1- . بحارالانوار، ج43، ص65.

2- . جلد دوم شرح دفتر دل.

1- . تفسیر أطیب البیان، ج3، ص226. جابر بن عبدالله انصاری از پیامبر خداصلی الله علیه وآله نقل می کند که رسول خدا فرمود: «إنّ اللهَ جَعَلَ عَلیّاً وَ زَوجَتَهُ وَ أبنائَهُ حُجَجُ الله عَلی خَلقِهِ وَ هُم أبوابُ العِلمِ فی اُمَّتی مَن اهتَدی بِهِم هُدَی إلی صِراطِ المُستَقیم؛ (شواهد التنزیل، حافظ حسکانی حنفی، ج1، ص58و59) به یقین خداوند چنین قرار داده است که علی و همسرش و فرزندانش، حجت های خداوند بر خلق او باشند و آنان درهای علم در امتم هستند هرکس هدایت به آنان پیدا نمود، بسوی صراط مستقیم هدایت شده است.»

1- . بحارالانوار، ج 22، ص 490؛ التوحید، شیخ صدوق، ص 117؛ معانی الاخبار، ص 58؛ بحارالانوار، ج 24، ص 74؛ معانی الاخبار، ص 114؛ بحارالانوار، ج 43، ص 46؛ مناقب، ج 3، ص 337.

1- . ریاض المصائب، علامه سید محمد مهدی تنکابنی، ص138 و139. ذوالفقار شمشیر معروف امام علی (علیه السلام). از آنجا که این شمشیر، پست و بلندی هایی مانند ستون فقرات داشت، آن را ذوالفقار نامیدند.. درباره اینکه این شمشیر چه شکلی داشته، اختلاف وجود دارد و گرچه در بیشتر تصویرهای رایج، آن را به صورت شمشیری دارای دو سر ترسیم می کنند، ولی عمده منابع، آن را مانند دیگر شمشیرها با یک لبه دانسته اند. علامه مجلسی از تفسیر السدی الکبیر در جلد42 بحارالانوار، ص58 نقل می کند که آیه <...وَ أَنْزَلْنَا الْحَدیدَ فیهِ بَأْسٌ شَدیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاس...> (ترجمه:... و آهن را که در آن برای مردم خطری سخت و سودهایی است، پدید آوردیم،...)[ حدید–25] اشاره به ذوالفقار دارد که از آسمان برای پیامبر نازل شد. و در حدیثی منتسب به جعفر بن محمد، دلیل نامگذاری آن شباهت شیارهایش به مهره های کمر است. در حدیثی منتسب به محمد بن علی، امام پنجم شیعه در بحارالانوار دربارهٔ دلیل نامگذاری این شمشیر آمده است: [لانه ما ضرب به أحدا من خلق الله إلا أفقره فی هذه الدنیا من أهله وولده وأفقره فی الآخرة من الجنة] «زیرا علی (علیه السلام) با شمشیر ذوالفقار به هیچ کس ضربتی نزد، مگر اینکه او را در دنیا از خانواده و زن و فرزندانش جدا کرد و در آخرت او را از بهشت جدا ساخت.» در حدیثی منسوب به امام رضا (علیه السلام) آمده است که جبرئیل، آن را با خود از آسمان آورده است. طبق روایتی دیگر رسول خدا(صلّی الله علیه وآله و سلّم) فرمود: "خدای تبارک و تعالی ذوالفقار را به من عطا کرد، و فرمود: ای محمد بگیر آن را و عطا کن آن را به بهترین اهل زمین، عرض کردم خدایا او کیست؟ حق سبحانه و تعالی گفت او خلیفه من در زمین علی بن ابی طالب است." در جنگ احد، هنگامی که شمشیر او شکست، او از پیامبر شمشیر خواست، و پیامبر ذوالفقار را بدو داد، که علی با آن از پیامبر دفاع کرد و دشمن را عقب راند. در این جنگ علی (علیه السلام) جانفشانی های بسیاری در حق پیامبر انجام داد تا جایی که جبرئیل نازل شد و ایثار علی (علیه السلام) را نزد پیامبر ستود و گفت: این نهایت فداکاری است که او از خود نشان می دهد. رسول خدا(صلّی الله علیه وآله و سلّم) نیز گفت: "من از علی و او از من است." بنا بر تاریخ طبری و سیره ابن هشام در این هنگام ندایی شنیده شد که می گفت: «لا فتی الا علیّ لا سیف الاّ ذوالفقار» (هیچ جوانمردی جز علی و هیج شمشیری جز ذوالفقار نیست) پیامبر گفت: «این صدای جبرئیل است». پس از علی، ذوالفقار به پسرش حسن ابن علی، و سرانجام به حجت ابن حسن ارث رسید. از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است: "شمشیر امام زمان هنگام ظهورش، همان ذوالفقار است." و نیز از امام صادق و امام رضا (علیهما السّلام) نقل شده است که ذوالفقار از نشانه های امامت است و در زمان امامان در دست آنان بوده است. ( ر.ک: ذوالفقار.. نشریه دیدار آشنا، ش. شماره 52 مهر 1383؛ المناقب. ابن شهر آشوب، ج 3، ص290؛ لسان العرب، ج 10، ص 300؛ المناقب. ابن شهر آشوب، ص 340؛ علل الشرایع، ج 1، ص 160؛ بحارالانوار، ج 42، ص 57؛ سیره ابن هشام، غزوه احد، ج 30، ص 106؛ شیخ مفید. الارشاد، ج 1، صص 82–68، 78؛ شیخ طوسی. الأمالی، ص 547؛ الغیبة. ج 307، ح 2؛ دائرة المعارف الاسلامیه، ج9، 398؛ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج4، ص419؛ طبری، ج7، ص595 - 556؛ دانشنامه جهان اسلام، ج18، ص 849 ) طبق این روایت نور حضرت زهرا و ذوالفقار ولایت به اراده الهی و به عنصر نور خلق شده اند و نزول و عطائشان از آسمان بر نبی خاتم(صلّی الله علیه وآله و سلّم) بوده است هر دوی ایشان سلاح ولایت بوده اند و لیکن برّندگی سلاح الزهرا (سلام الله علیها) بر تارک ظلمت و طاغوت بیشتر بوده همچنین حمل ذوالفقار فقط بر صاحب ولایت کلیه آسان است و نیز هر دو عنصر مبارک با مهدویت مرتبط میباشد چه آنجا که در روایت وارده از بقیة اللهعج الله تعالی فرجه الشّریف اسوه او و حرکت و قیامش مادر بزرگوارش فاطمة الزهراء می باشد و نیز برای فرج آن حضرت نشانه هایی هست كه یكی از آنها سخن گفتن ذوالفقار در شب ظهور است كه از غلاف خود خارج می شود و خطاب به ولی عصر عج الله تعالی فرجه الشّریف می گوید: السلام علیک ایها القمقام الزّخّار السلام علیک ایها الصمصام البتّار؛ «ای ولی خدا! بپاخیز و به وسیله ی من و به نام خدا دشمنان خدا را نابود كن» این مطلب از زبان «سید محمد شمس الدین» نایب _ خاص حضرت قائمعج الله تعالی فرجه الشّریف در دوران غیبت صغری نقل شده است.

1- . الکافی، ج1، ص460 باب مولد الزهراء (سلام الله علیها).

2- . ریاض المصائب، ص133. بتول از القاب حضرت فاطمه (سلام الله علیها) است، گفته شده به سبب برتری اش بر دیگر زنان بلاظ گفتار، رفتار ومعرفت، بتول نامیده شده است. علامه طباطبایی بتول را زنی میداند که عادت ماهیانه ندارد. لقب بتول برای حضرت مریم نیز بکار رفته است. البته مفسران معنای بتول را زنی می دانند که با تمام قلبش متوجه خدا گردیده، واز غیر او منقطع شده است. (وَهیَ مُنقطِعةٌإلیَ اللهِ عَن الدّنیا- تفسیر نمونه ج25ص179) فی علل الشرایع عن أبی جعفر الباقر (علیه السلام) قال: إنّ بناتَ الأنبیاءِ لایُطمِثنَ، إنّما الطَّمثُ عُقوبةٌ، وَ أوّلُ مَن طُمث سارةٌ. (ر.ک: قصص الأنبیاء، الجزائری، ج1ص230 ) همانا دختران پیغمبران الهی حیض نمیشوند، براستی ابتلاء به حیض شدن را عذاب الهی می دانستند، و نخستین کسی که به عادت ماهانه مبتلا شد؛ ساره همسر حضرت ابراهیم (علیه السلام) بود. ویقولُ السّید: وَهیَ زَوجةُ إبراهیمُ، عُقوبتها إنّما هیَ لَعِلمُها الّذی مَعَ هاجرَ أمّ إسماعیل، وَهُو إیذاؤها إیّاها، وَ إخراجِها مِن بَیتها، وَ إذهابِ إبراهیم إلَی وادیٍ غَیر ذی ذرعٍ، کَما المشهور. وَ قولُه (علیه السلام): لایُطمثنَ، أی: لایُحضنَ، وَالصَّحیحُ أنّ فاطمةُ (سلام الله علیها) لاتَحیضُ أصلاً، وَ لَم تَرَ دَمٌ غَیر الحَیضُ إیضاً، مِن دَمِ النَّفاسِ وَ الإستحاضَةُ مطلقاً. فلذلک سُمّیت بَتولاً، لأنّ البَتَلُ القَطعٌ، وَ إنّها انقَطعَت عَن الدّماءِ الثّلاثةِ کَما کانَت لِلنّساءِ فَهیَ مُطهرةٌ عَن الخَبائِثِ. کَما فِی العِلل بإسنادهِ عَن علیّ بن أبی طالب (علیه السلام): أنّ النّبیصلّ الله علیه وآله سئل: مَا البتولُ؟ فإنّ سَمِعناکَ یا رَسولَ الله، تقولُ: إنّ مریمَ و فاطمةَ بتولٌ. فقالَ رسولُ الله: البتولُ الّتی لَم تَرَ حمَرةٌ قَطٌ، أی لَم تَحِض فإنّ الحیضَ مکروهٌ فی بناتِ الأنبیاء (بحارالانوار، ج43، باب2، ص43؛ المناقب، ج3، ص110؛ معانی الاخبار، ص54؛ ینابیع المودة قندوزی، ص 260) سید می گوید: او همسر ابراهیم خلیل الرحمان بود، که به سبب اذیت عالمانه، بر هاجر و اسماعیل روا داشت، و ایشان را از خانه اش اخراج نمود و ابراهیم را راهی وادی بی آب و علف نمود، مورد عقوبت قرار گرفت. اینکه امام باقر (علیه السلام) فرمود: عادت نمی شوند شاید به همان معنای ندیدن حیض باشد، که صحیح اینست فاطمه هیچگاه حیض نمی شد، و حتی غیر از حیض خونهای دیگر نظیر نفاس و استحاضه نیز مطلقاً نمی دید. فلذا به این دلیل ایشان را بتول نامیدند چون «بتل» بمعنای بریده شدن است، و براستی که او از خونهای ثلاثه ای که مختص زنان می باشد، بریده شده پس ایشان از خبائث پاک شده است. کما اینکه در علل الشرایع امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند: از پیامبر سؤال شد بتول چیست؟ چون این کلمه را از شما شنیدیم؛ ایشان فرمود: مریم و فاطمه بتولن. بتول کسی است که هیچوقت (خون) سرخی نمی بیند چون دیدن حیض از دختران پیامبران ناپسند است. البته بدلایلی دیگر نیز می توان این امر را توجیه عقلی نمود: خداوند طینت حضرت زهرا (سلام الله علیها) را بر اساس رحمت مخصوصه خود سرشته است فلذا هرنوع عقوبتی از وجود رحیمیّه ایشان جدا شده است خون و آلودگی ها از خبائث و نواقص جسم بشری است لیکن حضرت زهرا، عنصری لطیف، ملکوتی و کاملۀ بلا نقصان از اعلا علیین می باشند که؛ از دنائس و خبائث اهل ناسوت به دور است فلذا به نص شریف إنما یرید الله لیذهب عنکم الرّجس أهل البیت و یطهّرکم تطهیراً، هرگونه خبائث اجازۀ عارض شدن بر ایشان را ندارد.

1- . فاطمة الزهراء من المهد الی اللحد، ص123، به نقل از شواهد التنزیل. حضرت زهراء (سلام الله علیها) پیوسته بمانند دوشیزگان بود، و پیامبر همواره از او به عنوان «حوراءالإنسیة» و «مخلوقی از میوه های بهشت» یاد می فرمود. (ر.ک: بحارالانوار ج43 ابواب 1و2)

1- . بحارالانوار، ج43، ص18؛ الهدایةالكبرى، ص407؛ ظلامات الصدیقة الشهیدة، ص46. بنابر روایاتی که از کتب شیعه و اهل سنت نقل شده حضرت محسن (علیه السلام) از فرزندان امام علی (علیه السلام) و فاطمه زهرا (سلام الله علیها) بود که در اثر ضربه خوردن در منزل و فشار آن حضرت میان در و دیوار توسط عمر، سقط شده و به شهادت رسید. بیان این نکته نیز ضروری است که محاصره خانه حضرت زهرا (سلام الله علیها) و آسیب رساندن به ایشان از جانب هرکسی که بوده باشد، یقیناً با دستگاه خلافت آن زمان مرتبط بوده است. به عنوان نمونه، به برخی روایات و اسناد تاریخی از منابع شیعه و اهل سنت اشاره می شود: مرحوم طبرسی در اعلام الوری می گوید:...أبوبکر به قنفذ پیغام فرستاد که فاطمه را بزنید، با این پیغام کار بالا گرفت و او را از علی دور کردند و قنفذ با شدّت عمل بالاترى وارد صحنه شد و در نهایت قساوت و شدّت، دخت گرامى پیامبر را میان فشار درب و دیوار قرار داده و شدّت این کار به حدّى بود که پهلوى آن بانو شکست و بچّه داخل شکم سقط شد. ابراهیم بن سیار نظام معتزلى (160-231) که به خاطر زیبایى کلامش در نظم و نثر به نظّام معروف شده است، در کتاب هاى متعددى، واقعه بعد از حضور در خانه فاطمه (سلام الله علیها) را نقل مى کند. او مى گوید: عمر در روز اخذ بیعت براى ابى بکر، بر شکم فاطمه زد، او فرزندى که در رحم داشت و نام او را محسن نهاده بودند، سقط کرد. «احمد بن محمّد» معروف به «ابن ابى دارم»، محدث کوفى (متوفاى سال 357)، نقل مى کند که در محضر او این خبر خوانده شد: عمر لگدى بر فاطمه زد و او فرزندى که در رحم به نام محسن داشت سقط کرد. ابن سعد در طبقات و بلاذری در انساب الاشراف آورده است: فرزندانی که مادرشان حضرت فاطمه (سلام الله علیها) دختر رسول خدا(صلّی الله علیه وآله و سلّم) است که شامل امام حسن و امام حسین و محسن و زینب کبرا و ام کلثوم کبرا (علیهم السّلام ) است. محسن در جریان حمله به خانه حضرت زهرا (سلام الله علیها) سقط شد. ابن اثیر می گوید: محسن در کودکی وفات یافته است. و در ترجمه نظام به کتاب «بحوث فی الملل و النحل»: 3/248-255 مراجعه شود. « انّ عمرَ ضَرَبَ بَطنَ فاطمةَ یَومُ البَیعةُ حَتّى ألقَت المُحسنُ مِن بَطنِها»، و همچنین در میزان الاعتدال: 3/459. آمده است «انّ عمر رَفَسَ فاطمةَ حتّى أسقَطَت بِمُحسنٍ.»؛ اول کسی که درباره ی او حکم می شود محسن بن علی (علیه السلام) و قاتل اوست. سپس درباره ی قنفذ که او و رفیقش عمر را می آورند و با تازیانه ی آتشین آن دو را می زنند که اگریکی از آن تازیانه ها به دریا ها زده شود از مشرق تا مغرب آن به جوش می آید و اگر بر کوه ها ی دنیا قرار بگیرد طوری پراکنده می شود که مانند خاکستر میگردد. با آن تازیانه به آن دو نفر عمر و قنفذ زده می شود...( بحارالانوار، مجلسی، ج43، ص195، مؤسسة الوفاء بیروت، به نقل از المحتضر، حسن بن سلیمان حلی )

1- . بحارالانوار، ج43، ص134.

2- . جایگاه روضه ای آتش سینه سوزِ من فاطمه جان *** شد شام سیاه، روزِ من فاطمه جان با لطف فقط تورو به حیدر کردی... *** با لطف مگیر رو، زِ من فاطمه جان خانواده کانون عشق و محبتی است که در آن زمینه رشد و تعالی انسان فراهم می شود و بنایی است که زوجین، دو رکن اساسی آن را تشکیل می دهند تا به فرموده پروردگار، بدین وسیله به آرامش و آسایش برسند. <و من آیاتِهِ ان خلقَ لکُم مِن أنفسکُم أزواجاً لِتسکنوا إلیها وَ جَعَلَ بَینکُم مَودةً وَ رَحمةً> (روم: 30). یکی از آیات و نشانه های خداوند، این است که از خود شما برایتان همسرانی آفرید تا در کنار آنها آرامش خاطر پیدا کنید و میان شما و همسران شما مهر و محبت را قرار داد. خانواده، گنجینه ای است که مجموعه بسیاری از ارزش های والای انسانی را در خود جای داده است. تربیت، عفت، عطوفت و رحمت، عشق و محبت و ده ها خصلت دیگرِ ارزشی در این کانون پرورش می یابد. آنچه در خانواده چراغ دوستی و محبت را فروزان تر می کند، رابطه صمیمانه ای است که بین زن و شوهر برقرار می شود و آنچنان این ارتباط و صمیمیت مهم و پرارزش است که در دین مقدس اسلام درباره نحوه برخورد هر یک از زوجین با یکدیگر در رفتار و گفتار سفارش های متعددی شده است. همچنین، اسلام در تمامی زمینه ها به معرفی طرح ها و برنامه های آماده اجرا می پردازد و برای غنیمت بیشتر و ملموس شدن اندیشه، طرح و مکتبش، با عنایت به شیوه های رفتاری متکامل و توحیدی، الگوها و نمونه هایی را معرفی می کند تا از این رهگذر، پاسخگوی تمام نیازهای مادی و معنوی ما باشد. الگوهایی که اسلام معرفی می کند، الگوهای اصیل و با لیاقتی هستند که بر اساس «واقعیت ها» و «ارزش ها» استوارند؛ الگوهای معنوی که در طول تاریخ، جاویدان و ماندگار خواهد بود. الگوهایی لایق تقلید و پیروی، الگوهایی با اصالت، پویایی و جاذبه، استوار بر پایه ایمان به خداوند و ارزش های متعالی معنوی؛ الگویی نظیر بزرگ بانو و سالار زنان عالم فاطمه زهرا (سلام الله علیها). اندیشیدن در ابعاد شخصیتی زهرای بتول (سلام الله علیها) و نقش سازنده اش در صحنه های پاسداری از فضیلت و دیانت، از آن رو دارای اهمیت و توجه است که آموزگارش پیامبر گرامی اسلام و تعالیمش، تعالیم انسان ساز قرآن کریم است. توجه به زندگانی آن حضرت در عصر غربت انسان و کسادی بازار ایمان، برای انسان های گریزپا و سرگردان، حیات بخش و راهگشا خواهد بود تا روح انسان امروزی، در سایه سار نخل وجود فاطمه زهرا (سلام الله علیها) آرامش گیرد و جان تشنه انسان سراب زده قرن ما، از شراب طهور کوثر وجودش سیراب شود. یکی از ویژگی هایی که تشنگان حقیقت در سیره آن بزرگوار با حساسیت خاصی آن را بررسی می کنند، توجه به جلوه های رفتاری و گفتاری صدیقه طاهره در خانه و خانواده و مهم تر از آن، در چگونگی ارتباط با همسر بزرگوارش علی (علیه السلام) است. آری، زهرای بتول در گفتار و عمل با شوهر بزرگوارش، روش و منشی زیبا و دلپسند از خود بر جای گذارده است، که چون مشعلی فروزان در تاریخ بشریت می درخشد و راهنمای تمام زنانی است که دل به خوبی ها و روشنایی ها سپرده اند. در این گفتار سعی می شود که به گوشه ای از این زیبایی ها به اجمال اشاره شود. خانه، کانون رویش محبت و جوشش عشق و عطوفت است. محیطی که شخصیت انسان در آن شکل می گیرد. فضایی که مجموعه خانواده باید در آن تنفس کنند و بخش قابل توجهی از توانمندی های خود را در بستر خانواده جست وجو نمایند و رشد دهند. خانه، محل آرامش و سکون است و روح و روان انسان در چنین فضایی باید به بار بنشیند. اداره امور این محیط به ظاهر کوچک که به منزله اداره یک کشور است، نیاز به درایت خاصی دارد. دو رکن خانواده که همه برنامه ها و فعالیت ها، بر محور آنها باید شکل بگیرد، زن و شوهر هستند. این دو باید فرهنگ خانواده را پاسدار باشند و اقتصاد خانواده را متناسب با نیازها سامان بخشند. اخلاق و رفتار زن و شوهر و سیره و سلوک آنان در زندگی، بر دیگر اعضای خانواده اثر می گذارد و زمینه رشد و بالندگی را در فرزندان به وجود می آورد. یکی دیگر از این ارزش ها تلاش زن در جهت خوب شوهرداری کردن است. امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) درباره اهمیت خوب شوهرداری کردن زن، می فرماید: «جِهادُ المَرأَةِ حُسنُ التَّبَعُل؛ جهاد زن این است که خوب شوهر داری کند». می دانیم که جهاد اهمیت بسیاری دارد و در ردیف بزرگ ترین عبادات به حساب می آید و وقتی از امام می پرسند: کدام عمل بهترین اعمال است؟ در جواب می فرماید: «اَلصَّلواةُ لِوَقْتِها و بِرُّ الوالدینِ و الجِهادُ فی سبیل الله؛ نماز اول وقت، نیکی به والدین و جهاد در راه خدا». خداوند نیز در قرآن برای مجاهدان پاداشی بزرگ در نظر گرفته است. (نساء: 95) ولی همین جهاد، با این همه فضیلت از عهده زن برداشته شده است و بر او واجب نیست. علی (علیه السلام) در حدیث دیگری می فرماید: خدای تعالی جهاد را بر مردان و زنان واجب فرمود. پس جهاد مرد به این است که از بذل جان و مال تا سر حد شهادت و کشته شدن در راه خدا دریغ نکند و جهاد زن به آن است که در برابر تندی و آزار شوهر و غیرت او بردباری نماید. بنابراین روایت، همان پاداشی را که خداوند به مجاهدان می دهد، به چنین زنانی هم می دهد؛ زیرا این بردباری که جهادی مقدس است و زن در برابر نفس خود انجام می دهد، در نتیجه آن، پایه های خانه و خانواده و زندگی متزلزل نخواهد شد و جلوی اختلاف و نزاع و جدایی ها گرفته می شود. خوب شوهرداری کردن؛ یعنی این که زن کاری کند که وقتی مرد پس از برخورد با مشکلات و سختی ها و کار روزانه با تنی خسته و روحی گرفته و پر ملال به خانه آمد، با دیدن چهره همسرش و شنیدن سخنان او و نیز مشاهده وضع خانه خستگی هایش برطرف شود. خوب شوهرداری کردن به این است که زن از نظر اداره امور داخلی خانه و حفظ عفت و آبرو، خیال مرد را آسوده کند تا وی با خیالی راحت به کسب و کار و اداره امور خارج از منزل یا حل و فصل کارهای مردم، یا مطالعات عملی و یا دیگر کارها بپردازد. فاطمه (سلام الله علیها) نیز در این مدت کمی که در خانه علی (علیه السلام) زندگی کرد، دقیقه ای از این جهاد مقدس و وظیفه سنگین غفلت نکرد. وقتی این نکته را به یاد داشته باشیم که زندگی زناشویی فاطمه (سلام الله علیها) همراه با بچه داری هم بود و با سخت ترین دوران تاریخ اسلام و مسلمانان شروع شد، به عظمت وجودی و شخصیت فاطمه (سلام الله علیها) و جهادی که در این راه انجام داد به خوبی پی خواهیم برد؛ زیرا اسلام، تازه به مدینه آمده بود و خاندان پیغمبر - که از آن جمله علی و فاطمه (علیهما السّلام) بودند - از جمله زنان و مردان مهاجری بودند که از مکه به مدینه هجرت کرده و خانه و مِلک و کسب و کار معینی نداشتند تا از این راه امرار معاش کنند و نیز آسایش و امنیتی هم نداشتند که در سایه آن به فکر تأمین زندگی باشند. برای مبارزه با شرک و بت پرستی و پایه گذاری مرام توحیدی ناچار بودند هر روز به سویی بروند و با دشمنان سرسختی که از هر لحاظ مسلمانان را احاطه کرده بودند و می خواستند این ندای مقدس را خاموش کنند، بجنگند و در این میان وظیفه علی و فاطمه (علیهما السّلام)، دختر پیغمبر اسلام، از همه سخت تر و مشکل تر بود؛ زیرا سپهسالار همه این جنگ ها علی (علیه السلام) بود و همه جا با فداکاری و جانبازی او فتح و پیروزی نصیب مسلمانان می شد. گواه این مدعا، تاریخ درخشان اسلام است. چنین مجاهد بزرگی، باید همسر فداکار و وظیفه شناسی همچون فاطمه (سلام الله علیها) داشته باشد و اگر فاطمه (سلام الله علیها) نبود، چنین همسری برای علی (علیه السلام) یافت نمی شد. چنان که اگر علی (علیه السلام) نمی بود، مرد دیگری که در خور همسری فاطمه (سلام الله علیها) باشد، پیدا نمی شد. سپهسالاری همچون علی (علیه السلام)، همسری می خواهد که به شایستگی امور داخلی خانه را اداره کند، به رشد و تعالی فرزندانش بپردازد و به خوراک و لباس و تعلیم و تربیت آنان با کمال دلسوزی رسیدگی کند تا خیال او را در میدان های جنگ و آن همه مسافرت های جنگی که پیاپی پیش آمد، آسوده سازد. با سختی ها و مشکلات و کم و زیاد امکانات زندگی بسازد و از نظر فکری و روحی نیز هم فکر و مشوق همسرش باشد و نیز نوازش ها و تحسین های او پشتوانه و تکیه گاهی برای ادامه مبارزات و درمانی برای رفع خستگی های جسم و جان او شود.

1- . اثبات الوصیة، ص23. عن جابر بن عبدالله انصاری قال: دَخَلَت فاطمةُ (سلام الله علیها) عَلی رسولِ اللهصلی الله علیه وآله وَ هُوَ فی سَکَراتِ الموتِ فَانکَبّت إلیهِ تَبکی، فَفَتَحَ عَینهُ و أفاقَ ثم قال. یا بُنیة، أنتِ المظلومةٌ بَعدی و أنتِ المُستضعُفةٌ بَعدی. فَقَد أذاکِ فقد آذانی وَ مَن غاظَکِ فَقد غاظَنی... وَ مَن ظَلمکِ فَقد ظَلَمَنی لأنّکِ مِنّی وَ أنا مِنکِ، وَ أنتِ بَضعَةٌ مِنّی وَ رُوحی الّتی بَینَ جَنبی ثم قال: إلی اللهِ أشکوا ظالمیکِ مِن اُمّتی؛ جابر بن عبدالله انصاری می گوید: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه وآله در سکرات موت بود و واپسین لحظه های عمرش را می گذرانید، فاطمه (سلام الله علیها) وارد شد و گریه کنان خودش را بر بدن رسول خدا انداخت. پیامبر صلی الله علیه وآله چشمان خویش را گشود و به هوش آمد. آن گاه فرمود: دخترم! پس از من به تو ستم می کنند و از حقت محروم می سازند؛ هر که تو را بیازارد، مرا آزرده است و هر که تو را خشمگین سازد، مرا خشمگین ساخته است... هر که به تو ظلم کند، به من ستم کرده است. چون تو از منی و من از تو، تو پاره ی تن من و روح من و جان منی. سپس فرمود: به خدا، شکایت می برم از امتم، از آنان که به تو ظلم روا دارند. (کشف الغمة، ج 2 ص 58؛ بحارالانوار، ج 28، ص 76).

1- . فضائل الزهراء حاکم نیشابوری، ص8؛ اخبارالدُوَل و آثار الملل، احمد بن یوسف دمشقی، ص87؛ فاطمة الزهرا بهجة قلب المصطفى، ص180، به نقل از: احقاق الحق، ج10، ص244.

1- . بحارالانوار، ج43، ص10.

1- . دلائل الامامة، ابن جریرطبری ص134. شیخ مفید گفته است عمر بن خطاب، قنفذ را به سوی خانه امام علی (علیه السلام) فرستاد تا ایشان را برای بیعت به مسجد بیاورد و اگر از آمدن خودداری کرد، هیزم بر در خانه جمع کند. در کتاب الاحتجاج آمده است وقتی حضرت زهرا (سلام الله علیها) مانع بردن امام علی (علیه السلام) به مسجد شد، قنفذ با تازیانه حضرت زهرا (سلام الله علیها) را زده و وقتی ایشان پشت درب خانه قرار گرفت، قنفذ درب را فشار داده که سبب شکسته شدن استخوان سینه آن حضرت و سقط شدن جنینش (محسن بن علی) شده است. در دلائل الامامة نیز آمده قنفذ به دستور عمر، با غلاف شمشیر، فاطمه (سلام الله علیها) را زده است. (ر.ک: طبری، دلائل الإمامة، 1413ق، ص134؛ الخصیبی، الهدایة الکبری، 1419ق، ص179؛ ابن قتیبه، الامامه و السیاسة، 1413ق، ج1، ص30؛ شیخ مفید، الجمل، 1413ق، ص117؛ طبرسی، الإحتجاج، 1403ق، ج1، ص83؛ طبری، دلائل الإمامة، 1413ق، ص134). 1-- قنفذ در اینجا مأمور و مباشر جرم است اما آمر و عامل امر مولایش عمر است. 2. لكزها در این عبارت بطور عام استخدام شده یعنى ممكن است ضربه به غیر بازو وارد شده باشد وحتى موجبات جرح صدیقه طاهره بوجود آمده باشد چون امیرالمومنین (علیه السلام) به سلمان فرمود یا سلمان...وَمَتنُها مَجروحَة یعنی شانه فاطمه جراحت داشت....

1- . عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ج 2، ص 59.

1- . فرهنگ سخنان حضرت فاطمه، محمد دشتی، ص112.

1- . از خطبه فدکیه.

2- . حاکم نیشابوری با اسناد صحیح روایتی را از پیامبر نقل می کند که بر اساس آن اهل بیت (علیهم السّلام ) به عنوان پناهگاه امت در اختلافات معرفی گردیده و مخالفین با ایشان را حزب شیطان معرفی کرده است. این روایت را حاکم با سند معتبر در المستدرک علی الصحیحین نقل کرده است. « وَ أهلُ بیتی أمانٌ لِاُمّتی مِنَ الاختلافِ فَإذا خالَفَتها قَبیلةٌ مِنَ العَرَبِ اختَلَفُوا، فَصارُوا حِزبَ إبلیسَ» «اهل بیت من مایه امنیت و نجات امت از هرگونه اختلاف است اگر قبیله ای از عرب با آنان مخالفت ورزند به حزب شیطان مبدّل خواهند شد» ( المستدرک ج3ص 162ح4715/313).

1- . بحارالانوار، ج76، ص359.

1- . کتاب سُلیم، ص121؛ بحارالانوار، ج28، ص268؛ ظلامات الصدیقة الشهیدة، ص121.

2- . العین، ج2، ص96.

1- . الدرّة الثمینة، ابن نجار، ص205؛ المواهب اللدنیة، قسطانى، ج3، ص409.

1- . بحارالانوار، ج43، ص46؛ مناقب ابن شهرآشوب، ج3، ص337.

1- . وفیات الائمة، ص441.

1- . بحارالانوار، ج45، ص164.

1- . الدرة الغراء، ص101.

1- . مقتل السیدة الزهرا، الكعبی، ص165.

2- . مقتل السیدة الزهراء، شیخ عبدالزهراء كعبی، ص165.

1- . هدایةالكبرى، ص407؛ بحارالانوار، ج43، ص18؛ ظلامات الصدیقة الشهیدة، ص46. در این لحظه امیرالمؤمنین (علیه السلام) باچشمی سرخ از غضب سر برهنه بسمت درب خانه آمد. حضرت عبای خویش را روی همسرش انداخت و با صدای بلند به فضه فریاد برآورد: فضه! به فریاد بانوی خود برس که از فشار و ضربت در، محسنش کشته شد. اوراکمک کن که در حال سقط فرزند خویش است. سپس فرمود: «محسن نزد جد خود پیامبر خدا رفته و از این ستمگران شکایت خواهد نمود» پس از این به فضه فرمودند « محسن را در انتهای خانه بخاک بسپار»{واریهُ بِقَعرِ البَیتِ}. آنگاه امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «ای پسر خطاب! وای برتو... بیرون برو قبل از آنکه شمشیرم را آشکار کنم و این مردمی که تو را حمایت می کنند نابود سازم»..... (ر.ک: الهدایة الکبری ص408؛ الاسرار الفاطمیة المسعودی ص121؛ الزام الناصب ج2ص223؛ بحارالانوار، ج53، ص19؛ عوالم العلوم، ج11، ص567؛ الهجوم علی بیت فاطمة ص124و266؛ مأساة الزهراء، ج2، ص61)

1- . منابع شیعى: مأساةالزهراء، علامه سید جعفر مرتضى عاملى، ص319؛ مواقف الشیعة، ج3، ص126؛ فاطمةالزهرا بهجة قلب المصطفى، ص734. منابع سنى: مؤتمر علماى بغداد، ص135.

1- . صحیفه نور، ج1، ص52.

1- . انوار العلویة، علامه شیخ جعفر نقدی، چاپ سنگی، ص 306.

1- . فاطمة الزهراء بهجة قلب المصطفى، علامه رحمانى همدانى، ص134؛ الاسرار الفاطمیه، ص 12 و 82.

1- . مقتل السیدة الزهراء، شیخ عبدالزهراء كعبی، مجلس9، ص164.

1- . بحارالانوار، ج22، ص284.

1- . مناقب ابن شهرآشوب، ج2، ص205.

2- . عُدی فرزند حاتم طایی می گوید: «مارَحِمتُ أحداً رَحمتی عَلیاً حینَ اُتیَ به مُلَبّباً- هیچگاه دلم به حال کسی نسوخت مگر آنجا که گریبان امیرالمؤمنین را گرفته بودند و به زجر حضرت را می کشیدند». (الشافی فی الامامة سید مرتضی، ج3، ص244؛ غایةالمرام، ج5، ص331؛ بحارالانوار، ج28، ص393) ابن ابی الحدید می گوید: عمر با خشم و خشونت بسیار امیرالمؤمنین را از پشت سر هُل میداد. (شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید، ج6، ص48و49؛ بیت الاحزان، ص113)

1- . بحارالانوار، ج43، ص105.

1- . دعائم الاسلام، قاضی نعمان، ج1، ص232.

1- . دلائل الامامة، طبری، ص28؛ فاطمة الزهرا بهجة قلب المصطفی، ص134.

1- . عوالم العلوم، بحرانی، ج2/11، ص906، ح157.

2- . سپس با دخترش زینب وداعی کرد و فرمود: «هنگامی که برادرت در کربلا تنها ماند به جای من زیر گلوی او را ببوس» (لوامع الانوار، المرندی ص99؛ الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراء، ج15، ص109)

1- . جنةالعاصمة، میرجهانى، ص637؛ امالى، صدوق، ص175.

1- . الهجوم على بیت فاطمة، ص150.

1- . عوالم العلوم، بحرانی، ج1/11، ص288؛ بحارالانوار، ج85، ص332؛ وسائل الشیعة، ج4، ص23.

1- . الزهراء فی الکتاب والسنة، ص552.

1- . شرح نهج البلاغة، ابن أبی الحدید، ج9، ص198.

2- . یکی از عملکردهای عائشه که شیعه آن را نپسندیده، اظهار خشنودی وی از شهادت حضرت زهرا (سلام الله علیها) است که این خبر علاوه بر منابع شیعی، در منابع اهل سنت نیز آمده است؛ چنانکه عالم اهل سنت ابى یعقوب یوسف بن إسماعیل لمعانى معتزلی حنفی(م606ق)، _ که یکی از اساتید حنفیِ ابن ابی الحدید است _ می گوید: «از زمان وفات رسول خدا (صلی الله علیه وآله) تا زمان وفات حضرت فاطمه (سلام الله علیها) همواره از عائشه، سخنان نیش دار و روان کاه برای امیرالمومنین و فاطمه زهراعلیهما السّلام آورده می شد. و امیرالمومنین و حضرت زهراعلیهما السّلام بر آن غیظ شدیدِ عائشه، صبر پیشه می کردند....» او در ادامه می گوید: «پس از شهادت حضرت زهرا (سلام الله علیها) تمام همسران رسول خدا(صلّی الله علیه وآله و سلّم) برای تسلیت گفتن، نزد بنی هاشم آمدند، اما عایشه نیامد و خود را به مریضی زد. به امیرالمومنین (علیه السلام) نیز اخباری رسید که عایشه از شهادت حضرت زهرا (سلام الله علیها) ابراز خوشحالی کرده است.» از عائشه که همسر پیامبر است انتظار نمی رود، از مرگ دختر رسول خداصلی الله علیه وآله خوشحال شود؛ آیا این خوشحالی، خلاف محتوای آیه <قل لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَیهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى> [شوری/23] بگو به ازاى آن [رسالت] پاداشى از شما خواستار نیستم مگر دوستى به نزدیکانم» نیست؟! اگر فاطمه (سلام الله علیها) محبوبِ عائشه بود، پس چرا از مرگش خشنود و شادمان شد؟ آیا انسان در مرگ محبوب خود خوشحال می گردد؟! گرچه ممکن است قبول این مساله برای اهل سنت سخت باشد، اما شادی عائشه از شهادت امیرالمومنین (علیه السلام) خود شاهد و موید دیگری است که احتمال شادی وی از شهادت حضرت زهرا (سلام الله علیها) را تقویت می کند. و این ها مهر تاییدی است بر این که او با خط امیرالمومنین و فاطمه (علیهما السّلام) مخالف بوده به طوری که از مرگشان خوشحال شده است. جالب آن که برخی از اهل سنت اموری که اظهر من الشمس است را انکار می کنند، چنان که جنگ و دشمنی عائشه با امیرالمومنین (علیه السلام) در جنگ جمل را انکار کرده و می گویند: عائشه قصد جنگ با امیرالمومنین (علیه السلام) نداشته است بلکه برای صلح خارج شده بود، نه برای جنگ؛ و این، برخی از اطرافیان و همراهان عائشه بودند که سبب جنگ ناخواسته شدند. اما شواهد تاریخی بسیاری وجود دارد که تضاد ایشان را با خط امیرالمومنین (علیه السلام) اثبات می کند و با هیچ توجیهی نمی توان وی را تبرئه کرد. 1-- «كان یبلغهُ و فاطمةُ عنها كل ما یكرهانه مُنذُ ماتَ رسولُ الله إلى أن تَوفّیت فاطمةُ وَ هُما صابرانِ عَلى مَضَضِ وَ رَمَض..... قال [ابویعقوب اللمعانی]: ثُمَّ مَاتَتْ فَاطِمَةُ فَجَاءَ نِسَاءُ رَسُولِ الله کُلُهُنَّ إلَىٰ بَنِی هَاشِمٍ فِی الْعَزَاءِ إلَّا عَائِشَة فَإنَّهَا، لَمْ تَأتَ وَ أظْهَرَتْ مَرَضَاً وَ نُقِلَ إلَى عَلِیٍ عَنْهَا کَلَامٌ یَدُلُّ عَلَى السُّرُورٍ». (ر.ک: شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ابن أبی الحدید معتزلی شافعی(م656ه-)، المحقق: محمد أبو الفضل ابراهیم، قم، دار الکتب العلمیة، مؤسسة إسماعیلیان للطباعة والنشر والتوزیع، ج9، ص198؛ احادیث ام المؤمنین عائشه، العلامة السید مرتضى العسكری، نشر توحید، چاپ پنجم، 1414ق-1994م، ج 2، ص 81). 2-- (ر.ک: تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ الطبری)، ابوجعفر محمد بن جریر بن یزید بن کثیر طبری آملی(م310ق)، بیروت، دار الکتب العلمیة، ج3، ص15؛ و تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، 1387ق، ج5، ص150، متن کتاب؛ / و مقاتل الطالبین، ابوالفرج علی بن حسین بن محمد بن احمد بن هیثم اموی قرشی اصفهانی(م356ق)، شرح و تحقیق سیداحمد صقر، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ص55، تصویر کتاب؛ / و الکامل فی التاریخ، أبوالحسن علی بن أبی الكرم محمد بن محمد الشیبانی الجزری، معروف به عز الدین ابن الأثیر(م630ق)، تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الكتاب العربی، چاپ اول، 1417ق-1997م، ج2، ص743-744، متن کتاب؛ همان، تحقیق: آبوالفداء عبدالله القاضی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ج3، ص259؛ / و جمل من أنساب الأشراف، أحمد بن یحیى بن جابر بن داود البَلَاذُری(م279ق)، تحقیق: سهیل زكار و ریاض الزركلی، بیروت، دار الفكر، چاپ اول، 1417ق-1996م، ج2، ص505، متن کتاب). 3-- (ر.ک: الانتصار للصحب والآل من افتراءات السماوی الضال، إبراهیم بن عامر بن علی الرّحیلی، میدنه، مكتبة العلوم والحكم، چاپ سوم، 1423ق-2003م، ص311-318، متن کتاب. مولف در این کتاب توجیهات مختلفی برای تبرئه عائشه در جنگ افروزی از عالمان مختلف اهل سنت می آورد چنانکه از ابن عربی صاحب کتاب «العواصم من القواصم» و ابن کثیر و ابن حزم و باقلانی و ابن ابی العز حنفی و... دیگران توجیهات مختلفی نقل می کند).

1- . عوالم العلوم، ج1/11، ص279.

2- . بحارالانوار، ج43، ص84؛ عوالم العلوم، ج1/11، ص279.

1- . عوالم العلوم، ج2/11، ص 582.

1- . مجمع النورین، ص 105؛ به نقل از جنات الخلود، ص19.

2- . عوالم العلوم، ج 2/11، ص 580؛ به نقل از ملتقی البحرین.

1- * «عبدالفتاح عبدالمقصود» درباره آن لحظه که مهاجمین با حضرت زهرا (سلام الله علیها) روبه رو شدند، جملات سوزناکی دارد که وقتی انسان بعد از قرن ها آن صحنه را تصور می کند، نمی تواند متأثر نشود و اشکش جاری نگردد. او می نویسد: «... فَاِذَا وَجْهٌ کَوَجْهِ رَسُولِ اللهِ یَبْدُو بِالبابِ حَائلاً مِنْ حُزْن عَلَی قَسِمَاتِهِ خُطُوطُ آلامِ وَ فِی عَیْنِهِ لَمَعَاتُ دَمْعِ وَ فَوْقَ جَبِینِهِ عَبَسَهُ غُضَب فَائِرٍ وَ خُلْق ثَائِرٍ.. وَ تَوَقَّفَ عُمَرمِن خَشْیَة...؛ پس ناگاه چهره ای بسان چهرۀ رسول خدا(صلّی الله علیه وآله و سلّم) را دیدند که از پشت در ظاهر شد، در حالی که هاله ای از اندوه آن را فراگرفته و آثار رنج و ألم از خطوط صورتش نمایان بود و در چشمش روشنایی اشک وجود داشت و فراز جبینش را گرفتگی خشمی عمیق و احساساتی پرگداز فراگرفته بود... و عمر از ترس در جا ایستاد....» بعد ادامه می دهد: «فشاری که به در خانه وارد شده بود، تدریجاً گسترش می یافت. یارانش که با او آمده و پشت سرش در مقابل در ایستاده بودند، ناگاه مقابل خود چهرۀ رسول خدا(صلّی الله علیه وآله و سلّم) را نگریستند که از میان سیمای حبیبه اش زهرا (سلام الله علیها) به آنها نگاه می کند.... ناگاه آهنگ لطیف و اندوه بارش را سرداد. به تدریج آهنگ او اوج گرفت. او محمد را از میان گور فرا می خواند و با صدای ناله ای آمیخته با سرشکی تلخ بار فریاد می کشید: بابا! یا رسول الله!....در قرآن آیات زیادی داریم که بیانگر نفاق عده ای از اصحاب و یاران پیامبر اکرم(صلّی الله علیه وآله و سلّم) می باشد. پیامبر اکرم(صلّی الله علیه وآله و سلّم) در بخشی از خطبۀ غدیریه می فرماید: «مَعَاشِرَ النَّاسِ آمِنُوا بِاللهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الذی اُنْزِلَ مَعَهُ مِنْ قَبْلِ اَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّهَا عَلَی اَدْبَارِهَا اَوْ نَلْعَنَهُم کَمَا لَعَنَّا اَصْحَابَ السَّبْتِ»؛ ای مردم! به خدا ورسولش و به نوری که همراه او نازل شده است، ایمان آورید، قبل از آنکه صورت هایی را محو کنیم و آن صورتها را به پشت بر گردانیم، یا آنان را مانند اصحاب سبت هلاک کنیم.» آن گاه فرمود: «بِاللهِ مَا عَنی بِهَذهِ الآیَة الَّا قَوْماً مِنْ اَصْحَابِی اَعْرِفُهُم بِاَسْمَائِهِم وَ اَنْسَابِهِم وَ قَدْ اُمِرْتُ بِالصَّفْحِ عَنْهُم فَالیَعْمَلْ کُلُّ اَمْری عَلَی مَا یَجِدُ لِعَلِیٍّ فِی قَلْبِهِ مِنَ الحُبِّ وَ البُغْضِ؛ به خدا قسم! خداوند از این آیه قصد نکرد؛ مگر گروهی از اصحابم که آنان را به اسم و نسبشان می شناسم؛ ولی مأمورم که از آنان پرده پوشی کنم. پس هر کس باید مطابق آنچه در قلبش از حب یا بغض نسبت به علی (علیه السلام) می باشد، عمل کند.» آیه فوق به همراه سخن پیامبر اکرم(صلّی الله علیه وآله و سلّم) به خوبی نشان می دهد که گروهی از اصحاب از همان اول حالت نفاق و دورویی داشتند و بدین وسیله اهداف پشت پردۀ خود را دنبال می کردند. (ر.ک: الغدیر، ج3، ص103 و104، بحارالانوار، ج37، ص240؛ الغدیر، ج1، ص340؛ معانی الاخبار، ص65-68) ابوبکر؛ عبدالله بن عثمان (ابی قحافه) بن کعب تیمی، دو سال و چندماه بعداز عام الفیل در مکه به دنیا آمد اسم وی در جاهلیت عبدالکعبه بود اما بعد از اسلام پیامبر او را عبدالله نام نهاد دارای چهار همسر بوده که یکی از ایشان اسماء بنت عمیس می باشد. طبری در تاریخ الامم و الملوک ج2ص374 در شب حمله مشرکان، در راه اتفاقی ابوبکر را دید و همراه خود برد. و هشت ماه بعد از ورود پیامبر (صلّی الله علیه وآله و سلّم) به مدینه هنگامیکه ایشان بین ملمانان مهاجر و انصار پیمان برادری نهاد، وی را با عمر برادر خواند. ابوبکر در مدینه یک روز در میان با پیامبر دیدار میکرد، و بنا بر برخی روایات در همه غزوات در کنار پیامبر بود اما جالب است که جنگ آوری خاصی در جنگ ها از او گزارش نشده کما اینکه ابن ابی الحدید از استادش ابوجعفر اسکافی در جلد 13 از شرح نهج البلاغه نقل می کند: ابوبکر در غزوات نه تیری انداخت و نه شمشیری کشید و نه خونی ریخت. و مثلا در غزوه خیبر ابوبکر و عمر برای فتح خیبر از طرف پیامبر اعزام شدند اما هیچکدام موفقیتی در فتح خیبر بدست ناوردند فلذا پیامبر فرمود فردا پرچم را بدست کسی خواهم داد که خدا و رسولش او را دوست دارند...آنگاه امام علی (علیه السلام) را صدا زد و پرچم اسلام را بدستش داد و ایشان توانست قلعه خیبر را فتح کند. آخرین مأموریت ابوبکر و عمر و ابوعبیده جراح و رفقایشان در زمان حیات پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم)، شرکت در سپاه اسامه بقصد موته شام بود، که عیرغم تأکید فراوان پیامبر حرکت سپاه به بهانه جوان بود فرمانده و نیز به بهانه شدت گرفتن بیماری پیامبر صورت نگرفت و ابوبکر و عمر باوجود دستورات صریح پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم)، شیرازه لشکر اسلام را پاشیدند و به مدینه بازگشتند. در روزی که بیماری پیامبر شدت گرفت و توانایی برخاستن و حضور در مسجد و اقامه نماز به جماعت را نداشت، تصمیم گرفتند تا کسی را برای اقامه نماز بجای خویش گسیل دارد، طبق نقل احمد بن حنبل در جلد اول از مسند خود و نیر طبری در جلد سوم از تاریخ الامم و الملوک؛ فرمودند: «کسی را نزد علی فرستید و او را فراخوانید» عایشه پیشنهاد کرد پدرش ابوبکر را بفرستند لیکن پیامبر به او فرمود بروید اگر نیازی بشما داشتم، شمارا فرا میخوانم. اما عایشه سریعا خخود را به پدرش رسانید که به مسجد برود و با مردم نماز گذارد و او سرع مهیا شد و در محراب پیامبر قرار گرفت اما پیامبر مطلع شد و در حالیکه به دو نفر از بستگان خویش تکیه زده بود در حالیکه پاهایش به زمین کشیده میشد؛ در محراب حاضر شد و با عصا ابوبکر را به کناری راند.... در روز شهادت پیامبر ابوبکر به همراه عمر و بقیه اصحابشان در سقیفه بنی ساعده گردهم آمده بودند و در حال آمادگی تمهیدات بیعت گرفتن از مردم برای خود بودند؛ آنان نه تنها در مراسم دفن رسول خدا (در شب چهارشنبه نیمه شب اول ربیع الاول) شرکت نکردند، بلکه با بی شرمی به یاوه گویی پرداختند و بعنوان مثال طبق روایت السنن الکبری، بیهقی، ج4 ص264 و کنزالعمال ج5ص635 و التمهید ابن عبدالبر ج24ص398 ابوبکر به نزدیکان پیامبر گستاخانه میگفت: شما به جنازه رفیقتان مشغول باشید، ویا اینکه به حالت جسورانه به حضرت زهرا (سلام الله علیها) در حالتی که کنار قبر پدرش نشسته بود گفت: «یا فاطمة دُفِنَ صاحبُکِ لیلة الاربعاء» ای فاطمه صاحبت که شب چهارشنبه دفن شد... طبق نقل تحفة الابرار، حجت الاسلام شفتی، ص210 بنقل از انساب النواصب مراد ابوبکر این بود هرکه در شب چهارشنبه دفن شود در عذاب است.و منظورش از این سخن ایذاء و آزار حضرت صدیقه طاهره بوده است. (ر.ک: المصنف ابن ابی شیبة ج8 ص572؛ مسند احمد ابن حنبل ج6ص62؛ الانتصار. العاملی ج7ص173) در باره اخلاق و منش شخصیتی ابوبکر واقدی تند خویی ابوبکر را تائید می کند و حتی در خبری وارد است او در حضور پیامبر غلامش را بخاطر گم کردن شتر و اثاثیه آن در حالی که محرم بود به باد کتک گرفت، فلذا اولین نفر که دستور اعزام اهل سقیفه به خانه حضرت علی (علیه السلام) را جهت اخذ بیعت، صادر کرد ابوبکر بوده کما اینکه ابوبکر قنفذ را شخصاً جهت ورود بی اجازه در خانه امیرالمؤمنین را صادر کرد. حسب نقل شیخ مفید در الجمل ص57 ابوبکر گفت اگر علی و خانواده و همراهانش از خانه بیرون نیامدند خانه را با اهل آن به آتش بکشید. عمربن خطّاب: عمر بن خطاب بن نفیل بن عبد العزّى بن ریاح که کنیه اش أبو حفص بود در سال سیزدهم بعد از عام الفیل به دنیا آمد. مادر او نیز حنتمة بنت هاشم بن مغیرة از قریش و طایفه بنی مخزوم بوده است. عمر در ابتدای ظهور اسلام، از مخالفان سرسخت مسلمانان بود و بر افرادی که از قبیله اش، به اسلام می گرویدند با خشونت رفتار می کرد تا جایی که خواهر و دامادش، اسلام خود را از عمر مخفی نگه می داشتند. با این حال در حدود سال ششم بعثت و پس از اسلام آوردن نزدیک به شصت نفر، اسلام آورد. (ر.ک: ابن عبدالبر، یوسف بن عبد الله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی، المنتظم، بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ابن اثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة) روایاتی درباره تندخویی عمر بن خطاب نقل کرده اند. برخی تازیانه وی را ترسناک تر از شمشیر حجاج بن یوسف توصیف کرده اند. همچنین منابع تاریخی روایت کرده اند که عمر از دختر ابوبکر خواستگاری کرد اما او به دلیل روحیه خشن عمر، حاضر به ازدواج نشد و وساطت عایشه نیز کاری از پیش نبرد. در این زمینه روایات دیگری هم نقل شده است. (ر.ک: یعقوبی، تاریخ یعقوبی ج2، ص160؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج3، ص269-270؛ مسعودی، التّنبیه و الاشراف، ص252. إبن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج1، ص114.کامل ابن اثیر، ج2، ص450. أنساب الأشراف، ج3، ص260) عمر بن خطّاب قبل از اسلام آوردن، مسلمانان را آزار می داده و حتّی قصد داشته پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) را به قتل برساند امّا به توصیه خواهر تازه مسلمانش پس از تلاوت آیاتی از سوره طه به اسلام گرویده است. براساس منابع، عمر پس از 45 مرد و 21 زن، در سال ششم یا نهم بعثت مسلمان شد. (ر.ک: الطبقات الکبری، ج3، صص 267-268؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، ج1، ص181. مروج الذّهب، مسعودی، ج1، ص) با وجود شخصیت تند مزاج عمر حتی در دوران خلافتش، کمتر کسی جرأت می کرد، از او سؤالی بپرسد، به این سبب مردم هرگاه مشکلى برایشان پیش می آمد، و ناچار بودند نظر عمر را بخواهند، عثمان بن عفّان یا عبدالرحمن بن عوف را واسطه می کردند، و هرگاه موضوع بسیار دشواری بود، از عباس استمداد نموده، او را نزد عمر می فرستادند. ولی با وجود تندی مزاج و عصبانیت زودهنگامش، در تاریخ؛ رشادت، فتح و یا حداقل مقاومت در زمان فرار از او نقل نشده است. در حُدیبیّه، پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) از عمر خواستند که به مکه رفته و با مکیان گفت وگو کند، اما عمر در جواب پیامبر گفت: «یا رسول الله، همانا قریش به شدت با من دشمن هستند و اگر به من دست یابد، مرا خواهند کشت». پیامبر بعد از شنیدن این سخنان از فرستادن او منصرف شده و عثمان را فرستاد. با این وجود، او با صلح حدیبیه نیز مخالف بود، مخالفتی که بعدها سبب پشیمانی خود او گردید:«گفت وگو برای صلح تمام شده و تنها نگارش متن صلح باقی مانده بود. عمر بن خطاب بلند شد و پیش پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) آمد و گفت: مگر تو پیامبر خدا نیستى؟! پیامبر فرمود: آری؛ هستم! عمر گفت: مگر ما مسلمان نیستیم؟! پیامبر فرمود: آری! عمر گفت: مگر آنها مشرک نیستند؟! پیامبر فرمود: آری! عمر گفت: پس چرا در کار دین خویش خوار و کوچک شویم؟! پیامبر فرمود: من بنده و فرستاده خدایم و خلاف فرمان وى عمل نمی کنم، او نیز مرا وا نخواهد گذاشت. سپس همین گفتار را خطاب به ابوبکر گفت و او نیز در جواب گفت: اى عمر مطیع وى باش، من شهادت می دهم که او پیامبر خدا است». (ر.ک: تاریخ الامم و الملوک، ج2، ص169، 199، 300، 308؛ الطبقات الکبری، ج3، ص272) آخرین مأموریت ابوبکر، عمر، ابوعُبَیده جَرّاح و جمعی دیگر از صحابه در زمان حیات پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم)، شرکت در سپاه اسامه به قصد موته شام بود. به روایت واقدی و ابن سعد، پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) چند روز پیش از وفات، فرمان داد که مسلمانان برای جنگ با روم آماده شوند و فردای آن روز اسامه را فراخواند و فرماندهی سپاه را به او سپرد، اما حرکت این سپاه، به رغم تأکید فراوان رسول خدا انجام نشد. نخست به سبب اعتراض برخی از صحابه نسبت به جوانی اسامه، سپس به بهانه تهیه وسائل سفر و سرانجام به سبب شدت یافتن بیماری پیامبر و بازگشت اسامه به مدینه. عمر و برخی دیگر با وجود دستورات صریح پیامبر، از اردوگاه جُرف به مدینه بازگشتند. پیامبر اسلام(صلّی الله علیه وآله و سلّم) پس از مشاهده متخلفین از سپاه اسامه چهار روز پیش از ارتحال خویش، خطاب به عیادت کنندگان خود فرمود: کاغذ و دواتی بیاورید، تا چیزی بنویسم که گمراه نشوید، در پاره ای از روایات تصریح شده پس از درخواست پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم)، عمر به مخالفت برخاست و گفت: «إِنَّ رَسُولَ اللهِ قَدْ غَلَبَ عَلَیهِ الْوَجَعُ وَ عِنْدَكُمُ الْقُرْآنُ حَسْبُنَا كِتَابُ الله؛ همانا درد بر پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) چیره شده است و کتاب خدا نزد ماست و ما را کفایت می کند. ابن عبد ربه اندلسی در کتاب «عقد الفرید» می نویسد: در خلافت ابوبکر سیاست گذار واقعی و همه کاره، عمربن خطاب بود. (العقدالفرید ج45ص255) در این رابطه «ابن ابی الحدید» می نویسد: عمر همان کسی است که بیعت ابوبکر را استوار کرد و اگر او نبود برای ابوبکر خلافتی صورت نمی گرفت. (شرح نهج اللبلاغه ج1ص174) در برخی از منابع اهل سنت در خصوص حاکمیت برمردم با توسل به زور روایتی از عایشه نقل شده است که در در صحیح بخاری وارد است: عن عایشة: «خَوَّفَ عُمرُ النّاسَ وَ إنّ فیهِم لَنِفاقاً. عایشه می گوید عمر مردم را می ترساند و در میان مردم نفاق بوده است». (صحیح بخاری ج4 ص195 ح3669) همچنین طبری در کتاب تاریخش به نقل از خلیفه دوم یکی از دلائل موفقیت خلیفه اول در به دست گرفتن حاکمیت را حضور قبیله اسلم و سرکوب کردن مخالفین بیان کرده است. وعن عمرُبن خطاب: «ماهوَ إلّا أن رأیتُ أسلمَ، فَأیقَنتِ بالنّصرِ. عمر گفت: «قبیله اسلم را که دیدم یقین به پیروزی پیدا کردم» {قبیله اسلم همان قبیله چماق به دست می باشد که از مردم به زور برای خلیفه بیعت میگرفت} ( تاریخ البری ج2ص458) ابی مخنف از عده ای از رجال چنین نقل می کند: «گروهی از عرب های بیابان گرد، همان روز به این نام که می خواهند لوازم زندگی برای خود تهیه کنند به مدینه آمده بودند. مردم به خاطر شهادت رسول خدا(صلّی الله علیه وآله و سلّم) از داد و ستد با آنان خودداری کردند. آنها در جریان بیعت و خلافت شرکت کردند. عمر به مردی گفت: «نزد آنها رفته و به ایشان بگو نزد ما آیند» چون آمدند به آنها گفت: «در برابر آنکه با خلیفۀرسول خدا بیعت کرده اید مبلغی بشما می دهیم، آن را بردارید و به سراغ مردم کوچه و بازار رفته آنان را دسته جمعی برای بیعت بسیج کنید و هرکس سرباز زد به سر و پیشانی اش بکوبید» راوی می گوید: بخدا سوگند! عرب های بیابانگرد را می دیدم که لباس های صنعانی به کمر بسته و چوب به دست گرفته بیرون می آمدند و مردم را به شدت می زدند و به اجبار برای بیعت می آوردند. خود عمر نیز چوب به دست به را افتاد وبازور از مردم برای ابوبکر بیعت می گرفت. وبه ابوبکر گفت: من برایت افراد سواره و پیادۀ زیادی آماده کرده ام. (الجمل شیخ مفید ص59، الهجوم علی بیت فاطمة ص84و85، تاریخ یعقوبی ج2ص124، الکوکب الدریّ ج1ص194) ابیّ بن کعب می گوید: «درخانه نشسته بودیم که صدای شیهۀ اسب ها و لگام ها و برهم خوردن سلاح ها و نیزه ها، مارا از خانه بیرون کشید» (الکوکب الدرّی ج1ص194) در روزی عمر بن خطاب به همراه جماعتی برای اخذ بیعت برای ابوبکر، به درب خانه حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) هجوم آورد، وارادۀ آتش زدن بیت وحی را نمود؛ در پاسخ شکوائیه حضرت زهرا (سلام الله علیها) و سخنان آن حضرت گفت: « فاطم! این جماقت های زنانه را کنار بگذار! خدا پیامبری و خلافت را در خاندان شما جمع نخواهد کرد. بس است دیگر! نه محمد در اینجا حضور دارد و نه ملائکه از سوی خدا امر ونهی می آورند. علی نیز مانند دیگر مسلمانان است. یا بیعت کند و یا آنکه همۀ شمارا به آتش می کشیم!» (الهدایةالکبری ص407، مأساةالزهراء ج2 ص60، بحارالانوار ج53ص18، الاسرارالفاطمیة ص120، الموسوعةالکبری عن فاطمةالزهرا ج10ص228) عمر که می دید برخی از مردم به سبب ماجرای بوجود آمده عقب نشینی می کنند به قنفذ گفت، «آنقدر فاطمه را بزن که دست از علی بکشد» و خودش شمشیر را از خالد گرفت و سه بار با غلاف آن بر کتف صدیقه طاهره (سلام الله علیها) زد بگونه ای که خون جاری گردید. (مجمع النورین ص82، جنات الخلود ص19، غایةالمرام ج5ص318، بحارالانوار ج28ص270، مأساةالزهراء ج2ص156و187، بیت الاحزان ص117، الموسوعةالکبری عن فاطمةالزهرا ج11ص68، الجوم علی بیت فاطمة ص126) نقل شده است هنگام وصیت ابوبکر، عمر عثمان را فراخواند و گفت: «بنویس: بسم الله الرّحمن الرّحیم، این پیمان ابوبکر بن ابی قحافه است براى مسلمانان. اما بعد... ». در این جا ابوبکر از هوش رفت. اما عثمان از خود چنین نوشت: «اما بعد، من عمر بن خطاب را خلیفه شما کردم و در نیکخواهى شما کوشیدم!!» آن گاه ابوبکر به هوش آمد و گفت: «بخوان چه نوشتى؟» و وقتی عثمان خواند ابوبکر تکبیر به زبان آورد و گفت: «بیم آن کردى اگر در حال بیهوشى جان بدهم اختلاف در مردم افتد؟ عثمان گفت: آرى. گفت: خدایت از جانب اسلام و مسلمانان پاداش نیک دهد». این امر بر مردم عادی نیز عیان بود؛ وقتی عمر وصیت ابوبکر را به مسجد می برد تا برای مردم بخواند، مردى به عمر گفت: ابو حفص! در آن، چه چیزى نوشته شده است؟! عمر گفت: نمی دانم!، ولى من اولین کسى هستم که اطاعت می کنم! آن مرد در پاسخ گفت: به خدا سوگند! من می دانم که چه نوشته است! دیروز تو او را به حکومت رساندی و امروز او تو را!! البته در جریان خلافت عمربن خطاب حتی در نصوص تاریخی اهل سنت اشکالات فراوانی وجود دارد که از آن جمله تصریحی از ابوبکر است که این کار را بدون دستور پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) انجام داده است. فقال ابوبکر: «اللّهمّ وَلَیتَهُ بِغَیر أمرِ نبیّکَ. «ابوبگر گفت: خدایا من عمر را ولی امر مسلمان ها قرار دادم بدون اینکه از طرف پیفمبرت دستور آمده باشد» (الثقات ابن حیّن ج2ص193) عمر خود را دارای اختیارات زیادی می دانست؛ از این رو بدون هیچ مشکلی دست به تغییر برخی از احکام فرعی می زد، در حالی که اذعان داشت پیامبر خلاف آن را عمل کرده است. عمر، بدعت ها و نوآوری هایی را نیز بر پایه نظرات شخصی خود به وجود آورد؛ از جمله: متعه حج را حرام کرد. متعه ازدواج را تحریم کرد که زمان رسول خدا(صلّی الله علیه وآله و سلّم) و ابوبکر، حلال و رایج بود. نماز تراویح (که به جماعت خوانده می شود). دستور داد تا در نماز تکتف کرده و دست های خود را بر سینه نهند. مردم را بعد از نماز عصر، از خواندن نماز مستحب، منع کرد و برخی را نیز به همین دلیل شلاق زد. (ر.ک: جعفریان، رسول، تاریخ خلفاء از رحلت پیامبر تا زوال امویان، ص 86 – 87، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج 4، ص 336، الإمامة و السیاسة، ج 1، ص 39، ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج 2، ص 539، ابن حجر، فتح الباری، ج8، ص124، ابن هشام، ج4، ص253، علامه امینی، الغدیر، ج1، ص35) ابوعبیده جرّاح: عامر بن عبدالله بن جراح (38 قبل از هجرت - 18ق/639 م)، مشهور به اَبوعُبَیده جَرّاح از صحابه پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) و یاران نزدیک ابوبکر و عمر بن خطاب. وی در واقعه سقیفه بنی ساعده از خلافت ابوبکر حمایت کرد و نقش عمده ای در بیعت گرفتن از مخالفان حکومت ابوبکر و به ویژه حضرت علی (علیه السلام) داشت. او در فتوحات دوره خلفا، نقش مهمی ایفا کرد و در سال 17 یا 18ق درگذشت. ابوعبیده عامر بن عبدالله بن جراح بن هلال بن أهیب بن ضبة بن حارث بن فهر بن مالک بن نضر بن کنانة قرشی فهری، از تیره بنی الحارثِ قبیله قریش (از خاندان های ضعیف قریش) بود و در حدود سال 38 قبل از هجرت به دنیا آمد. پدرش عبدالله در جنگ فجار از سرکردگان قریش بود و قبل از بعثت وفات یافت. مادر ابوعبیده نیز از قریش بود که بعدها مسلمان شد. گفته اند که ابوعبیده به همراه ارقم بن ابی ارقم و عثمان بن مظعون، نزد پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) اسلام آورد؛ اما بنابر قولی دیگر، او در آغازِ اسلام، به دست ابوبکر مسلمان شد. وی جزو کسانی بود که به حبشه مهاجرت کرد. ابوعبیده پس از هجرت پیامبر به مدینه، از حبشه به مکه بازگشت و سپس به مدینه هجرت کرد و پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) میان او و سعد بن معاذ یا سالم مولای ابی حذیفه عقد برادری بست و با محمد بن مسلمه نیز به منظور برخورداری از میراث یکدیگر پیمان برادری برقرار کرد. ابوعبیده در غزوات پیامبر (صلّی الله علیه وآله و سلّم) حضور داشت. بنابر نقلی در غزوه بدر پدر خود (عبدالله بن جراح) را که از مشرکین بود، به قتل رسانید و به همین سبب آیه ای در حق او بر پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) نازل شد در مقابل منابع متقدم تصریح دارند که پدرش، اسلام را درک نکرده است. ابوعبیده در چند غزوه و سریه دیگر نیز شرکت کرد و خود در یک سریه و یک غزوه فرماندهی سپاه را برعهده داشت و در پیمان صلح حدیبیه از شاهدان بود. در منابعی از گواهی ابوعبیده بر چند پیمان نامه هیأت های نمایندگی قبایل با پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم)، مبنی بر اسلام آوردن آنان، سخن گفته شده است. گفته اند پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) او را برای تبلیغ به بحرین یا نجران و یا یمن فرستاد. پیامبر (صلّی الله علیه وآله و سلّم) در اواخر حیاتش سپاهی را به فرماندهی اسامه بن زید به سمت مرزهای شام فرستاد که در این سپاه، اشخاصی مانند ابوبکر، عمر بن خطاب و ابوعبیده حضور داشتند. اما به جهت تخلف برخی سپاهیان، اسامه تا زمان وفات پیامبر (صلّی الله علیه وآله و سلّم) در نزدیکی مدینه اردو زد و پس از شنیدن خبر وفات پیامبر (صلّی الله علیه وآله و سلّم) به همراه باقی سپاهیان به شهر بازگشت. پیامبر (صلّی الله علیه وآله و سلّم) متخلفین از سپاه اسامه را مورد لعن خود قرار داده است. اما در خصوص نقش ابوعبیده در به خلافت رساندن ابوبکر؛ پس از وفات پیامبر (صلّی الله علیه وآله و سلّم)، گروهی از سران انصار در سقیفه بنی ساعده برای تعیین خلیفه از بین خود جمع شدند و کاندیدای خلافت نیز سعد بن عباده بود. وقتی خبر به عمر بن خطاب رسید، وی ابوبکر و ابوعبیده را به سقیفه برد در آنجا پس از جدل های دو گروه مهاجرین و انصار، سرانجام ابوبکر به عنوان خلیفه تعیین شد و دیگران با وی بیعت کردند. ابوعبیده در خطاب به انصار و برای دعوت آنان به بیعت با ابوبکر؛ چنین گفت: ای گروه انصار؛ شما اولین گروهی بودید که از پیامبر اسلام حمایت کردید، حال نخستین كسانى نباشید كه آن را دگرگون مى كنند. وقتی ابوبکر به خلافت رسید، ابوعبیده نقش مهمی در بیعت گرفتن از مخالفان و خاصه حضرت علی (علیه السلام) بر عهده گرفت. ابوعبیده، همچنین به همراه ابوبکر و عمر و مغیرة بن شعبه در گرفتن بیعت از عباس عموی پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم)، برای ابوبکر تلاش کرد و پس از تثبیت ابوبکر در خلافت، به اداره بیت المال مشغول شد و تا پایان زندگی یکی از مهم ترین عناصر استحکام ارکان خلافت بود. ابوعبیده جراح در 17 یا 18ق به جهت بیماری طاعون که در شام فراگیر شده بود، درگذشت. گفته اند که قبر او در اردن بوده است. از ابوعبیده فرزندی بر جای نماند. رویکرد اهل سنت و شیعیان درباره ابوعبیده جرّاح اهل سنت به خاطر صحابی بودن و وجود روایات وی از پیامبر (صلّی الله علیه وآله و سلّم) در کتاب هایشان وی را ستوده اند. همچنین فضایلی را برای وی نقل کرده و به خاطر روایتی (که راوی آن، عمر بن خطاب است) او را یکی از «عشرة مبشّرة» (ده صحابی که پیامبر (صلّی الله علیه وآله و سلّم) به ایشان وعده بهشت داده است)، دانسته اند نیز آورده اند که عمر چندان به او اعتماد داشت که گفت: اگر مرا مرگ دریابد و ابوعبیده زنده باشد، او را به جای خویش می گمارم. ولی شیعیان به جهت مواردی به خصوص تخلف از دستور پیامبر در مورد سپاه اسامه، همراهی با ابوبکر و عمر بن خطاب در واقعه سقیفه و تلاش برای بیعت گرفتن برای ابوبکر، نکوهش کرده اند. در روایات شیعه نیز نقل هایی پیرامون ابوعبیده وجود دارد و حتی او را دشمن امام علی (علیه السلام) نیز دانسته اند. فی الكافی، ج 4ص545 عن سهل عن ابن فضال عن سفیان بن إبراهیم الجریری عن الحارث بن حصیرة الأزدی عن أبی جعفر ع قال كنت دخلت مع أبی الكعبة فصلى على الرخامة الحمراء بین العمودین فقال فی هذا الموضع تعاقد القوم إن مات رسول اللَّه ص أو قتل أن لا یردوا هذا الأمر فی أحد من أهل بیته أبدا قال قلت و من كان قال الأول و الثانی و أبو عبیدة بن الجراح و سالم بن الحبیبة (ر.ک: ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1378 1384 ق؛ ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1398ق/ 1978 م.؛ ابن اعثم کوفی، احمد بن علی، کتاب الفتوح، حیدرآباد دکن، 1392ق/ 1972 م.ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابه، قاهره، 1328 ق.ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، به کوشش محمد عبدالسلام هارون، قاهره، 1403ق/1983 م.ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر.ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1380ق/ 1960 م.ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، به کوشش شکری فیصل، دمشق، 1406ق/ 1986 م.ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1960 م.ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبوة، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، 1375ق/ 1955 م.ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، معرفه الصحابه، به کوشش محمد راضی حاج عثمان، ریاض، 1408ق/ 1988 م.احمد بن حنبل، العلل و معرفة الرجال، به کوشش وصی الله عباس، بیروت، 1408ق/1988 م. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج 1، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، 1959 م.بلاذری، انساب الاشراف، ج2، نسخه خطی کتابخانه عاشر افندی استانبول، شم 598.بلاذری، فتوح البلدان، به کوشش صلاح الدین منجد، قاهره، 1956 م.حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، 1334 ق.) سالم بن الحبیبه یا سالم مولی ابی حذیفة: نام او سالم بن معقل، اهل اصطخر فارس و کنیه او ابا عبدالله است. تاریخ تولد او مشخص نیست. وی غلام دختر یعار انصاری بود که شوهرش ابوحذیفه بود لذا او را سالم مولی ابوحذیفه میخواندند. این شخص ایرانی و عجمی بوده است برخی از منابع به ایرانی بودن او اذعان دارند حتی برخی از منابع اورده اند که او را عجمی می خواندند وی جزو صحبه کبار به حساب می آید اما اینکه چگونه به مکه راه پیدا کرده و پیامبر را درک کرده معلوم نیست و مطلبی در این خصوص در منابع تاریخی وجود ندارد. سالم را انصاری، مهاجری و عجمی خواندند. او را انصاری خواندند به این جهت که وی غلام ثبیته بنت یعار انصاری اوسی بود که آزادش کرده بود. او را مهاجری خواندند چون در ولاء ابوحذیفه بوده است. البته برخی مهاجری بودن او را به علت هجرتش از مکه به مدینه عنوان کردند. او را عجمی میخواندند چون ایرانی بود ثبیته انصاری همسر ابوحذیفه غلام خود را آزاد کرد و از انجا که ابوحذیفه شوهر ثبیته فرزندی نداشت سالم را فرزند خوانده خود نمود اما زمانی که اسلام حکم فرزند خواندگی را باطل نمود سالم غلام ابوحذیفه باقی ماند. ابوحذیفه از شدت علاقه به سالم دختر خواهر خود فاطمه بنت ولید بن عتبة بن ربیعه بن عبد شمس بن عبد مناف را به ازدواج سالم در آورد. از دوران جوانی و زندگی شخصی او در منابع مطلبی به دست نیامد. در مورد پیوند اخوت برخی او را با ابوبکر برخی با معاذ بن ماعض و برخی او را با ابوعبیده جراح، برادر دینی میدانند. وی جزو اولین مهاجرانی بود که قبل از پیامبر وارد مدینه شدند و در منطقه عصبه نزدیک قبا منتظر پیامبر بودند. انها برای بر پایی نماز جماعت سالم را به عنوان امام جماعت خود بر گزیدند زیرا او قرآن را بیش از همه بلد بود. وی از قاریان قرآن بود که قران را بیش از دیگران میدانست و پیامبر فرموده بود قرآن را از چهار نفر بیاموزید ابن ام عبد، معاذ بن جبل، اتی بن کعب و سالم مولی ابی حذیفه ابن العبری در مختصرالدول چنین آورده است زمانی که خلیفه دوم با خنجر ابولولو مجروح شد به او شیر خوراندند وقتی شیر از زخم و جراحت او بیرون زد به گفتند جهت امر خلافت شخصی را معین کن وی در جواب گفت اگر سالم زنده بود من کسی را معین نمی کردم به او گفتند این علی است که تو قرابت و تقدم و فضلش را میدانی او را انتخاب کن خلیفه در جواب گفت او مزاح و شوخی میکند به او گفتند عثمان را معین کن خلیفه گفت او به خویشان و اقوام خود توجه دارد. گفتند خلافت را به زبیر بسپار که از حواریون رسول خداست در پاسخ اظهار داشت او بخیل است گفتند سعد وقاص را بر این امر بگمار وی بیان داشت او فارس منقب است یعنی به طمع غارت همراه لشکر میرود کنایه از اینکه او دنبال منفعت خود است گفتند طلحه که ابن عم ابوبکر است بر این منصب سزاوار است او را بر جانشینی خود بپذیر گفت او اهل کبر و خیلاء است گفتند پس فرزندت عبدالله را گفت او خانواده خود را نمی تواند اداره کند اینجا بود که عمر گفت شورای شش نفره را انتخاب میکنم. در منابع دیگر آمده است که خلیفه دوم در لحظات آخر عمر خود گفت اگر «سالم» زنده بود من شورا را تشکیل نمی دادم. منابع تاریخی به مطالبی اشاره می کنند که روی این غلام ایرانی را سیاه کرده است غالب منابع اهل سنت او را غلام ابوحذیفه نامیدند اما اینکه او در مکه چه میکرده مشخص نیست. اینکه یک ایرانی بهتر از اعراب قرآن را بداند و بیشتر از آنان قرآن را بلد باشد عجیب است با اینکه او ذاتا یک انسان عجم است. همچنین جای تعجب دارد که یک عجم امام جماعت عده ای از صحابه کبار از جمله عمر بن خطاب شود. علاوه بر این خلیفه دوم نسبت به ایرانیان حساسیت خاصی داشته است چگونه است که حاضر می شود پشت سر این عجم نماز بخواند؟ تعجب آور است که عمر در جایی از سلمان فارسی ایرانی انتقاد می کند اما پشت سر سالم نماز می خواند. این سوال پیش می آید یا سالم بن معقل ایرانی نبوده است یا سالم در به ثمر رساندن خلفا به اهدافشان بسیار زرنگ و باهوش بوده به طوری که به او نیاز داشتند زیرا سالم از چنین جایگاهی در بین صحابه کبار برخوردار بوده است. برای اثبات این ادعا میتوان به صحیح بخاری اشاره کرد انجا که مینویسد سالم مهاجرین را در مسجد قبا دورهم جمع نمود که در بین انها عمر، ابوبکر، ابوسلمه، زید و عمر بن ربیعه بودند. دلیل دیگر مبنی بر جایگاه رفیع سالم در بین صحابه کبار جمله معروف عمر است که گفت اگر سالم زنده بود شورایی تشکیل نمیدادم. این مطالب معماها یا ابهاماتی است که در وجود این شخصیت خاکستری تاریخ وجود دارد. (ر.ک: ابن قتیبه، المعارف، ص 273، ابن حبیب، المحبر ص 288، بلاذری، ابن جوزی المنتظم، ج 4 ص 91، ابن العبری، تاریخ مختصر الدول، ص 103، اسدالغابة، ج 2 ص 156؛ الاستیعاب ج 2 ص 568؛ الاعلام زرکلی ج 3 ص 73؛ ابن کثیر، البدایة والنهایة ج 6 ص 336، انساب الاشراف، ج 9 ص 372، المعارف ص 273) خالد بن ولید بن مُغیرة بن عبداللّه بن عمر/ عُمَیْربن مَخزوم قرشى مخزومى، از سرداران مشهور صدر اسلام. کنیه اش ابوسلیمان (ابن سعد، ج 7، ص 394) از بنى مخزوم*، یکى از تیره هاى بزرگ و مهم قبیله قریش، بود که با بنى هاشم* رقابت مى کردند (رجوع کنید به شلبى، ص20-24). می توان حدس زد که او در حدود 26 سال پیش از مبعث پیامبر اسلام (584م)، در مکه متولد شده است. پدرش، ولیدبن مغیره*، از اشراف و بزرگان قریش محسوب مى شد (ابوالفرج اصفهانى، ج 16، ص 194). خالد در جاهلیت جزو اشراف قریش و از سلحشوران آنها بود و مسئولیت تدارک سپاه و سرکردگى سواران قریش را در جنگ بر عهده داشت. او در سال دوم هجرى در جنگ بدر، بر ضد مسلمانان شرکت کرد (ابن سعد، منکر شرکت خالد در این جنگ شده است) و به گفته واقدى، (مغازی ج 1، ص130) اسیر شد. در سال سوم در جنگ اُحُد*، سرکرده سواران جناح راست قریش بود و براثر خطایى که چند تن از افراد سپاه اسلام در مراقبت از راه ورود دشمن مرتکب شدند، وى توانست مسلمانان را شکست دهد . (ر.ک: به ابن اسحاق، ص 305؛ واقدى، 1966، ج 1، ص220، 229، 232، 275، 283؛ ابن هشام، ج 3، ص70و91) او در سال پنجم، در نبرد خندق* یا احزاب نیز شرکت کرد و جزو کسانى بود که قصد داشت از خندق عبور کند ولى موفق نشد (واقدى، 1966، ج 2، ص 465-466، 470، 472-473، 490). در شوال سال ششم، به قولى خالد در رأس دویست سوار از مشرکان قریش، براى جلوگیرى از حرکت پیامبر براى اداى مناسک حج، از مکه به محل کُراع الغَمیم رفت در سال هفتم که پیامبر و مسلمانان براى اداى عمرة القضاء روانه مکه شدند، خالد چنان از اسلام و مسلمانان نفرت داشت که شهر را ترک کرد (واقدى، 1966، ج 2، ص 746). مورخان درباره تاریخ اسلام آوردن خالد آراى متفاوتى داشته اند، به نحوى که برخى اسلام آوردنش را در سال پنجم، پس از غزوه بنى قُرَیظه، یا در فاصله زمانى میان صلح حدیبیه (ذیقعده سال ششم) و فتح خیبر دانسته اند، اما بنابر مشهور، او در اول صفر سال هشتم، پیش از فتح مکه، اسلام آورد. (واقدى، 1966، ج 2، ص 661؛ ابن هشام، ج 3، ص290-291؛ ابن سعد، ج 4، ص 252). خالد پس از چند ماه از اسلام آوردنش، در جنگ مؤته در جمادى الاولى سال هشتم شرکت کرد که پس از شهید شدن سران سپاه اسلام، او فرماندهى را برعهده گرفت و باقیمانده سپاه را به مدینه بازگرداند بعدها مى گفت در این نبرد نُه شمشیر در دستش شکسته بود گفته شده است که پس از نبرد مؤته، خالد به سیف اللّه ملقب شد و در برخى روایات نقل شده است که این لقب را پیامبر به وى اعطا کرد (ر.ک: به ابن سعد، ج 7، ص 395؛ مصعب بن عبداللّه، ص320؛ بخارى، ج 3، جزء2، قسم 1، ص 136). در اوایل شوال سال هشتم، پیامبر اکرم خالدبن ولید را در رأس گروهى 350 نفره از مهاجران و انصار و بنى سُلَیم به سوى بنى جَذِیْمه، در اطراف مکه، فرستاد تا آنان را به اسلام دعوت کند. با وجود اینکه بنى جَذیمه مسلمانى خود را اعلام و اسلحه خود را تسلیم کردند، اما خالد دستور داد عده اى از آنان را گردن زدند که چون پیامبر مطّلع شد، از کار خالد تبرى جست و حضرت على (علیه السلام) را فرستاد تا دیه کشته شدگان را بپردازد. عبدالرحمان بن عوف این اقدام خالد را صرفاً براى انتقام خون عمویش، فاکه بن مغیره، دانسته است. در سال هشتم، هنگامى که پیامبر براى جنگ با قبیله مشرک هوازن از مکه راهى غزوه حنین شد، خالد با سواران بنى سُلَیم در مقدمه سپاه حرکت مى کرد، اما در جنگ جزو فراریان بود. گفته اند که بعداً بازگشت و در نبرد شرکت کرد و زخم هایى برداشت و عده اى از جمله یک زن را کشت. آنگاه پیامبر وى را از قتل کودکان، زنان و بردگان منع کرد(رجوع کنید به ابن هشام، ج 4، ص100؛ ابوالفرج اصفهانى، ج 16، ص 195). در ربیع الآخر یا جمادى الاولى سال دهم، پیامبر خالد را با چهارصد نفر به سوى بنى حارث/ بَلْحارث بن کعب در نجران فرستاد و آنان را به اسلام دعوت کرد در این سال، پیامبر خالد را به یمن فرستاد تا مردم آنجا را نیز به اسلام دعوت کند. او شش ماه در یمن به دعوت پرداخت ولى کسى به دعوت وى پاسخ مثبت نداد و در پى آن پیامبر، على (علیه السلام) را به یمن روانه کرد و فرمود تا خالد را بازگرداند.به گفته واقدى خالد در حجة الوداع حضور داشت و پس از رحلت پیامبر در شمار حامیان ابوبکر قرار گرفت و به همین سبب نزد او جایگاه والایى داشت و همواره تحت حمایت وى بود. در جنگ هاى ردّه*، ابوبکر به خالد دستور داد نخست به سوى قبیله طَىّ/ طیْىء در اکناف، سپس به سوى طُلَیْحة بن خُوَیْلِد اسدى در بُزاخه* و بعد به سوى مالک بن نُوَیْره در بُطاح برود و چنانچه آنان به اسلام بازنگشتند، با آنان بجنگد. بعداً ابوبکر از فرستادن خالد به بُزاخه ابراز تأسف کرد (یعقوبى، ج 2، ص 137). خالد در نبرد سختى طلیحه را که مدعى نبوت بود، شکست داد و یارانش را به شدت سرکوب کرد سپس، با آنکه مالک بن نویره و قبیله او و بنى تمیم مسلمان بودند، خالد آنان را اسیر کرد و بعد دستور داد مالک بن نویره و افراد قبیله اش را کشتند و همسرش را تصرف کرد. این کار زشت خالد که برخى از مورخان سعى کرده اند آن را توجیه کنند یا دست کم آن را نادیده بگیرند باعث خشم عده اى از مسلمانان از جمله پسردایى اش، عمر، شد و از ابوبکر خواستند وى را مجازات کند، اما خلیفه نپذیرفت و اعلام کرد که خالد خطا کرده است. ازاین رو وقتى خالد به مدینه رفت، عذرش را پذیرفت (ابن سلام جمحى، سفر1، ص 204، 208؛ خلیفة بن خیاط، 1415، ص 53-54؛ یعقوبى، ج 2، ص 139؛ طبرى، ج 3، ص 278-280) در اواخر سال 11، خالد راهى یمامه شد و در جایى به نام عقرباء، با مسیلمه کذّاب* (دیگر مدعى نبوت) و یارانش که از قبیله بنى حنیفه بودند، جنگید. مسیلمه کشته و فتنه او سرکوب شد (رجوع کنید به واقدى، 1990، ص 112-146؛ نیز رجوع کنید به مسیلمه کذّاب). پس از آن، خالدبن ولید فریب مُجَّاعَه بن مُرارَه حنفى را خورد و با او صلح کرد (بلاذرى، 1413، ص 90). سپس، با دختر وى ازدواج کرد که ابوبکر از این بابت او را سرزنش و توبیخ کرد (یعقوبى، ج 2، ص 131؛ ابن اعثم کوفى، ج 1، ص 36-37). خالد در نبرد فَحْل (در اردن) که در ذیحجه سال 14 یا رجب یا ذیقعده سال 13 روى داد، سپاه رومیان را شکست داد. به فرمان ابوعبیده، منطقه بعلبک و بقاع را فتح کرد و سپس همراه ابوعبیده شهر حِمص را محاصره نمود تا اینکه مردمانش خواهان صلح شدند (ازدى، ص 144-145؛ خلیفةبن خیاط، 1415، ص 68، 70). ابوعبیده خالد را از حمص به قِنَّسرین فرستاد و او سپاه رومیان را شکست داد و قنّسرین را محاصره و فتح و دژهاى شهر را ویران کرد (طبرى، ج 3، ص 601). براساس برخى روایات، خالد در فتح شهرهاى جزیره همچون نصیبین و آمِد شرکت داشت (رجوع کنید به خلیفةبن خیاط، 1415، ص 77؛ همو، 1414، ص 583). هنگامى که عمر در سال 17 به شام رفت، از خالد دلجویى کرد و به روایتى وى را به امارت شهرهاى جزیره همچون رُها، حَرّان، رَقّه، تَلّمَوْزِن و آمِد گمارد و خالد یکسال در آن نواحى بود (یعقوبى، ج 2، ص 157). بنابه روایتى دیگر، خالد از سوى ابوعبیده حاکم قنّسرین بود و در این زمان حملات متعددى به مناطق مرزى رومیان در آسیاى صغیر کرد و غنایم بسیارى به دست آورد. چون عمر از بخشش هاى خالدبن ولید از غنایم فتوحات اخیر، به ویژه مبلغ کلانى که به اَشعَث بن قَیْس داده بود، مطّلع شد، خشمگین گردید و به ابوعبیده دستور داد خالد را عزل و بازخواست کند تا معلوم شود این اموال را از کجا به دست آورده است. پس از آن، عمر نیمى از دارایى خالد را ضبط کرد (طبرى، ج 4، ص 66-67؛ یعقوبى، ج 2، ص 157: خالد استعفا کرد و به مدینه بازگشت). خالد پس از بازجویى و اندکى تأمل از سوى ابوعبیده که اکراه داشت خبر عزلش را به وى اطلاع دهد، به محل امارتش در قنّسرین بازگشت تا اینکه عمر شخصآ وى را عزل و به مدینه احضار کرد (ابن عساکر، ج 16، ص 266-268؛ صفدى، ج 13، ص 267). خالد در مدینه نخست از عمر نزد صحابه شکایت کرد. سپس پیش عمر رفت که پس از توضیح دادن منابع ثروتش و بازپسدادن بیست هزار درهم یا نیمى از مال خود خلیفه از او دلجویى کرد (طبرى، ج 3، ص 437، ج 4، ص 68؛ ابن عساکر، ج 16، ص 266؛ ابن کثیر، ج 4، جزء7، ص 118) و سپس دلایل عزل خالد را براى کارگزاران و مردم اعلام نمود. روایاتى حاکى از آن است که خالد پس از استعفا یا برکنارى، به مدینه رفت، پس از چندى بیمار شد و در همانجا وفات یافت و عمر در تشییع جنازه اش شرکت کرد. بنابر روایت دیگرى که مشهورتر است، خالد پس از معزول شدن، عمره به جا آورد. سپس در حمص در انزوا زیست. وى عمر را وصى خود قرار داد و سرانجام بنابه قول مشهورتر در سال 21 و به قولى 22 در آنجا درگذشت. و در حومه شهر حِمْص* به خاک سپرده شد. خالد هنگام مرگ شصت ساله بود. گفته شده است از وى فقط اسب و سلاح و غلامى باقى ماند. گفته شده که او هنگام مرگ مىگفت در صد نبرد شرکت کرده است و جایى از بدنش نبود بر آن اثر زخم نباشد. در ماجراى اخذ بیعت از على (علیه السلام) براى خلیفه اول، خالد از کسانى بود که در این اقدام مشارکت کرد (رجوع کنید به سُلیم بن قیس هلالى، ص 386- 387؛ نیز رجوع کنید به ابن ابى الحدید، ج 2، ص 57). همچنین طبق روایاتى در منابع متعدد وى در برخى اقدامات مخفیانه بر ضد امام على (علیه السلام) عضویت داشت؛ و به همین دلیل و نیز کارهاى دیگرش (رجوع کنید به موارد قبلى مقاله) به شدت مورد نکوهش بوده است (براى نمونه رجوع کنید به سلیم بن قیس هلالى، ص 394؛ ابن شاذان، ص 155-158؛ ابن بابویه، ج 1، ص 191-192؛ کشى، ج 2، ص 695). خالد از لحاظ ظاهر شبیه ترین شخص به عمر بود (رجوع کنید به ابن ابى حاتم، ج 3، ص 356؛ ابن عساکر، ج 16، ص 216). خالد در شام فرزندان بسیارى داشت که از آن جمله مهاجر، عبداللّه، سلیمان، و عبدالرحمان بودند که همگى بر اثر طاعون در شام مردند و به روایتى، طاعون چهل تن از فرزندانش را کشت و نسلش ریشه کن و منقرض شد. اما برخى مورخان معاصر این نظر را نمى پذیرند و معتقدند که از خالد نسل بسیار به جا مانده است (رجوع کنید به خالدى، ص 9؛ محمدسلیمان طیب، ج 6، ص 446 به بعد). مُعاذ بن جَبَل بن عمرو بن اوس بن عائذ، صحابی پیامبر اسلام(صلّی الله علیه وآله و سلّم)، قاری قرآن و از مخالفان اهل بیت در مساله جانشینی پیامبر بود. معاذ در بیعت عقبه با پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) بیعت کرد و در جنگ های بدر و احد حضور داشت. پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) او را برای تبلیغ اسلام به یمن فرستاد. معاذ بن جبل از اصحاب صحیفه ملعونه است که در حجة الوداع در بین خود معاهده ای نوشتند و امضا کردند که اگر پیامبر کشته شد یا از دنیا رفت نگذارند خلافت به اهل بیت پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) برسد.پس از وفات پیامبر، معاذ از اولین افرادی بود که با خلیفه اول بیعت کرد. گفته شده است او در پایان عمر خود به خاطر حمایت نکردن از حضرت علی (علیه السلام) در موضوع جانشینی پیامبر اکرم(صلّی الله علیه وآله و سلّم)، اظهار پشیمانی کرده است. معاذ بن جبل از قبیله خزرج و نام پدر او جبل بن عمرو بن أوس بود. کنیه اش ابوعبدالرحمن و از انصار پیامبر اسلام(صلّی الله علیه وآله و سلّم) بود. وی به همراه هفتاد نفر در بیعت عقبه با پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) بیعت کرد و در جنگ هایی؛ مانند بدر و اُحُد حضور داشت. پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) پس از جنگ تبوک، معاذ را که 28 ساله بود به عنوان معلم و کارگزار به یمن فرستاد. هنگام وفات رسول خدا(صلّی الله علیه وآله و سلّم)، معاذ در یمن بود. گفته شده است معاذ بن جبل از اصحاب صحیفه اول است. اصحاب صحیفه اول پنج نفر هستند که در حجة الوداع در بین خود معاهده ای نوشتند و امضا کردند که اگر پیامبر کشته شد یا از دنیا رفت نگذارند خلافت به اهل بیت پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) برسد. امضا کنندگان این معاهده عبارتند از:ابو بکر، عمر، معاذ بن جبل، ابو عبیده جراح، سالم مولی ابی حذیفه. «رج: طرف من الانباءوالمناقب، سیدبن طاووس، ص564 و مستدرک الصحیحین، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ج1 ص214بنقل از ابیّ بن کعب و اسرار آل محمد، سلیم بن قیس هلالی، ص232و233» همچنین گفته شده است معاذ از اولین افرادی است که با خلیفه اول بیعت کرد. او در دوران خلافت ابوبکر، به فرماندهی منطقه «جند» یمن منصوب شد. بنا به نقل علامه مجلسی؛ حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) درباره فدک از معاذ بن جبل مددخواهی کرد ولی وی از کمک کردن به دختر رسول خدا خودداری کرد. حضرت زهرا (سلام الله علیها) به معاذ بن جبل فرمود:ای معاذ بن جبل، من به عنوان کمک خواهی نزد تو آمده ام و تو با پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) بیعت کردی که او و فرزندانش را یاری کنی و آن چه از خود و فرزندانت دفع می کنی از آنان نیز دفع کنی. اکنون ابوبکر فدک را غصب کرده و نماینده مرا از آن اخراج نموده است. معاذ گفت: دیگری هم با من هست؟ فرمود: نه، هیچ کس به من پاسخ مثبت نداد. معاذ گفت: کمک من به کجا می رسد؟ حضرت زهرا (سلام الله علیها) از نزد معاذ بیرون آمد و فرمود: دیگر با تو سخن نمی گویم تا نزد پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) بروم. به خدا قسم کلمه ای با تو حرف نمی زنم تا من و تو نزد پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) جمع شویم. معاذ پس از مدتی به مکه بازگشت، سپس به منطقه شام رفت در آن جا به طاعون مبتلا گشته و در 18ق در روزگار خلافت عمر، در 38 سالگی درگذشت و نسلی از او باقی نماند. مرقد وی در شهر «الشونة الشمالیة» در کشور اردن است. اهل سنت روایات متعددی را درباره فضائل معاذ بن جبل بیان کرده اند. پشیمانی معاذ هنگام مرگ: در کتاب اسرار آل محمد از سلیم بن قیس از عبدالرحمن بن غنم ازدی ثمالی - پدر زن معاذ بن جبل، نقل شده است که او هنگام مرگ از رفتار و مواضع خود در مسئله جانشینی پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) و حمایت نکردن از اهل بیت و حمایت از خلیفه اول و خلیفه دوم به شدت ابراز پشیمانی کرده است. (ر.ک: ابن عبدالبر، یوسف بن عبد الله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، 1412ق؛ ابن الاثیر، علی بن محمد، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، 1409ق؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1410ق؛ سلیم بن قیس هلالی، اسرار آل محمد (ترجمه کتاب سلیم)، مترجم اسماعیل انصاری زنجانی خوئینی، قم، الهادی، 1416ق؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تحقیق عبدالرضا علوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق) زید بن اسلم: ابن جیرانه در کتاب «غرر» می نویسد گفت: من از آن دسته کسانی بودم که در زمان خودداری علی (علیه السلام) و یارانش از بیعت، به همراه عمر هیزم به در خانه فاطمه (سلام الله علیها) بردیم. عمر به فاطمه (سلام الله علیها) گفت: هر کس را که در خانه ات حضور دارد، بیرون کن و گرنه خانه را با اهلش می سوزانم او می گوید: این در حالی بود که در خانه ی او، علی، حسن و حسین (علیهما السّلام) و گرووهی از یاران و اصحاب پیامبر اکرم(صلّی الله علیه وآله و سلّم) بودند. فاطمه (سلام الله علیها) فرمود: آیا فرزندانم را می سوزانی؟ عمر پاسخ داد: آری! به خدا سوگند چنین کنم! مگر آن که بیرون آیند و بیعت کنند. وَ ذَکَرَ ابْنُ جَیْرَانَهَ فِی غُرَرِهِ قَالَ زَیْدُ بْنُ أَسْلَمَ: کُنْتُ مِمَّنْ حَمَلَ الْحَطَبَ مَعَ عُمَرَ إِلَى بَابِ فَاطِمَهَ حِینَ امْتَنَعَ عَلِیٌّ وَ أَصْحَابُهُ عَنِ الْبَیْعَهِ أَنْ یُبَایِعُوا، فَقَالَ عُمَرُ لِفَاطِمَهَ: أَخْرِجِی مَنْ فِی الْبَیْتِ وَ إِلَّا أَحْرَقْتُهُ وَ مَنْ فِیهِ، قَالَ: وَ فِی الْبَیْتِ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ جَمَاعَهٌ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ، فَقَالَتْ فَاطِمَهُ: أَ فَتُحْرِقُ عَلَى وَلَدِی؟ فَقَالَ: إِی وَ اللَّهِ أَوْ لَیَخْرُجُنَّ وَ لَیُبَایِعُنَّ. (سیدابن طاووس، الطرائف: 239، نهج الحقّ و کشف الصدق: 271٫) قُنفُذ عَدوی: كانَ قُنفُذ إبنُ عمِّ عمرٍ؛ رَجُلٌ فَظّاً غَلیظاً جافیاً مِن الطُّلَقاء قنفذ پسر عموی عمربود که فردی خشن، بد دهن، تندخو، كله شق، زننده و از جمله ی آزادشدگان فتح مکه بود. (الامامةوالسیاسة، ابن قتیبه دینورى ج2ص 126) برخی منابع او را غلام عمر بن خطاب و برخی دیگر او را غلام ابوبکر دانسته اند از نسب و دیگر مشخصات فردی او گزارشی در دست نیست. در منابع گزارشی درباره قنفذ جز در ماجرای بیعت گرفتن از امام علی (علیه السلام) برای خلافت ابوبکر نیامده است. شیخ مفید گفته است عمر بن خطاب، قنفذ را به سوی خانه امام علی (علیه السلام) فرستاد تا ایشان را برای بیعت به مسجد بیاورد و اگر از آمدن خودداری کرد، هیزم بر در خانه جمع کند. در کتاب الاحتجاج آمده است وقتی حضرت زهرا (سلام الله علیها) مانع بردن امام علی (علیه السلام) به مسجد شد، قنفذ با تازیانه حضرت زهرا (سلام الله علیها) را زده و وقتی ایشان پشت درب خانه قرار گرفت، قنفذ درب را فشار داده که سبب شکسته شدن استخوان سینه آن حضرت و سقط شدن جنینش (محسن بن علی) شده است. در دلائل الامامة نیز آمده قنفذ به دستور عمر، با غلاف شمشیر، فاطمه (سلام الله علیها) را زده است. (طبری، دلائل الإمامة، 1413ق، ص134؛ شیخ مفید، الجمل، 1413ق، ص117؛ طبرسی، الإحتجاج، 1403ق، ج1، ص83؛ طبری، دلائل الإمامة، 1413ق، ص134) مُغِیرَة بن شُعبَة از اصحاب پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) و از افرادی که در ماجرای هجوم به خانه فاطمه زهرا (سلام الله علیها) نقش داشته است. او از سوی خلیفه دوم به حکومت بحرین و بصره و کوفه گمارده شد و در حکومت معاویه نیز حاکم کوفه بود. او بر منبر مسجد کوفه، امام علی (علیه السلام) و شیعیانش را لعن می کرد. ابولؤلؤ قاتل عمر بن خطاب، غلام مغیره بوده است. مغیرة بن شعبة بن أبی عامر بن مسعود از قبیله ثقیف است. کنیه او أبوعیسی یا ابوعبدالله بوده است. در سال دوم یا سوم بعثت متولد شد و در سال 50ق در کوفه از دنیا رفت. او را فردی زیرک توصیف کرده اند. در سال 5 قمری اسلام آورد و در ماجرای صلح حدیبیه و بیعت رضوان حضور داشت. در سال 9 هجری پس از آنکه قبیله ثقیف اسلام آوردند، به دستور پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) مغیره و ابوسفیان به طائف رفتند و بت لات را شکستند. به نوشته شیخ مفید مغیره در ماجرای هجوم به خانه فاطمه زهرا (سلام الله علیها) و بیعت گرفتن اجباری از امام علی (علیه السلام) و برخی از اصحاب خاص ایشان، نقش داشته است. در کتاب الاحتجاج آمده است که امام حسن (علیه السلام) در گفتگویی توبیخ آمیز با مغیره به او فرمود: تو بودی که فاطمه (سلام الله علیها) را چنان زدی که مجروح شد و فرزندی که در شکم داشت، (محسن بن علی) سقط کرد. نام مغیره در زمره دشمنان امام علی (علیه السلام) و کسانی که از ایشان بدگویی می کردند، آمده است. او در دوره ای که از سوی معاویه فرماندار کوفه بود، بر منبر می رفت و امام علی (علیه السلام) و شیعیان او را ناسزا می گفت و لعن می کرد. مغیره بن شعبه به صعصعه بن صوحان که از شیعیان امام علی (علیه السلام) و فردی خطیب بود چنین گفت: بپرهیز از این که عیب گویی عثمان را کنی. بپرهیز از این که فضل علی (علیه السلام) را بیان کنی. من از تو به این (فضل علی (علیه السلام) آگاه تر هستم ولی قدرت در دست این سلطانی است که ما را بر انتقاد عثمان کیفر می دهد. او را نخستین کسی دانسته اند که به عمر با لقب «امیرالمومنین» سلام داد. در منابع آمده است، ابولؤلؤ قاتل عمر بن خطاب، غلام مغیره بوده است. عثمان بن عفان یک سال پس از رسیدن به خلافت مغیره را از فرمانداری کوفه عزل کرد و سپس برای مدتی به فرمانداری ارمنستان و آذربایجان گماشت. در زمان خلافت امام علی (علیه السلام) مغیره بیعت نکرد و در جنگ ها نیز حضور نیافت. پس از ماجرای حکمیت، با معاویه بیعت کرد و دوباره از سوی او به فرمانداری کوفه گمارده شد و تا پایان عمر خود در سال 50ق در این منصب باقی ماند. در ماجرای صلح امام حسن مغیره از افرادی بود که معاویه برای صلح نزد امام حسن (علیه السلام) فرستاد. در منابع تاریخی آمده است که مغیره نخستین کسی بود که ولایتعهدی یزید را به معاویه پیشنهاد کرد. این ماجرا در سال 56ق ذکر شده که با تاریخ مرگ مغیره در حدود 50 قمری سازگار نیست. زنای معروف مغیرة این موضوع مربوط به زناى محصنۀ مغیرة بن شعبه با ام جمیل دختر عمرو، زنى از قبیلۀ قیس در ضمن داستانى است كه از مشهورترین داستان هاى تاریخى عرب است. سال هفده هجرى در هر تاریخى كه مورد بحث واقع شده است، این داستان را هم در بر دارد. چهار نفر عمل مغیره را گواهى كردند؛ از جمله «ابو بكره» بود كه در شمار فضلاى صحابه و حاملان آثار نبوى است. و «نافع بن حارث» كه او نیز صحابى است، و «شبل بن معبد». گواهى این سه نفر صریح و فصیح بود. مفصل این داستان را از «وفیات الاعیان»، تاریخ قاضى ابن خلكان می آوریم، او مى نویسد: «اما حدیث مغیرة بن شعبه و شهادتى كه بر ضد او داده شد. این بود كه عمر بن خطاب او را حكمران بصره نموده بود. مغیره، هنگام ظهر از دار الاماره خارج مى شد. ابو بكره او را مى دید و مى گفت: امیر كجا مى رود؟ مغیره مى گفت: دنبال كارى! ابو بكره مى گفت: باید دیگران به ملاقات امیر بیایند نه امیر خود دنبال كارى برود! مغیره به سراغ زنى به نام «ام جمیل» دختر عمرو مى رفت و همسر حجاج بن عتیک بن حارث بن وهب جشمى. سپس نسب زن را نقل مى كند و پس از آن مى گوید: از ابو بكره روایت است وقتى وى با برادرانش نافع، زیاد و شبل فرزندان سمیه (كه همگى برادران مادرى بودند) در غرفه اش نشسته بود، غرفۀ ام جمیل نیز در همسایگى و مقابل غرفۀ او بود، در آن وقت باد درب غرفۀ ام جمیل را گشود و هر چهار برادر، نظرشان به مغیره افتاد كه به هیئت جماع با ام جمیل در آویخته است. ابو بكره گفت: مصیبتى است كه بدان مبتلا شدید. پس حال كه دیدید، درست ببینید تا بتوانید آن را ثابت كنید. اینها از یک مادر و پدران متعدد بودند. و جز زیاد (پدر عبید اللّه زیاد) كه وضع نامناسبى داشت، بقیۀ برادران، افراد سرشناس و مردان محترم و عدول امت بودند ابو بكره از بالاى خانه، پایین آمد و دم درب نشست تا مغیره خارج شد. ابو بكره به وى گفت: ما دیدیم چه مى كردى بهتر این است كه از حكومت بر ما استعفا دهى و عزل شوى! ولى مغیره اعتنا نكرد و رفت تا با مردم نماز ظهر بگذارد! ابو بكره نیز با او رفت. ابو بكره در مسجد گفت: نه به خدا! نباید با ما نماز بگزارى بعد از آنچه از تو دیدیم. مردم گفتند: بگذار نماز بگزارد؛ زیرا او حكمران است، شما مى توانید آنچه را دیده اید به خلیفه عمر گزارش دهید. آنها نیز موضوع را طى نامه اى به عمر اطلاع دادند. عمر هم دستور داد كه تمام شهود و مغیره به مدینه بروند. وقتى همه وارد مدینه شدند و نزد عمر رفتند. عمر نشست و دستور داد تا شهود و مغیره حاضر شوند. نخست ابو بكره پیش رفت و شهادت داد. عمر گفت: آیا او را در حال زنا با ام جمیل دیدی؟ گفت آری بخدا قسم... مغیره گفت حق نداشتی نگاه کنی. عمر گفت ای ابوبکره! نه، بخدا این کافی نیست، آیا دقیقاً دیدی چه می کنند؟! ... ابو بكره گفت: آرى دیدم! عمر گفت: مغیره برو كه ربع بدنت رفت! سپس عمر، شاهد دوم «نافع» را خواست و پرسید به چه شهادت مى دهى؟ گفت: به همان كه ابو بكره شهادت داد. عمر گفت نه، باید شهادت بدهی که مغیره در حالت زنا بوده است ... گفت : آری شهادت می دهم که او بحالت زنابوده ... عمر گفت: مغیره! نصف بدنت رفت. آنگاه سومى را خواست و از وى پرسید: چه را گواهى مى كنى؟ شبل بن سعید گفت: آنچه را دو نفر همكارانم گواهى كردند. عمر گفت: مغیره سه ربع بدنت رفت!پس از آن نامه اى به زیاد نوشت كه در آن موقع حضور نداشت و او را احضار كرد. زیاد هم آمد. وقتى عمر او را دید، در مسجد جایى به وى داد و سران مهاجرین و انصار را كنار او جا داد. همین كه دید زیاد پیش مى آید، گفت: من مردى را مى بینم كه خداوند با زبان او مردى از مهاجرین را رسوا نمى كند! سپس سر برداشت و پرسید: اى فضلۀ حبارى (نام پرنده ای است)! تو چه دارى؟ گویند در این وقت مغیره به زیاد نزدیك شد، ولى زیاد ضرب المثل عربى را به یاد او آورد كه: «لا مجنأ لعطر بعد عروس؛ یعنى: بعد از عروس، دیگر نمى توان عطر را پوشاند» كنایه از اینكه موضوع مسلم است و نمى شود آن را انكار كرد. مغیره گفت: اى زیاد! خدا و روز قیامت را به یاد بیاور؛ زیرا خدا و پیغمبر و امیر المؤمنین مرا مهدور الدم مى دانند، مگر اینكه تو آنچه را دیده اى نادیده بگیرى و وضعى را كه مشاهده كردى گواهى نكنى. راوى گوید: اشک از چشم زیاد جارى گشت و رنگ صورتش سرخ شد. سپس گفت: یا امیر المؤمنین! (یعنى عمر) آنچه را به تفصیل سه شاهد قبلى دیده و گفته اند، در نزد من نیست! من منظره اى دیدم و صداى نفسى بلند شنیدم و دیدم كه مغیره روى شكم ام جمیل قرار گرفته است. دیدم که مغیره در حال زنا با ام جمیل است. عمر (به این مضمون) گفت: آیا آن دو را باهم در حال زنا (کامل) دیدی؟ گفت : نه! گویند زیاد گفت : فقط عمل زنای ایشان را به عین دیدم و به گوش شنیدم ... عمر گفت : الله اکبر اى مغیره برخیز و شهود را حد بزن! مغیره نیز برخاست و هشتاد تازیانه به ابو بكره زد! ! و با دو نفر دیگر نیز چنین كرد.عمر از سخن زیاد و بر طرف شدن حد زناى مغیره دچار شگفتى شده بود. ابو بكره بعد از آنكه حد خورد، گفت: شهادت مى دهم كه مغیره چنین چون زناى محصنه و با زن شوهر دار بود و مى باید مغیره سنگسار شود كه نشد. دیگر چیزى مانده بود؟ عملى را مرتكب شد عمر خواست حد دومى را بر او جارى سازد، ولى على بن ابى طالب -- (علیه السلام) -- فرمود: اگر او را حد بزنى دوستت مغیره را سنگسار مى كنم. عمر از ابو بكره خواست توبه كند، ولى ابو بكره گفت: مى خواهى بدین وسیله بعدها شهادت مرا قبول كنى؟ گفت: آرى. ابو بكره گفت: ولى من تا زنده ام دیگر میان دو نفر شهادت نخواهم داد! وقتى تمام سه شاهد، حد خوردند، مغیره گفت: خدا را شكر كه شما را رسوا كرد. عمر گفت: خدا رسوا كند جایى كه تو را در آن دیدند! سپس ابن خلكان مى نویسد: عمر بن شیبه در كتاب «اخبار بصره» نوشته است: وقتى ابو بكره تازیانه خورد، مادرش گفت: گوسفندى را ذبح كنند و ابو بكره پوست آن را به كمر خود ببندد، و این بخاطر ضربت شدیدى بود كه به وى رسید! راوى گوید: عبد الرحمن بن ابى بكره، حكایت مى كرد كه پدرش سوگند یاد كرد تا زنده است با زیاد (برادرش) سخن نگوید. وقتى ابو بكره خواست وفات كند، وصیت كرد كسى جز ابو برزۀ اسلمى بر وى نماز نخواند. وقتى این خبر را به زیاد دادند، به كوفه بازگشت. مغیرة بن شعبه نیز پاس زیاد را داشت و عمل او را هیچ گاه فراموش نكرد. این مغیرة بن شعبه كه خلیفه این قدر دربارۀ عمل شنیع او سختگیرى مى كند، یكى از چهار سیاستمدار معروف عرب است، سه نفر دیگر: معاویه، عمرو عاص و همین زیاد است كه این محاكمۀ فرمایشى و مجلسى مسخره را به نفع حكومت وقت به طرز ماهرانه اى عوض كرد. مغیره دو بار به حكومت كوفه، مركز عراق رسید. و یكى از سردمداران حكومت خلفا و شخص معاویه و از بازیگران كار كشتۀ آشكار و نهان سیاست صدر اسلام بود. مورخین دربارۀ او نوشته اند: «ازنى ثقیف» یعنى: زناكارترین مردان قبیله ثقیف بود. حلبى در جلد 2 سیرۀ خود، ص 699 مى نویسد: او با سیصد تا هزار زن هم بستر شد! كه فقط هشتاد نفر آنها شوهر دار بودند! با این وصف، عمر چنان رعایت حال او را مى نماید كه گویى فرشته اى را مى خواهد محاكمه كند. ضمنا باید گفت كه به گفتۀ حلبى و دیگران، مغیرة بن شعبه نخستین كسى است كه به عمر «امیر المؤمنین» گفت! ام جمیل، در موسم حج با عمر بن خطاب برخورد نمود، مغیره نیز در آنجا بود. عمر به مغیره گفت: مغیره! این زن را مى شناسى؟ مغیره گفت: آرى، این امّ كلثوم دختر على است! عمر گفت: تجاهل مى كنى؟ به خدا! ما شك نداشتیم كه ابو بكره راست مى گوید و دیدم كه تو مى ترسیدى سنگى از آسمان بر سرت فرود آید! و مى نویسد: شیخ ابو اسحاق شیرازى در اول باب تعداد شهود، در كتاب «المهذب» مى نویسد: سه نفر شهادت دادند كه مغیرة بن شعبه زنا كرده: ابو بكره، نافع و شبل بن معبد. عمر هم سه نفر شهود را حد زد، و به مغیره حد نزد! ! سپس مى گوید: فقها دربارۀ سخن على-رضى اللّه عنه-به عمر كه فرمود: اگر او را حد زدى دوستت مغیره را سنگسار مى كنم، سخن گفته اند. ابو نصر بن صباغ گفته است: منظور على این بوده است كه اگر شهادت دوم ابو بكره، شهادت دیگرى حساب شود، چهار شاهد تكمیل مى شود و لازم مى آید مغیره را سنگسار كرد. و اگر همان شهادت اول است كه او را حد زدى و اللّه اعلم. (پایان سخن قاضى ابن خلكان راجع به این واقعۀ اسف انگیز). حاكم نیشابورى این قضیه را در مستدرك، ج 3، ص 448 نقل نموده و حدیث آن را صحیح دانسته است. و تلخیص مستدرك ذهبى. تمام مورخینى كه حوادث سال هفده هجرى را نگاشته اند، در ترجمه مغیره، ابو بكره، نافع و شبل بن معبد، آن را یادآور شده اند. در ماه شعبان سال 50 ه.ق مغیره بن شعبه در حالیکه از طرف معاویه حاکم کوفه بود، در سن 70 سالگى به درک واصل شد و زیاد بن ابیه به جاى او منصوب شد. مغیره بن شعبه در کوفه سب به امیرالمؤمنین (علیه السلام) می نمود و خطبا را امر می کرد که آن حضرت را لعن کنند و تا زمان فرا رسیدن مرگش این عمل را ترک نکرد. مغیره از اصحاب صحیفه ملعونه و لیله عقبه بود که می خواستند پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) را به قتل برسانند و همچنین از اصحاب سقیفه است. (ر.ک: طبری، تاریخ الأمم و الملوک، 1378ق، ج3، ص99؛ مفید، الجمل، ص117؛ مفید(منسوب)، الاختصاص، ص186؛ طبرسی، الاحتجاج، ج1، ص83-84؛ طبرسی، الإحتجاج، ج1، ص278؛ عسقلانی، الإصابة، 1415ق، ج6، ص156؛ ذهبی، تاریخ الإسلام، ج4، ص121؛ مقریزی، إمتاع الأسماع، 1420ق، ج6، ص162؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج3 ص266؛ ابن أعثم، الفتوح، ج2، ص346؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بی تا، ج2، ص215؛ ثقفی، الغارات، ج2، ص516؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، بی تا، ج8، ص50؛ وفیات الاعیان، ج 2(شرح حال یزید بن زیاد حمیرى). مستدرك، ج 3، ص 448.)

1- . الدرّة الغراءفی وفاة الزهراء، علامه شیخ حسین آل عصفور بحرانی، ص113.

1- . الغدیر، علامه امینى، ج7، ص223؛ به نقل از المفهم قرطبی.

1- . الغدیر، ج7، ص223؛ به نقل از: صحیح مسلم، ج5، ص154؛ صحیح بخاری، ج6، ص197.

1- . شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید، ج16، ص201؛ نهج الحیاة، ص40.

1- . الدرّة الغرّاءفی وفاة الزهراء، ص 78 و 79.

1- . حضرت با گریه و ناله خود، تاثیری در جو مسجد ایجاد نمود و اوضاع را برگرداند و موجبات خلاصی حضرت امیر (علیه السلام) را فراهم ساخت. (إرحَم من رأسُ مالِهِ الرّجاء وسلاحُه البكاء) * کانَ خارج البیتِ مَع خالدِ جَمعٌ کثیرٌ مِنَ النّاسِ، أرسَلهُم ابوبکرُ رَداً لهَما، ثمّ دَخَلَ عُمرُ فَقال لِعَلی: قُم فَبایع. فَتِلکا و احتبَسَ فَأخذَ بِیده و قال: قُم، فَأبی أن یقومُ فحَمَلَهُ وَ دَفعَهُ کما دَفَعَ الزُّبیرَ ثمّ أمسکهما خالدٌ، و ساقَهما عمرٌ وَ مَن مَعهُ سوقاً عَنیفاً واجتمعَ النّاسُ ینظرونَ وامتلَأت شَوارِعَ المَدینةَ مِنَ الرَّجال وَ رَأت فاطمةُ، ما صَنَعَ عمرُ، فَصَرَخَت وَ وَلوَلَت...، بیرون از خانه، جماعت زیادی با خالد بودند. ابوبکر آنها را فرستاده بود تا آن دو (علی و زبیر) را برگردانند. آن گاه عمر وارد شد و به علی گفت. برخیز و بیعت کن، علی (علیه السلام) درنگ کرده، امتناع ورزید. عمر دستش را گرفت و گفت: برخیز، علی خودداری کرد. عمر او را بلند کرد و مانند زبیر بیرون کشید. خالد آن دو را بست. عمر و همراهانش آن دو را با شدت می کشیدند. مردم جمع شده بودند و می نگریستند. کوچه های مدینه پر از جمعیت شده بود. فاطمه چون اعمال عمر را دید فریاد برآورد و شیون سر داد. (السقیفة، جوهری، ص 72؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 6، ص 49). به روایتی دیگر ابوبکر به عمر وهمراهنش گفته بود:«علی را با شدید ترین وضعش نزد من آورید»و عمر باخشم و خشونت بسیار و باسختی امیرالمؤمنین را از پشت سر بالگد هل می داد{یَمضی بهِ رَکَضاً} عُدی بن حاتم طایی می گوید: «هیچگاه دلم به حال کسی نسوخت، مگر آنجاکه گریبان امیرالمؤمنین راگرفته بودند و به زجر حضرت را می کشیدند» (شرح نهج البلاغة ابن اب الحدید ج6ص45، بحارالانوار ج28ص393، الشافی فی الامامة ج3ص244، غایةالمرام ج5ص331، الهجوم علی بیت فاطمة ص129و286) کوچه های مدینه لبریز از انبوه مردمی بود که برای تماشا آمده بودند. { واجتَمِعَ الناسُ یَنظُرونَ، وامتلأت شَوارعَ اامدینةُ مِنَالرّجال} واز هیچ گروهی از مردم نگذشت مگر اینکه به وی می گفتند: «برو بیعت نما» (شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدیدج6ص45و49، بحارالانوارج28ص318، مأساة الزهراءج2ص205) سپس حضرت در آن حال چنین آرزو میکرد: «واجعفراه... ولاجعفرُ لی الیوم؛ واحمزتاه...ولاحمزةُ لی الیوم» «ای کاش امروز جعفر و حمزه داشتم» (الهجوم علی بیت فاطمة ص124، شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید ج11ص111، بحارالانوار ج29ص624، الدرجات الرفیعة ص65، غایةالمرا ج5ص346)

1- . عوالم العلوم، بحرانی، ج2/11، ص581.

1- . الهجوم علی بیت فاطمة، ص148؛ به نقل از كامل بهایى.

1- . عوالم العلوم، ج2/11، ص 586؛ مأساةالزهراء، ج2، ص190؛ الاحتجاج، طبرسی، ج1، ص195. *عمر که می دید برخی از مردم به سبب ماجرای به وجود آمده عقب نشینی می کنند به قنفذ گفت: «آنقدر فاطمه را بزن که دست از علی بکشد» و قنفذ به دستور عمر با تازیانه به سر صدیقه طاهره (سلام الله علیها) به گونه ای که انتهای آن تازیانه بین دو کتف آن حضرت اصابت کرد و خون جاری شد آن گاه بر دو پهلوی حضرت زد به گونه ای که جای آن کبود شد. سپس با سیلی به صورت حضرت زد که این ضربه به چشم حضرت اصابت نمود بطوریکه چشمان حضرت مانند خون سرخ شد. (ر.ک: الموسوعةالکبری عن فاطمةالزهراءج11ص81.88؛ سیرةالائمة الاثنی عشر ج1ص132؛ الهدایةالکبری ص407) البته به پاس داشت این اعمال، عمر در دوران حکومتش زمانیکه نیمی از دارایی همه کارگزارانش را بعنوان غرامت گرفت، تنها قنفذ را از این دستور مستثنی نمود. (ر.ک: بحارالانوار ج30ص303؛ کتاب سلیم ص224)

1- . بحارالانوار، چاپ بیروت، ج30، ص348. * ابن شهر آشوب از عمر بن مقدام روایت می کند: «هیزمی که ابوبکر و عمر برای به آتش کشیدن خانه علی و فاطمه (علیهما السّلام) پشت درب قرار داده بودند، همسایگان تا سی روز از آن استفاده می نمودند» (مثالب النواصب ص420؛ الموسوعة الکبری عن فاطمةالزهراءج10ص227) عمر خود نیز مقداری از چوب عوسج جمع کرد و برای شعله ور شدن هیزم ها دستور داد خار مغیلان بیاورند، و آنها را بر دوش خود حمل کرد و بعد فقتله ای در دست گرفت آن را اول به خارهای مغیلان زد و گفت خانه را با اهلش به آتش بکشید. (الکوکب الدرّی ج1ص194؛ الامامةوالسیاسة ج1ص20؛ شرح احقاق الحق ج33ص360)

1- . بیت الاحزان، ص150؛ بحارالانوار، ج30، ص348 طبع بیروت.

1- . الدرّة الغرّاء، علامه آل عصفوربحرانی، ص116.

1- . الزهرا و الحسین، ص23؛ ناسخ التواریخ مجلد زینب کبری، ص66.

1- . الدرّة الغرّاء، ص114.

1- . مقتل السیدة الزهراء، شیخ عبدالزهراء كعبی، ص165.

1- . الدرّة الغرّاء فی وفاة الزهراء. علامه آل عصفور بحرانی، ص111.

1- . دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله العظمی خامنه ای، دیدار با مداحان اهل بیت، 29/11/1396.

1- * قناعت یکی از صفات پسندیده ای است که اسلام اهمیت فراوانی برای آن قایل شده است. انسان هایی که بینش الهی دارند، آنچنان دیدگاهشان وسیع و والا می شود که در امور دنیوی برای رسیدن به آنچه ندارند و نمی توانند به دست آورند، آرامش خود را به هم نمی زنند و طعم شیرین زندگی را بر خود تلخ نمی کنند. حضرت زهرا (سلام الله علیها)، برترین الگوی تاریخ بشریت، در زندگی مادی خود، انسانی قانع بودند و هیچ درخواستی از شوهر خود نمی کردند که نتواند آن را برآورده سازد و با همان امکانات کم، شیرین ترین زندگی را برای خود و خانواده بزرگوارش فراهم می ساختند. روزی امام علی (علیه السلام) فرمود: فاطمه جان! آیا غذایی موجود است که بیاوری؟ پاسخ شنید والّذی عَظَّمَ حَقَّکَ ما کان عِندنا مُنْذُ ثَلاثِ اِلاّ شی ءً اثَرْتُکَ بِهِ؛ سوگند به خداوندی که حق و قدر تو را بزرگ شمرد! سه روز است که غذای کافی در منزل نداریم و همان مقدار ناچیزِ خوراکی را به شما بخشیدم و خود گرسنگی را تحمل کردم». امام علی (علیه السلام) فرمودند: چرا اطلاع ندادی؟ حضرت زهرا (سلام الله علیها) جواب دادند: کان رسول اللهصلی الله علیه و آله نَهانی اَن اَسْأَلَکَ شیئاً فقال (علیه السلام) لا تسألی اِبْنَ عَمِّکَ شیئا اِن جاءَکِ بش-ی ءٍ عفوا و اِلاّ فَلا تسألیهِ؛ رسول خدا(صلّی الله علیه وآله و سلّم) مرا نهی نمود از تو چیزی درخواست کنم و به من سفارش فرمود: دخترم، چیزی از پسرعمویت درخواست نکن، اگر چیزی برایت آورد بپذیر و الا تو درخواست چیزی را نداشته باش. همچنین فرمود: یا ابالحسن! اِنّی لاستحیْیِ مِنْ اِلهی اَن أُحَکَّفَ نَفْسَکَ ما لا تَقْدِرُ عَلَیهِ. ای اباالحسن! من از پروردگار خود حیا می کنم که چیزی را که تو بر آن توان و قدرت نداری، از تو درخواست کنم. إنْ كُنتَ تَعمَلُ بِما أمَرناكَ و تَنتَهی عَمّا زَجَرناكَ عَنهُ فَأنتَ مِن شیعَتِنا و إلاّ فَلا؛ (بحارالأنوار، ج 68، ص 155). حیا در لغت به معنای شرمساری و خجلت آمده است؛ توضیح آنکه، حیاء به انقباض و گرفتگی نفس از کار قبیح و ترک نمودن آن به جهت زشتی آن عمل و یا به جهت ترس از مذمت و سرزنش مردم گفته می شود. این تعاریف و معانی، باز دارندگی حیا را از هر کار زشتی بیان می دارد؛ چه این زشتی از طریق شرع بیان شده باشد و رنگ دینی و مذهبی به خود گرفته باشد و چه قبح عرفی داشته باشد و در نظر عموم مردم، عمل زشتی محسوب گردد. چه اینکه حیا در جامع السعادات -- از کتب مشهور اخلاقی -- اینگونه تعریف شده است؛ حیا محدودیت و در تنگنا افتادن نفس و شرم داشتن از ارتکاب محرمات شرعی و عقلی و عرفی، از ترس نکوهش و سرزنش هست به عبارت دیگر، حیا نیروی بازدارنده ای است که انسان را از ارتکاب اعمال قبیح باز می دارد. حال، آن عمل، عمل قبیح شرعی باشد و یا عقلی و یا اینکه عرف آن را قبیح بداند. در ادامه، حیا اعم از تقوا معرفی شده؛ چرا که تقوا، اجتناب از گناهان شرعی است و حیا اعم است از این و اجتناب از آنچه عقل و عرف نیز زشت و ناپسند می دانند. علامه مجلسی، آن را ملکه ای نفسانی دانسته که به خاطر ترس از سرزنش موجب گرفتگی نفس آدمی گشته و او را از مخالفت با آداب منزجر می نماید فصل الخطاب این تعاریف، تعریفی است که از وجود نازنین صادق آل محمد(صلّی الله علیه وآله و سلّم) نقل شده است. ایشان فرمودند: «حیا نوری است که جوهرش جلو دار و پیشگام ایمان است و توضیح و تفسیرش، بازداررنگی و توقف نزد هر چیزی است که توحید و معرفت، آن را انکار نماید». ایشان با این بیان، بی حیایی را مخالف اساسی ترین اصل از اصول دین اسلام و هر دین الهی معرفی نمودد و با معرفت باری تعالی مغایر دانسند، گو اینکه هر که حیا ندارد، از شناخت باری تعالی، بی بهره است. از وجود مقدس نبی اکرم(صلّی الله علیه وآله و سلّم) نقل گردیده که حیاء دو گونه است، یکی حیاء عقل است و دیگری حیاء حمق، پس حیاء عقل همان علم و دانش است و حیاء حمق همان جهل و نادانی است. علامه مجلسی (ره) توضیح زیبائی از این دو نوع حیا دارند که به این شرح است: حیا بنابر این روایت به دو قسم ممدوح و مذموم تقسیم می گردد. حیاء پسندیده ناشی از عقل است، به این صورت که گرفتگی نفس از چیزی حاصل می گردد که عقل صحیح و یا شرع، به زشتی آن چیز حکم می نماید. مثل حیا از گناهان و مکروهات. اما حیاء مذموم، از حماقت نشأت گرفته است، به این صورت که حیا از اموری است که عوام از مردم آن را زشت می شمارند، در حالی که قبح واقعی نداشته و از جانب عقل صحیح و یا شرع به صراحت، بر قبح آن حکم رانده نشده است؛ مثل خجالت کشیدن از سؤال علمی و یا شرم نمودن از انجام عبادات شرعی. پس این که حیاء عقل را علم نامیدند به این جهت است که این نوع حیاء موجب وفور علم می گردد و یا این که سبب این حیاء علمی است که زشت و نیکو را تشخیص می دهد.حیاء حمق را نیز از این جهت، جهل نامیدند که این نوع حیاء موجب جهل است. چرا که بر طبق این نوع حیاء انسان در سؤال از مسائل علمی، شرم داشته و خجل است و یا این که سبب آن، جهل و نادانی است و عدم تشخیص حسن و قبح افعال وهچنین از امام صادق (علیه السلام) در انواع حیا نقل شده که حیاء پنج نوع است:حیاء از گناه، حیاء از کوتاهی نمودن، حیاء از روی کرامت و ارجمندی، حیاء از روی حب و دوستی و حیاء به اعتبار اختلاف در منشأ حیاست دارای اقسامیست؛ به این نحو که حیاء، خود معلول عواملی است که اختلاف این عوامل، باعث انقسام و اختلاف حیاء گشته است.البته این تقسیمات صرفاً اعتبار ذهنی نیست؛ بلکه خبر از واقعیتی در عالم خارج می دهد و هر کدام از این اقسام، اثرات و عواقب واقعی در پی دارد. ملازمت حیا با عقل؛ همانگونه که نبی اکرم (صلوات الله علیه و آله) فرمودند: از اوصاف عاقل آن است که هیچگاه حیاء از او جدا نمی گردد. اصولاً عقل با حیاء نسبت مستقیم دارد، به گونه ای که هر چه انسان از عقل بیشتری بر خوردار گردد، از حیاء بیشتری نیز بر خوردار خواهد شد، چنانچه امیر المؤمنین علی (علیه السلام) فرمودند: عاقل ترین مردم، با حیاترین آنهاست حکایت زیبائی از وجود نازنین علی (علیه السلام) نقل شده به این صورت که جبرئیل بر آدم (علیه السلام) نازل شد و به ایشان فرمود: من مأمور شده ام که تو را در انتخاب یکی از سه چیز، مخیر سازم، پس یکی را بر گزین و دو تا را واگذار. آدم (علیه السلام) فرمود: آن سه چیز چیست ؟ جبرئیل پاسخ داد: عقل و حیاء و دین. آدم (علیه السلام) فرمود: عقل را برگزیدم. جبرئیل به حیاء و دین فرمود: شما باز گردید و او را واگذارید. ولی آن دو گفتند: ما مأموریم هر جا عقل باشد، با او باشیم. جبرئیل فرمود: شأن شما همین است و بالا رفت. ملازمت حیا با دین؛ حیا آنچنان ارتباط تنگاتنگی با ایمان دارد که از وجود یکی در آدمی می توان به وجود دیگری پی برد و بدون هر کدام، دیگری نیز منتفی خواهد شد؛ چنانچه طبقِ فرمایش امام صادق (علیه السلام)، حیاء و ایمان ملازم و همراه یکدیگرند و در صورتی که یکی از آنها از وجود آدمی رخت بر بندد، دیگری نیز به تبع اولی، از انسان جدا می گردد علامه مجلسی (ره ) در این رابطه می فرماید: آن کس که حیائش او را از عمل قبیح در میان مردم، باز ندارد، پس او را از کار زشت در حضور حق تعالی و در برابر او، باز نخواهد داشت و آن کس که از باری تعالی، شرم ننماید و آشکارا مرتکب قبیح گردد، پس دینی برای او باقی نخواهد ماند و ایمانی در قلب او وجود نخواهد داشت. در روایت دیگری از وجود مقدس امام صادق (علیه السلام) نقل شده است: آن کس که حیائی برای او نیست، هیچ ایمانی برای او وجود نداردو در روایت دیگری از امیر المومنین علی (علیه السلام) ایمان به درختی تشبیه گردیده است که نورش، حیاست و مایه جلوه گری و در خشندگی ایمان می باشد. حیا زینت دین؛ نبی اکرم (صلوات الله علیه و آله ) حیا را لباس اسلام و زینت بخش آن شمردند این خصلت ارزنده نه تنها دین را تحت پوشش خود قرار داده که بهترین پوشش ارزیابی شده است و آنکسی که خواهان آن است که دین خویش و عقاید خود را آراسته نموده و به زیبائی آن را معرفی نماید، می بایست، آن را با این وصف، زینت داده و جلا بخشد که حیاء زیباست و هر آنچه با حیاء، قرین و هم دوش گردد، از زیبائی آن بهره مند می گردد. من حیث المجموع باید گفت فقط ائمه معصومین و اوصیای الهی به عنوان الگوی پسندیده جامعه بشری، در اوج حیا قرار داشتند.

1- . ام البنین سیدة نساء العرب، ص84.

2- . تنقیح المقال، ج3، ص 70.

3- . ام البنین سیدة نساء العرب، ص84.

4- . تنقیح المقال، ج3، ص 70.

5- . مقاتل الطالبین، ص56.

6- . ریاحین الشریعة، ج3، ص294.

1- . ام البنین ألانجم الساطع فی مدینةالنبی الامین، ص151.

1- . بحارالانوار، ج99، ص220.

1- . آیات 35 و 36 از سوره مبارکه مدثر.

2- . بحار الانوار، ج 43، ص 31؛ البرهان، ج 4، ص 264.

1- . بحار الانوار، ج43، ص56، ح50؛ بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، ص137.

1- . مکاتیب الرسول، ج3، ص677؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص115.

2- . مناقب آل ابیطالب، ج3، ص406؛ بحارالانوار، ج43، ص212؛ جنة العاصمة، ص350؛ روضة الواعظین، ص151؛ مروج الذهب، ج1، ص403.

3- . مناقب آل ابیطالب، ج3، ص406؛ بحارالانوار، ج43، ص180.

4- . بحارالانوار، ج43، ص217؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص680؛ مستدرک حاکم، ج3، ص163؛ تاریخ دمشق، ج3، ص158.

5- . مکاتیب الرسول، ج3، ص677؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص115؛ البدایة والنهایة، ج6، ص367؛ الاستیعاب، ج4، ص1894؛ اسدالغابی، ج5، ص542.

6- . مجمع النورین، ص158؛ مناقب آل ابیطالب، ج3، ص406؛ بحارالانوار، ج43، ص156؛ روضة الواعظین، ص151.

7- . مناقب آل ابیطالب، ج3، ص406؛ بحارالانوار، ج22، ص545؛ اثبات الهداة، ج4، ص441؛ الخرائج و الجرائح، ج2، ص526؛ کافی، ج1، ص241.

1- . دلائل الامامة، ص136؛ مجمع النورین، ص157؛ بحارالانوار، ج43، ص171.

2- . بحارالانوار، ج43، ص188و215؛ ذخائر العقبی، ص52؛ طبقات الکبری، ج8، ص28؛ تهذیب الکمال، ج35، ص251؛ الذریة الطاهرة، ص109.

3- . بحارالانوار، ج43، ص170و196؛ دلائل الامامة، ص134؛ بیت الاحزان، ص261؛ الاقبال، ج3، ص 161؛ جنة العاصمة، ص355.

4- . بحارالانوار، ج22، ص167و ج43، ص189و213؛ کشف الغمة، ج1، ص503؛ معارف ابن قتیبه، ص62؛ ذخائر العقبی، ص52.

5- . بحارالانوار، ج43، ص171؛ دلائل الامامة، ص136؛ مناقب آل ابیطالب، ج2، ص112.

6- . وفاة الصدیقة الزهراء مقرّم، ص115؛ وقایع الشهور، ص113؛ الاصابة، ج8، ص267؛ مناقب آل ابیطالب، ج3، ص406.

7- . مصباح المتهجد، ص748؛ زاد المعاد، ص35.

8- . وقایع الشهور، ص126.

9- . بحارالانوار، ج43، ص189؛ ذخائر العقبی، ص52؛ الاصابة، ج8، ص267؛ المناقب خوارزمی، ج1، ص83؛ نورالابصار، ص42.

10- . بحارالانوار، ج43، ص183و200؛ ذخائر العقبی، ص52؛ الاصابة، ج8، ص266؛ مسند احمد، ج1، ص6؛ صحیح بخاری، ج4، ص42 و ج5، ص82.

11- . وفاة الصدیقة الزهراء مقرّم، ص115؛ الاصابة، ج8، ص267؛ بحارالانوار، ج43، ص215؛ ذخائر العقبی، ص52؛ تاریخ دمشق، ج3، ص160.

1- . العوالم، ج11/1، ص96 و 265.

1- . سوره فجرآیات 27و28

2- . عوالم العلوم، ج 11 /1، ص115.

3- * قَبضِ روح، گرفتن جان انسان ها هنگام مرگ است. در قرآن کریم با واژه ی «تَوفّی» از آن یاد شده است این کار را عزرائیل و نمایندگان او با دستور خداوند انجام می دهند. قبض روح انسان ها با هم متفاوت است. بر پایه آیات قرآن، وظیفه گرفتن جان پیامبران و مؤمنان، به عهده ملائکه رحمت است و با مدارا و آسانی صورت می گیرد. در برخی از روایات آمده که مؤمنان در هنگام مرگ با دیدن ملک الموت بی تابی می کنند؛ اما پس از آن پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) و اهل بیت (علیهم السّلام ) بر بالین او حاضر شده و آرامش پیدا می کنند. در روایات آمده که قبض روح مؤمنان نیز با هم متفاوت بوده و به شدت و ضعف ایمانشان بستگی دارد. بر اساس منابع اسلامی، چگونگی قبض روح کفار نیز با هم متفاوت است؛ ولی همه منابع از دردناک بودن قبض روح کافران خبر می دهند. برخی منابع، عزرائیل را دارای نمایندگان و یاران بسیاری دانسته و مرگ را به گروهی از فرشتگان نسبت می دهند. آنان «نازعات»، «سابحات»، «ناشطات» و «سابقات» هستند که هر کدام وظیفه ی قبض روح عده خاصی از موجودات را به عهده دارند؛ مثلا «نازعات» وظیفه دارد که روح کفار را با شدت و عذاب بگیرد و «ناشطات» مامور است که روح مؤمنین عادی را با رأفت و مدارا قبض کند. عده اندکی نیز می گویند در پایان زندگی هر فرد، فرشتگان مامور ثبت اعمال او، روحش را قبض خواهند کرد. از ابوبصیر نقل شده است که می گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: جانم به قربانت آیا مومن جان دادن را ناخوش می دارد؟ حضرت فرمود: نه به خدا قسم! گفتم چگونه؟ فرمود: «زمانی که لحظه مرگ انسان مومن فرا می رسد رسول خدا(صلّی الله علیه وآله و سلّم) و اهل بیتش، یعنی امیرمومنان علی بن ابی طالب، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین و همه امامان بعد از ایشان -- که درود و رحمت خداوند بر آنان باد -- [بر بالین او] حاضر می شوند، «لیکن به نام فاطمه تصریح نکنید و با کنیه نام ببرید» همچنان که جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل حاضر می شوند. پس امیرمومنان علی بن ابی طالب (علیه السلام) عرض می کند: «ای رسول خدا، همانا این فرد از دوستان و ولایت مداران ما اهل بیت است؛ پس او را دوست بدارید.» آنگاه پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) می فرماید: «ای جبرئیل همانا او از دوستداران علی و خاندان اوست، پس او را دوست بدارید.» آنگاه جبرئیل به میکائیل و اسرافیل می گوید: شما هم همینطور. سپس جملگی آن سه فرشته مقرب به ملک الموت می گویند: همانا او دوستدار محمد (صلّی الله علیه وآله و سلّم) و اهل بیت او و پیرو علی و اولاد علی است. پس به او ارفاق کن(و در گرفتن جانش مدارا کن) ملک الموت می گوید: قسم به آن که شما را برگزید و بزرگ داشت و محمد(صلّی الله علیه وآله و سلّم) را به پیامبری انتخاب کرد و او را به رسالت رساند و مخصوص گردانید، من با گذشت تر از هر پدر باگذشتی و مهربانتر از هر برادر مهربانی به او خواهم بود! سپس ملک الموت به سوی محتضر می رود و می گوید: ای بنده خدا! آیا رقبه تو را آزاد کنم و از بردگی برهانم و گرو امانت تو را باز پس گیرم؟ محتضر می گوید: بله. پس ملک الموت می پرسد: برای چه؟ می گوید: به خاطر محبتی که به محمد(صلّی الله علیه وآله و سلّم) و آل او دارم و به خاطر ولایت علی بن ابی طالب (علیه السلام) و اولادش. پس عزرائیل می گوید: اکنون از آنچه هراس داشتی خداوند تو را ایمنی بخشید، و به آنچه امید داشتی خداوند آن را به تو عطا کرد. چشمانت را باز کن و آنچه در مقابلت می باشد ببین. امام صادق (علیه السلام) فرمود: پس چشمان خود را باز می کند و پیامبر و اهل بیتش را یک به یک مشاهده می کند. پس خطاب می رسد: این، همان پاداشی است که خدا برای تو قرار داده، و این بهشتیان نیز دوستان تو هستند. آیا دوست داری به آنها ملحق شوی یا اینکه دوباره می خواهی به دنیا بازگردی؟» سپس امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «برگشتن چشم محتضر و بالا رفتن ابرویش نشان از این گفته و خواسته او دارد که نیازی به دنیا و برگشتن به سوی آن ندارم. در این هنگام منادی از درون عرش ندا می کند: «ای نفس مطمئنه به محمد(صلّی الله علیه وآله و سلّم) و وصی او و ائمه بعد از او، به سوی پروردگارت بازگرد، راضی از ولایت و خشنود از اجر و ثواب! پس در میان بندگان داخل شو و با محمد و اهل بیتش وارد بهشت من شو؛ بهشتی که غصه و گزندی در آن نباشد. (ر.ک: دهخدا، علی اکبر، فرهنگ لغت، تهران، مؤسسه لغت نامه دهخدا، 1341ش؛ ری شهری، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی، 1389ش؛ معانی الاخبار ص 274 ح 4؛ بحار ج6، ص 163، ح31 از باب سکرات الموت و شدائده؛ طهرانی، محمدحسین، معاد شناسی ج1، تهران، نشر حکمت، 1361ش؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1380ش)

1- . سوره فجر آیه 3.

2- . عوالم العلوم، ج 11/1، ص 115.

1- . سوره اسراء آیه 26.

2- . عوالم العلوم، ج 11/1، ص 106.

1- . تحریم آیه 8.

2- . عوالم العلوم، ج 11/1، ص114.

3- * از ظاهر روایاتی که در شرح صراط آمده است، به دست می آید که «صراط» نام پلی است که بر روی جهنم کشیده شده است و به بهشت ختم می شود و تمام انسان ها از روی آن عبور می کنند، مومنین و اهل ایمان، به راحتی از روی آن عبور کرده و به بهشت برین خواهند رسید و کُفّار و اهل معصیت از روی آن سقوط کرده و وارد جهنم می شوند؛ به طور مثال پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله فرمودند: «هنگامی که قیامت بر پا شود، بر روی جهنم صراط نصب می شود و هیچ کس حق عبور از آن را ندارد مگر کسی که جواز عبور را داشته باشد؛ آن اجازه نامه ولایت علی بن ابی طالبعلیه السلام است» هم چنین آن حضرت، در روایت دیگری فرمود: «یا علی در روز قیامت من و تو و جبرائیل بر روی صراط می ایستیم و به هیچ کس حق عبور نمی دهیم مگر این که به ولایت تو چنگ زده باشد». ابن عباس نیز در حدیثی نقل می کند: «بر روی جهنّم پلی است که هفت مرحله دارد، در مرحله اول، از انسان راجع به شهادت به «لا إله إلا الله» پرسیده می شود، اگر توانست پاسخ دهد به مرحله دوم می رسد؛ در مرحله دوم از نماز پرسیده می شود، اگر نمازش کامل باشد، به مرحله سوم می رود؛ در این مرحله از «زکات» پرسیده می شود، اگر کامل باشد، به مرحله چهارم می رسد؛ در این مرحله از «روزه» سوال پرسیده می شود، اگر کامل باشد، به مرحله پنجم می رسد؛ در این مرحله از «حج» پرسیده می شود، اگر کامل باشد به مرحله ششم می رسد؛ در این مرحله از «عمره» پرسیده می شود که اگر کامل باشد به مرحله هفتم می رسد؛ در این مرحله از «حقوق مردم» پرسیده می شود؛ اگر از همه این مراحل سالم بگذرد وارد بهشت می شود؛ و الا در هر مرحله ای که کم داشته باشد، او را نگه می دارند تا عملش را کامل کند». راجع به «صراط» دو نظر وجود دارد؛ عده ای از علما به ظاهر روایات اخذ کرده و معتقداند در روز قیامت بر روی جهنم پلی قرار دارد که تمام انسان ها باید از روی آن عبور کنند. عده ای دیگر معتقداند این روایات استعاره و کنایه است و چنین پلی وجود ندارد، بلکه منظور از جهنم، دنیا است و منظور از پل، عبور از دنیا و زهد در دنیا. بسیاری از علمای شیعه معتقداند که با توجه به ظاهر این روایات، «صراط» پلی است که روی جهنم وجود دارد و به سمت بهشت کشیده شده است؛ شیخ مفید (رحمةالله علیه) در این باره می گوید: «همانا «صراط» پلی است که بین جهنم و بهشت وجود دارد و قدم های مومنین بر آن ثابت بوده و از آن عبور می کنند و قدم های کفار، بر روی آن می لغزد و در آتش سقوط می کنند». شیخ صدوقرحمة الله علیه نیز همین نظر را برگزیده است. علامه طباطبایی (رحمةالله علیه) نیز در این باره می نویسد: «این صراط، پلی است که کشیده شده است بر روی جهنم و همه خلایق از روی آن عبور خواهند کرد چه مومن باشند و چه کافر و خداوند، مومنین را نجات می دهد». آیت الله سبحانی(حفظه الله) نیز معتقد است با توجه به ظاهر آیات و روایات، ما وجود صراط را با همین معنای حقیقی می پذیریم، ولی در مورد کیفیت آن اظهار نظر نمی کنیم و چگونگی آن را به خداوند متعال و روز قیامت واگذار می کنیم؛ یعنی ظاهر روایات را حمل بر چیز دیگری نمی کنیم و می گوییم با همین معنا درست است ولی نحوه آن را نمی دانیم. برخی دیگر از علما معتقدند نباید به ظاهر این آیات و روایات اخذ نمود و معنای ظاهری آن ها مد نظر نیست؛ بلکه استعاره و تمثیل است و منظور از «صراط» چیز دیگری است و اصلاً چیزی مانند پل وجود ندارد؛ آنان معتقداند جهنم ملكوت دنیاست و صراطى كه بر روى آن كشیده می شود، راهى است كه انسان باید در نفس خود طى كند، تا به مقصود كه خداست نائل گردد و چون این راه را انسان در دنیا طى می كند. بنابراین این صراط نیز بر روى جهنم قرار می گیرد و چون هر كس حتماً باید با مجاهده نفس (در دنیا) با شهوات، بر مقصود برسد، عبور از جهنم براى تمام افراد حتى انبیاء و اولیاى خدا ضرورى است. لذا وقتی كه آیه كریمه نازل شد: <وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وارِدُها كانَ عَلى رَبِّكَ حَتْماً مَقْضِیا> [مریم-71] از رسول خدا سوال كردند: شما هم وارد جهنم می شوید؟ فرمودند: بله و لكن ما مانند برق خاطف از آن عبور خواهیم کرد». بنابراین، معنى صراط، عبور از ملكات و اخلاق رذیله و صفات ناستوده است، هر كه اصلاً آلوده نشد، چون برق خاطف عبور كند و اگر فى الجمله آلوده شد، چون شخصى اسب سوار و هم چنین تا آن كه بسیار آلوده گردد در جهنم به صراط آویزان شده و آتش، او را فرا گیرد. (ر.ک: شیخ صدوق، الاعتقادات، ص 70؛ بحار الأنوار، ج 8، ص 64؛ الاعتقادات، ص 70؛ الإلهیات على هدى الكتاب و السنة و العقل، ج 4، ص272؛ امام شناسى، ج 1، ص168)

1- . امالی صدوق، ج 1، ص 343؛ عوالم العلوم، ج 11، ص 128؛ بحارالانوار، ج 43، ص 23.

1- . بحارالانوار، ج16، ص8.

2- * از مقامات و جلالت شأن ام المؤمنین حضرت خدیجه (سلام الله علیها) این است که القاب ایشان قبل از اسلام بسیار بوده است و کتاب های بسیاری در مورد آن سخن رانده اند که از جمله آن القاب عبارتند از: حضرت خدیجه (سلام الله علیها) قبل از ولادت، در کتاب آسمانی انجیل که بر حضرت عیسی نازل شد به عنوان - بانوی مبارکه و همدم مریم در بهشت» یاد شده است، در آنجا که در توصیف پیامبر اسلام(صلّی الله علیه وآله و سلّم) خطاب به عیسی چنین آمده: (نَسلُهُ مِن مُبارَکة، وَهیَ مُونسُ أمّکَ فِی الجَنَّة) نسل او از مبارکه (بانوی پربرکت) است که همدم مادرت مریم در بهشت می باشد».در عصر جاهلیت که وجود زن پاکدامن بسیار کم بود، وبسیاری اززنان به انحراف های عصر جاهلی آلوده بودند، حضرت خدیجه به خاطر قداست و پاکی در همه ابعاد، به عنوان« طاهره» [پاک سرشت وپاک روش]خوانده می شد. و نیز شخصیت خدیجه در همان عصر آن چنان چشمگیر و مورد احترام خاص و عام بود که او را با عنوان «سیدة نسوان» [سرور زنان ] می خواندند. خدیجه (سلام الله علیها) زنی با فضیلت و دارای کمالات علمی و معنوی بود و در اثر معاشرت با پسرعمویش که عالمی دانا و دانشمند بود و به رسالت پیامبر خدا(صلّی الله علیه وآله و سلّم) در آینده ایمان داشت. می دانست که رسول خدا به پیامبری خواهد رسید. خدیجه از علمای دیگر یهود و نصارا نیز سخنانی در تأیید نبوت پیامبر شنیده بود، و از همه مهم تر در سفر بازرگانی آن حضرت به سرزمین شام از طریق غلامش «میسره» که همراه کاروان بود، اطلاعات زیادی از کرامات و معجزات آن بزرگوار شنیده و بر عشق و ایمانش افزوده بود، لذا با ورقة بن نوفل راز دل گشود و خواهان وصلت با پیامبر شد. همه اینها حاکی از ایمان خدیجه به رسالت پیامبر بود که سالها قبل ازبعثت آن حضرت اتفاق افتاده، لذا پس از مبعوث شدن به رسالت الهی نخستین شخصی که به وی ایمان آورد خدیجه بود. خدیجه (سلام الله علیها) زنی است که پیامبر خدا(صلّی الله علیه وآله و سلّم) در حق او می گوید:ای خدیجه! خداوند متعال هر روز به وجود تو چندین بار به ملائکه اش مباهات می کند. (ذبیح الله، محلاّتی: ریاحین الشریعه، تهران، دارالکتب الاسالمیة، ج2، ص207، بی نا، شیخ عباس، قمی، سفینه البحار، ج1، ص379، نهج البلاغه فیض الاسلام، ص811، سیمای زنان در قرآن، علی اکبر بابازاده، قم، انتشارات لوح محفوظ، چاپ دوم، 1378، ص23)

1- . سوره احزاب آیه 57. (این آیه درباره کسی که حق امیرالمؤمنین و حضرت زهرا (علیهما السّلام) را گرفت و غصب نمود، و نیز دختر پیامبر خدا را اذیت کرد، نازل شده است.)

2- . عوالم العلوم، ج 11/1، ص 113. * هنگامی که عمر و ابوبکر جهت عیادت حضرت زهرا (سلام الله علیها) به منزلش آمدند؛ حضرت فرمودند: «...بارالها این دو تن هم در زمان حیاتم و هم در آستانه مرگم مرا آزردند. بخدا سوگند باشما دو نفر حتی یک کلمه سخن نخواهم گفت تا پروردگارم را ملاقات کنم و شکایت خویش را از ظلم و ستمی که بر من روا داشتید به او برم» ابوبکر گریه کرد و صدایش را به واویلا بلند نمود، که حضرت زهرا (سلام الله علیها) فرمودند: «وَللهِ لَأدعُوَنَّ اللهُ علیکَ فی کُلِّ صَلاةٍ أُصَلّیها؛ بخدا سوگند ای ابوبکر در هر نمازی که می خوانم تو را نفرین می کنم» ابن ابی الحدید در جواب کسانی مانند شعبی که جهت تطهیر ابوبکر و عمر در ذیل این قضییه اقدام به جعل روایاتی کرده بودند، می گوید: «صحیح نزد من آن است که فاطمه (سلام الله علیها) در حالی که بر ابوبکر و عمر غضبناک بود از دنیا رفت و وصیت نمود آن دو بر او نماز نخوانند». (ر.ک: الطبقات الکبری ج2ص315؛ مسند احمدبن حنبل ج1ص6؛ صحیح بخاری ج4ص42؛ الامامةوالسیاسةج1ص20؛ الغدیر ج7ص229وج9ص387)

1- . عوالم العلوم، ج 11 /1، ص 128.

1- . عوالم العلوم، ج 11/1، ص 171.

1- . عوالم العلوم، ج 11/1، ص 117؛ بحار الانوار، ج 39، ص 31.

1- . عوالم العلوم، ج 11 /1، ص 116؛ احقاق الحق، ج25، ص94.

1- . آیات 4و5 سوره روم.

2- . عوالم العلوم، ج 11 /1، ص 106.

1- . عوالم العلوم، ج 11 /1، ص 18؛ بحار الانوار، ج 43، ص 8، ح11. * مؤمن در مسیر و صراط فاطمه (سلام الله علیها) باشد با بصیرت الهی به حوادث عالم نگاه می کند. روایتی از امام صادق (علیه السلام) است که فرمودند: «إذا أرادَ الإمام أن یعلم شیئاً أعلمه الله بذلك؛ هنگامی كه امام اراده می كند چیزی را بداند، خداوند به او تعلیم می دهد.» ( بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 26، ص 160) اگر بخواهیم مختصری از علومی که در اختیار امام و پیامبران است مطلبی را بیان کنیم، می توان گفت: پیامبران و امامان دارای دو گونه علم می باشند؛ یکی علم به باطن و نهان امور که از آن تعبیر به علم غیب می شود. و دیگری علم عادی است که از طریق جریان علل و اسباب عادی و طبیعی به همان نحوی که برای ما انسان های عادی حاصل می شود، برای آنان نیز رخ می دهد. علم معصوم، علم لدنی است یعنی علمی كه از جانب خداوند متعال است و اكتسابی نبوده است بدین معنا كه اینگونه نیست كه معصوم نیز همانند دیگران با كلاس و درس و بحث این علوم را به دست آورده باشند بلكه بواسطه نفس و جان پر قوتی كه داشتند متصل به دریایی بیكران علم الهی بودند و به طور مستقیم علم خویش را از آنجا به دست می آورند. با توجه به این سخنان روشن است كه علم معصوم از جانب خداوند متعال و به اذن او می باشد. (علامه حلی، كشف المراد، نشر موسسه اسلامی، ص472 و 397) معصوم در رتبه عقل بالمستفاد می باشد.(عقل بالمستفاد: مرتبه ای از عقل كه تمام علوم اعم از بدیهی و نظری نزد وی حاضر است و توجه تام و بالفعل نسبت به آنها دارد.) معصوم در مرتبه عقل بالمستفاد قرار دارد لذا سراسر علم محض است و حد و جهلی در علم وی راه ندارد و جهل و نقصان مربوط به كسی است كه در این مرتبه قرار ندارد لذا جناب بوعلی سینا می فرمایند: «یكی از مراتب عقل نظری، عقل بالمستفاد است (طباطبائی، بدایة الحكمة، موسسه نشر اسلامی، ص180) و این بدین معناست كه صور معقولات نزد او حاضر است و این حضور عینی و بالفعل است یعنی نیازمند فكر نیست و در این مرحله قوه و استعدادی نمانده است تا بخواهد شكوفا شود بلكه تمام استعدادها در این مرحله به شكوفائی رسیده است». (بوعلی سینا، نفس شفاء، نشر مكتب اعلام اسلامی، ص68) لذا حضرات معصومین دارای علم محض می باشند و تمام استعدادهای ایشان بالفعل گردیده است لذا جهلی در آنها راه ندارد.

1- . شعرا آیه 219.

2- . عوالم العلوم، ج 11 /1، ص 111.

1- . كنزالفوائد، كراجكى، ص63. آنکه ظالم و قاتل فاطمه است به نص این روایت لعنت شده است.

1- . امالى صدوق، ص100؛ فرائدالسمطین، ج2، ص35.

1- . الامامة والسیاسة، ابن قتیبه دینورى، ج1، ص19.

1- . محمد بن جریر طبری در دلائل الامامة، ص19.

1- . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید معتزلی، ج2، ص21.

1- . فرائدالسمطین، ج2، ص25.

2- . بیت الاحزان، ص117.

1- . فرهنگ سخنان حضرت فاطمه، مرحوم دشتی، ص68؛ بحارالانوار، ج43، ص176؛ عوالم العلوم، ج11/1، ص487.

1- . ریاحین الشریعة، ج1، ص105.

1- . فرهنگ سخنان حضرت زهرا، دشتی، ص130، به نقل از کوکب الدریّ، ج1، ص196، علامه حائری مازندرانی. فی کشف الیقین باسناده عن سلمان عن رسول الله صلی الله علیه و آله انه قال:... انت تظلمین و عن حقک تدفعین... یا فاطمة، انا سلم لمن سالمک و حرب لمن حاربک... در کتاب کشف الیقین با سلسله اسنادش از پیامبر نقل شده که (به فاطمه) فرمود... بر تو ستم شده و از حقت محروم می شوی... ای فاطمه، هر که با تو در صلح و صفاست، من نیز با او چنین کنم و هر که با تو بستیزد، من نیز با او بستیزم. (کشف الیقین، ص 188و 189)

1- . بحارالانوار ج 6 /ص 229، تفسیر علی بن ابرهیم قمى ج2/ص 332، [تفسیر القمی ]، قَوْلُهُ: وَاَلَّذِینَ آمَنُوا وَ اِتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیتُهُمْ بِإِیمٰانٍ أَلْحَقْنٰا بِهِمْ ذُرِّیتَهُمْ فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ سُلَیمَانَ اَلدَّیلَمِی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: إِنَّ أَطْفَالَ شِیعَتِنَا مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ تُرَبِّیهِمْ فَاطِمَةُ عَلَیهَا السَّلاَمُ قَوْلُهُ: أَلْحَقْنٰا بِهِمْ ذُرِّیتَهُمْ قَالَ یهْدَوْنَ إِلَى آبَائِهِمْ یوْمَ اَلْقِیامَةِ وَ قَالَ عَلِی بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ: وَ مٰا أَلَتْنٰاهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیءٍ أَی مَا نَقَصْنَاهُمْ.

1- . بحارالانوار، ج 29، ص 192؛ نوائب الدهور، علامه میرجهانی، ص194، مأساة الزهراء، سید جعفر مرتضی عاملی، ج 2، ص 61؛ الهدایة الکبری، حسین بن حمدان الخصیبی، ص 329.

1- . پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس.

1- . فرهنگ سخنان حضرت زهرا، دشتی، ص50؛ به نقل از مناقب ابن شهرآشوب، ج3، ص330؛ کتاب عوالم، ج11/2، ص128.

1- . الاختصاص، شیخ مفید، ص181.

2- . عوالم العلوم، بحرانی، ج11/2، ص406.

1- . منابع اهل سنت: اثبات الوصیة، مسعودى ص142؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج2، ص60. منابع شیعه: بحارالانوار، ج29، ص41؛ عوالم العلوم، بحرانی، ج11/2، ص408؛ بیت الاحزان، ص121؛ بلدالأمین، ص551؛ معانی الاخبار، ص205.

1- . بیت الاحزان، ص 19؛ بحارالانوار، ج 43، ص 32.

1- . بحارالانوار، ج 39، ص 352؛ کتاب سلیم بن قیس، ص 830.

1- . عوالم العلوم، ج11/1، ص269؛ عن الأبی جعفر (علیه السلام) «تَأتی قبورالشهداء مَعَ نِسوَةٌ مَعَها فَیَدعون وَ یَستَغفِرونَ.» ص268؛ وسائل الشیعة، ج 2، ص 879. * حالا چگونه ممکن است بانوی مهربان و بزرگوار سیدة النساء من الاولین و الآخرین این عادت مألوف خود را در عالم ملکوت و لاهوت ترک کند و به مزار و قبور پاک شهیدان مخصوصاً شهدای گمنام سری نزند؟! و در حقشان مادری نکند... .

1- . ریاحین الشریعة، علامه محلاتى، ج1، ص93؛ فرهنگ سخنان حضرت فاطمه، دشتی، ص47.

1- . الفضائل، شاذان ابن جبرئیل، ص265؛ عوالم العلوم ج11/1، ص261.

1- . ابوبکر هنگامیکه آن را گشود در همان صفحه اول که باز کرد فضائح و مطاعن و رسوایی های خویش و عمر و همدستانش را دید. عمر از جا برخاست و با گستاخی گفت: «یا علی! آن را برگردان که ما را به آن احتیاجی نیست.» طبق روایت دیگر، عمر با تمسخر به حضرت گفت: «قرآنت را بگذار و پی کارت برو!» سپس وی با گستاخی و به حالت تمسخر گفت: «آن را با خودت ببر تا از هم جدا نشوید! مارا نه نیازی به تو و نه به قرآنت است!» آنگاه امیرالمؤمنین به خانه بازگشت و در محراب نماز نشست و آن قرآن را به دامن گرفت و اشک ریزان به تلاوت آن مشغول شد. (ر.ک: کتاب سُلیم ص147، الاحتجاج ج1ص225، بحارالانوار ج89ص40و42، مکیال المکارم ج1ص64، اثبات الوصیة ص145و146، الجوم علی بیت فاطمة ص518، بیت الاحزان ص107و108و131، علم الیقین للمحدث کاشانی ج2ص686)

1- . الشیعه و الرجعه، ج 1، ص 419. تمام کتاب ها و نوشته های معصومان (علیهم السّلام ) به نام های صحیفه جامعه که املای رسول الله(صلّی الله علیه وآله و سلّم) و خط علی (علیه السلام) بود.، کتاب علی (علیه السلام)، مصحف فاطمه (سلام الله علیها)، جفر ابیض، جفر احمر و صحیفه هایی که نام تمام پیامبران، پادشاهان و پیروان اهل بیت (علیهم السّلام ) برآن نوشته است، نزد امام عصر(عج) قرار دارد. ( ر.ک: بصائرالدرجات، ص 142؛ معجم الامام المهدی، ج 3، ص 388 )

1- . اسراء آیه 85.

2- . کنز الدقائق، ج7، ص506؛ جنة العاصمة، ص5.

3- . تفسیر البرهان، ج4، ص487.

1- . ر.ک: آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج8، ص245، دارالاضوا، بیروت؛ الرجال، احمد نجاشی، به کوشش موسی شبیری، قم، 1407ق.

1- . علی بن حسین بن عبدالعالی کَرَکی جبل عامِلی معروف به محقق ثانی و محقّق کَرَکی (م. 938ق.)، از فقها و علمای مشهور شیعه در عصر صفوی است. او از وطن خود، جبل عامل مهاجرت کرد و ابتدا به عراق رفت و سپس به دعوت شاه اسماعیل صفوی به ایران آمد و در تبلیغ و ترویج تشیع، در ایران نقش مهمی را بر عهده گرفت. محقق ثانی، در فقه استدلالی خبره بود و آثار فقهی اش با اقبال خاص فقیهان بعدی مواجه شد. کتاب جامع المقاصد فی شرح القواعد از او است و بدین رو، وی را«صاحب جامع المقاصد» می گویند. محقق ثانی درباره ولایت فقیه نظرات قابل توجهی دارد. محقق کرکی شاگردان برجسته ای نیز تربیت کرد و بسیاری از فقهاء و دانشمندان قرن نهم و دهم هجری از شاگردان اویند؛ بزرگانی مانند شیخ علی منشار، حسین بن عبدالصمد عاملی (پدر شیخ بهایی) و سید نعمت الله جزائری. در آن روزگار، بسیاری از مردم از مسائل مذهب جعفری و قوانین آن اطلاعی نداشتند و شیعیان از دستورات دینی خود بی خبر بودند. از کتب فقه امامیه چیزی در دست نبود و فقط جلد اول قواعد علامه حلی بود که از روی آن تعلیم و تعلم مسائل دینی صورت می گرفت. محقق کرکی بر غنای حوزه ها و علوم دینی افزود و در ترویج دانش اهل بیت کوشید. آثاری که در قواعد و رسائل دینی، اخلاقی و عبادی نگاشته، بدین رو بوده است. گفته اند با کوشش محقق کرکی عبارت «أشهد ان علیاً ولی الله» و «حی علی خیرالعمل» باری دیگر به اذان ضمیمه و بر مأذنه ها گفته شد. محقق کرکی درباره مسئله ولایت فقیه می گوید: «...باید در دل بذر حکومت مستضعفین را کاشت و برای عملی شدن آن گام برداشت. ما بر این عقیده ایم که فقیه جامع الشرایط باید بپا خیزد و به عنوان حاکم جامعه اسلامی مقتدر و استوار رهبری را بدست گیرد و اسلام را به عنوان یک اندیشه مهم سیاسی و اجتماعی مطرح کند و آن را بسان نظام کاملی برای اداره جوامع بشری عرضه کند. اختیارات حکومتی رسول الله را امامان معصوم یکی پس از دیگری دارا هستند و فقیه جامع الشرایط نایب امام معصوم است و تمام اختیارات حکومتی او را داراست.» «فقها و دانشمندان امامیه اتفاق کرده اند که فقیه عادل امین که جامع شرایط فتوا باشد - فقیهی که از او به مجتهد در احکام شرعی تعبیر می شود- در حال غیبت نایب امامان شیعه است در تمام آنچه یک امام در راستای حکومت می تواند انجام دهد و البته عده ای از اصحاب کشتن و جاری کردن حد را استثنا کرده اند.» شهید ثانی در یکی از عبارات خود محقق ثانی را با القابی همچون امام، محقق، منقح، نادره زمان و دُرّ گرانبهای روزگار مورد تمجید و تعریف قرار داده است. بسیاری از عالمان معاصر محقق ثانی و روزگار بعد، مراتب علم و تقوای او را ستوده اند. شیخ حرّ عاملی در این باره می نویسد: «شخصیت شیخ بزرگوار علی ابن عبد العالی عاملی کرکی، از لحاظ وثاقت و علم و فضل و جلالت قدر و عظمت شان و کثرت تحقیق، مشهورتر از آن است که ذکر شود...» علامه مجلسی درباره او می نویسد: «ایشان افضل المحققین، مروج مذهب ائمه طاهرین و از مشایخ متأخرین است، نادره زمان، گوهر ناشناخته دوران و دارای تصانیف نیکو می باشند.» سید حسن صدر محقق را چنین توصیف می کند: «محقق ثانی مروج مذهب، استاد نامیی و زنده کننده مراسم مذهب انور...است.» سید نعمت الله جزائری در کتاب جواهر الغوالی می گوید: «شیخ علی بن عبدالعالی (قبرش معطر باد) هنگامی که بنا به درخواست شاه طهماسب به قزوین و سپس اصفهان قدم گذاشت، او دستورالعمل های متعددی به اطراف و اکناف نوشت و من برخی از این احکام و دستورها را دیده ام که متضمن نحوه رفتار با مردم و کمیت و مقدار خراج مالیات، امر به اقامه شعائر دین مانند نماز جماعت و تعیین امام جمعه و جماعت و...می باشد ». صاحب أمل الآمل در کتاب خویش، ضمن تجلیل و توصیف در مورد او گوید: «امر او در وثاقت، علم، فضل، جلالت قدر، عظمت شان، فراوانی تحقیق و تدقیق، مشهورتر از آن است که ذکر کنم». (ر.ک: تنکابنی، میر احمد، قصص العلماء، انشارات علمی فرهنگی، 1386ش؛ جعفریان، رسول، دین و سیاست در عصر صفوی، قم: انتشارات انصاریان، 1370ش؛ جعفریان، رسول، صفویه از ظهور تا زوال، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1378ش؛ جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، قم، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1379ش؛ دوانی، علی، مفاخر اسلام، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1386ش؛ محقق کرکی، علی بن حسین، رسائل محقق کرکی، تحقیق محمد حسون، قم، 1409-1412ق؛ مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، قم، انتشارات صدرا )

1- . شیخ زین الدین، ابومحمد، علی بن یونس نباطی بیاضی عالمی فاضل و محقق، فقیه، مفسر و متکلم بوده و در عین حال ادیبی فرزانه و شاعر بوده است. همچنان که با اندک تأملی در آثار او به خوبی جنبه های فراوان علمی و روحی او بر انسان آشکار می گردد. تاریخ ولادت او مشخص نیست؛ اما آنچه شیخ آقا بزرگ تهرانی نیز تأیید کرده ولادت او را در حدود سال های 804 یا 805 هجری نشان می دهد. علی بن یونس عاملی انگیزۀ خود را از تألیف این کتاب چنین بیان می کند که وقتی بنا به فرمودۀ قرآن کریم، کمال ایمان با معرفت ائمۀ زمان به دست می آید، پس در هر زمان واجب است تمام همت و تلاش برای آن مصروف شود؛ چرا که استمرار بر ایمان واجب است. از این رو، عالمان ما در این موضوع کتاب هایی را نگاشته اند. مؤلف تصریح می کند که من نیز دوست داشته در این موضوع، کتابی تألیف کنم که نه مختصر و کم مایه باشد و نه سخت و گسترده و از تألیفات شیعه و سنی مطالبی را بیاورم تا از زیاده گویی بی نیاز سازد. این اثر که سبب شهرت بیاضی گردیده است درباره مسائل مهم کلامی مانند: اثبات واجب الوجود و صفات او، جبر و تفویض، وجوب بعثت، عصمت انبیا، معجزه، اثبات وصی و صفات او، اثبات امامت علی (علیه السلام)، وجوب عصمت امام، نص پیامبر(صلّی الله علیه وآله و سلّم) بر امامت علی (علیه السلام) و اولادش، علائم ظهور امام مهدیعج الله تعالی فرجه الشّریف، ردّ شبهات وارد شده بر شیعه امامیه بحث کرده است. به گفته مؤلف الذریعة، تألیف این کتاب در سال 854ق صورت گرفته است. از 17 باب کتاب، آنچه بیشتر به زندگی امامان ارتباط دارد، عبارت است از: باب پنجم: کرامات علی (علیه السلام)؛ باب هفتم: مناقب آن حضرت؛ باب دهم: در نصوص و کرامات ائمه؛ باب یازدهم: نصوص و کرامات امام زمان و حکومت آن حضرت؛ ابواب سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم: پاسخ شبهات درباره ائمه. مؤلف به بسیاری از کتب اهل سنت مراجعه کرده و به آن ها استدلال می کند. چنانکه در مقدمه 52 منبع را ذکر می کند که مستقیما از آن ها استفاده کرده و 230 عنوان کتاب را هم ذکر کرده که مطالب آن ها را به نقل از دیگران آورده است.کتابهایی همچون: الکشاف زمخشری، منهاج المحدثین نووی، بغیة الطالبین گنجی شافعی، ملل و نحل (شهرستانی)، الاستیفاء، تلخیص الشافی، تهذیب و المفصح شیخ طوسی، فرق الشیعة حسن بن موسی نوبختی، المسترشد ابن رستم طبری، مجمع البیان طبرسی، الاحتجاج طبرسی، کتاب سلیم بن قیس، نهج الحق حلی، الارشاد، العیون و المحاسن شیخ مفید، الطرائف ابن طاووس، الإستیعاب ابن عبدالبر، مطالب السوول ابن طلحه شافعی، عیون الاخبار شیخ صدوق و ده ها کتاب دیگر از منابع مستقیم بیاضی در این کتاب است. ( ر.ک: تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة، بیروت، دار الاضواء.؛ خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان.؛ امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دارالکتاب العربی، 1397ق.؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.؛ مرکز تحقیقات علوم اسلامی، نرم افزار سیره معصومان)

1- . ذبیح الله محلاتی مشتاق عسکری (1310ق - 1406ق/1366ش) معروف به ذبیح الله محلاتی روحانی و نویسنده شیعه. وی در سال 1330ق به عراق رفت، در حوزه علمیه نجف و سامرا تحصیل کرد و در سال 1376ق به ایران بازگشت. او دارای تألیفات فراوانی است از جمله ریاحین الشریعه، مآثر الکبراء فی تاریخ سامراء و فرسان الهیجاء. وی به مدت 12 سال نزد اساتیدی همچون عبدالحسین رشتی، سید ابوالحسن اصفهانی، آقا ضیاءالدین عراقی، محمد جواد بلاغی و میرزا حسین نائینی کسب علم کرد. او توانست از سید ابوالحسن اصفهانی و میرزا حسین نائینی اجازه روایت دریافت کند. در سال 1341ق به سامرا مهاجرت و در درس خارج فقه شرکت کرد و همزمان به تدریس در مراحل مقدماتی پرداخت و در کنار آن مشغول تألیف شد. او برای مدتی نیز در کاظمین از درس سید حسن صدر استفاده کرد. در زمان اقامت وی در سامرا، از طرف کنسول ایران به ایرانیان مقیم سامرا اعلام شد که باید نام خانوادگی انتخاب کنند و شناسنامه بگیرند. ذبیح الله محلاتی نیز از این فرصت استفاده کرد و به قصد تبرک به عسکریین (علیه السلام)، لقب «مشتاق عسکری» را برای خود برگزید و از این رو او را ذبیح الله محلاتی مشتاق عسکری نیز می خوانند. محلاتی در سال 1376 قمری به ایران بازگشت و در تهران ساکن شد. او ضمن اقامه نماز جماعت در یکی از مساجد، به تألیف و ترویج احکام و معارف دینی مشغول شد. وی در زمان انقلاب اسلامی با انقلاب همراه بود؛ ولی به علت کهنسالی فعالیت چشمگیری از او گزارش نشده است. ذبیح الله محلاتی در سال 1366ش/1406ق در 96 سالگی از دنیا رفت و در صحن امامزاده حمزة بن موسی در حرم عبدالعظیم حسنی دفن شد. (ر.ک: محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعه در ترجمه بانوان دانشمند شیعه، دارالکتب الاسلامیه، طهران؛ آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، دارالاضواء، بیروت، 1403ق؛ احمدی، مهدی، گلشن ابرار، ج5، اول، قم، نورالسجاد، 1384ش )

1- . عباس بن محمد رضا القُمی (1294-1359ق) مشهور به شیخ عباس قمی و نیز محدّث قمی، عالم شیعه قرن چهاردهم قمری است. او محدّث، مورخ و خطیب بود. مفاتیح الجنان، سفینة البحار و منتهی الآمال از مشهورترین تألیفات اوست. محدث قمی در سال 1359 ق در نجف درگذشت و در حرم علی بن ابیطالب (علیه السلام) دفن شد. (ر.ک: کنگره بزرگداشت، محدث ربانی، نور مطاف، قم، 1389ش؛ قمى، عباس، بیت الاحزان فی مصائب سیدة النسوان، قم، دارالحکمة، 1412ق)

کشکول فاطمی

مشخصات کتاب

اشاره

فهرست

پیش گفتار

تقریظ و مقدمه دکتر رجبی دوانی

اشاره

درک شب قدر

حجت تمام بر حجج الهی

فاطمه (سلام الله علیها) بر بالین آدمی

حضرت زهرا (سلام الله عليها) و ذوالفقار

در لفظ و معنای بتول و عذراء

1. در معنی بتول

2. در معنی عذراء

سقط و شهادت حضرت محسن بن على (عليه السّلام)

فاطمه (سلام الله) علیها همسری نمونه

اصابت درب به حضرت زهرا (سلام الله علیها)

روایتی عجیب از عایشه

شأن فاطمه سلام الله عليها والاتر از والاها

ضربت قنفذ لعين

ازدواج فاطمه و على (عليهما السّلام)

فاطمه (سلام الله علیها) در برابر فتنه ها

ره آورد امامت و ولایت در کلام فاطمه (سلام الله علیها)

یک بشارت

یک بستر، درد

آن تازیانه

درب خانه اميرالمومنين (عليه السّلام)

عبد خداست فاطمه سلام الله عليها

مقام بندگی زینب دختر فاطمه (سلام الله عليها)

علم و فهم زينب بنت فاطمه (سلام الله عليها)

وصایای حضرت زهرا (سلام الله علیها)

در شهادت محسن بن على عليه السلام

ماجرای میخ در

رسالت نوحه در کلام مُراد دلها، امام خمینی (رحمة الله علیه)

روضه حضرت زهرا سلام الله علیها از لسان مبارک اميرالمومنين عليه السّلام

تكمله نبوت انبیاء

احوالات آخرین ایام عمر فاطمه (سلام الله عليها)

امر به اطاعت از فاطمه (سلام الله علیها)

غصه ای که بر دل مبارک زهرای اطهر ماند....

دوران های گذشته هم بر مدار فاطمه (سلام الله علیها) بودند

فاطمه (سلام الله علیها) در اواخر عمرش چگونه شده بود

اطاعت از فاطمه (سلام الله علیها) بر چه گروه هایی واجب شد

حضرت زهرا (سلام الله علیها) سه روز قبل از شهادتش پیراهنی را به زینب (سلام الله علیها) می دهد...

پرستار فاطمه (سلام الله علیها)

اشاره

نگاه امیرالمؤمنین علیه السّلام بر یتیمان فاطمه (سلام الله عليها)

درباره تسبیحات فاطمه (سلام الله عليها)

در آن شب امیرالمؤمنین علیه السلام چه دید؟...

در عزای زهرا سلام الله علیها چه کسی شادمان شد؟!

مقام بندگی فاطمه (سلام الله علیها)

اسناد جنایت

شخصیت شناسی مهاجمین بربیت وحی

فاطمه (سلام الله علیها) همسر نمونه

حرمت علی بن ابيطالب (عليه السلام)

حرمت علی علیه السّلام بعد از فاطمه سلام الله علیها

ارزش اهل بیت و امامان در کلام زهرا (علیه السّلام)

عکس العمل فاطمه (سلام الله علیها) هنگام هتک حرمت علی (علیه السّلام)

دست نحس ابلیس بر عین الله

مقداد و یک روز بعد از شهادت فاطمه (سلام الله عليها)

نقش قنفذ ملعون در جنایت

نوع هیزمی که بر در خانه وحی آوردند

گوشه ای از مصائب از زبان زهرای اطهر (سلام الله علیها)

آخرین لحظات عمر زهرا (سلام الله عليها)

لحظه های بیقراری اطفال زهرا (سلام الله عليها)

جمله ای ناب در روز آخر

وصایای حضرت زهرا (سلام الله علیها)

در خصوص حضور و همراهی امام مجتبی (علیه السلام) در مسئله فدک

فراق

درس حضرت زهرا (سلام الله علیها) به بشریت

سبک زندگی فاطمی

ام البنین سلام الله عليها و حریم فاطمه سلام الله عليها

بانوی گمشده

برگی از فضائل حضرت زهرا (سلام الله علیها)

زیارت زهرای اطهر (سلام الله عليها)

18 قول در شهادت حضرت زهرا (سلام الله علیها)

خاتون

حضور فاطمه سلام الله علیها هنگام قبض روح مومن

منظور از والشفع در قرآن

فاطمه (سلام الله علیها) مالک فدک

حضرت زهرا (سلام الله علیها) روشن کننده صراط