مهارت های زندگی در سیره رضوی

دکتر محمدرضا شرفی

کاری از گروه تولید و تدوین متون

زیر نظر هیأت علمی :

حجت الاسلام حسین دهنوی، دکتر محمد علی مظاهری، دکتر علی بنی اسدی

ویرایش و پژوهش : هادی بزدی ثانی

طراح جلد و گرافیست : احسان عرفانی

چاپ سوم : پاییز 1388

شمارگان : 10000 نسخه

شمارگان قبلی : 5000 نسخه

انتشارات قدس رضوی

شابک : 2784608 978964

تمامی حقوق محفوظ است .

موسسه خدمات مشاوره ای جوانان و پژوهش های اجتماعی

نشانی : مشهد، خیابان گلستان شرقی، شماره 90 صندوق پستی : 1669-91375

تلفن: 8513580-8513682-0511 نمابر: 8514900-0511 بازرگانی: 8539171 - 0511

www.aqrjavan.org E-mail:info@aqrjavan.org

ص: 2

مهر الهی از آن کسی باد که با آموزش معارف ما امرمان را زنده سازد.

به راستی اگر مردم خوبی های سخنان ما را در می یافتند از ما پیروی می کردند.

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

خودآگاهی، زمینه ی خویشتنداری /31

فصل دوم : مهارت تصمیم گیری /33

مقدمه /34

مراحل تصمیم گیری /34

دانش جامع /34

واقع بینی /34

مدیریت زمان /34

انتخاب /34

مهارت تصمیم گیری در سیره ی رضوی /35

فصل سوم : مهارت حل مسأله /37

مقدمه /38

مراحل حل مسأله /38

طرح پیشنهادی /39

مهارت حل مسأله در سیره ی رضوی /39

فصل چهارم : مهارت تفکر نقاد /41

مقدمه /42

فرایند تفکر انتقادی /42

تفکر نقاد در سیره ی رضوی /42

فصل پنجم : مهارت تفکر خلاق /45

مقدمه /46

ویژگی های افراد خلاق /46

ریزبینی /46

استقلال /46

انعطاف پذیری/46

توانایی نظم بخشیدن به تجارب /46

حس سرنوشت /46

مهارت تفکر خلاق در سیره ی رضوی /46

بخش سوم : مهارت های ارتباطی - اجتماعی

ص: 8

فصل اول : مهارت های زندگی و ارتباطات درون فردی /51

مقدمه /52

نمونه هایی از ارتباطات درون فردی /52

جهان شناسی و انسان شناسی/53

خداشناسی و آرامش درونی/53

تقوای الهی آرامش درونی و تندرستی /54

تقوای الهی و موفقیت در آزمایش های زندگی/54

فصل دوم : مهارت های زندگی و ارتباطات انسانی (بین فردی) /55

مقدمه /56

خداگرایی زمینه ساز ارتباط انسانی مطلوب /56

ضابطه شناسی در ارتباطات انسانی مطلوب /56

ضابطه شناسی ارتباطات انسانی در کلام رضوی /57

آسیب شناسی ارتباطات انسانی در کلام رضوی /57

آزار و اذیت/58

تمنای منجر به پستی /58

شرابخواری علت بی شرمی /59

بیراهه رفتن، زمینه ساز لغزش/59

آسیب شناسی ارتباط با خالق /59

خودیابی و آفت گریزی /60

ضابطه شناسی در ارزش های اخلاقی /60

انواع ارتباطات انسانی (بین فردی) /61

1- مهارت مردم داری /61

مردم داری در سیره عملی امام رضا علیه السلام /618

مهارت مردم داری در کلام رضوی علیه السلام /62

مردم آزاری، مانع انتساب به اهل بیت علیهم السلام /62

حفظ زبان، جلوه ای از عبادت الهی /63

سپاس از مردم، سپاس از خالق /63

امید آفرینی، لازمه ی مردم داری /64

ترجیح راحت دیگران بر زحمت خویشتن /64

صله ی رحم، جلوه ای از مردم داری/64

ص: 9

2- مهارت دوست یابی /65

دوست یابی، نیازی روانی 65

مهارت دوست یابی در کلام رضوی /65

دوست نادان، عذاب دائمی /66

دیدار مستمر، دوستی استوار /66

مسؤولیت پذیری، لازمه ی دوست یابی /66

فروتنی و تواضع، لازمه ی دوستداری /66

انگیزه ی دوست گزینی، کسب رضای الهی /66

ویژگی های دوستداران امیرالمومنین علیه السلام /66

اظهار دوستی، ملاک خردمندی /67

3 - مهارت گوش دادن /67

مهارت گوش دادن در سیره نبوی /67

مهارت گوش دادن در سیره ی رضوی /67

4- مهارت همدلی /67

تعریف همدلی /68

آثار همدلی /68

مهارت همدلی در سیره ی رضوی /68

همدلی در سیره ی عملی امام رضا علیه السلام /69

همدلی در سیره علمی اهل بیت علیهم السلام / 69

همدلی در سیره علمی امام رضا علیه السلام /70

5- مهارت سازگاری (رفتار انطباقی) /71

بخش چهارم : مهارت های خانوادگی

فصل اول : خانواده /75

مقدمه /76

زندگی خوب، خانوادهی متعادل /76

تشکیل خانواده در سیره ی رضوی /77

تشکیل خانواده به سان فضیلت /77

تقویت خانواده در سیره ی رضوی /78

معیار تشکیل خانواده /79

ضرورت مدیریت خانواده /79

ص: 10

مدیریت اخلاقی و عاطفی خانواده /79

مدیریت اقتصادی خانواده /80

منزلت و جایگاه تأمین معاش / 80

تأمین معاش زمینه ساز تأمین آرامش/80

اعتدال در برنامه های اقتصادی خانواده /81

فصل دوم : مهارت های شناختی (معرفتی) خانواده (همسرداری) /83

مقدمه /84

نیاز شناسی همسر /84

نیاز به نعمت /84

نیاز به فرصت /85

نیاز به تأمین معیشت /85

رغبت شناسی همسر /86

علاقه به محبوبیت /86

علاقه به رابطه ی مشروع جنسی /87

علاقه به شادی و نشاط /88

علاقه به گردش /89

ظرفیت شناسی همسر /90

آثار و پیامدهای ظرفیت شناسی همسر /90

حق شناسی همسر /91

موقعیت شناسی همسر /92

بخش پنجم : راه های موفقیت در زندگی

مقدمه /97

چند نکته درباره ی موفقیت /97

شاخص های موفقیت /97

1- درک و تفاهم پایدار /98

2- همزبانی و هم اندیشی /99

3- همکاری و شرکت دادن دیگران در امور /100

مشارکت در سیره ی رضوی /100

4- منزلت و کرامت /101

جلوه های کرامت در سیره ی رضوی /102

ص: 11

5- سازگاری و مدارا /103

بخش ششم : مهارت های تربیتی (فرزند پروری)

فصل اول : مهارت های فرزند پروری در حیطه ی شناختی /107

مقدمه /108

امکان تربیت / 108

زمان تربیت /108

مسؤولیت تربیت /109

نیازهای روحی و روانی فرزند /110

نیازهای روانی فرزند در سیره ی رضوی /110

نیاز به محبت و مهرورزی /110

بوسیدن فرزند، نشانه ی ابراز محبت / 111

نیاز به تأمین خواسته های مادی /112

حقوق فرزند در سیره ی رضوی /112

حق برخورداری از نام نیک /112

حق برخورداری از احترام /114

فصل دوم : مهارت های فرزند پروری در حیطه ی ارتباطی /115

مقدمه /116

1- روش تربیت عملی /116

2- روش تربیت عادلانه /116

3- روش تربیت عقلانی /117

4- روش دعوت به استواری و پایداری /118

5- روش دعوت به تحکیم دوستی ها /120

دوستی و استحکام آن در سیره ی رضوی /121

6 - روش ایجاد ضابطه در مناسبات انسانی /122

ضابطه مندی مناسبات انسانی در سیره رضوی /122

پیوست ها /125

یادداشت ها /127

نمایه ی موضوعی احادیث رضوی /139

نمایه ی رجال احادیث رضوی /143

نمایه ی اصطلاحات مهارت های زندگی /147

کتاب نامه /149

ص: 12

نمونه هایی از مهارتهای زندگی در سیره اهل بیت علیهم السلام، به ویژه امام رضا علیه السلام آشنا خواهد شد. گاه در ویرایش اثر توضیحاتی را ذیل هر نمونه که به نظر گنگ نموده است، ذکر کرده ایم تا به راحتی بتوان

نمونه ی ذکر شده را با مفهوم مهارت مرتبط با آن تطبیق داد.

با این حال ادعایی نیست که این نمونه ها تنها مواردی بوده اند که می توانسته است بررسی شوند. چه بسا تحقیقی جامع تر در زندگی امام رضا علیه السلام نمونه های دیگری را در حوزه ی مهارت های زندگی به دست دهد و این همت استادان و متخصصان فن را می طلبد که با استقبال از هر گونه پژوهشی در این باره تلاش آنان را ارج می نهیم.

بهره گیری از آیات قرآن کریم، ارجاع به منابع حدیثی در استخراج احادیث رضوی و دیگر روایات ائمه علیهم السلام استناد به آموزه های نبوی و نیز تنظیم نمایههایی چون نمایه ی احادیث رضوی، نمایه ی رجالی و نمایه ی اصطلاحات مهارت های زندگی از ویژگی های این اثر است. از این رو گزاف نخواهد بود اگر بگوییم این کتاب در مقایسه با آثار دیگر حوزه ی مهارت های زندگی که با رویکردی دینی و بخصوص نگاه رضوی تدوین یافته، از گونه ای دیگر است .

این کتاب ارمغان راهی است که هنوز در آغاز آنیم و برای گذشتن از آن دیگر بار دست همه ی اصحاب قلم و پژوهش را می فشاریم بدین امید که دانش نامه ی سترگ رضوی را فرا دست دهیم و خویش را مصداق کسانی سازیم که با نشر آموزه های حضرتش مهر و رحمت الهی را از آن خویش کرده اند.

موسسه خدمات مشاوره ای جوانان و پژوهش های اجتماعی

ص: 14

ص: 16

1- مهارت های فکری - ذهنی: شامل مهارت تصمیم گیری، مهارت حل مسأله، مهارت تفکر خلاق، مهارت تفکر نقاد، انتخاب هدف و نظایر آن.

2- مهارت های ارتباطی- اجتماعی: شامل مهارت دوست یابی، مهارت ارتباط مطلوب با دیگران، مهارت جرأت ورزی (ابراز وجود)، مهارت «نه» گفتن، مهارت ارتباط مطلوب با خانواده و نظایر آن.

3- مهارت های شناختی (معرفتی) : شامل شناخت خود، خدا، خلق (خانواده و دیگران) و خلقت (جهان هستی).

4- مهارت های عاطفی (احساسی): شامل همدلی، همدردی، هنر خوب

شنیدن ، مدیریت استرس و نظایر آن.

5- مهارت های نگرشی: شامل نگرش به دنیا، ماهیت انسان، جایگاه ارزش ها، معنا و مفهوم زندگی، سبک اسنادی و نظایر آن .

علاوه بر حیطه های مذکور از مهارت های دیگری نظیر مهارت های شغلی - حرفه ای و مهارت های اوقات فراغت و امثال آن نیز می توان نام برد که هر یک جداگانه قابل بررسی است. در این کتاب حیطه های پنج گانه مذکور بیش از مباحث دیگر بررسی خواهد شد.

علمی، تا معیارها و ضوابط مطمئنی در زمینه های مورد بحث به دست آید.

3- تأملی نقدگونه بر پاره ای از مباحث مهارت های زندگی به ویژه مباحثی که با رویکردی اومانیستی و یا سکولاریستی مطرح می شود و یا از دیدگاه های اسلامی بی بهره است؛ نظیر مبانی ارزش شناسی، منابع ارزش شناسی، معیارهای درک و تفکیک ارزش ها از ضد ارزش ها و امثال آن.

4- طرح موضوعاتی همچون وجود ارتباط معنادار میان بخشی از مؤلفه های مهارت های زندگی، تا درک بهتر و عمیق تری از آن به دست آید؛ نظیر رابطه ی آدمی و خالق از یک سو و تأثیر آن بر رابطه ی آدمی با مردم .

ص: 22

ص: 24

خدای متعال همراه گردد، باعث افزایش نعمت های الهی می شود: «اگر شکرگزاری کنید (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود» (1) در آموزه های دینی سفارش شده ایم که از نعمت های الهی استفاده ی لازم را ببریم. پیامبر بزرگوار اسلام می فرماید:

«از نعمتی که خدا به تو داده است ، بهره گیر». (2)

ظرفیت شناسی علاوه بر افزایش نعمت های الهی، موجب اعتماد به نفس و توسعه ی خودباوری انسان می شود؛ زیرا باور به آن، تصویر ذهنی فرد را به سطح مطلوبی ارتقا می بخشد .

3- کاستی شناسی: همان گونه که آدمی توانمندی های ویژه ای دارد، از ضعف هایی نیز رنج می برد که درک آن شجاعت درونی و سعه ی صدر را می طلبد؛ زیرا پذیرفتن عیوب، کاری است بسیار دشوار که توجه به آن در خودآگاهی و بصیرت آدمی نقش ویژه ای ایفا می کند. قرآن کریم در این باره می گوید: ﴿قَد جاءَكُم بَصائِرٌ مِن رَبِّكُم فَمَن أَبصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَن عَمِيَ فَعَلَيها﴾؛ به درستی رهنمودهایی از پروردگارتان برایتان آمده است. هر که به دیدهی بصیرت بنگرد به سود خود اوست، و هر کس از سر بصیرت ننگرد به زیان........» (3)

4- رغبت شناسی: این محور از خودآگاهی به تمایلات و علائق فرد می پردازد. گرایش های انسان به دو دسته تقسیم می شود: گرایش های فطری و گرایش های اکتسابی. منظور از گرایش های فطری، تمایلاتی است نظیر گرایش به عشق، پرستش ، دانش ، زیبایی و خلاقیت و ابتکار .

منظور از گرایش های اکتسابی تمایلاتی است که از ابتدای تولد در آدمی نیست و در طی سال های رشد ایجاد می شود. در این نوع خود آگاهی فرد با آگاهی به گرایش هایش قادر می گردد گرایش های فطری و اکتسابی را از یکدیگر تمیز دهد و تمایلات اصولی و منطقی اش را از غیر آن تفکیک کند.

5 - نیاز شناسی: از ویژگی های مهم انسان، وابستگی او به نیازها و احتیاجات جسمی و روانی است. گاه این وابستگی به اندازه ای است که چگونگی تأمین آن، عامل تعیین کننده ای در کیفیت رفتار و تکوین شخصیت فرد است.

تأمین متعادل، بجا و هماهنگ نیازهای آدمی، سلامت روانی او را به ارمغان می آورد و محرومیت از ارضای برخی و یا همه ی آن، سلامت روانی را تهدید می کند. از این رو بایسته است فرد از نیازهای خویشتن، چگونگی عملکرد آن و تأثیر تأمین و یا عدم تأمین این نیازها اطلاع یابد تا زمینه هایی مناسب را برای سلامت روانی اش تدارک بیند.

ص: 27

از دید روان شناسان هرم سلسله نیازهای مازلو یکی از نظریه های کارآمد در حوزه ی نیازهای روانی است. این نیازها به دو دسته تقسیم می شود :

الف: نیازهای اولیه (نیازهای حیاتی - زیستی)

ب: نیازهای ثانویه (نیازهای روانی)

منظور از نیازهای اولیه احتیاجات فیزیکی و مادی است. نیازهای ثانویه نیز خود بر شش نیاز تقسیم پذیر است :

1- نیاز به امنیت (ایمنی)

2- نیاز به تعلق (دوست داشتن و دوست داشته شدن)

3- نیاز به احترام و بازشناسی منزلت

4- نیاز به فهم و درک متقابل

5- نیاز به زیبایی

6- نیاز به خود شکوفایی

6 - آرمان شناسی: آدمی به همان اندازه که به نیازهایش تعلق دارد ، به آرمان ها و آرزوهایش نیز وابسته است. در سنین نوجوانی و جوانی آرمان ها و آرزوها بیشتر رخ می نماید و بر تفکر و رفتار افراد تأثیر می نهد.

نکته ی قابل توجه تفکیک آرمان ها از اهداف است. گاه آرزوها معطوف به آینده ای کم و بیش دور و دسترس ناپذیر است در حالی که اهداف، جنبه ای واقع بینانه دارد و امکان دسترسی به آن بیش تر است. بر این اساس، آگاهی آدمی به آرمان ها و اهداف زمینه ساز تدابیری است که فرد را قادر می سازد به تفکیک دقیق آن از یکدیگر بپردازد و با حفظ چشم انداز خویش به آرمان هایش از تعقیب اهداف واقع بینانه باز نماند.

به خویشتن، بخش هایی از خودآگاهی را شکل می دهد و به طور کلی در دو عرصه تحقق می یابد: بینش به جهان درون (عالم انفسی) و بینش به جهان بیرون (عالم آفاقی). در عرصه ی نخست از آگاهی آدمی به پیامد اعمالش و یافتن رابطه ای منطقی میان آن دو می توان سخن گفت. این نسبت در کلام علوی چنین تبیین شده است :

«امر به معروف و نهی از منکر را رها نکنید، و گرنه شرورترین افراد بر شما تسلط می یابند و هر چه خدا را بخوانید مستجاب نخواهد شد».

بر پایه ی این سخن، تبعات ترک واجبات الهی تنها گریبانگیر بدان جامعه نخواهد شد، بلکه خوبان نیز صدمه می بینند. حضرت رضا علیه السلام می فرماید:

«پیامبر خدا صلی الله علیه وآله می گفت: زمانی که امت من امر به معروف و نهی از منکر را وانهند، در انتظار پیامدی ناگوار باشند». (1)

تجلی زیبای نیایش را در نماز می توان یافت، و از آن رو که وضوی پاکیزه و کامل مایه ی حضور قلب در نماز می شود، آگاهی آدمی به نقش نماز در بهداشت روان و نیز وضو در کیفیت نماز توجه بیش تر و تمرکز اندیشه ی وی را به همراه خواهد داشت. بنابراین باید به مقدمه ی نیایش نیز بینش یافت، چنان که امام رضا علیه السلام نماز بنده در بارگاه الهی را منوط به ظاهر آراسته و جوارح پاک می داند و این با وضوی درست میسر است. (1)

ص: 32

ص: 36

ولی عهد مأمون شوی؟

- بگو ببینم پیامبر برتر است یا وصی ؟

- پیامبر .

- مسلمان برتر است یا مشرک؟

- مسلمان .

یوسف پیامبر خدا بود و من وصى خدا. عزیز مصر هم مشرک بود و مأمون مسلمان. یوسف از عزیز خزانه داری را خواست و من بدون درخواست ناچار شدم بپذیرم .(1)

نزد حضرت آمد. عده ای به او نسبت های ناروایی داده بودند که به شدت متأثرش کرده بود. به حضرت گفت: یابن رسول الله! فدایت گردم، با چنین افرادی معاشرت دارم، در حالی که نمی دانستم به من چنین نسبت هایی می دهند!

امام رضا علیه السلام با مهربانی به وی فرمود:

ای یونس ! بکوش همیشه با مردم به اندازهی معرفت آنان سخن بگویی و معارف الهی را برایشان بیان نمایی. از بیان مسائلی که درک نمی کنند خودداری کن. ای یونس! هنگامی که تو در گران بهایی را در دست خویش داری اگر مردم بگویند که سنگ یا کلوخی در دست توست، و یا آن که سنگی در دست تو باشد و مردم بگویند که در گران بهایی در دست داری، چنین گفتاری چه تأثیری در اعتقادات و افکار تو خواهد گذاشت؟

آیا از چنین افکار و گفتار مردم سود و زیانی می بینی؟ (1)

[در این نمونه، امام رضا علیه السلام شیوه ی تفکر نقاد را این گونه تبیین می فرماید که در آغاز باید سخنان مردم (اطلاعات) را شنید (جمع آوری کرد) و سپس با تجزیه و تحلیل آن و مطابقت با معیارهای درست سره را از ناسره بازشناخت].

آن گاه امام رضا علیه السلام از پدران بزرگوارش نقل فرمود که رسول خدا صلی الله علیه وآله خطاب به امام علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود:

ای علی! اولین چیزی که پس از مرگ از انسان سؤال می شود، یگانگی خداوند سبحان، سپس نبوت و رسالت من و آن گاه ولایت و امامت تو و دیگر ائمه خواهد بود، به همان سان که خداوند متعال مقرر نموده است. پس اگر انسان به درستی پاسخ دهد، وارد بهشت جاوید می شود و از نعمت های بی منتهایش بهره مند می گردد. (1)

[شایان یادآوری است آنچه دربارهی مفهوم آیه ذکر شده، در حقیقت ذیل تأویل آیه می گنجد و امام علیه السلام مصداق معنایی آن را روشن فرموده است. در این نمونه، امام علیه السلام با بررسی اطلاعات تفسیری دانشمندان حاضر در مجلس و مقایسه ی آن، به مطابقت اطلاعات موجود با معیارهای عقلی (اصل تفضل بی منت الهی) و روایی (حدیث پیامبر صلی الله علیه وآله) می پردازد و معنای مصداقی آیه را تبیین می فرماید].

روزی در مجلس آن حضرت حضور داشتم. در این میان شخصی وارد شد و پس از سلام، به حضرت گفت :

یا بن رسول الله! من از دوستان شما و اهل بیت می باشم و اکنون مسافر کعبه ام، اما پول و آذوقه ی سفر خود را از دست داده ام و چیزی برایم باقی نمانده است که بتوانم به شهر و دیار خود بازگردم. چنانچه مقدور باشد، مرا کمک کنید تا به دیار خود برگردم، و چون مستحق صدقه نیستم، هنگام رسیدن به منزل خود آنچه را به من لطف نموده اید، به نیابت از شما به فقرا صدقه خواهم داد.

حضرت فرمود: بنشین، خداوند مهربان، تو را مشمول رحمت خویش قرار دهد! سپس مشغول صحبت با اهل مجلس شد و پاسخ مسأله های ایشان را بیان فرمود.

هنگامی که مجلس سؤال و جواب به پایان رسید و مردم رفتند، من و یکی دو نفر دیگر نزد حضرت باقی ماندیم .

امام فرمود: اجازه می دهید به اندرون روم؟

سلیمان جعفری گفت: قدوم شما مبارک باد! شما خود صاحب اجازه اید.

حضرت از جای خود برخاست و به داخل اتاقی رفت. پس از لحظاتی از پشت در فرمود: آن مسافر خراسانی کجاست؟

شخص خراسانی گفت: این جا هستم .

امام دست خویش را از بالای در اتاق دراز نمود و فرمود: بیا، این دویست درهم را بگیر و آن را کمک هزینه ی سفر خود گردان و لازم نیست به جایش صدقه دهی.

چون مسافر خراسانی پول ها را گرفت، خداحافظی کرد و به بیرون رفت. امام از اتاق بیرون آمد و کنار ما نشست.

سلیمان جعفری گفت: یا ابن رسول الله! جان ما فدایت باد! چرا چنین کردی و خود را مخفی نمودی؟

امام فرمود: چون نخواستم آن شخص غریب نزد من سرافکنده گردد و احساس خواری کند. (1)

[همان گونه که گذشت یکی از ویژگی های افراد خلاق ریز بینی و حساسیت نسبت به اموری است که دیگران به آن توجه نمی کنند. در این نمونه امام به گونه ای آن فرد خراسانی را کمک کردند که رو در روی او قرار نگیرند تا مبادا احساس حقارت و سرشکستگی کند. امری که دیگران نسبت به آن حساسیتی نشان ندادند و از رفتار امام شگفت زده شدند ]

ص: 47

ص: 50

در غالب رویکردهای علمی و بیش تر انسان گرا (اومانیستی) قلمروهای مهارت زندگی جداگانه و بدون توجه به آموزه های وحیانی و دینی بررسی می گردد. از این رو از حیث گستره (پهنانگری) و جامعیت و عمق (ژرفانگری) و نیز تأثیر هر یک از حوزه های مذکور بر یکدیگر و ارتباط درونی آن غفلت می شود. یکی از پیامدهای این بی توجهی کاهش اعتقاد به حضور دین در عرصه ی زندگی است زمانی دین در حیات بشری کارآمد است که آموزه های آن در عرصه های متنوع زندگی به روشنی بیان شده باشد. جهانی که شخصی الهی می بیند، ماهیت «از اویی» دارد. از دید او واقعیت جهان مساوی است با «از او بودن» نه این که جهان، واقعیتی نسبی و اضافی با «او» دارد همچون مفهوم فرزند که در نسبت با شخصی دیگر به نام پدر واقعیت می یابد. واقعیت و ماهیت جهان عین «از اویی» و عین صدور، عین تعلق، عین ربط و عین نسبت به «او» است. این است معنا و مفهوم «آفرینش» و این که جهان یکپارچه «مخلوق» خداوند است. (1)

زمانی که این دیدگاه جهان شناختی را با دیدگاه سارتر می سنجیم که آدمی را همچون تخته سنگی رها شده در کویر برهوت (جهان) می داند، شاهد تجلی دو نوع احساس متفاوت بر مبنای دو بینش متضاد خواهیم بود. در رویکرد نخست، انسان خود را با جهانی برخوردار از نظام احسن (2) مواجه می بیند و به لحاظ داشتن فصل مشترک هایی با آن (ماهیت از اویی) خویشتن را مأنوس می یابد و احساس غربت و بیگانگی نمی کند اما در رویکرد دوم، انسان خود را در جهان همچون پدیده ای «معلق» که نقطه ی اتکایی ندارد، در برهوتی بی معنا می یابد که هیچ نقطه ی مشترکی با آن ندارد و احساس اضطراب و گم گشتگی می کند.

بدیهی است مهارت های زندگی با تأثیر از آموزه های دینی راهکارهای بسیار متفاوتی از آموزش های صرفاً علمی و تهی از باورهای دینی برای فردی که دچار «اضطراب وجودی» است، ارائه خواهد داد. در این صورت است که چهره ی دنیا در نظر انسان دیندار با انسان غیر دینی فرق می کند. (3)

در میان سطوح ارتباطی است که در آموزه های دینی اهمیت بسیار دارد؛ چرا که نخستین پیام الهی پیشوایان معصوم علیهم السلام منقلب ساختن آدمی از درون است.

خداشناسی و آرامش باطن به خوبی تبیین شده است. امام صادق علیه السلام می فرماید:

﴿ إِنَّ مَعرِفَةَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلٍ انَسٍ مِنْ كُلِّ وَحْشَةٍ وَ صَاحِبُ كُلِّ وَحْدَةٍ ...﴾ (1)

شناخت خدا مایه ی امان از هر وحشت، و رفیق هر تنهایی است ...

می پسندی، برای دیگری نیز بپسند، و آنچه را برای خود نمی خواهی، برای دیگری نیز مخواه.

ستم مکن چنان که نمی خواهی به تو ستم شود نیکی کن چنان که دوست داری به تو نیکی شود و زشت شمار از خود آنچه را که از دیگری زشت می شماری. از مردم راضی و خشنود باش به آنچه تو خشنود می شوی . درباره ی آنان آن چه را نمی دانی مگو...» (1)

دستیابی به ارتباط انسانی مطلوب، نیازمند شناخت ضابطه ها و معیارهای متقن است. در این جا به سه نمونه اشاره می شود.

نمونه ی اول :

«فروتنی[در روابط انسانی] آن است که آن چه را دوست داری مردم به تو بدهند به آنان بدهی». (1)

نمونه ی دوم :

در روایتی منسوب به امام رضا علیه السلام آمده است:

«هر کس می خواهد عزیز ترین مردم باشد، باید در نهان و آشکارش از خدا پروا کند». (2)

در تبیین کامل این مطالب دیگر بار به سخنی گهربار از حضرت علی علیه السلام استناد می کنیم که فرمود :

«کسی که نهان خود را اصلاح کند، خدا آشکار او را نیکو گرداند و کسی که برای دین خود کار کند، خدا دنیای او را کفایت فرماید و کسی که میان خود و خدا را نیکو گرداند خدا میان او و مردم را اصلاح کند». (3)

آنچه از این سخنان نورانی برداشت می شود، وجود نسبت مستقیم میان اصلاح رابطه با خدا و اصلاح رابطه با خلق است. لازمه ی ارتباط صحیح با حق، اطاعت از اوامر و پرهیز از نواهی اوست و از جمله ی آن رعایت حقوق دیگران است. در این صورت کسی که از خدا پروا کند، حقی از بندگان خدا را ضایع نخواهد کرد.

درخواست هایی در روابط میان فردی آن چنان نکوهیده است که نفرت پروردگار را در پی دارد حضرت رضا علیه السلام می فرماید :

«خداوند از خواهش بسیار [از دیگران] نفرت دارد». (1)

شرابخواری علت بی شرمی: برخی محرمات علاوه بر آثار نامطلوب فردی، در ابعاد اجتماعی نیز تأثیر نامطلوبی می نهد؛ مانند شرابخواری که علاوه بر آسیب های جسمی و فیزیکی برای فرد، به روابط میان فردی او آسیب جدی می زند. امام رضا علیه السلام می فرماید :

«خداوند شراب را حرام کرد؛ چه منشأ فساد اجتماعی است، عقل را از درک حقایق باز می دارد، حیا را از شرابخوار می گیرد، به گونه ای که در مواجهه با مردم شرمی نمی شناسد» (2)

بیراهه رفتن، زمینه ساز لغزش : انجام درست امور، فرد را به مقصودش که تحقق وظیفه و مسؤولیت است، نائل می گرداند. در نقطه ی مقابل، از بیراهه رفتن است که آدمی به ورطه هلاکت و نابودی می افتد. این رابطه در کلمات گهربار رضوی چنین آمده است:

«هر کس کاری را از راه آن انجام دهد، نمی لغزد.» (3)

«هروقت مردم به گناه تازه ای آلوده شوند، خداوند آنان را به بلای تازه ای گرفتار می سازد». (1)

خود را می آراست و لباس های خوب و متعارف می پوشید... شبی امام میهمان داشت. در میان صحبت، چراغ ایرادی پیدا کرد وی خواست تا چراغ را درست کند، اما امام نگذاشت و خود این کار را انجام داد و فرمود: ما میهمانان خود را به کار نمی گیریم». (1)

(و نعمت هایم) می افزایم و اگر ناسپاسی نمودید، عذاب من شدید است.» (1)

با خویشان و نزدیکان (صله رحم) است؛ زیرا آنان که در صله ی رحم آزمون موفقی را پشت سر می نهند، قادر خواهند بود در گسترهای وسیع تر که ارتباط با مردم باشند، موفقیت بیش تری داشته باشند.

در اهمیت صله ی رحم همین بس که پروردگار متعال می فرماید: «زنهار که از خویشان مبرید». (1)

در میان آموزهه ای روایی نیز بر صله ی رحم و نقش آن در ارتباطات آدمی انگشت تأکید نهاده شده است. امام رضا علیه السلام می فرماید:

«صله ی رحم کنید، اگرچه با جرعه ای آب باشد. بهترین صله ی رحم خودداری از آزار خویشان است». (2)

دوست نادان، عذاب دائمی: امام رضا علیه السلام در تبیین جایگاه و آثار دوستی های نامطلوب فرمود:

«کسی که با نادان دوست باشد، پیوسته در عذاب است.» (1)

دیدار مستمر، دوستی استوار: در روایتی منسوب به امام رضا علیه السلام زمینه هایی برای استواری دوستی ها یاد شده است، از جمله :

«به دیدار یکدیگر بروید تا دوستی شما استوار گردد.» (2)

مسؤولیت پذیری، لازمه ی دوست یابی : در کلام آن حضرت پذیرش دوستی ها به منزله پذیرش مسؤولیت های ناشی از آن و در نهایت، قبول دشواری ها و مشکلات خاصی است. ایشان می فرماید :

«دوستی موجب مشکلاتی است.» (3)

فروتنی و تواضع، لازمه ی دوستداری: از لوازم حفظ دوستی، داشتن روحیه ی تواضع و افتادگی در برابر دوستان است، این رابطه در کلام رضوی این گونه آمده است :

«با دوستان فروتن باش، و از دشمن احتیاط کن و با مردم گشاده رو باش». (4)

انگیزه ی دوست گزینی، کسب رضای الهی: پاره ای از دوستی ها با انگیزه های مادی و دنیوی همچون چشمداشت به ثروت، مکنت، جاه و مقام و یا خواسته های نفسانی است. اما آن کس که فقط برای رضای خدا دوست برگزیند، پاداشی بزرگ تر خواهد داشت.

حضرت امام رضا علیه السلام می فرماید:

«هر که در راه خدای متعال برادری برگزیند، خانه ای در بهشت برگزیده است .» (5)

ویژگی های دوستداران امیرالمؤمنین علیه السلام : همان گونه که برای هر رابطه ای نشانه ها و ویژگی هایی وجود دارد، برای محبان اهل بیت علیهم السلام و به ویژه حضرت امیر علیه السلام نیز صفاتی قابل بیان است. حضرت رضا علیه السلام از پدران گرامی اش و آنان از رسول خدا صلی الله علیه وآله روایت می کنند که آن حضرت فرمود :

«ای علی! خوشا به حال آنان که تو را دوست دارند ... آنان که دیندارانی پارسایند که نیکوکاری و فروتنی در پیشگاه پروردگار پیشه ی شان است. آنان حق ولایت تو را شناخته اند و زبانشان به ذکر فضائل تو گویاست، چشم هایشان از سر محبت به تو و امامان از نسل تو گریان است، یکدیگر را

ص: 66

دوست دارند و بغض و کینه ای از هم ندارند.» (1)

اظهار دوستی، ملاک خردمندی: در تبیین نسبت میان اظهار مهر و محبت با مردم و میزان برخورداری از عقل و درایت حضرت می فرماید: «اظهار دوستی و محبت به مردم نیمی از خرد آدمی است.» (2)

دنیا باشد و 72 دیگر هنگام گرفتاری های بزرگ؛ هنگامی که مردم به خود مشغولند. (یعنی روز قیامت که هر کس گرفتار اعمال خود است) ». (1)

حدیث دوم : امام صادق علیه السلام می فرمود:

«کسی که مؤمنی را از گرفتاری نجات دهد، خدا او را از گرفتاری های آخرت نجات بخشد و شادمان برانگیخته شود. هر که مؤمن گرسنه ای را سیر کند، خدا او را از میوه های بهشت خوراند و هر که به او دهد خدایش از شربت بهشتی آشاماند.» (2)

حدیث سوم امام صادق علیه السلام فرمود:

« هر کس گرفتاری مؤمنی را که در سختی افتاده است، رفع کند، خدا حوائج دنیا و آخرتش را آسان کند و هر که عیب مؤمنی را که از آن می ترسد بپوشاند، خدا هفت عیب دنیوی و اخروی او را بپوشاند».

آن گاه فرمود:

«تا زمانی که مؤمن در راه کمک به برادرش باشد، خدا در راه کمک به اوست. از موعظه سود برید و در کار خیر رغبت کنید.» (3)

حدیث چهارم : امام صادق علیه السلام فرمود:

« هر که از برادر مؤمن گرفتار خود هنگام بی تابی اش فریاد رسی کند و او را از گرفتاری نجات دهد و برای رسیدن به حاجتش او را یاری رساند، خدای عز و جل 72 رحمت برایش نویسد که یکی از آن را به زودی (در دنیا) به او دهد و به سبب آن امر زندگی اش را اصلاح کند و 71 رحمت دیگر را برای هراس و ترسهای روز قیامتش ذخیره کند». (4)

می فرماید. (1)

درباره ی ویژگی کسانی که قادر به همدلی با دیگرانند، می توان خصایص زیر را برشمرد:

1- آنان بر احساسات و عواطف خویش مسلطند و در اصطلاح روان شناختی مدیریت هیجانی مناسبی دارند.

2- آنان به دیگران علاقه مندند؛ علاقه به دیگران لازمه ی درک و فهم احساسات و درنتیجه مشارکت در احساسات آن هاست.

3- چنین کسانی علاوه بر علاقه به دیگران رفتاری احترام آمیز به آنان دارند. این دو ویژگی مکمل یکدیگر است. علاقه به دیگران، زمینه ساز تحمل آنان و احترام به دیگران، انگیزه ی حل مشکلات و رشد و تعالی آنان است.

4- آگاهی از نتایج و تبعات همدلی مانع بروز پرخاشگری و خشونت نسبت به دیگران است.

- جلوگیری از گسست های اجتماعی

- تقویت روح خدمت رسانی به جامعه

- اصلاح و ترمیم غفلت ها و کاستی ها

- جلب رضایت حق تعالی

ص: 72

ص: 74

از این دو سخن گهربار، نکاتی را می توان نتیجه

1. خود آگاهی، در برداشتی دقیق و عمیق به معنای بصیرت داشتن به ماهیت اعمال آدمی اعم از خیر و شر است .

2. فرجام این نوع خود آگاهی بهره مندی از زندگی خوب است.

3. معنای عمیق تر زندگی خوب، در حیات فردی و علایق شخص خلاصه نمی شود، بلکه در حقیقت، زندگی خوب از آن کسی است که دیگران پرتوی زندگی او زندگی پرباری داشته باشند.

آن گاه رسول خدا بر منبر رفت و مردم را جمع کرد و فرمان خداوند را به آگاهی آنان رساند.» (1)

تسریع و تعجیل در تشکیل خانواده می تواند آثار ارزشمندی داشته باشد از جمله:

1. سلامت روحی و روانی دختران و پسران و جلوگیری از فشارهای عصبی و روانی.

2. حفظ سلامت اخلاقی جوانان و در نهایت سلامت اخلاقی جامعه

3. پایان بخشیدن به دغدغه های والدین درباره ی سرنوشت و آینده ی

جوانانشان .

به کارها و امور مختلف زندگی است. امام رضا علیه السلام در توصیف زندگی پیامبر صلی الله علیه وآله بهترین مدیریت موفق را در زندگی بیان می فرماید:

«.... چون به منزل می رفت وقت خود را سه قسمت می کرد: یک قسمت برای خداوند تبارک و تعالی، یک قسمت برای خانواده و یک قسمت نیز برای خود، سپس قسمت خود را بین خود و مردم تقسیم می کرد». (1)

زمینه ای برای عبادت و ارتباط با خداست و سازندگی و تکامل روح و روان آدمی را به ارمغان می آورد.

حضرت امام رضا علیه السلام فرمود :

«آدمی وقتی خوراک سال خود را ذخیره کند، پشتش از بار زندگی سبک می گردد و آسوده خاطر می شود.

سپس فرمود :

حضرت باقر و صادق علیه السلام تا زمانی که قوت سال خود را ذخیره نکرده بودند، خانه یا ملک نمی خریدند». (1)

ص: 82

3- تلاش برای تأمین معیشت موجب قدرشناسی از زحمات آدمی است؛ زیرا انسان قدر چیزی را که با زحمت به دست آورده است به مراتب بیش تر می داند تا آنچه بدون زحمت به دست آمده باشد.

بدیهی است چنانچه اظهار دوستی و محبت به دیگران از نشانه های عقل آدمی باشد، در این صورت اظهار دوستی و علاقه به همسر به مراتب از نمودها و ظواهر خرد و اندیشه ورزی انسان محسوب می شود؛ زیرا همان طور که پیش تر اشاره شد، چنین رفتاری همسران و به ویژه زنان را به تداوم و تعمیق زندگی خانواده دلگرم و مطمئن می سازد.

تأمین بجا و مشروع آن به آدمی فرصت می دهد تا توان عبادت خدای متعال را داشته باشد و در تأمین معاش و نیازهای زندگی کارآمد گردد و در ارتباطات انسانی نقش خود را به خوبی ایفا کند .

به قصد عراق مسافرت کنم. برای خداحافظی راهی منزل امام شدم. در مسیر با خود گفتم هنگام خداحافظی پیراهنی از لباس های حضرت را تقاضا می کنم که چنانچه مرگ من فرا رسید آن را کفن خود قرار دهم و نیز مقداری درهم و دینار بخواهم تا برای اعضای خانواده ام سوغات و هدایایی بگیرم. وقتی به نزد امام رسیدم، اندکی نشستم. خواستم خداحافظی کنم، گریه ام گرفت و از شدت ناراحتی برای جدایی از حضرت همه چیز را فراموش کردم. پس از خداحافظی برخاستم که بیرون روم ناگهان ایشان مرا صدا زد و فرمود: ای ریان برگرد! وقتی بازگشتم فرمود: آیا دوست داری یکی از پیراهن های خود را به تو هدیه کنم تا اگر وفات یافتی آن را کفن خود قرار دهی و آیا نمی خواهی مقداری دینار و درهم از من بگیری تا برای بچه ها و خانواده ات هدایا و سوغات تهیه کنی؟

شگفت زده گفتم: ای سرور و مولایم! چنین چیزی را من در ذهن خود داشتم و تصمیم گرفته بودم از شما تقاضا کنم ولی فراموشم شد.

ایشان یکی از پیراهن های خود را به من هدیه کرد و سپس گوشه ی جانماز خود را بلند کرد و مقداری در هم برداشت و به من داد و از ایشان خداحافظی کردم». (1)

2- این نوع مهارت همچون سایر مهارت های زندگی فرایندی اکتسابی است و در صورت آگاهی فرد به کیفیت و نتایج آن و با عزم و ارادهی جدی دست یافتنی خواهد بود.

3- رغبت شناسی چون به معنای شناخت بخش مهمی از شخصیت همسر می باشد، در حقیقت نوعی ارج نهادن به شخصیت و منش اوست.

4- همسران با احساس منزلت و شخصیتی که از یکدیگر دارند، علاوه بر حس وفاداری به همسر و زندگی مشترک، انگیزه ی والایی برای مقابله با مشکلاتشان خواهند یافت. این افراد پیروزمندان واقعی میدان زندگی محسوب می گردند .

زیر است :

1- چنین روندی به عزت نفس و احساس خودباوری او می افزاید؛ چون در موقعیت هایی واقع می شود که قدرت پاسخ گویی به خواسته های دیگران را در خود می یابد و احساس خودکم بینی و حقارت نخواهد کرد.

2- بر بهبود و رشد مناسبات میان همسران تأثیر گذار است؛ زیرا آزردگی خاطر و شکایت از یکدیگر پیش نمی آید و حریم میان آنان حفظ می شود. در نتیجه باب صمیمیت و تفاهم گشوده می گردد و سطح ارتباطات انسانی آن ها ارتقا می یابد.

3- در پرتوی انتظاراتی که در حد توان افراد است، حس مسؤولیت پذیری آنان رشد می یابد؛ زیرا زمانی که از آدمی به قدر توانایی اش انتظار رود، تشویق می شود تا برای مسؤولیت های بزرگ تر آمادگی پیدا کند و خود را در آزمون ارزیابی شخصیتش بیازماید .

4- انتظار در حد توان چنانچه به منزله ی اصلی در زندگی آدمی جایگزین شود، شادابی مسرّت و نشاط را به وی تقدیم می کند؛ زیرا دیگر اضطراب و نگرانی او را رنج نخواهد داد و در نتیجه در خود مسرتی درونی و در نتیجه در خود مسرّتی درونی می یابد و ظرفیت نشاط

افزایش پیدا می کند .

5- شور و نشاطی که ناشی از انتظار واقع بینانه است منجر به شکوفایی ذهن آدمی می شود و نیروی فکری او را افزایش می دهد. به گفته ی یکی از نویسندگان، ذهن آدمی همچون چتر نجات است، فقط زمانی خوب عمل می کند که به موقع باز شود.

اینک به بیان دو نمونه از سیره علمی و عملی امام رضا علیه السلام اکتفا می کنیم.

نمونه ی اول :

امام رضا علیه السلام فرمود:

«سزاوار است مرد متمکن به زندگی خانواده ی خود توسعه دهد تا آنان به علت سخت گیری او و محرومیت خودشان مرگ وی را آرزو نکنند». (1)

نمونه ی دوم :

مرحوم علامه مجلسی، شیخ صدوق و دیگر بزرگان به سند خود آورده اند:

«یکی از شیعیان و دوستان علی بن موسی الرضا به نام ابومحمد غفاری گوید: زمانی بدهکاری من به افراد زیاد شده بود و توان پرداخت آن ها را نداشتم. با خود گفتم: بهتر است نزد علی بن موسی الرضا شرفیاب شوم که ایشان مرا ناامید نمی سازد و کمکم می کند تا قرض های خود را پرداخت کنم و زندگی ام را سر و سامان دهم. چون به حضورش رسیدم فرمود: ای ابو محمد! ما خواسته و حاجت تو را می دانیم. عجله مکن و ناراحت مباش که خواسته ات را برآورده می کنیم.

چون شب فرارسید در منزل ایشان ماندم. وقتی صبح شد صبحانه را با امام تناول کردم. سپس حضرت فرمود: آیا حاضری نزد ما بمانی یا قصد مراجعت و بازگشت به خانواده ات را داری؟ گفتم: یابن رسول الله! اگر بزرگواری فرمایید و نیازم را برآورده سازید از محضر شما مرخص می شوم. خانواده ام چشم به راه منند.

امام دست خود را زیر تشکی که روی آن نشسته بود، برد و مشتی پول از زیر آن درآورد و به من داد.

وقتی آن پول ها را گرفتم تشکرکنان خداحافظی کردم و از منزل بیرون آمدم. چون پول ها را نگاه کردم دیدم چندین دینار سرخ و زرد است و نوشته ای ضمیمه ی آن :

ای ابومحمد! این پنجاه دینار را که به تو هدیه دادیم، بیست و شش دینار از آن را بابت بدهی خود پرداخت کن و بیست و چهار دینار باقی مانده اش را برای مصرف زندگی ات هزینه ساز و خانواده ات را از سختی و ناراحتی نجات ده». (2)

که خالق متعال به او نعمت و دارایی مرحمت فرماید، باید بر خانواده اش وسعت دهد». (1)

شاید تعبیر امام از خانوادهی مرد چونان اسیران او، از این رو باشد که حداکثر عواطف و احساس مسؤولیت در او برانگیخته شود و او را به ادای وظایفش در قبال آنان وادار کند؛ چون کم و بیش مردانی که خود را در موقعیتی بالاتر از زن و فرزند می بینند، ممکن است به قدر کافی احساس مسؤولیت، محبت و داد و ستد عاطفی نداشته باشند و با خانواده رفتاری خشونت آمیز در پیش گیرند، لذا تعبیر به «اسیران» چه بسا حس دلسوزی و شفقت را در مرد بیدار دلسوزی و شفقت را در مرد بیدار می کند تا به ایفای وظیفه اش بپردازد.

از نگاهی دیگر شناخت موقعیت در مهارت های خانوادگی ضرورت دارد و آن آمادگی قلبی افراد خانواده به ویژه همسر برای تأثیرگذاری و سازندگی است. در این باره به بیان دو نمونه از سخنان امام علی علیه السلام می پردازیم.

نمونه ی اول :

«دل های مردم به کسی روی آورد که خوش رویی کند». (2)

نمونه ی دوم :

«دل ها را آمادگی و رخوتی است. اگر دل را به اجبار به کاری واداری، کور می گردد پس به هنگام آمادگی و نشاطش به آن توجه کنید.» (3)

از این بیانات چنین نتیجه می گیریم که برای انجام هر نوع فعالیت تربیتی و آموزشی، چه در جامعه و چه در خانواده، باید به اصل آمادگی توجه نمود. منظور از این اصل، وجود شرایط مناسب برای پذیرش پیام ها و تأثیرگذاری آن است .

ص: 93

ص: 94

ص: 96

که در ادامه به تبیین آن می پردازیم .

یکی دیگر از نشانه های درک و تفاهم پایدار، همراهی حلم و علم با یکدیگر است. اگر این دو خصلت ملازم یکدیگر باشد، آدمی را در همه عرصه های زندگی و به ویژه حیات خانوادگی حفظ و یاری می کند. امام رضا علیه السلام در کلامی نورانی این همراهی را چنین توصیف می فرماید :

«از نشانه های فهم دینی، حلم و علم است». (1)

به طور منطقی زمانی که امام (ع) برای درک مقصود همه ی ملت ها و پیروان ادیان با زبان خودشان سخن می فرمود تا آنان نیز سخن خود را با ایشان بگویند، چنین رابطه ای میان امام علیه السلام و خانواده شان به مراتب در سطحی عالی تر و مؤثرتر وجود داشته است .

همان گونه که همزبانی زمینه و عامل هم اندیشی (اندیشه ی همگرا) است، هم اندیشی نیز می تواند خود زمینه ساز همدلی باشد. حکایت یونس بن عبدالرحمن یکی از یاران امام علیه السلام که در معرض تهمت ها و رفتارهای نادرست عده ای قرار گرفته بود و امام از او دلجویی فرمود و با او همدلی کرد، شاهدی بر این سخن است.

عملی ایشان می پردازیم .

نمونه ی اول :

یکی از یاران امام علیه السلام می گوید: شبی آن حضرت میهمان داشت. در میان صحبت، چراغ ایرادی پیدا کرد. میهمان امام دست پیش آورد تا چراغ را درست کند اما امام نگذاشت و خود این کار را انجام داد و فرمود :

«ما میهمانان خود را به کار نمی گیریم». (1)

آنچه در این سیره عملی امام توجه برانگیز است، نگرش امام به انسان ها و - به ویژه میهمان - است که کاری را که خود می توان انجام داد، نباید به دیگران محول ساخت .

نمونه ی دوم :

برخی افراد مدعی بودند از شیعیان حضرت امیرالمؤمنین امام علی بن ابی طالب اند. اما امام رضا علیه السلام آنان را نپذیرفت و زمانی که آنان را به اشتباهشان واقف ساخت و آنان توبه کردند، حضرت به خادم خود فرمود:

«سلام مرا به آن ها برسان؛ چه توبه ی آن ها قبول شد و مستحق تعظیم و احترام گشتند و اکنون وظیفه ی ماست که در رفع مشکلات آن ها و خانواده هایشان همت گماریم». (2)

نمونه ی سوم :

حضرت امام جواد علیه السلام ضمن بیان روایت نماز باران که حضرت امام رضا علیه السلام اقامه فرمود، گفت: «.... چون مردم به خانه های خود رفتند، به قدری باران بارید که تمام رودها و نهرها پر آب شد و مردم می گفتند: این، از برکت وجود مقدس فرزند رسول خداست. پس از آن امام در جمع مردم حضور یافت و ضمن سخنرانی مهمی فرمود:

«ای مردم! احکام و حدود الهی را رعایت کنید و همیشه شکرگزار نعمت های خداوند باشید. معصیت و گناه نکنید، اعتقادات و ایمان خود را نسبت به حقوقی که بر عهده ی یکدیگر دارید، تقویت کنید و نسبت به این گونه حقوق بی توجه نباشید. با هم دلسوز و مهربان باشید و بدانید که دنیا پلی است برای عبور به جهانی دیگر که ابدی و جاوید است». (3)

«و لقد کرمنا بنی آدم... (1)؛ و فرزندان آدم را کرامت بخشیدیم. »

از نکات مهم درباره کرامت آدمی آگاهی او از این ویژگی ارزشمند است؛ زیرا ارمغان چنین معرفتی حفظ ارزش های وجودی او از آسیب ها و معصیت هاست. حضرت علی علیه السلام می فرماید :

«خداوند رحمت کند کسی را که قدر خود را بشناسد و از حدّش تجاوز نکند». (2)

کردنش بر اغنیا بر او سلام کند در روز قیامت در حالی خدا را ملاقات نماید که بر او خشمگین است». (1)

نیز آن امام درباهی چگونگی صدا کردن دیگران فرمود:

«چون شخص حاضری را نام می بری [برای احترام] کنیه ی او را نیز بگو». (2)

بدیهی است زمانی که در منظر امام رفتاری کریمانه با دیگران تا این پایه، مهم و ضروری است، رفتار کریمانه با خانواده (همسر و فرزندان) جایگاه رفیع تر و ارجمندتری خواهد داشت.

ص: 104

ص: 106

به نظر می رسد دوره ی مناسب برای تربیت پذیری فرزند، قبل از پایان دوره ی کودکی و ورود به برهه ی نوجوانی باشد. در کلام حضرت رضا علیه السلام نیز برای تأثیر پذیری دل اشارات دقیقی وجود دارد. ایشان فرمود:

«دل همیشه آمادگی ندارد، گاهی نشاطی دارد و گاهی رخوت. بنابراین به هنگام نشاطش به آن توجه کنید (و در عبادت به کارش گیرید) و به گاه رخوت به حال خود رها سازید». (1)

در همین باره امام عسکری علیه السلام نیز می فرماید:

«هرگاه دل به نشاط آید، به آن امانت بسپارید و هرگاه پشت ،کرد با آن بدرود گویید». (2)

معنوی و مادی آنان توجه ویژه داشته باشد.

3- از آن جا که خانواده زیر مجموعه ی جامعه و سلول بنیادین آن محسوب می شود، از این قاعدهی عمومی برکنار نیست و پایداری ارکان آن به وجود مدیریتی منطقی و مدبّر وابسته است.

براین اساس جایگاه نیاز عاطفی فرزند نسبت به سایر نیازهای روحی - روانی مقایسه شدنی نیست و غفلت از این نیاز خسارات روحی - روانی ویژه ای برای فرزند می آفریند که گاه جبران ناپذیر است.

در سیره اهل بیت علیهم السلام شواهد فراوانی درباره ی محبت به فرزند هست که به برخی از آن اشاره می کنیم. پیامبر بزرگوار اسلام می فرماید:

«کسی که به کودکان محبت نکند از ما نیست». (1)

نیز از وصایای امیرالمؤمنین، نزدیک وفات این بود :

در خانواده ی خود با کودکان مهربان باش. (2)

امام صادق علیه السلام نیز می فرمود :

«مردی که به فرزند خود محبت بسیار کند، مشمول رحمت و عنایت مخصوص خداوند بزرگ است». (3)

درباره ی سیره عملی پیامبر اسلام نیز آورده اند :

«آن حضرت هر روز دست محبت بر سر فرزندان خود می کشید». (4)

حضرت امام رضا علیه السلام در همین باره حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل می کند که ایشان فرمود:

«بزرگان خود را احترام نهید، به اطفال خود مهربانی کنید و با خویشان خود ارتباط داشته باشید». (5)

اولین تأثیر ابراز محبت، رشد احساس پذیرش و مقبولیت در فرزند و نوعی خوش بینی به آینده و اتکا به حمایت های خانواده در زمان مناسب است .

در سیره ی علمی رضوی اشارات متعددی در همین باره وجود دارد که به دو نمونه می پردازیم.

نمونه ی اول :

«شخصی از علی بن موسی الرضا علیه السلام پرسید چرا اعراب فرزندان خود را به نام های سگ یوزپلنگ و پلنگ و نظایر آن نامگذاری می کردند؟ حضرت فرمود:

اعراب مردان جنگ و نبرد بودند، این اسم ها را بر فرزندان خود می گذاردند تا هنگام صدازدن آنان در دل دشمن هول و هراس بیفکنند». (1)

از این سخن این گونه بر می آید که میان اسم و صفات روحی – روانی ناشی از و تأثیر در شخصیت طرف مقابل، رابطه ای معنادار وجود دارد. افزون بر آن که اسم در صاحب نام تأثیری برجای می گذارد که در ساختار شخصیتی او می تواند نقش آفرینی کند.

نمونه ی دوم :

در محضر حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام اسم شاعری به میان آمد. یکی از حضار او را به کنیه اش نام برد حضرت فرمود:

اسم شاعر را بگو و از ذکر کنیه اش خودداری کن. خداوند فرموده است: «مردم را به لقب بد نام نبرید». (2) شاید برای مرد شاعر این کنیه اش چندان خوشایند نباشد. (3)

نکته ی توجه برانگیزی که از این سخن استنباط می شود، اهتمام رهبر جامعه ی اسلامی به حفظ تمامی جوانب شخصیت افراد به ویژه در غیاب آن هاست. در این صورت است که دیگران نیز با اقتدای به آنان، در همه حال جز به نیکویی از کسی یاد نمی کنند و سلامت افراد و جامعه ی اسلامی حفظ خواهد شد.

امام کاظم علیه السلام در بیان آشکاری می فرماید :

«برای فرزند خود بهترین اسم را بگذار». (4)

شاید نکته ای که از این کلام نورانی می توان استنباط کرد تأثیر نام شایسته در تصویر شخصی فرد باشد. بی گمان هر یک از ما با تصویری از خویشتن زندگی می کنیم که ممکن است پسند یا نا پسند ما باشد.

در حقیقت چنین تأثیری مبتنی بر اصل ارتباط متقابل میان باطن و ظاهر آدمی است؛ چه پدیده هایی که به ظاهر آدمی مربوط است بر باطن او نیز اثر گذارد و آنچه در باطن آدمی وجود دارد بر ظاهر او نیز تأثیر گذار است. بر این اساس، نام نیکو که پدیده ای ظاهری است می تواند بر باطن فرد که همان شخصیت و منش اختصاصی اوست، اثر گذار باشد .

ص: 113

فرزندانش را بوسید و به فرزند دیگر اعتنا نکرد پیامبر که این رفتار نادرست را دید، به او فرمود :

«چرا با فرزندان خود عادلانه رفتار نمی کنی؟» (1)

نمونه ی دوم :

پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله می فرماید :

«میان فرزندان خود به عدالت رفتار کنید، همان گونه که مایلید مردم با شما به عدل و داد رفتار کنند». (2)

نمونه ی سوم :

حضرت امام رضا علیه السلام به نقل از پدران گرامیشان درباره ی رفتار پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله می فرمود :

«... برای مردم همچون پدری مهربان بود و همه در چشمش یکسان بودند.» (3)

قادر به درک موقعیت و انتخاب یکی از دو خطر می باشند.

با این مقدمات از سیره ی علمی رضوی سخن زیر را نقل می کنیم. حضرت امام رضا علیه السلام فرمود:

«علم گنجینه های کمال است و کلید آن پرسش است». (1)

فرماید. سزاوار است دعای مؤمن در حال آسایش همانند دعای او در حال سختی باشد و چون پاسخ داده نشد، سست نشود. پس از دعا خسته مشو؛ زیرا دعا نزد خدای عزوجل منزلتی بس بزرگ دارد. بر تو باد به شکیبایی و کسب روزی حلال و صله ی رحم. مبادا با مردم دشمنی کنی؛ زیرا ما خاندانی ایم که با هر که از ما ببرد، بپیوندیم و به هر که به ما بدی کند، نیکی کنیم که به خدا سوگند! در این کار سرانجام نیکویی در دنیا و آخرت می بینم. کسی که در این دنیا نعمت دارد اگر درخواست چیزی از خدا کند و به او داده شود، حرص او زیاد شود و جز آن را نیز بخواهد و نعمت خدا در چشم او کوچک و خوار گردد. چون نعمت فراوان شود، مسلمان از این راه به خطر افتد؛ چه بیم آن می رود در حقوقی که بر او واجب است کوتاهی کند.

بگو بدانم اگر من به تو چیزی گفتم به آن اعتماد داری؟ گفتم: فدایت گردم! اگر من به گفته ی شما اعتماد نکنم، پس به گفتار چه کسی اعتماد کنم با این که شما حجت خداوند بر خلق اویید؟ فرمود:

پس به خدا (و وعده ها و گفتارهای او) اعتمادت بیش تر باشد؛ زیرا او به تو وعده ی اجابت داده است. آیا خدای عزوجل نفرمود: [ای پیامبر] هرگاه بندگان من از تو درباره ی من بپرسند، [بدانند] من نزدیکم و دعای آن که مرا خواند اجابت کنم». (1)

و فرموده است: «از رحمت خدا نا امید نباشید». (2)

و نیز فرموده: «و خدا به آمرزش و فضل نویدتان دهد.» (3)

پس همچنان که امام فرمود: «به خدای عزوجل اعتمادت بیش تر از دیگران باشد و در دل خود جز خوبی را راه مدهید که شما آمرزیده اید.» (4)

نکاتی که از سخنان رضوی در این باره استنتاج می شود به طور خلاصه عبارت است از :

1 - در آموزه های اسلام، دعوت به استواری و پایداری اصل تأکید شده ی قرآن کریم و سیره ی اهل بیت علیهم السلام است.

2- نتیجه ی استواری و پایداری، رسیدن به موفقیت و کامیابی است. بدون تحمل سختی ها انتظار هیچ نوع پیشرفتی تصور کردنی نخواهد بود.

3- از مواردی که استواری و پایداری در آن بیشتر تأکید شده است، دعا و درخواست از پروردگار متعال است. استقامت ورزیدن در دعا اجابت را نصیب انسان می سازد. علاوه بر این باید دانست تأخیر در اجابت، گاه نشانه ی توجه و لطف الهی

ص: 119

برای درخواست بیش تر بندگان و شنیدن صدای مناجات آن هاست؛ زیرا خداوند متعال این گونه صداها را که برخاسته از اعماق وجود آدمی است، دوست دارد.

4- به نظر می رسد با اتکا به این روش، نتایج بیش تر و بهتری در تعلیم و تربیت به دست می آید؛ زیرا قدری سخت گیری و تحمل مشقات در پرورش روح آدمی ورزیدگی اندیشه ی او ضروری است. در کلامی از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام آمده است:

«گاهی فرزندانتان را به کارهای کم و بیش سخت و ادارید تا آن ها در بزرگسالی افرادی صبور و شکیبا گردند».

به نظر می رسد در روش دعوت به استواری و پایداری یک قاعده ی کلی و نیز یک استثنا وجود دارد. آنچه اصل و قاعده کلی است، مسؤولیت دادن به فرزند به قدر توان اوست که این امر در همه جا صادق است، اما استثنا کلام امام کاظم علیه السلام است که در مواردی می توان کاری فراتر از توان و طاقت فرزند خود به او واگذار نمود تا توانایی اش در مقابله با مشکلات و سختی ها فزونی یابد.

بدیهی است جمله ی تأمل برانگیز کانت، فیلسوف آلمانی، در این جا معنای بیش تری می یابد که گفت: به طور کلی تعلیم و تربیتی که با قدری سخت گیری همراه باشد، از تعلیم و تربیت مبتنی بر انعطاف و نرمش، بهتر و نتیجه بخش تر است. (1)

در کلام رسول خدا صلی الله علیه وآله آمده است :

«پس از ایمان به خداوند، سوگلی تمام اعمال عاقلانه، بشر دوستی و نیکی به همه ی مردم است، خواه خوب و درستکار باشند یا فاسق و گنهکار» (1)

همچنین در بیانات امام علی علیه السلام آمده :

بهترین چیزی که به وسیله ی آن می توانی رحمت الهی را به خود جلب کنی، این است که از بن جان به همه ی مردم عطوف و مهربان باشی». (2)

نیز آن حضرت فرمود :

«خداوند دوست دارد مردم درباره ی هم خوب فکر کنند و خیرخواه یکدیگر باشند». (3)

است. خاموشی و سکوت، دوستی آور و راهنمای هر کار خیری است». (1)

بی گمان خاموشی و سکوت از این رو دوستی آور و راهنمای هر کار خیری است که به واسطه ی آن آزار و گزندی به دوستان نمی رسد. لذا والدین می توانند با رعایت این موارد، دوستی میان خود و فرزندان را تحکیم بخشند و با آموزش روش های درست، آنان را یاری رسانند تا در مناسبات اجتماعی، موفق به دوستیابی مؤثر گردند و در تقویت آن کامیاب باشند.

3- خیر اندک دیگران را زیاد بشمارد

4- خیر بسیار خود را اندک شمارد

5- هر چه حاجت از او خواهند دلتنگ نشود

6- در عمر خود از دانش طلبی خسته نگردد

7- فقر در راه خدا را از توانگری محبوب تر بینگارد

8- خواری در راه خدا را از عزت نزد دشمن بهتر بداند

9- گمنامی را از شهرت بیش تر بخواهد

10- احدی را ننگرد جز این که بگوید او از من بهتر و پرهیزگارتر است». (1)

ص: 123

ص: 124

ص: 126

بخش اول

1- در این باره نک: آلوین تافلر، موج سوم، ترجمه ی شهیندخت خوارزمی

2- در این باره نک: محمدرضا شرفی، جوان و بحران هویت

3- در این باره نک: نریمان یوسفی، شکاف بین نسل ها

4- در این باره نک: محمدرضا شرفی، خانواده متعادل

5- در این باره نک: نیل پستمن، تکنوپولی

6- در این باره نک: محمد رضا شرفی، تفکر برتر

7- برای حدیث و نیز بررسی شخصیت علمی امام علیه السلام نک: محمد جواد معینی - احمد ترابی امام علی بن موسی الرضا علیه السلام منادی توحید و امامت ، ص 39

8- عزیز الله عطاردی، مسند الامام الرضا علیه السلام، ج 1، ص 44 (مقدمه)

بخش دوم

فصل اول

1- سوره ی قیامت، آیه 14: «بلکه انسان خود بر نفس خویشتن بیناست».

2- عبدالواحد آمدی، غرر الحکم، ترجمه ی محمد علی انصاری، ج2، ص 516، ح 9

3- محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 6، ص 140

4- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 302، ح 44

5- نک: رساله حقوق (راه و رسم زندگی از نظر امام سجاد علیه السلام)، ترجمه ی علی گلزاده غفوری

6- سوره ی ابراهیم، آیه ی 7

7- نهج الفصاحه، ترجمه ی مرتضی فرید تنکابنی، ص 627

8- سوره ی انعام، آیه ی 104

9- برای حدیث امام کاظم نک: محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج 2، ص453؛ نیز برای حدیث رضوی نک: محمدبن بابویه قمی (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 1، ص 565

10- علی بن بابويه، فقه الرضا، ص 380

11- برای کلام علوی نک: نهج البلاغه، نامه ی 47؛ نیز برای حدیث حضرت رضا علیه السلام نک: مسند الامام الرضا علیه السلام، ج 2، ص 382

12- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج1، ص 6

13 - همان، ج 2، ص 357

ص: 128

14 - محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 2، ص 87

15 - مسند الامام الرضا علیه السلام، ج2، ص 149

16- همان، ج 1، ص 50

فصل دوم

1- فرمهینی فراهانی، فرهنگ توصیفی علوم تربیتی، ص 453

2- نک: لیلا شمس، آفتاب هشتمین، ص41؛ برای منبع اصلی نک: محمد بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 2، ص 315

فصل سوم

1- فرمهینی فراهانی، فرهنگ توصیفی علوم تربیتی، ص 474

2- این مؤلفه ها سرفصل های پیشنهادی سازمان ملی جوانان است.

3- فردریک مایر، تاریخ فلسفه تربیتی، ترجمه ی علی اصغر فیاض، ج 2، ص 466

4- نک: مسند الامام الرضا علیه السلام ج 1، ص 40 (مقدمه)

5- لیلا شمس، آفتاب هشتمین، ص46؛ برای منبع اصلی نک: محمد بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 2، ص 312

6- نک: علی احمدی میانجی، مکاتیب الامام الرضا علیه السلام، ص 133

فصل چهارم

1- نک: شرح شمسیه، ص 8

2- نک: عبدا... صالحی نجف آبادی، چهل داستان و چهل حدیث از امام رضا علیه السلام، ص 9؛ برای منبع اصلی نک: مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 2، ص 456

3- سوره ی تکاثر، آیه 8: «سپس در روز واپسین از نعمت پرسیده خواهید شد».

4- عبدا... صالحی نجف آبادی، چهل داستان و چهل حدیث از امام رضا علیه السلام، ص 11؛ برای منبع اصلی نک: مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 386

5- لیلا شمس، آفتاب هشتمین، ص39؛ برای منبع اصلی نک: محمد بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج2، ص 313

فصل پنجم

1- عبدالله صالحی نجف آبادی، چهل داستان و چهل حدیث از امام رضا علیه السلام،

ص: 129

صص 15-16؛ برای منبع اصلی نک: مسند الامام الرضا علیه السلام ج1، ص49(مقدمه)

2- مسند الامام الرضا علیه السلام، ج 2، ص 456

بخش سوم

فصل اول

1 - نک: مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج 3، ص 50

2- اشاره به آیه ی 7 از سوره سجده « الّذى اَحْسَنَ كُلّ شَيْءٍ خَلَقَهُ؛ همان کسی که هر چیزی را که آفریده است نیکو آفریده...»

3- نک: ویلیام جیمز، دین و روان، ترجمه ی مهدی قائنی

4- اشاره به آیات 2و3 از سوره اعلی: «همان که آفرید و هماهنگی بخشید، و آن که اندازه گیری کرد و راه نمود».

5- نک: سوره ی نساء آیه ی 97 «... پاسخ می دهند: ما در زمین از ستمدیدگان و به استضعاف کشیدگان بودیم. [به آنان گفته می شود:] مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید؟...»

6- نک: سوره ی بقره، آیه ی 170: «... آیا هرچند پدرانشان چیزی را درک نمی کرده و به راه صواب نمی رفته اند [باز هم در خور پیروی اند]؟».

7- نک: سوره ی شمس، آیات 9 و 10: «هر کس خویش را پاک گرداند رستگار شد و هر که آلوده گشت، قطعا باخت».

8- نک: مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج 3، ص 50

9- در این باره نک: مرتضی مطهری، جهان بینی توحیدی؛ همو، انسان و ایمان

10 - سوره ی بقره، آیه ی 19

11- سوره ی طه، آیه ی 41 : «و تو را برای خود پروردم».

12 - سوره ذاریات، آیه ی 56: «و جن و انس را نیافریدم جز برای آن که مرا بپرستند».

13- برای حدیث و توضیح آن نک: روح ا... خمینی، چهل حدیث، ص 46؛ نیز: اکبر دهقان، هزار و یک نکته از قرآن کریم .

14- سوره ی بقره، آیه ی 152 «پس یادم کنید تا یادتان کنم».

15- سوره ی رعد، آیه 28 «هان! با یاد خدا دل آرام می گیرد».

16 - محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج8، ص 247

17- نهج البلاغه، ترجمه ی محمد دشتی، حکمت 388

ص: 130

18- همان، خطبه ی 198، عبارت 2

19- نک: سوره ی طلاق، آیه ی 2

20- محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج 3، ص 278

21- ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص 232

فصل دوم

1- در این باره نک: علی اکبر فرهنگی، ارتباطات انسانی (مبانی)، ج 1

2- نهج البلاغه، ترجمه ی محمد دشتی، حکمت 423

3- همان، نامه ی 31

4- محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج 2، ص 124

5- ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص 284

6- همان، ص 386

7- مسند الامام الرضا علیه السلام، ج 1، ص 273

8- نک: علی بن بابویه، فقه الرضا علیه السلام، ص 381

9- نهج البلاغه، ترجمه ی محمد دشتی، حکمت 423

10- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 260 نیز نک: محمد محمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمه، ترجمه ی حمیدرضا شیخی، ص 125، ح 1310

11- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص285؛ نیز نک: محمد محمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمه، ص 77، ح 819

12- مسند الامام الرضا علیه السلام، ج2، ص 357

13 - مسند الامام الرضا علیه السلام، ج1، ص305؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج68، ص340

14 - سوره ی اعراف، آیه ی 96

15 - نهج الفصاحه، ترجمه ی مرتضی فرید تنکابنی، ص 561

16- مسند الامام الرضا علیه السلام، ج 1، ص 276؛ نیز نک مرتضی فرید تنکابنی، الحدیث (روایات تربیتی)، ج 1، ص 159

17- برای حدیث علوی نک: محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج4، ص 3335؛ نیز برای حدیث امام هادی علیه السلام نک: همان، ج 2، ص 982

18- ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص 278

19 - محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج 74، ص 420

20 - محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 3، ص 2074

ص: 131

21- نهج البلاغه، نامه ی 31، عبارت 8، نیز برای ارزش ها و ضد ارزش ها نک: همان، حکمت های 31، 38 ، 150 اصول ارزش ها و ضد ارزش ها، حکمت های 113، 122؛ تضاد ارزش گرایی های نفسانی، خطبه های 8، 23، 87، 176، 186، نامه های 7 16، 31 و 53

22 - مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 45 (مقدمه)

23- همان، ج 1، ص 39 (مقدمه)؛ نیز ج 2، ص 331

24- نهج الفصاحه، ترجمه ی مرتضی فرید تنکابنی، ص 589

25 - همان، ص 587

26- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 260؛ محمد محمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمه، ترجمه ی حمید رضا شیخی، ص 125، ح 1310

27- محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج 2، ص 115؛ محمد بن حسن حر عاملی، الجواهر السنيه، ص 119

28- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج1، ص 264

29- محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 2، ص 1493

30- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج1، ص 299

31- سوره ی ابراهیم، آیه ی 7

32- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج1، ص 285؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج 75، ص 336

33 - محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 1، ص 66

34- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 286

35- سوره ی نساء، آیه ی 1

36- مسند الامام الرضا علیه السلام، ج1، ص 266؛ نیز نک: محسن فیض کاشانی، حقایق در اخلاق و سیر و سلوک، ترجمه ی محمد باقر ساعدی، ص 380

37 - نک: سوره ی فرقان، آیات 27-29

38 - مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 302

39- علی بن بابويه، فقه الرضا علیه السلام ، ص 338

40- ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص 442

41- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 304؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 71، ص 167

42- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص299؛ محمد بن بابویه قمی ( شیخ صدوق )،

ص: 132

ثواب الاعمال، ص 347، ح 576

43- محمد بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا علیه السلام ، ج1، ص 537

44- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص285؛ نیز نک: مرتضی فرید تنکابنی، الحدیث (روایات تربیتی)، ج 2، ص42

45- جوزف پرز، مشاوره، ترجمه ی ابراهیم ثنایی، ص 94

46- محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 4، ص 2880

47- عبدا... صالحی نجف آبادی، چهل داستان و چهل حدیث از امام رضا علیه السلام ص 9، برای منبع اصلی نک: مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 2، ص 456

48- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 49 (مقدمه)

49- سوره ی بلد، آیه ی 11: «و نخواست از گردنه ی سخت بالا رود »

50- عبدا... صالحی نجف آبادی، چهل داستان و چهل حدیث از امام رضا علیه السلام ، ص 50؛ برای منبع اصلی نک: مسند الامام الرضا (ع )، ج1، ص 39

51 - محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج 2، ص 199

52- همان، ج 2، صص 199-200

53- همان، ج 2، ص 200

54- همان، ج 2، ص 199

55- محمدبن بابویه قمی (شیخ صدوق)، عيون اخبار الرضا علیه السلام ، ج1، ص 643، محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج 2، ص 200

56- مرتضی فرید تنکابنی، الحدیث (روایات تربیتی)، ج 3، ص 339

57- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 260

58- همان، ج 1، ص 264

59- همان، ج 1، ص 258

بخش چهارم

فصل اول

1- نک: مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 102

2- همان، ج 2، ص 315؛ نیز نک: مرتضی فرید تنکابنی، الحدیث (روایات تربیتی) ج 3، ص 339

3- محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج 5، ص 509

4- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 2، ص 265؛ نیز نک: محمد محمدی ری شهری،

ص: 133

منتخب میزان الحکمه، ترجمه ی حمیدرضا شیخی، ص 253، ح2785

5- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 266

6- همان، ج 1، ص 265

7- محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج 2، ص 150

8- محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 1، ص 1181

9- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 2، ص256؛ نیز نک: مرتضی فرید تنکابنی، الحديث (روایات تربیتی)، ج1، ص 176

10- در این باره نک: جعفر سبحانی، فروغ ابدیت

11- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج1، ص 110؛ نیز نک: مرتضی فرید تنکابنی، الحديث (روایات تربیتی)، ج 1، ص 225

12- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 84؛ محمدبن علی بابویه قمی (شیخ صدوق)، عيون اخبار الرضا علیه السلام ، ج 1، صص 639-640

13 - محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 2، ص1074؛ مرتضی فرید تنکابنی، الحدیث (روایات تربیتی)، ج 3، ص 8

14- مرتضی فرید تنکابنی، الحدیث (روایات تربیتی)، ج 3، ص8

15 - مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 2، ص 299

16- همان.

17- نهج الفصاحه، ترجمه ی مرتضی فرید تنکابنی، ص 604

18 - مرتضی فرید تنکابنی، الحدیث (روایات تربیتی)، ج 1، ص208

19- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 285؛ ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص 446

فصل دوم

1- نک: نهج الفصاحه، ترجمه ی مرتضی فرید تنکابنی، ص 33

2- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 269

3- همان، ج 1، ص 84

4- محمدبن بابویه قمی (شیخ صدوق)، عيون اخبار الرضا علیه السلام ، ج1، ص 643

5- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 285

6- محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج 5، ص 569؛ نیز در این باره نک: علی مشکینی، ازدواج در اسلام، ترجمه ی علی جنتی؛ حسن مصطفوی، بهشت خانواده

7- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج1، ص285؛ مرتضی فرید تنکابنی، الحدیث (روایات

ص: 134

تربیتی، ج 2، ص 42

8- مرتضی فرید تنکابنی، الحدیث (روایات تربیتی)، ج2، ص 37

9 - همان، ج 2، ص 135

10- عبدا... صالحی نجف آبادی، چهل داستان و چهل حدیث از امام رضا علیه السلام، صص 38 -37

11 - همان، ص 39

12- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 2، ص 323؛ محمد محمدی ری شهری، منتخب ج2، ص323؛ میزان الحکمه، ترجمه ی حمیدرضا شیخی، ص 275، ح 3040

13- نک: سوره ی بقره، آیات 233، 286 سوره ی انعام، آیه ی 152 ؛ سوره ی اعراف، آیه ی 42؛ سوره ی مؤمنون، آیه ی 62

14- سوره ی بقره، آیه ی 286 «... خدای (مهربان) به اندازه ی وسع افراد از آنان تکلیف می خواهد...»

15 - محمد بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، عيون اخبار الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 534

16- رساله حقوق امام سجاد علیه السلام ، شرح علی محمد نراقی ص 269

17- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 2، ص 208 محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشيعه، ج 5، ص 132

18- عبدا... صالحی نجف آبادی، چهل داستان و چهل حدیث از امام رضا علیه السلام، صص 36 و 37

19- محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج 4، ص 11

20- نهج البلاغه، ترجمه ی محمد دشتی، حکمت 50

21- همان، حکمت 193

بخش پنجم

1- حسن عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه

2- همان، ذیل واژه

3- محمدباقر مجلسی، روضه بحارالانوار، ج2، ص 345 مسندالامام الرضا علیه السلام ج 1، ص 286

4- نهج الفصاحه، ترجمه ی مرتضی فرید تنکابنی، ص 489

5- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 264

6- عبدا... صالحی نجف آبادی، چهل داستان و چهل حدیث از امام رضا علیه السلام ، ص

ص: 135

6؛ برای منبع اصلی نک: محمد بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 1، ص 252 (چاپ مؤسسه الاعلمی)

7- «خلق الله آدم على صورته؛ خداوند آدمی را بر صورت خویش آفرید ». نک: ضیاء الدین سجادی، انسان در قرآن کریم ص 39

8- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 286

9- همان، ج 2، ص 331

10- نک: عبدا.. صالحی نجف آبادی، چهل داستان و چهل حدیث از امام رضا علیه السلام ، ص 6

11- همان.

12- سوره ی اسراء، آیه ی 70

13 - محمد محمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمه، ترجمه ی حمیدرضا شیخی، ص303، ح 3348

14 - مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 299

15 - همان، ج 2، ص 348

16- همان، ج 1، ص 48 (مقدمه)

17- همان، ج 1، ص 270

18 - همان، ج 1، ص 38

19 - رساله حقوق، شرح علی محمد نراقی، حق 49

20- برای تفصیل حدیث نک: همین کتاب ، ص 71 ، مهارت سازگاری (رفتار انطباقی)

بخش ششم

فصل اول

1- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج1، ص3؛ محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج 1، ص 24

2- نهج البلاغه، ترجمه ی محمد دشتی، نامه ی 31

3- محمد محمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمه، ترجمه ی حمیدرضا شیخی، ص 475

4- همان.

5- نهج البلاغه، ترجمه ی محمد دشتی، حکمت 399

6- نک: رساله حقوق امام سجاد علیه السلام، شرح علی محمد نراقی، حق فرزند بر پدر.

7- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 110؛ مرتضی فرید تنکابنی، الحدیث (روایات

ص: 136

تربیتی)، ج 1، ص 225

8- در این باره نک: محمدرضا شرفی، با فرزند خود چگونه رفتار کنیم؟ 9- مرتضی فرید تنکابنی، الحدیث (روایات تربیتی)، ج 3، ص 58

10 - محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج16، ص 154

11- حسن بن فضل،طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 113

12 - محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 23، ص 114

13 - محمدبن بابویه قمی (شیخ صدوق) عيون اخبار الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 597

14 - محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 23، ص 112

15- مرتضی فرید تنکابنی، الحدیث (روایات تربیتی)، ج 3، ص 61

16- محمدباقر مجلسی، روضه بحار الانوار، ج 2، ص 345

17- نهج الفصاحه، ترجمه مرتضی فرید تنکابنی، ص 604

18- ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص 442

19- مرتضی فرید تنکابنی، الحدیث (روایات تربیتی)، ج 1، ص 194

20- محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 5، ص 115

21- سوره ی حجرات، آیه ی 11

22- محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشيعه، ج 5، ص 115

23 - مرتضی فرید تنکابنی، الحدیث (روایات تربیتی)، ج 1، ص 194

24- محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 4، ص 97

25- حسین نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ج 3، ص 67

26- همان.

27- محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج 2، ص 262

فصل دوم

1- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 2، ص 207؛ محمد محمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، ص 17

2- برای این نامه نک: علی احمدی میانجی ، مکاتیب الامام الرضا علیه السلام ، صص 111-112

3- نهج البلاغه، ترجمه ی محمد دشتی، حکمت 35 ،

4- حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 113

5- محمد محمدی ری شهری میزان الحکمه، ج 4، ص 3673

6- محمدبن بابویه قمی (شیخ صدوق) عيون اخبار الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 641

ص: 137

7- نک: محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج 1، ص 10

8- حسین نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ج 2، ص 286

9 - محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 23، ص 116

10 - مسند الامام الرضا علیه السلام، ج 1، ص 5

11 - محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 5، صص 324-323

12- محمد محمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمه، ترجمه ی حمیدرضا شیخی، ص 111، ح 1161

13 - سوره ی بقره، آیه ی 186

14 - سوره ی زمر، آیه ی 53

15 - سوره ی بقره، آیه ی 268

16- نک: محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج 4، صص 243- 244

17- در این باره نک: کانت، تعلیم و تربیت، ترجمه ی شکوهی

18- سوره ی توبه، آیه ی 128

19 حسین نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ج 2، ص 67

20- عبدالواحد آمدی، غرر الحکم، ص 212

21- ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص 91

22- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 2، ص 374

23- علی بن بابويه، فقه الرضا علیه السلام، ص 338

24- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج1، ص 264

25- محسن فیض کاشانی، المحجه البيضاء، ج 3، ص 371

26- ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص 74

27- مرتضی فرید تنکابنی، الحدیث (روایات تربیتی)، ج 3، ص 229

28 - مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 232

29- مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 273 محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج 3، ص 189

30 - مسند الامام الرضا علیه السلام ، ج 1، ص 285

ص: 138

مهارت های ذهنی - شناختی مهارت خودآگاهی / 26

• خودآگاهی لازمه ی پیوند با اهل بیت علیهم السلام / 29

• خودآگاهی زمینه ی تحقق جهاد اکبر / 29

• خودآگاهی و ایجاد بینش / 30

• ایجاد بینش نسبت به فرجام گناه / 30

• ایجاد بینش نسبت به نیایش / 30

• خودآگاهی و خویشتنداری / 31

مهارت تصمیم گیری / 35

مهارت حل مسأله / 39-40

مهارت تفکر نقاد / 42 44

مهارت تفکر خلاق / 46-48

ص: 140

مهارت ارتباطات انسانی (بین فردی)

• ضابطه شناسی ارتباطات انسانی/ 58

• آسیب شناسی ارتباطات انسانی / 58 59

• آسیب شناسی ارتباط با خالق / 60

• انواع ارتباطات انسانی

1- مهارت مردم داری / 62

حفظ زبان / 63

سپاسگزاری / 63

امید آفرینی / 64

آسایش دیگران / 64

صله ی رحم / 65

2- مهارت دوست یابی / 66-67

3- مهارت گوش دادن / 67

4- مهارت همدلی / 69 و 70

5- مهارت سازگاری (رفتار انطباقی) / 71

مهارت های خانوادگی

• خانواده ی متعادل / 76

• تشکیل خانواده / 77

• تقویت خانواده / 78

• معیار تشکیل خانواده / 79

• مدیریت خانواده / 79

• مدیریت اخلاقی خانواده / 79

• مدیریت اقتصادی خانواده / 80-81

مهارت های شناختی ( معرفتی ) خانواده ( همسرداری )

نیازشناسی همسر

نیاز به نعمت / 84

نیاز به فرصت / 85

نیاز به تأمین معیشت / 85

علاقه به محبوبیت / 86

علاقه به رابطه ی مشروع جنسی / 87

ص: 141

علاقه به شادی و گردش / 88-89

ظرفیت شناسی همسر / 90

حق شناسی همسر / 92

موقعیت شناسی همسر / 93

راه های موفقیت در زندگی

شاخص های موفقیت

• درک و تفاهم پایدار / 98-99

• همزبانی / 99

• مشارکت و همکاری / 100-101

• شناخت کرامت خود / 102-103

مهارت های تربیتی

مهارت های فرزند پروری در حیطه ی شناختی

• امکان تربیت / 108

• زمان تربیت / 109

• مسؤولیت تربیت / 109

• نیازهای روحی - روانی فرزند

محبت / 111

توجه به خواسته های مادی / 112

• حقوق فرزند

نام نیک 113

احترام به فرزند /114

مهارت های فرزند پروری در حیطه ی ارتباطی

• روش تربیت عملی / 116

• روش تربیت عادلانه / 116-117

• روش تربیت عقلانی / 117

• روش دعوت به استواری و پایداری / 118-120

• روش دعوت به تحکیم دوستی ها / 120-121

• روش ایجاد ضابطه در مناسبات انسانی / 122-123

ص: 142

اباصلت هروی

عبدالسلام بن صالح. علامه حلی می گوید: از امام رضا علیه السلام روایت کرده است. او ثقه و حدیثش صحیح است.

ابو محمد غفاری

در کتب رجالی از او یاد شده است. برخی گفته اند: وی از نسل ابوذر غفاری بوده است.

ابوهاشم

داوود بن قاسم، ابوهاشم جعفری، اهل بغداد بود و نزد ائمه علیهم السلام جایگاه والایی داشت. دوران امام رضا، امام جواد، امام هادی، امام حسن عسکری را درک کرده و حضرت صاحب الزمان را دیده است. وی کتابی حدیثی داشته است.

ص: 144

احمد بن محمد بن ابی نصر

احمد بزنطی. اهل کوفه که به دیدار حضرت رضا علیه السلام رفت و جایگاهی والا نزد ایشان یافت. یار نزدیک امام رضا علیه السلام بود و علمای شیعه تمامی روایات وی را صحیح می دانند و به فقاهت وی اقرار دارند.

رجاء بن ابی ضحاک

او خراسانی است و مأمون وی را برای آوردن امام رضا علیه السلام به خراسان، به مدینه فرستاد. وی حدیث مفصلی درباره ی سیره ی آن حضرت که نتیجه ی مشاهدات او در طول سفر به خراسان است نقل کرده است.

ریان بن صلت

اصل خراسانی است. دارای کتابی حدیثی بوده. از امام رضا علیه السلام روایت کرده است، در کتب رجال با تعابیر «ثقه» و «صدوق» ستایش شده است.

سلیمان جعفری

سلیمان بن جعفر جعفری «ثقه» و دارای کتاب است. از امام رضا علیه السلام روایت کرده است.

فضل بن شاذان

ابومحمد فضل بن شاذان نیشابوری، فقیه، متکلم و و دانشمندی بلندمرتبه که تألیفات و تصنیفاتی دارد. در کتب رجالی از وی با عنوان «ثقه» یاد شده است.

علی بن اسباط

علی بن اسباط بن سالم، ابوالحسن. اهل کوفه. از امام رضا علیه السلام روایت کرده است. علمای رجالی شیعه از جمله کشی (قرن چهارم) به دیده ی اعتماد به وی نگریسته اند.

معمر بن خلاد

ابوخلاد، اهل بغداد و در کتب رجالی «ثقه» دانسته شده است. وی از امام رضا علیه السلام روایت کرده است.

یاسر

خادم امام رضا علیه السلام که از ایشان مسائلی را پرسیده است.

ص: 145

يسع بن حمزه

وی در سند روایاتی که از امام رضا علیه السلام نقل شده است قرار دارد. در کتاب رجالی «جامع الرواه» از او یاد شده است.

یونس بن عبدالرحمن

ابو محمد یونس بن عبدالرحمن، چهره ی برجسته ی شیعه است و دارای جایگاهی والا. از امام کاظم و امام رضا علیهما السلام روایت کرده است. شیخ طوسی می گوید: وی بیش از 30 کتاب دارد.

ص: 146

مهارت حل مسأله

Problem solving skill

مهارت تفکر انتقادی

Critical thinking skill

مهارت ارتباط مؤثر

Effective communication skill

مهارت تصمیم گیری

Decision-making skill

مهارت تفکر خلّاق

Creative thinking skill

مهارت بین فردی

Interpersonal relationship skill

مهارت خودآگاهی

Awareness building skill

مهارت همدلی

Empathy skill

مهارت انطباق با هیجان ها

Coping with emotion skill

مهارت سازگاری با فشار روانی (مدیریت استرس)

Coping with stress skill

ص: 148

قرآن کریم

نهج البلاغه، ترجمه ی محمد دشتی، انتشارات امیرالمؤمنین، 1378ش، قم.

نهج الفصاحه، ترجمه ی مرتضی فرید تنکابنی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374ش، تهران.

آمدی، عبدالواحد: غرر الحکم و دررالکلم، مؤسسة الاعلمي للمطبوعات، 1407ق، بیروت.

احمدی میانجی، علی: مکاتیب الامام الرضا علیه السلام، کنگره جهانی امام رضا علیه السلام، اول، 1411ق، مشهد.

پرز، جوزف: مشاوره ،ترجمه ی ابراهیم ثنایی، مطبوعاتی عطایی، 1352ش، تهران.

ص: 150

تافلر، آلوین: موج سوم، ترجمه ی شهیندخت خوارزمی، نشر نو، تهران.

جیمز، ویلیام: دین و روان، ترجمه ی مهدی قائنی، نشر دار الفکر، قم .

حجازی، علاء الدین: چهل سخن، شرکت سهامی انتشار، تهران.

حرانی، ابن شعبه: تحف العقول عن آل الرسول، مكتبه بصیرتی، 1394ق، قم.

حر عاملی، محمدبن حسن: وسائل الشیعه، مؤسسه آل البيت لاحياء التراث، قم.

خمینی، روح ا...: چهل حدیث، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1374ش، تهران .

سجادی، ضیاء الدین: انسان در قرآن کریم، انتشارات بنیاد قرآن، 1360ش، تهران.

شرفی، محمدرضا: با فرزند خود چگونه رفتار کنیم؟، انتشارات جهاد دانشگاهی، 1376ش، تهران.

شمس، لیلا: آفتاب هشتمین، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، اول، 1386ش، اصفهان.

صالحی نجف آبادی، عبدالله: چهل داستان و چهل حدیث از امام رضا علیه السلام، مهدی یار، 1381ش، قم.

طباطبایی، محمد حسین: المیزان فی تفسیر القرآن، کانون انتشارات محمدی، 1350ش، تهران .

طبرسی، حسن بن فضل: مكارم الاخلاق، مؤسسه الاعلمی، 1392ق، بیروت.

عمید، حسن: فرهنگ فارسی، انتشارات امیر کبیر، 1343ش، تهران.

فرمهینی فراهانی: فرهنگ توصیفی علوم تربیتی، نشر اسرار دانش، تهران.

فرهنگی، علی اکبر: ارتباطات انسانی، جلد اول (مبانی)، انتشارات رسا، 1381ش، تهران .

فرید تنکابنی، مرتضی: الحدیث (روایات تربیتی)، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373ش، تهران .

- ، و سجادی، محمدصادق: اخلاق از دیدگاه قرآن و عترت، دفتر نشر

فرهنگ اسلامی، 1362ش، تهران.

قمی، محمدبن بابویه (شیخ صدوق): عیون اخبار الرضا علیه السلام، ترجمه ی علی اکبر غفاری - حمیدرضا مستفید، نشر صدوق، 1373ش، تهران.

- ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ترجمه ی صادق حسن زاده، فکر آوران، 1384ش، تهران.

ص: 151

کاشانی، محسن: حقایق در اخلاق و سیر و سلوک، ترجمه ی محمد باقر ساعدی، نشر علمیه اسلامیه، 1340ش، تهران

-: المحجة البيضاء، تحقيق علی اکبر غفاری، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه حوزه علمیه قم، 1383ق، قم.

کلینی، محمدبن یعقوب: الکافی، انتشارات دار الكتب الاسلامیه، 1388ق، تهران.

گلزاده غفوری، علی: رساله حقوق امام سجاد علیه السلام (راه و رسم زندگی از نظر امام سجاد علیه السلام)، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1397ق، تهران.

مایر، فرودریک: تاریخ فلسفه تربیتی، ترجمه ی علی اصغر فیاض، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1384ش، تهران.

محمدی ری شهری، محمد: میزان الحکمه، دفتر تبلیغات اسلامی، 1363ش، قم .

-: منتخب میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، نشر دار الحدیث، 1385ش، قم.

مجلسی، محمد باقر: بحارالانوار، مؤسسه الوفاء، بيروت.

مختاری، رضا: سیمای فرزانگان، دفتر تبلیغات اسلامی، قم .

مستنبط، احمد: قطره ای از دریای فضایل اهل بیت علیهم السلام ترجمه ی محمد حسین رحیمیان، نشر حاذق، 1384ش، قم.

مشکینی، علی: ازدواج در اسلام، ترجمه ی علی جنتی، قم.

مصطفوی، حسن: بهشت خانواده، انتشارات دار الفکر، قم.

مطهری، مرتضی: مجموعه آثار، انتشارات صدرا، تهران .

معینی، محمدجواد - ترابی، احمد امام علی بن موسی الرضا علیه السلام منادی توحید و امامت، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1380ش، مشهد.

نراقی، علی محمد: شرح رساله حقوق امام سجاد علیه السلام، انتشارت مهدی نراقی، 1385 ش، قم.

نوری طبرسی، حسین: مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البيت لاحياء التراث، قم .

ص: 152