدر و فراهم کرد (المعجم البسیط)

ص: 355

الرَّكْبِ: أصحابُ الإبل فى السفَر دون الدواب، و هم العَشَرَةُ فما فوقها، و الجمع أَرْكُبٌ (الصحاح)./ رکب: سواران، همراهان –جمع راکب: سواره- (المعجم البسیط)

الْقَفْرِ: مفازةٌ لا ماءَ فيها و لا نبات، و الجمع قِفَارٌ (الصحاح)./ قفر: سرزمین خشک و لم یزرع و خالی از سکنه (المعجم لبسیط)

الْجُبِّ: چاه عمیق (المعجم البسیط)

كَظِيمٌ: مکروب. و رجُلٌ كَظيمٌ و مَكْظومٌ: مَكْروبٌ (القاموس المحيط)

فَنَاءِ: نیستی و نابودی. فِناء: حیاط منزل، میدان (المعجم البسیط)

حَادُّوهُ: حادَّهُ: غاضَبهُ، و عاداهُ، و خالَفهُ (القاموس المحيط)./ حَادَّهُ دشمنى كرد با وى، خالَفه (مقدمة الأدب)

نَادُّوهُ: نَادَّنِي زيدٌ في الانتخابات حيث كان لي نِدّاً فيها. خالفني (معجم الأفعال المتداولة)./ الْأَنْدَادُ: جمع نِدّ، بالكسر، و هو مثل الشي ء الذى يضادّه فى أموره و يُنَادُّهُ: أى يخالفه. و يريد بها ما كانوا يتّخذونه آلهة من دون اللّه (النهاية)بَدِي ءُ: بدأ: شروع کرد (المعجم البسیط)./ بَدِي ءُ: احتمالا فعیل به معنای فاعل است (فاطمی)

مُقِلاًّ: فقیرا (فاطمی)

لاَ تُجَازَى: تجازَى دَيْنَه: تقاضاه (المحكم و المحيط الأعظم)

أَمْسَكْتُ: يقال: أَمْسَكْتُ عنه كذا، أي: منعته (مفردات ألفاظ القرآن)

کَرَم: بخشش، بخشندگی، سخاوت (المعجم البسیط)

مِنَحِكَ: المَنْحُ: العطاء (الصحاح)

يَا مَوْلاَيَ أَنْتَ الَّذِي مَنَنْتَ أَنْتَ الَّذِي أَنْعَمْتَ أَنْتَ الَّذِي أَحْسَنْتَ أَنْتَ الَّذِي أَجْمَلْتَ أَنْتَ الَّذِي أَفْضَلْتَ أَنْتَ الَّذِي أَكْمَلْتَ أَنْتَ الَّذِي رَزَقْتَ أَنْتَ الَّذِي وَفَّقْتَ أَنْتَ الَّذِي أَعْطَيْتَ أَنْتَ الَّذِي أَغْنَيْتَ أَنْتَ الَّذِي أَقْنَيْتَ أَنْتَ الَّذِي آوَيْتَ أَنْتَ الَّذِي كَفَيْتَ أَنْتَ الَّذِي هَدَيْتَ أَنْتَ الَّذِي عَصَمْتَ أَنْتَ الَّذِي سَتَرْتَ أَنْتَ الَّذِي غَفَرْتَ أَنْتَ الَّذِي أَقَلْتَ أَنْتَ الَّذِي مَكَّنْتَ أَنْتَ الَّذِي أَعْزَزْتَ أَنْتَ الَّذِي أَعَنْتَ أَنْتَ الَّذِي عَضَدْتَ أَنْتَ

ص: 356

الَّذِي أَيَّدْتَ أَنْتَ الَّذِي نَصَرْتَ أَنْتَ الَّذِي شَفَيْتَ أَنْتَ الَّذِي عَافَيْتَ أَنْتَ الَّذِي أَكْرَمْتَ تَبَارَكْتَ وَ تَعَالَيْتَ فَلَكَ الْحَمْدُ دَائِماً وَ لَكَ الشُّكْرُ وَاصِباً أَبَداً ثُمَّ أَنَا يَا إِلَهِي الْمُعْتَرِفُ بِذُنُوبِي فَاغْفِرْهَا لِي أَنَا الَّذِي أَسَأْتُ أَنَا الَّذِي أَخْطَأْتُ أَنَا الَّذِي هَمَمْتُ أَنَا الَّذِي جَهِلْتُ أَنَا الَّذِي غَفَلْتُ أَنَا الَّذِي سَهَوْتُ أَنَا الَّذِي اعْتَمَدْتُ أَنَا الَّذِي تَعَمَّدْتُ أَنَا الَّذِي وَعَدْتُ وَ أَنَا الَّذِي أَخْلَفْتُ أَنَا الَّذِي نَكَثْتُ أَنَا الَّذِي أَقْرَرْتُ أَنَا الَّذِي اعْتَرَفْتُ بِنِعْمَتِكَ عَلَيَّ وَ عِنْدِي وَ أَبُوءُ بِذُنُوبِي فَاغْفِرْهَا لِي يَا مَنْ لاَ تَضُرُّهُ ذُنُوبُ عِبَادِهِ وَ هُوَ الْغَنِيُّ عَنْ طَاعَتِهِمْ وَ الْمُوَفِّقُ مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِنْهُمْ بِمَعُونَتِهِ وَ رَحْمَتِهِ فَلَكَ الْحَمْدُ إِلَهِي وَ سَيِّدِي إِلَهِي أَمَرْتَنِي فَعَصَيْتُكَ وَ نَهَيْتَنِي فَارْتَكَبْتُ نَهْيَكَ فَأَصْبَحْتُ لاَ ذَا بَرَاءَةٍ لِي فَأَعْتَذِرَ وَ لاَ ذَا قُوَّةٍ فَأَنْتَصِرَ فَبِأَيِّ شَيْ ءٍ أَسْتَقْبِلُكَ يَا مَوْلاَيَ أَ بِسَمْعِي أَمْ بِبَصَرِي أَمْ بِلِسَانِي أَمْ بِيَدِي أَمْ بِرِجْلِي أَ لَيْسَ كُلُّهَا نِعَمَكَ عِنْدِي وَ بِكُلِّهَا عَصَيْتُكَ يَا مَوْلاَيَ فَلَكَ الْحُجَّةُ وَ السَّبِيلُ عَلَيَ يَا مَنْ سَتَرَنِيمِنَ الْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ أَنْ يَزْجُرُونِي وَ مِنَ الْعَشَائِرِ وَ الْإِخْوَانِ أَنْ يُعَيِّرُونِي وَ مِنَ السَّلاَطِينِ أَنْ يُعَاقِبُونِي وَ لَوْ اطَّلَعُوا يَا مَوْلاَيَ عَلَى مَا اطَّلَعْتَ عَلَيْهِ مِنِّي إِذًا مَا أَنْظَرُونِي وَ لَرَفَضُونِي وَ قَطَعُونِي فَهَا أَنَا ذَا يَا إِلَهِي بَيْنَ يَدَيْكَ يَا سَيِّدِي خَاضِعٌ ذَلِيلٌ حَصِيرٌ حَقِيرٌ لاَ ذُو بَرَاءَةٍ فَأَعْتَذِرَ وَ لاَ ذُو قُوَّةٍ فَأَنْتَصِرَ وَ لاَ حُجَّةٍ فَأَحْتَجَّ بِهَا وَ لاَ قَائِلٌ لَمْ أَجْتَرِحْ وَ لَمْ أَعْمَلْ سُوءاً وَ مَا عَسَى الْجُحُودُ وَ لَوْ جَحَدْتُ يَا مَوْلاَيَ يَنْفَعُنِي كَيْفَ وَ أَنَّى ذَلِكَ وَ جَوَارِحِي كُلُّهَا شَاهِدَةٌ عَلَيَّ بِمَا قَدْ عَمِلْتُ وَ عَلِمْتُ يَقِيناً غَيْرَ ذِي شَكٍّ أَنَّكَ سَائِلِي مِنْ عَظَائِمِ الْأُمُورِ وَ أَنَّكَ الْحَكَمُ الْعَدْلُ الَّذِي لاَ تَجُورُ وَ عَدْلُكَ مُهْلِكِي وَ مِنْ كُلِّ عَدْلِكَ مَهْرَبِي فَإِنْ تُعَذِّبْنِي يَا إِلَهِي فَبِذُنُوبِي بَعْدَ حُجَّتِكَ عَلَيَّ وَ إِنْ تَعْفُ عَنِّي فَبِحِلْمِكَ وَ جُودِكَ وَ كَرَمِكَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِينَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الْمُوَحِّدِينَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الْخَائِفِينَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الْوَجِلِينَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الرَّاجِينَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الرَّاغِبِينَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ

ص: 357

أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الْمُهَلِّلِينَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ السَّائِلِينَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الْمُكَبِّرِينَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَكَ رَبِّي وَ رَبُّ آبَائِيَ الْأَوَّلِينَ!

آی آقای من! تو همانی که منت نهاده ای! تو همانی که نعمت داده ای! تو همانی که احسان کرده ای! تو همانی که زیبایی داده ای! تو همانی که برتری داده ای! تو همانی که به کمال رسانده ای! تو همانی که روزی داده ای! تو همانی که موفق نموده ای! تو همانی که بخشیده ای! تو همانی که بی نیاز نموده ای! تو همانی که راضی کرده ای! تو همانی که پناه داده ای! تو همانی که کفایت کرده ای! تو همانی که هدایت کرده ای! تو همانی که پاکدامنی داده ای! تو همانی که پرده پوشی نموده ای! تو همانی که آمرزیده ای! تو همانی که اقاله نموده ای! تو همانی که قدرت داده ای! تو همانی که عزت داده ای! تو همانی که اعانت نموده ای! تو همانی که کمک نموده ای! تو همانی که تأیید نموده ای! تو همانی که یاری نموده ای! تو همانی که شفا بخشیده ای! تو همانی که عافیت داده ای! تو همانی که گرامی داشته ای! تو همانی که برکت داده ای! پاک و بلند مرتبه ای تو! برای تو است، سپاس همواره و برای تو است شکر همیشه جاودانه! آنگاه من، آی معبود من! کسی هستم که به گناهانم اعتراف می کنم! پس آن ها را بر من ببخش! منم که اسائه ادب نمودم! منم که اشتباه کردم! منم که نقشه کشیدم! منم که جاهل بودم! منم که غافل بودم! منم که سهو نمودم! منم که اعتماد کردم! منم که تعمد کردم! منم که وعده دادم! منم که خلف وعده نمودم! منم که نقض عهد کردم! منم که اقرار کردم! منم که به نعمت تو بر علیه خودم، پیش خودم و به گناهان خودم، اعتراف نمودم! پس آن ها را بر من ببخش! آی کسی که گناه بندگان به او ضرر نمی رساند، در حالی که او بی نیاز از طاعت آنان است و در حالی که به یاری و رحمت خودش، عامل عمل شایسته را توفیق

ص: 358

می دهد! پس حمد و ستایش ویژه تو است! معبود و آقای من! به من امر فرمودی، سرپیچی نمودم، نهی کردی، مرتکب جرم شدم! پس اکنون بی گناهی ام به پایه ای نیست که پوزش بطلبم و صاحب نیرویی نیست که از وی کمک بخواهم! پس آی آقای من! با کدام روی با شما روبه رو شوم؟! با قوه شنوایی ام؟ یا با قوه بینایی ام؟ یا با زبانم؟ یا با پایم؟ مگر نه این که است که همه اینان نعمت شما پیش من بود و با همه اینان معصیتت نمودم! آی آقای من! برای شما علیه من بینه و حجت است! آی کسی که کار مرا از پدران و مادران پنهان کردی که بر من پرخاش کنند، از قبیله ها و برادران پنهان کردی که بر من خورده گیرند، از پادشاهان پنهان کردی که تحت پیگردم قرار دهند و اگر آی آقای من! آنان بر آنچه تو اطلاع داری، آگاهی پیدا می کردند، مهلتم نمی دادند، دست رد بر سینه ام می زدند و قطع رابطه ام می نمودند! پس اینک این منم آی معبود من! پیش روی شما! آی سرور من!- فروتن، خوار، زندانی و کوچک! خالی از عیب نیستم که پوزش بطلبم، صاحب نیرویی نیست که از وی کمک بخواهم، گوینده ای نیستم که بگویم: "کسب ناروایی نکرده ام و کار زشت انجام نداده ام!" پس امیدی به انکار نمی رود و اگر انکار بکنم، آی آقای من! چگونه به من نفع برساند؟! چگونه این امکان دارد؟! در حالی که همه اعضای بدنم، بر آنچه انجام داده ام، شاهدند! بدون شک و به طور یقین می دانم که تو از کارهای بزرگ سوال خواهی کرد و تو قاضی عادل هستی که ستم نمی کنی! عدل تو کشنده من است و آیا از گستره وسیع عدالتت گریزگاهی برای من است؟ اگر شکنجه ام نمایی، آی معبود من! به خاطر گناه من است، بعد از حجت تو بر من و اگر عفوم کنی، به خاطر بردباری، بخشش و کرم تو است! هیچ معبودی جز تو وجود ندارد؛ تو منزّهی، من از ستم کاران بودم! هیچ معبودی جز تو وجود ندارد؛ تو منزّهی، من از پوزش طلبان بودم! هیچ معبودی

ص: 359

جز تو وجود ندارد؛ تو منزّهی، من از موحدان بودم! هیچ معبودی جز تو وجود ندارد؛ تو منزّهی، من از دلواپسان بودم! هیچ معبودی جز تو وجود ندارد؛ تو منزّهی، من از به هراس افتادگان بودم! هیچ معبودی جز تو وجود ندارد؛ تو منزّهی، من از امیدواران بودم! هیچ معبودی جز تو وجود ندارد؛ تو منزّهی، من از مشتاقان بودم! هیچ معبودی جز تو وجود ندارد؛ تو منزّهی، من از "لاإله إلّا الله" گویان بودم! هیچ معبودی جز تو وجود ندارد؛ تو منزّهی، من از گدایان بودم! هیچ معبودی جز تو وجود ندارد؛ تو منزّهی، من از تسبیح کنندگان بودم! هیچ معبودی جز تو وجود ندارد؛ تو منزّهی، من از تکبیرگویان بودم! هیچ معبودی جز تو وجود ندارد؛ تو پاک و منزّهی! تو پروردگار من و پروردگار پدران نخستین من هستی!

مَوْلاَ: مالک و آقا، ولی نعمت، دوست، هم پیمان، پیرو، برده (المعجم البسیط)

مَنَنْتَ: مِنَّة: منت، نیکی، بخشش (المعجم البسیط)

آوَيْتَ: آوى: سر پناه داد (المعجم البسیط)./ الحمد لله الذي كفانا و آوَانا. أَي ردَّنا إِلى مأْوىً لنا و لم يجعلنا منتشرين كالبهائم، و المَأْوَى: المنزلُ (لسان العرب)مَكَّنْ: قادر ساخت (المعجم البسیط)

عَضَدْتَ: العضد فيه ثلاث لغات: عَضُد، و عُضُد، و عُضْد. و عَضُدان و أَعضاد، و هو من المرفق إلى الكتف. و فلان يَعْضُدُ فلانا: يعينه (كتاب العين)./ عَضُد: بازو (المعجم البسیط)

تَبَارَكَ: پاک و مقدس است –خدا- (المعجم البسیط)

وَاصِباً: و الواصب: الدائم. و في التنزيل: وَ لَهُ الدِّينُ واصِباً، أي دائما (جمهرة اللغة)

هَمَمْتُ: هَمَمْتُ بالشئ أَهُمُ هَمًّا، إذا أردته (الصحاح)./ همّ: قصد کرد، همت ورزید، نگران ساخت (المعجم البسیط)

أَبُوءُ: بُؤْتُ بالذَّنْب أبُوء به بَوْءًا: إذا اعْتَرَفْتَ به (تهذيب اللغة)

بَرَاءَة: پاک شدن، بی گناهی، بیزار شدن، از قرض و عیب و نقص رهایی یافتن (المعجم البسیط)

ص: 360

فَأَصْبَحْتُ لاَ ذَا بَرَاءَةٍ لِي فَأَعْتَذِرَ: ذا: يكون بمعنى هذا، و منه قول الله عز و جل: مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ؛ أَي مَنْ هذا الذي يَشْفَع عِنده... و يكون ذا بمعنى الذي: يقال هذا ذو صَلاحٍ (لسان العرب)

العَشِيرَة: ايل، عَشِيرَةُ الرَّجُل: فاميل و خويشاوندان پدرى مرد (فرهنگ ابجديس)

يَزْجُرُونِي: زجْر: پرخاش کردن، منع کردن. زَجَرَ: منع کرد، نهی کرد، طرد کرد (المعجم البسیط)

يُعَيِّرُونِي: عَیّر: عیب جویی کرد، به چیزی یا کسی عیب نسبت داد (المعجم البسیط)./ عار فلانا يَعِيره عَيرا: عابه، فهو عائر و عَيّار. و عيّره: نسبه إلى العار (الإفصاح)

أَنْظَرُونِي: الإِنظار: التأْخير و الإِمهال (لسان اللسان)

حَصِيرٌ: و الحَصِيْرُ: المَحْصُوْرُ المَحْبُوْسُ (المحيط في اللغة)

أَجْتَرِحْ: به دست آورد، مرتکب شد (المعجم البسیط)./ و في التنزيل: أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئاتِ: أَي اكْتَسبوا (تاج العروس)

وَ مِنْ كُلِّ عَدْلِكَ مَهْرَبِي:احتمالا در این جمله تلخیصی اتفاق افتاده است. شاید با تحلیل چنین باشد: و هل یکون من کلّ عدلک مهرب لی؟ (فاطمی)

الْوَجِلِينَ: وَجِلَ: ترسید (المعجم البسیط)

اللَّهُمَّ هَذَا ثَنَائِي عَلَيْكَ مُمَجِّداً وَ إِخْلاَصِي لِذِكْرِكَ مُوَحِّداً وَ إِقْرَارِي بِآلاَئِكَ مُعَدِّداً وَ إِنْ كُنْتُ مُقِرّاً أَنِّي لَمْ أُحْصِهَا لِكَثْرَتِهَا وَ سُبُوغِهَا وَ تَظَاهُرِهَا وَ تَقَادُمِهَا إِلَى حَادِثٍ مَا لَمْ تَزَلْ تَتَعَهَّدُنِي بِهِ مَعَهَا مُنْذُ خَلَقْتَنِي وَ بَرَأْتَنِي مِنْ أَوَّلِ الْعُمُرِ مِنَ الْإِغْنَاءِ مِنَ الْفَقْرِ وَ كَشْفِ الضُّرِّ وَ تَسْبِيبِ الْيُسْرِ وَ دَفْعِ الْعُسْرِ وَ تَفْرِيجِ الْكَرْبِ وَ الْعَافِيَةِ فِي الْبَدَنِ وَ السَّلاَمَةِ فِي الدِّينِ وَ لَوْ رَفَدَنِي عَلَى قَدْرِ ذِكْرِ نِعْمَتِكَ جَمِيعُ الْعَالَمِينَ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ مَا قَدَرْتُ وَ لاَ هُمْ عَلَى ذَلِكَ تَقَدَّسْتَ وَ تَعَالَيْتَ مِنْ رَبٍّ كَرِيمٍ عَظِيمٍ رَحِيمٍ لاَ تُحْصَى آلاَؤُكَ وَ لاَ يُبْلَغُ ثَنَاؤُكَ وَ لاَ تُكَافَى نَعْمَاؤُكَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَتْمِمْ عَلَيْنَا نِعَمَكَ وَ أَسْعِدْنَا بِطَاعَتِكَ سُبْحَانَكَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ اللَّهُمَّ إِنَّكَ تُجِيبُ الْمُضْطَرَّ وَ تَكْشِفُ السُّوءَ وَ تُغِيثُ الْمَكْرُوبَ وَ تَشْفِي السَّقِيمَ وَ تُغْنِي الْفَقِيرَ وَ تَجْبُرُ الْكَسِيرَ وَ تَرْحَمُ الصَّغِيرَ وَ تُعِينُ

ص: 361

الْكَبِيرَ وَ لَيْسَ دُونَكَ ظَهِيرٌ وَ لاَ فَوْقَكَ قَدِيرٌ وَ أَنْتَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ يَا مُطْلِقَ الْمُكَبَّلِ الْأَسِيرِ يَا رَازِقَ الطِّفْلِ الصَّغِيرِ يَا عِصْمَةَ الْخَائِفِ الْمُسْتَجِيرِ يَا مَنْ لاَ شَرِيكَ لَهُ وَ لاَ وَزِيرَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعْطِنِي فِي هَذِهِ الْعَشِيَّةِ أَفْضَلَ مَا أَعْطَيْتَ وَ أَنَلْتَ أَحَداً مِنْ عِبَادِكَ مِنْ نِعْمَةٍ تُولِيهَا وَ آلاَءٍ تُجَدِّدُهَا وَ بَلِيَّةٍ تَصْرِفُهَا وَ كُرْبَةٍ تَكْشِفُهَا وَ دَعْوَةٍ تَسْمَعُهَا وَ حَسَنَةٍ تَتَقَبَّلُهَا وَ سَيِّئَةٍ تَتَغَمَّدُهَا إِنَّكَ لَطِيفٌ بِمَا تَشَاءُ خَبِيرٌ وَ عَلَى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ اللَّهُمَّ إِنَّكَ أَقْرَبُ مَنْ دُعِيَ وَ أَسْرَعُ مَنْ أَجَابَ وَ أَكْرَمُ مَنْ عَفَا وَ أَوْسَعُ مَنْ أَعْطَى وَ أَسْمَعُ مَنْ سُئِلَ يَا رَحْمَانَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ رَحِيمَهُمَا لَيْسَ كَمِثْلِكَ مَسْئُولٌ وَ لاَ سِوَاكَ مَأْمُولٌ دَعَوْتُكَ فَأَجَبْتَنِي وَ سَأَلْتُكَ فَأَعْطَيْتَنِي وَ رَغِبْتُ إِلَيْكَ فَرَحِمْتَنِي وَ وَثِقْتُ بِكَ فَنَجَّيْتَنِي وَ فَزِعْتُ إِلَيْكَ فَكَفَيْتَنِي اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ عَبْدِكَ وَ رَسُولِكَ وَ نَبِيِّكَ وَ عَلَى آلِهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ أَجْمَعِينَ وَ تَمِّمْ لَنَا نَعْمَاءَكَ وَ هَنِّئْنَا عَطَاءَكَ وَ اكْتُبْنَا لَكَ شَاكِرِينَ وَ لِآلاَئِكَ ذَاكِرِينَ آمِينَ آمِينَ رَبَّ الْعَالَمِينَ!

خداوندا! این ستایش من است بر تو، در حالی که با شکوهت می شمارم، اخلاص من با یادکرد تو است، در حالی که یگانه ات می دانم و اعتراف من به نعمت های تو است، در حالی که آن ها را به شماره می گیرم! هرچند که اعتراف می کنم، به خاطر کثرت، گستردگی و پیاپی بودن آنان در همهعصرها تا این لحظه از شمارش شان عاجزم! تو از وقتی که مرا آفریدی و تشخّصم دادی، همواره متعهدم کردی که با این نعمت ها به سربرم؛ نعمت های چون بی نیازی از فقر، بهبودی از بیماری، اسباب آسانی، دوری از دشواری، برداشتن اندوه، عافیت در بدن و سلامتی در دین و اگر همه جهانیان از اولین و آخرین کمکم کنند، نه من می توانم موهبت هایت را بشمارم و نه آنان! پاک و بلند مرتبه تو! پروردگار بخشنده و بزرگ و مهربان! داده هایت در ظرف شمارش نمی گنجد، به بلندای ستایش تو رسیده نمی شود و هیچ یک از نعمت هایت قابل جبران نیست! الهی!

ص: 362

بر محمد و خاندانش درود بفرست، نعمتت را بر ما تمام نما و به طاعت خودت سعادتمندمان بگردان! پاک و منزهی تو! هیچ معبودی جز تو وجود ندارد! خداوندا! تو درمانده را پاسخ می گویی، تو بدی را برطرف می کنی، تو به فریاد غم زده می رسی، تو بیمار را شفا می دهی، تو بی نوا را بی نیاز می کنی، تو استخوان شکسته را می بندی، تو به صغیر رحم می کنی، تو به کبیر کمک می کنی، غیر از تو یاری کننده ای نیست، برتر از تو قدرتی وجود ندارد و تو بلند مرتبه و بزرگی، آی آزاد کننده اسیر در بند! آی روزی دهنده کودک شیرخوار! آی پناه دهنده پناه جوی هراسان! آی کسی که نه شریکی برای او وجود دارد و نه همکاری! بر محمد و خاندانش درود بفرست و در این لحظه های غروب بهترین هدیه ای را که به هر یک از بندگانت می بخشی و عنایت می کنی، به من هم ببخش! خواه این هدیه نعمت باطنی ای باشد که نزدیک می کنی، نعمت های ظاهری ای باشد که تجدید می کنی، بلایی باشد که دفع می کنی، غمی باشد که دور می کنی، دعایی باشد که می شنوی، حسنه ای باشد که می پذیری و بدی ای باشد که می پوشانی! تو مهربان مداراگری! بر هرچه بخواهی آگاهی و بر هر چیزی توانایی! خداوندا! تو نزدیکترین کسی هستی که خوانده می شوی، پرسرعت ترین کسی هستی که اجابت می کنی، کریم ترین کسی هستی که عفو می کنی، گشاده دست ترین کسی هستی که می بخشی، شنونده ترین کسی هستی که سوال می شوی! آی رحم کننده در دنیا و آخرت و مهربان این دو دوره! مانند تو سوال شده ای وجود ندارد و به غیر تو امید بستن بی حاصل است! تو را خواندم، اجابتم نمودی، از تو سوال نمودم، عطا فرمودی، به تو مشتاق شدم، مهربانی ام نمودی، به تو اعتماد کردم، نجاتم دادی و به سوی تو بی تابی ام را بردم، کفایتم نمودی! خداوندا! بر محمد، بنده خودت، فرستاده خودت، پیامبر خودت و جمیع خاندان پاک و مطهرش درود بفرست! نعمتت را بر ما کامل نما،

ص: 363

بخشندگی ات را گوارا نما، ما را در زمره سپاسگذاران بنویس و از یادکنندگان نعمت هایت قرار بده! آمین! آمین! یا رب العالمین!

تَقَادُمِهَا: تقادم: مرور زمان گذشت اعصار (المعجم البسیط)

بَرَأْتَنِي: الفرق بين البرء و الخلق أن البرء هو تمييز الصورة... برأ الله الخلق أي ميز صورهم (الفروق في اللغة)

رَفَدَنِي: رَفَدَنِي أي أعانني بلسانه، و تَرَافَدُوا على فلان بألسنتهم إذا تناصروا (كتاب العين)./ رِفْد: کمک، بخشش. رفد العیش: گشایش در زندگی (المعجم البسیط)

قَدْر: "قدر" هم به معنای اندازه و مقدار می آید و هم به معنای شأن و منزلت. با توجه به این مطلب، "وَ لَوْ رَفَدَنِي عَلَى قَدْرِ ذِكْرِ نِعْمَتِكَ جَمِيعُ الْعَالَمِينَ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ مَا قَدَرْتُ وَ لاَ هُمْعَلَى ذَلِكَ" را می توان چنین ترجمه کرد: "و

اگر همه جهانیان از اولین و آخرین کمکم کنند، نه من می توانم نعمتت هایت را بشمارم و نه آنان!" ونیز می توان چنین ترجمه کرد: "و اگر همه جهانیان از اولین و آخرین کمکم کنند، نه من می توانم یک نعمتت را ارزش گذاری کنم و نه آنان!" هرچند که ترجمه دوم بسیار تازه است و غیر تکراری (فاطمی)

تَقَدَّسْتَ وَ تَعَالَيْتَ مِنْ رَبٍّ:

احتمالا "مِنْ" در "مِنْ رَبٍّ" زائده برای تأکید است (فاطمی)

تَجْبُرُ: جبر: جبران کرد، التیام بخشید (المعجم البسیط)./ جَبَرَ- جَبْراً و جُبُوراً و جِبَارَة العَظْمَ: استخوان را شكسته بندى كرد (فرهنگ ابجدي)

الْمُكَبَّل: در بند –دست و پا بسته- کَبَّل: در بند نهاد –دست و پا را بست- (المعجم البسیط)./ كَبَّلَ: قَيَّدَ، رَبَطَ، غَلَّ (المكنز العربي المعاصر)

أَنَلْتَ: أَنَالَهُ الشي ءَ و بالشي ءِ: آن چيز را به او داد (فرهنگ ابجدي)./ و يقال: نالني من فلانٍ معروفٌ، ينالني، أي وصل إليّ و منه قول اللَّه عزّ و جلّ: لَنْ يَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لكِنْ يَنالُهُ التَّقْوى مِنْكُمْ: أي: لن يصل إليه (تهذيب اللغة)

تُولِيهَا: احتمالا از ماده "ولی" باشد. وَلَى فلاناً: به فلانى نزديك شد... بدنبال او روان شد؛ جلستُ مِمَّا يَلِيهِ: نزديك او نشستيم -فرهنگ ابجدي- (فاطمی)

ص: 364

تَتَغَمَّدُهَا: غمد: پوشاند، در غلاف نهاد (المعجم البسیط)./ تغمَّد اللَّه فلاناً برحمته، كأنه ستره بها (جمهرة اللغة)

فَزِعْتُ: الْفَزَعُ: انقباض و نفار يعتري الإنسان من الشي ء المخيف، و هو من جنس الجزع (مفردات ألفاظ القرآن)./ فَزِع: ترسید، وحشت کرد (المعجم البسیط)./ و فَزِعَ، إذا استنصر، فَزِعْتُ إلى فلان فأفزعني، أي لجأت إليه فنصرني (جمهرة اللغة)

آمين: بالقَصر و المدّ، و معناه استَجِبْ (المغرب)./ آمِين: اسم فعل است بمعناى اسْتَجبْ (فرهنگ ابجدي)

اللَّهُمَّ يَا مَنْ مَلَكَ فَقَدَرَ وَ قَدَرَ فَقَهَرَ وَ عُصِىَ فَسَتَرَ وَ اسْتُغْفِرَ فَغَفَرَ يَا غَايَةَ الطَّالِبِينَ الرَّاغِبِينَ وَ مُنْتَهَى أَمَلِ الرَّاجِينَ يَا مَنْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عِلْماً وَ وَسِعَ الْمُسْتَقِيلِينَ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً وَ حِلْماً اللَّهُمَّ إِنَّا نَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ فِي هَذِهِ الْعَشِيَّةِ الَّتِي شَرَّفْتَهَا وَ عَظَّمْتَهَا بِمُحَمَّدٍ نَبِيِّكَ وَرَسُولِكَ وَ خِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ وَ أَمِينِكَ عَلَى وَحْيِكَ الْبَشِيرِ النَّذِيرِ السِّرَاجِ الْمُنِيرِ الَّذِي أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَى الْمُسْلِمِينَ وَ جَعَلْتَهُ رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا مُحَمَّدٌ أَهْلٌ لِذَلِكَ مِنْكَ يَا عَظِيمُ فَصَلِّ عَلَيْهِ وَ عَلَى آلِهِ الْمُنْتَجَبِينَ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ أَجْمَعِينَ وَ تَغَمَّدْنَا بِعَفْوِكَ عَنَّا فَإِلَيْكَ عَجَّتِ الْأَصْوَاتُ بِصُنُوفِ اللُّغَاتِ فَاجْعَلْ لَنَا اللَّهُمَّ فِي هَذِهِ الْعَشِيَّةِ نَصِيباً مِنْ كُلِّ خَيْرٍ تَقْسِمُهُ بَيْنَ عِبَادِكَ وَ نُورٍ تَهْدِي بِهِ وَ رَحْمَةٍ تَنْشُرُهَا وَ بَرَكَةٍ تُنْزِلُهَا وَ عَافِيَةٍ تُجَلِّلُهَا وَ رِزْقٍ تَبْسُطُهُ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ اللَّهُمَّ أَقْلِبْنَا فِي هَذَا الْوَقْتِ مُنْجِحِينَ مُفْلِحِينَ مَبْرُورِينَ غَانِمِينَ وَ لاَ تَجْعَلْنَا مِنَ الْقَانِطِينَ وَ لاَ تُخْلِنَا مِنْ رَحْمَتِكَ وَ لاَ تَحْرِمْنَا مَا نُؤَمِّلُهُ مِنْ فَضْلِكَ وَ لاَ تَجْعَلْنَا مِنْ رَحْمَتِكَ مَحْرُومِينَ وَ لاَ لِفَضْلِ مَا نُؤَمِّلُهُ مِنْ عَطَائِكَ قَانِطِينَ وَ لاَ تَرُدَّنَا خَائِبِينَ وَ لاَ مِنْ بَابِكَ مَطْرُودِينَ يَا أَجْوَدَ الْأَجْوَدِينَ وَ أَكْرَمَ الْأَكْرَمِينَ إِلَيْكَ أَقْبَلْنَا مُوقِنِينَ وَ لِبَيْتِكَ الْحَرَامِ آمِّينَ قَاصِدِينَ فَأَعِنَّا عَلَى مَنَاسِكِنَا وَ أَكْمِلْ لَنَا حَجَّنَا وَ اعْفُ عَنَّا وَ عَافِنَا فَقَدْ مَدَدْنَا إِلَيْكَ أَيْدِيَنَا فَهِيَ بِذِلَّةِ الاِعْتِرَافِ مَوْسُومَةٌ اللَّهُمَّ فَأَعْطِنَا فِي هَذِهِ الْعَشِيَّةِ مَا سَأَلْنَاكَ وَ اكْفِنَا مَا اسْتَكْفَيْنَاكَ فَلاَ كَافِيَ لَنَا سِوَاكَ وَ لاَ رَبَّ لَنَا

ص: 365

غَيْرُكَ نَافِذٌ فِينَا حُكْمُكَ مُحِيطٌ بِنَا عِلْمُكَ عَدْلٌ فِينَا قَضَاؤُكَ اقْضِ لَنَا الْخَيْرَ وَ اجْعَلْنَا مِنْ أَهْلِ الْخَيْرِ اللَّهُمَّ أَوْجِبْ لَنَا بِجُودِكَ عَظِيمَ الْأَجْرِ وَ كَرِيمَ الذُّخْرِ وَ دَوَامَ الْيُسْرِ وَ اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا أَجْمَعِينَ وَ لاَ تُهْلِكْنَا مَعَ الْهَالِكِينَ وَ لاَ تَصْرِفْ عَنَّا رَأْفَتَكَ وَ رَحْمَتَكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا فِي هَذَا الْوَقْتِ مِمَّنْ سَأَلَكَ فَأَعْطَيْتَهُ وَ شَكَرَكَ فَزِدْتَهُ وَ تَابَ إِلَيْكَ فَقَبِلْتَهُ وَ تَنَصَّلَ إِلَيْكَ مِنْ ذُنُوبِهِ كُلِّهَا فَغَفَرْتَهَا لَهُ يَا ذَا الْجَلاَلِ وَ الْإِكْرَامِ اللَّهُمَّ وَ نَقِّنَا وَ سَدِّدْنَا وَ اقْبَلْ تَضَرُّعَنَا يَا خَيْرَ مَنْ سُئِلَ وَ يَا أَرْحَمَ مَنِ اسْتُرْحِمَ يَا مَنْ لاَ يَخْفَى عَلَيْهِ إِغْمَاضُ الْجُفُونِ وَ لاَ لَحْظُ الْعُيُونِ وَ لاَ مَا اسْتَقَرَّ فِي الْمَكْنُونِ وَ لاَ مَا انْطَوَتْ عَلَيْهِ مُضْمَرَاتُ الْقُلُوبِ أَلاَ كُلُّ ذَلِكَ قَدْ أَحْصَاهُ عِلْمُكَ وَ وَسِعَهُ حِلْمُكَ سُبْحَانَكَ وَ تَعَالَيْتَ عَمَّا يَقُولُ الظَّالِمُونَ عُلُوّاً كَبِيراً تُسَبِّحُ لَكَ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَ الْأَرَضُونَ وَ مَنْ فِيهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ فَلَكَ الْحَمْدُ وَ الْمَجْدُ وَ عُلُوُّ الْجَدِّ يَا ذَا الْجَلاَلِ وَ الْإِكْرَامِ وَ الْفَضْلِ وَ الْإِنْعَامِ وَ الْأَيَادِيالْجِسَامِ وَ أَنْتَ الْجَوَادُ الْكَرِيمُ الرَّءُوفُ الرَّحِيمُ اللَّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلاَلِ وَ عَافِنِي فِي بَدَنِي وَ دِينِي وَ آمِنْ خَوْفِي وَ أَعْتِقْ رَقَبَتِي مِنَ النَّارِ اللَّهُمَّ لاَ تَمْكُرْ بِي وَ لاَ تَسْتَدْرِجْنِي وَ لَا تَخْذُلْنِي وَ ادْرَأْ عَنِّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ!

خداوندا! آی کسی که مالک بودی و از قدرتت استفاده نموده همه را تحت اراده خودت درآوردی! کسی که وقتی معصیت می شود، می آمرزد و کسی که وقتی از او پوزش طلبیده می شود، می بخشد! آی هدف درخواست کنندگان مشتاق و نهایت آرزوی امیدواران! آی کسی که آگاهی اش بر هرچیزی احاطه دارد و رأفت، رحمت و بردباری اش بر پشیمانان اقاله گر کرانه ناپیدا است! خداوندا! در این لحظه های غروب به سوی تو روی می آوریم؛ لحظه هایی که به محمد، نبی، رسول و بهترین خلق خودت شرافتمند و با عظمتش نمودی؛ محمدی که امین وحی تو، بشارت دهنده، هشدار دهنده و چراغ روشنی در مسیر است! کسی که به وسیله او بر مسلمانان نعمت فرستادی و او را رحمت

ص: 366

جهانیان قرار دادی! خداوندا! بر محمد و خاندانش درود بفرست! زیرا محمد اهلیت این درودها را از جانب تو دارد! آی با عظمت! بر او و همه خاندان برگزیده و پاک و مطهرش درود بفرست و پرده عفو خودت را بر ما بینداز! تو باعث این صداها و استغاثه های تنیده با گویش های گوناگونی! خداوندا! برای ما در این لحظه های غروب از هر خیری که بین بندگانت تقسیم می کنی، روشنایی که به وسیله آن راهنمایی می کنی، رحمتی که آن را منتشر می کنی، برکتی که آن را فرود می آوری، عافیتی که آن را بزرگ می شماری و روزی ای که آن را توسعه می دهی، نصیبی مقرر بفرما، آی مهربان ترین مهربانان! خداوندا! ما را در این لحظه از جمله توفیق یافتگان، رستگاران، نیکوکاران و غنیمت به دستان قرار بده و از جمله مأیوسان قرار مده! ما را نومید برمگردان و از در خودت دور مکن، آی بخشنده ترین بخشندگان! آی گرامی ترین گرامیان! به سوی تو با یقین کامل روی آوردیم و مسجد الحرامت را به همین منظور مقصد قرار دادیم! پس بر انجام عبادات مان یاری نما، حج ما را کامل بفرما، از ما درگذر و به ما سلامتی کامل عطا بفرما! این ماییم که دستان مان را به سوی تو بالا برده ایم و همین نشانه اعتراف ذلیلانه است! خداوندا! در این لحظه های غروب، آنچه را که از تو خواسته ایم، عطا بفرما، ما را کفایت نما، آنگاه که از تو طلب کفایت می کنیم! زیرا کفایت کننده ای غیر از تو وجود ندارد و ما پروردگاری جز تو نداریم! حکم تو بر ما قابل اجرا است، علم تو بر ما احاطه دارد و قضاوت تو بر ما عادلانه است! بر ما با خیر و برکت قضاوت نما و ما را از اهل خیر و برکت قرار بده! خداوندا! با جود خودت اجر بزرگ، پس انداز آبرومند و آسانی دائمی را سزاوار ما بگردان! همه گناهان ما را بریز، ما را با نابود شدگان نابودمان مفرما و رأفت و رحمتت را از ما مگیر، آی مهربان ترین مهربانان! خداوندا! در این لحظه، ما را از آنانی قرار بده که وقتی از تو بخواهند، عطای شان می فرمایی، وقتی

ص: 367

سپاسگزاریت نمایند، زیادتر بدهی، وقتی توبه کنند، بپذیری و هنگامی که از گناهان شان بیزاری بجویند، پرونده های جرم شان از بین ببری، آی صاحب جلالت و کرامت! ما را پاک بگردان، به راه راست راهنمایی مان بفرما و تضرّع ما را بپذیر، آی بهترین کسی که مورد سوال قرار می گیرد و آی رحیم ترین کسی که از او طلب رحمت می شود! آی کسی که پلک زدن پلک ها، نگاه های گوشه چشمی، آرزوهای نهفته و آنچه را که پرده قلب ها در خود پنهان کرده اند، بر وی پوشیده نیست! همه این ها را دانش تو محاسبه کرده و در گستره بردباری تو قرار دارد. پاک و بزرگ و بلند و بلند مرتبه تو از این که ستمگران می گویند! تو را هفت آسمان و زمین و تمام کسانی که در آن هاوجود دارند، تسبیح می کنند! چیزی وجود نمی گیرد، مگر این که تسبیح و ستایش تورا می گوید! پس ستایش، بزرگواری، شکوه و جبروت شایسته تو است، آی صاحب جلالت، صاحب کرم، صاحب فضل، صاحب احسان و صاحب نعمت های فوق تصور! تو بخشنده ای، کریمی، مهربان و رحیمی! خداوندا! رزق حلالت را بر من وسعت ببخش، سلامتی را در بدن و دینم قرار بده، نگرانی را از من بزدای و از آتش جهنم آزادم نما! به عذابت گرفتارم مکن، دچار عقوبت استدراج منما، تنهایم مگذار و فاسقان جن و انس را از من دور نما!

تَغَمَّدْنَا: غّمّدّ: پوشاند، در غلاف نهاد (المعجم البسیط)بر او پنهان نیست

عَجَّتِ: عجّ: داد و فریاد کشید (المعجم البسیط)./ و يقال عج القوم يَعِجّون، و ضجُّوا يَضِجُّون، إذا رفعوا أصواتهم بالدُّعاء و الاستغاثة (تهذيب اللغة)

قَانِطِينَ: قَنِطَ يَقْنَطُ: و هو اليَأْسُ من الخَيْرِ (المحيط في اللغة)

خَائِبِينَ: خاب الرجل خَيبةً، إذا لم ينل ما يَطلُب (الصحاح)./ ظاهرا، "خاب" در جایی به کار برده می شود که طرف به چیزی امیدوار باشد اما با ناامیدی رو به می شود. "قنط" در جایی به کار برده می شود که طرف از اول امید به چیزی ندارد (فاطمی)

الذُّخْرِ: ما ادّخرته من مال و غيره (جمهرة اللغة)

ص: 368

تَنَصَّلَ: تَنَصَّلَ فلانٌ من ذنبه، أى تَبَرَّأَ (الصحاح)./ نصل: خارج شد، تغییر پیداکرد، تثبیت شد (المعجم البسیط)

نَقِّنَا: نقّی: پاک ساخت، خالص کرد (المعجم البسیط)

سَدِّدْنَا: سدّد: راست گرداند، به راه صحیح هدایت کرد، نشانه گرفت (المعجم البسیط)

تَضَرُّعَنَا: تضرّع: خود را خوار کرد، نیایش کرد (المعجم البسیط)

إِغْمَاضُ: چشم بستن، چشم پوشی کردن (المعجم البسیط)

الْجُفُونِ: ج: جفن و أجفان: پلک. (المعجم البسیط)

لَحْظُ: لَحَظ فلان يَلْحَظُ لَحَظاناً إذا نَظرَ بمُؤْخِرِ عَيْنِه (تهذيب اللغة)./ لحظ: از گوشه چشم نگاه کرد زیر چشمی نگاه کرد زیر نظر گرفت (المعجم البسیط)

الْمَكْنُونِ: نهفته، پوشانده شده، حفظ شده، مخفی شده (المعجم البسیط)./ و كَنَ الشي ءَ يَكُنُّه: ستره (لسان العرب)

الْجَدِّ: الجلال و العظمة. تعالی جدّنا ربّنا: تعالی جلال ربّنا و عظمته (التفسیر المعین)الْأَيَادِي: اليَدُ: من المَنْكِب إلى أطراف الأصابع، و الجمع "أَيْد"، و الأيادي جمعُ الجمع إلا أنها غلبت على جمع "يَدِ" النِّعمة (المغرب)

وَ لَا تَخْذُلْنِي: بسیاری از مفاتیح های فعلی "وَ لاَ تَخْدَعْنِي" دارد. همین مطلب باعث شد که مدت ها در این زمینه بیندیشم و راه به جایی نبرم. خوشبختانه، اقبال الأعمال ابن طاووس، چاپ قدیم و جدید و بحار الأنوار، چاپ بیروت "وَ لَا تَخْذُلْنِي" دارد.(1) من فکر می کنم، شاید همین عبارت صحیح باشد. ما اصطلاح "مکر" را در رابطه با خداوند داریم اما بعید است که اصطلاح "خدعة" در رابطه با خداوند تبارک و تعالی به کار برود. از این گذشته، واژه " لاَ تَمْكُرْ بِي" در همین سطر، استفاده شده است، پس لازم نیست که دوباره از واژه "وَ لاَ تَخْدَعْنِي" استفاده شود. متاسفانه هیچ کس در این زمینه پاسخ گو نیست. من دو مفاتیح چاپ لبنان دارم و آنان را با قیمت گزافی خریدم. با کمال تعجب در همین ها هم عبارت "وَ لاَ تَخْدَعْنِي" وجود دارد. این گونه مطالب را اهل زبانی که دارای مذهب دیگر هستند می خوانند. چون اهل زبانند، می دانند که این

ص: 369

اشتباه چاپیی بیش نیست و با این فضا نمی خورد اما ممکن است مطلب را پوشیده نگه دارند و به دیگران بگویند: ببنید، شیعیان، چه نسبت هایی را به خداوند می دهند؟ (فاطمی)

ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ بَصَرَهُ نَحْوَ السَّمَاءِ وَ كَانَتْ دُمُوعُهُ تَجْرِي كَالْقِرَبِ، وَ قَالَ بِصَوْتٍ عَالٍ:

يَا أَسْمَعَ السَّامِعِينَ يَا أَبْصَرَ النَّاظِرِينَ وَ يَا أَسْرَعَ الْحَاسِبِينَ وَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ السَّادَةِ الْمَيَامِينِ وَ أَسْأَلُكَ اللَّهُمَّ حَاجَتِيَ الَّتِي إِنْ أَعْطَيْتَنِيهَا لَمْ يَضُرَّنِي مَا مَنَعْتَنِي وَ إِنْ مَنَعْتَنِيهَا لَمْ يَنْفَعْنِي مَا أَعْطَيْتَنِي أَسْأَلُكَ فَكَاكَ رَقَبَتِي مِنَ النَّارِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ وَحْدَكَ لاَ شَرِيكَ لَكَ لَكَ الْمُلْكُ وَ لَكَ الْحَمْدُ وَ أَنْتَ عَلَى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ يَا رَبُّ يَا رَبُّ!(1)

آی شنواترین شنوایان، آی بیناترین بینایان، آی سریع ترین حسابرسان و آی مهربان ترین مهربانان! بر محمد و خاندان بزرگ و خجسته او درود بفرست! من از تو، خداوندا! حاجتم را می طلبم! حاجتی که اگر عطا بفرمایی، آنچه را که منع نمایی به من ضرر نمی رساند و اگر جلوگیری نمایی، نفعی به حالمندارد. از تو آزادی ام را از آتش می خواهم! هیچ معبودی جز تو که یگانه و بی شریک هستی، وجود ندارد! فرمانروایی شایسته تو است و ستایش مخصوص تو! تو بر هرچیزی توانایی، آی پروردگار من! آی پروردگار من!

الْمَيَامِينِ: جمع "میمون" است و "میمون" به معنای خجسته و مبارک می آید (فاطمی)

فَكَاكَ: و فَكَ الرقبةَ، اْى أعتقها (الصحاح)./ أَسْأَلُكَ فَكَاكَ رَقَبَتِي: دراین جا مجازی به کار فته است و علاقه جز و کل در آن وجود دارد (فاطمی)

يَا رَبُّ يَا رَبُّ: در منادای مضاف به سوی یای متکلم، شش وجه جایز است.(2) شارح الفیه ابن مالک، "رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ" را شاهد آورده و مدعی است که برخی قاریان، "رَبِّ" را به

ص: 370