فرهنگ الفبایی امام حسین علیه السلام

مشخصات کتاب

سرشناسه : رجائی، محمدرضا، 1341 -

عنوان و نام پديدآور : فرهنگ الفبایی امام حسین علیه السلام / نویسنده محمدرضا رجائی.

مشخصات نشر : اصفهان : آیینه هستی، 1403.

مشخصات ظاهری : 548 ص.

شابک : 2000000 ریال : 978-622-7607-91-8

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

یادداشت : کتابنامه: ص. [541]- 548؛ هم چنین به صورت زیرنویس.

موضوع : حسین بن علی علیه السلام، امام سوم، 4 - 61ق.

موضوع : Hosayn ibn 'Ali, Imam III , 625-680

رده بندی کنگره : BP41/4

رده بندی دیویی : 297/9534

شماره کتابشناسی ملی : 9774033

فرهنگ الفبایی امام حسین علیه السلام

نویسنده : محمد رضا رجائی

انتشارات : آیینه هستی

شمارگان : 500 نسخه * نوبت چاپ: اوّل 1403

قطع : رقعی * تعداد صفحات : 548 صفحه

مدیر تولید : سید محسن موسوی

شابک : 88-91-790-9-297

حق چاپ و نشر محفوظ است.

قیمت : 300/000 تومان

اصفهان - انتشارات آیینه هستی تلفن : 09133005754

لطفا نظرات و پیشنهادات خود را با شماره های زیر در میان بگذارید :

09132259790

09139107030

خیراندیش دیجیتالی: کانون فرهنگی اندیشه اصفهان

ویراستار کتاب : خانم نرگس قمی

ص: 1

اشاره

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

ص: 2

فرهنگ الفبایی امام حسین علیه السلام

محمد رضا رجائی

ص: 3

ص: 4

فهرست

سوابق علمی، پژوهشی محمد رضا رجائی 43

پیش گفتار 47

آ

آب ن.ک ← بی آبی در سپاه امام، جنگ بر سر آب 51

آثار و نتایج نهضت عاشورا ن.ک ← راز و رمز بقا و نفوذ نهضت حسینی، 51

آداب زیارت ن.ک ← زیارت امام حسین علیه السلام 51

آل الله 51

آل محمد 51

آل على 51

آل ابوسفیان 51

آل زیاد 52

آل عبا ن.ک ← حدیث کساء 52

ص: 5

آل مروان 52

آمار نهضت کربلا ن.ک ← تعداد شهدای کربلا، میدان جنگ 53

آیه تطهیر 53

آیه کهف ن.ک ← ژرفای معجزات امام حسین علیه السلام 53

آیه مباهله 54

آیه مودّت 54

آيه «يوفون بالنَّذر» 55

ا

ابا عبدالله ن .ک ← کنیه 57

ابراهیم بن مالک اشتر 57

ابراهیم فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله 57

ابن زبیر ن.ک ← گفت و گوی ابن زبیر با امام 58

ابن زیاد ن.ک ← عبیدالله بن زیاد 58

بن عباس ن.ک ← گفت و گوی ابن عباس با امام حسین علیه السلام 58

ابن مرجانه ن.ک ← عبیدالله بن زیاد 58

ابو الفضل ن.ک ← عباس بن علی علیه السلام 58

ابوبکر بن حسن علیه السلام 58

ابوبکر بن عبد الرحمن ن.ک ← ملاقات ابوبکر بن عبد الرحمن با امام علیه السلام 58

ابوبكر بن على علیه السلام 58

ابوثمامه صائدی 59

ص: 6

ابوخالد 60

ابوخلیق شاعر 61

وقایع نگار کربلا 61

ابوذر غفاری 61

ابوسفیان 63

ابوسفیان بن حارث 64

ابو عبيده ثقفی 64

ابوعمره 65

ابوموسی اشعری 66

ابوموسى مُوَقّع 66

ابو هره از دی ن.ک ← دیدار ابوهره ازدی با امام علیه السلام 67

ابوهریره 67

اتمام حجت 67

احتجاج 68

احضار امام به فرمانداری مدینه 69

اخلاق حضرت علیه السلام 70

ادبیات امام حسین ن.ک ← کتاب شناسی امام حسین علیه السلام 70

ادهم بن امیه 70

اذان ن.ک ← مؤذنان امام حسین علیه السلام 70

ارزش های عبادی حسین علیه السلام 70

1/1. الگوی آزادگی و ستم ستیزی 71

ص: 7

2/1. رمز شجاعت و شهامت 72

2. روز تبلور ارزش ها 72

ازد 74

ازدواج امام حسین علیه السلام 74

الف) شهربانو 74

ب) بانوی مجلله رباب 75

اسب امام حسین علیه السلام ن.ک ← ذوالجناح، مرکب امام حسین علیه السلام ، مرتجز 78

اسب بی سوار ن.ک ← ذوالجناح 78

استقبال امام حسین علیه السلام از شهادت 78

اسحق بن اشعث 79

اسرای اهل بیت ن.ک ← کاروان اسیران و تعداد آن ها 80

اسلم بن عمر و غلام حسین علیه السلام 80

اسماعيل بن جعفر 80

اسماء بنت عُميس 80

اسیران در راه کوفه 82

اصحاب کساء ن.ک ← حدیث کساء 82

القاب ن.ک ← لقب های او 82

امارت ری ن.ک ← عمر بن سعد 82

امام سجاد علیه السلام ن.ک ← زین العابدين علیه السلام 82

ام کرام 83

امّ البنين 83

ص: 8

امامت امام حسین علیه السلام 83

امام حسن مجتبی علیه السلام 85

امام حسین علیه السلام 86

امام حسین علیه السلام از نگاه پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله 88

1) حسین، سید جوانان اهل بهشت 88

2) حسین، محبوب پیامبر صلی الله علیه وآله 88

امام حسین علیه السلام ثمره ليله قدر 89

امام حسین علیه السلام در دوران امام حسن علیه السلام 92

امام حسین علیه السلام در دوره خلفاء 92

امام حسین علیه السلام در عصر پدر پدرش 94

امام حسین علیه السلام مظهر اسلام 94

امام رضا علیه السلام 95

امام زمان ن. ک ← مهدی علیه السلام 96

امام شناسی 96

امام صادق علیه السلام 98

امان نامه از دیدگاه خوارزمی 99

امّ سلمه 101

امّ كلثوم دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله 101

ام كلثوم صغرى 102

اميّة بن سعد طائى 102

انس بن حارث 103

ص: 9

انصار 104

انقلاب مدینه ن.ک ← شهدای حرّه 105

اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران امامت امام علیه السلام 105

اولى الامر 107

اوّلین بنای حائر حسینی 108

اوّلین زائر ن.ک ← جابر بن عبدالله انصاری 109

اهل بیت امام علیه السلام که در کربلا به شهادت رسیده اند 109

1 . حسين بن على علیه السلام 109

2. عبّاس بن علی بن ابی طالب علیه السلام 109

3. جعفر بن على بن ابى طالب علیه السلام 109

4. عبد الله بن علی بن ابی طالب علیه السلام 110

5. محمد بن على بن ابى طالب الاصغر علیه السلام 110

6. ابوبكر بن علی بن ابی طالب 110

7. عثمان بن علی بن ابی طالب علیه السلام 110

8. على بن الحسين الاكبر علیه السلام 110

9. عبد الله بن الحسين علیه السلام 111

10. ابو بكر بن الحسن بن على علیهما السلام 111

.11. عبدالله بن الحسین بن علی علیهما السلام 111

12. قاسم بن الحسن بن علی علیهما السلام 111

13. عون بن عبد الله بن جعفر بن ابی طالب علیه السلام 111

14 . محمد بن عبد الله بن جعفر بن ابی طالب علیه السلام 112

ص: 10

15. جعفر بن عقیل بن ابی طالب علیه السلام 112

16. عبد الرحمان بن عقیل 113

17. عبدالله بن عقیل بن ابی طالب علیه السلام 113

18. مسلم بن عقیل بن ابی طالب علیه السلام 113

19. عبدالله بن مسلم بن عقیل 113

20. محمد بن ابی سعد بن عقیل بن ابی طالب علیه السلام 113

اهل بیت علیهم السلام و عالم به غیب 113

اهمیت تربت امام حسین علیه السلام 115

ب

باب الحوائج ن.ک ← عباس بن علی علیه السلام 117

بجدل بن سليم 117

بجيله 117

بخشش و سخاوت ن.ک ← جود و بخشش 118

برادران عباس علیه السلام 118

بُرَيْر بن خضير 118

بشر بن عمرو 119

بكر بن حى 119

بلال حبشی 119

بنهان غلام حمزه 121

بنی اسد و نقش آنان در کربلا 121

ص: 11

بنی امیه ن.ک ← سیاست اموی 123

بنى تميم 123

بنى جُعده 123

بنی حنیفه 123

بنی سعد بن بكر 124

بنی سعد بن ثعلبه 124

بنی کلب 124

بنی هاشم 124

بوسه پیامبر صلی الله علیه وآله 125

بی آبی در سپاه امام علیه السلام 125

بیت الاحزان 127

بَيْضَه 128

بیعت 128

بی غسل و کفن 128

بیماری امام سجاد علیه السلام در کربلا 128

بين النهرين 131

بی وفایی 131

پ

پاسخ امام علیه السلام به نامه کوفیان 133

پایین پا 134

ص: 12

پرچم 134

پرده خوانی 134

پیراهن کهنه 135

پیروان غدیر در عصر امام حسین علیه السلام 135

پیشگویی امام حسین علیه السلام از شهادتش 136

پیشگویی پیامبر صلی الله علیه وآله از شهادت او 136

پیشگویی حضرت امیر علیه السلام از شهادت او 137

پیشگویی فرشتگان از شهادتش 137

ت

تاختن اسب بر بدن امام مظلوم علیه السلام 139

تاریخ شهادتش 139

تاسوعا 141

تاکتیک های نظامی ن.ک ← میدان عاشورا 142

تجلّى صبر در اصحاب حسین علیه السلام 142

تربت ن.ک ← ژرفای معجزات امام حسین علیه السلام (ج) 143

تصریح بر امامت امام حسین علیه السلام 143

تعداد شهدای کربلا 146

تعریف شهادت 146

تعزيه 149

تکبیر پیامبر صلی الله علیه وآله 149

ص: 13

تل زينبيه 150

تلاوت قرآن ن.ک ← ژرفای معجزات امام حسین علیه السلام (الف) 150

تنور خولی ن.ک ← سر مطهر در منزل خولی 150

توبه حرّ ن.ک ← حربن یزید ریاحی 150

تواضع و فروتنی امام 150

تولّد 151

ث

ثار الله 153

ثعلب 154

ثقلين 154

ثمرات قیام کربلا ن.ک ← نتایج و پیامدهای قیام عاشورا 155

ج

جابر بن عبدالله انصاری 157

جابر بن حجاج 157

جامع دمشق 158

جایگاه امام حسین علیه السلام در روایات اهل سنت 158

جبّلة بن على شيبانی 159

جدا نشدن سرها تا سر مبارک امام حسین علیه السلام در بدن بود 159

جعفر بن عقیل 161

ص: 14

جعفر بن علی بن ابی طالب علیهما السلام 162

جنادة بن حارث 163

جنادة بن كعب 164

جُنْدَب بن حجير 164

جنگ بر سر آب 164

جواب 165

جوانمردی 165

جود و بخشش 166

جون بن حوی، آزاد کرده ابوذر غفاری 167

جويريه بنت حارث 168

جوین بن مالک 168

جهينه 169

چ

چاووش خوانی 171

چرا شیعیان، بر تربت سجده می کنند؟ 171

چراغانی 172

چگونگی تولد او 173

چهارده معصوم علیهم السلام 175

چهره امام ن.ک ← صورت و سیمای امام علیه السلام 175

ص: 15

ح

حائر 177

حاجب معاويه 177

حاجر 177

حارث 178

حارث بن امرء القیس کندی 178

حارث بن بنهان 179

حارث بن كعب 179

حباب بن عامر 179

حبشي بن قيس نهمى 180

حبيب بن مظهر (مظاهر) 180

حجاج بن بدر تمیمی سعدی 182

حجاج بن مسروق 182

حجر بن عدی 183

حديث ثقلین ن.ک ← ثقلین 184

حدیث جابر با حسین علیه السلام 184

حدیث سفینه 185

حدیث کساء 185

حديث لوح 186

حر بن یزید ریاحی 187

حرکت امام حسین علیه السلام از مدینه 190

ص: 16

حرکت امام حسین علیه السلام از مکه به عراق 192

حرکت امام حسین علیه السلام به سوی کربلا 194

حرم حسینی 199

بارگاه مقدس سیدالشهداء 199

حرملة بن كاهل اسدى 199

حرّه ن.ک ← شهیدان حرّه 201

حسب و نسب امام حسین علیه السلام 201

حسن بن علی علیهما السلام ن.ک ← امام حسن مجتبی علیه السلام 203

حسن مثنی 203

حسین علیه السلام در کنار قبر پیامبر صلی الله علیه وآله 204

حضرموت 204

حفصه دختر عمر بن خطاب 205

حکیم بن طفیل طائی 205

حنا ن.ک ← رنگ مو و خضاب 206

حنظلة بن اسعد شبامی 206

حواريون حسين علیه السلام 207

خ

خاکسپاری شهدای گلگون کفن 209

خارجی 209

خامس آل عبا ن.ک ← حدیث کساء 209

ص: 17

خانواده 209

خانه امام علی علیه السلام 211

محل جلوس امام حسن و امام حسین علیهما السلام 211

خانه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله 211

خانه فاطمه علیها السلام 212

خثعم 213

خديجه علیها السلام 213

خرابه شام ن.ک ← رقیه بنت الحسین علیهما السلام 214

خروج امام از مدینه 214

خروج مختار ن.ک ← مختار ثقفی 214

خدمتگذار امام حسین علیه السلام 214

خطبه حضرت در وقت ممانعت حربن یزید از حرکت امام علیه السلام 215

خطبه فدكيه 216

خلفای راشدین 216

خولی و عیالش 217

خون خدا ن.ک ← ثار الله 218

خونخواهی حسین علیه السلام (ثار) ن.ک ← ثار الله 218

خون گریستن ن.ک ← مهدی علیه السلام 218

خَيزران 218

خیمه گاه ن.ک ← میدان جنگ 218

ص: 18

د

دختر سه ساله ن.ک ← رقيه بنت الحسين علیهما السلام 219

دستان بریده ن. ک عباس بن علی علیهما السلام 219

دعا و راز و نیاز 219

دعوتنامه ن.ک ← نامه های کوفیان 219

دفن اجساد شهدا ن.ک ← بنی اسد 219

دلدل ن.ک ← مرکب امام حسین علیه السلام 219

درید 220

دشت کربلا ن.ک ← کربلا در آینه تاریخ 220

دِعْبِل خُزاعی 220

دعوتنامه ن.ک ← نامه های اهل کوفه خدمت امام حسین علیه السلام 220

دفن اجساد شهدا ن.ک ← بنی اسد و نقش آنان در کربلا 220

دعوت امام علیه السلام از عبیدالله بن حر برای یاریش 220

دیدار ابوهره ازدی با امام علیه السلام 221

دیدار امام با ابن عباس و عبدالله بن عمر 222

دیدار امام با زنان بنی عبدالمطلب و عمه هایش 222

دیدار امام (,) با ولید مروان ن.ک ← گفت و گوی امام علیه السلام با ولید مروان 222

دیدار عبدالله بن عمر با امام حسین علیه السلام در مکه 222

دیدار عمر بن عبد الرحمن با امام علیه السلام 225

دیدار عمرو بن قیس مشرقی و پسر عمویش با امام علیه السلام 226

دیدار آنان در قصر بنی مقاتل 226

ص: 19

دین 227

ذ

ذوالجناح 229

ذوی القربی 229

ر

راز و رمز بقا و نفوذ نهضت حسینی در میان شیعیان 231

رأس الحسین ن.ک ← ژرفای معجزات امام حسین علیه السلام (الف)، سر مطهر 234

رافع بن عبد الله 234

رباب ن.ک ← ازدواج امام حسین علیه السلام (ب) 235

رسیدگی به شمشیر و خواندن شعر 235

رفتارهای عاشورایی و حرکت های اصلاحی آن در جبل عامل 235

رقیه دختر امام حسین علیه السلام 236

رقیه دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله 236

رمله 237

وسمه ن.ک ← رنگ مو 237

رنگ مو و خظاب 237

روز ورود امام علیه السلام به کربلا 237

ریحانه دختر زید 238

ریحانه پیامبر صلی الله علیه وآله 238

ص: 20

ز

زائر امام حسین علیه السلام 239

زاده لیلی ن.ک ← علی بن الحسین (علی اکبر) 240

زاهر بن عمر و کندی 240

زباله 241

زرود 241

زنان در صحرای جانسوز کربلا 242

الف) مشارکت زنان در جهاد 242

ب) آموزش صبر 243

ج) پیام رسانی 243

د) روحیه بخشی 243

ر) پرستاری 243

ز) مدیریت 243

و) حفظ ارزش ها 244

ه-) تغییر ماهیت اسارت 244

ی) عمق بخشیدن به بعد عاطفی و تراژدیک کربلا 245

زهير بن سليم 245

زهیر بن قین 245

زیارت امام حسین علیه السلام 246

زیارت عاشورا 247

زیارت وارث 248

ص: 21

زيارت وداع 248

زید بن ارقم 248

زید بن حسن علیه السلام 249

زید بن رقاد 249

زيد بن على علیه السلام 250

زين العابدين علیه السلام 250

زینب بنت جحش 251

زینب دختر خزیمه 251

زینب دختر محمد صلی الله علیه وآله 251

زینب صغری 252

زينب كبرى 252

ژ

ژرفای معجزات امام حسین علیه السلام 255

الف) سخن گفتن سر مقدس 255

ب) مرده زنده کردن 258

ج) گل قبر امام حسین علیه السلام شفای هر دردی است!! 259

س

سالم بن عمرو 261

سبط پیامبر 261

ص: 22

سجده بر تربت امام حسین علیه السلام 262

سخنرانی امام حسین علیه السلام در کربلا 262

سخنرانی امام سجاد علیه السلام 264

سخنرانی ام کلثوم 265

سخنرانی زینب علیها السلام در کوفه 265

سخنرانی فاطمه صغری علیها السلام 268

سخن گفتن سر مقدس ن.ک ← ژرفای معجزات امام حسین (,) (الف) 268

سرجون 268

سر مطهر در منزل خَوْلی 268

سعد 269

سعد بن حارث 270

سعد بن حرث انصاری و برادرش 270

سعید بن عبدالله حنفی 271

سفر مسلم بن عقیل علیه السلام 272

سفرهای امام حسین علیه السلام 274

الف) آفريقا 274

ب) طبرستان 274

ج) كوفه 275

سكينه علیها السلام 275

سلمان بن مضارب 277

سلمان فارسی 277

ص: 23

سلیمان بن رزین 279

سلیمان بن صرد خزائی 279

سنان بن انس 280

سوار بن منعم 281

سوده دختر زمعه 281

سُوَيْد بن عمرو 282

سیاست اموی 282

سیاه جامگان 284

سيد الشهداء ن.ک ← لقب های او 284

سید جوانان اهل بهشت 284

سیر تاریخی عزاداری تا دوره قاجاریه 285

سیر تحول مقتل نگاری 286

الف) آمیزه نقل و احساس در مقتل نگاری 287

ب) بازگشت به مقتل نگاری مستند 290

سيف بن حارث و عموزاده اش 291

سیف بن مالک 291

ش

شاخسی، واخسی 293

شاه دین ن.ک ← لقب های او 293

شب عاشورا 293

ص: 24

شبیب 294

شبّير 294

شبیه ترین اهل بیت به پیامبر صلی الله علیه وآله 294

شبیه خوانی ن.ک ← تعزیه 295

شجاعت امام حسین علیه السلام 295

شجره خبیثه 296

شجره طيبه 296

شریک بن عبد الله اعور حارث همدانی 297

شکوه ایثار 299

شمایل امام ن.ک ← صورت و سیمای امام علیه السلام 301

شمر بن ذی الجوشن ضبابی 301

شناسنامه امام حسین علیه السلام 303

شؤذَب بن عبدالله 304

شهادت مادر 305

شهربانو ن.ک ← ازدواج امام حسین علیه السلام (الف) 306

شهيدان حرّه 306

شیعه 308

شیعه از دیدگاه امام حسین علیه السلام 309

ص

صاحب لواء حسين علیه السلام ن.ک ← عباس بن علی علیه السلام 311

ص: 25

صبح عاشورا 311

صحن اباعبدالله ن.ک ← حرم حسینی 311

صفيّه اسرائيليّه 311

صفيه دختر عبدالمطلب 312

صورت و سیمای امام علیه السلام 312

صيدا 313

ض

ضرغام بن مالک ثغلبی 315

ضریح و صندوق امام حسین علیه السلام 315

ط

طرماح 319

گفت وگوی طرماح با امام علیه السلام 319

طشت طلا ن.ک ← ژرفای معجزات امام حسين علیه السلام (الف) 320

طفل رضيع ن.ک ← عبدالله بن الحسین (علی اصغر) 320

طفل سه ساله ن.ک ← رقیه بنت الحسین 320

طفل شش ماهه ن.ک ← عبد الله بن الحسین، علی اصغر علیه السلام 320

طلحة بن حسن علیه السلام 321

طَفٌ 321

طفلان مسلم 321

ص: 26

طول عمرو مدت امامت امام علیه السلام 322

ظ

ظروف امام علیه السلام 323

ع

عائذ بن مُجَمّع 325

عابس بن ابو شبیب شاکری 325

عاتکه 326

عاشورا ن.ک ← شب عاشورا، روز عاشورا، عصر عاشورا 326

عاشورا و سقیفه 326

سقیفه ریشه کربلا 326

عامر بن مسلم و غلامش 329

عایشه دختر ابوبکر 329

عباد بن مهاجرین 329

عباس بن جعده جدلى 330

عباس بن عبدالمطلب 330

عباس بن علی بن ابی طالب 330

عباسیان 338

عبدالأعلى بن يزيد 338

عبدالله اصغر 339

ص: 27

عبد الله اکبر 339

عبد الله بن بشر خثعمی 339

عبدالله بن جعفر 340

عبدالله بن حسن علیه السلام 340

عبدالله بن حسین علیه السلام (علی اصغر) 341

عبد الله بن عروه و برادرش 342

عبدالله بن علی بن ابی طالب علیه السلام 342

عبد الله بن عمر ن.ک ← دیدار عبدالله بن عمر با امام علیه السلام 343

عبد الله بن عمیر کلبی 343

عبدالله بن مسلم 345

عبد الله بن يقطر حِمْيَرى 345

رضیع امام حسین علیه السلام 345

عبدالله، پدر پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله 347

عبدالله پدر پیامبر صلی الله علیه وآله 347

عبدالرحمن ارحبی 348

عبدالرحمان بن حسن علیه السلام 348

عبدالرحمان بن عبد ربّ 349

عبدالرحمان بن عروه ن.ک ← عبدالله بن عروه و برادرش 349

عبد الرحمان بن عقيل 349

عبدالرحمان بن مسعود ن.ک ← مسعود بن حجاج 349

عبد القيس 350

ص: 28

قبیله 350

عبیدالله بن حرّ ن.ک ← دعوت امام علیه السلام از عبید الله بن حرّ 350

عبیدالله بن زیاد 350

عبیدالله عمر و کندی 351

عثمان اصغر، عباس اصغر و جعفر اصغر 352

عثمان بن خالد بن اشیم 352

عثمان بن علی بن ابی طالب علیه السلام 353

عزاداران واقعه کربلا 354

عزاداری امام حسین علیه السلام در دوران قاجار 355

عصر عاشورا 358

عظمت امام حسین علیه السلام در سخنان دشمن 359

عُقاب 361

عقبة بن صلت جهنی 362

عقیل بن ابی طالب 362

عقیله عرب علیهما السلام در کربلا 362

علت استقبال امام حسین علیه السلام از شهادت 364

علل قیام امام حسین علیه السلام 366

علل قیام، طبق وصیت نامه آن حضرت 366

علم امام حسین علیه السلام 366

علی، ابر مرد مظلوم 367

پدربزرگوار امام حسین علیه السلام 367

ص: 29

افتخارات على علیه السلام 367

الف) امام حسن مجتبی علیه السلام 367

ب) جنگ بدر 368

د) جنگ احد 368

ذ) امام حسین علیه السلام 368

ر) غزوه خندق 368

ز) غزوه خیبر 368

س) فتح مكه 368

و) جنگ حنین 369

ه-) حدیث منزلت 369

ی) سال دهم هجرت 369

علی اصغر علیه السلام 369

على اوسط ن.ک ← زین العابدین علیه السلام 370

على بن الحسين علیهما السلام ن.ک ← زین العابدین علیه السلام 370

على بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام (علی اکبر علیه السلام ) 370

عمّار بن حسّان طائى 376

عمار دالانی 376

عمارة بن صَلْخَب 377

عمّار ياسر 378

عمر اصغر 378

عمر اکبر 379

ص: 30

عمر بن جنادة 379

عمر بن سعد 380

عمر بن ضبيعة 31

عمر بن عبد الرحمن ن.ک ← دیدار عمر بن عبدالرحمن با امام علیه السلام 381

عمر سعد ن.ک ← عمر بن سعد 381

عمرو بن حجاج 381

عمرو بن حجاج 382

عمرو بن عبد الله 383

عمرو بن قرظه انصاری 383

عمرو بن قيس مشرقی ن.ک ← دیدار عمرو بن قیس با امام علیه السلام 384

عمرو عاص 384

عون بن عبد الله 384

عون بن على 386

غ

غدیر خم 387

غروب تاسوعا 388

غسل، کفن و حنوط حضرت علی علیه السلام 388

غلام امام حسین علیه السلام 390

غلام امام مجتبی علیه السلام 391

غلام ترک ن.ک ← اسلم ترکی 391

ص: 31

غلام سیاه ن.ک ← جون 391

غَمْرَه 391

غنچه یاس 392

محسن بن فاطمه علیهما السلام 392

غیرت 392

الف) هرگز دست ذلّت به شما نخواهم داد 393

ب) به حرم من تجاوز نکنید 393

ف

فاطمه بنت اسد 395

فاطمه زهرا علیها السلام 395

فاطمه کلابیه ن.ک ← ام البنين 398

فدک 398

فرزدق شاعر 398

فرزندان امام حسین علیه السلام 399

فرزندان امام سجاد علیه السلام 401

فرزندان امام مجتبی علیه السلام در بین اسرا 402

فرزندان امام مجتبی علیه السلام در رکاب امام حسین علیه السلام 402

فرزند نجاشی 403

فصاحت امام علیه السلام در نظم و نثر 404

فطرس 404

ص: 32

فلسفه قیام امام حسین علیه السلام 407

خطبه حضرت سیدالشهداء علیه السلام در وقت خروج از مکه 407

ق

قاتل علی اکبر علیه السلام 409

قادسیه 410

قارب بن عبدالله دئلی 410

قاسط بن زهير 411

قاسطين 411

قاسم بن حسن علیه السلام 411

قتل عثمان 413

قتلگاه 413

قتله کربلا (1) 413

قتله کربلا (2) 414

قتيل العَبْرَه 414

قسم بن حبیب 415

قعنب بن عمر و نمری 145

قنداقه ن.ک ← علی اصغر 415

قیام اهل مدینه ن.ک ← شهیدان حرّه 415

قيام عليه يزيد 415

قیام حسینی 419

ص: 33

الف) عوام و توده مردم 419

ب) خواص 420

ج) غصب خلافت 420

قیام مختار ن.ک ← مختار ثقفی 420

قیام و شورش در امت اسلامی 420

قيس بن ثعلبه 421

قیس بن حفض شیبانی 421

قیس بن عبدالله صائدی 421

قیس بن مُسَهَّر صیداوی 421

ک

كاتب امام حسین علیه السلام 423

کاروان اسیران و تعداد آن ها 423

از مردان بنی هاشم 423

از زنان بنی هاشم 424

از زنان غیر بنی هاشم 425

کتاب شناسی امام حسین علیه السلام 426

كربلا 427

کربلا در آینه تاریخ 428

کشته اشک ن.ک ← قتیل العبره 429

کردوس ن.ک ← قاسط بن زهير 429

ص: 34

کلام امام قبل از مرگ معاویه 430

کلمات حضرت 430

كنانة بن عتيق تغلبى 431

کنده 431

قبیله 431

کنیز امام علیه السلام 432

کنیه 432

کیسه های طعام بر دوش حسین علیه السلام 432

گ

گذشت و عفو 433

الف ) عفو و بخشش عصام بن مصطلق 433

ب ) عفو و بخشش غلام 435

گفتار سیدالشهداء علیه السلام درباره آمادگی برای شهادت 436

گفت وگو با امام حسین علیه السلام بعد از شهادت 438

گفت و گوی ابن زبیر با امام 438

گفت وگوی ابن عباس با امام حسین علیه السلام در مکه 440

گفت و گوی امام علیه السلام با ولید مروان 441

گل های پیامبر گرامی اسلام صلى الله عليه وسلم 443

گنبد مطهر 443

ص: 35

ل

لا يوم كَيَوْمِكَ يا اباعبدالله 445

لباس امام علیه السلام 446

لباس و پوشاک اسرا در راه کوفه 447

لعن سب و اهانت 447

لفظ عاشورا 447

لقب های او 449

م

مارقين 451

ماریه قبطی 451

ماه بنی هاشم ن.ک ← عباس بن علی علیه السلام 451

ماه و روز تولد 452

مبارزات امام حسین علیه السلام با حکومت معاویه 454

1 - نامه های اعتراض آمیز 455

2 - سخنرانی های کوبنده و اعتراض آمیز 455

3- ضبط اموال دولتی 455

مجرمین عاشورا 456

مجروحین کربلای معلی 457

مجمع بن زیاد 457

مُجمَّع بن عبد الله 457

ص: 36

محتشم کاشانی 458

محرّم 459

محمد صلی الله علیه وآله 460

محمد باقر بن على علیه السلام 461

محمد بن ابی سعید 461

محمد بن اشعث 462

محمد بن حنفیه 462

محمد بن عبد الله بن جعفر 465

محمد بن مسلم 465

مختار ثقفى 466

مدفن سر مطهر امام حسین علیه السلام 467

مرتجز 468

مرثیه امام حسین علیه السلام 468

مرکب امام حسین علیه السلام 469

مروان بن حکم 469

مسجد النبي 470

مسعود بن حَجاج و پسرش 471

مسلم بن عقیل بن ابی طالب علیه السلام 472

مسلم بن عقیل در کوفه 473

مسلم بن عوسجه اسدی 476

مسلم بن كثیر 477

ص: 37

مسیب بن نجبه فزاری 477

مشهد رأس الحسین علیه السلام ن.ک ← مدفن سر مبارک امام حسین علیه السلام 477

مشکور 478

معاويه 478

معجزات امام حسین علیه السلام ن.ک ← ژرفای معجزات امام حسین علیه السلام 480

معنای قرآن 180

معنى كربلا 182

مُعوّذَتين 183

مقام امام حسین علیه السلام در عرش 483

مقبره ها و مزارات کربلا 484

(1) مزار یاران امام حسین علیه السلام 484

(2) امام زاده ها 484

(3 عالمان و سادات 484

(4) قبور پادشاهان و رجال سیاسی 485

(5) آثار تاریخی کربلا 486

6) مقام ها 486

مقداد بن اسود 487

مقسط ن.ک ← قاسط بن زهیر 487

ملاقات ابو بکر بن عبدالرحمن با امام حسین علیه السلام 487

ملاقات امام حسن و امام حسین علیهما السلام 488

منجح بن سهم 488

ص: 38

منزل امام 489

منهال بن عمر و الاسدى 489

موانع قیام در عصر معاویه 489

1 - پیمان صلح امام حسن علیه السلام با معاویه 489

2 - ژست دینی معاویه 490

مؤذنان لشکر و کاروان حسینی 490

موقعیت جغرافیایی کربلا 491

مهدى علیه السلام 492

میدان جنگ 494

ن

نافع بن هلال 497

ناکثین 497

نام گذاری 498

نامه امام حسین علیه السلام به معاویه 499

نامه امام حسین علیه السلام در جواب اهل کوفه 499

نام های کربلا 500

نامه به امام حسین علیه السلام 502

نامه های امام حسین علیه السلام به محمد حنفیه و بنی هاشم 502

الف) نامه امام علیه السلام از کربلا 502

ب) نامه دیگر به محمّد حنفیه 503

ص: 39

نامه های اهل کوفه به امام علیه السلام 503

نامه های اهل کوفه خدمت امام حسین علیه السلام 504

نامه یزید درباره کشتن حسین علیه السلام 505

نتایج و پیامدهای قیام عاشورا 505

1- رسوا ساختن هیئت حاکمه 506

2 - احیای سنت شهادت 506

3- قیام و شورش در میان امت اسلامی 506

نخستین تکبیر حسین علیه السلام 507

نسب امام حسین علیه السلام 507

نصر بن ابی نیزر 507

نعمان بن عمرو و برادرش 508

نعیم بن عجلان انصاری 508

نفرین امام 509

نفرین دیگر امام 509

نقش انگشترش 510

نماز امام حسین علیه السلام 511

نماز حسنین علیهما السلام 511

نماز 512

نينوا 513

و

واضح تُرک 515

ص: 40

وجه تسمیه کربلا 516

1 - كربلا 516

2 - طف 517

غاضريه 517

5- عَفْر 518

6- نواويس 518

7- حائر 518

وداع امام حسن و امام حسین علیهما السلام با مادر 519

وداع پیامبر صلی الله علیه وآله با امام حسین علیه السلام 519

وداع در روز عاشورا 521

ورود مسلم به کوفه 522

وصیت امام حسن و اجرای آن توسط امام حسین علیه السلام 522

وصیّت امام حسین علیه السلام به امام سجاد علیه السلام 523

وصیت امام حسین علیه السلام به محمد حنفیه 524

وصیّت معاویه به فرزندش درباره حسین علیه السلام 525

ولادت امام ن.ک ← تولد، ماه و روز تولد 526

ولید مروان ن.ک ← گفت وگوی امام با ولید مروان 526

ویرانی بارگاه اباعبدالله الحسین علیه السلام 526

ویرانه شام ن.ک ← رقیه دختر امام حسین علیه السلام 526

ص: 41

ه-

هانی بن عروه 527

هرثمه 528

دیدار هرثمه با امام علیه السلام 528

هلاكت يزيد 529

همدان 530

همسران امام حسین علیه السلام 531

هند مادر معاویه 531

هیبت امام ن.ک ← لباس امام علیه السلام 532

ی

يا لثارات الحسين علیه السلام 533

يا منصور، أُمِتْ 533

يحيى حرّانی و اهل بیت علیهم السلام 534

یزید بن تبیط و دو پسرش 536

یزید بن زیاد بن مهاصر 537

يزيد بن مُغْفِل 537

یزید پسر معاویه 538

يوم الله 539

يوم العلف الطَّفْ 539

ص: 42

سوابق علمی، پژوهشی محمدرضا رجائی

محمد رضا رجائی در سال 1341 ه.ش در اصفهان متولد شد و تحصیلات ابتدایی و راهنمایی را در اصفهان گذراند .

در سال 1359 از هنرستان شماره یک اصفهان (ابوذر) فارغ التحصیل و دیپلم متوسطه را اخذ نمود. سپس راهی حوزه علمیه اصفهان شد و طی چند سال، ادبیات عرب و دروس دیگر را در حوزه علمیه تکمیل نمود و طی سال های 1370 تا 1385 در مدارس راهنمایی غیر انتفاعی و دبیرستان و نیز به طور خصوصی دروس عربی و قرآن، پیش دانشگاهی و دانشگاه را تدریس نمود .

در سال 1378 در رشته روان شناسی عمومی، در دانشگاه به تحصیل پرداخت، ولی به عللی از تحصیل باز ماند.

در سال 1381 در رشته مترجمی زبان انگلیسی، در دانشگاه پذیرفته شد و در سال 1385 از دانشگاه فارغ التحصیل شد.

او کتاب هایی از انگلیسی به فارسی ترجمه نموده است که هنوز به چاپ نرسیده است.

او طی سال های نویسندگی ،کتاب «عاقبت یک رفاقت» و «ویژگی های

ص: 43

دعاL را بعد از پژوهشی یک ساله تألیف نمود و پس از آن تاکنون حدود سی كتاب تألیف نموده که بعضی از آنها به چاپ رسیده و منتشر شده است و بعضی از آن ها به زودی چاپ و منتشر می گردد و بعضی از آن کتاب ها در همایش های مختلف برگزیده و لوح سپاس و جایزه ویژه دریافت نموده است.

تعدادی از کتاب های وی عبارتند از:

1. راه های رسیدن به موفقیت و خوشبختی، جلد اوّل و دوم. کتاب برگزیده سال 1388 در همایش کتاب و دریافت لوح سپاس از همایش اهل قلم.

2. راز خوشبختی زن و شوهر، کتاب برگزیده در سال 1392 در رشته روان شناسی.

3. فرهنگ الفبایی غدیر.

4. ویژگی های دعا، با دریافت لوح سپاس .

5. شناخت امام زمان علیه السلام .

6. پرواز به سوی آبرو (اصول و روش ها)

7. آزادی.

8. تحلیلی بر زندگی امام رضا علیه السلام .

9. تحلیلی بر زندگی امام حسین علیه السلام.

10. راز خوشبختی دختران و پسران .

11. کشکول رجائی .

12. سخنان بزرگان (با ویژگی های جدید).

13. ویژگی های نماز .

14. راز طلایی.

ص: 44

15 . فرهنگ الفبایی امام محمد تقی علیه السلام.

16 . فرهنگ الفبایی امام هادی علیه السلام.

17. فرهنگ الفبایی امام حسن مجتبی علیه السلام.

18. کتاب و کتابخوانی .

19. ویژگی های دانشمندان.

20. معجزه جاوید .

ص: 45

ص: 46

پیش گفتار

خداوند بزرگ را سپاس می گویم که به اینجانب منّت نهاده است تا گامی دیگر در راه ترویج عقاید اسلامی بردارم.

تاریخ زندگانی راهبران مذهبی، مظهر و سرلوحه تمامی پیروان راستین آنان است؛ چرا که آنان در طول زندگی سراسر الگوی خویش، درس چگونه زیستن را به جهانیان آموخته و در این راه اسطورهٔ فضیلت های انسانی و مکارم اخلاقی بوده و بشر را از فلاکت به سوی سعادت رهنمون شده اند.

پس از مدت ها تحقیق در کتابخانه ها و کتابفروشی های شهرهای مختلف و همچنین وبگردی در سایت های گوناگون، اطمینان حاصل نمودم که «فرهنگ الفبایی امام حسین علیه السلام» به این سبکی که در اختیار مخاطب عزیز قرار دارد، تاکنون تألیف نشده، ولی فرهنگ کلمات آن امام همام و همچنین دانشنامه امام حسین علیه السلام که کتابی قرآنی و حدیثی است، نگارش شده است؛ از این روی، این فرهنگ الفبایی با سبک نوین برای اولین بار در اختیار مخاطب عزیز قرار گرفته است.

فرهنگ حاضر، اهداف زیر را دنبال می کند که امیدوارم مورد استفاده

ص: 47

همگان قرار گیرد :

1. شناخت هر چه بیشتر آن حضرت

2. رفع ابهاماتی که در این راستا وجود دارد.

3. سرلوحه قرار دادن ابعاد شخصیتی امام .

ویژگی ها، خصوصیات و مزیت های کتاب حاضر عبارت است از:

1 . استفاده از منابع مهم

این فرهنگ از حدود یکصد و بیست منبع بسیار مهم، مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته است.

2. پاورقی ها

آدرس منابع در پاورقی ها طبق اسلوب صحیح بیان شده است.

3. سبک ساده نویسی و نکات دستوری

الف) سبک ساده نویسی و نیز نکات دستوری رعایت شده است.

ب) از آرایه های ادبی نیز استفاده شده است.

4. مزایای دیگر

الف) سعی شده است که کتابی مختصر و مفید و در عین حال جامع باشد و از مطالب اضافه نیز پرهیز شود.

ص: 48

ب) مطالب کتاب، روان بوده و در اصطلاح، موضوعات مطرح شده

«گنگ» نیست.

5. نام کتاب

بنابر محتوای کتاب و مطالب آن، سعی شده است نامی درخور آن انتخاب شود.

6. نظم و ترتیب

این فرهنگ به صورت کاملاً الفبایی و به ترتیب حروف الفبا تهیه و تنظیم شده است.

7. ویژگی های دیگر

کتاب حاضر مزیت ها و ویژگی های دیگری نیز دارد که خوانندگان عزیز هنگام مطالعه به آن پی می برند. ما در اینجا برای روشن شدن مطلب به نمونه ای از آن اشاره می کنیم: در لابه لای مطالب، نکات متنوع و خواندنی، روایت و شعر در رابطه با هر موضوع نیز بیان شده است.

محمد رضا رجائی

1395/10/20

ص: 49

ص: 50

آ

آب ن.ک ← بی آبی در سپاه امام، جنگ بر سر آب

آثار و نتایج نهضت عاشورا ن.ک ← راز و رمز بقا و نفوذ نهضت حسینی، نتایج و پیامدهای قیام عاشورا

آداب زیارت ن.ک ← زیارت امام حسین علیه السلام

آل الله

خاندان، فرزندان و دودمان رسول خدا صلی الله علیه وآله را «آل «الله» می گویند.

آل محمد

خاندان، فرزندان و دودمان رسول خدا صلی الله علیه وآله را «آل محمد» نیز می گویند.

آل على

آل علی به فرزندان، دودمان و خاندان امیر مؤمنان علیه السلام گفته می شود.

آل ابوسفیان

آل، خاندان را گویند و آل ابوسفیان منظور، خاندان ابوسفیان و دودمان او

ص: 51

است. ابوسفیان بن حرب، بزرگ طایفه بنی امیه بود. خودش و دودمانش با بنی هاشم و دودمان رسول خدا و با دین اسلام دشمنی داشتند. ابوسفیان در لشکر کشی ها بر ضد اسلام شرکت داشت. پسرش معاویه با علی علیه السلام و امام حسن علیه السلام جنگید. نوه اش یزید، حسین بن علی علیهما السلام را در کربلا کشت. نسل ابوسفیان ضد توحید بودند. (1) بنی امیه از خاندان و دودمان ابوسفیان هستند.

ن.ک ← ابوسفیان

آل زیاد

از جمله گروهی که به اسلام ضربه بسیار زدهاند و در زیارت عاشورا مورد لعنت قرار گرفته اند، آل زیاد هستند.

«وَالْعَنْ ... آلَ زِيَادٍ وَ آلَ مَرْوَانَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ».

نسل ناپاک «زیاد»، دستشان به خون عترت پیامبر آمیخته است. عبیدالله بن زیاد که والی کوفه و بصره بود و امام حسین علیه السلام را در کربلا کشت، فرزند زیاد است. (2)

ن.ک ← عبیدالله بن زیاد

آل عبا ن.ک ← حدیث کساء

آل مروان

دودمان مروان بن حکم از تیره بنیامیه بودند و از سال 64 هجری روی

ص: 52

1- مجرمین و جرم شناسی عاشورا، ص 42 .
2- همان، ص 44.

کار آمدند. آغاز سلطه این خاندان با به خلافت رسیدن مروان بود. مروان از خشن ترین و عنودترین دشمنان اهل بیت و امام حسین علیه السلام بود و نزد پیامبر و مردم، ملعون و مطرود و تبعید شده بود. (1)

ن.ک ← مروان حکم

آمار نهضت کربلا ن.ک ← تعداد شهدای کربلا، میدان جنگ

آیه تطهیر

﴿ إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾، (2)؛ همانا خدا چنین می خواهد که رجس و هر آلایش را از شما خانواده نبوّت ببرد و شما را از هر عیب پاک و منزه گرداند.

بر حسب احادیث متواتر و مشهور بین شیعه و سنی، آیه تطهیر در مورد اجماع آن پنج شخصیت ممتاز عالم آفرینش در زیر کساء و دعاء و صلوات پیامبر صلی الله علیه وآله بر آن ها که دفعات متعدّد در منزل پیامبر صلی الله علیه وآله و در خانه فاطمه زهرا علیها السلام و در حجره ام سلمه و بعضی اماکن دیگر اتفاق افتاد، نازل شد و آیه شریفه و احادیثی که در تفسیر آن وارد شده، دلالت بر عصمت و جلالت شأن حضرت سیدالشهداء علیه السلام دارند. (3)

آیه کهف ن.ک ← ژرفای معجزات امام حسین علیه السلام

ص: 53

1- مجرمین و جرم شناسی عاشورا، ص 45؛ فرهنگ عاشورا، ص 31.
2- سوره احزاب، آیه 33 .
3- مصباح هدایت ، ص 10 .

آیه مباهله

﴿فَمَن حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاتَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَافِينَ﴾. (1)

از جمله آیاتی که بر فضیلت و بلندی رتبه و مقام سیدالشهداء علیه السلام به اتفاق مسلمانان گویا و ناطق است، آیه مباهله است.

شرکت دادن علی و حسن و حسین و فاطمه علیهم السلام در مباهله که به تعیین و امر خداوند بود نیز دلیل بر این است که این چهار نور مقدس که با پیامبر در مباهله حاضر شدند، شایسته ترین و گرامی ترین خلق در نزد خدا، و عزیزترین همه در نزد پیامبر خدا بوده اند. آیه مباهله اعلان جلالت مقام، و تقرّب خاص آن ها به خداوند متعال است.

پس این فضیلت برای امام حسین علیه السلام از فضایل بسیار بزرگی است که در چنین مراسم با اهمیت و تاریخی، همکار و همراه پیامبر شود، و از میان تمام امت از صغیر و کبیر و زن و مرد او و پدر و مادر و برادرش را خدا انتخاب نماید . (2)

آيه مودت

﴿ قُلْ لَا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى﴾؛ (3) بگو من از شما اجر رسالت نمی خواهم جز مودت و دوستی خویشاوندانم .

ص: 54

1- سوره آل عمران، آیه 61 .
2- مصباح هدایت، ص 10.
3- سوره شوری، آیه 23 .

آن گاه که آیه ﴿قُلْ لَا أَسْئَلُكُمْ ....﴾ نازل شد، گفتند: ای پیامبر خدا! کیستند این خویشاوندان تو، که واجب گردیده بر ما مودت و دوستی آنان؟

فرمود :علی و فاطمه و دو پسر آن ها.

شافعی گفته است:

يَا أَهْلَ بَيْتِ رَسُولِ اللهِ حُبُّكُم *** فَرْضٌ مِنَ اللهِ فِي الْقُرْآن أَنْزَلَهُ

كَفَاكُمْ مِن عَظِيمِ الْقَدْرِ إِنَّكُم *** مَنْ لم يُصِلْ عَلَيْكُمْ لا صَلوةَ لَهُ ای « ای خاندان پیامبر! محبّت شما فریضه ای است که خداوند در قرآن نازل کرده است. همین قدر در عظمت شما کافی است که اگر کسی بر شما (در نماز) صلوات نفرستد، نمازش باطل است». (1)

آیه «يوفون بالنَّذْر»

در سال ششم هجری، دو کودک خردسال خانه امیرالمؤمنین علیه السلام یعنی امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام بیمار شدند. به پیشنهاد پیامبر صلى الله عليه وسلم نذر کردند که به شکرانه بهبودی کودکان دلبندشان سه روز روزه بگیرند. کودکان شفا گرفتند. علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام و بچه ها روزه گرفتند. امیرالمؤمنین مقداری جو گرفتند تا حضرت فاطمه علیها السلام آرد کنند و برای افطار نانی تهیه شود.

خانم فاطمه علیها السلام یک سوم آن ها را آرد نمود. تنور روشن شد. بوی نان فضای خانه را پر کرده بود. هنگام افطار رسید. مسکینی درب خانه را کوبید و کمک خواست. اهل خانه نان را به مسکین دادند و خود با آب افطار کردند.

روز دوّم یتیمی درب خانه را کوبید و در سفره افطار جز آب چیزی باقی

ص: 55

1- مصباح هدایت، ص 9.

نگذارد. نیازمندان شهر که خانه ای را به مهربانی و بخشندگی خانه اهل بیت پیامبر نمی شناختند، هر روز به درب خانه می آمدند. روز سوم اسیری آمد و کمک خواست. نان امشب هم به آن مرد نیازمند داده شد.

زمانی که پیامبر صلی الله علیه وآله فاطمه علیها السلام و فرزندانش را در آن حال دید، اشک چشمان پیامبر را پر کرد. فرشته وحی در این هنگام سوره دهر را نازل کرد:

«... و (با وجود نیاز خود) به مسکین و یتیم و اسیر طعام می دهند. ما تنها برای رضای خدا به شما غذا دادیم. ما از شما نه پاداشی می خواهیم و نه تشکری. خداوند آنان را از شر آن روز (قیامت) نگه می دارد و در حالتی که شادمان هستند از آن ها استقبال می کند». (1)

ن.ک ← شکوه ایثار

ص: 56

1- از غدیر تا ظهور، ص 24 .

ا

ابا عبدالله ← ن.ک کنیه

ابراهیم بن مالک اشتر

ابراهیم فرزند مالک اشتر یکی از فرماندهان لشکر امیر مختار بوده

است. او در جنگ عراقی ها با شامی ها، عبیدالله بن زیاد، حکمران کوفه را که به دستور یزید بن معاویه به جنگ امام حسین علیه السلام و یارانش باوفایش رفته بود، به جهنّم واصل نمود.

ابراهیم فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله

از مستندات تاریخی برمی آید که ابراهیم پسر محمد که مادرش ماریهٔ قبطی بود، در ذی الحجه سال 8 ه.ق به دنیا آمد.

پیامبر به این پسر علاقه خاصی داشت و عاطفه اش را نسبت به او کتمان نمی نمود .

مسلّم است که او در سال دهم هجرت، یا پس از یک سال و ده ماه، دامان پدر و مادر را ترک کرد و به ابدیت ره سپرد. (1)

ص: 57

1- مدینه شناسی، ص 461.

58

ابن زبیر ن.ک ← گفت وگوی ابن زبیر با امام

ابن زیاد ن.ک ← عبیدالله بن زیاد

ابن عباس ن.ک ← گفت وگوی ابن عباس با امام حسین علیه السلام

ابن مرجانه ن.ک ← عبیدالله بن زیاد

ابوالفضل علیه السلام ن.ک ← عباس بن علی علیه السلام

ابوبکر بن حسن علیه السلام

ابوبکر مادرش کنیز ام ولدی بوده است. ابوالفرج روایت می کند که عبدالله عقبة الغنوی او را شهید نمود. و نیز روایت شده است که عقبة بن الغنوی او شهید کرد.

در اشاره این حادثه، سلیمان بن قته گوید: ما در گروه «غنی» قطره ای از خونمان باقی است، هر روزی شده باشد آن را جبران می کنیم هنگامی که قیس فقیر باشد ما فقر او را جبران می کنیم، ولی وقتی پای قیس بلغزد، ما را به کشتن می دهد. (1)

ابوبکر بن عبدالرحمن ن.ک ← ملاقات ابوبکر بن عبدالرحمن با امام علیه السلام

ابوبكر بن على علیه السلام

ابوبکر نامش محمد اصغر یا عبدالله می باشد. مادرش لیلا دختر مسعود بن خالد بن مالک بن ربعی بن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم بن مالک بن حنظلة بن زيد بن مناة بن تمیم می باشد. مادر لیلا، عمیره دختر قیس بن عاصم

ص: 58

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 74 و 75 .

بن سنان بن خالد بن منقر سیّد اهل الوبر بن عبيد بن الحارث (او به نام مقاعس می باشد) است. عمیره مادرش دختر سفیان بن خالد بن عبيد بن مقاعس بن عمرو بن کعب بن سعد بن زید بن مناة بن تمیم است.

گفته شده است که زجر بن بدر نخعی او را به شهادت رساند، و گفته شده است عقبة الغنوی، و نیز گفته شده است مردی از همدان قاتل او بوده است، و باز گفته شده است که جسد او در رودخانه کوچکی دیده شد و معلوم نشد چه کسی او را شهید کرده است .

برخی روایت کرده اند که ابوبکر بن علی به میدان تاخت و به جنگ پرداخت و رجز می خواند، به کارزار ادامه می داد تا این که گروهی او را شهید کردند که عقبة الغنوی نیز یکی از ایشان بود. (1)

ابوثمامه صائدی

عمرو بن عبدالله بن کعب صاعد بن شرحبيل بن شراحیل بن عمرو بن جشم بن حاشد بن جشم بن حیزون بن عوف بن همدان ابوثمامه همدانی صائدی تابعی، از دلیران عرب و بزرگان شیعه بود که در جنگ های حضرت علی علیه السلام شرکت داشت و بعد از آن حضرت در خدمت امام حسن علیه السلام بود که مقیم کوفه شد و بعد از مرگ معاویه، به حسین علیه السلام نامه نوشت و چون مسلم علیه السلام به کوفه آمد، ابوثمامه امیر گروه همدان در قیام او بود و عبیدالله را در قصرش محاصره کردند.

هنگامی که مردم از یاری مسلم علیه السلام دست برداشتند، ابوثمامه متواری شد و

ص: 59

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 73 و 74.

ابن زیاد به شدت به جستجوی او پرداخت. از این رو ابوثمامه همراه نافع بن هلال جملی به سوی حسین علیه السلام حرکت کرد و در راه، امام حسین علیه السلام را ملاقات کردند و همراه او بودند و در روز عاشورا بعد از قتل حرّ به دست عموزاده اش، به شهادت رسید. (1)

ن.ک ← نماز

ابوخالد

- ابوخالد عمرو بن خالد اسدی صیداوی

او یکی از شخصیت های برجسته کوفه و از ارادتمندان خالص اهل بیت علیهم السلام به شمار می آمد. ابوخالد در کنار مسلم دست به قیام زد تا آن که کوفیان به او خیانت ورزیدند و چاره ای جز مخفی شدن ندید. زمانی که از شهادت قیس بن مُسَهَّر اطلاع یافت و پی برد که وی اعلان نموده حسین علیه السلام در منطقه «حاجر» به سر می برد، به اتفاق غلامش سعد و مجمّع عائذی و پسرش و جنادة بن حارث سلمانی، به سوی حضرت حرکت کرد. آنان از بیراهه طی طریق می نمودند؛ زیرا راه ها بسته بود؛ تا به نزدیکی امام حسین علیه السلام رسیدند.

این جمع، در منطقهٔ «عُذيب الهجانات» خدمت امام علیه السلام رسیدند، بر او سلام کرده و اشعاری را قرائت کردند.

چون آنان از اهل کوفه بودند و از همراهان امام به شمار نمی آمدند، حرّ عرصه را بر آنان تنگ کرد و جنگی بین آنان درگرفت. امام حضرت ابوالفضل علیه السلام را به کمک فرستاد ولی بالاخره آنان پس از جراحت هایی که برداشته بودند، جنگ کردند تا کشته شدند.

ص: 60

1- ن. ک ← سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 108 - 110 .

ابوخلیق شاعر

وقایع نگار کربلا

ابو خلیق شاعر از اعادی و دشمنان شقی النفس خاندان رسالت و اهل بیت طهارت علیهم السلام به شمار میرفت و در کربلا به عنوان وقایع نگار و مخبر جنگ، مراقب اوضاع بود.

روز عاشورا هر وقت فردی از ملاعین خبیث، یک نفر از اقارب و یا اصحاب امام مظلوم علیه السلام را به شهادت می رساند، نام او را با تعریف و تشویق و عظمت ثبت می نمود. او به دست غلام عبدالله کامل، یکی از سران حکومت مختار، به درک واصل شد.

ابوذر غفاری

ابوذر صحابی صالح، صادق، شورآفرین و پرتوان در تمامی صحنه هاست که از آغاز پذیرش اسلام تا آخرین لحظه حیات، اندکی در حق گویی، ستم ستیزی و یاری نبوت و ولایت کوتاهی نکرد و لحظه ای تردید به خود راه نداد. او سه سال پیش از بعثت رسول اکرم صلی الله علیه وآله خدا را می پرستید و پس از رسالت آن حضرت، چهارمین یا پنجمین نفر از ایمان آورندگان بود؛ از این رو در زمره سابقین در اسلام محسوب می شد. (1)

امام صادق علیه السلام فرمود: مادرم فاطمه علیها السلام به علی علیه السلام فرمود:

هنگامی که وفات کردم، هیچ کس را آگاه مکن؛ مگر ام سلمه و ام ایمن و

ص: 61

1- الگوهای ناب، ص 141 ؛ الصفوه من الصحابة والشاكرين، ج 1، ص 67 - 115 .

فضه را از زنان، و از مردان دو فرزندم حسن و حسین و عباس و سلمان و عمّار و مقداد و اباذر و حذیفه را خبر کن ....

وقتی که ابوذر را از مدینه به ربذه تبعید کردند، در بدرقه او جز چند تن حاضر نبودند که هر یک سخنی با ابوذر داشتند و چون نوبت به امام حسین علیه السلام رسید، فرمود :

«عموجان! خداوند قادر است آن چه را می بینی تغییر دهد و خدا هر روز در کاری است. این گروه دنیایشان را از تو باز داشتند و به تو ندادند و تو دینت را از آنان بازداشتی و حفظ کردی. و چقدر تو بی نیازی از آنچه به تو ندادند و چقدر آن ها محتاجند. به آنچه تو از ایشان بازداشتی. از خدا صبر و پیروزی درخواست کن و با صبر و شکیبایی برای غلبه بر طمع و ناشکیبایی از خدا یاری بخواه، زیرا صبر جزء دین و بزرگواری است و طمع و از رزقی را پیش نمی اندازد و بی تابی هیچ مرگی را به تأخیر نمی اندازد».

و در نقل دیگر آمده است که امام حسین علیه السلام چنین فرمود:

«خدای رحمتت کند ای ابوذر، این گروه تو را با گرفتاری مشغول کردند؛ زیرا دینت را از آن ها باز داشتی، آن ها نیز دنیایشان را از تو دریغ کردند، فردای قیامت چقدر خود به آنچه از آن ها باز داشتی نیازمندی و از آنچه از تو باز داشتند بی نیازی». (1)

ابوذر گفت : خدای رحمت کند شما اهل بیت را که من در دنیا جز شما دل به کسی ندارم. هر وقت شما را یاد می کنم، رسول خدا صلی الله علیه وآله را به یاد می آورم.

ص: 62

1- دیدارها و گفت و گوهای سیدالشهدا علیه السلام ، ص 102 و 103؛ المحاسن ، ج 2، ص 94 ، ح 46 .

ابوسفیان

در میان تمام کسانی که در مقابل دعوت اسلام به توحید و خداپرستی عناد ورزیده و لجوجانه مخالفت کرده و مقاومت نشان دادند، ابوسفیان فساد و عناد و اصرارش از دیگران بیش تر بود. او تا وقتی که مظفریت قطعی نصیب مسلمانها نشده بود، برای خاموش کردن انوار آفتاب اسلام تلاش کرد، و در بدر، احد و خندق از سران مشرکین، و در احد و خندق سردار لشکر و زعیم سپاه کفر بود.

در سال فتح مکه ابوسفیان و زن و فرزندانش از روی اکراه و بیم قتل

تا به ناچار اسلام آوردند. راجع به نفاق او و این که اسلامش از روی اکراه بود و زنده بود دست از دشمنی با اسلام و مسلمان ها بر نداشت، حکایات بسیار در تواریخ است.

وقتی پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله از دنیا رحلت کرد ابوسفیان در مکه مشغول تحریک و تهییج و فتنه بر علیه اسلام شد و خواست مردم را به ارتجاع و ادارد. سهیل بن عمرو در آن هنگام که افکار، سخت متشنّج و مضطرب بودند، نقشه های ابوسفیان را که مردم را به ترک اسلام و بازگشت به جاهلیت تحریص می کرد، نقش برآب ساخت، او خطبه ای خواند و گفت: «به خدا سوگند، من می دانم که این دین مانند آفتاب که به مشرق و مغرب عالم می تابد، جهانگیر خواهد شد. ابوسفیان شما را فریب ندهد. او خودش نیز آنچه را من می دانم، می داند ولی سینه اش از حسد با بنی هاشم ناراحت و سنگین است». (1)

ص: 63

1- مصباح هدایت ، ص 34 و 35 .

ابوسفیان از مکه به مدینه آمد. داستان سقیفه بنی ساعده و بیعت ابوبکر و غصب خلافت را، برای روشن کردن آتش یک جنگ داخلی در اسلام، وسیله خوبی شناخت؛ بدین جهت نزد علی علیه السلام آمد و گفت:

«دست بده تا با تو بیعت کنم، به خدا سوگند اگر بخواهی مدینه را از سوار و پیاده پر می کنم».

علی علیه السلام چون از اندیشه اش با خبر بود، او را از پیش خود براند و فرمود: «به خدا سوگند، تو از این کار غیر از فتنه قصدی نداری و به خدا قسم از دیرباز تا حال بدخواه اسلام بودهای و ما را حاجت به تو نیست.» (1)

ابوسفیان بن حارث

به گفته ابن مبارک حنظلی تمیمی، نام او مغیره و پسر عموی پیامبر صلی الله علیه وآله بود. مادرش عزیزه بنت قیس یا غزیه بوده است.

وی در سال 20 هجری در مدینه درگذشت

ابوعبیده ثقفی

ابو عبيدة بن مسعود ثفقی از بزرگان قبیله ثقیف و از کبار صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله بوده است. (2)

مردی مؤمن و از جمله تابعین به شمار رفته است و بسیار شجاع، دلیر و قوی دل بوده و در جنگ ها و فتوحات اسلامی، خدمات شایانی نموده و سی

ص: 64

1- مصباح هدایت ، ص 34 و 35 .
2- ظاهراً از صحابه نبوده بلکه از تابعین بوده است. (گروه رستگاران)

مرتبه در میدان های جنگ و مبارزات با کفّار فاتح بوده؛ تا عاقبت در وقعه جسر، شربت شهادت نوشید. (1) مختار فرزند چهارم او، به خونخواهی امام حسین علیه السلام و یاران باوفایش قیام نمود .

ن.ک ← مختار ثقفی

ابوعمره

وی، ابو عمره هَمْدانی صائدی، زیاد بن عريب بن حنظلة بن دارم بن عبدالله بن كعب، صائد بن شَرَحْبيل بن شراحیل بن عمرو بن جشم بن حاشد بن خیرون بن عوف همدانی است.

بنی ساعده، تیره ای از همدانیان بوده اند.

به گفته طبقات نویسان: عریب، پدر زیاد از یاران رسول خدا صلی الله علیه وآله و فرزندش ابوعمره نیز اندکی حضرت را درک کرده بود. وی دلاور مردی پارسا و در عبادت و نیایش، شهره بوده است.

صاحب «الاصابه» می گوید: ابو عمره در کربلا حضور یافت و در رکاب امام حسین علیه السلام به شهادت رسید. (2) (3)

ص: 65

1- كتاب الفتوح، احمد بن اعثم کوفی ، ج 1، ص 134؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج 4، ص 1709 و 1710 ؛ شوشتری، قاموس الرجال، ج 11، ص 415، شماره (591)؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 4، ص 80؛ ابن حيان، الثقات، ج 2، ص 200؛ سلطان الواعظين شیرازی گروه رستگاران ، ج 2، ص 1223.
2- مامقانی گفته است: وی در کربلا حضور یافت و مبارزه ای سخت انجام داد تا این که در رکاب حسین علیه السلام به شهادت رسید. تنقیح المقال، ج 1، ص 456 (سلحشوران طف، ص 185)
3- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا ، ص 184 و 185 .

ابوموسی اشعری

عبدالله بن قیس مشهور به ابوموسی اشعری بود شهرت ابوموسی در منابع تاریخی، به طور عمده به خاطر نقش وی در امر حکمیت پس از جنگ صفین است که به نمایندگی از طرف امام علی علیه السلام برای حکمیت انتخاب شد. امام از انتخاب او راضی نبود، ولی با اصرار و اجبار برخی از لشکریانش به این کار مجبور شد. سرانجام ابوموسی از عمروعاص (نماینده معاویه) در حکمیت فریب خورد.

ابوموسی موقع

- ابوموسی موقع بن ثمامه اسدی صیداوی

وی، از جمله کسانی بود که به همراه عده ای، شبانه در سرزمین طف خدمت ابا عبد الله علیه السلام رسید. ابو مخنف می گوید: مُوَقِّع، در میدان نبرد از مرکب به زیر افتاد و نقش بر زمین گشت. قبیله وی او را از چنگ دشمن نجات دادند و به کوفه برده، وی را مخفی ساختند. ماجرای وی به اطلاع ابن زیاد رسید، شخصی را مأمور کشتن او کرد؛ ولی با وساطت گروهی از بنی اسد، از کشتن او صرف نظر کرد؛ اما وی را به غُل و زنجیر افکند و به منطقه «زراره» تبعید کرد.

موقع در اثر جراحات وارده در بستر بیماری بود. یک سال در تبعید باقی ماند، سپس در حال بیماری و غل و زنجیر به گردن، به شهادت رسید. كُمَيْتِ اسدی درباره او می گوید: «إِنَّ أبا موسى أسيرُ مُكَيَّل؛ ابوموسی (موقع) به اسارت درآمد و غُل و زنجیر به گردن داشت». (1)

ص: 66

1- سلحشوران طف، ص 161 و 162 .

ابوهره از دی ن.ک: ← دیدار ابوهره ازدی با امام علیه السلام

ابوهریره

او حديث جعلی می ساخت. معاویه در برابر احادیث دروغین و ننگین،

ابوهریره را نواخت و به او جایزه ای بزرگ پرداخت و حاکم مدینه اش کرد.

این پیرمرد زیانکار با احادیث مجعولش ضربات شدید بر پیکر اسلام وارد ساخت و شریعت اسلامی را لکه دار کرد، و خرافات و اوهامی سیاه به آن چسبانید و آنچه را که پیوندی با دیانت نداشت، ضمیمه دین کرد.

اتمام حجت

یکی دیگر از شیوه های قیام امام حسین علیه السلام که در حقیقت از واجبات این قیام به شمار می آمد، اتمام حجت بود. اتمام حجّت برای کسانی که از طرفی تبلیغات مسموم دودمان اموی راه آن ها را کج کرده بود و تشخیص حق و باطل را برای آن ها مشکل نموده بود و از طرفی دیگر نسلی بودند که خودشان پیامبر را ندیده بودند و باید با پیامبر و اسلام و سفارشات آن حضرت نسبت به امام حسین علیه السلام آشنا شوند. بنابر این می بینیم هر موقعیتی که پیش می آمد، امام حسین و نیز امام سجاد و حضرت زینب علیهم السلام و دیگر عزیزان این کاروان، خانواده و جدّ خود را به دیگران معرفی می نمودند و انتسابشان به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را به ملت می گفتند تا زبان دشمنانی که می خواستند آن ها را خارجی قلمداد کنند، بسته شود.

صبح عاشورا حسین علیه السلام خطبه ای خواند و در آن خطبه نسبت خود به پیامبر

ص: 67

را گوشزد نمود و چنین گفت: «فَانْسِبُونِی فَانْظُرُوا؟ بنگرید که من کیستم»، (1) و سپس اوصاف خویش را برشمرد و حتی امام حسین علیه السلام در لحظه ای عمامه پیامبر صلی الله علیه وآله را بر سر گرفت تا شاید آن سیه دل ها به خود آیند.

قبل از روز عاشورا، حرکت پر رأفت و نیز روشنگری امام در برخورد با لشكر حر بن یزید ریاحی، اتمام حجت خوبی بود که باعث شد آنان همگی به حسین علیه السلام اقتدا کرده، نماز ظهر و عصر را به همراه آن بزرگوار خواندند، و نقش این برخورد و آن سخنان در ظهر عاشورا، در توبه حرّ به نمایش گذارده شد. و از سویی تعلیم رجزهای پر محتوا جهت معرفی رزمندگان و انتسابشان به خاندان وحی، از دیگر شیوه های اتمام حجت بود؛ چنان که هر کدام از یاران امام که به رویارویی با دشمن می رفت، رجز و شعاری در معرفی خود و مکتب و امام خویش داشت تا دشمن بهانه عدم شناخت را نداشته باشد. (2)

احتجاج

امام حسین علیه السلام گاهی با دیگران مناظرات و احتجاج هایی داشته و از حق و حقیقت دفاع مینموده است.

احتجاجی که امام حسین علیه السلام بر سر امامت و خلافت با عمر بن خطاب نمود؛ احتجاج امام حسین علیه السلام به ذکر مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام و فرزندانش در روزگاری که معاویه امر به لعن امیرالؤمنین و قتل شیعیان و ناقلانِ مناقبش کرده بود؛ احتجاج امام حسین علیه السلام در توبیخ معاویه بر کشتاری که از شیعیان امیر المؤمنین علیه السلام نمود و اظهار رحمت بر آن مقتولین؛ احتجاج امام حسین علیه السلام با معاویه بر سر

ص: 68

1- بحار الأنوار، ج 45، ص 6.
2- در مسلخ عشق ، ص 103 و 104 .

امامت خود و ذکر قسمتی از مفاخرات و مشاجراتی که میان او و معاویه رخ داد، و احتجاج آن حضرت علیه السلام بر اهل کوفه در کربلا از آن جمله است. (1)

احضار امام به فرمانداری مدینه

پس از هلاکت معاویه در سال 60 هجری، یزید که خلافت او به مسلمانان تحمیل شده بود، به جای پدر نشست و در اوّلین اقدام، طی نامه ای به ولید بن عقبة بن ابوسفیان، فرماندار خود در مدینه نوشت که بدون فوت وقت از حسین بن علی و عبدالله بن زبیر برای وی بیعت بگیرد.

فرماندار مدینه شبانه امام را به مقرّ فرمانداری احضار کرد. امام با جمعی از یاران و نزدیکان خود مسلحانه به طرف منزل حاکم (مقر فرمانداری) به راه افتادند تا اگر خطری احساس شد، بتوانند از خود دفاع کنند. فرماندار مدینه مرگ معاویه و دستور یزید مبنی بر اخذ بیعت را به آگاهی امام رسانید. حضرت ضمن درخواست مهلت جهت بررسی فرمود:

«درست نیست شخصی مثل من در خفا بیعت کند، چنین بیعتی باید در مسجد و در حضور همه مردم انجام گیرد». (2)

ولید قانع شد اما مروان که سمت مشاورت ولید را به عهده داشت، با جملات تهدیدآمیز سعی می کرد ولید را تحریک به توقیف امام نماید و می گفت اگر این فرصت طلایی از دست برود، دیگر دسترسی به امام مشکل است. بین امام و مروان سخنان تندی ردّ و بدل شد.

ص: 69

1- ن.ک ← طبرسی، احمد بن علی بن ابی طالب، احتجاج .
2- زندگی نامه چهارده معصوم علیهم السلام ، ص 211 و 212.

اخلاق حضرت علیه السلام

حضرت ابی عبدالله در سجایای نفسانی همچون پدرش مرتضی علی بود و در مکتب جدش رسول خدا صلی الله علیه وآله تربیت شده، بسیار متواضع، خاشع، بخشنده، باگذشت، مهربان، شجاع، فروتن، با عزّت نفس، جوانمرد، آزاد و با فضیلت بود.

مروان گاهی فرزدق را از مدینه تبعید می کرد. او به حضور ابی عبدالله علیه السلام می آمد و حضرت چهار هزار دینار به او عطا می کرد و می فرمود: «شعرا را باید به صله مفتون ساخت»، و به غالب شعرا و گویندگان، صله فراوان عطا می کرد.

ادبیات امام حسین علیه السلام ن.ک ← کتابشناسی امام حسین علیه السلام

ادهم بن امیه

- ادهم بن امیه عبدی بصری

ادهم از شیعیان بصره بود و در اجتماعِ خانه ماریه شرکت می جست و با یزید به سوی حسین علیه السلام رفت، و صاحب «حدائق» تنها این جمله را گفته که «همراه حسین علیه السلام را به قتل رسید». و غیر او گفته اند: در حمله نخست به شهادت رسید. (1)

اذان ن.ک ← مؤذنان امام حسین علیه السلام

ارزش های عبادی حسین علیه السلام

اشاره

هدف بحث ما نه ترسیم همه صفات و ارزش های اخلاقی و عبادی آن

ص: 70

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 148 .

گرامی است و نه ترسیم ویژگی های شخصیت والا و ممتاز او. و همچنین هدف بحث، ترسیم اصل انسان ساز امامت و یا ویژگیهای امام و پیشوای نور نیز نمی باشد؛ چرا که بحث امامت و ولایت و شخصیت والای امامان معصوم علیهم السلام از بحث های عمیق و دقیق و پرباری است که نه اندیشه ها به عمق آن راه می گشاید و نه آمار و ارقام و قلم ها بر آن احاطه می یابد. اما برای هر انسان مسئول، شناخت ائمه علیهم السلام و آگاهی از بحث امامت و ولایت ضروری است. در این جا هدف بحث، تنها ترسیم صفات ویژه و عبادت های خاص اوست که در دو نمود و اصل تقدیم می گردد :

1. ارزش های اخلاقی و عبادی جاودانه حضرت

2. ویژگی ها و ارزش های اخلاقی و عبادی او در جلوه گاه عاشورا

1/1. الگوی آزادگی و ستم ستیزی

از ویژگی های انسانی آن گرامی آزادی و ظلم ستیزی و ستم ناپذیری

بی نظیر اوست.

او به راستی نه تنها قهرمان سازش ناپذیر در برابر ستم، شقاوت و استبداد بود، بلکه بنیانگذار این شیوه آزادمنشانه و انسانی است که تمامی آزادی خواهان و ستم ستیزان و مبارزان راه عدالت، باید به آن قهرمان حریت و رهایی، تأسی جویند.

برای نمونه: آن گرامی بود که در بحران تاخت و تاز افسارگسیخته استبداد و یا رویارویی قهرمانانه و تاریخ ساز و شهادت پرافتخار قرار گرفت، قهرمانانه خروشید که: «نه! هرگز چنین نخواهد شد و حسین زیر بار ذلت نخواهد

ص: 71

رفت ... ». (1)

و این منشور رهایی بخش و ستم سوز و جاودانه را برای همگان به یادگار نهاد که: «لا و الله لا أعطيهم بيدى إعطاء الذليل ولا أفرّ منهم فرار العبيد.... نه! به خدای هستی سوگند که، نه ذلیلانه دست بیعت بر دست تجاوزکاران خواهم نهاد و نه همانند بردگان از میدان جهاد، خواهم گریخت.» (2)

2/1. رمز شجاعت و شهامت

شجاعت، یک ارزش والای انسانی است و در وجود گرامی آن حضرت به گونه ای تجلی یافت که به راستی او راز و رمز جاودانه شجاعت و شهامت برای عصرها و نسل ها شد.

شهامت و دلاوری در زندگی او به صورتی جلوه گر شد که در زندگی هیچ قهرمانی از قهرمانان ظهور نکرد و برای او به سبکی پیش آمد که برای کسی حتی پدر گران قدرش که خداوندگار شهامت ها و شجاعت ها بود، آن شرایط استثنایی پیش نیامد ... (3)

2. روز تبلور ارزش ها

از ویژگی های حضرت که منشأ و سرچشمهٔ دیگر صفات و امتیازات او گردید، این بود که فرمان خاص آفریدگارش را در روز بزرگ و جاودانه عاشورا،

ص: 72

1- خصائص الحسینیه ، ص 94؛ احتجاج ، ج 2، ص 99؛ بحار الأنوار، ج 45، ص 83.
2- همان.
3- همان.

به سبک بی نظیری به انجام رسانید و خدا را به گونه ای عبادت کرد که نه کسی پیش از او توفیق آن را یافته بود و نه پس از او.

1 . عبادت او در آن روز تاریخی و حماسه ساز عبادتی جامع، کامل، پر محتوا و در بردارنده تمامی اقسام و ابعاد و چهره های یک سیستم عبادی کامل بود و از عبادت های بدنی و قلبی گرفته تا ظاهری و باطنی، روحانی و معنوی، واجب و مستحبّ و دیگر چهره ها و جلوه های پرستش خالصانه عاشقانه خدا در آن موج می زد و از هر نمونه و نوع آن، بهترین و کامل ترین و زیباترینش در عبادت و عبادتگاه حسین علیه السلام تبلور یافت.

و در یک روز! آری! یک روز شکوهمند و به یاد ماندنی! آفریدگار توانای هستی به انواع و اقسام پرستش ها و در تمامی جلوه ها و چهره ها پرستیده شد.

2. آن روز علاوه بر این که روز عبادت و نیایش بود، روز تبلور ارزش های انسانی نیز بود؛ به همین جهت بود که در کنار عاشقانه ترین و خالصانه ترین نیایش ها و عبادت ها، تمامی مکارم اخلاقی و صفات پسندیده انسانی به صورت همگون و ناهمگون در بهترین صورت ممکن، در چشم انداز بشریت قرار گرفت.

3. بر این دو شاهکار بزرگ، دو شاهکار دیگر باید افزود. نخست تحمل قهرمانانه شدیدترین آزمایش روزگار و شکیبایی همه جانبه و پایداری وصف ناپذیر در برابر آن و دیگر سپاس و شکرگذاری بر شداید در برترین و بالاترین شکل ممکن. (1)

ص: 73

1- همان.

ازد

- قبیله ازد

قبیله ازد شهدایی به نهضت خونبار کربلا تقدیم نموده که عبارتند از:

1 . مسلم بن كثير علیه السلام

2 . قاسم بن بشر علیه السلام

3. زهير بن سليمان علیه السلام

4. رافع علیه السلام را از اهل شند

ازدواج امام حسین علیه السلام

الف) شهربانو

هنگامی که اسیران فارس را به مدینه آوردند، از یک سو عمر قصد داشت که زنان اسیر را بفروشد و مردان آنها را غلام عرب قرار دهد و از سوی دیگر این فکر را نیز در سر داشت که اسیران فارس، افراد علیل، ضعیف و پسران عرب را در موقع طواف کعبه به دوش بگیرند و طواف دهند؛ ولی علی علیه السلام به او متذکر شدند که پیامبر بزرگوار فرموده است :

«افراد شریف بزرگوار هر ملتی را محترم بدارید، اگر چه با شما یک سو

نباشند». فارس (ایرانی ها) مردمانی دانا و بزرگوارند؛ بنابراین سهم خود و سهم بنی هاشم را که از این اسیران داریم، در راه خدا آزاد می کنیم .

سپس مهاجرین و انصار گفتند: ای برادر رسول خدا! ما نیز سهم خود را به تو بخشیدیم. علی علیه السلام عرض کرد: پروردگارا! اینان سهم خود را بخشیدند و من هم قبول کردم و اسیران را آزاد کردم. عمر گفت: علی بن ابی طالب علیه السلام پیشی گرفت و تصمیمی که درباره مردم عجم داشتم، درهم شکست .

ص: 74

بعضی از آن جمع هم بر آن شدند که با دختران پادشاهان که اسیر شده بودند، ازدواج نمایند. حضرت علی علیه السلام در این رابطه به عمر فرمود:

«این دختران شاهان را در ازدواج آزاد بگذار و آنان را مجبور نکن».

به شهربانو گفتند: تو کدام یک از این خواستگاران را انتخاب می کنی؟ آیا راضی هستی ازدواج کنی؟ آن بانو سکوت اختیار کرد.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: او به ازدواج راضی است و در آینده همسر انتخاب خواهد کرد؛ زیرا سکوت وی علامت رضایت اوست.

وقتی که بار دیگر پیشنهاد کردند، شهربانو گفت: اگر در ازدواج آزاد باشم، غیر از حسین که چون نوری است پرتوافکن و مهتابی است درخشان، کسی را انتخاب نمی کنم .

حضرت علی علیه السلام فرمود: تو چه کسی را برای انجام کارهایت به وکالت می پذیری؟ شهربانو آن حضرت را وکیل قرار داد. امیرالمؤمنین علیه السلام به حذیفه یمانی دستور داد خطبه نکاح را بخواند. او نیز خطبه را خواند. بدین طریق شهربانو به ازدواج امام حسین علیه السلام درآمد و امام زین العابدین علیه السلام از این بانوی مکرّمه متولّد شد و نسل امام حسین علیه السلام به وسیله او ادامه یافت. (1)

ب) بانوی مجلله رباب

امام حسین علیه السلام از لحاظ صورت و سیرت، شبیه ترین مردم به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بود. سفیدی و نورانیت امام حسین علیه السلام به مقداری بوده که آورده اند: در شب های تاریک نوری از صورتش و پایین گردنش ساطع بود که همه مردم

ص: 75

1- بحار الأنوار، ج 46، ص 15 برگرفته از احسن القصص ، ج 2، ص 69 و 70.

حتی از دور او را می شناختند.

شاید این نورانیت به خاطر آن بوده که حضرت رسول مکرر پیشانی و گلوی مبارک آن حضرت را می بوسید و می فرمود:

« دوستی حسن و حسین، در دل مؤمن و منافق و کافر جا دارد».

آری، وقتی حسین علیه السلام مورد مهر و دوستی همه قرار بگیرد، اگر بخواهد با خانواده ای وصلت کند، بی درنگ آنان او را می پذیرند، و برای خود مایه افتخار می دانند.

آیا امرء القیس را می شناسید؟!!

امرء القیس شخصی زیرک، از اشراف متمولان و خاندان بزرگ عرب است. او به علت این که حضرت رسول صلی الله علیه وآله عشق و محبت زیادی نسبت به اميرالمؤمنین علیه السلام را نشان می داد، و از طرفی هم آن حضرت را داماد خود نموده بود، بعد از شهادت حضرت زهرا علیها السلام دخترش را به ازدواج حضرت علی علیه السلام درآورد و در این وصلت، برگ برنده را به دست آورد. او دختر دیگرش را به ازدواج فرزند پیامبر، امام حسن مجتبی علیه السلام درآورد.

امرء القیس پدر و پسر را داماد خود کرد، راضی و خشنود از این وصلت مبارک بود، اما این مرد بزرگ و خانواده،دار دختری دیگر هم دارد که وقت ازدواجش رسیده است و در جستجوی جوانی مناسب برای او هست تا این دختر عزیزش را به خانه بخت بفرستد. او که دو دختر عزیزش را یکی به حضرت علی علیه السلام و دیگری را به ازدواج امام حسن علیه السلام درآورده و آن دو را خوشبخت می بیند، به فکر می افتد که چرا دختر دیگرم را به فرزند دیگر رسول خدا صلی الله علیه وآله ندهم.

ص: 76

سعادتی بالاتر از این را می توان نشان دهی؟

امرء القیس آن دختر نازنینش رباب علیها السلام را هم به همسری امام حسین علیه السلام درآورد. رباب علیها السلام وقتی به خانه امام حسین علیه السلام آمد و رفتار و منش آن حضرت را دید، عشق ورزی و محبّت خود را به همسرش معطوف نمود، خود را در خدمت مولا و همسر مهربان خود قرار داد. اما هر نیکی و مهری که به حسین علیه السلام می کرد، بهترش را از آن حضرت می دید. او نمی توانست در قبال محبت های این همسر مهربان کاری انجام دهد، این بود که علاقه و عشق خود را به آن حضرت ابراز می کرد.

آن طرف همسر نازنینش هم به رباب خیلی علاقه نشان می داد تا جایی که در مقام و منزلت رباب علیها السلام فرمود:

«كَانَتِ الرُّبَابَ مِنْ خِيَارِ النِّسَاءِ وَأَفْضَلَهُنَّ ؛ الاغانی، ج16، ص 141)

رباب علیها السلام بهترین زنان و با فضیلت ترین بانوان می باشد».

عشق ورزی رباب علیها السلام به امام حسین علیه السلام به مقداری بود که در مجلس ابن زیاد ملعون وقتی نگاهش به سر مقدس شوهر عزیزش افتاد، بی تاب شد، بی اختیار آن سر مقدس را در آغوش کشید و بوسید و نوحه سرایی کرد، مجلس عزایی برپا نمود و وقتی قافله اسرا از شام به کربلا رسیدند، رباب علیها السلام دیگر نمی توانست از قبر شوهرش جدا شود. او یک سال بر سر قبر همسر مهربانش حسین علیه السلام ماند. روزها در مقابل آفتاب می نشست و زیر سایه نمی رفت؛ شاید دیده بود بدن پاره پاره و عریان شوهر عزیزش در مقابل آفتاب قرار گرفته بود.

بعد هم که به مدینه برگشت، با ناراحتی و اندوه زیاد وفات کرد. خداوند او را در رحمت بیکران خود و در جوار همسر عزیز حسین علیه السلام قرار دهد.

ص: 77

پروردگار عالم حضرت سکینه خاتون علیها السلام را از همین همسر به امام حسین علیه السلام عطا فرمود؛ همان سکینه ای که امام حسین علیه السلام در حق او فرمود :

«يَا خِيَرَةَ النِّسْوَان؛ ای بهترین زنان».

حسین علیه السلام به دختر مهربانش علاقه زیادی داشت. (1)

ن.ک ← سکینه

اسب امام حسین علیه السلام ن.ک ← ذوالجناح، مرکب امام حسین علیه السلام، مرتجز

اسب بی سوار ن.ک ← ذوالجناح

استقبال امام حسین علیه السلام از شهادت

امام با قیام خود می خواست راه فداکاری و ابای از ضیم و نرفتن زیر بار زور و نیز دفاع از حقیقت و پافشاری در راه عقیده را به دیگران بیاموزد. اگر امام این کار را نمی کرد و سر به اطاعت یزید فرود می آورد و پاسخ نامه های کوفیان را نمی داد، چگونه می توانست سربلند و با افتخار در میان مردم زندگی کند و در جواب مردمی که او را نمونه تقوا و مَثَل اعلای یک فرد اسلامی می دانستند، چه می گفت؟

پس امام می دانست که کشته خواهد شد و ترجیح می داد که این امر در بیرون کعبه و مکه صورت گیرد تا توهین و هتک حرمتی به خانه خدا وارد نیاید و حرمت قرآن و اسلام محفوظ بماند.

باز هم سؤالی پیش می آید که چرا امام مطابق اندرز عبدالله بن عباس به یمن نرفت که مردم آنجا لااقل سابقه غدر و عهدشکنی نداشتند؟

ص: 78

1- داستان ازدواج چهارده معصوم علیهم السلام ، ص 89 - 94 با تلخیص و تصرف.

پاسخ آن است که امام می خواست مخالفت خود را با حکومت جور بنی امیه آشکارا بر جهانیان معلوم دارد و این امر در عراق که بزرگ ترین مرکز تجمّع اسلامی بود و شهرهای بزرگ کوفه و بصره در آن قرار داشتند، بهتر میسّر بود تا در یمن که دور از مراکز اسلامی بود.

ابن زیاد پس از قتل مسلم علیه السلام مرزهای عراق را با حجاز بست و فرستاده های دیگر امام را در کوفه گرفت و کشت و سپاهی را برای گرفتن و کشتن امام حسین علیه السلام و اصحاب او آماده ساخت. چون خبر شهادت مسلم علیه السلام و سایر فرستادگان در راه کوفه به گوش امام رسید، روی به همراهان خود کرد و فرمود: «هر که می خواهد برگردد»، و او ایشان را از عهد و میثاقی که با بسته بودند، آزاد کرد.

در بطن عقبه، مردی عرب به او رسید و او را سوگند داد که برگردد؛ زیرا این راهی که می رود به سوی شمشیرها و سرنیزه ها است. اگر مردمی که به او نامه نوشته بودند راه را برای او باز می کردند و امر را برای او آماده می ساختند، رفتن او وجهی داشت؛ اما اکنون که این وضع پیش آمده است، رفتن او به صلاح نیست. حضرت در پاسخ فرمود: «آنچه تو گفتی بر من پوشیده نیست، ولی کسی نمی تواند بر امر خدا غالب شود». آن گاه از آن محل دور شد. (1)

ن.ک ← تاریخ شهادت

اسحق بن اشعث

از جمله اشقیای حاضر در زمین کربلا، اسحاق بن اشعث بوده است و آن

ص: 79

1- سیری در زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام ، ص 191 - 193 .

ملعون، اوّل کسی است که زخم بر بدن امام مظلوم علیه السلام زده بود.

ابتدا با عبدالله برادر خانم او شفاعت او را نزد مختار می کند، ولی مختار به واسطه خیّر، غلام خویش او را به جهنّم واصل می کند.

اسرای اهل بیت ن.ک ← کاروان اسیران و تعداد آن ها

اسلم بن عمرو غلام حسین علیه السلام

اسلم از خدمتگزاران حضرت حسین علیه السلام بود. پدرش ترک بوده و پسر

عبد مکاتب بود، اسلام آورد. او در کربلا به شهادت رسید. (1)

اسماعیل بن جعفر

طبرسی در «اعلام الوری» اسماعیل را فرزند امام جعفر صادق علیه السلام دانسته که به گفته ابن شهر آشوب او را اسماعیل امین می خواندند. مادرش فاطمه دختر حسین بن علی بن حسین بن علی بود.

اسماعیل با اهل خود در منطقه عریض به سر می برد و عاقبت در زمان حیات پدرش به سال 143 ه.ق درگذشت.

اسماء بنت عُمَيس

«اسماء» از قبیله «خثعم» دارای پدری پاک نهاد به نام «عُمیس» و مادری نیک سرشت به نام «هند» بود. مادر اسماء چنان عظمت و منزلتی داشت که رسول اکرم صلی الله علیه وآله درباره او فرمود :

ص: 80

1- ر.ک ← سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 94 .

«هی أكرم عجوز جمعت على الأرض أصهاراً ؛ (1) (2) او گرامی ترین پیرزنان عالم است که بهترین دامادهای روی زمین را برای خود انتخاب کرده است».

آن حضرت درباره اسماء و خواهران او نیز فرموده است:

«خواهران با ایمان عبارتند از: میمونه همسر نبی، ام الفضل همسر عباس و اسماء بنت عمیس همسر جعفر بن ابی طالب».

امام باقر علیه السلام نیز با درود به اسماء و خواهران او، آنان را اهل بهشت معرفی کرده است. (3)

آن بانوی پاک نهاد از پیشگامان اسلام بود. (4) چندی از اسلام او نگذشته بود که فشار مشرکان و شقاوت قریشیان، مسلمانان را مجبور به هجرت نمود؛ از این رو رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمان هجرت به حبشه (5) را صادر کرد.

در آن زمان که روزهای آغازین ازدواج اسماء با جعفر بن ابی طالب شروع شده بود، این بانوی خداجو به همراه همسر شجاع خویش در کاروان مهاجران شرکت کرد و راهی حبشه گردید؛ به گونه ای که پیامبر اسلام صلى الله عليه وسلم او و شوهر وی را صاحب دو هجرت نامید. (6)

ص: 81

1- رياحين الشریعه، ج 2، ص 302.
2- الگوهای ناب در نگاه دخت آفتاب، ص 195.
3- همان ؛ خصال ، ج 2، ص 363 .
4- همان ؛ أعلام النساء ، ج 1، ص 57؛ طبقات الکبری، ج 4، ص 34.
5- حبشه سرزمینی است در آفریقای شرقی که اکنون به نام «اتیوپی» شهرت دارد و مرکز آن شهر «آدیس آبابا» است. این کشور با سومالی و حبیوتی به خاطر موقعیت استراتژیکی، به شاخ آفریقا معروف شده اند.
6- الگوهای ناب در نگاه دخت آفتاب، ص 195؛ الكامل فى التاريخ ، ج 1، ص 498 .

اسماء بنت عمیس پس از مرگ شوهر خود بنا به دلایلی با ابوبکر ازدواج کرد؛ ولی از حضرت فاطمه زهرا علیها السلام جدا نبود.

وی در مراسم کفن و دفن صدیقه کبری حضور داشت.

پس از مدتی، افتخار همسری امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب را پیدا نمود.

سرانجام این بانوی پارسا و سرشار از ارادت و ولایت، پس از شهادت امام على علیه السلام رحلت کرد و در شهر کوفه و زمین جوازریه مدفون گردید. گر چه برخی مدفن او را قبرستان باب الصغیر دمشق بیان کرده اند. (1)

اسیران در راه کوفه

راوی گوید: امام سجاد علیه السلام هم همراه زنان اهل بیت، اسیر اشقیاء لئام بود در حالی که مرض او را ضعیف و ناتوان ساخته بود .

هنگامی که اهل کوفه اهل بیت را دیدند، گریه و زاری نمودند. امام

زین العابدین علیه السلام فرمود :

«أتَنُوحُونَ وَتَبْكُون.... ای اهل کوفه! در این مکان اجتماع نموده اید و بر حال ما گریه می کنید؟ چه کسی عزیزان ما را به قتل رسانیده؟!» (2)

اصحاب کساء ن.ک ← حدیث کساء

القاب ن.ک ← لقب های او

امارت ری ن.ک ← عمر بن سعد

امام سجاد علیه السلام ن.ک ← زین العابدین علیه السلام

ص: 82

1- الگوهای ناب در نگاه دخت آفتاب، ص 195 ، با تلخیص و تصرف.
2- بحار الأنوار، ج 45، ص 108.

ام کرام

شانزدهمین دختر امیرالمؤمنین علیه السلام ، ام کرام نام داشت.

ام البنين

مادر گرامی ابوالفضل، عباس بن علی بن ابی طالب علیهما السلام می باشد. ام البنین از همسران فداکار علی علیه السلام و مادری برای فرزندان فاطمه علیها السلام ، امام حسن و امام حسین علیهما السلام بوده است. همه فرزندان او در کربلا و در رکاب امام حسین علیه السلام به شهادت رسیدند.

ن.ک ← برادران عباس، عباس بن علی علیهما السلام

امامت امام حسین علیه السلام

بعد از شهادت امام حسن علیه السلام در سال پنجاه ه.ق، امامت به امام حسین علیه السلام رسید و آن حضرت به مدت یازده سال امامت امت اسلامی را عهده دار شد. امام حسین علیه السلام که اعتقاد داشت معاویه با طرح سیاسی خاص، فضای جوامع اسلامی را مدیریت می کند و آنان را به هر شکل ممکن ساکت و بی انگیزه نگه می دارد و جغرافیای مناطق مهم اسلامی را با قدرت نظامی، و خواص جامعه را با تهدید، تطمیع و مصلحت اندیشی به سود خود آرام کرده است، تنها راه چاره را ادامه سیاست الهی امام حسن علیه السلام و دستیابی فرصت برای برگرداندن خلافت اسلامی به جایگاه اصلی، یعنی خلافت خاندان وحی

و نبوت می دانست.

ص: 83

به همین جهت امام حسین علیه السلام در دوران حاکمیت او روش صبر، انتظار و سیاست رسوایی باطل با گذشت زمان را در پیش گرفت؛ زیرا اگر امام علیه السلام به معاهده صلح پایبند نمی شد و بر ضد معاویه قیام می کرد، معاویه به بهانه پیمان شکنی امام، فرصت را مناسب می دید و با حمله به خاندان پیامبر، آنان را نابود می ساخت؛ هر چند خود معاویه اساساً قائل به آن پیمان نامه نبود.

اصولاً قیام حکومت اموی در آن شرایط، هیچ نتیجه مثبتی نداشت؛ چنان که «حجر بن عدی» به خاطر دشنام ندادن به امیرالمؤمنین علیه السلام و «عمرو بن حمق خزاعی» به سبب قیام علیه حکومت اموی، با تمام یاران کشته شدند و عمل آنان تأثیری در پیشبرد اسلام در جامعه نداشت.

معاویه سفری به مدینه کرد تا پایتخت فکری و معنوی جهان اسلام را به این خلافت متقاعد سازد و بزرگان اسلام، خصوصاً امام حسین علیه السلام را به قبول آن وادارد، ولی این کار با مخالفت جدی امام حسین علیه السلام و عبدالله بن عباس روبه رو شد و امام با سخنانی کوبنده، حاکمیت معاویه و فرزندش را زیر سؤال برد و بزرگ ترین مشکل مسلمانان را حکومت جائرانه او برشمرد. (1) (2)

امام علیه السلام در اواخر عمر معاویه، در مراسم حج و در حضور بزرگان صحابی و تابعین، با افشا نمودن حکومت اموی، زمینه های قیام علیه آن را فراهم ساخت. (3)

ص: 84

1- ر.ک ← مقتل حسین علیه السلام ، ص 142 .
2- سیمای تاریخ اسلام، ص 131 و 132 با تلخیص .
3- همان ؛ الإمامه و السياسة ، ج 1، ص 187.

امام حسن مجتبی علیه السلام

صلى الله امام حسن مجتبی فرزند فاطمه، دختر پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله در سال سوم هجرت در مدینه متولد شد و از همان اوان کودکی مورد لطف و عنایت پدربزرگ خود حضرت محمد صلی الله علیه وآله قرار گرفت. پس از شهادت پدرش علی بن ابی طالب علیه السلام به امامت منصوب شد و به مدت 6 ماه در منصب خلافت بر مسلمانان حکومت راند. عاقبت جنگی را که معاویه علیه او آغاز کرده بود، با انعقاد پیمان صلحی به پایان رساند؛ ولی امویان به مفاد آن نیز عمل نکردند.

امام حسن علیه السلام از اهل بیت پیامبر محسوب می شد و عامه و خاصه در مناقب و فضائلش مستنداتی ذکر کرده اند.

او دومین امام معصوم شیعیان است که در سال 50 ه.ق به تحریک معاویه توسط همسرش جعدة بنت الأشعت مسموم شد و به شهادت رسید.

پس از وفات، اهل بیت مصمّم بودند بنا به وصیتش (ادفنوني عند أبى) وى را در جوار مقبره پیامبر به خاک بسپارند؛ ولی با مخالفت و ممانعت شدید امویان روبه رو شدند.

ابن سعد و واقدی در «طبقات کبری» در این مورد نوشته اند:

«حسین می خواست او را در حجره رسول خدا صلی الله علیه وآله دفن نماید ولی بنی امیه و مروان پسر حَكَم و سعید فرزند عاص که والی مدینه بودند، مانع این کار شدند و بنیهاشم برای پیکار با آنان برخاستند».

امویان با سردادن شعار «و الله لا يدفن ابن على مع رسول الله ويدفن

ص: 85

عثمان حش کوکب ؛ سوگند به خدا اجازه نمی دهیم فرزند علی همراه رسول خدا صلی الله علیه وآله دفن شود در حالی که عثمان در حش کوکب مدفون است»، پرده از کینه های دیرینه برداشتند. عاقبت بنی هاشم امام حسن علیه السلام را در گورستان بقیع به خاک سپردند. (1)

امام حسین علیه السلام

من حسین ام، فرزند وصی رسول خدا صلی الله علیه وآله، نوه دختری خاتم رسولان صلی الله علیه وآله، وارث سلسله همه انبیاء فرزند یگانه کوثر هستی؛ همان فاطمه ای که از سر غضب او، خدا غضبناک و از خشنودی او، خدا خشنود می گردد. (2)

من امام مسلمین هستم، اطاعتِ من از طرف خدا واجب گردیده، یکی از پنج تن آل عبا می باشم؛ همان خاندانی که خداوند اراده طهارت و زدودن هر گونه رجس و پلیدی را از آن ها نمود. (3) هر کس به ما خاندان عصمت و طهارت چنگ زند، رستگار می شود. ما خاندان وحی «جز کلام خدا حرفی نمی زنیم و آنچه می گوییم، همان کلام خداست.» (4)

ما فرزندان آن رسولی هستیم که خدایش او را اسوه عالمیان (5) خواند و او را

ص: 86

1- مدینه شناسی، ص 446؛ سمهودی، الوفا، ص 138؛ رسائل فی تاریخ مدینه؛ مقاتل الطالبیین، ص 74؛ سبط ابن جوزی، تذكرة الخواص، صص 192 و 193 .
2- بحار الأنوار، ج 43، ص 19 .
3- سوره احزاب، آیه 33: ﴿ إِنَّمَا يُرِيدُ اللهَ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تطهيراً﴾.
4- سوره نجم، آیه 2 و 3 .
5- سوره احزاب، آیه 6 ﴿ لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَة﴾.

به خُلق عظیم (1) ستایش کرد؛ اما دنیا و آنچه در آن هست را متاع قلیل (2) خواند. من امامی هستم که از سوی خداوند توسط امام قبل خود برگزیده شدم، همچنان که پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله ، پدرم امیرالمؤمنین علیه السلام را در غدیر خم نصب نمود، مثل انتخاب تمام پیامبران گذشته؛ زیرا پیامبران و امامان الهی، هرگز انسان ها را سرگردان رها نکردند و بدون معرفی راهنما از میان مردم نمی رفتند.

ما لطف بزرگ خدای سبحان بر بشریت هستیم و این لطف بر خالق حکیم واجب است؛ زیرا او مصالح و مفاسد خلق خود را می شناسد و چون لطیف خبیر است، (3) می داند که بشر بدون امام، راه نجات را انتخاب نخواهد کرد. پس واجب است که امام برای مردم فرستاده شود تا راهنما را، درست تشخیص دهند.

سوم شعبان سال چهارم هجرت بود که قدم به دنیای فانی نهادم، گرچه از دامن بزرگ بانوی آفرینش، فخر زنان دو جهان پا به عرصه هستی گذاشتم؛ اما ما، اهل دنیا نبودیم. از باب اتمام نعمت پروردگار به مردم، به این منزل زودگذر آمدیم. آن گاه که چشم باز نمودم، خود را در دستان آسمانی جدّ اطهَرَم، محمّد مصطفی صلی الله علیه وآله دیدم. از چشمه سار محبّت نبی رحمت صلی الله علیه وآله سیراب گشتم. پدرم علی بن ابی طالب علیه السلام دروازه شهر علم نبوّت است و مادرم زهرای خلقت، مادر پیامبر رحمت صلی الله علیه وآله ...

لحظاتم با صدای بال های جبرئیل سپری می گشت و چشمانم با لب های وحی پیامبر خدا صلی الله علیه وآله آرام می گرفت. در بیداری ام، دوای درد بی قراری ام، پیامبر صلی الله علیه وآله

ص: 87

1- سوره قلم، آیه 4 ، ﴿وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيم﴾.
2- سوره نحل، آیه 117.
3- سوره حج، آیه 63 .

بود و در کنار او به خواب می رفتم. در وقت بازی های کودکانه، صدای قرآن رسول رحمت صلی الله علیه وآله آن هنگام که هم بازی ام بود، مرا سرگرم می کرد. من بودم با تفسیر آیات او؛ من بودم و رابطه عاشق و معشوقی چون خدا و رسول صلی الله علیه وآله. علم آموزی، در مکتب خلق عظیم هستی بودم و پرورش می یافتم..... (1)

امام حسین علیه السلام از نگاه پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله

1) حسین، سید جوانان اهل بهشت

پیامبر صلی الله علیه وآله مکرر حسن و حسین را به این صفت معرفی فرموده: «الْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ».

و در بعضی روایات این جمله نیز مذکور است «وَ أَبُوهُمَا خَيْرٌ مِنْهُمَا ؛ و

پدرشان از آن ها بهتر است». (2)

2) حسین، محبوب پیامبر صلی الله علیه وآله

«حُسَيْنُ مِنِّى وَأَنَا مِنْ حُسَيْن». رسول خدا صلى الله عليه وسلم حسن و حسین علیهما السلام را بسیار دوست می داشت، و نسبت به آن ها فوق العاده اظهار علاقه و عطوفت می کرد.

روایات و تواریخ بر این اتفاق دارند که آن حضرت، علی و فاطمه و حسنین علیهم السلام را از تمام مردم و کسان و نزدیکان خود بیش تر دوست می داشت و دوستی آن ها یک دوستی ساده پدر نسبت به فرزند نبود؛ بلکه ریشه آن بر علایق و مبانی عمیق و یگانگی روحی استوار، و رمز یک اتحاد و اتصال ناگسستنی معنوی و توافق کامل فکری بود، و تعبیر آن حضرت که فرمود :

ص: 88

1- علمدار عاشقی ، ص 11 - 13.
2- بحار الأنوار، ج 25، ص 360.

«إِنَّهُمْ مِنِّی وَأَنَا مِنْهُم؛ ایشان از من هستند و من از ایشان»، (1) اشاره ای به آن می باشد. (2)

امام حسین علیه السلام ثمره ليله قدر

خداوند تبارک و تعالی در سوره قدر می فرماید:

﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْر » وَ مَا أَدْرِيكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْر﴾؛

محققاً ما قرآن را در شب قدر فرستادیم و چه چیز تو را دانا گردانید که شب قدر چیست؟

و نیز در سوره دخان آیات 3 و 4 می فرماید :

﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾؛ البته ما آن کتاب را در شب مبارک، خجسته و نیکو فرو فرستادیم؛ محققاً ما بیم دهنده ایم، در آن شب هر کار محکم و استواری جدا می شود .

از روایات معتبر استفاده می شود که منظور از «لیله مبارکه» همان شب قدر است و مفاد و معنای هر دو آیه، چه از جهت ظاهری و چه از جهت باطنی متحد است.

از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام - طبق آنچه در گمانم است - از تفسیر لیله مبارکه سؤال شد، حضرت جواب دادند:

لیله مبارکه، همان فاطمه زهرا علیها السلام است و مراد از کتاب مبین که همان

- قرآن باشد -، وجود علی علیه السلام است و مقصود از نزول قرآن در شب مبارکه، ازدواج حضرت زهرا با علی بن ابی طالب علیه السلام است.

ص: 89

1- اثبات الهداة ، ج 2، ص 186 .
2- مصباح هدایت، ص 11.

حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: پس ازدواج حضرت زهرا علیها السلام با

امیرالمؤمنین علیه السلام ، از آن دو، مرد حکیمی بعد مرد حکیم دیگر خارج شد.

پس تفسیر آیه قدر این است که ما، قرآن را در شب فرو فرستادیم و تأویل آن، این است که ما، علی و فاطمه علیهما السلام را به ازدواج هم درآوردیم.

اوّلاً این مطلب معلوم باشد که لیلة القدر به حسب ظاهر شرع، یکی از شب های ماه مبارک رمضان می باشد که در آن شب قرآن نازل شد و ملائکه از جانب پروردگار عالمیان برای بیان مقدّرات آن سال، بر امام زمان نازل می شوند و احیاء آن شب از عبادت هزار ماه افضل است و ظاهراً این شب بین سه شب مردّد است؛ یعنی لیلة القدر یکی از این سه شب است؛ یعنی الاهی اقتضا کرده که شب قدر معلوم نباشد.

در اینجا به چند مطلب باید توجه داشت :

یکم: این شب بعد از ولایت حضرت خاتم النبیین صلى الله عليه وسلم یا بعد بعثت ایشان حادث نشده و واضح است که این شب همیشه بوده، ولی تشریع به عبادت مخصوصه و ثواب آن بیش تر از هزار ماه شدن، ظاهراً از خصایص این امت است؛ چنانچه در صحیفه کامله در دعای وداع ماه رمضان آمده است:

وأجللت فيه من ليلة القدر الّتى هى خير من ألف شهر ثمّ آثرتنا به على سائر الأمم واصطفيتنا بفضله دون أهل ملل ؛ (1)

شب قدر را که از هزار ماه بهتر است، در آن برتری دادی آن گاه ما را به خاطر آن، بر امت های دیگر انتخاب فرمودی و به خاطر فضیلت آن، ما را در میان همه ملت ها برگزیدی.

ص: 90

1- صحيفه سجاديه ، ص 196.

پروردگار عالمیان، این گونه، در این امّت تفضّل فرمود غیر از امت های سابقه، یا این شب بعضی از مراتب شرافت را نداشت و نزول ملائکه برای مقدّرات سال برای انبیا نبود.

و احتمال دارد که این شب دارای فضیلت کامل بوده لكن اصلاً در زمان گذشته تشریع عبادت نشده بود .

با این که شاید برای انبیای مرسلین بود نه برای دیگران.

چنانچه روایتی در باب ماه رمضان است که در تفسیر ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ﴾ (1) از معصوم سؤال شد: اگر روزه ماه رمضان در امت های قبلی نبود، پس ﴿كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ﴾ چه معنایی دارد؟

معصوم علیه السلام در جواب فرمودند: روزه ماه رمضان اگر چه در امت های گذشته لازم نبوده، ولی بر حضرت آدم لازم بود و بعد از ایشان بر انبیا یا بر انبیاء مرسلین لازم بود .

بنابر این ممکن است شب قدر، برای آن هایی که روزه ماه رمضان لازم بوده، مزیتی در عبادت و بندگی بوده است؛ اگر چه این مرتبه از شرافت نبود که به جهت شرافت وجود محمد و آل محمد صلی الله علیه وآله برای امت او مقرر شده است.

چنانچه در باب نزول آيه ﴿لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرُ مِنْ أَلْفِ شَهْر﴾ (2) دو روایت به نظرم رسید که دلالت دارند بر اینکه پروردگار عالمیان التفات خاصی به این امّت فرمود برای جبران کوتاهی عمرهای ایشان یا برای محض شرافت خاتم النبيين صلی الله علیه وآله و آل طيبين او علیهم السلام. گویا همچه دارد که در بنی اسرائیل

ص: 91

1- سوره بقره، آیه 183.
2- سوره قدر، آیه 3.

شخصی به نام شمسون بود که هزار ماه در جهاد کوتاهی نکرد و شمشیر خود را در غلاف ننمود. گویا حضرت دلتنگ و ملول شد که این ضعفی که در وجود این امّت است، این نحو عبادت ها از ایشان به عمل نمی آید؛ خداوند به پیغمبر بشارت داد که «من برای تعبّد و بندگی ایشان، اسبابی آماده کرده ام که در زمان کم، بیش تر از آن زمان های زیاد و عمل های طولانی ثواب به دست آورند». (1) (2)

امام حسین علیه السلام در دوران امام حسن علیه السلام

امام حسین علیه السلام در عصر امام مجتبی علیه السلام به مبارزات خویش با معاویه ادامه داد. او به سبک های گوناگون از معاویه افشاگری می نمود، ولی در کنار برادرش بود؛ چرا که امام حسن علیه السلام در دوران امامت خویش بنابر مصلحت اسلام، مصلحت اندیشی می نمود. بنابر این امام حسین علیه السلام نیز همراه و همگام با برادر خویش بوده اند.

امام حسین علیه السلام در دوره خلفاء

امام حسین علیه السلام در دوره خلفاء مورد احترام و تکریم بود. او از منزلت و بزرگی خاصی برخوردار بود و ابهتش زبانزد خاص و عام بود.

بدون تردید صفات و خصوصیات انسانی و کمالات معنوی از همان دوران کودکی، در معنی و ذات سیدالشهداء متبلور بوده است. از سوی دیگر

ص: 92

1- ر.ک ← تفسیر نور الثقلین ، ج 5، ص 615، ح 16 و ج 2، ص 143؛ عمدة القاری ، ج 11 ، ص 129؛ تفسیر قرطبی، ج 20 ، ص 132؛ کافی ، ج 4، ص 158 ؛ من لا یحضره الفقيه ، ج 2، 2، ص 158 ؛ ثواب الاعمال ، ص 67؛ وسایل الشیعه، ج 10، ص 351.
2- کشف اسرار الشهاده .

ویژگی های مهم اخلاقی و فضیلت های انسانی در همه ابعاد زندگی در وجود ایشان مشهود بوده است.

یکی از این ویژگی ها، حق طلبی ایشان بوده است که با هم نمونه ای از آن را می خوانیم :

«وقتی ابوبکر خلیفه شد، روز جمعه به منبر رفت. حسن و حسین علیهما السلام (که در سنین کودکی بودند) برای نماز جمعه آماده شده بودند. حسین علیه السلام پیش افتاد، به ابوبکر رسید و فرمود: این منبر پدر من است نه منبر پدر تو. ابوبکر گریست و گفت: راست می گویی این منبر پدر شماست نه منبر پدر من». (1)

در برخی از کتب اهل سنّت نقل کردهاند که روزی خلیفه دوم بر منبر، خطابه می خواند که حسین علیه السلام خطاب به وی فرمود: «از منبر پدرم فرود آی و بر منبر پدر خویش بنشین!» عمر با خونسردی پاسخ داد: «پدرم که منبر ندارد!» آن گاه حسین علیه السلام را در کنار خویش نشاند (و به او اظهار محبت کرد). (2)

همین ماجرا با تفاوت هایی در کتب شیعه نیز نقل شده است. (3)

در زمان عثمان نیز در چند ماجرا حضور امام حسین علیه السلام ثبت شده است که هر کدام به گونه ای نشان احترام و عظمت آن حضرت میان عموم مسلمانان و مراعات حریم آن حضرت از سوی دستگاه حاکمیت بود .

ص: 93

1- فى رحاب النّبي ، ج 8، ص 49، جمعی از نویسندگان ره توشه عتبات عالیات ص 205.
2- كنز العمال ، ج 13 ، ص 654 حدیث شماره 37662؛ عاشورا ریشه ها، انگیزه ها و پیامدها، ص 44 .
3- احتجاج طبرسی، ج 1، ص 292؛ امالی طوسی، ج 2، ص 313.

امام حسین علیه السلام در عصر پدرش

امام حسین علیه السلام مظهر کمالات معنوی و فضیلت های انسانی بود. او مظهر عفو و بخشش، جوانمردی، گذشت و .... بود. بدین جهت در زمان مولا علی علیه السلام به فقرا کمک می شود و از ایتام دلجویی می کرد و همیشه در راه خدا به مردم انفاق می نمود. به یاری نیازمندان می شتافت و در صحنه های نبرد با ناکثین، قاسطین و مارقین با شجاعت بینظیر خویش به مبارزه می پرداخت و با دلاوری والای خویش یار و پشتیبان پدرش بود. در جنگ جمل فرماندهی جناح چپ سپاه امیر مؤمنان علیه السلام به عهده وی بود. (1) و در جنگ صفین، چه از راه سخنرانی های پر شور و تشویق یاران علی علیه السلام برای شرکت در جنگ و چه در مسیر پیکار با قاسطین حضور فعال داشت. (2) در ماجرای حکمیت نیز یکی از شاهدان این ماجرا از طرف علی علیه السلام بود. (3)

امام حسین علیه السلام مظهر اسلام

اگر چه رسیدن به اسرار شهادت ممکن نیست، زیرا به اسرار پنهان قضا و قدر برمی گردد، ولی یکی از اسرار شهادت حسینیه علیه السلام - مخصوصاً با ملاحظه اسیری زنان و کودکان و به همراه داشتن ایشان - این است که بعد از حضرت رسول خدا صلی الله علیه وآله و غلبه دشمنان در خلافت و گوشه نشینی امیرالمؤمنین علیه السلام ،

ص: 94

1- عاشورا رویدادها و پیامدها ص 45؛ تاریخ ابن عساکر، شرح حال امام حسین علیه السلام.
2- صفّين نصر بن مزاحم، ص 114، 249 و 530.
3- همان ، ص 507 .

تاریکی نفوس و غلبه شیاطین به نهایت رسیده بود، به اندازه ای که نزدیک بود اصلاً نور ایمان به طور کامل از بین برود؛ زیرا در ابتدای اسلام در بیش تر شهرها بعد از خدا و رسول جز اسامی مخالفین، برای اسلام اسم دیگری شنیدند. حتی نوشته اند: در اواخر زمان خلافت عثمان بسیاری از جوانان، اميرالمؤمنين علیه السلام را نمی شناختند.

هر جا اسمی از اسلام بود، اسم مخالفین بود. اگر آن شهادت مخصوص حسينيه علیه السلام نبود، ایمان و اسلام معلوم نمی شد؛ زیرا شدّت زشتی و ستم منسوبین خلفا و اطرافیانشان معلوم نمی شد و باطل بودن و فساد مخالفین ظاهر نمی شد. (1)

امام رضا علیه السلام

ریان ابن شبیب از یاران امام علیه السلام است می گوید: روز اوّل محرّم بر امام رضا علیه السلام وارد شدم، دیدم امام ناراحت است. از من سؤال کرد: آیا روزه داری؟ عرض کردم: نه ای پسر رسول خدا. بعد امام فرمود: «فلانی امروز روز اوّل محرم است. امروز روز استجابت دعای زکریای پیغمبر است. ماه محرم در جاهلیت هم محترم بود و مردم در آن جنگ را تعطیل می کردند، ولی ظالمین از امت پیامبر صلی الله علیه وآله نه تنها حرمت محرّم را شکستند بلکه فرزند پیامبر صلی الله علیه وآله، حسین علیه السلام را در این ماه شهید کردند»؛ و امام شروع کرد برای جد غریبش حسین علیه السلام گریه کردن و فرمود:

يَابْنَ شَبِيبٍ إِنْ كُنْتَ بَاكِياً لِشَيْءٍ فَابْكِ لِلْحُسَيْن علیه السلام ؛

ص: 95

1- كشف اسرار الشهادة ، ص 98 و 99.

ای فرزند شبیب هرگاه خواستی گریه کنی، برای حسین علیه السلام گریه کن؛ چرا که حسین را مظلومانه کشتند و بین سر و بدن او جدایی انداختند. (1)

امام زمان علیه السلام ن.ک ← مهدی علیه السلام

امام شناسی

در دین مقدس اسلام و در میان مسائل مختلف اسلامی، بحث «امامت» از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. در قرآن کریم آیات فراوانی به مسئله امامت اختصاص دارد و روایات وارد در این زمینه، خارج از حد شمارش است. (2)

ما معتقدیم «امامت» یکی از اصول دین است و ایمان مسلمان بدون عقیده به «امامت» کامل نمی شود. همان طور که انسان باید «توحید» و «نبوت» را شخصاً از روی تحقیق و تفكّر به دست آورد، باید مسئله «امامت» را هم از روی فهم و بصیرت درک کند و نمی تواند در این عقیده تقلید از پدران و نزدیکان و مربیان خود کند؛ هر چه هم آن ها بلند مرتبه و بزرگ باشند.

تازه اگر «امامت» را یکی از «اصول دین» (بمعنای اصطلاحی) که تقلید در آن جایز نباشد. ندانیم، مسئله دیگری مطرح می شود و آن این است که برای اینکه شخص یقین کند ذمّهاش از وظایف واجب شرعی فارغ می شود، باید نفياً يا اثباتاً مسئله «امامت» را مورد بررسی قرار دهد.

توضیح این که: می دانیم همه دستورات شرعی برای خود انسان به طور قطع روشن نیست، در حالی که عقل ایجاب می کند انسان از راه صحیحی خود

ص: 96

1- منظور البیان ، ص 85 .
2- جواهر الكلام، ج 1، ص 23 .

را از مسئولیت این وظایف برهاند و این کار تنها با این میسر است که در این وظایف از فرد صلاحیت داری پیروی نماید که یقین دارد پیروی از او مسئولیت را از عهده اش بر می دارد. چنین فردی به عقیده شیعه شخص «امام علیه السلام» است و به عقیده دیگران افراد دیگر.

همان طور که ما معتقدیم «امامت» هم مانند «نبوت» لطف خداوندی است وبر این اساس معتقدیم باید در هر عصری امام راهنمایی وجود داشته باشد که به جای پیامبر، انسان ها را به خیر و سعادت هر دو جهان هدایت و ارشاد کند، به عقیده ما چنین فردی دارای همان «ولایت عمومی» است که پیامبر داشت تا اجتماع مسلمانان را اداره کند و به مصالح واقعی اش رهبری نماید، در میان آن ها عدل و داد به پا دارد و ستم و دشمنی را معدوم سازد.

بنابراین «امامت» (در حقیقت) دنباله «نبوت» است و همان دلایل که فرستادن رسولان و برانگیختن پیامبران را ایجاب می کند، منصوب ساختن امام را هم پس از «پیامبر» ایجاب می کند.

بدین جهت ما می گوئیم: منصب امامت، تنها از طرف خدا و به وسیله پیامبر و با امام قبلی معیّن می شود. تمایل و یا انتخاب مردم نمی تواند کسی را «امام» کند. این طور نیست که مردم بتوانند هر وقت و هر کس را خواستند به امامت منصوب و معین کنند و هر وقت نخواستند نکنند و بدون «امام» زندگی نمایند. ما معتقدیم بنا بر حدیث معروفی که از پیامبر اکرم صلى الله عليه وسلم رسیده: «هرکس در حالی بمیرد که امام و پیشوای زمانش را نشناخته باشد، با مرگ جاهلیت مرده است»، (1) هیچ عصری نمی تواند از یک امام واجب الاطاعه و منصوب از

ص: 97

1- من مات و لم یعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية.

جانب خدا خالی باشد؛ خواه مردم او را بپذیرند و خواه نپذیرند و چه کمکش نموده، اطاعتش کنند و چه نکنند. فرق نمی کند این امام در میان مردم و حاضر باشد یا غائب و از دیدگانشان ناپیدا؛ زیرا همان طور که برای پیامبر جایز بود در «غار ثور» و یا در «شعب ابوطالب» برود و از دیده مردم غایب شود، امام هم می تواند غیبت کند و از نظر عقل میان طولانی و کوتاه بودن مدت غیبت هیچ فرقی نیست. (1)

خداوند فرموده: ﴿وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هَادِ﴾ (2)؛ «برای هر جمعیتی پیشوای هدایت کننده ایست».

امام صادق علیه السلام

در کتاب «کامل الزیارات» آمده که مسمع از یاران امام صادق علیه السلام است. او ساکن کوفه است. در یکی از سال ها مسمع برای انجام مناسک حج به مکه آمد و بعد از آن به مدینه محضر امام صادق علیه السلام آمد که عرض ادب و احترام نماید. خود مسمع می گوید: تا بر امام صادق علیه السلام وارد شدم، امام علیه السلام فرمود: «ای مسمع تو اهل کوفه هستی؛ بگو بدانم آیا به زیارت قبر حسین می روی؟»

گفتم: ای فرزند رسول خدا شرمنده ام، زیرا من در میان اهل کوفه مشهورم. عده ای از نزدیکان خلیفه همسایه من هستند و دشمنانی دارم که ناصبی هستند. اگر به کربلا بروم شاید به قیمت جان من تمام شود.

امام علیه السلام فرمود: آیا از مظلومیت حسین علیه السلام یاد می کنی؟»

گفتم: آری به خدا قسم گاهی مواقع در خانه زن و فرزندانم را جمع می کنم

ص: 98

1- عقاید و تعالیم شیعه ، ص 157 - 159 .
2- سوره رعد، آیه 7.

و برای آن ها مقتل می خوانم؛ هم خودم گریه می کنم هم اهل خانه گریه می کنند که دیگر میل به غذا نداریم.

امام صادق علیه السلام فرمود: «ای مسمع خدا رحمت کند اشک چشم تو را. تو از آن افرادی هستی که به شادی ما شاد و به غم و اندوه ما اندوهناکی. تو در موقع مرگ و مردن مرا می بینی که سفارش تو را به ملک الموت می نمایم و ملک الموت نسبت به تو از مادر مهربان تر می شود». آن گاه امام صادق علیه السلام گریان شد من هم گریه کردم. (1)

امان نامه از دیدگاه خوارزمی

هنگامی که ابن زیاد نامه عمر بن سعد را نوشت (تا شمر به کربلا ببرد)، عبدالله بن محل بن حزام عامری (2) برخاست و گفت: علی بن ابی طالب که در کوفه بود، از ما خواستگاری کرد دختر عمویمان ام البنین را؛ به ازدواجش درآوردیم، که برایش عبدالله، عثمان، جعفر و عباس را آورد. بنابراین آن ها فرزندان خواهر ما هستند که با برادرشان حسین بن علی علیه السلام همراهند. اگر

ص: 99

1- فضائل چهارده معصوم علیهم السلام ، ص 84 و 85 .
2- طبری ذیل همسران امیرالمؤمنین علیه السلام ، «ابوالمجل» (به جیم) را کنیه حزام می داند و ام البنین علیها السلام هم دختر همین حزام است. پس عبدالله که نامش در این جا آمده، برادر ام البنین علیها السلام و دایی حقیقی حضرت ابوالفضل علیه السلام است. (تاریخ طبری، ج 5، ص 1353؛ مقتل خوارزمی ، ص 83). بنابر این در بخش مقتل امام حسین علیه السلام (همان جلد، ص 415) که نسب او را «عبدالله بن ابی المحل بن حزام» آورده و در پی آن ام البنین علیها السلام را عمّه عبدالله دانسته، کلمه «بن» اضافه است و این در بیان انساب، معمول است. در هر صورت آنچه خوارزمی گفته که آن دو پسر عمویند، درست نیست (سرود غم حسین)

اجازه دهی امان نامه ای برایشان بنویسیم، تفضّل کرده ای .

عبیدالله اجازه داد و عبدالله بن محل نامهای نوشت و به غلامش «عرفان» (1) داد. (2)

چون نامه به برادران حسین علیه السلام رسید و آن را خواندند، به غلام گفتند: دایی ما را سلام برسان و بگو ما را به امان شما نیازی نیست، امان خدا از امان پسر سمیه بهتر است.

غلام به کوفه بازگشت و به مولایش خبر داد، او هم دانست که آن ها کشته خواهند شد. شمر نیز رو به لشکر امام کرد و فریاد زد: خواهرزاده های من کجایند؟ عبدالله و عثمان و جعفر، فرزندان علی بن ابی طالب کجایند؟ آنان پاسخ او را نداده و همچنان ساکت ماندند. امام حسین علیه السلام به آنان فرمود: جوابش را بدهید هر چند فاسق است؛ به هر حال یکی از دایی های شماست. (3) آنان به شمر گفتند: به چه کار آمده ای و چه می خواهی؟ گفت: خواهرزادگان من! شما در امانید. خود را به خاطر حسین علیه السلام به کشتن ندهید و از امیرالمؤمنین یزید فرمانبردار باشید.

عباس بن علی علیه السلام فریاد برآورد: ای شمر! دستانت بریده باد! لعنت بر تو و آن امانی که برای ما آورده ای. ای دشمن خدا! به ما پیشنهاد می کنی از برادر

ص: 100

1- صحیح این نام «کزمان» است.
2- ر.ک ← تاریخ طبری ، ج 5، ص 415.
3- ام البنين خواهر شمر نبود، بلکه هر دو از قبیله کلاب بودند و تعبیر خواهرزاده در رسم قبیله ای به معنای دقیق آن نیست بلکه به معنای هم قبیله بودن است. شاید هم خواسته از جنبه عاطفی استفاده کند، اما این که امام هم او را دایی برادرانش دانسته در منابع دیگر نیست، بلکه اصلاً سخن امام علیه السلام در کتب دیگر نیامده است. (سرود غم حسین).

خود حسین علیه السلام فرزند فاطمه علیها السلام دست برداریم و به فرمان لعنت شدگان و فرزندان ملعونان در آییم؟ وقتی این پاسخ را از آنان شنید، خشمناک به سوی لشکر خویش بازگشت. (1)

امّ سلمه

ابن حیان نام ام سلمه را «هند بنت ابى امية بن المغيرة بن عبدالله بن عمر بن مخزوم» و مادرش را عاتکه بنت عامر کنانيّة (از بنو فراس) دانسته است.

او از زمره نخستین گروندگان به اسلام بود که به تصریح ابن عساکر با ابوسلمة عبد الله بن عبدالاسد ازدواج کرد. گفته اند ابوسلمه بر اثر جراحتی که در احد ،دید در سال سوم یا سی و پنجمین ماه از هجرت درگذشت .

سپس پیامبر صلی الله علیه وآله پس از شهادت ابوسلمه از ام سلمه خواستگاری و با وی ازدواج کرد. پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله او از ثقات حدیث و فقهای مدینه و مراجع صدر اسلام گردید.

اواخر عمر ام سلمه با رسیدن خبر شهادت حسین بن علی علیهما السلام مصادف بود و او نخستین شیون گر این فاجعه بود که در مدینه، تأثیر شدید نهاد. بر این اساس معلوم می شود که وفاتش در سال 60 - 61 ه- .ق رخ داده است. (2)

ام كلثوم دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله

آن چه مسلم است، دو پسر ابولهب، همسران دو تن از دختران پیامبر ام کلثوم و رقیه بودند.

ص: 101

1- مقتل خوارزمی ، ص 83 - 85 .
2- مدینه شناسی ، ص 470 .

سهیلی در «الروض الأنف» می نویسد: «رقیه دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله همسر عتبه، فرزند ابولهب بود و امّ کلثوم همسر عتيبه».

ولی پس از نزول سوره «تبت يدا أبي لهب» منجر به آن شد که با تحت فشار قرار دادن ابولهب و همسرش پسران ابولهب دختران پیامبر صلی الله علیه وآله را طلاق دهند. ام کلثوم در کنار پدر ماند و پس از هجرت پدر از مکه به مدینه چند روزی را در کنار فاطمه گذراند؛ تا اینکه عازم مدینه شد.

پس از وفات رقیه که به همسری عثمان درآمده بود، ام کلثوم در سال سوم هجری به عقد عثمان بن عفان درآمد. (1)

ام کلثوم صغری

به روایت تاریخ، ام کلثوم صغری آخرین دختر علی مرتضی است. ولی گفته می شود که امیرالمؤمنین دختر دیگری هم از محیاة دختر امرء القیس کلبی داشت و به هنگام شهادت یعنی در سال چهلم ،هجرت این دختر سه ساله بود. او آخرین فرزند امیرالمؤمنین به شمار میرفت که بسیار شیرین زبان بود.

امية بن سعد طائى

امیه از یاران علی علیه السلام و از تابعین بود که در کوفه زندگی می کرد و چون آمدن حسین علیه السلام را شنید، پیش از شروع درگیری به سوی او رفت و بنا به گفته صاحب «الحدائق»، در آغاز جنگ یعنی حمله نخستین به قتل رسید. (2)

ص: 102

1- مدینه شناسی، ص 458.
2- سلحشوران طف، ص 150 .

انس بن حارث

- انس بن حارث بن نبيه بن کاهل بن عمرو بن صعب بن اسد بن خزیمه

وی از صحابه بزرگی به شمار میآمد که رسول خدا صلی الله علیه وآله را دیده و سخنان حضرت را شنیده بود. جمع زیادی از علمای شیعه و سنّی، حدیثی را که وی از پیامبر شنیده و روایت کرده، به نقل از او آورده اند که می گوید:

از رسول اکرم صلى الله عليه وسلم که حسین بن علی علیهما السلام را در آغوش داشت، شنیدم می فرمود:

«إِنَّ ابْنِي هَذَا يُقْتَلُ بِأَرْضِ مِنْ أَرْضِ الْعِرَاقِ أَلَا فَمَنْ شَهِدَهُ فَلْيَنصُرُه؛ این فرزندم [حسین علیه السلام] در منطقه ای از سرزمین عراق به شهادت می رسد، آگاه باشید! هر کس او را درک کند، باید به یاریش بشتابد».

این روایت را جزری در «اسد الغابه» (1) و ابن حجر در «الإصابه» (2) نقل کرده و دیگران (3) نیز آن را یادآور شده اند.

انس، زمانی که حسین علیه السلام را در کربلا مشاهده کرد، به یاری او شتافت و در کنار آن بزرگوار، پیکار نمود و در رکاب وی به شهادت رسید.

جزری، وی را در شمار کوفیان دانسته است. او هنگام فرود آمدن حضرت در سرزمین کربلا، به اتفاق جمعی که سعادت نصیبشان گشته بود، شبانه با

ص: 103

1- تیره ای از بنی اسد بن خزیمه .
2- أسد الغابه، ج 1، ص 123.
3- الإصابه ، ج 1، ص 68.

امام علیه السلام دیدار کرد. (1) (2)

انصار

انصار امام حسین علیه السلام که در واقعه خونین کربلا به یاری حضرت شتافتند، عبارتند از:

1. سلیمان خدمتگزار حسین بن علی علیهما السلام : او را سلیمان بن عوف حضرمی به شهادت رساند.

2. منجح، خدمتگزار حسین بن علی علیهما السلام: او را حسّان بن بکر حنظلی به شهادت رسانید.

3. قارب دیلمی، خدمتگزار حسین بن علی علیهما السلام.

4. حارث بن نبهان، خدمتگزار حمزة بن عبدالمطلب، اسدالله و اسد رسوله صلی الله علیه وآله می باشد.

5. عبدالله بن یقطر، هم شیر (3) امام حسین: او را در کوفه از بالای کاخ ابن زیاد به پایین افکندند و استخوان های او خرد شد. به این ترتیب عبدالملک بن عمیر لخمی او را کشت و سپس سر او را برید.

6. عمرو بن قرظة انصاری.

7. عبدالرحمن بن عبدرب از بنی سالم بن خزرج: او در مکتب تربیتی علی علیه السلام تربیت یافته و قرآن فراگرفته بود.

ص: 104

1- أسد الغابه، ج 1، ص 123.
2- سلحشوران طف، ص 137.
3- مادر عبدالله مدتی نگهدارنده امام حسین علیه السلام بوده است.

8. نعیم بن عجلان انصاری

9. عمران بن کعب انصاری

10. سعد بن الحارث.

11. برادرش حتوف بن حارث اسعد و حارث هر دو از گروه محکمه (1) بودند. هنگامی که سر و صدای زنان و دختران آل رسالت صلی الله علیه وآله را شنیدند، خود را سرزنش نمودند، سپس با شمشیرهای خود حمله کردند و به کمک امام حسین علیه السلام شتافتند و سه تن از هواداران ابن سعد را کشتند تا به فیض شهادت نائل آمدند.

انقلاب مدينه ن.ک ← شهدای حرّه

اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران امامت امام علیه السلام

در زمان امام حسین علیه السلام انحراف از اصول و موازین اسلام، که از «سقیفه» شروع شده و در زمان عثمان گسترش یافته بود، به اوج خود رسیده بود. در آن زمان معاویه که سال ها از سوی خلیفه دوم و سوم به عنوان استاندار در منطقه شام حکومت کرده و موقعیت خود را کاملاً تثبیت کرده بود، به نام خلیفه مسلمین سرنوشت و مقدّرات کشور اسلامی را در دست گرفته، حزب ضد اسلامی اموی را بر امت اسلام مسلّط ساخته بود و به کمک عمال ستمگر و یغماگر خود مانند: زیاد بن ابیه، عمرو بن عاص، سَمُرَة بن جُنْدُب و ... حکومت استبدادی تشکیل داده، چهره اسلام را وارونه ساخته بود.

ص: 105

1- مقصود از محکمه کسانی هستند که در جنگ صفین دست از جنگ کشیدند و قرآن را به حکمیت و داوری فرا خواندند.

معاویه از یک سو، سیاست فشار سیاسی و اقتصادی را در مورد مسلمانان آزاده و راستین اعمال میکرد و با کشتار، قتل، شکنجه، آزار و تحمیل فقر و گرسنگی بر آنان، از هرگونه اعتراض و جنبش و مخالفت جلوگیری می کرد. و از سوی دیگر، با احیای تبعیض های نژادی و رقابت های قبیله ای در میان قبائل، آنان را به جان هم می انداخت و از این رهگذر نیروهای آنان را تضعیف می کرد تا خطری از ناحیه آنان متوجه حکومت وی نگردد. و از سوی سوم، به کمک عوامل مزدور خود با جعل حدیث و تفسیر و تأویل آیات قرآن به نفع خود، افکار عمومی را تحذیر کرده، و به حکومت خودش، وجهه مشروع و مقبول می بخشید .

این سیاست ضد اسلامی به اضافهٔ عوامل دیگری هچون ترویج فرقه های باطل نظیر جبریه و مُرجعه که از نظر عقیدتی با سیاست معاویه همسو بودند، آثار شوم و مرگباری در جامعه به وجود آورده و سکوت تلخ و ذلت باری را بر جامعه حکمفرما ساخته بود.

در اثر این سیاست شوم، شخصیت جامعه اسلامی مسخ و ارزش ها دگرگون شده بود، به طوری که مسلمانان با آنکه می دانستند اسلام هیچ وقت اجازه نمی دهد آنان مطیع زمامداران بیدادگری باشند که به نام دین بر آن ها حکومت می کنند، با این حال بر اثر ضعف و ترس و ناآگهی، از زمامداران ستمگر پشتیبانی می کردند. در اثر این سیاست، مسلمانان بر خلاف منطق قرآن و تعالیم پیامبر صلی الله علیه وآله، تبدیل به افرادی ترسو سازشکار و ظاهرساز گشته بودند. (1)

ص: 106

1- سیره پیشوایان، ص 145 و 146 .

اولی الامر

کلینی به سند موثق از حسین بن ابی علا روایت کرده است که گفت: به خدمت حضرت صادق علیه السلام عرض کردم اعتقاد شیعیان را در باب اوصیا که «اطاعت ایشان فرض است از جانب خدا»؟

حضرت علیه السلام فرمود: بلی ایشان آن جماعتند که خدا در حق ایشان فرموده است ﴿ أَطِيعُو اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنكُمْ ﴾؛ (1) «اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید رسول خدا را و اولوالامر از خود را». (2)

مراد از اولوالامر ائمه معصومین اند که امر امامت با ایشان است و اطاعت امر ایشان واجب است و ایشانند آن جماعت که خدا در حق ایشان فرموده: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾؛ (3) «اولی به امر و صاحب اختیار شما نیست مگر خدا و رسول او و آن جماعتی که برپا می دارند نماز را و می دهند زکات را در حالی که در رکوع اند».

شیخ کلینی به سند معتبر روایت کرده است که از حضرت امام رضا علیه السلام پرسیدند از بهترین چیزی که بندگان تقرّب جویند به سوی پروردگار، فرمود: «بهترین آنچه تقرّب جویند به آن به سوی خدا، اطاعت خدا و اطاعت رسول خدا و اطاعت اولی الامر است». (4)

ص: 107

1- نساء، آیه 59.
2- کافی، ج 1، ص 189 ؛ حيوة القلوب ، ص 100.
3- مائده، آیه 55.
4- حيوة القلوب ، ص 102 .

اولین بنای حائر حسینی

دربارهٔ نخستین بنای حرم حسینی، اختلاف نظر وجود دارد. بعضی از

محققان معتقدند در سال 66 ه.ق که مختار بن ابو عبیده ثقفی به خونخواهی امام حسین علیه السلام قیام کرد، اولین بارگاه را که دارای حرم و گنبدی آجری و مسجد بود، ساخت.

جمعی دیگر وجود آستانه و عمارت را تأیید کرده ولی مشکوکند که آیا مختار ساخته است و یا طایفه بنی اسد که اجساد مطهر شهدا را دفن نموده اند و یا دیگران. (1) در هر حال مؤلّف «اعیان الشیعه» می نویسد: «عمارت اوّل بقعه شریف، چنانچه آثار و اخبار دلالت دارد، در زمان بنی امیه تأسیس گشت و در عصر بنی امیه آستانه حسینی دارای سایبان و مسجدی بوده که تا عصر هارون الرشید در دولت بنی عباس ادامه داشته است، ولی نمی دانیم چه شخصی آن را بنا کرده است. (2)

ابن قولویه قمی در «کامل الزیارات» نوشته که بنی اسد علامتی مشخّص نصب نمودند که آثار قبر از بین نرود. به احتمال زیاد مراد از علامت مشخصه همان درخت سدره است که توسط هارون الرشيد قطع شد. بدین جهت قبر مطهّر بدون سایبان تا عصر مختار در کربلا وجود داشته است و در زمان او بقعه ای بر فراز آن بنا کردند. این بقعه در زمان هارون الرشید ویران شد. و تمامی خانه هایی که شیعیان به تشویق ائمه علیهم السلام در مجاورت آستانه حسینی

ص: 108

1- مشاهیر مدفون در کربلای معلی، ص 41 .
2- همان ؛ اعیان الشیعه، ج 1، ص 627 .

ساخته بودند، به دستور هارون خراب گردید. محل آستانه و قبر مطهر را شخم زدند و درخت سدره را که بنیاسد جهت علامت قبر و سایبان و هدایت زائران کاشته بودند، قطع نمودند. این اولین تخریب بارگاه حسین بود. (1)

اولین زائر ن.ک ← جابر بن عبدالله انصاری

اهل بیت امام علیه السلام که در کربلا به شهادت رسیده اند

1. . حسين بن على علیه السلام

فرزند رسول خدا صلوات و درودهای پیاپی خدا بر او باد او را سنان بن انس نخعی به شهادت رسانید و سر او را با خود حمل نمود و خولی بن یزید اصبحی او را به یزید رساند. (2)

2. عبّاس بن علی بن ابی طالب علیه السلام

مادرش ام البنين علیها السلام دختر حزام بن خالد بن ربيعة بن وحید عامری است. قاتل او زید بن رقاد و حکیم بن طفیل طائی سنیسی می باشد که هر دو پس از آن واقعه در بدن خود گرفتار مرض غیر قابل علاج شدند.

3. جعفر بن علی بن ابی طالب علیه السلام

مادر او نیز ام البنین دختر حزام مذکور می باشد. قاتل او هانی بن ثبیت

ص: 109

1- همان؛ کامل الزیارات، ص 133؛ تاریخ کربلا، ص 48 و 109 و 139؛ نزهه اهل الحرمین ، ص 14 و 16 .
2- بنابر این نظر از اینکه در مقاتل، شمر بن ذی الجوشن را قاتل معرفی نمودهاند شاید از آن جهت بوده باشد که اصل تشکیلات وارد ساختن نیرو و سپاه به کربلا را او باعث شد و اگر کار با ابن سعد بود، احتمالاً امر کربلا با مذاکره و صلح و گفت وگو خاتمه می پذیرفت. پس بنابر آن نظر «قاتل» عنوان شده است.

حضرمی است.

4. عبد الله بن على بن ابى طالب علیه السلام

مادر او نیز ام البنین می باشد. قاتل او خولی بن یزید اصبحی است که به وسیله تیری او را کشت. در این امر یکی از مردان بنی تمیم بن ابان نیز در آماده سازی تیر او را یاری داد .

5. محمّد بن على بن ابى طالب الاصغر علیه السلام

مردی از قبیله «ابان بن دارم» او را کشت. نام آن قاتل عبدالله بن علی بن ابی طالب علیه السلام است. مادر او «امّ ولد» بود.

6. ابوبکر بن علی بن ابی طالب

مادرش لیلی، دختر مسعود بن خالد بن مالک بن ربعی بن مسلم بن جندل بن نهشل بن دارم تمیم می باشد .

7. عثمان بن على بن ابى طالب علیه السلام

مادرش أُمّ البنين دختر حزام است. او برادر تنی عباس، جعفر و عبدالله می باشد.

8. على بن الحسين الاكبر علیه السلام

مادرش لیلی دختر «ابی مرة بن عروة بن مسعود بن مغیث ثقفی» و مادر لیلی، میمونه دختر ابوسفیان بن حرب است. قاتل او مرة بن منقذ بن نعمان کندی است. او به هنگام حمله و یورش این رجز را می خواند :

أَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيّ *** نَحْنُ وَبَيْتِ اللهِ أَوْلَى بِالنَّبِيِّ (1)

یعنی: «من فرزند حسین فرزند علی می باشم. قسم به خانه خدا ما شایسته خویشاوندی پیامبر صلی الله علیه وآله هستیم».

ص: 110

1- بحار الأنوار، ج 44، ص 321.

او این سخنان را می گفت تا این که شهید گردید. درود خدا بر او باد!

9 . عبد الله بن الحسين علیه السلام

مادرش «رباب» دختر إمرء القيس بن اوس بن جابر بن كعب بن حکیم حکیم کلبی می باشد. او را «حرمله کاهلی اسدی والبی» با تیر کشت. او به هنگام جنگ کردن متولد گردیده بود. پس از ولادت او را به محضر امام حسین علیه السلام آوردند. امام علیه السلام در حالی که نشسته بود، آن نوزاد را به آغوش کشید و با آب دهان خود، دهان او را باز فرمود و او را عبدالله نامید. در روز عاشورا بود که حرمله کاهلی تیری افکند. این تیر گلوگاه او را درید. حسین علیه السلام با دست خود جلوی خون را گرفت و جمع نمود و به سوی آسمان پاشید. از آن خون، قطره ای هم

به زمین بازنگشت.

فضیل گوید: ابوالورد از قول امام باقر علیه السلام به من روایت کرد که «اگر قطره ای از آن به زمین می رسید، عذاب الهی نازل می گشت».

10 . ابوبكر بن الحسن بن علی علیهما السلام

مادرش کنیز ام ولدی بود. او را عبدالله بن عقبه غنوی کشت.

11 . عبد الله بن الحسین بن علی علیهما السلام

مادرش اولدی می باشد. حرملة بن کاهل اسدی او را با تیر زد و کشت.

12 . قاسم بن الحسن بن على علیهما السلام

مادرش کنیز ام ولدی بود. او را عمرو بن نفیل ازدی کشت .

13 . عون بن عبد الله بن جعفر بن ابی طالب علیه السلام

نام مادرش «جمانه»، دختر مسيّب بن ربيعة بن عائذ بن ریاح الفزاری است. عبدالله بن قطنه طائی نبهانی او را به قتل رساند .

ص: 111

14. محمّد بن عبد الله بن جعفر بن ابی طالب علیه السلام

مادرش خوصاء دختر حفصه دختر ثقیف بن ربيعة بن عائذ بن حارث بن تیم الله بن ثعلبة بن بكر بن وائل می باشد که عامر بن نهشل تیمی او را کشت.

فضیل گوید: اهل مدینه برای تسلیت نزد صاحبان عزا می رفتند. عده ای از مردم نیز برای تسلیت نزد عبدالله بن جعفر رفته بودند یکی از موالی او پیش او رفت و به او گفت: چه مصیبت ها که به خاطر حسین برای ما پیش نیامده است؟

عبدالله بن جعفر از شدت خشم با کفش خود او را زد و فرمود: «ای پسر زن لخناء (پتیاره)! چگونه درباه حسین علیه السلام این سخن را می گویی. به خدا قسم اگر خودم نیز در کربلا حضور می داشتم هرگز از او جدا نمی گشتم تا با او کشته شوم. به خدا قسم من میان دو پسر شهیدم و اباعبدالله فرقی نمی گذارم و اینکه آنان در راه یاری حسین کشته شده اند برای من مانند این است که برای یاری و دفاع از برادر و سرور و پسر عمویم کشته شده باشند. سپس رو به همنشینان خود نمود و فرمود :

«خدای را در برابر هر امر محبوب و مکروهی که از ناحیه او فرا می رسد سپاسگزارم. به خدا شهادت اباعبدالله بر من بسیار سنگین و ناگوار است و سنگین تر از آن این است که من نتوانسته ام با نفس خودم به کمک او بشتابم، ولی در هر حال شکر و سپاس خدای راست که فرزندانم او را کمک کرده اند ....

15. جعفر بن عقیل بن ابی طالب علیه السلام

مادرش ام البنین دختر «نفرة بن عامر بن هصمان کلابی» است. او را عبدالله بن عمرو خثعمی کشت .

ص: 112

16. عبد الرحمان بن عقيل

مادرش کنیز ام ولدی بود. او را عثمان بن خالد بن اسد جهنی و بشیر بن حرب همدانی قاضی با مشارکت هم کشتند .

17 . عبد الله بن عقیل بن ابی طالب علیه السلام

مادرش ام ولد بود. عمرو بن صبیح صیداوی او را با تیر کشت.

18 . مسلم بن عقیل بن ابی طالب علیه السلام

او در کوفه کشته شد. مادرش «حبله» کنیز ام ولدی بود.

19. عبد الله بن مسلم بن عقیل

مادرش رقیه دختر علی بن ابی طالب علیه السلام بود و مادر رقیه نیز ام ولدی بود. عمرو بن صبيح صیداوی او را کشت و برخی گفته اند: «اسد بن حضرمی» او را به قتل رساند .

20. محمد بن ابی سعد بن عقیل بن ابى طالب علیه السلام

مادرش ام ولدی است. او را ابن زهیر ازدی و لفیط بن ابی یاسر جهنی با یاری هم کشتند.

اهل بیت علیهم السلام و علم به غیب

خاندان پیامبر صلی الله علیه وآله به آنچه بوده و هست آگاهند، مگر علمی که خداوند آن را به خود مخصوص نموده است که هیچ کس به غیر از او، از آن آگاهی ندارد. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید :

«دانش نهانی و غیب همان است که فقط خداوند آن را می داند، و غیر آن تمام دانش هایی که خداوند به پیامبر صلی الله علیه وآله آموخت، او نیز آن ها را به من آموزش

ص: 113

داد و از خداوند خواست تا سینه من آن را تحمل نماید و دلم آن را در بربگیرد و به خود بپذیرد». (1)

امیر مؤمنان علی علیه السلام در جای دیگر می فرمایند:

«به خداوند سوگند! اگر بخواهم می توانم خبر دهم هر مردی از شما را که از کجا آمده است و به کجا میرود و تمام کارهایش چیست! ولی می ترسم درباره من به باوری برسید که به رسول خدا صلی الله علیه وآله نداشتید.

پس آگاه باشید! من تمام این دانش ها و رازها را به یاران ویژه خود می رسانم و بازگو می نمایم .

سوگند به خداوندی که پیامبر را به راستی به پیامبری برانگیخت و او را بر تمام آفریدگان برگزید! فقط به راستی سخن می گویم و به راستی که پیامبر به همه آنچه گفتم، با من پیمان بسته است و نیز به تباهی و نابودی تباه شدگان و رهایی یافتگان از من تعهد گرفته است و به سرانجام تمام کارها آگاهی داده و هر آنچه در سر می گذراندم و به فکر خود مرور می دادم، پاسخش را در گوشم فرو خواند و آن را به طور کامل به من رسانید و فهمانید». (2)

در روایت دیگری آمده است که حضرت علی علیه السلام فرمود:

«از من بپرسید؛ به خدا سوگند! درباره هر آنچه که تا روز قیامت خواهد بود اگر از من پرسیده شود به شما پاسخ خواهم داد». (3)

ص: 114

1- اهل بیت در نهج البلاغه، ص 53؛ نهج البلاغه، ص 186 .
2- همان.
3- همان؛ فتح الباری، ج 8، ص 458؛ تاریخ الخلفا، ص 124؛ جامع بيان العلم ، ج 1، ص 114 .

اهمیت تربت امام حسین علیه السلام

دشمنان اسلام از بنیامیه و بنی عبّاس با تمام توان، تلاش می کردند تا قیام امام علیه السلام و یاران پاکباخته اش به دست فراموشی سپرده شود و مردم از آن سخنی نگویند و حتی اثری از قبر آن امام همام به جای نماند؛ از این رو، برخی از خلفای عباسی بارها به ویران کردن قبر آن حضرت اقدام کردند. (1) ولی از آن سو ائمه اطهار علیهم السلام در هر فرصتی برای مقابله با این جریان به پا خواستند و تربت آن حضرت را قطعه ای از خاک بهشت، مایه شفای دردها، و موجب برکت زندگی دانسته اند.

در روایتی از امام موسی بن جعفر علیه السلام می خوانیم :

لا تَأْخُذُوا مِنْ تُرْبَنِى شَيْئاً لِتَبَرَّكُوا بِهِ فَإِنَّ كُلَّ تُرْبَةٍ لَنَا مُحَرَّمَةً إِلَّا تُرْبَةٌ جَدِّيَ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٌّ علیه السلام فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ جَعَلَهَا شِفَاءً لِشِيعَتِنَا وَأَوْلِيَاتِنَا :

از تربت من چیزی برای تبرک برندارید، زیرا همه تربت ها جز تربت جدّم امام حسین علیه السلام (خوردنش) حرام است. خداوند عزّوجلّ آن را برای شیعیان و دوستان ما شفا قرار داده است! (2)

در حالات امام سجاد علیه السلام آمده است که در پارچه ای تربت امام حسین علیه السلام را نگه می داشت.

فَكَانَ إِذَا حَضَرَتْهُ الصَّلَاةُ صَبَّهُ عَلَى سَجَادَتِهِ وَسَجَدَ عَلَيْهِ ؛

ص: 115

1- عاشورا، انگیزه ها و پیامدها، ص 54؛ بحار الأنوار، ج 45، ص 390.
2- همان ؛ وسائل الشيعه، ج 10، ص 414، ح 2؛ بحار الأنوار، ج 98، ص 118.

هرگاه وقت نماز می رسید، آن (تربت) را روی سجاده اش می ریخت و بر آن سجده می کرد. (1)

مجموع روایاتی که در مورد تربت امام حسین علیه السلام وارد شده است، می رساند که استفاده از برکت آن تربت پاک، از نخستین روز ولادت، با باز کردن کام نوزاد با آن آغاز شده و تا واپسین لحظات حیات و قرار دادن تربت در قبر، به پایان می رسد. (2) همچنین ساختن مهر و تسبیح با تربت کربلا و همراه داشتن آن و خوردن مقدار بسیار کمی از آن (مثلاً به اندازه یک عدس در آب حل کند و بخورد) به قصد شفا و باز کردن افطار در روز عید فطر با آن، مورد ترغیب و توصیه ائمه اطهار علیهم السلام بوده است. (3)

ص: 116

1- همان ؛ وسائل الشيعه، ج 10، ص 430؛ بحار الأنوار، ج 98، ص 135.
2- همان ؛ وسائل الشيعه، ج 10، ص 410 ، ح 8.
3- همان ؛ وسائل الشيعه، ج 10، ص 414، باب 72 و ص 408، باب 70.

ب

اشاره

باب الحوائج ن.ک ← عباس بن علی علیه السلام

بجدل بن سليم

طولی نکشید که بجدل بن سلیم کلبی ملعون را نزد مختار حاضر ساختند و گفتند: امیر! این شقی بدبخت، انگشتر امام مظلوم علیه السلام را با انگشت از بدن جدا نمود! مختار امر کرده اوّل انگشتان او را بریدند و بعد دست ها و پاهای او را قطع نمودند. آن قدر خون از بدن نحسش رفت تا به جهنم واصل گردید. (1)

بجيله

از قبیله بجیله نیز پنج نفر به یاری ابی عبدالله الحسين علیه السلام شتافتند و در واقعه کربلا به شهادت رسیدند که عبارت است از:

1 . كثير بن عبدالله شعبی علیه السلام

2. مهاجر بن اوس علیه السلام

3. سلمان بن مضارب و پسر عموی او علیهما السلام

4. نعمان بن عمرو راسبي علیه السلام

ص: 117

1- ذوب النضار، ابن نما حلی، ص 123؛ فرقه ناجیه ، ج 2، ص 1295.

5. حلاس بن عمرو راسبی علیه السلام

بخشش و سخاوت ن.ک ← جود و بخشش

برادران عباس علیه السلام

زمانی که عباس علیه السلام فراوانی شهدا را ملاحظه کرد، به برادرانش عبدالله، عثمان و جعفر فرمود: «ای فرزندان مادر! سبقت کنید تا در راه خدا و رسول صلی الله علیه وآله، دیگران را ارشاد کنید». آن گاه متوجّه عبدالله شد که از عثمان و جعفر بزرگتر بود و فرمود: «ای برادر برو تا تو را شهید بینم و تحمل کنم».

در این لحظه همه آن ها در جلوی عباس علیه السلام جنگیدند و یکی پس از دیگری به شهادت رسیدند. (1)

بُرَيْر بن خُضير

بُرَيْر بن خُضیر هَمْدانی مشرقی از تابعین و انسانی زاهد و پارسا و قاری قرآن و استاد قاریان و از یاران امیر مؤمنان علیه السلام و از بزرگان هَمْدانیان کوفه و دایی ابو اسحاق هَمْدانی سُبَعی به شمار می آمد. (2)

سیره نگاران می گویند: وقتی بریر از ماجرای حرکت امام حسین علیه السلام آگاه شد، از کوفه رهسپار مکه گردید تا بدان حضرت بپیوندد و از مکه همراه با امام علیه السلام به کربلا آمد و در آن جا به شهادت رسید. (3)

ص: 118

1- حادثه کربلا در مقتل مقرّم، ص 260 .
2- ر.ک ← تهذیب کمال، ج 22 ص 102، شماره 4400 .
3- تحقیق و نگرشی جامع بر زندگانی و مقتل امام حسین علیه السلام ، ص166.

بشر بن عمرو

- بشر بن عمرو احدوث حَضْرَمی کندی

بشر، از اهالی حضرموت و از قبیلهٔ کنده و از تابعین به شمار می آمد. فرزندان او در تاریخ جنگ ها معروف بوده اند. وی از جمله کسانی بود که قبل از آغاز جنگ، حضور اباعبدالله الحسین علیه السلام شرفیاب شد. با فرا رسیدن روز دهم محرّم، بشر در نخستین حمله دشمن، به فیض شهادت نائل گشت. (1)

بكر بن حى

- بكر بن حى بن تَيْمِ الله بن ثعلبه تَیمی

به گفته صاحب حدائق (2) و دیگران: وی از جمله کسانی بود که به قصد جنگ با امام حسین علیه السلام در سپاه عمر سعد قرار گرفت پس از شعله ور شدن آتش جنگ، به امام علیه السلام پیوست و با سپاهیان ابن سعد به مبارزه پرداخت و در نخستین حمله دشمن، در برابر امام حسین علیه السلام به خیل شهیدان پیوست. (3)

بلال حبشی

بلال، برده ای بی نام و نشان با چهره ای سیاه و بدنی دردآلود از تازیانه اشرافیت زورمند و زرآلود بود. فرزند «رباح» و «حمامه» که به جرم یکتاپرستی،

ص: 119

1- زندگانی و مقتل امام حسین علیه السلام ، ص 236 و 237 ، با تلخیص و تصرّف.
2- در حدائق الوردیه، ص 122 آمده است که: «بکر بن حیّ تیمی از بنی تیم الله بن ثعلبه به شهادت رسید.» (سه مقتل گویا در حماسه عاشورا)
3- سلحشوران طف، ص 258.

شکنجه مرگبار اميّة بن خلف را تا عمق جان احساس می کرد، (1) و تنها با یاد و نام خدای مهربان «احد»، شکیبایی و بردباری می نمود.

روزی که رایحه روح پرور خداباوری و یکتاپرستی با آزادی از سوی رسول خدا صلی الله علیه وآله به ژرفای وجود او وزید، شوقی شگفت آور سیمای سیاه و سیرت سپید بلال را فراگرفت. ناگاه رو به پیامبر صلی الله علیه وآله نمود و با ارادتی بسیار با زبان حبشی این شعر را سرود :

اَرَه بَرَه كَنْكَرَه *** كِرَاكِرِي مِنْدَرَه (2)

آن هنگام که در دیار ما بهترین صفات پسندیده را جویا شوند، ما تو را شاهد گفتار خود می آوریم!!

عظمت مقام و ابهت کلام او موجب گردید که منصب ارجمند اذان گویی - که شعار اسلامی و نماد ارزش دینی است و در آن زمان مؤذّن، نمایندگی رسمی رسول خدا صلی الله علیه وآله را در فراخوانی مردم به سوی نیایشگاه عهده دار بود - به او واگذار شود؛ (3) به گونه ای که ناتوانی او در ادای «شین»، موجب بخشودگی وی و ادامه این مسئولیت تنها از سوی او گردد .

پیامبر صلی الله علیه وآله گاهی مشتاق دیدار فرزندان فاطمه علیها السلام می شد، رو به بلال کرده، می فرمود: «یا بلال! ایتنی بولدى الحسن والحسين ؛ (4) بلال! فرزندانم حسن و حسین را برایم بیاور». به یقین، اطمینان فراوان و اعتماد چشمگیر رسول خدا صلی الله علیه وآله نسبت به بلال، زمینه ساز گفت و گوهایی این چنین بود.

ص: 120

1- بلال سخنگوی نهضت پیامبر صلی الله علیه وآله ، ص 3 و 4؛ الگوهای ناب، ص 117.
2- مكاتيب الرسول صلی الله علیه وآله ، ج 1، ص 82.
3- الگوهای ناب در نگاه دخت آفتاب، ص 188؛ تفسیر منسوب به امام عسکری علیه السلام ص 462 علل الشرایع، ص 461.
4- بحار الأنوار، ج 22، ص 501.

بنهان غلام حمزه

حارث بن بنهان، غلام حمزه، مرد شجاع و سوارکاری بود. صاحب کتاب «الحديقه الوردیّه» گفته است: حارث پسر بنهان پس از علی و امام حسن علیهما السلام به حسین علیه السلام پیوست و با حضرت به کربلا آمد و در حمله نخستین به شهادت رسید. (1)

ن.ک ← غلام امام علیه السلام

بنی اسد و نقش آنان در کربلا

بنی اسد نام طایفه ای است که نزدیک کربلا ساکن بودند. قبیله بنی اسد بن خزیمه فردای عاشورا اجساد مطهر را نیز به خاک سپردند و نقش به سزایی در سوگواری شهدای کربلا داشتند. آنان چون اجساد را نمی شناختند، متحیّر بودند. در آن هنگام حضرت امام سجاد علیه السلام آمد و پیکر اهل بیت و اصحاب را یک به یک به آنان شناساند و آنان در دفن شهدا حضرت را یاری کردند و برای خویش افتخار آفریدند.

شهدای قبیله بنی اسد در صحرای کربلا را با هم می خوانیم:

1. حبیب بن مظاهر در کوفه برای امام حسین علیه السلام بیعت می گرفت و در کربلا شهید شد.

2. انس بن حارث

او اندک زمانی مصاحبت رسول خدا صلی الله علیه وآله را درک کرده بود.

ص: 121

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 96 .

3. قيس بن مسهر صیداوی

سفیر امام علیه السلام به سوی مردم کوفه که او را ابن زیاد به شهادت رسانید.

4. سلیمان بن ربیعه

5. عبدالله بن قیس

6. و عبیدالله فرزندان قیس بن ابی عروة

7. [ جون بن جون] مولی ابی ذر غفاری

بنی اسد نام قبیله ای از قبایل عرب، از فرزندان اسد بن حذيمة بن مدركه است. این قبیله افتخار دفن پیکر مطهر سیدالشهداء علیه السلام و انصار آن حضرت را پس از واقعه کربلا در سال 61 ق داشتند. جمعی از اصحاب، علما شعرا و زعمای امامیه از این قبیله برخاسته اند. برخی از همسران رسول اکرم صلی الله علیه وآله نیز از همین قبیله بوده اند. این قبیله در سال 19 هجری از بلاد حجاز به عراق رفته و در کوفه و غاضریه از نواحی کربلا ساکن شدند و از قبایل سلحشور عرب محسوب می گشتند. هنگام بنای کوفه، این قبیله محله خاصی را در جنوب مسجد کوفه به خویش اختصاص دادند. در سال 36 هجری در جنگ جمل با على علیه السلام بیعت کردند و در کنار آن حضرت جنگیدند. در قیام عاشورا در سال 61 به سه دسته تقسیم شدند: موافق با حضرت، مخالف و بی طرف .

حبیب بن مظاهر، انس بن حرث، مسلم بن عوسجه، قیس بن مسهر،

موقع بن ثمامه و عمرو بن خالد صیداوی از سران موافق بودند. و

حرملة بن كاهل اسدی (قاتل طفل شیرخوار)، از سران مخالف بود و گروهی از دسته سوم (بی طرف)، پس از شهادت حسین علیه السلام ، زنانشان بر میدان جنگ گذر کرده و اجساد را دیدند و تحت تأثیر قرار گرفتند و به سرزمین خود رفته، مردان

ص: 122

را جهت دفن اجساد خبر کردند. ابتدا زنان بیل و کلنگ به دست گرفته، به طرف کربلا روان شدند. پس از مدتی وجدان مردان بنی اسد بیدار گشت به خود آمدند و به دنبال زنان راه افتاده و به دفن اجساد امام و یارانش پرداختند. این فداکاری سبب شهرت آنان شد و از آن پس شیعیان به نظر احترام و محبّت به قبیله بنی اسد می نگرند. (1)

بنی امیه ن.ک ← سیاست اموی

بنی تمیم

از قبیله بنی تمیم دو نفر از یاران امام حسین علیه السلام در روز عاشورا به شهادت رسیدند :

1. حربن یزید، (او بعدها به حسین بن علی علیهما السلام ملحق گردیده بود).

2. شبیب بن عبدالله از قبیله نفیل بن دارم .

بنی جعده

نام یکی از قبایل کوفه، که به امام حسین علیه السلام دعوت نامه نوشتند. (2)

بنی حنیفه

از قبیله بنی حنیفه، سعید بن عبدالله به یاری ابی عبدالله الحسین علیه السلام شتافت و در رکاب حضرت به شهادت رسید.

ص: 123

1- جلوه های اقتدار و انضباط حسینی، ص 160 و 161 ؛ فرهنگ عاشورا، ص 84 .
2- فرهنگ عاشورا ، ص 86.

بنی سعد بن بكر

از قبیله بنی سعد بن بکر، حجاج بن بدر در رکاب امام حسین علیه السلام در نهضت خونین کربلا به شهادت رسید.

بنی سعد بن ثعلبه

بنی سعد بن ثعلبه که مسلم بن عوسجه از آن ،قبیله در صحرای کربلا به شهادت رسید.

او را مسلم بن عبدالله و عبیدالله بن ابی خشکاره به شهادت رسانیدند.

بنی کلب

از قبیله بنی کلب یاران امام حسین علیه السلام به نام های عبدالله بن عمرو بن عیاش بن قیس و خدمتگزارش در واقعه نینوا به شهادت رسیدند.

بنی هاشم

فرزندان هاشم بن عبدمناف، جد اعلای رسول خدا صلی الله علیه وآله، به اهل بیت پیامبر، به همین علت بنی هاشم گفته می شود. هاشم و اجدادش در میان عرب، مشهور به نجابت و مورد احترام بودند و رسول خدا صلی الله علیه وآله از این دودمان بود. امام حسین علیه السلام نیز در یکی از رجزهای خویش در روز عاشورا، به این نسب شریف اشاره می کند و به آن افتخار می کند. (1)

ص: 124

1- فرهنگ عاشورا، ص 86 .

بوسه پیامبر صلی الله علیه وآله

یکی از مظاهر محبّت و عاطفه پدر و مادر نسبت به فرزند، بوسیدن او است. در جاهلیت و پیش از ظهور آفتاب درخشان هدایت اسلام، ارزش عاطفه و احساسات پاک انسانی مخصوصاً در عرب ها از میان رفته بود. رحم، مهر، رأفت، رحمت و رقّت قلب را یک نوع ضعف نفس شمرده و سخت دلی را افتخار می دانستند. پیامبر صلی الله علیه وآله حسین علیه السلام را به آن بوسه شیرین و لذیذ می بوسید، چون جانش گنجینه معانی و حقایق بزرگ بود و آن گاه که می فرمود: «اللَّهُمَّ أَحِبَّهُ فَإِنِّى أُحِبُّه ؛ (1) خدایا او را دوست بدار، چون من او را دوست می دارم»؛ گوئی در حالی که به حسین علیه السلام اشاره می کرد، به مردم می فرمود: أنا هنا ؛ من اینجا هستم (یعنی مرا پیش حسین بجوئید).

بی آبی در سپاه امام علیه السلام

بنابر اسناد تاریخی، امام حسین علیه السلام و لشکر او، سه روز در محاصره آب بودند و این سخت گیری به دستور مستقیم عبیدالله ابن زیاد بود که به عمر سعد نوشت: ... بر آنان سخت گیر و رهایشان نکن تا قطره ای آب ننوشند. (2) ولی شجاعت و غیرت حسینی و دستورات دین و حکم عقل نمی پذیرد که او و اصحابش تسلیم چنین حرکت شومی شوند؛ به همین دلیل امام حسین علیه السلام برای مقابله با محاصره آب، چندین اقدام نمودند .

ص: 125

1- بحار الأنوار، ج 43، ص 286.
2- جلوه های اقتدار و انضباط حسینی، ص161؛ مقتل مقرم، ص 244.

الف) حفر چاه آب در روز هفتم که البته پس از یک مرحله استفاده، توسط دشمن مورد هجوم قرار گرفت و از بین رفت.

ب) عملیات گروه ضربت با هدف آب آوری به فرماندهی حضرت علی اکبر علیه السلام و 50 سرباز پیاده و سواره در شب نهم.

ج) عملیات گروه ضربت با هدف آوردن آب به فرماندهی حضرت ابا الفضل علیه السلام در شب دهم.

به همین دلیل حتی شب عاشورا در خیمه ها آب بوده؛ او و اصحاب آب نوشیدند و غسل نموده و وضو ساختند.

حال آیا با این وصف، مصیبت تشنگی و شدّت آن افسانه است یا واقعیت؟

جواب اینکه مصیبت تشنگی یک واقعیت است؛ زیرا :

الف) شب عاشورا آخرین ذخیره آب در خیمه ها استفاده شد؛ چرا که حضرت علیه السلام فرمودند: «از این آب بنوشید که آخرین ذخیره شماست». (1)

ب) عاشورا در فصل تابستان بوده و گرمی هوا تشنگی می آورد.

ج) اقتضای عملیات نظامی و جنگ، گرسنگی و تشنگی شدید است.

د) هنگامی که فرد مجروح شود و خون از بدن او خارج شود، به شدت نیاز به آب پیدا نموده و احساس تشنگی شدید به او دست می دهد؛ به همین دلیل از حضرت علی اکبر علیه السلام نقل است که فرمود: «يَا أَبَتَا الْعَطَسُ قَدْ قَتَلَنِي».

و) در داستان کربلا، ماجرای عطش برای کودکان سخت تر از بزرگ ترها بود و در این میان، طفل شیرخوار ،حضرت از سوز عطش در آستانه مرگ قرار گرفته بود، چنان که در تاریخ آمده چون حضرت طفلش را در آغوش گرفت و

ص: 126

1- جلوه های اقتدار و انضباط حسینی، ص 162؛ العيون العبري، ص 91.

به سوی آن قوم لعین ،رفت آنان را مورد خطاب قرار داده، فرمود:

«ای قوم! برادر و فرزندان و یارانم را کشتید و غیر از این طفل کسی باقی نمانده و او هم از شدّت عطش تلطّی می کند، پس او را اندکی آب دهید». (1)

ه-) چون حضرت زخمهای متعددی برداشته بودند، عجیب تشنه شدند، به طوری که پردهای سیاه از شدت تشنگی در مقابل چشمانشان ظاهر شده بود، و به گفته تاریخ «يَحُولُ بَيْنَهُ وَبَيْنَ السَّمَاءِ الْعَطَشُ».

بیت الاحزان

فاطمه علیها السلام، دختر گرامی و معصوم پیامبر خدا صلی الله علیه وآله، در فراغ پدر بزرگوار خود و شکوه از اوضاع زمانه، به گفته برخی روایات، در گوشه ای از بقیع به گریه و زاری می پرداخت. این محل، که چونان خانه ای بدون سقف بود، بعدها مقبره او نام گرفت و سپس به «مسجد فاطمه» مشهور شد. مکان آن، کنار قبر عباس و ائمه شیعه بوده است.

دختر پیامبر صلی الله علیه وآله شبانه روز در منزل خود، در حال گریه و زاری بود. بعضی نزد علی علیه السلام آمده، از آن حضرت خواستند که از فاطمه بخواهد یا شب گریه کند و روز آرام باشد و یا روزها بگرید و شب ها آرام گیرد. بنابر این علی علیه السلام ایشان را با رضایت خود در محلّی نزدیک خانه عقیل در بقیع ساکن کرد و این مکان بعدها نام «بیت الاحزان» به خود گرفت. در دوران عثمانی، ضریحی کوچک از آهن در این محل قرار داده شد که زائران آن را زیارت کرده و از آن تبرک می جستند. در دوران سعودی، همراه تخریب گنبد و بارگاه های بقیع، آن

ص: 127

1- همان؛ مقتل ابی مخنف، ص 83 .

ضریح را برداشتند. (1)

بَيْضَه

نام یکی از منزلگاههای سر راه کوفه، که بین عُذَیب و واقصه قرار داشته و متعلّق به «بنی یربوع» بوده است. در همین منطقه وسیع، امام حسین علیه السلام با سپاه کوفه برخورد کرد و خطبهٔ معروف خویش را برای سپاه حرّ ایراد فرمود. (2)

ن.ک ← حر بن یزید ریاحی

بیعت

در حادثه کربلا، تلاش عمده دشمن آن بود که حسین بن علی علیهما السلام را به بیعت با یزید بن معاویه و ادارد و آن حضرت هم نپذیرفت تا شهید شد. (3)

بی غسل و کفن

چنان که در روایات مشهود است، بدن ابا عبدالله الحسین علیه السلام سه روز بدون غسل و کفن در صحرای خونبار کربلا در زیر آفتاب مانده بود.

بیماری امام سجاد علیه السلام در کربلا

از اسرار باطنیه کسی آگاه نیست. این علمی است که خاص حضرت حق است. قرآن کریم می فرماید:

ص: 128

1- تاریخ و آثار اسلامی ، ص 295 .
2- فرهنگ عاشورا ، ص 89.
3- همان.

﴿وَ اللهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لا تَعْلَمُونَ﴾؛ (1)

خدای می داند آن چه را شما نمی دانید.

ولی آنچه ظاهراً به مرور ایام معلوم گردیده، چند چیز مکشوف آمد:

1. اگر آن حضرت مریض نبود، موقع استغاثه امام زمانش حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام بایستی حتماً به یاری آن حضرت برخیزد و مقرر گردیده بود که هر کس در آن روز به میدان جنگ می رفت، شربت شهادت بنوشد و اگر امام سجاد علیه السلام شهید می شد، مسأله امامت از میان می رفت؛ در حالی که مسلّم بود که بایستی امامت بعد از امام حسین علیه السلام به حضرت علی بن الحسين علیه السلام منتقل گردد. پس بایستی حتماً امام سجاد علیه السلام زنده بماند و راهی برای زنده ماندن آن حضرت در آن وادی پُر خوف و خطر جز بیماری نبوده است؛ چرا که اگر جوان هاشمی بیست و دو ساله از آن خاندان جلیل سالم و زنده می ماند، گذشته از آن که واجب بود به یاری امام زمان خود برود و حتماً کشته می شد ، دشمن های خون خوار و بی رحم و بی دین، هرگز نمی گذاردند زنده و قطعاً آن حضرت را به قتل می رساندند. از آن روی، روز یازدهم محرم که آمدند اهل بیت طهارت را به اسارت حرکت دهند، چند مرتبه امام بیمار را سوار شتر نمودند. وقت حرکت شتر، آن حضرت به واسطه ضعف بیماری بر زمین افتاد. لشکریان بی رحم آماده شدند آن حضرت را با شدت بیماری به قتل رسانند؛ عمر بن سعد امیر لشکر کربلا مانع شد و گفت: این جوان را بایستی زنده نزد امیر به کوفه ببرم، پس اگر سالم بود، حتماً به قتل می رسید. (2)

پس به مقتضای کلام معجز نظام حق تعالی در می یابیم که :

ص: 129

1- سوره نور ، آیه 19.
2- گروه رستگاران ، ج 2، ص 1187 .

﴿عَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ﴾؛ (1)

«بسا چیزی را خوش نمی دارید و آن برای شما خوب است ...»

بنابر این آن بیماری برای آن حضرت خیر بوده تا برای حفظ مقام امامت باقی بماند.

2. باید امام سجاد علیه السلام بیمار گردد و سالم بماند تا به شام برسد و در جامع اموی با آن طریقی که در کتب مقاتل ثبت است، منبر برود. در مقابل هزاران نفر دشمنان سرسخت اموی مشرب که سال ها در بغض و کینه امیرالمؤمنین و اهل بیت رسالت علیهم السلام تربیت شده بودند، با حضور یزید پلید و امویان خونخوار، بر روی منبری که به سبّ و لعن امیرالمؤمنین علیه السلام به دست معاویه برپا شده بود، فضایل و مناقب آن حضرت و خاندان رسالت علیهم السلام را به گوش مردمان بی خبر برساند.

او ضمن خطبه مفصل، خود و خاندان رسالت را معرفی و مصائب وارده بر فرزندان رسول خدا صلی الله علیه وآله و اسارت دختر پیامبر صلی الله علیه وآله را که در اثر جنایات بنی امیه به وقوع پیوسته بود و امر را با تبلیغات سوء بر مردم مشتبه ساخته بودند که آن خاندان موحد را خارجی بخوانند، به گوش شامیان برساند، به قسمی که بعد از بیانات آن حضرت، صدای ضجّه و شیون مردم شام بی خبر برخاست، حق و حقیقت و مظلومیت خاندان رسالت آشکار گردید. تا جایی که یزید پلید نتوانست بماند، به ناچار برخاست و از مسجد خارج شد و سیاست خود را از آن روز عوض کرد و بعد از تجلیل در شام و دستور به تشکیل مجالس عزا، اهل بیتِ مظلوم را با عزّت به وطن برگردانید. (2)

ص: 130

1- سوره بقره، آیه 216.
2- گروه رستگاران ، ج 2، ص 1188 .

بين النهرين

نام قدیمی قسمتی از سرزمین عراق، که میان دجله و فرات قرار دارد و حاصل خیز است.

بی وفایی

بی وفایی از بد عهدی های کوفیان برشمرده شده است؛ زیرا به حضرت علی علیه السلام بی وفا بودند و همچنین با امام حسن مجتبی نیز عهد شکستند و نیز با بی وفایی مسلم بن عقیل را به شهادت رسانیدند و با نامه های فراوان از امام حسين علیه السلام دعوت نمودند و او را نیز به شهادت رسانیدند.

ص: 131

ص: 132

پ

پاسخ امام علیه السلام به نامه کوفیان

زمانی که نامه های رسیده از طرف کوفه به اندازه خرجینی نزد امام جمع شد، امام علیه السلام یک نامه برای آنان نوشت و آن نامه را به «هانی بن هانی سبیعی» و «سعید بن عبدالله حنفی» که آخرین فرستاده مردم کوفه بودند، سپرد و متن نامه این چنین بود :

بسم الله الرّحمن الرّحيم

از حسین بن علی به همه مردان مؤمن و مسلمان اما بعد؛ همانا هانی و سعید نامه های شما را به من رساندند. آنان آخرین فرستادگان شما بودند و من جریان شما و سخنان شما را فهمیدم که نوشته بودید امامی نداریم، قدم بگذار شاید خداوند به وسیله تو ما را رهنمون گردد.

حال من برادر و پسر عمو و شخص مورد اعتماد خودم را به سمت شما فرستادم و به او دستور دادم که وضعیت شما و رأی و نظر شما را برای من گزارش کند. اگر برای من آنچه را که شما گفته بودید، نوشت، من با سرعت به سوی شما روانه خواهم شد. (ان شاء الله...).

قسم به جانم پیشوا نیست مگر کسی که به کتاب خدا عامل و گیرنده عدل

ص: 133

و داد، وامدار حق و حقیقت و واقف نفس برای خدا باشد.

و بنا به نقل خوارزمی، نامه را امام علیه السلام به مسلم بن عقیل دادند و فرمودند :

من تو را به جانب کوفه می فرستم و ان شاء الله قضا و قدر الهی در مورد تو همان گونه باشد که موجب رضای الهی است که من و تو در مرتبه و مقام شهیدان باشیم. به یاری حق حرکت کن و زمانی که داخل کوفه شدی، نزد موثّق ترین مردم کوفه فرود آی. (1)

پایین پا

در ضریح شش گوشه امام حسین علیه السلام پایین پای حضرت، پیکر پاک حضرت علی اکبر علیه السلام مدفون است که آن هم زیارت مخصوص آن حضرت را دارد که آن زیارت در کتاب های دعا بیان گردیده است.

پرچم

علم و بیرقی است به رنگهای سبز و سیاه که در ایام محرم در اماکن و مساجد و تکایا بر می افرازند و آن نشانه عزاداری برای شهدای کربلا و سرور و سالار شهیدان است.

پرده خوانی

تصاویری از صحنه جانسوز کربلا بر روی پردهٔ مخصوصی کشیده شده و پرده خوان با بازسازی آن صحنه ها به مرثیه خوانی می پردازد.

ص: 134

1- مقتل الحسین خوارزمی، ج 1، ص 196؛ مقتل مقرم، 148 و 149 .

پیراهن کهنه

از قساوت های دشمنان کربلا آن بود که بر پیکر از تن جدای حضرت سیدالشهداء نیز رحم نکردند و پیراهن کهنه ای که آن امام همام از خواهرش گرفته و در زیر لباس هایش پوشیده بود را نیز درآوردند و به عنوان غنیمت با خود بردند.

پیروان غدیر در عصر امام حسین علیه السلام

ابن ابی الحدید می گوید: «وضع تا وقتی که حسن بن علی از دار دنیا رحلت نمود، این چنین بود. در این هنگام مصیبت و فتنه بر شیعیان بیشتر شد. کار به جایی رسید که شیعیان در بین مردم از جان خویش ترس داشتند و یا از شهر خود فرار کرده و به طور پنهانی زندگی می کردند». (1)

امام محمد باقر علیه السلام می فرماید: «بیشتر مصیبت برای ما و شیعیان، بعد از رحلت امام حسین علیه السلام بود که در آن زمان در هر شهر، شیعیان ما را می کشتند و دست ها و پاهای آن ها را به این گمان که شیعه هستند، از بدن جدا می کردند. هر کسی که متهم به دوستی و ارتباط با ما می شد، او را زندانی نموده و یا اموالش را غارت می کردند یا خانه اش را خراب می نمودند، و این مصیبت و بلا همچنان شدّت یافت تا زمان عبیدالله ابن زیاد». (2)

سال شصت هجری قمری، معاویه هلاک شد و پسرش یزید، طبق بیعتی که پدرش از مردم برای وی گرفته بود، زمام حکومت اسلامی را در دست

ص: 135

1- نگرشی نو به غدیر، ص 425؛ شرح ابن ابی الحدید، ج 11، ص 44.
2- همان.

گرفت. به شهادت تاریخ، یزید هیچگونه شخصیت دینی نداشت. حتی در زمان حیات پدرش، جوانی بود که به اصول و قوانین اسلام، اعتنا نمی کرد و جز عیاشی و بی بند و باری و شهوت رانی، کاری نمی دانست. در سه سال حکومت خود فجایعی را به راه انداخت که در تاریخ ظهور اسلام، با آن همه فتنه ها که انجام گرفته، بی سابقه بود. (1)

پیشگویی امام حسین علیه السلام از شهادتش

ابن قولویه با سند خویش نقل می کند که حسین بن علی علیهما السلام فرمود: سوگند به آن که جان حسین در دست اوست، حکومت بنی امیه به پایان نمی رسد تا آنکه مرا بکشند. آنان قاتلان منند. اگر مرا بکشند ،هرگز هیچ کدامشان به خیر و نیکی نرسیده اند و در راه خدا عطایی نگرفته اند. من و خاندانم اولین کشته این امتم. سوگند به آنکه جان حسین در دست اوست، قیامت برپا نمی شود، در حالی که کسی از بنی هاشم بر روی زمین مانده باشد که چشم بر هم بزند. (2)

پیشگویی پیامبر صلی الله علیه وآله از شهادت او

روزی حسین بن علی علیه السلام در دامان پیامبر بود و آن حضرت به بازی با وی و خنداندن او مشغول بود. عایشه گفت: ای رسول خدا! چقدر از این بچه خوشت می آید! پیامبر به او فرمود: وای بر تو! چگونه دوستش نداشته باشم و از او خوشم نیاید که میوه دلم و نور چشمم است؛ ولی امتم او را خواهند

ص: 136

1- همان.
2- كامل الزيارات، ص 156 ، ح 192 .

کشت؟ هر کس پس از مرگش وی را زیارت کند، خداوند پاداش حجی از حج های مرا به او می دهد. گفت: ای رسول خدا! حجّی از حج های تو؟ فرمود: آری، دو حج از حجّ های من. گفت: ای رسول خدا! دو حج از حج های تو؟ فرمود: آری، بلکه چهار حج. گوید: همچنان اجر آن را می افزود و چند برابر می کرد تا به 90 حج از حج های رسول خدا صلی الله علیه وآله با عمره هایش رسید. (1)

پیشگویی حضرت امیر علیه السلام از شهادت او

ابن قولویه به سند خویش از ابراهیم نخعی نقل کرده است: امیر مؤمنان علیه السلام بیرون آمد و در مسجد نشست. اصحاب او پیرامون وی جمع شدند. حسین علیه السلام آمد و در برابر حضرت ایستاد امام دست بر سر او کشید و فرمود: پسرم! خداوند اقوامی را در قرآن نکوهش کرده و فرموده است: «نه آسمان بر آنان گریست و نه مهلت داده شدند». به خدا قسم پس از من تو را می کشند، آن گاه آسمان و زمین بر تو می گریند. (2)

پیشگویی فرشتگان از شهادتش

صدوق به سند خود از امام باقر علیه السلام روایت کرده است :

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله در خانه ام سلمه بود. به وی فرمود: کسی بر من وارد نشود. حسین علیه السلام که کودک بود آمد. نتوانست جلو او را بگیرد، تا آنکه به حضور پیامبر

ص: 137

1- کامل الزیارت، ص 143 ، ح 169 ؛ امالی طوسی، ص 668 ، ح 1401؛ اثبات الهداة ، ج 2، ص 135 ح 558؛ منتخب الطريحي ، ص 188 ؛ بحار الأنوار، ج 101، ص 35، ح ، 42 مقتل المعصومين علیهم السلام ، ج 2، ص 93 .
2- كامل الزيارات، ص 180، ح 242.

رسید. امّ سلمه نیز پی او وارد شد. دید که حسین علیه السلام بر سینه رسول خداست و آن حضرت هم می گرید و در دست او چیزی است که آن را می گرداند (می بوسد)، پیامبر فرمود: ایام سلمه! اینک این جبرئیل است که به من خبر می دهد که این فرزند کشته می شود. این هم تربتی است که بر آن کشته می شود. آن را پیش خود نگه دار، هر گاه به خون تبدیل شد، حبیب من کشته شده است.

امّ سلمه :گفت ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! از خداوند بخواه که این داغ را از تو بردارد. فرمود: چنین کردم، از سوی خدا به من وحی آمد که او را مرتبه ای است که هیچ یک از آفریده ها به آن نمی رسند و او را پیروانی است که شفاعت می کنند و شفاعتشان پذیرفته می شود و همانا «مهدی» از فرزندان اوست، پس خوشا به حال آن که از دوستداران حسین باشد. به خدا سوگند شیعیان او رستگاران روز قیامتند. (1)

ص: 138

1- امالی ، ص 120 ، ح 3؛ بحار الأنوار، ج 44، ص 225 ، ح 5 برگرفته از مقتل معصومین، ج 2، ص 59.

ت

تاختن اسب بر بدن امام مظلوم علیه السلام

بنابر آنچه بعضی از علما و مورّخین مانند شیخ فاضل، باورع و تقوی، جعفر بن محمد بن نما در شرح «الثار» نقلاً از طبری و دیگران نگاشته اند، از موسی بن عامر که گفت: کسانی که اسب بر بدن مبارک امام مظلوم علیه السلام تاخته بودند، را نزد امیر مختار آوردند. امر کرد: آن ها را بر پشت افکندند و با میخ های آهنین دست ها و پاهای آن ها را به زمین کوفتند. سپس سوارانی را بر اسب های تازه نعل کرده با میخ های تازه آماده شده سوار کردند و بر بدن آن ها آن قدر تاختند تا آنکه گوشت و پوست و استخوان های آن ها نرم و با خاک مخلوط گردید و آنچه از آن ها باقی مانده بود به آتش سوزانیده و معدوم نمودند. (1)

تاریخ شهادتش

کلینی می گوید: در ماه محرم سال 61 هجری در حالی که 57 سال و چند ماه داشت، از دنیا رفت .

ص: 139

1- فرقه ناجیه، ج 2، ص 1287 ؛ ذوب النضار ابن نما حلی، ص 118 ؛ العوالم الإمام الحسين علیه السلام ، بحرانی ، ص 695 .

عبیدالله بن زیاد ملعون در عهد خلافت یزید بن معاویه ملعون، آن گاه که والی کوفه بود او را کشت. وی فرمانده سپاهی بود که با امام حسین علیه السلام جنگید. عمر سعد ملعون روز دوشنبه، دهم محرم در کربلا آن حضرت را کشت.

ابوالفرج اصفهانی می گوید: آن حضرت روز جمعه دهم محرم سال 61 هجری کشته شد و هنگام شهادت، سن او 56 سال و چند ماه بود. نیز گفته اند: شهادت او روز شنبه بود. این از ابونعیم فضل بن دکین روایت شده، ولی آنچه ابتدا یاد کردیم درست تر است.

ابن شهر آشوب می گوید: آن حضرت روز عاشورا که روز شنبه بود، دهم محرّم، قبل از ظهر به شهادت رسید، و گفته می شود: روز جمعه پس از نماز ظهر، و گفته اند: سال 60 هجری، روز دوشنبه در تف کربلا، بین نینوا و غاضریه از روستاهای نهرین در عراق، و گفته می شود: سال 61 در کربلا در غرب رود فرات دفن شد.

طبرانی گفته است: از علی بن عبدالعزیز، از زبیر بن بکار نقل شده که آن حضرت روز جمعه روز عاشورا، در محرم سال 61 هجری کشته شد. پس قول مشهور و برگزیده آن است که امام حسین علیه السلام در روز جمعه یا شنبه، دهم محرم سال 61 هجری پس از نماز ظهر به شهادت رسید. (1)

شیخ ما مفید در «ارشاد» می نویسد: امام حسین علیه السلام روز شنبه، ده محرّم سال 61 هجری بعد از نماز ظهر با لبی تشنه مظلومانه جان سپرد؛ در حالی که برای رضای خدا در برابر ستمگران استقامت کرده بود. (2)

ص: 140

1- مقتل معصومین علیهم السلام ، ج 2، ص 29.
2- محدث قمی، عباس انوار البهيه ، ص 130.

او به هنگام شهادت 58 سال داشت. هفت سال آغازین عمر خود را با جدش پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله گذرانده بود و سی و هفت سال، با پدرش علی علیه السلام زیسته بود و ده سال نیز در عهد برادرش حسن علیه السلام بوده و میزان امامت او بعد از حسن علیه السلام یازده سال به طول انجامید. (1)

تاسوعا

روز نهم محرّم را تاسوعا می نامند. در تاسوعای سال 61 هجری در صحرای کربلا دشمن تا دندان مسلح، عمر سعد، در مقابل جبهه حق امام حسین علیه السلام و یاران با وفایش صف آرایی کرده بودند و تا حدی که آب را بر روی آنان بسته بودند و امام حسین علیه السلام به اصحابش فرموده بود: فردا ما کشته می شویم.

«عصر روز پنجشنبه تاسوعا، ابن سعد با دستوری که از ابن زیاد دریافت کرده بود، آماده جنگ با حسین علیه السلام شد. گروهی از سپاه کوفه به سوی خیمه گاه امام تاختند. امام کنار خیمه اش نشسته و به شمشیر تکیه داده بود. زینب علیها السلام صدای همهمه مهاجمان را شنید. امام را (که خواب، چشمانش را ربوده بود) بیدار کرد. سیدالشهداء خوابی را که آن لحظه دیده بود، نقل کرد که رسول خدا صلی الله علیه وآله به او فرمود: پیش ما می آیی. حسین علیه السلام برادرش عباس را همراه جمعی جلو فرستاد تا از هدف مهاجمان آگاه شوند. چون فهمیدند که به قصد جنگ یا گرفتن بیعت آمده اند، به دستور امام، آن شب را مهلت طلبیدند تا به عبادت و نماز بپردازند و درگیری به فردا موکول شد. (2)

ص: 141

1- همان.
2- فرهنگ عاشورا؛ حياة الإمام الحسين ، ج 3، ص 161.

تاکتیک های نظامی .ن.ک ← میدان عاشورا

تجلّی صبر در اصحاب حسین علیه السلام

یکی از عوامل سعادت و خوشبختی صبر در مصائب و مشکلات است؛ مشکلاتی که برخی را به جهت نداشتن تحمّل و شکیبایی در برابر آن ها، از پای درآورده است، ولی برخی دیگر با تحمل، صبر و شکیبایی به فوز شهادت و سعادت رسیدند. (1)

طبری می نویسد: بشر حضرمی چون به شهادت رسید، سوید بن عمرو بن ابى المطاع به میدان آمد و همچون شیر غرّان جنگید و بر شدائدی که بر او وارد شده بود، صبر نمود تا آنکه بدنش از جراحت پر از خون شد و به صورت در میان کشته ها افتاد. لشکر گمان کرد که او کشته شده و جان در بدن ندارد؛ تا این که شنید که مردم می گویند: حسین علیه السلام کشته شده است. لحظه ای به هوش آمده و خنجری را که همراهش بود در کف دست گرفت؛ چون شمشیرش را گرفته بودند و با همان خنجر ساعتی حمله کرد. سپس لشکر دشمن از هر طرف راه را بر او بسته و به او حمله کردند؛ عروة بن بکار تغلبی با نیزه بر او زد و زید بن رقاد جهنی شمشیری بر او کوفت که با آن به شهادت رسید و او آخرین شهید از اصحاب و انصار امام حسین علیه السلام بود. (2)

در زیارت ناحیه مقدّسه آمده است:

«درود بر عمرو بن عبدالله جندعی که همراه حسین علیه السلام بدنش قطعه قطعه

ص: 142

1- عوامل سعادت و شقاوت در واقعه کربلا، ص 202 .
2- همان ، ص 205؛ تاریخ طبری ، ج 5، ص 453؛ ملهوف، ص 165 .

شد. درود بر شما ای بهترین یاوران. درود بر شما به جهت صبری که کردید و خوب جایگاهی در آخرت برای شماست. خداوند شما را در جایگاه نیکان جای داد. گواهی می دهم که به طور حتم خداوند برای شما پرده ها را کنار زده و راه را برای شما هموار نمود و پاداش خوبی به شما عطا کرد ...» (1)

تربت ن.ک ← ژرفای معجزات امام حسین علیه السلام (ج)

تصریح بر امامت امام حسین علیه السلام

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که امام حسن علیه السلام به هنگام شهادت به قنبر فرمود: ببین آیا مؤمنی از غیر آل پیامبر پشت در هست؟ قنبر گفت: خدا، پیامبر و شما آل پیامبر بهتر می دانید. امام علیه السلام فرمود: برو محمّد بن علی «معروف به محمّد بن حنفیه» را صدا کن .

قنبر رفت و او را به نزد امام حسن علیه السلام آورد. امام حسن علیه السلام خطاب به برادرش محمد بن حنفیه فرمود :

«بنشین، زیرا شخصی همانند تو نباید از شنیدن سخنی که مردگان بدان زنده و زندگان با آن می میرند، دور بماند. شما بکوشید تا جایگاه مناسب دانش و چراغ های هدایت باشید، زیرا بخشی از روشنایی روز، از بخشی دیگر درخشان تر است.

آیا نمی دانی که خداوند، فرزندان ابراهیم علیه السلام را پیشوا قرار داده و برخی را بر برخی دیگر برتری داده است؟ و داود علیه السلام را نیز زبور داده است؟ و تو خود می دانی که خداوند محمد صلی الله علیه وآله را با چه چیزی سربلند کرد .

ص: 143

1- همان ؛ الاقبال ، ج 3، ص 80 .

ای محمد بن علی! من بر تو از حسد بیم ندارم که خداوند کافران را با آن وصف کرده (حال آن که تو از مؤمنانی) و خدای بزرگ می فرماید: «آن ها، پس از آنکه حق بر آنان آشکار شد، از راه حسدی که در درونشان هست می خواهند شما را دوباره به کفر برگردانند». و ای محمد بن علی! خدای بزرگ برای شیطان نسبت به تو راه تسلّطی نگذاشته است، ای محمد بن علی! آیا با آنچه که از پدرت دربارهٔ تو شنیدم آگاهت نکنم؟ گفت: بله. فرمود: از پدرت شنیدم که در روز بصره [جنگ جمل] می فرمود: هرکس می خواهد به من در دنیا و آخرت نیکی کند، به پسرم نیکی کند.

ای محمّد بن علی! اگر بخواهی من از موقعی که نطفه ای در پشت پدرت بودی، آگاهت می کنم و می توانم چنین کاری را انجام دهم.

ای محمّد بن علی! آیا نمی دانی پس از آنکه من وفات یافتم و روحم از

بدنم خارج شد، حسین بن علی علیهما السلام امام است و نزد خدای بلندمربته و درون کتاب نامش هست. [هم] در قرآن کریم او را وارث پیامبر نامید خداوند بزرگ، هم او را وارث پدر و مادرش نامیده و توصیف کرده است که شما برگزیده خلق او هستید. پس از خانواده شما، حضرت محمد صلی الله علیه وآله را برگزید و حضرت محمد صلی الله علیه وآله، علی علیه السلام را برگزید و علی علیه السلام مرا به امامت برگزید و من حسین علیه السلام را برگزیدم. (1)

امام حسن علیه السلام فرمود: همانا بعد از وفات من و جدا شدن روح از بدنم،

حسین بن علی علیه السلام امام است. وراثت او از پیامبر صلی الله علیه وآله نزد خدا در کتاب (لوح محفوظ یا قرآن و یا وصیتنامه) ثبت است که خدا (عزّوجلّ) این وراثت را به

ص: 144

1- فرهنگ سخنان امام مجتبی علیه السلام، ص 239 - 238 .

وراثت از پدر و مادرش افزوده است؛ زیرا خدا دانست که شما بهترین خلق او هستید. از این رو، از میان شما محمد صلی الله علیه وآله را برگزید و محمد صلی الله علیه وآله محمد صلی الله علیه وآله، علی علیه السلام را و علی علیه السلام مرا به امامت انتخاب کرد و من حسین علیه السلام را برگزیدم. (1)

محمد بن مسلم می گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود :

چون مرگ حسن بن علی علیه السلام فرا رسید، به حسین علیه السلام فرمود: برادر جانم، با تو وصیتی دارم؛ آن را حفظ کن. چون من مردم، مرا آماده ساز، (غسل بده، کفن کن و حنوط بپاش). سپس مرا سر قبر رسول خدا صلی الله علیه وآله ببر، تا با او تجدید عهد کنم، و سپس مرا به قبر مادرم برگردان و از آنجا به قبرستان بقیع ببر و در آن جا به خاک سپار و بدان که از عایشه به من مصیبتی می رسد که خدا می داند، و مردم او را آلت دست کنند (مقصود بنی امیه است) و دشمنی او با خدا و رسول خدا صلی الله علیه وآله و ما خانواده هم او را وادارد.

چون امام حسن علیه السلام جان داد، او را در تخته تابوت نهادند و سپس به

محلی که رسول خدا صلی الله علیه وآله بر جنازه ها نماز می خواند، بردند و حسین علیه السلام بر او نماز خواند و او را وارد مسجد کردند و چون بر سر قبر پیامبر صلی الله علیه وآله نگه داشتند، جاسوسی به عایشه خبر داد که بنی هاشم جنازه حسن را آوردند تا در حجره مدفن پیامبر صلی الله علیه وآله به خاک سپارند. او شتابانه سوار بر استری آمد - و او اول زنی بود که در اسلام بر روی زین سوار شد - و فریاد زد: فرزند خود را از خانه من دور کنید که در آن به خاک نرود و حجاب رسول خدا صلی الله علیه وآله به واسطه او دریده نگردد. امام حسین علیه السلام فرمود: از روز نخست، تو و پدرت حجاب او را دریدید و کسی را به خانه او دفن کردید که دوست نداشت نزدیک او باشد (مقصود،

ص: 145

1- منتخب میزان الحکمه، ص 43.

ابی بکر است)، و به راستی ای عایشه خدا از تو بازخواست کند. (1)

تعداد شهدای کربلا

محمد ابراهیم مروزی در «طوفان البکاء» دربارهٔ افرادی که در کربلا به شهادت رسیده اند می نویسد: «بعضی هفتاد و دو نفر، جمعی هشتاد و چهار سرور، به روایتی سی و دو سوار و هشتاد و دو پیاده، اما به روایت اصح و اقوی از جناب امام محمد باقر علیه السلام مرویست که چهل و پنج سواره و صد پیاده بودند، و به روایتی سی نفر نیز در شب عاشورا از لشکر مخالف به لشکر مظلوم کربلا ملحق شدند». (2)

تعریف شهادت

شهادت عبارت است از: پایان دادن به جریان حیات [که در متن طبیعت، مطلوب مطلق است] در کمال هشیاری و آزادی و آشنایی با ماهیت مختصات آن، با این هدف گیری که ذیلاً مطرح می نماییم.

بعضی از ابعاد شهادت :

بعد یکم - پایان دادن به زندگی طبیعی در راه دفاع از ارزش ها و حیات حقیقی افراد جامعه .

بعد دوّم - شکافتن کالبد مادی و به پرواز درآوردن روح به مقام شهود الهی، در راه وصول به جاذبیت کمال، برای بزرگداشت «حیات معقول» خود و دیگران.

ص: 146

1- اصول کافی، ج 2، ص 439.
2- ر.ک _ مروزی، محمد ابراهيم، طوفان البكاء.

بعد سوّم - تعیین کنندهٔ ملاک و میزان برای زندگی قابل توجیه در این دنیا.

بدیهی است کسی که حقیقت و ارزش واقعی حیات برایش مطرح نیست و از حیات جز خوردن و خوابیدن و اشباع خواسته های حیوانی چیز دیگری نمی فهمد، نه شهادت برای او قابل درک است و نه حیات حقیقی که دارای عالی ترین ارزش است.

برای آشنایی با عظمت شهادت، فهمیدن دو حقیقت شرط اساسی است :

1 . اهمیت مطلق زندگی

2. اهمیت هدفی که شهادت برای آن تحقق می یابد.

با درک این دو حقیقت است که معنای از دست دادن اختیاری حیات با کمال آگاهی و انبساط فهمیده می شود.

دربارهٔ اهمیت و عظمت فوق العاده زندگی، مطالب فراوانی گفته شده است. ما در اینجا به بیان یک مطلب اکتفا می کنیم: اگر به کسی که از نعمت عظمای حیات برخوردار است و با کمال اعتدال جسمانی و روحانی زندگی می کند، پیشنهاد شود که شما میان دو چیز اختیار دارید که یکی را انتخاب کنید :

1. ادامه حیات با برخورداری از عقل و وجدان و دیگر استعدادهای کمالی؛

2. مالکیت جهان با اختلال در بهره برداری از جوهر والای حیات و عظمت و مزایای آن؛

بدیهی است که انسان عاقل و هشیار که از سلامت روانی و عقلی برخوردار است، ادامه حیات با کمال اعتدال جسمانی و روحانی را انتخاب خواهد کرد.

هر اندازه انسان شهید از مزایا و عظمتهای حیات آگاه تر باشد و هر چه بیش تر توانایی استفاده از آن ها را داشته باشد، شهادت او از عظمت بالاتری

ص: 147

برخوردار میگردد.

نمونه هایی از عظمت های حیات آدمی:

انسان، در حال زندگی است که :

- از زیبایی ها لذت می برد.

- از عقل و وجدان استفاده می کند.

- محبّت و عشق می ورزد.

- به اکتشاف نایل می آید .

- حقایق را شهود می کند.

- شکوه عالم هستی را درک می کند.

- از عدالت و حق دفاع می نماید.

- طعم آزادی و اختبار معقول را می چشد.

- از علم و معرفت و جهان بینی کسب روشنایی می نماید.

- از لذت خدمت به همنوعان خود برخوردار می گردد.

- می تواند جهانی را آباد کند.

- لذت نظم و قانون گرایی را در می یابد.

- از شوق احیای انسان ها، به پرواز در می آید.

- طعم عواطف ارتباط های نسبی و سببی را درک می کند.

- با ابداعات هنری سازنده، به عظمت احساسات درونی خود پی می برد.

- با فعالیت های عقلانی سالم، همنوعان خود را از سقوط نجات می دهد و زمینه را برای پیشرفت تکاملی آنان آماده می سازد.

- با گسترش «من» بر جهان هستی، جهان را درون خود در می یابد.

ص: 148

مسلّم است که امتیازها و عظمت های زندگی بیش از حد شمارش های معمولی است، انسان آگاه با از دست دادن هر یک از این امتیازات و عظمت ها - در حقیقت - جهانی را از دست می دهد؛ زیرا هر یک از آن ها به تنهایی می تواند هدفی برای زندگی و توجیه کننده آن باشد حال، می توانیم این معنی را به خوبی درک کنیم که چرا شهادت امام حسین علیه السلام ، با عظمت ترین شهادتی است که در تاریخ بشر بروز کرده است؛ زیرا او با شناخت همه ابعاد و امتیازات زندگی و توانایی بر برخورداری از آن ها، دست از زندگی شسته است. (1)

تعزيه

برای برپا داشتن مقام والای شهدای کربلا در روز تاسوعا و عاشورا، تعزیه خوانی برپا کرده و به عزاداری می پردازند، که آن نوعی نمایش مذهبی است و مردم در محافل و تکایایی که برگزار می گردد، به تماشای آن پرداخته و یادبود شهدای حادثه جانسوز کربلا را زنده نگه می دارند.

تکبیر پیامبر صلی الله علیه وآله

روایت شده: «روزی پیامبر صلی الله علیه وآله نماز ظهر را خواند، آن گاه جبرئیل را دید فرمود: الله اکبر. جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه وآله خبر داد که جعفر طیار (برادر علی علیه السلام) از سرزمین حبشه بازگشت. پیامبر صلی الله علیه وآله برای بار دوم فرمود: الله اکبر. همان وقت مژده ولادت امام حسین علیه السلام ، به پیامبر صلی الله علیه وآله داده شد. آن حضرت برای بار سوم فرمود: الله اکبر»

ص: 149

1- امام حسین علیه السلام شهید فرهنگ پیشرو انسانیت ، ص 23 - 25 .

این مطلب را صاحب «جواهر الکلام» در اواخر بحث تعقیب نماز، روایت نموده است. (1) (2)

تل زينبيه

تل زینبیه نیز نام آشنایی در سرزمین کربلاست. تل به معنای تپه و پشته برآمده از زمین است و سرزمین کربلا ناهموار و دارای بلندی و پستی بوده است. تپه ای را که حضرت زینب علیها السلام برای خبرگیری از احوالات برادر بر بالای آن می رفت را تل زینبیه می گویند. هم اکنون در طرف غرب صحن حرم سیدالشهدا، نزدیک در صحن، ساختمان و بنایی به این عنوان موجود است. (3)

تلاوت قرآن ن.ک ← ژرفای معجزات امام حسین علیه السلام (الف)

تنور خولی ن.ک ← سر مطهر در منزل خولی

توبه حرّ ن.ک ← حربن یزید ریاحی

تواضع و فروتنی امام

امام حسین علیه السلام مظهر تواضع بوده و در زندگی نه تنها لحظه ای کبر و غرور به ایشان راه نیافته، بلکه همیشه فروتنی را به معنای واقعی کلمه مراعات نموده و تواضع آن حضرت زمان و مکان را در نوردیده است .

مجلسی رحمه الله می نویسد: یک روز امام حسین علیه السلام عبور می کرد که گروهی نان

ص: 150

1- ناگفته نماند که طبق روایت دیگر، مراجعت جعفر طیار علیه السلام از حبشه، در سال هفتم هجرت، همزمان با فتح خیبر، رخ داد. (اعلام الورى ؛ بحار الأنوار، ج 21، ص 23)
2- انوار البهيه ، ص 139 .
3- در مسلخ عشق ، ص 199 .

خشک در عبا ریخته، می خوردند و چون حسین علیه السلام رسید، گفتند: بفرمائید ای پسر رسول خدا. پسر پیغمبر صلی الله علیه وآله آمد کنار آنها نشست و با آن ها هم غذا شد و گفت: خداوند گردنکشان و متکبّران را دوست ندارد؛ اکنون شما هم به میهمانی من حاضر شوید.

چون آن ها به خانه حسین بن علی علیهما السلام آمدند، فرمود: برای آن ها انواع غذا تهیه کنید. و آن ها را به اطعام و اکرام خشنود ساخت. (1)

تولد

منابع حدیثی و تاریخی، سال ولادت امام حسین علیه السلام را مختلف گزارش کرده اند: سال سوّم، چهارم، ششم و هفتم هجرت. بر همین پایه، مدت عمر ایشان نیز مورد اختلاف خواهد بود؛ اما بنابر اکثر منابع و مشهورترین روایات، سال ولادت امام حسین علیه السلام سال چهارم هجری است و عمر ایشان در وقت شهادت، پنجاه و هفت سال بوده است.

1 . صحيح ابن حیان - به نقل از ابوحاتم -: امام حسین علیه السلام هنگام وفات پیامبر صلی الله علیه وآله، هفت سال، یک ماه کم داشت؛ زیرا او سال چهارم هجری، چند شب از شعبان گذشته، متولّد شد. (2)

2. الکافی - به نقل از ابوبصیر، از امام صادق علیه السلام - : حسین بن علی علیهما السلام روز عاشورا، در پنجاه و هفت سالگی، قبض روح شد. (3)

ص: 151

1- تحلیلی از زندگی امام حسین علیه السلام ، ص 112 .
2- دانشنامه امام حسین، ص63؛ ابن حیان ، ج 3، ص 190 ؛ المعجم الكبير، ج3، ص117.
3- همان؛ کافی، ج 1، ص 463 ، ح 1 ؛ امالی، صدوق، ص 223 ، ح 239.

3. از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود :

مابین حسن و حسین علیهما السلام طهری فاصله شده و مابین میلاد آن دو بزرگوار شش ماه و ده روز واقع شده است. (1) و در مورد روز ولادت امام حسین علیه السلام اختلاف است، (2) اما بنابر قول مشهور، سوم شعبان سال چهارم هجری در مدینه بوده است.

ن.ک ← ماه و روز تولد

ص: 152

1- منتهى الأمال، ج 1، ص 522.
2- همان.

ث

ثار الله

ثار از «ثور» به معنی خون است و در مورد خون به ناحق ریخته شده، استعمال می گردد. مورد دیگر استعمالش خونخواهی و ولیدم و انتقام گیرنده خون می باشد. در این زیارت «ثار» اضافه به «الله» شده است و بنا بر معنای اوّل دلالت دارد بر اینکه خونی که در روز عاشورا بر زمین ریخته شده، خون خدا بوده است. و بنابر معنای دوّم یعنی خون خواه، این خون و اختیار دارش هم خود خداست و خود اسباب انتقام گیری از این خون را فراهم خواهد آورد.

از جهت دیگر حسین علیه السلام می دانست که در این قیام باید با خون خود دین خدا را یاری نماید، بنابراین از همان آغاز در خطبه خروج از مکه فرمود:

«هر کس حاضر است خون قلب خویش را در راه ما نثار کند، پس با ما همراه شود».

گفتنی است که دو قطره نزد خدا بسیار عزیز است: یکی قطره خون شهید و دیگری قطره اشک از خوف خدا در نیمه های شب. (1)

با این نگاه، در تاریخ دنیا خون های پاک فراوانی بر زمین ریخته شده، ولی

ص: 153

1- از آسمان تا آسمان، ص 22 میزان الحکمه، ج 5، ص 187.

کلمه ثار الله فقط درباره سیدالشهداء علیه السلام و امیرالمؤمنین علیه السلام با استفاده شده است؛ چرا که در میان آن همه، تنها این دو خون، خون عصمت و طهارت است. (1)

ثعلب

از قبیله ثعلب چهار نفر به یاری امام حسین علیه السلام شتافتند و در واقعه خونبار کربلا به شهادت رسیدند که عبارت است از:

1 . قاسط بن زهیر

2. کردوی بن زهیر بن حارث

3 . كنانة بن عتيق

4. ضرغامة بن مالک

ثقلين

این حدیث شریف به «حدیث ثَقَلَيْن» مشهور است. واژه ثَقَلَيْن تثنیهٔ

«ثَقَل» است و کلمه ثَقَل در لغت به معنای متاعی است که مسافر با خود حمل می کند.

فیروزآبادی در کتاب «قاموس المحیط» می نویسد :

ثَقَل (به حرکت قاف) به معنای متاع و کالای مسافر و نیز هر چیز نفیسی را که پنهان و محفوظش می دارند می باشد، و حدیثی که از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله نقل شده است که فرمود: (2)

ص: 154

1- همان؛ ره توشه راهیان نور، ویژه محرّم الحرم 1431 ه.ق ؛ شرح زیارت وارث، ص 84.
2- نگاهی به حدیث ثقلين، ص 19 ميلاني .

إِنِّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْن، كِتَابَ اللَّهِ وَعِشْرَتِي أَهْلَ بَيْنِي إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا فَقَدْ نَجَوْتُمْ (و في نسخة) لَنْ تُضِلُّوا بَعْدَهَا أَبَدا؛ (1)

من دو چیز بزرگ را در میان شما می گذارم که اگر به این دو چنگ زده و متمسک شدید، هرگز گمراه نگردید و قطعاً نجات می یابید و این دو، یکی قرآن کتاب آسمانی و دیگر عترت و اهل بیت منند. (2)

ثمرات قیام کربلا ن.ک ← نتایج و پیامدهای قیام عاشورا

ص: 155

1- مستدرک ، ج 11، ص 374.
2- شب های پیشاور، ج 1، ص 403 .

ص: 156

ج

جابر بن عبدالله انصاری

جابر و عطیه، که هر دو از بزرگان شیعه بودند. جابر و پدرش از یاران پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله بودند که پدرش در یکی از جنگ ها به شهادت رسیده بود. جابر نیز در جنگ های زیادی در رکاب حضرت محمد صلی الله علیه وآله بود. او یکی از محدّثان بود و پنج امام را درک کرده بود.

جابر در اواخر عمر نابینا شده بود و به همراه همسرش عوفی به کربلا آمده و پس از انجام دادن آداب زیارت، امام حسین علیه السلام و یارانش را زیارت کرد، و سخنانی در عشق به مولایمان اباعبدالله علیه السلام بر زبان راند.

جابر بن حجاج

- غلام عامر بن نهشل تَيْمَى تَيْمِ الله بن ثعلبه

جابر، جنگاوری دلیر بود. صاحب «حدائق» گفته است: وی همراه با امام حسین علیه السلام در کربلا حضور یافت و در رکاب آن حضرت به شهادت رسید. (1)

ص: 157

1- تحقیق و نگرشی جامع بر زندگانی و مقتل امام حسین علیه السلام ، ص 275؛ حدائق الوردية ، ص 122 .

شهادت او در نخستین حمله، قبل از ظهر (روز عاشورا) اتفاق افتاد. (1)

جامع دمشق

مسجد جامع اموی در دمشق قرار دارد. این مسجد با عظمت و شگفت، از عظیم ترین مساجد ممالک اسلامی به حساب می آید و بنای آن به دوران های بسیار قدیم و پیش از اسلام بر می گردد. (2) در داخل مسجد، منبری قرار دارد که می گویند: منبری که امام سجاد علیه السلام در دربار شام برفراز آن رفت و در مجلس يزيد خطبه خواند، در محلّ آن بوده است. در قسمت دیگری از داخل مسجد، گنبد کوچکی روی چهار ستون قرار دارد که به «مقام زین العابدین» معروف است و گفته می شود حضرت در آن جا استراحت می کرده است. در کنار منبر یاد شده در قسمت شرقی مسجد، «مقام رأس الحسین» قرار گرفته و زیارتگاه شیعیان است. (3) (4)

جایگاه امام حسین علیه السلام در روایات اهل سنّت

1 . امام حسن و امام حسین علیهما السلام دو ریحانه خوشبوی منند. (5)

2. حسن و حسین دو سرور جوانان اهل بهشت می باشند. (6)

ص: 158

1- تحقیق و نگرشی جامع بر زندگانی و مقتل امام حسین علیه السلام ، ص 275؛ حدائق الوردية، ص 122.
2- این مسجد قبلاً کلیسا بوده است.
3- فرهنگ عاشورا ، ص 139 .
4- شام سرزمین خاطره ها، ص 63 .
5- جلوه های عاشورا ص 20؛ صحیح بخاری، کتاب مناقب، مناقب الحسن و الحسين.
6- همان؛ سنن ترمذی، ابواب المناقب، باب مناقب الحسن و الحسين.

3. این ها دو پسر و پسران دختر منند؛ خدایا من آن ها را دوست می دارم، پس تو (نیز) آنان را دوست بدار؛ هر کسی هم که آنان را دوست دارد، دوست بدار. (1)

4. از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله پرسیدند: چه کسانی از اهل بیت شما نزد شما محبوب ترند؟ فرمود: حسن و حسین، و همیشه به فاطمه زهرا علیها السلام می فرمود: پسرانم را صدا بزن (آن ها را بیاور). سپس آن ها را می بویید و در آغوش می گرفت. (2)

5. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: هر کس حسن و حسین را دوست بدارد، همانا مرا دوست داشته است و هر کس آنان را دشمن بدارد مرا دشمن داشته است. (3)

جبلة بن علی شیبانی

جبله از دلیران اهل کوفه بود که همراه مسلم علیه السلام قیام کرد و سپس به یاران حسین علیه السلام پیوست. گروهی از مورّخین از او نام برده اند. صاحب «الحدائق» گفته است که او در کربلا همراه حسین علیه السلام کشته شد. (4)

جدا نشدن سرها تا سر مبارک امام حسین علیه السلام در بدن بود

بدان که تا وقتی که سر آن بزرگوار در بدن او بود، نگذاشت سر هیچ یک از شهدای اهل بیت علیهم السلام را از بدن جدا کنند؛ زیرا آن ملعونی که روی سینه قاسم علیه السلام نشسته بود که سر او را جدا کند و آواز قاسم علیه السلام به گوش این بزرگوار

ص: 159

1- همان.
2- همان.
3- همان؛ سنن ابن ماجه، مقدّمه فضایل حسن و حسین.
4- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 160 .

رسید، خود را رساند، دید که آن ملعون روی سینه قاسم علیه السلام نشسته است، شمشیر خود را به سوی او انداخت؛ شمشیر آن بزرگوار بر بازوی آن ملعون وارد شد؛ گویا بازوی او به پوست آویزان شد. آن ملعون فریاد کشیده، از قبیله خود کمک خواست مرا دریابید!

طایفه او، با سایر هجوم آوردند. حضرت با آن کفّار مشغول جنگ شد؛ یک وقت دید قاسم علیه السلام فریاد می کند:

عموجان! دست از جنگ بردار که از صدمه سم مرکب ها، بدن من در هم شکست! (1)

معلوم می شود تا آن بزرگوار حیات داشت و سر در بدن داشت، سر هیچ یک از شهدای اهل بیت علیهم السلام را از بدن جدا نکردند.

پس می گوییم بعد از شهادت آن بزرگوار، اراذل اعراب سواره و پیاده برای غارت اهل بیت علیهم السلام رو به خیمه ها آوردند؛ چنانچه طرماح می گوید: من روز عاشورا در لشکر عمر سعد بودم، وقتی پسر فاطمه زهرا علیها السلام از زین به زمین کربلا قرار گرفت، هنوز حیات داشت که لشکر به طمع تاراج خیمه ها رو به سراپرده حرم نهادند؛ اسبان دشمنان پاهای خود را بر سینه و شکم آن حضرت علیه السلام می گذاشتند؛ پیادگان پاهای نحس خود را بر روی جسم امام علیه السلام می گذاشتند!

طرماح می گوید: چون این حالت را دیدم، غش کرده، افتادم، دیگر نفهمیدم که چطور شد. وقتی به هوش آمدم که نه لشکر بود و نه اهل بیت علیهم السلام ؛ همه رفته بودند. من از ترس افتاده بودم، ولی هوش داشتم که ناگاه آفتاب غروب

ص: 160

1- ر.ک - بحار الأنوار، ج 45، ص 35؛ انوار الشهاده، ص 126؛ اسرار الشهاده ، ص 105.

کرد، شب شد؛ یک دفعه دیدم بیست سوار از طرف قبله پیدا شدند.

یکی از آن ها که سواره بود، نزدیک نعش امام مظلوم علیه السلام آمده، پیاده شد. آن بدن پاره پارۀ چاک چاک مطهر را با دو دستش برداشت و فرمود:

السّلام عليك يا ولداه !

ناگاه از آن بدن صدا برآمد :

عليك السّلام يا جدا! یا رسول الله !

طرماح می گوید: فهمیدم که رسول خدا صلی الله علیه وآله است. بعد از آن دیدم آن حضرت دست خود را به سوی کوفه بلند کرد و سر آن حضرت را آورد بر گردن نهاد و او را نشانید. بعد، به آن سواران رو کرده، فرمود :

ای پیغمبران! ببینید با فرزند من چه کردند؟! (1)

فدای تو یا رسول الله! نمی دانم آن سر در آن شب کجا بود؟ در منزل ابن زیاد یا در تنور خولی؛ و یا ...؟!

غرض اینکه اهل بیت علیهم السلام و خیمه ها را تاراج و غارت کردند و برگشتند و به قتلگاه رسیدند و به جدا کردن سرها مشغول شدند. (2)

جعفر بن عقیل

جعفر فرزند عقیل پسر ابوطالب، مادرش «حوصاء » دختر عمرو - معروف به الثغر - بن عامر بن هضان بن کعب بن عبد بن ابی بکر مذکور می باشد. مادر او

ص: 161

1- ر.ک ← انوار الشهاده، ص 201؛ اسرار الشهاده ، ص106.
2- ر.ک ← مقتل الحسین علیه السلام و مصرع اهل بیته ص 157 ؛ مخزن البكاء، ص 272 مجلس دهم، تنبیه چهارم؛ انوار نعمانیه ، ج 3، ص253؛ اسرار الشهاده، ص 105 - 107.

ریطه دختر عبد بن ابی بکر مذکور است، و مادر ریطه، ام البنين، دختر معاوية بن خالد بن ربيعة بن عامر بن صعصعه است. مادر او حمیده، دختر عتبة بن سمرة بن عتبة بن عامر است.

سروی می گوید: (در صحرای کربلا) جعفر بن عقیل به میدان تاخت. دلیر و بیباک شمشیر می زد و رجز می خواند. پانزده نفر را کشت. بشر بن حوط قاتل برادرش عبدالرحمان او را شهید کرد. (1)

جعفر بن علی بن ابی طالب

جعفر دو سال پس از برادرش عثمان به دنیا آمد. مادرش فاطمه أمّ البنین علیها السلام است. دوران زندگی را به مدت 2 سال با پدرش علی علیه السلام و دوازده سال با برادرش امام حسن علیه السلام و بیست و یک سال با برادرش امام حسین علیه السلام سپری نمود. پس در حادثه کربلا سنّ شریف او بیست و یک سال تمام بوده است. روایت شده است که امیرالمؤمنین علیه السلام به واسطه علاقه و محبتی که به برادرش جعفر داشت، او را هم جعفر نامید. مورّخان نوشته اند: «وقتی که عبدالله و عثمان برادران مادر و پدری او به شهادت رسیدند، امام حسین علیه السلام جعفر را خواست و گفت به کارزار بشتاب تا تو را مانند دو برادرم شهید ببینم و شهادت تو را نیز مانند شهادت دو برادر دیگرم به حساب خدا بگذارم؛ زیرا شما فرزندی ندارید. جعفر به میدان شتافت و به دشمن حمله آغاز نمود، شمشیر می زد و رجز می خواند».

ابوالفرج گوید: خولی بن یزید اصبحی به او حمله کرد و او را به شهادت

ص: 162

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 91 .

رساند، ولی ابو مخنف از مقتل نگاران نخستین، اعتقاد دارد که «هانی بن ثبیت، همان قاتل برادرش به او حمله کرد و او را نیز به شهادت رساند». (1)

جنادة بن حارث

- جنادة بن حارث مذحجى مرادی سلمانی (2) کوفی (3)

وی از شخصیت های معروف شیعه و از یاران امیر مؤمنان علیه السلام را به شمار می آمد و نخست همراه مسلم دست به قیام زد؛ ولی زمانی که پراکنده شدن مردم را ملاحظه کرد، به اتفاق عمرو بن خالد صیداوی و جمعی دیگر، به سوی امام حسین علیه السلام رهسپار گردید؛ امّا حُرّ از پیوستن آنان به امام علیه السلام جلوگیری به عمل آورد و امام علیه السلام آنان را به سوی خود آورد با فرا رسیدن روز عاشورا، این افراد به میدان شتافتند و تا قلب سپاهیان کوفه پیش رفتند؛ به گونه ای که سپاه دشمن آنان را محاصره کرد. امام حسین علیه السلام برادرش عباس علیه السلام را به یاری آنان فرستاد. آن بزرگوار بدان ها رسید و آنان را از چنگ دشمن رهانید؛ ولی حاضر نشدند سالم از میدان برگردند و نظاره گر حمله دشمن باشند. از این رو، بسان شیرانی خشمگین، با دشمن به مبارزه پرداختند تا اینکه همگی یک جا به فیض شهادت نائل آمدند. (4)

ص: 163

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا ، ص 73 .
2- منسوب به «سلمان»، تیره ای از قبیله مراد است که تیره ای از مذحج را تشکیل می داده است. (مقتل امام حسین)
3- شیخ طوسی در رجال ، ص 99، شماره 968 وی را از یاران امام حسین علیه السلام به شمار آورده است. (همان)
4- سلحشوران طف، ص 195 و 196.

جنادة بن كعب

- جنادة بن كعب بن حارث انصاری خزرجی

جناده از جمله کسانی بود که با خانواده ،خود امام حسین علیه السلام را از مکه همراهی می کرد و با آن بزرگوار به کربلا آمد. روز عاشورا به صحنه کارزار شتافت و در نخستین حمله به شهادت رسید. (1)

جُنْدَب بن حجير

- جُنْدَب بن حجیر کندی خَوْلانی

وی، از بزرگان شیعه و از یاران امیر مؤمنان علیه السلام تلقی می شد که به سوی امام حسین علیه السلام رهسپار گردید و قبل از برخوردِ حُرّ با حضرت، با امام دیدار کرد و همراه آن بزرگوار به کربلا آمد .

سیره نویسان گفته اند: جُنْدَب با دشمن مبارزه کرد و در آغاز جنگ به درجه رفیع شهادت نائل شد. (2)

جنگ بر سر آب

خوارزمی می گوید: چون تشنگی بر حسین علیه السلام و اصحابش شدت یافت، شبانه برادرش عباس را با سی سوار و بیست پیاده و بیست مشک فرستاد تا آن که نزدیک آب رسیدند. عمرو بن حجاج گفت: کیستی؟ نافع بن هلال گفت:

ص: 164

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 132؛ مناقب، ج 4، ص 104.
2- سلحشوران طف، ص 237 به نقل از ابصار العین فی انصار الحسين علیه السلام.

من پسر عموی تو هستم، از یاران حسین علیه السلام آمده ام از این آبی بنوشم که شما مانع شده اید. گفت: بنوش! گوارا! نافع گفت: وای بر تو! چگونه آب بنوشم در حالی که حسین و همراهانش از تشنگی می میرند؟ گفت: راست می گویی، ولی ما مأموریم و چاره ای جز اطاعت فرمان نداریم. نافع همراهانش را صدا زد، وارد فرات شدند. عمرو هم سربازانش را صدا کرد تا نگذارند. بین آن دو گروه بر سر آب پیکار سختی درگرفت. عده ای می جنگیدند و گروه دیگر مشک ها را پر می کردند . مشک ها پر شد و تعدادی از سربازان عمرو بن حجاج کشته شدند، اما از یاران امام کسی کشته نشد. این گروه با آب به اردوگاه خود برگشتند. حسین علیه السلام و همراهانش آب نوشیدند عباس را آن روز لقب «سقا» دادند. (1)

جواب

از قبیله جواب، یاران امام علیه السلام به نام های جندب بن حجیر کندی و فرزندش حجیر بن جندب در واقعه کربلا به شهادت رسیدند.

جوانمردی

جوانمردی یکی از خصلت ها و خوی های پسندیده است. امام حسین علیه السلام نیز مظهر جوانمردی و گذشت بوده اند. تاریخ گواه این مدعاست.

«قبل از واقعه کربلا حر بن یزید ریاحی با هزار نیروی نظامی راه را بر امام حسین علیه السلام که در مسیر کربلا در حرکت بود، بست؛ ولی امام حسین علیه السلام ملاحظه

ص: 165

1- مقتل خوارزمی، ج 1، ص 244؛ اخبار الطوال، ص 255؛ شهادت نامه امام حسین، ص 256 .

کرد که سپاه دشمن از تشنگی سخت در عذاباند؛ به جوانان خود فرمان داد شتاب کنند و به آن ها و اسب هایشان آب دهند. (1)

علی بن طعان محاربی می گوید: من آخرین نفر از سپاه حر بودم که به آنجا رسیدم. تشنگی بر من و مرکبم چیره شده بود. چون حسین علیه السلام حال عطش من و مرکبم را دید، امر کرد تا شتر خود را بخوابانم. شتر را آب دادم و آن حضرت خود شخصاً به دست مبارکشان آب را به دهان من گذاشت و سیرابم کرد». (2)

جود و بخشش

شیخ کمال الدین بن طلحه می نویسد: فضیلت، سخاوت و بخشش امام حسین علیه السلام چنان بود که صدای آن در تمام عالم اسلام طنین انداز شده و همه از اطراف به دربار او می شتافتند. و درباره کرم او می نویسد :

شخصیت حسین بن علی علیهما السلام روی این صفات فاضله بود که در تمام عمر عمل می کرد. او میهمان را گرامی می داشت، سائل را محروم نمی کرد، صله ارحام می نمود، با فقرا مجالست و معاشرت داشت و آن ها را سوار می کرد. ارباب حوائج را به مقصود می رساند. برهنه گان را می پوشانید. گرسنه گان را سیر می کرد و قرض مقروضین را اداء می کرد. پشتیبان ضعفا و دوست ایتام بود. محتاجین را معاونت و حمایت می کرد و هر مالی را که برای او می رسید، غالب يك جا به یک نفر محتاج و سائل می بخشید. به شخصی که یک روز میهمان او شد، هزار گوسفند و هزار دینار بخشید و با این بخشش ها اقوام و

ص: 166

1- ره توشه عتبات عالیات ، ص 213.
2- همان ؛ بحار الأنوار، ج 44، ص 376.

عشایر را فریفته مکارم اخلاقی و گذشت و جود خود می کرد. گفته اند: کریم، شجاع القلب است و بخیل شجاع الوجه.

صفت کرم و جود غریزه فطری آن حضرت و اهل بیتش بود. تصنّع و ریا نداشت. اهل تظاهر و عوام فریبی نبود. آن ها مال دنیا را برای رفع حوائج مردم و تألیف قلوب قبول می کردند. به قدری بخشش داشت که جود او مانند باران بر مردم می بارید.

انس، دربان پیامبر صلی الله علیه وآله که 18 سال ملازم خدمت رسول خدا صلی الله علیه وآله بود، گفت: در خدمت امام حسین علیه السلام بودم، یک کنیزی وارد شد، یک ساقه ریحان تقدیم حضرت کرد. امام او را آزاد ساخت و فرمود: آیا شنیدی که فرمود: ﴿وَ إِذَا بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا﴾، (1) بهترین صله آزادی کنیز بود. (2)

مورّخین چنین می نویسند: هنگامی که معاویه به مکه آمد، مال فراوانی تقدیم امام حسین علیه السلام کرد. درهم و دینار و لباس فاخر و اموال فراوان او را امام قبول نکرد. (3)

جون بن حوی، آزاد کرده ابوذر غفاری

بعد از ابوذر، جون همیشه ملازم اهل بیت علیهم السلام بود. نخست با حسن علیه السلام و بعد با حسین علیه السلام و در سفر آن حضرت از مدینه به مکه و عراق همراه او بود.

او در کربلا، روز عاشورا پس از رخصت از امام علیه السلام ، مقاتله و کارزار سختی کرد تا اینکه شربت شهادت نوشید.

ص: 167

1- سوره نساء، آیه 86 .
2- عمادزاده حسین ، مجموعه زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام ص 618 و 619 .
3- همان؛ ابن صباغ ، فصول المهمه ، ص 159 .

محمّد بن ابی طالب گفته است: پس از شهادت او، حسین علیه السلام در بالین سر او ایستاد و رو به درگاه الهی عرض کرد: بارالها! رویش را سفید، بویش را عطرآگین کن و او را با ابرار محشور فرما و رابطهٔ او را با محمّد و آلش برقرار کن.

علمای ما از امام باقر علیه السلام نقل کرده اند که چون بنی اسد به میدان آمدند تا کشته ها را دفن کنند، پس از چند روز، جون را یافتند که بوی مشک او فضا را پر کرده بود. (1)

جویریه بنت حارث

او از بنو مصطلق بود که با طایفه اش در مُریسیع نزدیک قدید سکونت گزیده بودند.

جویریه بیست ساله بود که به عقد پیامبر درآمد و تا سال 50 یا 56 هجرت در قید حیات بود. و گفته اند که در زمان مروان بن حکم در مدینه وفات یافت و در بقیع، مجاور مقابر دیگر همسران پیامبر صلی الله علیه وآله به خاک سپرده شد. (2)

جوین بن مالک

- جوین بن مالک بن قیس بن ثعلبه تَيْمی

وی، بر قبیله تیم وارد شده بود و در جمع آن ها اقامت داشت ها اقامت داشت و به اتفاق آنان به قصد نبرد با امام حسین علیه السلام از شهر خارج شد. زمانی که شرط های امام علیه السلام از ناحیه دشمن پذیرفته نشد، به جمع کسانی که به امام علیه السلام علاقه مند

ص: 168

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 142، با تلخیص.
2- مدینه شناسی، ص 474 با تلخیص .

شدند، پیوست و شبانه خدمت آن حضرت شرفیاب شد و در رکاب آن بزرگوار شربت شهادت نوشید.

به گفته سروی: جوین (1) در نخستین حمله به شهادت رسید و به اشتباه نام او را «سیف: و نسبتش را «نمری» گفته اند. (2)

جهينه

از قبیله جهینه سه نفر به یاری امام حسین علیه السلام شتافتند و در واقعه خونین نینوا به شهادت رسیدند که عبارتند از:

1 . مجمع بن زیاد بن عمرو

2 . عبّاد بن ابی المهاجر جهنی

3. عقبة بن صلت

ص: 169

1- در مناقب، ج 4، ص 113 ، سیف بن مالک نُمیری وارد شده است. (ابصار العین فی أصحاب الحسين علیه السلام)
2- تحقیق و نگرشی جامع بر زندگی و مقتل امام حسین علیه السلام ص 258.

ص: 170

چ

چاووش خوانی

در گذشته رسم بود کسانی که قصد رفتن به کربلای معلی، حج و یا مشهد مقدس را داشتند، با بدرقه دوستان و آشنایان زائر اشعاری را می خوانده و دم می گرفتند.

چرا شیعیان، بر تربت سجده می کنند؟

گروهی چنین می پندارند که سجده بر خاک و یا تربت شهیدان، به معنای پرستش بوده و نوعی شرک است.

در پاسخ این پرسش باید یادآور شد که میان دو جمله «السّجود الله» و «السجود على الأرض» تفاوت روشنی وجود دارد. اشکال یاد شده، حاکی از آن است که میان این دو تعبیر فرقی نمی گذارند.

به طور مسلّم، مفاد «السجود لله» این است که «سجده برای خداست»؛ در حالی که معنای «السجود على الأرض» آن است که «سجده بر زمین صورت می گیرد» و به تعبیر دیگر ما با سجده بر زمین، به خدا سجده می کنیم و اصولاً تمام مسلمانان جهان بر چیزی سجده می کنند در حالی که سجده آنان برای خدا است. تمام زائران خانه خدا بر سنگ های مسجد الحرام سجده می کنند در

ص: 171

صورتی که هدف از سجده آنان خدا است.

با این بیان، روشن می شود که سجده کردن بر خاک و گیاه و ... به معنای پرستش آن ها نیست؛ بلکه سجود و پرستش برای خدا به وسیله خضوع تا حدّ خاک است، همچنین روشن می شود که سجده بر «تربت» غیر از سجده «برای تربت» است.

از طرفی، قرآن کریم می فرماید :

﴿وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾. (1) (2)

و نیز پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله می فرماید:

جُعِلَتْ لِيَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَطَهُوراً ؛ (3)

زمین، سجده گاه و مایه پاکیزگی برای من گردیده است.

بنابر این «سجده برای خدا» یا «سجده بر زمین و تربت» نه تنها کوچک ترین منافاتی ندارد، که کاملاً سازگار است؛ زیرا سجده کردن بر خاک و گیاه، رمز نهایت خضوع و فروتنی در برابر خدای یگانه است. (4)

چراغانی

در هنگام اعیاد شعبانیه به ویژه تولد امام حسین علیه السلام در سراسر شهرها شیعیان چراغانی نموده و جشن می گیرند و در مساجد و تکایا شیرینی و شربت صرف می نمایند.

ص: 172

1- رعد، آیه 15.
2- شیعه پاسخ می دهد، ص 103 و 104.
3- همان؛ صحیح بخاری، کتاب الصلوة ، ص 91؛ بحار الأنوار، ج 8، ص 38.
4- همان.

چگونگی تولد او

از محمد بن عمرو از یکی از راویان شیعه، از امام صادق علیه السلام نقل می کند که جبرئيل علیه السلام بر محمد صلی الله علیه وآله نازل شد و به ایشان گفت: ای محمّد! خداوند به تو مژده تولد فرزندی از فاطمه را می دهد که امتت پس از تو، او را می کشند.

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «ای جبرئیل! بر خدایم درود می فرستم؛ اما من به فرزندی که از فاطمه علیها السلام متولد شود و امتم پس از من، او را بکشند، نیازی ندارم».

جبرئیل علیه السلام بالا رفت و سپس فرود آمد و [ دوباره] مانند آنچه گفته

بود، گفت.

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «ای جبرئیل! بر خدایم درود می فرستم؛ اما من به فرزندی که امتم پس از من، او را می کشند، نیاز ندارم».

جبرئیل علیه السلام به سوی آسمان بالا رفت و سپس فرود آمد و گفت: ای محمد! خدایت بر تو سلام می رساند و تو را چنین مژده می دهد که امامت، ولایت و وصایت را در نسل او قرار می دهد .

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «راضی شدم» سپس به فاطمه علیها السلام پیام داد که «خداوند، مرا به فرزندی مژده داد که از تو متولد می شود و امتم پس از من او را می کشند».

فاطمه علیها السلام پیغام داد: من به فرزندی که از من متولد شود و امتت پس از تو، او را بکشند، نیازی ندارم.

پیامبر صلی الله علیه وآله به او پیام داد که خداوند، امامت و ولایت و وصایت را در ذریه او

ص: 173

قرار داده است، و فاطمه علیها السلام پیام داد من راضی شدم. (1)

امام زین العابدین علیه السلام فرمود که اسماء بنت عمیس (2) برایم .... نقل کرد:

پس از یک سال، حسین علیه السلام متولد شد و پیامبر صلی الله علیه وآله آمد و فرمود: «ای اسماء! پسرم را به من بده».

او را در پارچه سفیدی به ایشان دادم. پیامبر صلی الله علیه وآله در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت و او را در دامنش نهاد و گریست. گفت[م]: پدر و مادرم فدایت! چرا می گریی؟

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «بر این پسرم می گریم».

گفتم: او الآن متولّد شده است، ای پیامبر خدا!

فرمود: «پس از من، گروه ستمکار، او را می کشند. خداوند، شفاعتم را به آنان نرساند!».

سپس فرمود: «ای اسماء! این را به فاطمه مگو، که او را تازه به دنیا آورده است.» (3)

ص: 174

1- دانشنامه امام حسین علیه السلام ، ص 64 و 65؛ کافی ، ج 1، ص 464 ، ح 4 کامل الزیارات، ص 123، ح 137.
2- از متون، چنین بر می آید که اسماء بنت عمیس همسر جعفر بن ابی طالب که همراه جمعی از مسلمانان به حبشه هجرت کرده بود، در سال هفتم هجری به مدینه آمده است؛ از این رو، حضور وی در رخدادهایی نظیر ولادت امام حسن و امام حسین علیهما السلام محل تردید قرار گرفته است. برای مطالعه بیشتر، ر.ک - دانشنامه امام حسین علیه السلام ، ج 1، ص 156.
3- دانش نامه امام حسین علیه السلام ، ج 1، ص 156 ؛ عیون اخبار الرضا علیه السلام ، ج 2، ص 25 ، ح 5؛ صحيفة الإمام الرضا علیه السلام ، ص 241، ح 146 .

ابراهیم بن شعیب میثمی از امام صادق علیه السلام نقل می کند: هنگامی که حسین بن علی علیهما السلام متولّد شد، خدای عزّوجلّ به جبرئیل علیه السلام فرمان داد که با هزار فرشته فرود آید و از طرف خدای (عزّوجلّ) و خودش به او شادباش بگوید. (1)

طوسی به سندش از امام زین العابدین علیه السلام نقل می کند که اسماء بنت عُمَيس خَشعَمی برایم گفت: ... روز هفتم تولد حسین علیه السلام ، پیامبر صلی الله علیه وآله نزد من آمد و فرمود: «پسرم را بیاور»

او را آوردم و با او، همان گونه کرد که با حسن علیه السلام کرده بود و یک قوچ سپید برای او عقیقه کرد، همان گونه که برای حسن علیه السلام کرده بود و رانش را به قابله داد و سرش را تراشید و هم وزن مویش، نقره مسکوک صدقه داد و بر سرش عطر مالید و فرمود: «خون مالیدن بر سر، سنّت جاهلی است». (2)

ن.ک ← سال تولد، ماه و روز تولد

چهارده معصوم علیهم السلام

پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه وآله و بزرگ بانوی اسلام صدیقه کبری و امیرالمؤمنین علی علیه السلام و یازده فرزندش را چهارده معصوم می نامند.

چهره امام ن.ک ← صورت و سیمای امام علیه السلام

ص: 175

1- الامالى، صدوق، ص 200 ، ح 215.
2- الامالی، طوسی ، ص 367، ح 781.

ص: 176

ح

حائر

حایر در اصطلاح به محدوده حرم امام حسین علیه السلام گفته می شود. محدوده آن را از یک تا پنج فرسنگ گفته اند. همان جایگاه مقدّسی است که شیفتگان اباعبدالله الحسین علیه السلام ، آرزوی دفن در آن را دارند و آن قدر امتیاز معنوی دارد که در مسائل فقهی گفته شده مانند مسجد الحرام و مسجد النّبى، مسافر مخيّر است که نماز را شکسته یا تمام بخواند. و حتی برخی از امامان برای شفا به این سرزمین متوسل شده اند. (1)

خارم ولی گلاب ز من می توان گرفت *** از بسکه بوی همدمی گل گرفته ام

ن.ک ← ضریح و صندوق امام حسین علیه السلام ، گنبد مطهر

حاجب معاويه

حاجب معاویه قتیر بوده است.

حاجِر

نام سرزمین و منزلی میان مکه تا عراق که محل تلاقی اهل بصره و

ص: 177

1- در مسلخ عشق ، ص 190 و 191 ؛ بحار الأنوار، ج و 191 ؛ بحار الأنوار، ج 86 ، ص 157 .

کوفه، هنگام عزیمت به مدینه است. به معنای نگهدارنده آب است، جایی که آب در آن می ماند. امام حسین علیه السلام در همین منزل، نامه مسلم بن عقیل را از کوفه دریافت کرد و پاسخی خطاب به مردم کوفه نوشت و توسط پیک خویش قیس بن مسهر به سوی کوفه فرستاد. (1)

حارث

قاتل طفلان مسلم بن عقيل. وقتی دو فرزند حضرت مسلم به نام های محمّد و ابراهیم به کمک «مشکور»، زندانبان از زندان ابن زیاد گریختند، شب را به خانه زنی پناه آوردند. شوهر آن زن حارث بود و برای پیدا کردن دو کودک، بسیار گشته و خسته شده بود. شب که به خانه آمد و فهمید دو کودک فراری در خانه اویند، صبح آن دو را شهید کرد و بدنشان را به فرات افکند و سرشان را پیش ابن زیاد برد تا جایزه بگیرد. ابن زیاد هم دستور داد گردن خود او را در همان محلی که طفلان مسلم را کشته بود، از سر جدا کنند. (2)

حارث بن امرء القیس کندی

حارث، از دلاور مردان بسیار نیایشگر به شمار می آمد و در تاریخ جنگ ها از او یاد شده است. وی ابتدا در اردوگاه عمر سعد قرار گرفت؛ ولی آن زمان که سپاهیان عمر سعد، سخنان امام حسین علیه السلام را پذیرا نشدند، او به امام پیوست و در رکاب آن حضرت مبارزه کرد تا به فیض شهادت نائل شد. (3)

ص: 178

1- مقتل مقرم، ص 205.
2- فرهنگ عاشورا معالى السبطين ، ج 2، ص 72.
3- زندگانی و مقتل امام حسین علیه السلام ، ص 235 .

صاحب «حدائق» گفته است: حارث، در نخستین حمله به شهادت رسید. (1)

حارث بن بنهان

بنهان غلام حمزه مردی شجاع و سوارکار بود. صاحب كتاب «الحديقة

الوردیّه» گفته است: حارث پسر بنهان پس از علی و امام حسن علیهما السلام به حسین علیه السلام پیوست و با حضرت به کربلا آمد و در حمله نخستین به شهادت رسید. (2)

حارث بن كعب

از قبیله حارث بن كعب ضبّاب بن عامر در صحرای خونین نینوا به شهادت رسید.

حَبّاب بن عامر

- حَبّاب بن عامر بن تَيْمِ اللاة بن ثعلبه تَيْمى

وی از شیعیان کوفه و از جمله کسانی بود که با مسلم علیه السلام بیعت کرد و پس از آنکه مردم دست از یاری مسلم علیه السلام برداشتند، رهسپار کوی حسین علیه السلام شد و در مسیر راه به آن بزرگوار برخورد و ملازم او شد تا این که در رکاب آن حضرت به درجه رفیع شهادت رسید. (3)

بنا به نقل سروی: وی در نخستین حمله، شربت شهادت نوشید. (4) (5)

ص: 179

1- همان؛ حدائق الوردية ، ص 122 .
2- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا ، ص96 .
3- سلحشوران طف، ص 259.
4- همان.
5- در مناقب، ج 4، ص 113 «حباب بن حارث» بیان شده است. (ابصار العین فی انصار الحسين علیه السلام

حبشی بن قیس نهمی

وی، حبشی بن قیس بن سلمة بن طريف بن ابان بن سلمة بن حارث همدانی نَهمی است و بنی نهم، تیرهای از قبیله هَمْدانی را تشکیل می دادند.

سلمه، جد حبشی از یاران رسول خدا صلی الله علیه وآله به شمار می آمده و پسرش قیس، اندکی پیامبر را درک کرده بود و حبشی پسر قیس از جمله افرادی بوده که در سرزمین کربلا حضور یافته و در زمان آرامش قبل از جنگ، خدمت امام حسین علیه السلام شرفیاب شده است. به گفته ابن حجر: حبشی در رکاب امام حسین علیه السلام به شهادت رسید. (1)

حبیب بن مظهر (مظاهر)

او، حبیب بن مظهر بن رئاب بن اشتر بن جخوان بن فقعس بن طريف بن عمرو بن قيس بن حارث بن ثعلبة بن دودان بن أسد، ابوالقاسم اسدی، فقعسی است. وی یکی از صحابه به شمار می آید و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را مشاهده کرد و ابن کلبی این موضوع را یادآور شده است. (2) حبیب، پسر عموی ربيعة بن حوط بن رئاب، با کنیه «ابوثور» است.

سیره نوسان گفته اند: حبیب در کوفه رحل اقامت گزید و در کلیه جنگ ها در کنار حضرت علی علیه السلام به مبارزه پرداخت و از یاران خاص و از حاملان علم و دانش آن حضرت تلقی می شد. حبیب از جمله افرادی بود که به حسین علیه السلام

ص: 180

1- مقتل امام حسین علیه السلام و حماسه آفرینان کربلا، ص 184 .
2- سلحشوران طف، ص 138؛ جمهرة النسب، ج 1، ص 241 .

نامه نوشته بودند.

نقل کرده اند: حبیب و مسلم بن عوسجه در کوفه برای امام حسین علیه السلام بیعت می گرفتند تا اینکه عبیدالله بن زیاد وارد کوفه شد و مردم آن سامان را از اطراف مسلم پراکنده ساخت و یاران مسلم گریختند. حبیب و مسلم توسط قبایل خود، مخفیانه در جایی نگهداری شدند و زمانی که امام علیه السلام وارد کربلا شد، به طور نهانی از کوفه بیرون رفتند. شب ها حرکت می کردند و روزها پنهان می شدند تا خود را به امام حسین علیه السلام رساندند.

گفته اند: وقتی حسین علیه السلام برای ادای نماز ظهر از آنان مهلت خواست، حصين بن تمیم به آن حضرت گفت: نمازت پذیرفته نیست! حبیب در پاسخ او گفت: خیال کردی نماز خاندان رسول خدا صلی الله علیه وآله پذیرفته نیست و از تو الاغ پذیرفته است! حصین برآشفت و بر او حمله کرد. حبیب نیز بر او حمله ور شد. حبیب با شمشیر به صورت اسب حصین کوبید و اسب بر سر سم بلند شد و حصین بر زمین افتاد. یارانش حمله کرده و او را از چنگ حبیب نجات دادند. (1)

سپس با سپاه دشمن به نبرد پرداخت و با شمشیر بر آن ها حمله می برد و رجز می خواند، تا تعداد زیادی از دشمن را به هلاکت رساند. در این اثناء «بدیل بن صُریم عقفانی» با شمشیر بر او ضربتی وارد ساخت و فرد دیگری از تیره بنی تمیم با نیزه بر او زد از اسب به زیر افتاد، خواست به پا خیزد که «حصين بن تمیم» شمشیری بر سر او فرود آورد، حبیب نقش بر زمین شد. تمیمی بالین او آمد و سر مقدّسش را از بدن جدا ساخت. (2)

ص: 181

1- سلحشوران طف، ص 145 ، کامل، ج 4، ص 70.
2- سلحشوران طف، ص 146 .

حجاج بن بدر تمیمی سعدی

حجاج از مردم بصره و از قبیله بنی سعد بن تمیم بود، که نامه مسعود بن عمرو را به خدمت امام حسین علیه السلام آورد و در خدمت او ماند و در حضورش به شهادت رسید.

مسعود نامه را همراه حجاج که آماده حرکت به سوی حسین علیه السلام بود و گروهی از عبدیین نیز قبلاً رفته بودند فرستاد و این گروه در کربلا، نامه را به حسین علیه السلام رساندند و چون نامه را خواند، گفت: چه شده بر تو؟ (شاید مراد این باشد که پس چرا نیامده ای؟) خدا تو را از ترس در امان دارد و عزیزت کند و در روز عطش اکبر، سیرابت فرماید .

حجاج همراه حضرت بود تا آنکه به درجه رفیعه شهادت نایل آمد. صاحب «الحدائق» گفته است که در جنگ تن به تن بعد از ظهر روز دهم محرم کشته شد، و دیگران گفته اند که پیش از ظهر در حمله نخستین کشته شد. رضوان خدا بر او باد! (1)

حجاج بن مسروق

- حجاج بن مسروق (2) بن جعف (3) بن سعد العشيرة مَذْحِجى جعفى

حجاج، شیعه و از یاران امیر مؤمنان علیه السلام را در کوفه به شمار می رفت. زمانی که امام حسین علیه السلام از مدینه رهسپار مکه گردید، وی برای دیدار با آن حضرت از

ص: 182

1- ر.ک ← سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 157 - 160 .
2- در ارشاد، ج 2، ص 78 «مسرور» به جای «مسروق» آمده است.
3- تیره ای از قبیله سعد العشیره.

کوفه راهی مکه شد و در آن جا ملازم رکاب آن بزرگوار و در اوقات برگزاری نماز، مؤدن امام علیه السلام بود.

ابن شهر آشوب و دیگران گفته اند :

روز دهم محرّم که فرا رسید و جنگ درگرفت، حجاج بن مسروق جعفی خدمت امام حسین علیه السلام شرفیاب شد و از او اجازه میدان خواست و حضرت بدو رخصت داد و به میدان شتافت و جنگید و با تنی آغشته به خون از میدان خدمت امام بازگشت، اشعاری را در حمایت از امام زمزمه کرد. سپس به میدان بازگشت و مبارزه کرد تا شربت شهادت نوشید. (1)

حجر بن عدی

معاویه با آنکه خون عثمان را بهانه احراز مقام خلافت خود خود دانست و آن قدر خونریزی نمود و مکر و حیله به کار برد تا موفق شد، پس از استقرار بر اریکه سلطنت، باز هم خون عثمان را فراموش نمی کرد و این سیاست را اساس سلطنت خود می دانست و برای حفظ آن به قول خودش دستور داد بی گناه را به جرم گناهکار مؤاخذه نمایند.

از جمله کسانی که او را کشتند و به کشتن او اختلاف و بدبینی را تشدید نمودند، حجر بن عدی کندی، بود که از بزرگان و رؤسای صحابه در کوفه و شام تحت نظر بود.

وقتی خطیب اموی سبّ علی علیه السلام می کرد، او ناراحت می شد و بدون پروا او را به قتل رسانید. سال 53 هجری، قتل حجر در عالم اسلامی به شدت

ص: 183

1- حماسه آفرینان کربلا، ص 202 - 207 با تلخیص.

انعکاس یافته که معاویه را لعنت می کردند. (1)

حدیث ثقلین ن.ک _ ثقلین

حديث جابر با حسین علیه السلام

سید بحرانی در «مدینة المعاجز» از «ثاقب المناقب» و غیره روایت کرده است از «مناقب السعداء» از جابر بن عبدالله که گفت:

چون حسین بن علی علیهما السلام تصمیم گرفت به عراق رود، نزد او رفتم و گفتم: تو زاده رسول خدائی و یکی از دو سبطی. من رأیی ندارم جز آن که مانند برادرت صلح کنی؛ زیرا او موفق و رشید بود.

فرمود: ای جابر، برادرم به دستور خدای تعالی و رسول او کار کرد و من هم به دستور خدا و رسولش کار می کنم. می خواهی رسول خدا و علی و و برادم را به گواه آرم؟ نظری به آسمان کرد و ناگاه در آسمان گشود و رسول خدا و علی و حسن و حمزه و جعفر علیهم السلام و زید فرود آمدند تا به زمین رسیدند و من هراسان و ترسان شدم.

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: ای جابر، گزارش کار حسن را پیش از حسین به تو گفتم که مؤمن نباشی تا تسلیم امر ائمه باشی و اعتراض نکنی، می خواهی جایگاه معاویه و جای حسین پسرم را ببینی و جای یزید قاتل او را؟

عرض کردم: آری یا رسول الله. پا به زمین زد و شکافت و زمین دیگر نمودار شد و شکافت تا هفت زمین و هفت دریا و زیر همه دوزخ را دیدم که ولید بن مغیره و ابوجهل و معاویه و یزید در زنجیر بسته شده و سرکشان

ص: 184

1- تاریخ مفصل اسلام و تاریخ ایران بعد از اسلام، ص 267 .

شیاطین با آن ها قرینند و عذابشان از همه سخت تر است. سپس فرمود: سر بلند کن. بلند کردم و درهای آسمان گشوده شد و بالا بهشت را دیدم. رسول خدا و همراهانش بالا رفتند به آسمان، از میان هوا فریاد زد: حسین جان، به من ملحق شو؛ حسین به او پیوست و بالا رفتند ...

حدیث سفینه

در حدیث مشهوری که معروف به «حدیث سفینه» است رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمود:

مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي كَمَثلِ سَفِينَةِ نُوحٍ مَنْ تَوَسَّلَ بِهِمْ نَجِى وَمَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُم هَلَكَ ؛ (1)

مَثَل اهل بيت من مَثَل کشتی نوح است، کسی که به آن ها توسل جست، نجات یابد و کسی که تخلف و دوری از آن ها بنماید، هلاک خواهد شد. (2)

قسمت آخر روایت به تعابیر مختلفی نقل شده است.

امام حسین علیه السلام یکی از اهل بیت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله می باشد.

حدیث کساء

حدیث کساء یکی از وقایع جالب و شیرین صدیقه کبری است که از فاطمه زهرا علیها السلام نقل گردیده و دلالت بر طهارت، معنویت والا و قدسی بودن آل عبا دارد. در این حدیث کسانی که زیر کساء (عبا) رفته اند، عبارتند از:

ص: 185

1- بحار الأنوار، ج 23، ص 124 .
2- شب های پیشاور، ج 1، ص 403 .

1. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله

2. علی علیه السلام

3. امام حسن علیه السلام

4. امام حسین علیه السلام (امام حسین علیه السلام خامس آل عبا می باشد).

5. فاطمه زهرا عليها السلام.

6. جبرئيل علیه السلام

این حدیث با نام خدا و سپس «عن جابر بن عبدالله أنصارى عن فاطمة الزّهرا» شروع و با «كذلك شيعتنا فازوا و سُعِداً في الدُّنيا والآخِرَةِ ورَبِّ الكعبة» خاتمه پیدا می کند که خواندن آن برای رفع هم و غم و گرفتاری ها توصیه شده است. (1)

«رویداد کسا، یکی از مهم ترین حوادث روشنگر تاریخ زندگی پیامبر خدا صلی الله علیه وآله از جهت معرفی پیشوایان و راهنمایان امت اسلام و یکی از نقاط روشن و برجسته مناقب و فضایل اهل بیت علیهم السلام است». (2)

حدیث لوح

حدیث لوح، بیانی قدسی و نورانی است که در آن به معرفی اوصیاء و امامان بعد از پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله پرداخته است.

حدیثی که به معرّفی ائمه اطهار (از جمله امام حسین علیه السلام) پرداخته و به بیان وقایع دوران آن ها اشاره دارد.

ص: 186

1- ر.ک ← موحد ابطحی، علی، حدیث کساء و آثار شگفت.
2- اهل بیت علیهم السلام در قرآن و حدیث ، ص 43 .

حر بن یزید ریاحی

حرّ بن يزيد بن ناجية بن قعنب بن عتاب بن هرم بن رياح بن يربوع بن حنظلة بن مالک بن زيد بن مناة بن تمیم تمیمی یربوعی ریاحی.

حرّ در دوران جاهلیت و اسلام در میان قومش مورد احترام بود؛ زیرا جدّش عتاب در ردیف نعمان (فرمانگزار منطقه) بود و بعد از او پسرش، قیس همپایه نعمان شد و شیبانی ها با او جنگیدند و به همین جهت، جنگ «یوم الطخفه» به وجود آمد.

حرّ پسر عموی أخوص (زید بن عمرو بن قيس بن عتاب) صحابی شاعر بود. حرّ در کوفه رئیس بود که بنا به دعوت ابن زیاد با هزار جنگجو به مقابله حسین علیه السلام خارج شد.

شیخ ابن نما روایت کرده است: چون حرّ از قصر ابن زیاد خارج شد تا برای مقابله حسین علیه السلام برود، صدائی شنید که میگوید ای حرّ بهشت بر تو مژده باد! برگشت ولی کسی را ندید و با خود گفت: به خدا این حرف نمی تواند درست باشد؛ زیرا جنگ با حسین و بهشت! این جریان را به خاطر داشت تا این که به خدمت امام علیه السلام رسید و جریان را بازگو کرد، امام فرمود: به اجر و خیر رسیدی.

حرّ با سپاهی هزار نفری به سوی امام علیه السلام حرکت نمودند و سپس در منطقه ای به نام «ذو حسم» که امام علیه السلام توقف نموده بودند، ایستادند ولی سپاه حرّ تشنه بود. تا این که به دستور امام حسین علیه السلام به سپاه و اسب هایشان آب دادند. وقت اقامه نماز حرّ با امام نماز گزارد .

سپس امام علیه السلام خورجین های نامه را به او نشان داد، ولی حرّ گفت ما از

ص: 187

کسانی نیستیم که برای شما نامه فرستاده باشیم. امام علیه السلام می خواستند برگردند که حرّ و افرادش مانع بازگشتن ایشان شدند. امام حسین علیه السلام به حرّ فرمود: مادرت به عزایت بنشیند، چه می خواهی؟ حرّ گفت: به خدا قسم اگر عربی غیر از تو در موقعیتی که تو هستی این حرف را به من می زد، مقابله به مثل می کردم و کوچک ترین هراسی از عواقب آن نداشتم؛ ولی به خدا، در یاد از مادر تو، راهی ندارم جز آن که به نیکوترین وجه ممکن متذکر شوم.

حسین علیه السلام فرمود: پس چه می خواهی؟ حرّ گفت: می خواهم تو را پیش عبیدالله ببرم. امام فرمود: در این صورت به سخن تو گوش نمی کنم. حر گفت: من هم دست از تو برنمی دارم؛ که در نتیجه سه بار کشمکش رخ داد.

سپس حسین علیه السلام از راه «العذیب» و «قادسیه» که با عذیب 38میل فاصله داشت، به طرف دست چپ حرکت کرد و حرّ هم با او حرکت می کرد تا اینکه به «البيضه» رسیدند و سپس با بیان خطبه توسط امام، هر دو قشون به حرکت خود ادامه دادند، تا به «عذیب الهجانات» رسیدند. سپس امام از قصر بنی مقاتل کوچ کرد و به طرف چپ متمایل می شد و حرّ مانع می شد که ناگهان سواره ای بر اسب بسیار خوبی که مسلّح بود و تیری بر شانه انداخته بود، از کوفه رسید. افراد قشون طرفین ایستادند و منتظر شنیدن خبر از او شدند. چون نزدیک آمد، به حرّ سلام کرد و از حسین علیه السلام رد شد. این شخص مالک بن نسر از قبیله کنده، نامه ای از ابن زیاد به حرّ داد که در آن چنین نوشته بود:

«اما بعد، به محض وصول این نامه و رسیدن فرستاده ام به تو، به حسین علیه السلام اجازه حرکت مده و او را در همان جای بازدار و در محلّ بدون آب و نبات فرود آور و به فرستاده ام دستور داده ام که همراه تو باشد و از تو جدا نشود

ص: 188

تا خبر اجرای دستورات را به من بیاورد. و السّلام».

حرّ چون نامه را خواند، نامه و نامه رسان را پیش حسین علیه السلام آورد و جریان را به طور کامل بازگو کرد. حسین علیه السلام در پاسخ گفت: پس بگذار در یکی از این سه روستا یعنی نینوا، غاضریه، شعَيْبه منزل کنیم. حرّ گفت: نه، نمی توانم، این مرد جاسوس امیر است. در نتیجه در همان محلی که بودند، فرود آمدند.

بالاخره گروه های مختلف در کربلا گرد آمدند و نهضت خونین عاشورا رخ داد. ولی حربن یزید ریاحی در یک غافلگیری نزد امام حسین علیه السلام آمد و توبه کرد و سپس با اذن امام به سوی یاران سابق خود آمد و گفت: ای مردم آیا پیشنهادات حسین علیه السلام را قبول نمی کنید تا از درگیری با او رها شوید؟

گفتند: با فرمانده (عمر بن سعد) مذاکره کن. حرّ با او مذاکره کرد و عمر گفت: علاقه مندم و اگر راهی داشتم، این کار را می کردم ولی ... پس حرّ متوجه افراد قشون شد و گفت: ای مردم کوفه! مادرتان عزادار و گریان باشد، پسر رسول خدا را دعوت کردید تا با او بیعت کنید و خودتان را در راه او به کشتن دهید و حالا می خواهید او را بکشید؟ او را محاصره کرده اید و راه های ورود و خروج او را بسته اید و از هر طرف بر وی احاطه کرده اید تا او را از سرزمین خدا برای آسایش خودش و خانواده اش، باز دارید. و او را اسیر خودتان کرده اید. که قدرت انجام هیچ کاری را ندارد و آب روان فرات را که یهود و نصرانی از آن می نوشند و حیوانات و درندگان بیابان ها در آن می لولند، بر او و

همسران و اولادش حرام کرده اید؟ ببینید که تشنگی آنان را از پا انداخته است. با خانواده حضرت محمد صلی الله علیه وآله چقدر رفتار ناپسند کردید؟ خداوند شما را روز تشنگی - اگر از همین لحظه توبه نکنید و برنگردید - سیراب نکند.

ص: 189

سخن حرّ به اینجا رسیده بود که چند نفر از دشمن به او حمله بردند و شروع به تیراندازی کردند و حرّ برگشت و در پیش امام علیه السلام ایستاد.

در حالی که دشمن به شدّت مشغول جنگ بود، حربن یزید پیشدستی می کرد و بر آنان حمله می برد و رجز می خواند و اسبش از دو گوش و پیشانی زخمی شده بود و خونش جاری بود.

سپس یزید بن سفیان که به سوی حرّ رفته بود و رجز می خواند را به قتل رساند؛ تا آن که اسب حرّ را کشتند و او پیاده جنگ بی نظیری کرد تا اینکه جماعنی بر حرّ حمله ور شدند و او را به قتل رساندند.

در این هنگام حسین علیه السلام بر بالای سرش ایستاد و به او گفت: تو در دنیا آزاد مرد و در آخرت خوشبختی، چنان که مادرت ترا «حرّ» نامیده است.

حرکت امام حسین علیه السلام از مدینه

معاویه در سال شصت هجری از دنیا رفت و پسرش یزید تصمیم گرفت که از این سه تن که در نظر مردم مدعیان خلافت بودند، برای خلافت خود بیعت بگیرد و به ولید بن عتبة بن ابی سفیان حاکم مدینه نوشت تا به زور از این سه تن بیعت بگیرد.

ولید نتوانست از ایشان بیعت بگیرد و امام و عبدالله بن زبیر تصمیم گرفتند که از مدینه بیرون بروند و به مکه پناه ببرند؛ زیرا مکه به دستور قرآن نباید محلّ فسوق و جدال باشد و هر کس وارد آن شد، باید در امان باشد. به گفته طبری امام حسین علیه السلام شب یکشنبه، دو روز مانده به آخر ماه رجب سال شصت هجری از مدینه بیرون و به سوی مکه به راه افتاد. فرزندان و

ص: 190

برادران و اولاد برادران و تمام اهل بیتش با او همراهی کردند به جز محمد حنفیه که در مدینه ماند

سفر امام پنج روز طول کشید و روز سوم شعبان وارد مکه شد. امام حسین علیه السلام در مكه مورد توجه عموم قرار گرفت و با شخصیت والای او، عبدالله بن زبیر ناچار شد هر روز با مردم دیگر نزد امام برود.

جماعتی از شیعیان و هواخواهان حضرت علی علیه السلام در کوفه پس از شنیدن خبر مرگ معاویه در منزل سلیمان بن صرد خزاعی گرد آمدند و نامه ای به امام حسین علیه السلام نوشتند که در آن پس از اظهار خوشحالی از مرگ معاویه، اظهار داشتند که امامی ندارند و منتظر قدوم او به کوفه هستند تا شاید خداوند به وسیله او مردم را به حق جمع کند. پس از این نامه، نامه های دیگری هم نوشتند و رسولانی فرستادند و امام را به حرکت به سوی کوفه ترغیب کردند.

امام حسین علیه السلام در پاسخ نامه های ایشان نامهای نوشت و پسر عم خود مسلم بن عقیل را فرستاد تا از وضع کوفه و احوال مردم آگاهی دهد و اگر اوضاع را مطابق نامه ها و پیغام هایشان یافت، او را خبر دهد تا او نیز به سوی ایشان حرکت کند .

چون مسلم بن عقیل به کوفه رسید، مردم زیادی در ابتدا با او بیعت کردند و والی کوفه از طرف یزید که نعمان بن بشیر نام داشت، بر او سخت نگرفت. مسلم به امام حسین علیه السلام نامه نوشت و گفت که هر چه زودتر به سمت کوفه حرکت کند. هواداران بنی امیه نامه ای به یزید نوشتند و او را از ضعف و سستی نعمان بن بشیر در برابر مسلم و اتباع او آگاهی دادند. یزید پس از مشورت با سرجون که از موالی معاویه بود، عبیدالله بن زیاد والی بصره را مأمور کوفه کرد

ص: 191

و دستور داد که مسلم را تعقیب کند تا آن که یا او را از شهر بیرون کند و یا به قتلش برساند.

عبیدالله بن زیاد بی درنگ روانه کوفه گردید و به تنهایی وارد آن شهر شد و زمام حکومت را به دست گرفت و مردم را با وعده و وعید به خود جلب کرد. مسلم سرانجام در روز هشتم یا نهم ذی الحجه سال شصت در کوفه خروج کرد و دار الاماره را محاصره کرد. اما اشراف کوفه و رؤسای قبایل که دل با عبیدالله داشتند، افراد طوایف خود را از پیروی از مسلم بر حذر داشتند و در این کار موفق شدند، چنان که مسلم تنها ماند و به تفصیلی که در کتب تاریخ مذکور است، گرفتار و کشته شد. (1)

حرکت امام حسین علیه السلام از مکه به عراق

امام حسین علیه السلام پیش از آنکه از خبر قتل مسلم آگاه گردد، عازم خروج از مکه و حرکت به سوی کوفه گردید. عده ای از بزرگان قوم از جمله عبدالله بن عباس او را اندرز دادند که در مکه بماند و به کوفه که مردم آن قابل اطمینان نیستند، نرود و حتی عبدالله بن عباس پیشنهاد کرد که به جای کوفه به یمن برود و از آن جا داعیان و مبلغان خود را به اطراف بفرستد؛ ولی امام هیچ یک از این پیشنهادها را نپذیرفت و در حرکت به سوی کوفه جازم و مصمم ماند.

در اینجا این سؤال پیش می آید که مگر امام با آن همه سابقه و آگاهی که خود از نزدیک به احوال مردم کوفه داشت، خطر غدر و نفاق کوفیان را پیش بینی نمی کرد؟

ص: 192

1- سیری در زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام ، ص 185 - 188 .

پاسخ آن است که قطع نظر از مسأله امامت، در نظر شیعه که به موجب آن امام از عواقب امور آگاهتر و بصیرتر از مردم دیگر است، اما حسین علیه السلام حتماً عواقب خروج خود را از مکه و رفتنش را به میان مردم کوفه تصور می کرد و بهتر از دیگران می دانست که چگونه مردم کوفه پدر او را در برابر معاویه تقویت نکردند و چگونه برادرش را تنها گذاشتند و نزدیک بود که او را تسلیم معاویه کنند. بنابر این نامه های مردم کوفه او را اغفال نمی کرد. او می دانست که مردم کوفه میتوانستند از حجر بن عدی و دیگران حمایت کنند و حکومت زیاد بن ابیه را گردن ننهند و سبّ امام علی علیه السلام را بر بالای منابر تحمّل نکنند.

امام می دانست که کوفیان ممکن است به وعده خود وفا نکنند و او را تنها بگذارند. پس چرا به نامه های ایشان پاسخ مثبت داد و به مذاکرات یاران و نزدیکان خود عنایتی نکرد و با پای خود به سوی قتلگاه شتافت؟

پاسخ آن است که امام حسین علیه السلام نمی توانست حکومت یزید بن معاویه را بر مسلمین تحمّل کند، چه او را اصلاً شایستهٔ خلافت نمی دانست و اطاعت از مردی را که روزگارش را در لهو و لعب و شکار می گذشت و حتی به فسق مشهور بود، جایز نمی دانست. اشتهار یزید به فسق چنان بود که حتی عبدالله بن زبیر نیز به آن اقرار داشت.

هنگامی که یزید او را در سال 62 مأمور کرد که به مدینه برود و عبدالله بن زیاد را در مکه محاصره کند، عبیدالله از این مأموریت سر باز زد و گفت: نه! من برای این فاسق (یعنی یزید) دو چیز را با هم جمع نمی کنم؛ قتل حسین علیه السلام فرزند رسول خدا و تاختن به کعبه؛ و از این مأموریت عذر خواست. عبدالله بن زبیر نیز پس از شنیدن شهادت سیدالشهداء علیه السلام ، سخنانی ایراد کرد و در ضمن

ص: 193

آن گفت: «حسین علیه السلام کسی نبود که قرآن را به غنا بدل سازد و گریه از ترس خدا را به حداء (نوعی آواز) مبدل کند و شرب خمر را جانشین روزه و شکار را جایگزین مجالس ذکر خداوند کند.»

مقصود ابن زبیر کنایه به یزید بن معاویه و فسوق او بود. و نیز رسیدن یزید به مسند خلافت بر خلاف اصول مقرّر اسلام بود و معاویه در حیات خود با زور و تطمیع برای او بیعت گرفته بود. خلافت مسلمانان امری مهم است که به اعتقاد شیعه بایستی به نص رسول الله صلی الله علیه وآله با امام معصوم علیه السلام باشد و به اعتقاد اهل سنّت بایستی به انتخاب اهل حل و عقد مسلمانان و از عقد مسلمانان و از روی اختیار آزادی باشد و هیچ یک از این شرایط در خلافت یزید حاصل نشده بود و این کار معاویه راه را برای روش سلطنتی و امپراطوری که در آن حکومت از راه ارث است نه شایستگی، باز می کرد که بر خلاف اصول و مبانی اسلامی بود. (1)

حرکت امام حسین علیه السلام به سوی کربلا

سفر امام حسین علیه السلام یک سفری پر حادثه بود که در تاریخ ثبت شد و عالمی را در مصیبت ها و بلاهایش شریک ساخت. وقتی فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله به سوی کربلا حرکت کرد، از همه این مصیبت ها آگاه بود؛ اما حکمت خداوند در این بود که حضرت در کربلا توقف نماید و آن صحنه های دلخراش آفریده شود.

امام صادق علیه السلام می فرماید: ای حمزه! من تو را خبر دهم به حدیثی که پس از این مجلس، مرا از حال محمّد بن حنفیه سؤال ننمایی؟ پس هنگامی که

ص: 194

1- سیری در زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام ، ص 188 - 198 ، کامل ابن اثیر، ج 4، ص 98 ، 112 .

امام حسین علیه السلام از مکه جدا شد و به سوی عراق متمایل شد، فرمان داد پاره ای کاغذ خدمتش آوردند و در آن نوشت :

بسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

این نوشتهای است از جانب حسین بن علی به جماعت بنی هاشم. هر کس از شما به من بپیوندد، شهید گردد و آن که تخلف نماید، به پیروزی نرسد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«هنگامی که امام حسین علیه السلام از مکه برای شهر مدینه طیبه بیرون آمد، افواجی از ملائکه مسومین (صاحبان نشانه چنانچه سپاهیان را نشانه است) و ملائكه مُژدفین (فرشتگانی که از عقب سر می رسند) که حربه ها در دست اسب های نجیب بهشتی سوار بودند، شرفیاب گردیدند و بر آن حضرت سلام نمودند و عرض کردند: ای حجّت خدا بعد از رسول خدا و امیرالمؤمنین و امام حسن علیهم السلام بر جمیع عالم! به درستی که خدا مدد نمود جدّت را به وسیله ما در موارد بسیار، و همانا حق تعالی ما را از برای امداد و یاری تو فرستاده است.

امام حسین علیه السلام فرمود: وعده گاه ما در آن حفره و بقعه ای است که در آن شهید می شوم و نام آن کربلا است. چون در آنجا وارد شوم، نزد من آیید.

عرض کردند: ای حجت خدا! خدا ما را فرمان داده که سخن تو را بشنویم و مطیع امر تو باشیم، آیا هیچ اندیشه از دشمنان داری که ما با تو همراه باشیم؟ حضرت فرمود: دشمن را بر من راهی نیست و آسیبی به من نتوانند رسانید تا آن هنگام که به بقعه خود برسم.

و نیز جمعیتی از مؤمنین طایفه جنّ خدمت آن جناب رسیدند و عرض نمودند:

ص: 195

ای مولای ما! ماییم گروه شیعیان و یاران تو؛ ما را به آنچه بخواهی امر بفرما، اگر ما را فرمان دهی، جمیع دشمنان تو را به قتل رسانیم و تو در جای خود آرام باشی، کفایت دشمنان از جناب تو خواهیم نمود.

امام حسین علیه السلام در جواب ایشان فرمود: خدا شما را جزای خیر دهد، مگر این آیه شریفه را که بر جدم رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل کرده، نخوانده اید :

«بگوی رسول خدا! همانا اگر در خانه های خویش ساکن شوید، به راستی آنان که حکم قتل برایشان مقدّر و مکتوب است، در همان خانه های خود و خوابگاه خویش به مبادرت افتند».

پس هرگاه من در جای خود اقامت گزینم، به چه چیز این خلق که مستعدّ از برای هلاکت هستند، امتحان کرده خواهند شد و به کدام امر آزمایش می شوند و چه کسی به جای من در قبرم و گودال کربلا مدفون شود. از برای من اختیار فرمود و آن را منزلگاه شیعیان و دوستان من قرار داد و در آن جا ساکن خواهند شد؛ پس آن زمین امان است برای ایشان در دنیا و آخرت، و لکن در روز شنبه که روز عاشورا است، حاضر شوید. هیچ کس پس از قتل من از اهل بیت و انساب و برادران من باقی نخواهند بود و سرم را برای یزید بن معاویه لعنه الله می برند.

پس جنیان عرض کردند: به خدا سوگند ای حبیب خدا و پسر حبیب خدا! اگر نه این بود که اطاعت امر تو بر ما واجب است و مخالفت فرمان تو ما را جایز نیست، البته در این باب بر خلاف فرمانت، همه دشمنان تو را به قتل می رسانیدیم پیش از آنکه بتوانند به شما دست یابند.

امام حسین علیه السلام فرمود: به خدا سوگند، قدرت ما بر دفع دشمنان زیادتر از

ص: 196

شما است؛ و لکن نظر ما این است که از روی بینه باشد و پس از اتمام حجت بر آن ها، به هلاکت رسند و آنان که زنده اند، زندگی آنان نیز در آخرت بر اساس بینه و حجت باشد .

پس آن حضرت روانه راه گردید تا به منزل «تنعیم» رسید و در آن مکان قافله ای را که از طرف والی یمن (بحیر بن ریسان حمیری) هدایایی برای یزید بن معاویه می برد، ملاقات کرد و امر فرمود: آن هدیه ها را از آن ها گرفتند؛ زیرا حکم و سلطنت امور مسلمانان در آن عصر، به عهده امام حسین علیه السلام بود و او امام امت رسول خدا صلی الله علیه وآله بود و به صاحبان شتران فرمود :

هر کس دوست می دارد که با ما تا عراق بیاید، کرایه او را تماماً به او خواهیم داد و با او به نیکویی مصاحبت خواهیم داشت و هر که را محبوب آن است که از ما جدا شود، به قدر آنچه از یمن مسافت طی نموده و آمده، کرایه به او عطا می فرماییم .

پس گروهی در رکاب آن حضرت ماندند و جماعتی از رفتن امتناع نمودند. پس امام حسین علیه السلام مرکب راند تا آنکه به «ذات عرق» رسید و در این منزل بشر بن غالب که از عراق می آمد خدمت امام حسین علیه السلام رسید و حضرت احوال اهل کوفه را پرسید. بشر بن غالب عرض نمود: مردم را چنان گذاردم که دل های ایشان با شما بود و شمشیرهای آنان با بنی امیه!؟

حضرت فرمود: برادر ما از بنی اسد، سخن به راستی گفت. به درستی که خدا به جا می آورد آنچه را که مشیت او تعلّق یافته و حکم می کند آنچه را که اراده دارد.

امام حسین علیه السلام از آن منزل کوچ کرد تا به وقت زوال ظهر به منزل «ثعلبیه» رسیده، پس سر مبارک را بر بالین گذارد و اندکی به خواب رفت. چون بیدار

ص: 197

گردید، فرمود: در خواب دیدم که هاتفی می گفت: مرگ شما را به سرعت به سوی بهشت می برد. در این هنگام فرزند دلبندش حضرت علی اکبر علیه السلام عرض کرد: ای پدر! مگر ما بر حق نیستیم؟

امام حسین علیه السلام فرمود: به خدا سوگند، آن خدایی که بازگشت همه بندگان به سوی اوست، ما بر حق هستیم .

حضرت علی اکبر علیه السلام عرض کرد: حال که چنین است از مردن باک نداریم.

امام حسین علیه السلام فرمود: ای فرزند، خدا تو را جزای خیر دهد؛ جزایی که

فرزندان را در عوض نیکی، نسبت به پدر خویش می دهد!

پس قرة العین رسول خدا صلی الله علیه وآله آن شب را در منزل به سر برد. چون صبح شد ناگاه دید که از طرف کوفه مردی که مُكَنّی به اباهره آزدی بود، خدمت امام آمد و عرضه کرد: يَابْنَ رَسُول الله! چه چیز تو را از حرم خدا و حرم جدّت رسول خدا صلی الله علیه وآله ده بیرون آورد؟

امام حسینعلیه السلام فرمود: «ای اباهر! به درستی که بنی اميّه لعنه الله مال مرا گرفتند، صبر نمودم و عرض مرا ضایع نمودند، صبر کردم و خواستند که خون مرا بریزند، فرار کردم. به خدا این گروه ستمکار مرا خواهند کشت و خدای متعال لباس ذلّتی که ایشان را فراگیرد به ایشان خواهد پوشانید و شمشیر برنده را بر آنها فرود خواهد آورد و خدا کسی را بر ایشان مسلط خواهند نمود که آن ها را خوار و ذلیل گرداند تا در مذلّت بدتر از قوم سبا باشند، آن هنگام که زنی بر ایشان پادشاه شد، پس حکمرانی در مال ها و خون های آن ها می نمود».

پس از این فرمایش، از آن منزل نیز کوچ نمودند. (1)

ص: 198

1- گروه رستگاران ، ص 1126.

حرم حسینی

بارگاه مقدس سیدالشهداء

در روایات، فضیلت و برکات و آثار فراوانی برای حرم اباعبدالله الحسین علیه السلام و نماز خواندن و اعتکاف و دفن و... در آن ذکر شده است. محدوده حرم امام حسین علیه السلام در روایات، از یک فرسخ تا پنج فرسخ هم بیان شده است. از امام صادق علیه السلام روایت است:

«حَرِيمُ قَبْرِ الْحُسَيْن علیه السلام خَمْسُ فَرَاسِحَ مِنْ أَرْبَعَةِ جَوَانِبِ الْقَبْرِ». (1)

ن.ک - ضریح و صندوق امام حسین علیه السلام ، گنبد مطهر

حرمله بن کاهل اسدی

جاسوسان مختار خبر دادند که حرملة بن کاهل اسدی قاتل عبدالله رضیع (علی اصغر علیه السلام) و چند نفر دیگر از شهدای کربلا در منزل خود پنهان می باشد.

مختار جمعی را برای دستگیری او فرستاد و خودش نیز با جماعتی به

سوى خانه حرمله حرکت نمود.

در بین راه به منهال بن عمرو برخورد که چند روزی بود از سفر مکه معظمه مراجعت نموده بود بعد از احوالپرسی از مختار گله کرد که چرا تاکنون به ملاقاتم نیامدی؟ گفت: در کوفه نبودم بلکه به حج بیت الله مشرف بودم، چند روزی است وارد شده ام.

آن گاه به اتفاق رفتند تا به کناسه رسیدند (که خاکروبه دان کوفه بود). در

ص: 199

1- بحار الأنوار، ج 98، ص 111.

آن جا توقف نمودند، مثل آنکه انتظار کسی را دارند.

در همان حال جمعی آمدند و گفتند «أبشر أيّها الأمير فقد أخذ حرملة فجی به؛ بشارت باد امیر که حرمله را آوردند».

وقتی حرمله را آوردند، مختار بسیار خوشحال شد. گفت: حمد می کنم خدای را که مرا بر تو مسلّط ساخت. لعنت خدا بر تو باد.

آن گاه امر کرد جزار (شترکش) را حاضر کردند، دستور داد دو دست و پای او را قطع کردند و آتشی افروختند و بدن نحس آن ملعون خبیث را به آتش سوزانیدند.

منهال در آن حال گفت: سبحان الله، سبحان الله.

مختار گفت: تسبیح و تهلیل خداوند در همه وقت مطلوب است ولی در این مکان و در این موقع از چه جهت تسبیح گفتی؟

منهال گفت: در این سفر با بشر بن غالب اسدی خدمت امام علی بن الحسین علیه السلام شرفیاب گردیدیم. حضرت فرمود: منهال آیا حرملة بن کاهل را دیدی، او در چه حال بود؟

عرض کردم: او را در کوفه سلامت یافتم.

امام علیه السلام دست خود را به دعا برداشت و مکرّر به درگاه باری تعالی عرض کرد: «اللهم أذقه حرّ الحديد، اللهم أذقه حرّ الحديد، اللهم أذقه حرّ النّار؛ (1) پروردگارا! گرمی و حرارت آهن و آتش را به او بچشان».

مختار گفت: راستی این کلمات را از امام علیه السلام را شنیدی؟

منهال گفت: به خدا سوگند آری .

ص: 200

1- ذوب النضار، ابن نما، ص 120 ؛ فرقه ناجیه ، ج 2، ص 1293 و 1294.

مختار از اسب پیاده شد و دو رکعت نماز به شکرانه این نعمت به جای آورد و سجده ها را طولانی نمود. پس از آن برخاست و به منزل رفت و بسیار از این موفقیت خوشحال بود که دعای امام علی بن الحسین علیهما السلام به دست او مستجاب شد. (1)

حرّه ن.ک ← شهیدان حرّه

حسب و نسب امام حسین علیه السلام

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله درباره حسب و نسب سالار شهیدان که محبوب اهل ایمان در آسمان و زمین است - چنین می فرماید: «هر حسب و نسبی فردای قیامت منقطع خواهد شد مگر حسب و نسب من».

حسب و نسب سالار شهیدان امام حسین علیه السلام از طرف پدری چنین است: حسین بن علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف.

حسب و نسب آن حضرت از طرف مادری عبارت اند از: حضرت فاطمه علیها السلام دختر گرامی حضرت محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف.

القاب آقا امام حسین علیه السلام عبارت اند از ثانی آل عبا طبق آیه مباهله، مبارک، تابع، سید شباب اهل الجنّة، شهید، سبط، تقی، برّ، رشید، طیب، رضی، زکی، خامس، آل عبا، ثانی، السبطين، طور سینین، نور الخالقین و ..

دوران زندگی آن حضرت با جد، پدر مادر و برادر بزرگوارشان به ترتیب زیر است:

هفت روز، بنا به روایتی هفت سال را در دامن پر مهر آن حضرت سپری کردند.

ص: 201

1- همان.

دوران زندگی با مادرشان حضرت زهرا علیها السلام به مدت شش سال و نه ماه به طول انجامید. دوران زندگی آن حضرت با پدر گرامیشان حضرت علی علیه السلام به مدت سی و شش سال و یک ماه و هفده روز، بنا به روایتی سی و هفت سال بوده است.

دوران زندگی آن حضرت با برادر بزرگوارشان امام حسن علیه السلام قریب به چهل و پنج سال و هفت ماه، و بنا به روایتی چهل و هفت سال است. هنگامی که خداوند خواست تو به حضرت آدم علیه السلام را قبول کند، حضرت جبرئیل علیه السلام به حضرت آدم علیه السلام عرض کرد خدا را به حق نام های پنج تن - که نامشان در ساق عرش نوشته شده - قسم دهد تا خداوند توبه او را بپذیرد.

حضرت آدم علیه السلام عرض کرد:

«يا حميد بحق محمد! یا عالی بحق علی! یا فاطر بحق فاطمه! یا محسن بحق الحسن! يا قديم الإحسان بحق الحسين!»

همین که حضرت آدم علیه السلام به نام مبارک امام حسین علیه السلام رسید، اشک از چشمانش جاری شد و قلبش شکست. در همین رابطه آن بزرگوار از حضرت جبرئیل علیه السلام سؤال کرد: چرا وقتی به نام پنجمین نفر می رسم، قلبم می شکند و اشکم جاری می گردد؟

حضرت جبرئیل علیه السلام عرض کرد: فرزند تو حسین علیه السلام به مصیبتی دچار می شود که همه مصائب در مقابل آن کوچک و ناچیزند.

حضرت آدم علیه السلام پرسید: چه مصیبتی؟!

حضرت جبرئیل علیه السلام در جواب عرض کرد: «حضرت حسین علیه السلام با لب تشنه کشته می شود در حالی که غریب و تنها است و هیچ یار و معینی ندارد».

ص: 202

سپس جبرئیل علیه السلام عرض کرد :

ای آدم! ای کاش تو حسین را در آن حال که می گوید «وا عطشاه! واقلّة ناصراه!» می دیدی؛ زیرا کار آن حضرت به جایی می رسد که عطش بین او و آسمان نظیر دود حایل خواهد شد و هیچ کس او را جز با شمشیر پاسخ نخواهد داد. دشمنان سر مقدّس او و یارانش را از تن جدا کرده، در شهرها می گردانند و اهل بیتش را اسیر می کنند و این خبر در علم خداوند منّان است. پس از این گفت وگو حضرت آدم علیه السلام و حضرت جبرئیل علیه السلام هر دو مدتی گریستند. (1)

حسن بن علیهما السلام ن.ک _ امام حسن مجتبی علیه السلام

حسن مثنی

حسن مثنی فرزند امام حسن علیه السلام نیز با زنان اسیر بود و شرط مواسات را در خدمت عموی بزرگوار و امام عالی قدر خود به جای آورده و صبر بسیار بر ضربت شمشیر و زخم نیزه نموده بود، و در اثر زخم های بسیار که بر بدن شریفش رسیده بود، ضعیف و ناتوان گردید. (2)

مصنّف کتاب «مصابیح» روایت کرده که حسن مثنی فرزند امام حسن علیه السلام در آن روز بلا، هفده نفر از گروه اشقیا را به جهنّم فرستاد و هیجده زخم بر بدن شریفش وارد آمد و در آن حال، دایی او اسماء بن خارجه او را از میان معرکه برداشت و به سوی کوفه آورد و زخم های بدنش را معالجه و مداوا نمود تا بهبود یافت و او را روانه مدینه ساخت.

ص: 203

1- بحار الأنوار، ج 44، ص 229؛ به نقل از غریب مادر امام حسین علیه السلام ، ص 25.
2- لهوف ، ص 268 و 269 .

حسین علیه السلام در کنار قبر پیامبر صلی الله علیه وآله

ابن اعثم گوید: شبی حسین از خانه اش بیرون شد و کنار قبر جدّش آمد و گفت: سلام بر تو ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! من حسین بن فاطمه ام؛ فرزند تو و پسر فرزند تو و نواده تو و آن وزنه ای که در امت خویش بر جای گذاشتی. ای پیامبر خدا صلی الله علیه وآله! بر آنان گواه باش که مرا یاری نکردند و تباهم ساختند و حرمت مرا نگه نداشتند. این شکایت من به محضر توست تا روزی که دیدارت کنم. درود خدا بر تو باد!

آن گاه به نماز ایستاد و پیوسته در رکوع و سجود بود. (1) سحرگاه امام حسین علیه السلام به خانه اش برگشت. شب دوّم باز هم به زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه وآله رفت. دو رکعت نماز خواند پس از نماز، به درگاه حق تعالی راز و نیاز کرد و تا صبح گریست. سپس پیامبر صلی الله علیه وآله را در خواب دید و تصمیم گرفت از مدینه خارج شود.

حضرموت

از قبیله حضرموت نیز بشیر بن عمر حضرمی در راه یاری امام حسین علیه السلام به شهادت رسید.

هفهاف بن مهند راسبی بصری هنگامی که خروج امام حسین علیه السلام را شنید، از بصره بیرون آمد، ولی با تأخیر پس از واقعه عاشورا به کربلا رسید. به سپاه عمر بن سعد وارد گردید. شمشیر خود را کشید و گفت: ای سپاه آماده کارزار،

ص: 204

1- فتوح، ج 5، ص 19؛ مقتل خوارزمی، ج 1، ص186؛ شهادت نامه امام حسین علیه السلام ، ج2، ص 129 .

من هفهاف بن مهند هستم؛ جویای اهل بیت محمد صلى الله عليه وسلم می باشم. سپس به آنان حمله کرد و پس از قتال شدید کشته شد.

حفصه دختر عمر بن خطاب

حفصه، هیجده سال قبل از هجرت یا 5 سال قبل از بعثت، از مادرش، زينب بنت مظعون زاده شد حفصه نخست همسر صحابی مشهور «خنیس بن حذافه» بود که پس از درگذشت او، به عقد پیامبر صلی الله علیه وآله درآمد. طبری معتقد است که تاریخ این پیمان زناشویی در سال 2 - 3 ه.ق بوه است. (1)

مسلّم است که پیامبر پس از مدتی او را طلاق داده، ولی به دلایلی که چندان بر ما روشن نیست به رجوع مجدّد رضا داده است. به نقل واقد در سال 45 ه .ق در مدینه درگذشت .

مروان بن حکم بر جنازه اش نماز گزارد و در کنار دیگر همسران پیامبر در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد. (2)

حکیم بن طفیل طائی

حکیم بن طفیل سنبسی طائی، قاتل حضرت ابوالفضل عباس بن على علیهما السلام بود و لباس آن جناب را برگرفت و تیری به جانب امام مظلوم علیه السلام افکند.

هنگامی که به مختار خبر دادند که وی در منزل خود پنهان گردیده است، خیلی خوشحال شد و عبدالله بن کامل را که از اشراف کوفه بود، مأمور ساخت که با جمعیتی بروند، وی را گرفته نزد او .آورند عبدالله به منزل حکیم رفته، او

ص: 205

1- مدینه شناسی ، ص 466 .
2- همان.

را گرفته، دست بسته به طرف دار الاماره بردند.

چون خواهر حکیم همسر عدی بن حاتم طایی بود، به اصرار همسرش

عدی به شفاعت نزد عبدالله رفت. عبدالله کامل گفت: بی اجازه امیر مختار این کار عملی نخواهد شد.

عدی به سمت دار الاماره حرکت نمود تا شفاعت حکیم را نزد مختار بنماید.

مردم کوفه که از گرفتن آن ملعون خوشحال بودند، به عبدالله گفتند: چون عدی نزد مختار آبرو دارد، ممکن است شفاعت او مورد قبول واقع شود و این ملعون آزاد شود؛ پس صلاح در این است که همین جا او را بکشیم و خیال همه راحت شود.

بدین جهت به امر و اشاره عبدالله در همان میدان، به عوض تیری امام مظلوم علیه السلام افکنده بود، بدنش را آماج تیرهای انتقام ساختند که مانند خارپشت گردید. سپس بدنش را با شمشیر قطعه قطعه کردند و سپس سر از بدنش جدا نموده و به درک واصل شد. (1)

حنا ن.ک ← رنگ مو و خضاب

حنظلة بن اسعد شبامی

او، حنظلة بن اسعد بن شبام بن عبدالله بن اسعد بن حاشد بن هَمْدانِ همدانی شبامی است.

بنی شبام، تیره ای از قبیله هَمْدان را تشکیل می داده است.

ص: 206

1- ذوب النضار، ص 119؛ مدينه المعاجز، ج 4، ص 91؛ بحار الأنوار، ج 45، ص 375؛ العوالم الإمام الحسين علیه السلام ، ص 695؛ اصدق الأخبار، ص 65؛ فرقه ناجیه ، ص 1283 .

حنظلة بن اسعد شبامی یکی از شخصیت های بزرگ شیعه، سخنوری توانا، فردی دلاور و قاری قرآن به شمار می آمد. وی پسری به نام «علی» داشت که در تاریخ از او یاد شده است.

زمانی که حسین علیه السلام وارد سرزمین کربلا شد، حنظله خدمت آن بزرگوار رسید و روز دهم، حضور امام شرفیاب شد و از او اجازه میدان خواست. سپس به میدان رفت و شمشیر کشید و بر دشمن پیش تاخت، تا اینکه وی را به محاصره درآورده و در میدان کارزار به شهادت راندند.

حواریون حسین علیه السلام

پیامبران و امامان، یاران ویژه ای داشته اند که به آنان حواریون نیز می گفته اند؛ مانند حواریون حضرت عیسی علیه السلام.

شهدای کربلا نیز حواریون امام حسین علیه السلام می باشند.

ص: 207

ص: 208

خ

خاکسپاری شهدای گلگون کفن

راوی گوید: چون ابن سعد لعین از کربلا بیرون آمد، با دست های خونین به سوی کوفه رفت. جماعتی از طایفه بنی اسد از خانه های خود بیرون آمدند و بر آن اجساد طیّبه و طاهره نماز گزاردند و آن شهدا را در همان مکانی که اینک قبرهای آن هاست، به خاک سپردند. (1)

خارجی

عنوانی است که از سوی یزید و ابن زیاد به امام حسین علیه السلام و یارانش داده شد و اصل معنای آن به معنای یاغی است نه تبعه کشورهای دیگر.

خامس آل عبا ن.ک ← حدیث کساء

خانواده

خانواده، نخستین نشانه شخصیت، اخلاق و فرهنگ انسان هاست. فرزانگان، غالباً ریشه در نیاکان و خانواده های فرهیخته دارند. پیامبران و

ص: 209

1- سید بن طاوس، لهوف .

اوصیای آنان، در قله فرزانگی و همگی از تبار نیکان و صالحان اند؛ اما در میان مردان جهان، هیچ کس به پایه شرافت و کرامت خانوادگی امام حسین علیه السلام و برادرش امام حسن علیه السلام نمی رسد که جدشان خاتم انبیا و پدرشان سرور اوصیا و مادرشان فاطمه زهرا، سرور زنان جهان باشد.

بر پایه گزارش منابع معتبر امام حسین علیه السلام در روز عاشورا، ضمن یک خطابه حماسی درباره تأثیر آلودگی خانوادگی ابن زیاد در مخیر کردن امام علیه السلام میان کشته شدن یا پذیرفتن ذلّتِ بیعت با یزید و یاد کردن از نقش پاکی خانوادگی خود در امتناع از ذلّت پذیری، می فرماید:

أَلَا وَإِنَّ الدَّعِيَّ ابْنَ الدَّعِيٌّ قَدْ رَكَزَ بَيْنَ اثْنَتَيْنِ، بَيْنَ السَّلَّةِ وَالذِّلَّةِ، وَ هَيْهَاتَ مِنَّا الذَّلَّةُ، يَأْبَى اللهُ لَنَا ذَلِكَ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ، وَحُجُورٌ طَابَتْ ، وَحُجُورٌ طَهُرَتْ ، وَأُنُوفٌ حَمِيَّةٌ وَنُفُوسٌ أَبيَّةٌ، من أن تُؤقَرَ طَاعَةُ النَّامِ عَلَى مَصَارِع الْكِرَامِ؛ (1)

بدانید که بی نسب پسر بی نسب، مرا میان دو چیز قرار داده است: شمشیر و خواری، و دور است از ما که تن به خواری بدهیم.

خدا و فرستاده اش و مؤمنان و دامن های پاک و پاکیزه و دل های غیرتمند و جان های بزرگ منش، این را بر ما نمی پذیرند که فرمان برداری از فرومایگان را بر مرگ شرافت مندانه، ترجیح دهیم.

آری!! او تربیت یافته دامان پیامبر گرامی و مولای متقیان و صدیقه کبری است. والاترین فخری است که هرگز کسی بدان نرسیده و نخواهد رسید.

بنابر این امام سوم شیعیان جهان در خانه از مادرش فاطمه زهرا الگو

ص: 210

1- دانشنامه امام حسین علیه السلام ، ص 62؛ الملهوف ، ص 155 .

می گیرد و در مسجد از پیامبر صلی الله علیه وآله علم می آموزد و با پدرش مباهات می نماید.

خانه امام علی علیه السلام

محل جلوس امام حسن و امام حسین علیهما السلام

امام علی علیه السلام هنگام ورود به کوفه و انتخاب آن شهر به عنوان پایتخت، بر خلاف حاکمان و خلیفههای پیشین به دار الخلافه و دار الاماره نرفت؛ بلکه در منزل أمّ هانی سکونت گزید این خانه امروزه همچنان پابرجاست و از زندگی ساده و بی آلایش یک خلیفه، که امپراطوری عظیمی را به دست باکفایت خویش اداره می کرد، خبر می دهد. از خانه تا مسجد، بیست متر فاصله است داخل آن از معماری بسیار ساده ای برخوردار است. چندین اتاق در داخل آن برای هر یک از فرزندان امام علی علیه السلام ، امام حسن و امام حسین علیهما السلام ، زینب، ام كلثوم و نیز همسر امام، ام البنین ساخته شده است. محل غسل آن حضرت، محل جلوس امام حسن و امام حسین علیهما السلام و چاه آب داخل منزل را امروزه زائران و شیعیان آن امام همام زیارت می کنند. (1)

خانه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله

پیامبر صلی الله علیه وآله هنگام بنای مسجد ابتدا اتاقی برای همسران خود «سوده» ساختند و در آن ساکن شدند. در سال بعد نیز حجره عایشه را بنا کردند. این اتاق ها در شرق مسجد قرار داشت؛ همان جایی که اکنون قبر پیامبر صلی الله علیه وآله است. چندی برای صفیه و امّ سلمه، دو همسر دیگر رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز اتاق هایی بنا

ص: 211

1- عتبات عالیات عراق، ص 91 .

گردید. منابع تاریخی از بی نهایت سادگی این خانه ها سخن گفته اند. (1)

خانه فاطمه علیها السلام

خانه فاطمه و امام علی علیهما السلام پشت خانه عایشه بود. دری به سمت شرق، یعنی کوچه و دری به سمت غرب یعنی داخل مسجد و به موازات ستون های وفود و حرس داشت. در دیوار جنوبی آن، روزنه ای به خانه پیامبر صلی الله علیه وآله باز شده بود که آن حضرت همواره از آن روزنه، احوال دخترشان را جویا می شدند و می فرمودند:

«السَّلامُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ».

و به روایتی دیگر :

«الصَّلاةُ، الصَّلاةُ، الصَّلاةُ ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾ (2)». (3)

پیامبر گرامی اسلام هنگامی که از سفر باز می گشتند، ابتدا به خانه دختر بزرگوار خود آمده، آن گاه به منزل خود می رفتند.

و در همین خانه بود که دو نور چشم پیامبر خدا صلی الله علیه وآله ، یعنی حسن و حسین علیهما السلام به دنیا آمدند. پس از رحلت جانسوز پیامبر صلی الله علیه وآله ، عده ای در همین خانه بر شایستگی های حضرت علی علیه السلام برای خلافت تأکید و از بیعت با خلیفه خودداری ورزیدند. (4)

ص: 212

1- وفاء الوفا بأخبار دار المصطفى، ج 1، صص 460 - 462، برگرفته از تاریخ و آثار اسلامی ، ص 202.
2- سوره احزاب، آیه 33 .
3- بحار الأنوار، ج 35، ص 208.
4- تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره ، ص 203 و 204.

خثعم

از قبیله خثعم افرادی به یاری امام حسین علیه السلام شتافتند و در نهضت جانگداز عاشورا شرکت داشتند که اسامی آنان عبارت است از:

1. عبدالله بن بشر آكله.

2. شوید بن عمرو بن مطاع که او را هانی بن ثبیت خضرمی کشت.

3. بکر بن حی تیمی از بنی تیم الله بن ثعلبه

4. جابر بن حجّاج مولی عامر بن نهشل از بنی تیم .الله

5. مسعود بن حجاج

6. عبدالرحمان بن مسعود (پسر مسعود بن حجّاج)

7. مجمع بن عبدالله

8. عائذ بن مجمع.

9. عامر بن حسّان بن شریح بن سعد.

10 . امية بن سعد.

11. نافع بن هلال جملی از یاران علی علیه السلام.

12 . جنادة بن حارث السلماني

13 . غلامة بن واضح رومی.

14 . جبلة بن عليّ.

خدیجه علیها السلام

حضرت خدیجه علیها السلام، دختر خویلد و فاطمه، زنی پاکدامن و با شخصیت بود که در دوران جاهلیت وی را «طاهره» لقب دادند. او بانویی بزرگ و ثروتمندی

ص: 213

سرشناس در شبه جزیرة العرب به حساب می آمد که با دارایی خویش توسط افرادی به تجارت و مضاربه می پرداخت. (1) از این رو وی در پی شخصی امین و درستکار بود تا سرمایه تجاری خویش را با خاطری آسوده در اختیار او قرار دهد. حضرت محمد صلی الله علیه وآله که در آن زمان جوانی بیست و پنج ساله بود و به درستی، راستی و حفظ امانت، شهرتی بی نظیر داشت را در نظر گرفت و با وی ازدواج کرد. ثمره این ازدواج مقدّس، حضرت فاطمه زهرا علیها السلام بود.

خرابه شام ن.ک ← رقيه بنت الحسين علیهما السلام

خروج امام از مدینه

شیخ مفید می گوید: امام همان شب، شب یکشنبه 28 رجب به سوی مكه بیرون آمد، در حالی که فرزندان و برادر زادگان و برادرانش و بیشتر بستگان همراهش بودند، مگر محمّد حنفیه، و آن حضرت این آیه را می خواند :

«بیمناک و نگران از شهر بیرون رفت، در حالی که می گفت: پروردگارا! مرا از ستمکاران نجات بخش». (2)

خروج مختار ن.ک ← مختار ثقفی

خدمتگذار امام حسین علیه السلام

سلیمان بن رزین از خدمتگذاران حسین علیه السلام می باشد، که حضرت هنگامی

ص: 214

1- الگوهای ناب در نگاه دخت ،آفتاب ص 87؛ اسد الغابه، ج 5، ص 434؛ الإصابه ، ج 4، ص 273؛ بحار الأنوار، ج 16، ص 7 و 13 .
2- ينابيع الموده، ص 402؛ اعیان الشیعه، ج 1، ص 588 ؛ الارشاد، ص 201 تاریخ طبری ، ج 3، ص 272 شهادت نامه امام حسین علیه السلام ، ص 139 .

که در مکه بود، نامه های رؤسای قبائل پنجگانه بصره را به وسیله ایشان فرستاد.

پس از وصول نامه، برخی از ایشان جریان را پنهان داشتند و عذر آوردند اینکه قول مساعد و حمایت و اطاعت دادند، ولی منذر بن جارود هم فکر کرد که این امر حیله و دسیسهای از طرف عبیدالله بن زیاد باشد - عبیدالله داماد منذر بود و «بحريّه» دختر منذر، زن او بود . شبی که عبیدالله فردای آن شب می خواست به سوی کوفه حرکت کند، منذر نامه و پیک امام حسین علیه السلام را نزد او برد. عبیدالله نامه را خواند و فرستاد گردن سلیمان را زدند. صبح فردا منبر رفت و مردم را ارعاب و تهدید کرد و عازم کوفه شد تا پیش از رسیدن حسین علیه السلام وارد کوفه شود. (1)

خطبه حضرت در وقت ممانعت حربن یزید از حرکت امام علیه السلام

چون حرّبن ریاحی از حرکت آن حضرت به کوفه و یا مراجعت به مدینه به شدت ممانعت کرد، آن حضرت در «ذی حسم» به پا خاست؛ پس حمد خداوند را به جای آورد و ثنای او بگفت و سپس فرمود:

امّا بعد؛ از این شدّت و بلایی که بر ما فرود آمده است، شما در جلو چشم خود می بینید، دنیا و جریان امور روزگار واژگون شده، و چهره زشت و کریه خود را نشان داده است. نیکویی های دنیا همه پشت کردند و شتابان گذشتند، و چیزی از آن نمانده است مگر اندکی که مانند قطرات آب در ته ظرف جمع شود، یا زندگی پست و ناچیزی که چون چراگاه درو شده، خراب و در هم باشد.

آیا نمی بینید که به حق عمل نمی شود و از باطل جلوگیری به عمل نمی آید!

ص: 215

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا ، ص 93 و 94 .

در این صورت حتماً باید مؤمن حق جو طالب دیدار خدا و لقای حق بوده باشد. من مرگ را جز سعادت، و زندگی با ستمکاران را جز ملامت و خستگی و کسالت نمی بینم. «إنّى لا أرى الموت إلّا السّعادة ولا الحيوة مع الظالمين إلّا برما». (1)

خطبه فدكيه

حضرت زهرا علیها السلام چادر به سر کشید و با جمعی از بانوان وارد مسجد شد، در حالی که ابوبکر و جمعی از مهاجرین و انصار حضور داشتند. به احترام آن بزرگ بانوی اسلام، پرده سفیدی آویختند که سخنرانی در پشت پرده ایراد شود. قبل از آغاز سخن، ناله جانسوزی کشید که بسیاری از حاضران گریستند و پس از آنکه مردم آرام گرفتند، خطبه فدکیه را بیان نمود.

این خطبه غرّا و کم نظیر، در حقیقت از هفت بخش تشکیل می شود که هر کدام هدف روشنی را تعقیب می کند. ابتدا با تحلیل فشرده ای پیرامون توحید شروع شده و پس از آن، مقام والای پیامبر صلی الله علیه وآله را بازگو نموده و پس از آن اهمیت قرآن و سپس به بیان خدمات پیامبر صلی الله علیه وآله و دیگر مسائل مهم آن عصر می پردازد. امام حسین علیه السلام در آن ایام، حدود شش سال داشتند.

خلفای راشدین

پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله عده ای در سقیفه بنی ساعده گرد هم آمدند که بنا بر اعتقاد آنان انتخاب خلیفه بر اساس شورا و بنا بر رأی مردم انتخاب می شد. بنابر این در مکانی که زیر سایه بانی از نخلهای خرما و در کنار آن آبی

ص: 216

1- لهوف ، ص 69 .

جریان داشت، پس از مشورت، ابوبکر به خلافت برگزیده شد. پس از خلیفه اوّل، عمر بن خطاب و بعد از وی، عثمان و سپس حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام چهار خلیفه ای هستند که نزد اهل تسنّن به خلفای راشدین معروفند.

خلفای راشدین از سال 11 هجرت تا 41 هجرت حکومت کرده اند. ناگفته پیداست که حکومت امیر مؤمنان علیه السلام حدود پنج سال و اندی به طول انجامید که مدینه فاضله یا حکومت اسلامی نام داشت و مردم بعد از مدت ها پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله ، در انتظار آن بودند.

خولی و عیالش

خولی بن یزید اصبحی، سر مقدس امام حسین علیه السلام را از کربلا به کوفه آورد و در تنور خاکستر و یا زیر تغار رختشویی گذارد. مدتی در منزل خود پنهان بود، تا آنکه مختار امر کرد به عبدالله بن کامل و ابو عمرو حاجب که خولی را حاضر نمایید. آن دو سردار بزرگ با جماعت بسیاری رفتند و خانه را محاصره نمودند. سپس آن دو سردار وارد منزل خولی شدند.

دو زن در آن خانه دیدند؛ یکی با جامه سیاه در گوشه ای قرار گرفته و گریان است و در طرف دیگر زنی شادان با لباس رنگی جلب نظر می نمود.

عبدالله از اهل خانه سؤال کرد: این دو زن کیستند؟ گفتند: هر دو زن خولی هستند؛ آن که لباس سیاه و ماتم در بردارد، (به روایت طبری) نامش «عیوف» است. دختر مالک بن نهار از اهل حضرموت می باشد و از دوستداران و شیعیان اهل بیت طهارت است. و آن دیگری «شامیه» و از دشمنان خاندان رسالت و از دوستداران بنی امیه می باشد .

ص: 217

عبدالله رفت نزد زن شامیه و از او سؤال نمود: خولی در کجاست؟ جواب داد: یک ماه است که از منزل بیرون رفته و از او خبری نداریم! پس از آن نزد زن مؤمنه حضر موتیه رفت و از او سؤال نمود: خولی کجاست؟

گفت: نمی دانم کجاست؛ ولی با دست اشاره به محل پنهان و مخفیگاه او نمود. بعضی گفتند: محل مخفیگاه او در میان سرداب، میان دودکش و بادگیر سرداب بوده است. است و برخی دیگر گفتند: در بیت التخليه و مستراح زیر جلت خرمان پنهان گردیده بود. او را بیرون کشیده و به طرف مختار بردند. در راه دیدند مختار با جمعی از سواران بدان سو می آیند. او امر کرد او را برگرداندند، سپس در منزل خودش سر بریدند و بدنش را به آتش سوزانیدند. (1)

خون خدا ن ک ← ثار الله

خونخواهی حسین علیه السلام (ثار) ن. ک ← ثار الله

خون گریستن .ن.ک ← مهدی علیه السلام

خیزران

چوب و ترکه ای که یزید با آن بر سر بریده امام حسین علیه السلام اشاره می کرد و بر لب و دندان می زد. ابو برزه اعتراض کرد که ای فاسق! چوبت را از لب های حسین علیه السلام بردار، به خدا من لب های پیامبر صلی الله علیه وآله را دیدم که جای این چوب را می بوسید. (2)

خیمه گاه ن.ک ← میدان جنگ

ص: 218

1- سلطان الواعظين شیرازی، فرقه ناجیه یا گروه رستگاران ، ج 2، ص 1287 و 1288 .
2- فرهنگ عاشورا ، ص 182؛ مناقب ابن شهرآشوب، ج 4، ص 114.

د

اشاره

دختر سه ساله ن.ک ← رقيه بنت الحسين علیهما السلام

دستان بریده ن.ک ← عباس بن علی علیهما السلام

دعا و راز و نیاز

امام حسین علیه السلام همیشه با خدای خویش راز و نیاز می نمود. دعاهای گوناگونی از آن حضرت بر جای مانده که انسان ساز بوده و یک دوره معارف اسلامی است.

دعای امام حسین علیه السلام در روز عرفه حکایت از راز و نیاز طولانی آن حضرت با خداوند بزرگ دارد. دعای امام علیه السلام در مشکلات، دعایی که امام حسین علیه السلام روز عاشورا به امام سجاد علیه السلام آموختند، دعا در صبح عاشورا، دعای باران، دعا در صبحگاهان و شامگاهان، دعای جامع، دعای امام در کعبه، دعا در سجده و دعا در قبرستان و دعاهای دیگر که همگی آنها سرشار از معنویت بوده و موجب تغذیه روح است.

دعوتنامه ن.ک ← نامه های کوفیان

دفن اجساد شهدا ن.ک ← بنی اسد

دلدل ن.ک ← مرکب امام حسین علیه السلام

ص: 219

درید

نام پرچمدار سپاه عمر سعد در روز عاشورا است. (1)

دشت کربلا ن.ک ← کربلا در آینه تاریخ

دِعبل خزاعی

ابوعلی، دعبل بن علی بن رزین خزاعی کوفی، سراینده قصیده معروف

«مدارس آیات» در سوگ مظلومیت امامان شیعه وی که از مرثیه سرایان بزرگ عاشورا به حساب می آمد، بیشتر در بغداد زیست. شعرهایش بیشتر در نکوهش خلفای جور و حمایت از اهل بیت علیهم السلام بود. ولادت این چهره نابغه شعرِ شیعی که از شیفتگان جان باخته راه ائمه و ولایت بود، سال 148 شهادتش به دسیسه حاکم دمشق، در 98 سالگی در 246 هجری بود. قبرش در «زویله» نزدیک مرز سودان است. (2)

دعوتنامه ن.ک ← نامه های اهل کوفه خدمت امام حسین علیه السلام

دفن اجساد شهدا ن.ک ← بنی اسد و نقش آنان در کربلا

دعوت امام علیه السلام از عبیدالله بن حرّ برای یاریش

امام علیه السلام در مسیر خود به قصر بنی مقاتل رسید و فرود آمد و در آنجا خیمه ای برافراشته دید. پرسید: «این خیمه از آن کیست؟» گفتند: مربوط به

ص: 220

1- فرهنگ عاشورا ص 188 .
2- همان، ص 190 ؛ الغدیر، علامه امینی، ج 2، ص 263 - 286 .

«عبیدالله بن حرّ جعفی» است فرمود: «او را پیش من بخوانید».

فرستاده حضرت نزد او رفت و گفت: این حسین بن علی علیهما السلام است که تو را فرا می خواند .

عبیدالله گفت: إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُون؛ سوگند به خدا از کوفه بیرون نیامدم مگر برای اینکه خوش نداشتم در آن جا باشم و حسین به آنجا وارد شود، من قصد ندارم او را ببینم و نه او مرا ببیند.

فرستاده برگشت و گفتار او را باز گفت. امام علیه السلام خود برخاستند و به سوی او رفته، سلام کرده و نشستند. سپس او را به همراهی با خود فراخواندند. عبیدالله همان سخن پیشین را تکرار کرد. امام فرمود: «اگر ما را یاری نمی کنی، پس از خدا بترس و از کسانی مباش که به جنگ با ما برخیزند. به خدا سوگند هر کسی فریاد ما را بشنود و ما را یاری ،نکند هلاک خواهد شد».

عبیدالله بن حرّ گفت: هرگز چنین نخواهد شد، ان شاء الله. امام از نزد او برخاستند و به خیمه گاه خود برگشتند. (1)

دیدار ابوهره ازدی با امام علیه السلام

نقل شده هنگام صبح، مردی از اهل کوفه که او را ابوهره ازدی می

گفتند، به حضور امام آمد، سلام کرد و گفت: ای فرزند پیامبر صلی الله علیه وآله چرا از حرم خدا و حرم جدّت رسول خدا صلی الله علیه وآله بیرون آمدی؟

امام حسین علیه السلام فرمود :

«وای بر تو ای ابوهره! بنی امیه مالم را گرفتند؛ صبر کردم مرا ناسزا گفتند؛

ص: 221

1- دیدارها و گفت و گوهای سیدالشهداء علیه السلام ، ص 50؛ الطبری ، ج 4، ص 307 .

صبر کردم. در پی ریختن خونم برآمدند؛ پس فرار کردم. و به خدا مرا خواهند کشت. آن گاه خداوند لباس خواری و ذلّت بر ایشان خواهد پوشانید و شمشیر برنده بر آن ها مسلط خواهد کرد. آری خداوند کسی را بر آن ها مسلط خواهد کرد که آن ها را خوارتر از قوم سبا گرداند، که زنی پادشاهی آن ها را داشت و در جان و مالشان حکم می راند». (1)

دیدار امام با ابن عباس و عبدالله بن عمر

امام حسین علیه السلام باقیمانده ماه شعبان و ماه رمضان و شوال و ذیقعده را در مکه ماند. عبدالله بن عباس و عبدالله بن عمر نیز در مکه بودند. هر دو خدمت حسین بن علی علیهما السلام رسیدند و تصمیم گرفته بودند که به مدینه بازگردند.

دیدار امام با زنان بنی عبدالمطلب و عمه هایش

چون حسین علیه السلام تصمیم گرفت از مدینه بیرون برود، زنان بنی عبدالمطلب برای نوحه گری گرد آمدند. حسین علیه السلام میان آنان راه می رفت و می فرمود:

شما را به خدا این کار (نوحه گری و شیون) را از روی نافرمانی خدا و رسول آشکار نسازید.

دیدار امام علیه السلام با ولید مروان ن.ک ← گفت وگوی امام علیه السلام با ولید مروان

دیدار عبدالله بن عمر با امام حسین علیه السلام در مکه

هنگام حضور امام علیه السلام در مکه معظمه، عبدالله بن عباس و عبدالله بن عمر

ص: 222

1- دیدارها و گفت و گوهای سیدالشهداء علیه السلام ، ص 56 ؛ الملهوف ، ص 132 .

نیز در مکه بودند آن دو وقتی می خواستند به سوی مدینه بازگردند، (1) با هم پیش امام علیه السلام آمدند. عبدالله بن عمر لب به سخن گشود و خطاب به امام چنین گفت :

یا اباعبدالله! خدای تو را رحمت کند، از خداوندی که بازگشت تو به سوی اوست، بترس. تو خود از دشمنی و عداوت دودمان بنی امیه با خاندان شما ستمگری ایشان نسبت به خودتان آگاهی و اکنون مردم این مرد، یعنی یزید بن معاویه را به ولایت برگزیده اند و من خاطر جمع نیستم از این که مردم به خاطر این درهم و دینار به او تمایل پیدا کنند و تو را بکشند و در نتیجه عده بسیاری به خاطر تو کشته شوند؛ زیرا من از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: «حسین کشته می شود و اگر او را تنها بگذارند و یاری نکنند، خداوند تا روز قیامت آنها را واگذارد و یاری نکند». (2) من به تو توصیه می کنم مادامی که مردم در حال صلح هستند تو هم در این صلح و آرامش داخل شو و صبر پیشه کن، چنان که با معاویه چنین کردی؛ شاید خداوند میان شما و گروه ستمکار داوری کند .

امام حسین علیه السلام به او فرمود :

«ای ابا عبدالرحمن! من با یزید بیعت کنم و در صلح او وارد شوم در حالی که رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره او و پدرش فرمود آنچه فرمود؟!»

ص: 223

1- از این گزارش و گزارش های دیگری که درباره ملاقات های ابن عباس با امام حسین علیه السلام نقل شده، بر می آید که ابن عباس هنگام حضور امام در مکه، در آن شهر بوده ، سپس به مدینه رفته و برای انجام مراسم حج در ماه ذی حجه دوباره به مکه بازگشته است. (دیدارها و گفت و گوهای سیدالشهداء)
2- حسین مقتول : فلئن خذلوه و لم ينصروه ليخذلنّهم الله إلى يوم القيامة .

در اینجا ابن عباس در تأیید سخنان امام علیه السلام مطالبی گفت و احادیثی از رسول خدا صلى الله عليه وسلم بیان کرد و در نهایت برای یاری امام، اعلام آمادگی نمود.

ابن عمر گفت: خدایا ببخش! ابن عباس تو هم از این موضوع درگذر. سپس رو به امام نموده، گفت: ای ابا عبدالله! از آنچه بر آن تصمیم گرفته ای کوتاه بیا و با ما به سوی مدینه بازگرد و با این قوم از در آشتی وارد شو و از وطن و حرم جدّت دوری نکن و برای این گروه بی فضیلت، دلیل و بهانه ای علیه خود قرار نده، و اگر خواستی بیعت نکنی، تو را فرصت می دهند تا ببینی نظرت چیست و امید است یزید دیر نپاید و خداوند شر او را کفایت کند.

امام حسین علیه السلام فرمود: «وای بر این سخن برای همیشه تا هنگامی که آسمان و زمین برقرار است. ای ابا عبدالرحمن! آیا به نظر تو من در کار خود در اشتباه هستم؟ اگر این گونه است، مرا از این خطا بازدار؛ زیرا من برمی گردم و گوش فرا داده و می پذیرم».

ابن عمر گفت: خدایا نه! خداوند فرزند دختر پیامبر را در اشتباه نمی گذارد و برای کسی همانند تو در پاکی و نسبت به رسول خدا صلی الله علیه وآله سزاوار نیست به اسم خلافت تسلیم یزید بن معاویه شود، و لیکن من میترسم این چهره نیکو و زیبا آماج شمشیرها شود و رفتاری ناخوشایند از این امت مشاهده کنی. با ما به مدینه بازگرد، و اگر خواستی هرگز بیعت نکن و در منزل خود بنشین.

امام فرمود: «هرگز؛ ای فرزند عمر، این گروه مرا رها نمی کنند و پیوسته در پی من هستند تا من با اکراه بیعت کنم یا اینکه مرا بکشند. ای ابا عبدالرحمن! آیا نمی دانی که از بی ارزشی دنیا این است که سر یحیی بن زکریا را به بدکاره ای از بدکاران بنی اسرائیل هدیه کردند در حالی که آن سر با آن ها حرف می زد و

ص: 224

اتمام حجت می کرد. این جریان به یحیی بن زکریا زیانی نرساند بلکه بر شهدا سروری پیدا کرد و در روز قیامت نیز این سروری را دارد. ای ابا عبدالرحمن! آیا نمی دانی بنی اسرائیل در فاصلهٔ طلوع سپیده تا برآمدن خورشید، هفتاد پیغمبر را می کشتند ،سپس در بازارهای خود نشسته و مشغول کسب و کار می شدند؛ گویا چیزی نشده و خطایی انجام نداده اند. خداوند نیز شتابی در عذاب آن ها نداشت، اما بعد از این، آن ها را گرفت همچون پیروزمند مقتدر و صاحب انتقام. پس تقوا پیشه کن و از خدا بترسای ابا عبدالرحمن و از یاری من سر متاب». (1)

دیدار عمر بن عبدالرحمن با امام علیه السلام

عمر بن عبدالرحمن بن حارث بن هشام می گوید: وقتی امام علیه السلام آماده حرکت به سوی عراق شد، به حضورش رفتم. وقتی وارد شدم، حمد و ثنای الهی به جای آورده، گفتم: ای پسر عمو من آمده ام مطلبی را از روی خیرخواهی بگویم. اگر مرا خیرخواه می دانی بگویم وگرنه از آنچه قصد بیانش را دارم خودداری کنم.

امام حسین علیه السلام فرمود: «بگو؛ به خدا، تو را بداندیش و زشتکار نمی دانم».

گفتم: خبردار شده ام که عازم عراق هستی و من از این مسیر تو نگران هستم. تو به سرزمینی می روی که حاکمان و فرماندارانش حضور دارند و بیت المال در اختیارشان است و مردم بنده در هم و دینارند و من مطمئن نیستم از این کسانی که به تو وعده یاری دادهاند و تو را بیشتر از دیگران دوست دارند، با تو نجنگند.

ص: 225

1- دیدارها و گفت و گوهای سیدالشهداء علیه السلام ، ص 22 - 24 .

امام فرمود: «خدا جزای خیرت دهدای پسر عمو، من دانستم که تو خیرخواهی کردی و از روی عقل سخن گفتی. آنچه خدا بخواهد همان می شود. نظر تو را بپذیرم یا نپذیرم، تو در نزد من مشاوری ستوده و خیرخواه ترین ناصح هستی». (1)

دیدار عمرو بن قیس مشرقی و پسر عمویش با امام علیه السلام

دیدار آنان در قصر بنی مقاتل

عمرو بن قیس مشرقی می گوید: من و پسر عمویم در قصر بنی مقاتل به حضور امام حسین علیه السلام رسیدیم و سلام کردیم. پسر عمویم گفت: یا ابا عبدالله! این سیاهی که می بینم، خضاب است یا موی تو بدین رنگ است؟

حضرت فرمود: «خضاب است و موی ما بنی هاشم زود سپید می شود».

سپس پرسید: «برای یاری من آمده اید؟» من گفتم: مردی پُراهل و عیال هستم و متاع و مال مردم نزد من است، نمی دانم آخر کار چه می شود و دوست ندارم امانت مردم را ضایع کنم. پسر عمویم نیز مثل من سخن گفت.

امام فرمود: «پس از این جا بروید و صدای فریاد ما را نشنوید و شبح و

سیاهی ما را نبینید؛ زیرا هر کس صدای کمک خواستن ما را بشنود و سیاهی ما را ببیند و ما را جواب نگوید و به یاری ما نشتابد، بر خداست که او را به بینی در آتش جهنّم بیندازد» (2).

ص: 226

1- دیدارها و گفت و گوهای سیدالشهداء علیه السلام ، ص 29 و 30؛ الطبری ، ج 4، ص 286.
2- دیدارها و گفت و گوهای سیدالشهداء علیه السلام ، ص 52 ؛ ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص 308.

دین

دین عبارت است از شیوه رفتار و منش انسان در زندگی. بنابر این آیین يهودیّت، همان شیوه رفتار یهودیان و آیین مسیحیت شیوه رفتار مسیحیان در زندگی است و به همین سان دین اسلام نشان دهنده شیوه رفتاری است که برای زندگی مسلمانان ترسیم شده است.

خدای متعال در قرآن کریم فرموده است :

﴿شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحاً وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ﴾. (1)

«آیینی را بر شما تشریع کرد که به نوح توصیه کرده بود و آنچه بر تو وحی فرستادیم و به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش کردیم، این بود که دین را برپا دارید و در آن تفرقه ایجاد نکنید».

خدای متعال در آیه یاد شده به مسلمانان یادآوری می کند آیینی که برای آنان تشریع کرده، با آیین هایی که برای نوح، ابراهیم، موسی و عیسی علیهم السلام تشریع نموده است، تعارض ندارد. شیوه و راه همه انبیای الهی یکی است و همان راهی است که رسول خدا حضرت محمد صلی الله علیه وآله به مردم نشان داده اند.

از آنجا که پیامبران الهی همگی از سوی خدای یگانه برانگیخته شده اند، دین آن ها نیز یگانه است. امام حسین علیه السلام نیز دین جدشان رسول خدا صلی الله علیه وآله را برپا داشتند و اگر ایشان نبودند، در پیکر اسلام رمقی نمی ماند. (2)

ص: 227

1- شوری، آیه 13 .
2- کشتیبان هدایت، ص 31 - 33، با تلخیص .

ص: 228

ذ

ذوالجناح

ذوالجناح (بالدار)، اسب جنگی امام حسین علیه السلام در روز عاشورا بود. از آن جهت که اسبی راهوار و چابک بود به آن ذوالجناح می گفتند. این اسب پس از شهادت آن حضرت، از پیکر وی دفاع می کرد و به سواران دشمن حمله می نمود و این گونه تعدادی را به هلاکت رساند. پس از شهادت حضرت، اسب او کاکل خود را به خون آغشته کرد و با شیهه به سوی خیمه ها دوید تا شهادت امام را به اهل بیت خبر دهد. در برخی نقل ها آمده است که ذوالجناح پس از شهادت وحشت زده نزد بانوان گریخت و سپس خود را به فرات افکند و ناپدید شد. از این اسب باوفا در زیارت ناحیه مقدسه با عنوان «جواد» یاد شده است.

در روایات آمده که این اسب پس از شهادت امام با همهمه می گفت:

«الظَّلِيمَة، اَلظُّلِيمَة لِأُمَّةٍ قَتَلَتْ إِبْنَ بِنْتِ نَبِيِّهَا». (1)

ن.ک ← مرکب امام

ذوى القربى

خداوند به پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله بشارت داد اجر رسالت تو بر مردم .

ص: 229

1- جلوه های اقتدار و انضباط حسینی ، ص 138 .

مودت و دوستی آنان به عترت و فرزندان تو است که با این ولایت محبّت و پیوند، راه بندگی خدا و رسیدن به کمال انسانی شناخته می شود و طی می گردد.

﴿قُلْ لَا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبي﴾. (1)

بگو ای پیامبر، من هیچ گونه مزد و اجری از شما طلب نمی کنم مگر دوستی نزدیکانم .

ولی آینده آبستن حوادث تلخ و ناگواری بود؛ حوادثی که تمامی پیامبران و اولیای خدا به آن گرفتار شده بودند و باغ سرسبز دین و دینداری را به ویرانی کشانده بود .

ص: 230

1- سوره شوری، آیه 23 .

ر

راز و رمز بقا و نفوذ نهضت حسینی در میان شیعیان

وجود فضایلی چون حق طلبی، حماسه آفرینی فداکاری و ... در حماسه حسینی و پیام معنوی قیام امام حسین علیه السلام و وجود جامعه شناختی و روانشناختی و سیاسی قیام، برخی از عواملی است که قیام آن حضرت را جاودانه می سازد، اما تأثیر عزاداری ها بر خُلق و خوی و فرهنگ مردم و تأثیرپذیری عزاداری ها از عوامل دیگر را نمی توان نادیده گرفت. این عوامل همگی دست به دست هم داده و نهضت حسینی را نافذ و ماندگار ساخته است.

آیا حضور انسان هایی با جمعیت میلیونی با لباس عزا بر سر و سینه زنان در ایام محرم و عاشورا، ذهن کاوشگری را تحریک نمی کند که چه عواملی این همه انسان ها و خصوصاً جوانانی را - که به راحتی زیر بار فرمان، پیام و خواسته کسی نمی روند - از خانه ها بیرون کشیده و با آن خضوع و خشوع و هماهنگی، به عرصه ها می کشاند؟ این کنش فردی و جمعی حداقل در ماه محرّم، یک حرکت عادی و معمولی نبوده و جای تأمل فراوان دارد. از جمله پرسش های برانگیخته شده، آن است که رمز ماندگاری و نفوذ نهضتی در قرن ها قبل تاکنون، با کم و کیفی این چنین را باید در کجا جست؟

ص: 231

درباره عزاداری های حسینی به صورت فراگیر و همگانی، حداقل از دو

زاویه می توان به تأمّل نشست :

اوّل) تأثیر این عزاداری ها بر خلق و خوی و فرهنگ مردم در این صورت، این عزاداری ها به صورت «متغيّر مستقل» فرا راه مردم قرار می گیرند.

دوّم) تأثیر پذیری عزاداری ها از عوامل دیگر: در این صورت حضور در صحنه مردم به صورت «متغيّر وابسته» مورد تأمل قرار خواهد گرفت. بد نیست حاصل بحث، با بهره گرفتن از تمثیلی بیان شود: اگر آتشی را در جایی ببینیم، حداقل از دو جهت درباره آن می توان به تحقیق نشست: اوّل آن که شعله برافروخته شده از چه چیزی بوده و تا چه حد قوی و نیرومند است؟ دوم آن که، محیط برای مشتعل شدن این شعله تا چه حد مساعد بوده است؟ زيرا مثلاً شعله کبریت بر روی خاک و سنگ خاموش می شود و تنها در فضای مساعد است که خانمان سوز بوده و یا مفید می افتد.

در تعلیل آتشی که از نهضت حسینی بر جان حداقل شیعیان افتاده و هر روز شعله ورتر نیز می گردد، می توان پرسید که تا چه حد این آتش به خودِ شعله و امام و یارانش باز می گردد و تا چه اندازه بسترها و محیط بر آن مؤثرند؟

از جهت خودِ شعله می توان گفت که :

1 - آتش کربلا متأثر از شمشیر و منتهی به خون بوده که در مقابل مرگ عادی و یا قتل بدون خونریزی، جانسوزتر و جانگدازتر است.

2- این شعله، گروهی و جمعی بوده و از شعله فردی، سوزاننده تر است.

3- از طفل صغیر تا پیران را در خود داشته، که برای همه اقشار جذابیت دارد.

ص: 232

4 - میدان داران اصلی آن از خاندان وحی بوده و شخصیت کلیدی نهضت، امام معصوم بوده است.

5- این نهضت، توسط دیگر افرادی که حاضر و ناظر بودند، به خوبی پرورانده شده و به دیگران منتقل شده است.

6- این کشته شدن، قرین با معنویت، طهارت و قداست بوده و نیز به فضیلت های بشری مثل عزّت، وفای به عهد، عشق، وحدت و ... محفوف بوده است که برای دینداران و حتی افراد بیدین حامل پیام است.

7 - و نهایتاً اینکه نباید در خاص و ویژه کردن این شعله، از رذالت و دنائت لشگریان عمر سعد نیز چشم پوشی کرد، که شعله حق خواهی، مظلومیت و عزّت طلبی را به شدّت مشتعل نمودند.

اما از جمله بسترها و عوامل بیرونی که در رمز و راز ماندگاری و تعمیق نهضت مؤثرند عبارت اند از:

1 - وجود نیاز فطری و باطنی انسان ها به معنویت، فضیلت، حماسه و پیام های سازنده؛ زیرا نهضت حسینی غذای روحی سالم، برای همه مشتاقان و شیفتگان دارد.

2 - منع و انکار قدرت های عصر، در حساس و درونی کردن نهضت بی تأثیر نبوده است؛ چنانچه بعضی از حکام نیز در گسترش دادن عزاداری ها و مراسم حسینی بی نقش نبوده اند.

3- از بعد روانی نیز افراد مختلف و از طرق گوناگون می توانند در این مراسم خود را یافته و اثبات کنند؛ بنابر این حضور در عزاداری ها، برای آنان جذاب است.

4 - از بعد جمعی، هویت یابی شیعیان در مقابل پیروان سایر مذاهب و نیاز

ص: 233

انسان ها به زندگی جمعی با همکیشان و همسنخان، از دلایل کنش های جمعی مذهبی و نیز در رابطه با این نهضت است. به عبارت دیگر، عمده شدن سنّت عزاداری و تبدیل به عبادت جمعی شدن، خاستگاه های درونی تر در آحاد جامعه دارد.

5- نقش بازیگری غیر دولتی و نهادهای مدنی و خودجوش در تقویت، تثبیت و تعمیق نهضت را نباید دست کم گرفت؛ چون حرکت های از پایین و مردمی، معمولاً بیشتر مورد اقبال دیگران قرار گرفته و نافذتر و ماندگارترند.

6- نقش هنر در درونی کردن نهضت در قالب های مختلف (وعظ، شعر، مرثیه، شبیه خوانی، نقاشی و ...) و ماندگاری آن، بسیار قابل تقدیر است.

7 - ذو ابعاد بودن نهضت، حتی دامنه پیام های این رخداد را به اماکن و اشخاصی که به گونه ای با شیعیان مرتبط اند، نیز رسانده و در نتیجه، این نهضت گسترش بیشتر یافته و ماندگارتر شده است.

8- أنس انسان های معمولی به اسطوره و حوادث پر رمز و راز، بر قداست و تأثیرگذاری این نهضت اثر ویژه داشته است (و در تقدس زایی نباید از ویژگی های فردی امام حسین علیه السلام نیز غفلت کرد) (1) و ......

رأس الحسین ن.ک - ژرفای معجزات امام حسین علیه السلام (الف)، سر مطهر در منزل خولی

رافع بن عبدالله

- رافع بن عبدالله غلام مسلم ازدی

همراه مولایش مسلم بن کثیر به سوی حسین علیه السلام رفت و در معرکه قتال

ص: 234

1- نهضت عاشورا، ص 365.

حاضر شد و بعد از مسلم در جنگِ تن به تن بعد از نماز ظهر کشته شد. (1)

رباب ن.ک _ ازدواج امام حسین علیه السلام (ب)

رسیدگی به شمشیر و خواندن شعر

طبری به سند خود از امام زین العابدین علیه السلام چنین آورده است :

آن شب که پدرم فردایش شهید شد، من نشسته بودم، عمه ام زینب علیها السلام از من پرستاری می کرد. پدرم از یاران خود کناره گرفت و در خیمه ای بود و حوی (یا: جون) غلام ابوذر هم نزد او بود. امام در حالی که به آماده سازی شمشیر خود مشغول بود (2) (اشعاری زمزمه می کرد).

رفتارهای عاشورایی و حرکت های اصلاحی آن در جبل عامل

تا اواخر قرن نوزدهم میلادی، مراسم عزاداری برای شهیدان کربلا در جبل عامل به شکل سنّتی خود و به صورت مخفیانه برگزار می گردید؛ اما از این زمان به بعد اصلاحاتی عملی در این مجالس به وسیله موسی شراره و دیگران پدیدار شد.

جبل عامل از نظر دینی و سیاسی تحت تأثیر عزاداری در عراق و ایران است و تحولات اصلاحی توسط شراره و سید محسن عاملی صورت پذیرفته است.

حرکت های اصلاحی یادشدگان، بازتاب متفاوتی در میان عالمان و مردم

ص: 235

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 145.
2- تاریخ طبری، ج 3، ص 316؛ ارشاد، ص 232؛ الكامل فى تاریخ، ج 2، ص 560؛ مقتل معصومین علیهم السلام ، ص 264 .

منطقه بر جای گذاشته است. (1)

رقیه دختر امام حسین علیه السلام

دختر سه و یا چهار ساله امام حسین علیه السلام در صحرای جانسوز کربلا همراه اهل بیت آن امام همام به اسارت گرفته شد و همراه اسرا به کوفه آمد و در زندانی به نام خرابه مأوا گزید. کامل بهایی در این باره چنین آورده است:

«دخترکی چهار ساله بود. شبی از خواب بیدار شد و گفت: پدر من حسین کجاست؟ این ساعت او را در خواب دیدم سخت پریشان. زنان و کودکان همگی گریه می کردند.

یزید خفته بود، از خواب بیدار شد و حال تفحص کرد. خبر بردند که حال چنین است. آن لعین در حال گفت که بروند و سر پدر او را بیاورند و در کنار او نهند. ملاعین سر بیاوردند و در کنار آن دختر چهار ساله نهادند. پرسید: این چیست؟ ملاعين گفتند: «سر پدر توست». آن دختر بترسید و فریاد برآورد و رنجور شد و در آن چند روز جان به حق تسلیم کرد». (2) (3)

رقیه دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله

رقیه دختر محمد صلى الله عليه وسلم پس از جدایی از پسر ابولهب، با عثمان بن عفان ازدواج کرد و با وی به حبشه هجرت نمود و آن گاه از حبشه به مدینه بازگشتند.

بعضی از مورّخان گفته اند که رقیه بر اثر بیماری در جریان واقعه بدر در

ص: 236

1- نهضت عاشورا و فرهنگ عزاداری، ص 149 و 150 ، با تلخیص .
2- كامل ، ج 2، باب 25 فصل 4 ص 179.
3- ریحانه کربلا، ص 78 و 79 .

منطقه بدر وفات یافت. آنچه مسلم است این است که او در سال دوم هجرت، زندگی را وداع کرده است. (1)

رمله

امّ حبیبه رمله دختر ابوسفیان بن حرب اموی یکی از همسران رسول خدا صلی الله علیه وآله به شمار می رود.

وسمه ن.ک ← رنگ مو

رنگ مو و خظاب

امام حسین علیه السلام با موها و محاسن خویش را با «حنا» و «وسمه» رنگ می زد، و به هنگام شهادت قسمتی از موهای چهره اش به سفیدی گراییده بود. (2)

خبر داد ما را فضل بن دکین که گفت: حدیث کرد ما را اسماعیل بن ابراهیم بن مهاجر که گفت: از پدرم شنیدم از شعبی که گفت: دیدم حسین علیه السلام را با پیراهنی پشمی و سری خضاب بسته شده با گیاه وسمه. (3)

ن.ک ← لباس امام، ظروف امام

روز ورود امام علیه السلام به کربلا

امام حسین علیه السلام روز چهارشنبه یا پنج شنبه دوّم محرم سال 61 وارد کربلا شد و برای یاران خود خطبه خواند.

ص: 237

1- مدینه شناسی .
2- محدث قمی، عباس انوار البهيه، ص 131.
3- همان ؛ طبقات ابن سعد، ص 45 .

ریحانه دختر زید

او از «بنو نضیر» بود که با «حکم» از «بنو قریظه» ازدواج کرد و پس از

واقعهٔ اخراج یهودیان بنو قریظه از مدینه، اسلام را پذیرا شد و پیامبر اسلام او را به عقد خود درآورد. این ازدواج در سال ششم هجری تحقق پذیرفت و مورّخان گفته اند که او در زمان حیات پیامبر درگذشت و به تصریح ابن سعد، وفاتش پس از مراجعت از حجة الوداع بوده و در بقیع دفن شده است. (1)

ریحانه پیامبر صلی الله علیه وآله

حضرت علی علیه السلام ، ابن عمر ابوهریره، سعید بن راشد و ابوبکره روایت کرده اند که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود:

إِنَّ الْحَسَنَ وَالْحُسَيْنَ هُمَا رَيْحَانَتَايَ مِنَ الدُّنْيَا ؛ (2)

حسن و حسین دو ریحانه من از دنیا هستند .

ص: 238

1- مدینه شناسی ، ص 477 .
2- بحار الأنوار، ج 37، ص 73 .

ز

زائر امام حسین علیه السلام

زیارت امام حسین علیه السلام یکی از فضایل است و زائر علاوه بر ویژگی های دنیوی آن و معنویت سرشار آن از ثواب وافر آن در آخرت بهره مند است. با هم روایتی از «بحار الأنوار» را می خوانیم :

احمد پسر داود می گوید: همسایه ای داشتم، به نام علی پسر محمد، نقل کرد: هر ماه یک مرتبه از کوفه به زیارت قبر امام حسین علیه السلام می رفتم. چون پیر شدم و جسمم ناتوان شد، نتوانستم به زیارت امام بروم. یک بار پای پیاده به راه افتادم، پس از چند روز به زیارت قبر مطهر امام مشرف شدم و سلام کردم و دو رکعت نماز زیارت خواندم و خوابیدم. در عالم رؤیا دیدم امام حسین علیه السلام از قبر بیرون آمد و فرمود: ای علی! چرا در حق من جفا کردی؟ در صورتی که تو به من مهربان بودی؟

عرض کردم: سرورم! جسمم ضعیف شده و پاهایم توان راه رفتن ندارد و احساس می کنم عمرم به پایان رسیده است، و اکنون که آمده ام، چند روز در راه بودم و با سختی بسیار به زیارتت مشرّف شدم. دوست دارم روایتی را که نقل کرده اند از خود شما بشنوم .

ص: 239

حضرت فرمود: بگو کدام است؟

عرض کردم: روایت کرده اند که فرموده اید: هر کس در حال حیاتش مرا زیارت کند، من او را پس از وفاتش زیارت خواهم کرد؟

امام علیه السلام فرمود: بلی من گفته ام. (افزون بر این) هرگاه ببینم زوّار من گرفتار آتش جهنّم است، او را از آتش جهنّم بیرون می آورم. (1) (2)

زاده لیلی ن.ک ← علی بن الحسین (علی اکبر)

زاهر بن عمرو کندی

وی، دلیر مردی کارآزموده و معروف به شجاعت، و علاقه مندی اش به اهل بیت، مشهور بود.

سیره نویسان گفته اند: هنگامی که عمرو بن حَمِقْ، بر ضد زیاد شورید، زاهر نیز او را همراهی می کرد و در گفتار و کردار یار و همدم او بود، و آن گاه که معاویه به جستجوی عمرو پرداخت، زاهر را نیز تحت پیگرد قرار داد؛ عمرو را کشت و زاهر موفق به فرار شد. او در سال 60 هجری، حج به جا آورد و در مسیر راه با حسین علیه السلام دیدار کرد و به ملازمت رکاب او درآمد و در کربلا در کنار حضرت، حضور یافت.

سروی گفته است: زاهر، در نخستین حمله به شهادت رسید. (3) (4)

شیخ طوسی و دیگران گفته اند: محمد بن سنان زاهری که از امام رضا و

ص: 240

1- بحار الأنوار، ج 101، ص 16.
2- احسن القصص، ج 4، ص 78 و 79.
3- ر.ک ← مستدركات علم رجال الحدیث ، ج 3، ص 416.
4- ابصار العين في انصار الحسین علیه السلام ، ص 235؛ مناقب، ج 4، ص 113.

امام جواد علیهما السلام روایت نقل کرده، از نوادگان زاهر است که در سال 220 بدرود حیات گفت. (1) (2)

زباله

نام یکی از منزلگاه های مسیر مکه به کوفه که امام حسین علیه السلام در آنجا فرود آمد. «زباله» به معنای محلی است که آب را در خود نگه می دارد، محل پر آب. روستایی آباد و مسکونی بوده که طوایفی از بنی اسد در آنجا می زیستند. در همین منزلگاه بود که امام، خبر شهادت «عبدالله بن یقطر: را شنید او فرستاده سیدالشهداء علیه السلام به سوی کوفیان و حضرت مسلم بود که همزمان با شهادت مسلم و هانی، شهید شد. در آن محلّ قلعه و مسجدی مربوط به بنی اسد بود. محلّ به نام زباله بنت مسعر شهرت یافته است. (3)

زَرود

نام یکی از منزلگاه های مسیر کوفه که سیدالشهداء علیه السلام در آنجا فرود آمد. زرود، منطقه ای ریگزار میان ثعلبیه و خزیمیه از راه کوفه به مکه بود. به خاطر شنزار بودن، آب های باران را در خود فرو می برد و به همین جهت، نام زرود بر آن گفته شده است (= بلعنده). این محل برای نزول کاروان های حج که از بغداد می آمده اند، محلّ مشهور و مناسبی بوده و به بنی اسد و بنی نهشل اختصاص داشته است.

ص: 241

1- همان؛ نجاشی، رجال، ص 328، شماره 888 .
2- ر.ک ← رجال شیخ طوسی، ص 101 و معجم رجال الحدیث، ج 14، ص 151.
3- مقتل مقرم، ص 213.

در همین منزل بود که امام حسین علیه السلام به زهیر بن قین بجلی برخورد و او را به همراهی و یاری خویش فرا خواند. او هم پذیرفت و به کاروان و یاران امام پیوست و به کربلا آمد و شهید شد. (1)

زنان در صحرای جانسوز کربلا

اشاره

پیرامون زنان در حادثه کربلا، در دو محور سخن می توان گفت: یکی آنکه آنان چند نفر و چه کسانی بودند. دیگر آنکه چه نقشی داشتند مجموعه این بانوان، همراه کودکان خردسال، کاروان اسرای اهل بیت را تشکیل می دادند که پس از شهادت امام و حمله سپاه کوفه به خیمه ابتدا در صحرا متفرق شدند، سپس به صورت گروهی و اسیر به کوفه و از آنجا به شام فرستاده شدند.

امّا درباره حضور این زنان در حادثه عاشورا بیشتر به محور «پیام رسانی» باید نگاه ویژهای مبذول داشت. جهات دیگری نیز وجود داشت که فهرست وار به آن ها اشاره می شود که هر کدام می تواند به عنوان درس در زندگی به کار گرفته شود:

الف) مشارکت زنان در جهاد

شرکت در جبهه پیکار و همدلی و همراهی با نهضت مردانه امام حسین علیه السلام و مشارکت در ابعاد مختلف آن از جلوه های این حضور است. چه همکاری در کوفه با نهضت مسلم، چه همراهی همسران برخی از شهدای کربلا، چه حتی اعتراض و انتقاد برخی همسران سپاه کوفه به جنایتهای شوهرانشان .

ص: 242

1- مقتل مقرم، ص 208 1.

ب) آموزش صبر

روحیه مقاومت و تحمّل زنان نسبت به شهادت ها در کربلا درس دیگر نهضت بود. اوج این صبوری و پایداری در رفتار و روحیات زینب کبری علیها السلام جلوه گر بود.

ج) پیام رسانی

افشاگری های زنان و دختران کاروان کربلا چه در سفر اسارت و چه پس از بازگشت به مدینه، پاسداری از خون شهدا بود. سخنان بانوان، هم به صورت خطبه جلوه داشت، هم گفت وگوهای پراکنده به تناسب زمان و مکان .

د) روحیه بخشی

در بسیاری از جنگ ها حضور تشویق آمیز زنان در جبهه، به رزمندگان روحیه می بخشید. در کربلا نیز مادران و همسران بعضی از شهدا، این نقش را داشتند.

ر) پرستاری

رسیدگی به بیماران و مداوای مجروحان، از نقش های دیگر زنان در

جبهه ها از جمله در عاشورا است. نقش پرستاری و مراقبت حضرت زینب علیها السلام از امام سجاد علیه السلام یکی از نمونه هاست.

ز) مدیریت

بروز صحنه های دشوار و بحرانی، استعدادهای افراد را شکوفا می سازد.

ص: 243

نقش حضرت زینب علیها السلام در نهضت عاشورا و سرپرستی کاروان اسرا درس مدیریت در شرایط بحران را می آموزد.

وی مجموعهٔ بازمانده را در راستای اهداف نهضت، هدایت کرد و با هر

اقدام خنثی کننده نتایج عاشورا از سوی دشمن، مقابله نمود و نقشه های دشمن را خنثی ساخت .

و) حفظ ارزش ها

درس دیگر زنان قهرمان در کربلا حفظ ارزش های دینی و اعتراض به هتک حرمت خاندان نبوّت و رعایت عفاف و حجاب در برابر چشم های آلوده است. زنان اهل بیت با آنکه اسیر بودند و لباس ها و خیمه هایشان غارت شده بود و با وضع نامطلوب در معرض دید تماشاچیان بودند، اما اعتراض کنان، بر حفظ عفاف تأکید می ورزیدند. امّ کلثوم در کوفه فریاد کشید که آیا شرم نمی کنید برای تماشای اهل بیت پیامبر جمع شده اید؟

وقتی هم در کوفه در خانه بازداشت بودند، زینب اجازه نداد جز کنیزان وارد آن خانه شوند. در سخنرانی خود در کاخ یزید نیز بر این گونه گرداندن بانوان شهر به شهر، اعتراض کرده! و نمونه های دیگری از سخنان و کارها که همه درس آموز عفّت و دفاع از ارزش هاست.

ه-) تغییر ماهیت اسارت

اسارت را به آزادی بخشی تبدیل کردند و در قالب اسارت، به اسیران واقعی درس حریت و آزادگی دادند.

ص: 244

ی) عمق بخشیدن به بعد عاطفی و تراژدیک کربلا

گریه ها، شیون ها، عزاداری بر شهدا و تحریک عواطف مردم، به ماجرای کربلا عمق بخشید و بر احساسات نیز تأثیر گذاشت و از این رهگذر، ماندگارتر شد. (1)

زهیر بن سلیم

- زهیر بن سلیم ازدی

زهیر از کسانی بود که در شب دهم محرم بعد از اطلاع از تصمیم قوم، به خدمت امام رسید و جزو یاران او شد و در حمله اوّل کشته شد. (2)

زُهير بن قَين

- زهیر بن قین بن قیس انماری بجلی

زهیر میان قبیلهٔ خویش شخصیتی مورد احترام بود و در کوفه میان آنان می زیست. رشادت های او در جنگ ها و نبردها مشهور و زبانزد بود. وی در ابتدا از هواداران عثمان به شمار می آمد. در سال 60 هجری با خانوادهاش حج به جا آورد و سپس در مسیر بازگشت خود، با حسین علیه السلام همراه شد و با هدایت الهی به علویان پیوست و در کربلا آمد. (3)

او در نهضت خونبار کربلا همواره بر سپاه دشمن می تاخت تا اینکه در رکاب امام علیه السلام به شهادت رسید.

ص: 245

1- گاهنامه شیرین تر از عسل، ویژه نامه محرم و صفر، شماره 4، ص 15.
2- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 145.
3- ابصار العين في انصار الحسين علیه السلام ، ص 219 .

زیارت امام حسین علیه السلام

امام باقر علیه السلام فرمودند: هر کس می خواهد بداند که آیا از اهل بهشت است، باید دوستی و ولایت ما را به قلب خود عرضه نماید؛ اگر آن را پذیرفت، همانا مؤمن است، و هر کس ما را دوست بدارد، باید در زیارت نمودن قبر امام حسین علیه السلام رغبت ورزد. هر کس از زائران امام حسین علیه السلام باشد، ما او را از دوستان خود به شمار می آوریم و او از اهل بهشت است و هر کس زائر امام حسین علیه السلام نباشد، ایمان او ناقص است. (1)

حسین بن ثویر بن ابی فاحته از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود:

ای حسین! هرکس به قصد زیارت قبر حسین بن علی علیهما السلام از منزلش بیرون رود، اگر پیاده باشد خداوند برای هر گامی که بر می دارد، برای او حسنه ای می نویسد و گناهی را از نامه عمل او محو می کند و اگر سواره باشد، به هر قدمی که مرکب او بر می دارد، برای او حسنه ای می نویسد و گناهی را از نامه عمل او محو می نماید .هنگامی که به باب الحسین علیه السلام برسد، خداوند او را از رستگاران و نجات یافتگان قرار می دهد و وقتی مناسک و اعمالش را تمام کند، او را جزء فائزین و رستگاران می نویسد و وقتی که اراده بازگشت می نماید، فرشته ای به نزد او آمده و می گوید:

«رسول خدا صلی الله علیه وآله به تو سلام می رساند و می گوید: خداوند گناهان گذشته ات را آمرزید، پس اعمالت را دوباره و با نیکویی شروع کن». (2)

ص: 246

1- زيارات ذبيح آل محمد ، ص 37.
2- نور العین، ص 15 ؛ ثواب الاعمال ، ص 116 - 117 ؛ کامل الزیارات، ص 252 - 253؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 420؛ بحار الأنوار، ج 101 ، ص 27 و 28 و 72؛ جامع احاديث الشيعه، ج 12، ص 432.

کلینی با سند خود از امام هادی علیه السلام نقل می کند که فرمود :

بالای سر امام حسین علیه السلام می گویی: «سلام بر تو ای اباعبدالله! سلام بر تو ای حجت خدا در زمین و شاهد خدا بر خلقش! سلام بر تو ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله ! سلام بر تو ای فرزند علی مرتضی سلام بر تو ای فرزند فاطمه زهرا! شهادت می دهم که تو نماز را به پا داشتی و زکات را پرداختی و به کارهای پسندیده فرمان دادی و از کارهای ناپسند بازداشتی و در راه خدا جهاد کردی تا یقینت فرا رسید، پس در حیات و ممات تو صلوات خدا بر تو باد!».

سپس گونه راست خود را بر قبر بگذار و بگو: «شهادت می دهم که تو از جانب پروردگارت حجت داری! با اعتراف به گناهانم نزد شما آمده ام تا تو ای فرزند رسول خدا! در نزد پروردگارت برایم شفاعت کنی».

سپس یک یک امامان را نام ببر و بگو: «شهادت می دهم که شما حجت خدایید». سپس بگو: «برایم نزد خود، عهد و پیمانی بنویس که من به زیارتت آمده ام تا تجدید میثاق کنم، پس نزد پروردگارت شاهدم باش که تو شاهد اویی!». (1)

زیارت عاشورا

محدّث نوری رمه الله حکایت سید رشتی را چنین نقل می کند که حضرت به سید دستور خواندن نافله، زیارت جامعه و زیارت عاشورا را می دهد و بعد از آن می فرماید: شما چرا نافله نمی خوانید؟ نافله، نافله، نافله! شما چرا عاشورا

ص: 247

1- فرهنگ جامع سخنان امام هادی علیه السلام ، ص 366 و 367؛ کافی ، ج 4، ص 577، ح 3.

نمی خوانید؟ عاشورا، عاشورا، عاشورا !

و بعد فرمود: شما چرا جامعه نمی خوانید؟ جامعه، جامعه، جامعه! (1)

زیارت وارث

یکی از زیارت های معروف امام حسین علیه السلام که از فضیلت والایی برخوردار است و خواندن آن ثواب وافری دارد، زیارت وارث است. زیارت با «السلام عليك يا آدم صفوه الله» شروع می شود و با جمله «وَ أَنْ يَجْعَلَني مَعَكَم في الدنيا والآخره» خاتمه می پذیرد و سپس دو رکعت نماز زیارت خوانده و حوائج خویش را مسئلت می نماییم. (2)

زیارت وداع

در زیارت امام حسین علیه السلام مستحب است پس از پایان زیارت، زائر بالای سر قبر مطهر رفته و زیارت وداع بخواند. متن آن زیارت در کتب ادعیه معتبره مانند مفاتیح الجنان بیان گردیده است.

زید بن ارقم

وی نابینا بوده و به محضر رسول خدا صلی الله علیه وآله و امام اوّل، دوم و سوم رسیده است و روایاتی را از آنان نقل کرده است.

ص: 248

1- نجم الثاقب، ص 60؛ مفاتیح الجنان بعد از زیارت جامعه ؛ فصلنامه علمی تخصصی انتظار، ص 192.
2- مفاتیح الجنان، زیارت مطلقه امام حسین علیه السلام.

زید بن حسن علیه السلام

ابوالحسن زید بن حسن علیه السلام اولین فرزند امام حسن علیه السلام می باشد. شیخ مفید فرموده که او متولّی صدقات رسول خدا صلی الله علیه وآله و مسن ترین فرزندان امام حسن علیه السلام بود. جلیل القدر، كريم الطّبع ، طيب النفس و کثیر الاحسان که شعرا او را مدح نموده و در فضایل او بسیار سخن گفته اند.

زید بن رقاد

مختار جمعی را با عبدالله بن کامل شاکری فرستاد تا زید بن رقاد ملعون را بیاورند؛ چرا که آن ملعون، روز عاشورا تیر بر کف دست عبدالله بن مسلم بن عقیل زد که آن تیر، دست عبدالله را بر پیشانیش دوخت و هر چه کرد آن تیر را بیرون آورد، نشد. در آن حال عبدالله گفت: «پروردگارا! این مردم ما را کم شمردند و ذلیلمان کردند! خدایا آن ها را بکش همچنان که ما را کشتند».

سپس آن ملعون تیر دیگری بر عبدالله زد که در شکمش فرو رفت و همان سبب شد که عبدالله جان به جان آفرین تسلیم کند.

وقتی سپاهیان مختار خانهٔ آن ملعون را محاصره نمودند، با تیغ برهنه از منزل بیرون آمد. عبدالله بن کامل به لشکریان امر کرد که بدنش را تیرباران و سنگ باران نمایند .

پس لشکریان و سایر مردم آنقدر سنگ و تیر بر او ریختند تا بی حال گردید و از پای درآمد و بر زمین افتاد. پس از آن بدنش را به آتش سوزانیدند. (1)

ص: 249

1- فرقه ناجيه ص 1291 و 1292.

زيد بن على علیه السلام

اگر کسی در اطراف ولادت و مهد ادب و تربیت جناب زید بن علی علیه السلام تا زمان شهادتش دقت نماید، خواهد فهمید که عبد القاهر بغدادی و شهرستانی (1) و امثال آن ها از مخالفین، آنچه گفته اند، نسبت های دروغ و تهمت هایی است که به خاندان رسالت و دوستان آن ها بسته اند. (2)

زین العابدين علیه السلام

امام سجّاد ابو الأئمّه، امام چهارم شیعیان، مادرش دختر یزدگرد، پادشاه ساسانی بود که تنها بازمانده فرزند ذکور حسین بن علی علیهما السلام است. بیماریش باعث شد که در واقعه کربلا سلاح به دست نگیرد و با دیگر اسیران به شام برده شد. پس از بازگشت به مدینه، بار دیگر به دستور «عبدالملک اموی» دستگیر و به شام آورده شد. آن گاه چون به مدینه بازگردانده شد، گوشه عزلت پیشه کرد و به عبادت و سجود، روزگار گذارند.

مجموعه ای از نیایش هایش تحت عنوان «صحیفه سجادیه» در تاریخ حیات معنوی مسلمانان به جای ماند. عاقبت پس از سی و پنج سال امامت، در حوالی سال های 92 - 95 ه.ق توسط امویان مسموم شد و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد. (3)

ص: 250

1- گروه رستگاران ، ج 2، ص 1391؛ الملل و النحل شهرستانی ، ج 1، ص 154.
2- همان.
3- مدینه شناسی، ص 447 .

زینب بنت جحش

مادر زینب «اميمة بن عبدالمطلب» عمّه پیامبر بود که همراه برادرش عبدالله بن جحش از نخستین گروندگان به اسلام به شمار می رفت. او بر اثر تأکید و پافشاری پیامبر صلی الله علیه وآله به عقد «زید بن حارثه» پسر خوانده پیامبر درآمد. عاقبت زید زینب را طلاق داد و حضرت محمد صلی الله علیه وآله با زینب ازدواج کرد.

امّ المؤمنين «زينب بنت جحش» در سال 20 ه-.ق در سن پنجاه سالگی درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد. (1)

زینب دختر خزیمه

زینب دختر خزيمة بن حارث بن عبدالله بن عمرو بن عبد مناف بن هلال یکی از همسران رسول خدا صلی الله علیه وآله به شمار می رود. او مانند خدیجه در زمان حیات پیامبر و در حالی وفات نمود که بیش از سی سال نداشت. ابن کلبی وفات او را در ربیع الآخر سال چهارم هجرت می داند. (2)

زینب دختر محمد صلی الله علیه وآله

زینب بزرگ ترین دختر محمد صلی الله علیه وآله بود که قبل از بعثت، از خدیجه دختر خویلد متولّد گردید. (3)

ص: 251

1- مدینه شناسی، ص 468 .
2- همان، ص 473 با تلخیص .
3- همان، ص 453؛ تاریخ خمیس ، ج ،... ص 273؛ شمط الثمين في مناقب أمهات - المؤمنين، ص 157 .

به تقویم موسوم، زینب سی سال قبل از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله متولد شد و در جوانی با «ابوالعاص ابن ربیع» ازدواج نمود. (1) ربیع یکی از پسران «عبدالعزی بن عبدشمس» بود. (2)

زینب صغری

او یکی از گل های بوستان فاطمه زهرا علیها السلام، نمونه والای انسانی و مظهر صفات اخلاقی بوده و از سربازان کاروان حسینی است که نامش برای دفاع و تبلیغ آرمان های والای حسینی ثبت گردیده است.

وی در سال 61 هجری در رکاب امام حسین علیه السلام به کربلا آمد و پس از واقعه خونین عاشورا همراه با اهل بیت آن امام همام به اسارت رفت.

وی در مدت اسارت با سخنانش عترت نبی گرامی اسلام صلی الله علیه وآله را معرفی و ستم های حکام بنی امیه را افشا می کرد .

زینب کبری

در ستیغ آرمان شهر، آنان که به استمرار روح عاشورا در تمامی عصرها و استحکام روح کربلا در تمامی سرزمین ها باور دارند، زنی از ساکنان دشت لاهوت می درخشد؛ زنی که خوشه ای از یاقوت فاطمی است. او آن قدر بلند است که در عرصه ای از تاریخ، طنین مهر مادر است و در عرصه ای، پژواکی از صلابت حیدر .

زینب علیها السلام ستون خیمه پایداری است. آن قدر تسلیم است که دود و غبار

ص: 252

1- همان؛ سیره نبوی، ج 2، ص 306.
2- همان.

شراره های خیمه های نیم سوخته برایش نسیم نواز شکر دوست است؛ از این روست كه سرود «و ما رأيت إلّا جميلاً» سر می دهد.

زینب علیها السلام در قاموس اهل معنا، حدیث مکرّر استقامت و شکوه و پایمردی است. او نه تنها در عاشورا عشق، که همچنان پا منبری آفتابی است که تا جمعه دل انگیز ظهور بر بلندای نی، آیه جهاد تلاوت می کند. بیکرانه ای است که نور نهضت حسینی را به دهلیزهای تاریک تاریخ انعکاس می دهد. ایوان بارگاه معرفت او، فراخ تر از واژه هاست؛ از این رو باید از دور به توصیفش پرداخت.

او نخ تسبیح آسمان هایی است که به برکت مقام «دنی فتدلّی»اش و به واسطه فیض او به رسول اعظم، امیرالمؤمنین، فاطمه اطهر، امام حسن و امام حسین علیهم السلام دخیل می بندند و در هنگامه غیبت ظاهری حجت باقی خداوند، ظهورش را به حق او از خدا طلب می کنند. (1)

از نیشابوری یکی از مورّخین نقل شده که گفته :

«زینب در فصاحت و بلاغت و پارسایی و عبادت همانند پدرش علی علیه السلام و مادرش فاطمه علیها السلام بود» (2).

و از برخی از مورّخین نقل شده که می نویسند: «تهجد و شب زنده داری زینب علیها السلام در تمام مدت عمرش ترک نشد؛ حتی شب یازدهم محرم، که از حضرت سجاد علیه السلام روایت شده که فرمود: در آن شب عمه ام زینب را دیدم در جامه نماز نشسته و مشغول عبادت است». (3)

ص: 253

1- حضرت زینب اسوه صبر و استقامت، ص 9 و 10 .
2- زن موجود ناشناخته ، ص 255؛ بانوی شجاع قهرمان کربلا، ص 61.
3- همان؛ ریاحین الشریعه ، ج 3، ص 61 .

ص: 254

ژ

ژرفای معجزات امام حسین علیه السلام

الف) سخن گفتن سر مقدس

نوه رسول خدا صلی الله علیه وآله از هنگام به دنیا آمدن، تلاوت قرآن می کرد؛ زیرا او و قرآن دو ثقل رسول خدا صلی الله علیه وآله بودند.

رسول خدا صلی الله علیه وآله با صراحت گفته بود که این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا اینکه کنار حوض کوثر بر من وارد گردند. به همین دلیل حسین علیه السلام پیوسته در مدت زندگی خود، برای تبلیغ و ارشاد مردم قرآن تلاوت می کرد؛ چه در سفر و چه در غیر سفر؛ حتی در روز عاشورا در جلوی لشکر دشمن قرآن خواند تا آنکه اتمام حجت کند و راه درست را نشان دهد فرزند رسول صلى الله عليه وسلم این چنین به سمت هدف مقدّس خود می شتافت تا آنجا که سر مطهر او هم روی نیزه قرآن خواند، تا شاید در بین این مردم کسی باشد که نور حق دلش را مزین کند. اما این هدایت کننده به حق، با دل های مهر شده و درک ناقص و کری گوش ها مواجه شد.

زید بن ارقم می گوید: من در اطاق خود نشسته بود. سر را از جلوی من عبور دادند در حالی که قرآن می خواند :

ص: 255

﴿أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَباً ﴾ (1) ؛ «آیا گمان می کنی که اصحاب کهف و رقیم از آیات عجیب ما بودند».

زید می گوید: تنم لرزید و گفتم : «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله! به خدا قسم سر تو عجیب تر و عجیب تر است.» و زمانی که سر مقدس امام علیه السلام را در محلی از بازار که ازدحام مردم بود قرار دادند، امام علیه السلام برای اینکه توجه مردم را به خود جلب کند، با صدای بلند سرفه کرد. مردم متوجه سر بریده شدند و با هراس نگاه کردند؛ زیرا قبل از آن روز نشنیده بودند که سر بریده ای سرفه کند. در این هنگام سوره کهف را خواند تا رسید به این آیه:

﴿إِنَّهُمْ فِتْيَةُ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْنَاهُمْ هُدى ﴾ (2) ، ﴿ وَ لَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا ضَلَالاً ﴾؛ (3) «اینان جوانمردانی بودند که به پروردگار خود ایمان آوردند و ما بر هدایت آن ها افزودیم»، «و [ پروردگارا!] میفزا بر ستمکاران مگر گمراهی را».

سر امام علیه السلام را بر درخت آویختند. مردم اجتماع کرده و به نور آن سر همچنان نگاه می کردند. ناگاه امام این آیه را قرائت کرد:

﴿وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنقَلِبُونَ﴾ (4)؛ «زود است که ستمکاران بدانند به چه جایگاهی باز می گردند».

هلال بن معاویه می گوید: مردی که سر امام علیه السلام را حمل می کرد، سر امام علیه السلام به او خطاب کرد و گفت: میان سر من و بدن من جدایی انداختی؛ خداوند میان گوشت و استخوانت جدایی اندازد و تو را نشانه ای برای جهانیان قرار دهد .در این لحظه مرد حامل سر، تازیانه را بلند کرد و بر سر مقدّس

ص: 256

1- سوره کهف، آیه 9 .
2- سوره کهف، آیه 13.
3- سوره نوح ، آیه 24 .
4- سوره شعراء، آیه 227 .

امام علیه السلام زد تا آنکه ساکت شد.

سلمة بن کهیل شنید که سر مقدس امام 0ع) روی نیزه چنین قرائت می کند: ﴿فَسَيَكفِيكَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾؛ (1) «خداوند آنها را کفایت می کند و او شنوای داناست».

ابن و کیده می گوید: شنیدم که سر مقدس امام علیه السلام سوره کهف را می خواند. شک نمودم که آیا این صدا از سر مقدس است یا از شخص دیگری. امام علیه السلام قرائت را قطع کرد و متمایل من شد و فرمود: «ای پسر وکیده! آیا نمی دانی که ما امامان زنده ایم و نزد خداوند روزی می خوریم».

وی می گوید: من تصمیم گرفتم سر امام علیه السلام را به سرقت برده و دفن کنم. در این هنگام سر امام علیه السلام خطاب به من گفت :

«ای پسر وکیده! تو نمی توانی چنین کاری را انجام دهی. ریختن خون من نزد خداوند بزرگ تر است از اینکه مرا روی نیزه به هر طرف بکشانند؛ رهایشان کن. زمانی که غل ها در گردن آن ها زده شود و یا زنجیرها کشانده شوند، خواهند دانست».

منهال بن عمرو می گوید: در شهر دمشق سر امام علیه السلام را روی نیزه مشاهده کردم و در پیشاپیش او مردی سوره کهف را می خواند تا آنکه به این آیه رسید:

﴿أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَباً﴾. (2)

سر مقدس امام علیه السلام با زبانی رسا فرمود: «عجیب تر از اصحاب کهف کشتن من و حمل کردن سر من است».

زمانی که یزید دستور داد که فرستاده پادشاه روم را به قتل برسانند به خاطر

ص: 257

1- سوره بقره، آیه 137.
2- سوره کهف، آیه 9.

همان اعتراض که به یزید کرده بود، سر مقدس امام علیه السلام با صدای بلند فرمود: «لا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلا بِالله» (1).

در مجلس یزید هنگامی که سر بریده امام حسین علیه السلام آیه قرآن را تلاوت فرمود؛ ﴿ وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنقَلِبُونَ ﴾؛ (2) یزید ملعون با چوب خیزران بر لب و دندان مبارک امام زد .

ب) مرده زنده کردن

شخصی می گوید: ما نزد امام حسین علیه السلام بودیم، جوانی اشک ریزان وارد شد. امام علیه السلام از او پرسید: چرا گریه می کنی؟

جواب داد: مادرم بدون اینکه وصیت کند از دنیا رفت. وی ثروت داشت و سفارش کرده بود کسی را از حال او باخبر نکنم .

امام حسین علیه السلام فرمود: برخیزید نزد آن زن برویم.

ما با آن بزرگوار به درب منزلی که جنازه آن زن در آنجا بود رفتیم. حضرت به آن خانه توجه کرد و دعا نمود و از خداوند خواست آن زن زنده شود تا وصیت هایش را بکند.

ناگاه آن زن برخاست و نشست و شهادت به یگانگی خدا داد. آن وقت به امام حسین علیه السلام عرض کرد:

داخل خانه شوید و هر دستوری نسبت به من دارید، بفرمایید.

حضرت وارد خانه شد و نشست و به آن زن فرمود:

ص: 258

1- مقتل مقرّم ، ص 309 - 312 با تلخیص.
2- سوره شعراء، آیه 227 .

وصیت کن! خدا تو را رحمت کند.

زن گفت: ای فرزند رسول خدا! من فلان مقدار در فلان جا دارم، یک سوم آن را در اختیار تو می گذارم که به دوستانت بدهید و دو سوم آن را به این پسرم می دهم، اگر شما او را از دوستان خود بدانی و اگر از دشمنان شما باشد، آن دو سوم نیز در اختیار شما است، هر طور می خواهید خرج نمایید؛ زیرا دشمنان حقی در اموال مؤمنان ندارند .

ج) گِل قبر امام حسین علیه السلام شفای هر دردی است!!

یونس بن رفیع از امام صادق علیه السلام حدیث نقل کرد که آن حضرت فرمود:

«نزد سر حسین بن علی علیهما السلام ، خاکی سرخ رنگ است که در آن شفای هر دردی جز مرگ می باشد».

یونس می گوید: بعد از اینکه حدیث را شنیدم به نزد قبر آمدم و نزدیک قبر، بالا سر حضرت زمین را حفر نمودیم. زمانی که به قدر یک ذراع حفر کردیم، از جانب سر قبر، خاکی به قدر یک درهم، مثل خاک سرخی شبیه شن که همراه آن آب می آید، بر ما فروریخت. پس آن را به مردم می دادیم تا با آن خود را معالجه نمایند. (1)

در روایات فراوانی تصریح به این مطلب شده که این تربت، خوردنش باعث شفای هر بیماری است، ولی در صورتی که با اعتقاد باشد، که در روایات به ضرورت وجود آن اشاره شده است. این نکته هم نباید فراموش شود که به فرموده ائمه اطهار علیهم السلام ، خوردن هر خاکی به غیر از تربت امام حسین علیه السلام

ص: 259

1- كامل الزيارات، ص 607 و 608 .

حتّى تربت ائمّه دیگر حرام است؛ چنان که در حدیثی وارد شده که حضرت می فرمایند :

«خوردن خاک حرام است، مثل خوردن مردار و خوردن گوشت خوک مگر خاک قبر امام حسین علیه السلام ». (1)

امام زمان علیه السلام در زیارت ناحیه مقدّسه، به امام حسین علیه السلام خطاب می کند:

«سلام بر کسی که خداوند شفای (بیماری ها) را در خاک مزار او قرار داد». (2)

ص: 260

1- اصول کافی، ج 6، ص 266.
2- بحار الأنوار، ج 98، ص318؛ سيرتنا و سنتنا (حکمت سجده بر تربت پاک سیدالشهداء)، ص 174 و 175 .

س

سالم بن عمرو

- سالم بن عمرو غلام بنی مدینه کلبی

سالم، غلام بنی مدینه (شاخه ای از قبیله کلب) و از شیعیان کوفه بود که پیش از درگیری به خدمت امام رسید و جزو یاران او شد.

در «الحدائق» گفته است: «از او جدا نشد تا به قتل رسید»، و بنا به گفته سروی: «در نخستین حمله، شهید شد»، و در زیارت ناحیه مقدّسه «القائميات»، از او یاد شده و سلامی نثار او گشته است. (1)

سبط پیامبر

سبط به معنای نواده است. از لقب های امام حسین علیه السلام، «سبط محمد النّبى» (2) و سبط النّبی است. امام حسین علیه السلام سبط اصغر پیامبر و امام مجتبی، سبط اکبر نامیده می شود. سبط منتجب هم گفته شده است. به این دو نواده عزیز رسول خدا صلی الله علیه وآله، «سبطین» هم در روایات و زیارتنامه ها اطلاق می شود :

ص: 261

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 144 و 145 .
2- فرهنگ عاشورا، ص 238؛ بحار الأنوار، ج 45، ص 244 .

«السَّلامُ عَلَيْكُمَا يَا سِبْطَيْ نَبِيٍّ الرَّحْمَةِ وَ سَيِّدَيْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ». (1)

سجده بر تربت امام حسین علیه السلام

در «تظلّم الزهرا» به نقل از «مصباح»، معاوية بن عمار روایت می کند: امام صادق علیه السلام کیسه ابریشمی زردی داشت که در آن تربت امام حسین علیه السلام بود. وقت نماز آن را به سجادهاش ریخت و سجده کرد، سپس فرمود:

السُّجُودُ عَلَى تُرْبَةِ الْحُسَيْنِ علیه السلام يَخْرِقُ الْحُجُبَ السَّبْعَ ؛ سجده بر تربت امام حسین علیه السلام مورد قبول واقع می شود. (2)

سخنرانی امام حسین علیه السلام در کربلا

امام حسین علیه السلام با ورود به کربلا برخاست و بر قائمه شمشیر خود تکیه کرد و با صدای بلند سخنرانی خود را چنین آغاز کرد :

«ای مردم! شما را به خدا سوگند می دهم، آیا مرا می شناسید و به حق من عارف هستید؟»

همگی در جواب آن جناب گفتند: بلی تو را می شناسیم، تو فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله هستی که مادرت دختر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است.

امام حسین علیه السلام فرمود: «شما را به خدا سوگند! آیا می دانید که جد بزرگوار من رسول پروردگار عالمیان است؟»

مردم گفتند: خدا شاهد است که می دانیم !

ص: 262

1- فرهنگ عاشورا ص 238 زیارتنامه حضرت معصومه علیها السلام در مفاتیح الجنان.
2- حوادث الأيام ، ص 32؛ تظلّم الزهرا ، ص 224 .

امام حسین علیه السلام فرمود: «شما را به خدا سوگند! آیا می دانید که جده من خدیجه، بنت خُوَیلد است و او اوّل زنی بود در این امت که اسلام را اختیار و حضرت محمد صلی الله علیه وآله را تصدیق نمود؟»

مردم گفتند: خدایا! تو گواهی که می دانیم .

امام حسین علیه السلام فرمود: «شما را به خدا سوگند! آیا می دانید که حمزه سیدالشهدا عموی پدرم علی بن ابی طالب علیه السلام است؟»

مردم گفتند: خدایا! شاهدی که این را هم می دانیم .

امام حسین علیه السلام فرمود: «شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید که جعفر طیّار در بهشتِ عنبر سرشت، عموی من است؟»

مردم گفتند: خداوندا! ما می دانیم که دانیم که چنین است.

امام حسین علیه السلام فرمود: «شما» را به خدا سوگند! آیا می دانید این شمشیری که در میان بسته ام، همان شمشیر سیّد ابرار است؟»

مردم گفتند: بلی، به خدا این را هم می دانیم!

امام حسین علیه السلام فرمود: «شما را به خدا قسم! آگاه هستید که عمامه ای که بر سر من است، همان عمامه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است؟»

مردم گفتند: به خدا که این را هم می دانیم!

امام حسین علیه السلام فرمود: «آیا می دانید شاه ولایت علی علیه السلام اول کسی بود که قبول دعوت اسلام نمود و او است آن کس که پایهٔ علمش والا و درجه حلمش از همه کس ارفع و اعلی است و ولی هر مؤمن و مؤمنه او است؟»

مردم گفتند: به خدا که این فضیلت را هم می دانیم!

امام حسین علیه السلام فرمود: «پس به چه جهت ریختن خون مرا حلال شمردید

ص: 263

و حال آنکه پدرم در روز رستاخیز مردمانی را از حوض کوثر دور خواهد نمود، چنان که شتران را از سر آب پرانند و لواء حمد در آن روز به دست اوست.»

مردم گفتند: همه این فضایل که شمردی بر آنها علم و اقرار داریم؛ با

وجود این، دست از تو بر نمی داریم تا آنکه تشنه کام شربت مرگ را بچشی؟

چون آن سید مظلومان و آن امام انس و جان، خطبه خویش را تمام نمود، خواهران و دخترانش استماع کلام او کردند، صداها به گریه و ندبه برآوردند و بر صورت خود سیلی نواختند و صداها به ناله بلند نمودند.

امام حسین علیه السلام برادر خود حضرت عباس علیه السلام و فرزندش علی اکبر علیه السلام را به سوی اهل حرم فرستاد و فرمود: «ایشان را ساکت نمایید. به جان خودم قسم! آن ها گریه های بسیار در پیش دارند».

سخنرانی امام سجاد علیه السلام

پس از واقعه خونبار عاشورا و شروع مرحله پیام آن نهضت، امام سجاد علیه السلام بعد از سخنرانی بانوان مکرّمه، به اهل کوفه اشاره نمود که ساکت باشید. هنگامی که سکوت حکمفرما شد، امام سجاد علیه السلام پس از حمد و ثنای الهی و درود بر پیامبر، حسب و نسب خویش را بیان نموده و غَدْر و مکر دشمنان آل على علیه السلام را با پدر والامقام خویش بیان نمودند. به طوری که از هر جایی صدای ناله بلند شد و گروهی از کوفیان به گروهی دیگر می گفتند که هلاک شدید و خود نمی دانید.

سپس حضرت، مردم را موعظه نمودند. مردم کوفه نیز همگی اعلام همبستگی نموده و گفتند: ما همه، گوش به فرمان توییم و حرمت تو را

ص: 264

نگهبانیم و از خدمتت روی برنمی تابیم .

سپس بار دیگر امام سجاد علیه السلام ستم های قوم غدّار را به پیامبر و آل او به ویژه امام حسین علیه السلام بیان نمودند و در پایان فرمود:

«ما خشنودیم از شما سر به سر؛ نه به یاری ما باشید و نه به ضرر ما».

سخنرانی ام کلثوم

عليا مخدّره امّ کلثوم، دختر امیر مؤمنان علی علیه السلام ، پس از حادثه خونین کربلا، در هنگام اسارت در کوفه، از پشت پرده خطبه ای خواند و پیام نهضت کربلا را به مردم رسانید و ظلم های دشمنان فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله را افشا نمود؛ به طوری که مردم همگی صداها به گریه و نوحه بلند نمودند و زنان کوفه موها پریشان و خاک بر سر ریختند و صورت ها خراشیدند و لطمه بر روی خود زدند و فریاد واویلا برآوردند، و مردان کوفی نیز به گریه افتادند و ریش ها را کندند؛ به طوری که هیچ موقعی مانند آن روز در گریه و ناله نبودند.

سخنرانی زینب علیها السلام در کوفه

بشیر بن حذلم اسدی می گوید: در آن روز زینب دختر امیرالمؤمنین علیه السلام را مشاهده کردم؛ به خدا سوگند! در عین حالی که سخنوری توانا و بی نظیر بود، حیا و متانت سراپای او را فرا گرفته و گویا سخنان گهربار علی علیه السلام از زبان رسای او فرو می ریخت و او علیوار سخن می راند.

او به مردم اشاره کرد که سکوت را مراعات نمایند. در این هنگام نفس ها در سینه حبس شد و زنگ های شتران از صدا افتاد. پس زینب کبری علیها السلام شروع

ص: 265

به سخنرانی نمود :

«الْحَمْدُ لِلَّهِ ... امّا بعد، ای مردم کوفه! ای اهل خدعه و غدر! آیا برای گرفتاری ما گریه می کنید؛ پس اشک چشمانتان خشک مباد! و ناله هایتان فرو منشیناد! جز این نیست که مَثَل شما مردم مَثَل آن زن است که رشته خود را بعد از آنکه محکم تابیده شده باشد، تاب آن را باز گرداند. شما ایمان خود را مایهٔ دَغَلی و مکر و خیانت در میان خود می گیرید. آیا در شما صفتی هست الا به خود بستن بی حقیقت و لاف و گزاف ،زدن و به جز آلایش به آنچه موجب عیب و عار است، و مگر سینه ها مملو از کینه و زبان چاپلوسی مانند کنیزکان و چشمک زدن مانند کفّار و دشمنان دین. یا گیاهی را می مانید که در منجلاب ها می روید که قابل خوردن نیست یا به نقره ای می مانید که گور مرده را به آن آرایش دهند.

م

ظاهرت چون گور کافر پر حُلل *** باطنت قهر خدا عَزَّوجلَّ

آگاه باشید که بد کاری بوده آنچه را که نفس های شما پیش فرستاد که موجب سَخَط الهی بود و شما در عذاب آخرت، جاویدان و مخلد خواهید بود.

آیا گریه و ناله می نمایید؟ بلی به خدا که گریه بسیار و خنده کم باید بکنید؛ زیرا به حقیقت که به ننگ و عار روزگار آلوده شده اید که این پلیدی را به هیچ آبی نتوان شست؛ لوث گناه کشتن سَلیل خاتم نبوّت و سید شباب اهل جنّت را چگونه توان شست؟! کشتن همان کسی که در اختیار نمودن امور، او پناه شما بود و در هنگام نزول بلا، فریادرس شما و در مقام حجت با خصم، رهنمای شما و در آموختن سنّت رسول خدا صلی الله علیه وآله ، بزرگ شما بود.

آگاه باشید که بدگناهی بود که به جا آوردید هلاکت و دوری از رحمت الهی

ص: 266

بر شما باد، و به تحقیق که به نومیدی کشید کوشش شما و زیانکار شد دست های شما و خسارت و ضرر گردید این معامله شما به غضب خدای (عزّوجلّ) برگشتید و زود شد بر شما داغ ذلّت و مسکنت. وای بر شما باد، ای اهل کوفه!

آیا می دانید کدام جگر رسول خدا صلی الله علیه وآله را پاره پاره نمودید و چه بانوان محترمه، معزّزه چون در گوهر را آشکار ساختید کدام خون رسول خدا صلی الله علیه وآله را ریختید و کدام حَرَم او را ضایع ساختید؟ به تحقیق که کاری قبیح و داهیه ای ناخوش به جا آوردید که موجب سرزنش است و ظلمی به اندازه و مقدار زمین و آسمان نمودید.

آیا شما را شگفت می آید که آسمان خون بر سرتان باریده است؟ ولی عذاب روز بازپسین خوارکننده تر است و در آن روز شما را یاوری نخواهد بود؛ پس به واسطه آنکه خدایتان مهلت داد، سبک نشوید و از حد خویش خارج نگردید؛ زیرا عجله در انتقام، خدای را به شتاب نمی آورد و او را بی تاب نمی کند که بر خلاف حکمت کاری کند، و نمی ترسد که خونخواهی کردن از دست او برود. به درستی که پروردگار به انتظار بر سر راه است (تا دادِ مظلوم از ظالم ستاند)».

راوی می گوید: به خدا سوگند! مردم کوفه را در آن روز دیدم همه حیران، دست ها بر دهان گرفته و گریه می کردند.

پیرمردی را دیدم در پهلویم ایستاده، چنان گریه می کرد که ریشش از اشک چشمانش تر شده بود و همی گفت: پدر و مادرم به فدای شما باد؛ پیران شما از بهترین پیران عالمند و جوانان شما بهترین جوانان و زنانتان بهترین زنان و نسل شما بهترین نسل هاست و این نسل، خوار و مغلوب ناکسان نمی گردد. (1)

ص: 267

1- لهوف ، ص 269 - 275.

سخنرانی فاطمه صغری علیها السلام

زید بن موسی بن جعفر علیه السلام گفت که پدرم به من خبر داد که جدّم فرمود: فاطمه صغری پس از آنکه از کربلا به شهر کوفه رسید، خطبه ای غرا خواند و پس از حمد و ستایش خداوند متعال و گواهی بر رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله، حادثه کربلا را بازگو نمود و پیام نهضت کربلا را به مردم رسانید.

سخن گفتن سر مقدس ن.ک ← ژرفای معجزات امام حسین علیه السلام (الف)

سرجون

سرجون بن منصور از مسیحیان شام بود که معاویه او را به عنوان مشاور خویش در امر حکومت، استخدام کرده بود. در دوره یزید هم چنین نقشی را در دربار یزید داشت و با یزید همدم و مأنوس بود. با رأی و نظر او بود که یزید، پس از بیعت شیعیان کوفه با مسلم بن عقیل، برای سرکوبی نهضت کوفیان، ابن زیاد را به ولایت کوفه گماشت. (1)

سر مطهر در منزل خَوْلی

نخستین بازتاب حادثه عاشورا در کوفه، با آوردن سر امام به این شهر رخ داد. چنان که پیش تر گذشت، عصر عاشورا عمر سعد، دو نفر از افرادش به نام های خَوْلی و حمید بن مسلم آزدی را مأمور بردن سر مبارک امام به کوفه کرد. آنان خود را به کوفه رساندند تا سر را نزد عُبَيْد الله ببرند؛ اما چون به در

ص: 268

1- مقتل مقرم، ص 169

قصر رسیدند، آن را بسته یافتند؛ از این رو خولی سر را به منزلش برد و آن را زیر دیگی مخفی کرد. او دو همسر داشت که یکی از آن ها از بنی اسد و دیگری زنی حضرمی (یمنی) به نام نوار، دختر مالک بن نهار بن عقرب حَضْرَمی بود. خَوْلی هر شب به خانهٔ یکی از آنها می رفت، و آن شب نوبت نوار بود.

نوار می گوید: چون خولی سر را زیر دیگ گذاشت (در بعضی روایات است که در تنور گذاشت) و وارد خانه شد تا بخوابد، به او گفتم: چه خبر؟

گفت: برای تو چیزی آورده ام که بی نیازی روزگار در آن است؛ در این خانه سر حسین است.

گفتم: وای بر تو؛ مردم با طلا و نقره [ از سفر] می آیند و تو سر پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله را برایم آورده ای؟ به خدا سوگند از این پس هیچ گاه با تو در یک بستر نمی آسایم. نوار می گوید: من از بستر برخاستم و به سوی خانه زن اسدی رفتم و او را نزد سر آوردم و آن گاه به نظاره نشستم. به خدا سوگند ستونی از نور دیدم که از دیگ به سوی آسمان می تابید و پرندگان سفیدی را دیدم که در اطراف آن می چرخیدند. چون صبح شد، خوْلی سر را نزد عبیدالله برد. (1)

سعد

- آزاد کرده عمرو بن خالد اسدی صیداوی

این غلام، مردی شرافتمند و از همتی والا برخوردار بود. وی به پیروی از

ص: 269

1- مقتل جامع سيد الشهداء علیه السلام ، ج 2، ص 34 و 35؛ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ج 5، ص 455؛ مقتل الحسين ، ج 2، ص 101 در جای دیگر، نام همسر حَضْرَمی خَوْلی را «عیوف» نگاشته اند. به نظر می رسد این واژه لقب او بوده است و این منافاتی با گزارش یاد شده در متن، که نام آن زن را نوّار ذکر می کند، ندارد.

مولای خود عمرو بن خالد، به سوی حسین علیه السلام حرکت کرد و در رکاب آن حضرت جنگید، تا به درجه رفیع شهادت نائل گشت. (1)

سعد بن حارث

سعد بن حارث غلام علی علیه السلام بود. پس از آن حضرت، غلام امام حسن

علیه السلام و سپس غلام امام حسین علیه السلام گردید. سعد با حسین علیه السلام از مدینه به مکه و از آن جا به کربلا همسفر شده، در کربلا در حمله نخستین به شهادت رسید. ابن شهر آشوب در «مناقب» و دیگر مورخین از او نام برده اند. (2)

سعد بن حرث انصاری و برادرش

- سعد بن حرث انصاری عجلانی و برادرش ابوالحتوف

این دو برادر از محله محکمه کوفه بودند. به همراه عمر سعد به جنگ با حسین علیه السلام از کوفه بیرون رفتند صاحب «حدائق» می گوید :

با فرا رسیدن روز دهم محرّم که یاران امام حسین علیه السلام به شهادت رسیدند، امام علیه السلام با صدای بلند می فرمود: «ألا ناصر فينصرنا؟ آیا کسی نیست ما را یاری کند؟ و زنان و کودکان آن حضرت با شنیدن این سخن، به شیون و زاری پرداختند. سعد و برادرش ابوالحتوف نیز که صدای حسین علیه السلام و شیون و زاری زنان و کودکان را شنیدند، به طرفداری از امام علیه السلام بر دشمنان حضرت یورش بردند و چنان جانانه مبازره کردند که گروهی را کشته و جمعی را زخمی

ص: 270

1- تحقیق و نگرشی جامع بر زندگانی و مقتل امام حسین علیه السلام ، ص 161.
2- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 95.

نمودند و سپس با هم به فیض شهادت نائل آمدند. (1) (2)

سعید بن عبدالله حنفی

سعید از بزرگان، رزمندگان و زاهد شیعه در کوفه بود. مورّخین گفته اند: چون خبر مرگ معاویه به کوفه رسید، شیعیان دور هم جمع شدند و به حسین علیه السلام نامه ها نوشتند. نام های همراه عبدالله بن وال و عبدالله بن سبع، و نامه دوّم با قیس بن مسهر و عبدالرحمن بن عبدالله، و نامه سوم با سعید بن عبدالله حنفی و هانی بنهانی ارسال شد.

حسین علیه السلام جواب نامه را توسط سعید و هانی فرستاد و آنان را از مکه برگرداند. آن دو نفر را پیش از مسلم و مسلم را پشت سر آنان در معیت قیس و عبدالرحمان اعزام کرد.

ابوجعفر گفته است: چون مسلم به کوفه رسید و وارد خانه مختار شد، عابس و سپس حبیب خطبه ای برای مردم ایراد کردند و بعد از این ها، سعید حنفی بلند شد و گفت که به خدا قسم، آماده یاری حسین علیه السلام و قربانی در راهش شده ام. سپس مسلم نامه ای را به وسیله سعید حنفی خدمت امام فرستاد. او همراه امام ماند، تا به قتل رسید.

ابومخنف می گوید: حسین علیه السلام در شب دهم محرّم خطبه ای برای یارانش ایراد کرد و در خطبه اش فرمود: «و هذا الليل قد غشيكم الخ»، خانواده اش

ص: 271

1- در حدائق الورديه، ص 122 آمده که آنان سه تن از طرفداران عمر سعد را به هلاکت رسانیدند .
2- مقتل امام حسین علیه السلام ، ص 216 و 217 .

برخاستند و چیزی گفتند. سپس سعید بن عبدالله بلند شد و گفت:

به خدا دست از تو برنمیداریم و از تو جدا نمیشویم تا وفاداری خود را به محمد صلی الله علیه وآله و فرزندش به اثبات برسانیم. به خدا اگر می دانستم کشته می شوم و سپس زنده می شوم و زنده زنده سوزانده می شوم و هفتاد بار بدین ترتیب با من رفتار می شود، باز از تو جدا نمی شدم تا در محضر تو جان به جان آفرین تسلیم کنم؛ پس چرا به کمک تو نشتابم در حالی که یک بار کشته می شوم و بعدش به کرامت ابدی می رسم. و بعد از او زهیر برخاست .

ابومخنف روایت کرده است چون حسین علیه السلام نماز خوف ظهر را خواند، جنگ سختی در گرفت و چون دشمن به حسین علیه السلام نزدیک شد، سعید حنفی در جلو آن حضرت ایستاد و هدف تیر دشمنان واقع گشت که از چپ و راست با تیر او می زدند و او با صورت سینه، دست ها و پهلوهایش به استقبال تیرها می رفت تا به امام علیه السلام اصابت نکند، تا اینکه بر زمین افتاد و در همین حال گفت: «بارالها! آنان را به لعن قوم عاد و ثمود، لعنت کن. بارالها سلام مرا به پیامبرت برسان». پس گفت: ای پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله ! آیا به عهد خود وفا کردم؟ امام گفت: بلی تو در بهشت پیشاپیش من خواهی بود و در همین لحظه، جان به جان آفرین تسلیم کرد. (1)

سفر مسلم بن عقیل علیه السلام

امام علیه السلام همراه مسلم علیه السلام ، قیس بن مصهر صیداوی، عمارة بن عبدالله سلولی و عبدالرحمن بن عبدالله ازدی را روانه ساخت و مسلم علیه السلام را به تقوای الهی سفارش کرد و این که در وضعیت مردم کوفه خوب دقت کند که اگر مردم

ص: 272

1- ر.ک _ سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 161 و 162 .

کوفه را قابل اعتماد یافت، هر چه سریع تر برای امام علیه السلام نامه بنویسد. (1)

مسلم علیه السلام در نیمه ماه رمضان از مکه به سوی مدینه خارج شد. (2) وارد مسجد النبی شد و نماز خواند و با مردم مدینه خداحافظی کرد. (3) و آن گاه دو نفر از طائفه قیس را اجیر کرد که در این مسیر راهنمای او باشد. در بین راه این دو نفر شدیداً تشنه شدند، راه را به مسلم نشان دادند و به او گفتند از این مسیر می روی شاید نجات پیدا کنی. مسلم حرکت می کند و این در حالی بود که آن دو اجیر را ترک کرده، زیرا آن دو در شُرف مردن بودند و فاصله مکانی تا رسیدن به آب مشخص نبود. (4) باقی ماندن مسلم هم در آن مکان فایده ای نداشت جز مرگ؛ بنابر این برای مسلم راهی جز ادامه دادن به مسیر وجود نداشت. مسلم و همراهان وی با تمام سختی ها نجات یافته و به یک منطقه آباد رسیدند. در اینجا مسلم کسی را اجیر کرد و توسط آن نامه ای به سوی امام علیه السلام ارسال کرد و در آن نامه امام علیه السلام را از این حادثه و سختی های راه مطلع ساخت و اینکه من در این مکان می مانم تا نظر شما را دریافت کنم.

فرستاده مسلم در مکه امام علیه السلام را ملاقات کرد و نامه مسلم را به ایشان تسلیم کرد. امام علیه السلام در اینجا نامه ای به مسلم نوشت و دستور داد که بدون تأخیر به راه کوفه ادامه دهد. زمانی که مسلم علیه السلام نامه امام را خواند، فوراً حرکت کرد و به منطقه آباد دیگری رسید و در آن جا دید که مردی صیاد، آهویی را صید

ص: 273

1- مقتل مقرّم ، ص 149 و 150 ؛ ارشاد مفید .
2- همان ؛ مروج الذهب مسعودی ، ج 2، ص 86 .
3- همان ؛ طبری ، ج 6، ص 198.
4- همان؛ اخبار الطوال، ص 232 .

کرده. مسلم این حادثه را به فال نیک گرفت و همچنان به راه خود ادامه داد. (1)

سفرهای امام حسین علیه السلام

الف) آفریقا

ابن خلدون می نویسد: در سال 36 که عثمان قشونی برای آفریقا فرستاد، با مشورت صحابه، حسن و حسین، ابن عباس و عبدالله بن زبیر و غیره در آن سپاه بودند که به فرماندهی عبدالله بن ابی سرح به آفریقا رفتند و عتبة بن نافع هم در برقه به آن ها پیوست و به طرف طرابلس رفتند و از آنجا به آفریقا رفتند. (2)

ب) طبرستان

محمد بن جریر طبری و ابن خلدون می نویسند: در سال 30 هجری سعد بن عاص عامل كوفه متوجه حمله طبرستان شد و از اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله ، حسن و حسین، عبدالله عباس، عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر و حذيفة بن يمان همراه بودند که در قوس (دامغان) و گرگان (جرجان) و کنار دریای خزر رفتند و صلح کرده، برگشتند. (3)

ص: 274

1- مقتل مقرّم؛ ارشاد مفید .
2- العبر ابن خلدون ، ج 2، ص 149 - 128 - 134 ؛ تاریخ طبری فتح آفریقا در سال 27 ذکر نموده، ج 5، ص 57؛ کامل ابن اثیر، ج 3، ص 37 در حوادث سال 27 ذکر نموده است؛ راغب اصفهانی ، محاضرات الأدباء، ج 1، ص 76؛ مجموعه زندگانی چهارده معصوم ، ص 633 .
3- تاريخ الأمم و الملوک، طبری ، ج 5، ص 57؛ العبر ابن خلدون ، ص 134 و 135؛ فتوحات الاسلام ، ج 6؛ مجموعه زندگانی چهارده معصوم ، ص 663.

ج) كوفه

سه بار سفری از مدینه به کوفه و از کوفه به مدینه کرده؛ یکی در ایام خلافت پدر و مرتبه دوم در زمان معاویه و پس از آن سفری به کربلا.

ابن کثیر می نویسد: در سال 49 هجرت مسلمین به قسطنطنیه حمله کردند و امام حسن به شام رفت، معاویه اکرام فراوان ،کرد از او خواهش نمود در سال 51 هجری پس از شهادت حسن، امام حسین علیه السلام با قشون مسلمین برای جنگ قسطنطنیه برود. (1)

سكينه علیها السلام

درباره سال ولادت حضرت سکینه علیها السلام آگاه نیستیم، اما بنا به فرمایش پدر بزرگوارش در کربلا که «تو بهترین بانوانی»، می توان گفت که در آن هنگام بانویی رشیده بود و بین ده تا سیزده سال داشته است و بدین ترتیب تولدش بین سال های 47 تا 50 می باشد.

مورّخان گفته اند که وی در مدینه تولد یافته است. (2) مادر او رباب و برادرش علی اصغر است.

سکینه یکی از القاب این بانوی بزرگ است که مادرش رباب او را با آن ملقب ساخت، (3) و یادآور سکون و وقار او است. بنابراین مناسب است که

ص: 275

1- تاریخ ابن عساکر، ج 4؛ تاریخ طبری ، ج 6، حوادث سال 49؛ مجموعه زندگانی چهارده معصوم ، ص 633 .
2- شام سرزمین خاطره ها ص 104؛ سکینه ، مقرّم ، عبدالرزاق ، ص 263.
3- همان ؛ وفیات الاعیان ، ج 2، ص 396 .

نامش را به فتحسین و کسر کاف «سکینه» گویند و نه «سکینه» (به ضم سین و فتح کاف) که بر زبان ها جاری است؛ چنان که شیخ محمد صبان این نظریه را مشهورتر دانسته و می نویسد: مشهور در میان مردم، مکبّر بودن نام این بانو، به فتح سین و کسر کاف است. (1)

نام او را بعضی آمنه یا امینه و برخی دیگر امیمه یا امیمه دانسته اند، (2) ولی تغری بردی نام او را «آمنه» می داند، (3) و روایت ابواسحق مالکی آن را تأیید می کند. او از سکینه نقل می کند که شما مرا همنام با مادر رسول خدا آمنه بنت وهب ساختید. (4)

مرحوم حاج شیخ عباس قمی، محدّث عالی قدر می نویسد: سکینه، بی بی زن ها و عقیله قریش بود؛ با حصافت عقل و اصابت رأی. گویند او افصح و اعلم مردم بوده به زبان عرب و علم و شعر و فضل و ادب، و از برای او قضایای کثیره است.

امام حسین علیه السلام عنایت خاصی به این دخت خویش داشت و با ابراز الطاف خود به او، منزلت عظیم وی را آشکار ساخت؛ چنان که در کربلا، هنگام وداع با زنان و اطفال، چون دید سکینه از زنان کناره گرفته، گریست و فرمود:

سيطول بعدى يا سكينة فاعلمي *** منك البكاء إذا الحمام دهاني

لا تحرقى قلبي بدمعك حسرة *** مادام منى الروح في جسماني

فإذا قتلت فأنت أولى بالّذى *** تأتينه يا خيرة النسوان

ص: 276

1- شام سرزمین خاطره ها، ص 104 اسعاف الراغبین در حاشیه نور الأنصار، ص 211 .
2- همان ؛ وفيات الأعيان؛ تهذيب الأسماء ، ج 1، ص 163؛ اعیان الشیعه، ج3، ص491.
3- همان، ص 105؛ النجوم الظاهره ، ج 1، ص 276 به نقل از مقرّم، سکینه، ص 262 .
4- همان؛ اعیان الشیعه، ج 3، ص 492 5 همان؛ منتهی الآمال، ج 1، ص 463 .

«بدان ای سکینه که بعد از من گریه بسیاری در پیش خواهی داشت. اما تا آن هنگام که جان در بدن دارم، با این اشک جانگداز خود، دلم را آتش مزن. پس از آن که کشته شدم، تو که «بهترین زنانی» سزاوارترین فرد برای گریستن بر من باشی».

در این جا امام او را «خیرة النّسوان» می نامد و لفظ جمع افاده عموم می کند؛ یعنی بانو سکینه برترین زن مسلمان است؛ جز آن بانوانی که دلیل صریح بر فزونی مقام آنان وجود دارد؛ مانند حضرت زهرا و حضرت زینب. (1)

سکینه همراه با اهل بیت به اسارت برده شد و پیام آور خون پدر والا مقام خویش بود.

سلمان بن مُضارب

- سلمان بن مضارب بن قیس انماری بجلی

وی، پسر عموی حقیقی زُهَیر بود، زیرا قین برادر مضارب و هر دو پسران قیس بودند. سلمان در سال 60 به اتفاق پسر عموی خود حج به جا آورد و زمانی که زهیر در مسیر راه به امام علیه السلام پیوست و بار و بنه خود را به کاروان حضرت منتقل ساخت، سلمان نیز از پسر عموی خود پیروی کرد و در کربلا به شهادت رسید.

سلمان فارسی

سلمان، آشنای صمیمی خانه و خانواده اهل بیت علیهم السلام و یار همدل و همراه آنان در تمامی عرصه ها و صحنه هاست. مسلمان ممتازی که نام «ایران» را در

ص: 277

1- همان، ص 106؛ سکینه ، ص 266.

جزيرة العرب، بلندآوازه ساخت و با پیشینه ای پاک از خداپرستی و توحید، نبوّت رسول اکرم صلی الله علیه وآله را از سر شناخت و معرفت پذیرا شد. به دست آن حضرت آزاد گردید و تا پایان حیات، از تمامی زنجیرهای ذلت کفر و شرک آزاد بود. (1)

«روزبه»، «ماهویه»، «بهبود» و «مایه»، نام پیش از اسلام او بود، (2) که با تدبیر درس آموز نبی اکرم صلی الله علیه وآله ، نامی آرمانی، هدفمند و شورآفرین یافت، تا فال نیک به نام «سلمان»، ریزش رحمت الهی در «تسلیم» همیشه او در برابر حق و «سلامت» وی از هرگونه انحراف را در برداشته باشد!

دیر نپایید که واژه «فارسی» نام او نیز از سوی رسول خدا صلی الله علیه وآله به

«محمدی» تغییر یافت تا امروز و هر روز، تمامی مسلمانان، سلمان را از آن خود دانسته، هماره او را الگویی گرانقدر بدانند. (3)

جمله «سلمان از من است»، نشان روشنی از ارزش والای او در نگاه پیامبر صلی الله علیه وآله بود.

جلوه های برجسته شخصیتی سلمان، روشنای چشمگیری دارد؛ به گونه ای که زهرای مرضیه به راحتی از وضع معیشتی و امور اقتصادی خانه خود با او سخن می گوید و در پاره ای مواقع، پرده از تلخی ها و سختی های روزهایی از گرسنگی و ناتوانی مادی خود، علی و حسن و حسین علیهم السلام بر می دارد! در حالی

ص: 278

1- ر.ک ← کمال الدین و تمام النعمه، ص 165؛ درجات الرفيعه ، ص203. (سخن سلمان که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله مرا آزاد کرد و نامم را سلمان گذاشت.)
2- ر.ک ← قاموس الرجال، ج 4، ص 429؛ معجم البلدان، ج 2، ص 196؛ رجال کشی ، ص 15.
3- سفينة البحار، ج 1، ص 648 مروج الذهب (ترجمه)، ج 1، ص 664، 665 و 700 (الگوهای ناب).

بوده که شیوه همیشه آن بانو، رازداری، تحمل سختی ها و سکوت در برابر دیگران است؛ بدین خاطر از کوچک ترین رفتار یا گفتاری درباره دشواری های معیشتی، خودداری می کرد، مبادا با شنیدن دشواری ها غباری از غم و اندوه بر قلب شوی مهربانش نشسته، آن حضرت افسرده و ناراحت شود. (1)

سلیمان بن رزین

سلیمان از خدمتگزاران حسین علیه السلام می باشد. حضرت هنگامی که

در مكه بود، نامه های رؤسای قبائل پنجگانه بصره را به وسیله ایشان فرستاد. منذر بن جارود پیک امام حسین علیه السلام را نزد عبیدالله برد. عبیدالله نامه را خواند و فرستاد گردن سلیمان را زدند. (2)

سلیمان بن صرد خزائی

بنابر نقل شیخ طوسی، وی به محضر رسول خدا صلی الله علیه وآله ، امام اوّل و دوم رسیده و از اصحاب آنان می باشد.

سلیمان به دلیل آنکه در کربلا نبود، بعد از واقعه خونین عاشورا قیام نمود. قیام او به قیام توابین معروف است.

«سلیمان بن صر،د از چهره های برجسته و سرشناس شیعه در کوفه و از بزرگان طایفهٔ خودش به شمار میرفت و قدر و منزلتی عظیم داشت.

کنیه اش ابوالمطرف بود و از اصحاب پیامبر محسوب می شد. وی از

ص: 279

1- الگوی های ناب در نگاه دخت آفتاب، ص 101 - 104 ، با تلخيص.
2- ر.ک _ سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 93 و 94 .

کسانی بود که پس از مرگ معاویه، به امام حسین علیه السلام نامه نوشت و از آن حضرت خواست که به کوفه بیاید. در حرکت مسلم بن عقیل، فعالیت داشت، اما ابن زیاد او را در کوفه به زندان افکند. از این رو توفیق شرکت در نهضت عاشورا را نداشت.

رهبر نهضت توابین در کوفه به خونخواهی امام حسین علیه السلام قیام کرد و شهید شد». (1)

سنان بن انس

به روایت طبری، امیر مختار جمعی را فرستاد تا سنان بن انس را که ادعا نموده بود امام مظلوم علیه السلام را به قتل رسانیده، بیاورند. وقتی به منزل او رفتند، معلوم شد فرار کرده و به جزیره رفته است. خانه او را به کلی خراب و ویران ساختند. (2)

بعد از آن، سنان از بصره به طرف قادسیه رفت. سپس مأموران مختار او را تعقیب نمودند تا بین عذیب (3) و قادسیه او را دستگیر کردند.

اوّل انگشت ها و بعد دست ها و پاهای او را قطع کردند. پس از آن دیگی را پر از روغن زیتون به جوش آوردند و آن ملعون را در آن دیگ جوشانیدند تا به درک اسفل واصل گردید. (4)

ص: 280

1- بحار الأنوار، ج 45 ، ص 358، فرهنگ عاشورا، 249.
2- لواعج الاشجان ، ص 172؛ تاریخ طبری ، ج 4، ص 534؛ الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 243؛ مقتل الحسين علیه السلام ، ابو مخنف، ص 379 ، فرقه ناجیه ، ص 1292.
3- عذیب: چاه آبی است در طرف راست قادسیه با فاصله چهار مایل. (مراصد الاطلاع ، ج 2، ص 925 فرقه ناجيه ، ج 2، ص 1292)
4- ذوب النضار، ص 120 ، فرقه ناجیه ، ج 2، ص 1292.

سوار بن منعم

- سوار بن منعم بن حابس بن ابو عمیر بن نَهْمِ هَمْدانی نهدی (1)

او از جمله کسانی بوده که قبل از آغاز نبرد، حضور امام حسین علیه السلام شرفیاب شد و در نخستین حمله، به مبارزه پرداخت و زخمی شد و از اسب به زمین افتاد.

در حدائق الوردیّه می گوید: سوار بن منعم، تا زمانی که از اسب به زیر افتاد، مبارزه نمود. او را اسیر کرده، نزد عمر سعد بردند وی خواست او را به قتل برساند، قبیله اش واسطه شدند، با همان جراحات نزد آنان باقی ماند و شش ماه بعد به شهادت رسید. (2)

سوده دختر زمعه

پدرش «زمعة بن قيس بن عبد شمس» و مادرش «شموس بنت قیس بن زید» بود. همسر نخست وی، سکران بن عمرو بود که پس از وفات وی، پیامبر سوده را به عقد خود درآورد، و او دومین همسر پیامبر بود.

سوده در سال 50 یا 54 ه-.ق در مدینه وفات کرد و کنار دیگر مقابر

همسران پیامبر در بقیع به خاک سپرده شد. (3)

ص: 281

1- شیخ طوسی در رجال ، ص 101، شماره 989 ، او را از یاران حسین علیه السلام شمرده است. (سلحشوران طف)
2- در حدائق ص 122 آمده که «سوار بن حِمْيَر جابری» از قبیله هَمْدان، شش ماه پس از زخمی شدن به شهادت رسید. (ابصار العین فی انصار الحسین علیه السلام ، ص 186)
3- مدینه شناسی، ص 477 با تلخیص.

سُوَيْد بن عمرو

- سويد بن عمرو بن ابوالمطاع انماری خَثْعَمی

سوید پیرمردی وارسته، نیایشگر، بسیار نمازگزار، دلیر و در جنگ ها شخصی کارآزموده بود که به کربلا آمد و به شهادت رسید.

سیاست اموی

سیاست در مکتب اموی، عبارت است از «تشخیص هدف و به دست آوردن آن از هر راه ممکن». سیاستمداران جهان نیز در گذشته و حال، از واژه «سیاست» گویا چیزی جز این نمی فهمیده اند. به واقع، سیاست در مکتب اموی ،همان معنای رایج آن در عرف سیاسی حکومت هایی است که بر مبانی ارزشی استوار نیستند، و معیار حق و باطل، جهت دهنده آنها در رفتار و تعامل نخواهد بود. شپلنکر، در وصفی از چهره سیاستمدار، می گوید: «سیاستمدار فطری، کاری به حق بودن یا بطلان امور ندارد». (1)

برتراند راسل نیز انگیزه های سیاسی و سرچشمه رفتارهای انسان در سیاست را چنین چیزی تلقی کرده و می نویسد:

انگیزه سیاسی در اکثر مردمان، عبارت از نفع پرستی، خودبینی، رقابت و عشق به قدرت می باشد. به عنوان مثال، در سیاست، سرچشمه های اعمال انسانی، همگی از عوامل مذکور می باشد. رهبر سیاسی ای که بتواند مردم را متقاعد نماید که او می تواند این خواسته ها را ارضا نماید، قادر است توده مردم

ص: 282

1- سیاست نامه امام علی علیه السلام ، ص 24 و 25 .

را چنان به زیر سلطه خود درآورد که معتقد شوند دو به علاوه دو، پنج خواهد شد، با این که اختیارات او از جانب خداوند، تفویض شده است.

رهبر سیاسی ای که این انگیزه های اساسی را نادیده انگارد، معمولاً از حمایت توده، محروم خواهد بود. روانشناسی نیروهای محرک توده ها، از اساسی ترین قسمت تعلیم و تربیت رهبران سیاسی موفق می باشد. اکثر رهبران سیاسی با معتقد نمودن گروه کثیری از مردم به اینکه ایشان خواسته های بشر دوستانه دارند، مناصب خود را به دست می آورند. به خوبی فهمیده شده که چنین اعتقادی در اثر وجود هیجان، خیلی زودتر قبول می شود. غل و زنجیز کردن افراد، نطق و خطابه های عمومی، مجازات های بی قانون و جنگ، مراحلی در تشکیل و توسعه هیجان اند. فکر می کنم برای طرفداران فکر غیر منطقی، با در هیجان نگه داشتن افراد، شانس بهتری جهت گول زدن و منفعت بردن از ایشان وجود دارد. (1)

آنچه در این تحلیل، درباره رهبران سیاسی جامعه آمده است، همگون است با تفسیری که سیاستمداران اموی از سیاست، به دست می دادند. معاویه، بنیادگذار این نگرش به سیاست، در تاریخ اسلام است. او بر این پایه و با تکیه بر شعار «الملک عقیم؛ (2) سیاست نازاست»، برای چنگ انداختن به قدرت و حراست از قدرت به دست آمده، حاضر بود دست به هر کاری بزند و هر کار ناشایستی را انجام دهد و هر نوع ابزار زشتی را به کار گیرد. (3)

ص: 283

1- همان، برگزیده افکار راسل، ص 222 .
2- سیاست نامه امام علی علیه السلام ، ص 24 و 25.
3- همان.

سیاه جامگان

بعضی در سوگ عزیزان، لباس سیاه می پوشند. لباس سیاه پوشیدن مکروه است، مگر در عزای ابا عبدالله الحسين علیه السلام .

ابومسلم خراسانی، لباس سیاه می پوشید، تا هم با بنیامیه مخالفت کرده باشد، هم در دید بیننده، هیبت یابد. سیاه جامگان (مسوده) سپاه ابومسلم خراسانی بودند که لباس مشکی را در عزای شهدای کربلا و زید بن علی و یحیی بن زید می پوشیدند .

کسانی هم در عالم رؤیا، رسول خدا صلی الله علیه وآله و امیرالمؤمنين علیه السلام و فاطمه زهرا علیها السلام را دیده اند که در عاشورا و سوگ امام حسين علیه السلام لباس سیاه می پوشیدند . (1)

سیاه جامگان به عباسیان گفته می شود؛ به همان دلیل شعار قرار دادن لباس سیاه برای خود. (2)

سيد الشهداء ن.ک ← لقب های او

سید جوانان اهل بهشت

سلیم نقل می کند که امام حسین علیه السلام فرمود: «آیا می دانید پیامبر فرمود: من سید فرزندان آدم هستم. برادرم علی سیّد عرب، فاطمه سیده زنان اهل بهشت، و دو پسرم، حسن و حسین علیهما السلام دو سید جوانان اهل بهشت اند؟»

ص: 284

1- فرهنگ عاشورا، ص 253؛ سفينة البحار، ج 1، ص 670 .
2- همان.

سیر تاریخی عزاداری تا دوره قاجاریه

اولین کسانی که به اقامه عزا پرداختند، اهل بیت امام حسینعلیه السلام بودند و امامان پس از آن حضرت نیز به فراخور اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر خود، مجالس عزا برپا کرده و شیعیان را بدین امر تشویق می نمودند.

شیعیان در دوران غیبت، از هیچ تلاشی در این راه فروگذار ننموده، با شکل گیری دولت شیعی در قرن چهارم، عزاداری شکل رسمی به خود گرفت و در سرزمین های تحت حاکمیت آل بویه و فاطمیان، عزاداری به اشکال مختلف برگزار می شد.

تلاش های گروه های شیعی در دوره های حاکمیت حاکمان غیر شیعی، مانع از تعطیلی این مراسم شد و با روی کار آمدن صفویان، این عزاداری مجدداً شکل رسمی به خود گرفت.

در دوران صفویه (در سده نهم) كتاب «روضة الشهداء» نگاشته شد و از آنجا که شیوه نگارش آن، روان و زیبا بود، جای دیگر مقتل ها را گرفت. بنابراین عزاداری امام حسین علیه السلام را به صورت مقتل خوانی در بسیاری از نقاط شیعه نشین رواج داشت؛ اما با تاجگذاری شاه اسماعیل صفوی در سال 907 در تبریز، دولتی بر سر کار آمد که به تشیّع رسمیت بخشید و برای ترویج شعائر آن، تلاش بسیار نمود. در زمان وی، حسین فدایی نیشابوری، کتاب «روضة الشهداء» کاشفی را به شعر درآورده و از آن، منظومه حماسی - دینی ساخت و به شاه تقدیم کرد.

این دوران، از جهت علنی شدن و تظاهرات عمومی عزاداران و شدت آن،

ص: 285

به دوران حکومت های شیعی آل بویه و فاطمیان در سده های چهار و پنج شباهت دارد؛ با این تفاوت که مناطق تحت حکومت این دولت، عمدتاً شیعی بودند.

رسمی شدن تشیع در ایران و گسترش آن در تمام مناطق ایران که منجر به تشکیل جامعه یکپارچه شیعی در اکثر نقاط کشور شد، باعث شد که توده مردم - یعنی همانانی که در گذشته عزاداری امام حسین علیه السلام را در نهان و آشکار به عهده داشتند - فارغ از نقد جوامع غیر شیعی، به گسترش شیوه های قدیمی عزاداری و پدید آوردن شیوه های جدید روی آورند؛ تا آنجا که به گفته افندی - نویسنده دوره پایانی صفویه - هر روزه گونه ای جدید بر گونه های پیشین افزوده می شد و چه بسا برخی از آن ها چندان مورد پسند شخصیت های برجسته و علمی شیعه نیز نبوده، همان گونه که خود وی از آن ها با تعبیر «اطوار غریب» یاد می کند؛ ولی در آن حد نبوده که عالمان مردم را از آنها باز دارند.

این گسترش از جهت کیفیت و کمیت، عزاداری را آرام آرام به میان آیین های بومی و ملی کشاند و از آن آیینی مذهبی - ملّی ساخت. فرهنگ رایج عزاداری در بین ایرانیان به مناطق دیگر و از آن جمله، میان شیعیان هند انتقال یافت و در آن جا با رنگ و بوی محلی رواج پیدا کرد و سپس از آن جا، همپای مهاجران هندی به کشورهایی مثل اندونزی و حتی کشورهای آمریکای مرکزی انتقال یافت. (1)

سیر تحول مقتل نگاری

اشاره

نقل و نگارش سرگذشت شهیدان کربلا، فصل نوینی را در تاریخ با عنوان

ص: 286

1- نهضت عاشورا و فرهنگ عزاداری ، ص 263 - 303، با تلخیص .

مقتل نگاری رقم زد. اوّلین راویان واقعه کربلا، بازماندگان خاندان امام حسین علیه السلام بودند و پس از آن، گروهی از سپاه یزید. آنچه راویان گفتند، کم و بیش در کتاب های مقتل به نگارش درآمد. کتاب های مقاتل بسیاری نگاشته شده که ابو مخنف، خوارزمی، و ابن اعثم کوفی و دیگران، قدیمی ترین آن ها را نگاشته اند.

الف) آمیزه نقل و احساس در مقتل نگاری

در سده ششم هجری ابوالمؤيّد خوارزمی (م 568 ق)، با بهره گیری از هر دو دسته کتب روایی و تاریخی، کتابی مستقل و مفصل با نام «مقتل الحسین» نگاشت که تاکنون بدون اختلافی در نسخ آن، مورد استفاده محققان و مقتل نگاران و مقتل خوانان بوده است.

در همین دوره، ابوجعفر رشید الدین محمد بن شهر آشوب (متوفی 558 ق) در کتاب «مناقب آل ابی طالب» ذیل عنوان مناقب امام حسین علیه السلام ، به نقل مقتل آن حضرت پرداخت. کتاب او نیز نزد محدّثان و مورّخان، دارای اعتبار و همواره مورد مراجعه بوده است.

در سده بعد، علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن طاووس معروف به «سید بن طاووس» (متوفی 664 م) در پی کتاب «مصباح الزائر و جناح المسافر» که شامل زیارات و آداب مربوط به آن هاست، کتابی درباره مقتل الشهداء فراهم آورد تا زائران حرم حسینی از ثواب ذکر مصائب آن حضرت محروم نمانند و نام آن را «اللهوف على قتلى الطفوف» نهاد که در برخی نسخه ها «الملهوف على قتلى الطوف» نامیده شده است.

سید بن طاووس به منظور رعایت ایجاز و اختصار، به نقل برخی از روایات

ص: 287

بدون ذکر راویان و مصادر آنها پرداخته و گاه اشاره ای به ابن اعثم نموده است. به نظر می رسد، منبع بیشتر مطالب، کتاب «الفتوح» ابن اعثم کوفی باشد، هر چند روایات مشهور را نیز در نظر داشته است.

آخرین حلقه این گونه مقتل نگاری مستند، کتاب «مثیر الأحزان» است که نجم الدين جعفر بن محمّد بن جعفر بن هبة الدّین نمای حلّی (متوفی 841 ق) مشهور به «ابن نما» آن را تألیف کرده و پس از آن ظاهراً تا چندین قرن، این شیوه متروک مانده است.

از سده دهم هجری، بابی جدید در مقتل نگاری و مقتل خوانی گشوده شد و مقتل سرایی را جانشین روایات تاریخی ساخت. شاید سرآغاز این نوع از مقتل نویسی، کتاب «روضة الشهداء» اثر ملّا حسين واعظ کاشفی (متوفی 910 ه-.ق) باشد.

تذکره نویسان مذهبی، (مذهب) وی را مختلف نوشته اند؛ برخی او را شافعی، برخی حنفی و گروهی شیعه یاد کرده اند. او در بخشی از کتاب یاد شده، به ذکر مقتل امام حسین علیه السلام پرداخته است. اگر چه گهگاه از کتاب هایی چون «کنز الغرایب» و «شواهد» نام برده، ولی شماری از روایات آن در هیچ کتابی پیشینه نداشته است.

كتاب «روضة الشهداء»، که اصطلاح «روضه» پس از آن رواج یافته - چون به زبان فارسی ساده و شیرین نگاشته شده، مورد بهره گیری بسیاری از مداحان و روضه خوانان قرار گرفته است.

پس از وی، این مطالب به کتاب های روایی و تاریخی راه یافته و در آثار پسین به آن ها استناد شده است.

ص: 288

در سده یازدهم هجری، یعنی در عصر صفویه، مقتل امام حسین علیه السلام در دو کتاب مقتل «عوالم» اثر عبدالله بحرانی اصفهانی و «بحار الأنوار» تألیف محمد باقر مجلسی با سبک و سیاقی مشابه، نگاشته شده است که برخی مطالب آن، از منابع کهن و برای برخی هم مأخذی به دست نیامده است.

مجلسی بارها به کتابی به نام «مقتل الحسين» اثر محمد بن ابی طالب استناد کرده است که دارای اخبار شاذ و نادری است؛ ولی هیچ نشانه ای از آن در منابع پیشین یافت نمی شود. (1)

در دوره قاجاریه، ملّا آقا شیروانی مشهور به «فاضل دربندی» (م 1286 ق) از شاگردان شریف العلماء مازندرانی، کتابی با عنوان «اکسیر العبادات في اسرار الشهادات» نوشت که بخش بزرگی از آن، درباره مقتل امام حسین علیه السلام است. فاضل دربندی با شور و احساسی فوق العاده به منظور گریاندن مردم بر مصائب امام حسین علیه السلام ، کوشیده است با جمع آوری مطالب حزن آور، گوی سبقت را از دیگران برباید. (2)

محمد تقی سپهر کاشانی نیز یک جلد از کتاب «ناسخ التواریخ» را به وقایع نهضت عاشورا و مقتل سيّد الشهدا اختصاص داد؛ ولی هیچ منبع و مأخذی را ارائه نکرد. (3)

ص: 289

1- آنچه که مؤلف بیان داشته در مورد عدم وجود روایات در منابع پیشین طبق نظر نویسنده بوده و پر واضح است که نویسنده ممکن است منابع متقدم را کاملا تحقیق و تفحص نکرده باشد.
2- ر.ک _ قصص العلماء ، ص 108؛ شرح حال رجال بامداد ایران، ص 296 .
3- نهضت عاشورا و فرهنگ عزاداری ، ص 393 - 405 سید جمال الدین حسینی پایه گذار نهضت اسلامی.

ب) بازگشت به مقتل نگاری مستند

در سده سیزدهم قمری، فرهاد میرزا فرزند عباس میرزا و نوه فتحعلی شاه قاجار که از شاگردان میرزا عیسی قائم مقام فراهانی «صدر اعظم» به شمار می آمد؛ در میانه سال های 1303 - 1304 قمری کتاب «قمقام زَخّار و صمصام بنار» (= دریای ژرف و شمشیر برنده) را نوشت. وی علت تألیف آن را وجود اختلاف در روایات منقول و ورود تشبیهات و توضیحات شاعران و ذاکران در تاریخ عاشورا بیان کرد؛ زیرا از نگاه او «این امور به اندازه ای رواج یافته بود که شناخت صحیح از سقیم، جز برای عالم خبیر و نافذ بصیر ممکن نمی باشد».

به همین سبب در صدد تألیف کتابی خالی از حشو و زواید، در احوال امام حسین علیه السلام از ولادت تا شهادت برآمد، تا آنکه در سال 1293 قمری، هنگام بازگشت از سفر حج، در دریای سفید میان قبرس و رود، طوفانی عظیم، دریا را متلاطم می سازد. از این رو، مقداری از تربت آن حضرت را بر دریا می پاشد. در پی آن، دریا آرام می گیرد و با عافیت تمام، به مقصد می رسد. ولی باز هم گرفتاری های مختلف، او را از این کار باز می دارد، تا اینکه در سال 1303 قمری گردآوری و تصنیف آن را آغاز می کند.

در سده چهاردهم قمری، مرحوم شیخ عباس قمی، معروف به «محدّث قمی» با همین روش، کتاب «نفس المهموم فى مصيبة سيدنا الحسين المظلوم» را به زبان عربی تألیف کرد که از کتاب پیشین، مهذب تر و منقح تر می نمود.

در سده پانزدهم قمری، به سبب شکل گیری نهضت های سیاسی و اجتماعی در جهان اسلام، آگاهی نسبت به نهضت حسینی بیشتر گردید و بازنگری و

ص: 290

تحقیق و تحلیل حوادث و وقایع مقتل سيّد الشهداء علیه السلام را امری ضروری نمود. از این رو، کتاب های بسیاری با برخورداری از روش های نوین پژوهشی و زبان و ادبیاتِ نسل کنونی، به رشته تحریر کشیده شد که تا حدودی می توانست نیازهای تازه را پاسخگو باشد. (1)

سيف بن حارث و عموزادهاش

- سيف بن حارث بن سُرَيْع بن جابر همدانی جابری و عموزاده اش مالک بن عبدالله .

مالک بن عبدالله بنی جابر، تیره ای از همدانیان را تشکیل می دادند. سیف و مالک جابری پسر عمو و برادران مادری یکدیگر بوده اند. این دو بزرگوار به اتفاق شبیب، غلامشان خدمت امام حسین علیه السلام رسید و به سپاه حضرت وارد و به او پیوستند. و در روز دهم محرم به فیض شهادت نائل شدند.

سیف بن مالک

- سيف بن مالک عبدی بصری

سیف از شیعیانی بود که در اجتماع خانه ماریه شرکت می جست و با یزید به سوی حسین علیه السلام رفت و به او ملحق شد و به همراه آن حضرت بود تا اینکه بعد از نماز ظهر در جنگ تن به تن به شهادت رسید. (2)

ص: 291

1- نهضت عاشورا و فرهنگ عزاداری ، ص 393 - 405 سید جمال الدین حسینی پایه گذار نهضت اسلامی. با تلخیص .
2- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا ، ص 147 .

ص: 292

ش

شاخسی، واخسی

شکل صحیح و اصلی این دو کلمه «شاه حسین، واحسین» یا «شاخصین واحسین» است و تعبیری است که دسته های عزادار و تیغ زن و قمه زن، هنگام تیغ زدن در روز عاشورا، به صورت جمعی و با صدای خاصی آن را تکرار می کردند و نام سید الشهدا علیه السلام را بر زبان می آوردند. (1)

شاه دین ن.ک _ لقب های او

شب عاشورا

آن شب امام علیه السلام یارانش را جمع کرد و فرمود: یاران بدانید یک امشب دیگر بیشتر در این عالم به سر نمی بریم و فردا از دست این مردم سلامت نمی مانیم. من به شما اجازه می دهم که از تاریکی شب استفاده کرده خود را از چنگال دشمن برهانید. برادران و یارانش اظهار داشتند: «ما هرگز چنین کاری نمی کنیم و نمی خواهیم پس از شما زنده بمانیم».

آن گاه امام فرمود: خیمه ها را نزدیک یکدیگر برپا کرده، طناب ها را درهم

ص: 293

1- فرهنگ عاشورا ، ص 259 .

بپیچید تا در هنگام نبرد، خیمه ها پشت سر باشد.

پس از آن امام حسین علیه السلام به خیمه خود رفته و تمام شب را با اصحاب و یارانش به دعا و استغفار و راز و نیاز پرداخت. (1)

شبیب

- شبیب، غلام حارث بن سُریع هَمْدانی جابری

این بزرگوار، دلاورمردی شجاع بود و به اتفاق سیف و مالک، فرزندان سریع به کربلا آمد.

ابن شهر آشوب می گوید: شبیب در نخستین حمله ای که قبل از ظهر روز دهم محرّم صورت گرفت و جمعی از یاران ابا عبدالله علیه السلام در آن به شهادت رسیدند، شربت شهادت نوشید. (2)

شبیر

نام شریف آن حضرت «حسین» بود. در تورات «شبّیر» است، زیرا شبّیر در لغت عبری، حسین است.

شبیه ترین اهل بیت به پیامبر صلی الله علیه وآله

وقتی سر حسین بن علی علیه السلام را نزد عبیدالله بن زیاد آوردند، سر مطهر را در طشتی قرار داد، و با شمشیر یا چوب دستی خود بر آن چشم و بینی نازنین

ص: 294

1- مشاهیر مدفون در کربلای معلی، ص27 .
2- حماسه آفرینان کربلا، ص 182 .

می زد، و می گفت: روئی به این زیبایی ندیده ام. انس بن مالک گفت: آگاه باش که او شبیه پیامبر صلی الله علیه وآله بود.

شبیه خوانی ن.ک _ تعزیه

شجاعت امام حسین علیه السلام

دفاع دلیرانه امام علیه السلام حیرت انگیز بود. شخصی به نام عبدالله بن عمار که شاهد عینی ماجرا بوده، می گوید ندیدم مردی که فرزندان و اهل بیت و یارانش کشته شده باشند، قوی تر و مطمئن تر و دلیرتر از حسین بن علی علیه السلام که پیادگان دشمن مانند گوسفند از پیش او می گریختند.

این شجاعت را بازماندگان او نیز از خود نشان دادند و در برابر کسانی که ایشان را اسیر کردند و در مجلس ابن زیاد و یزید - با اینکه در حال اسارت بودند - قوّت نفس بیمانندی از خود نشان دادند. نمونه کامل این قدرت، اراده تسلط بر نفس و عدم تسلیم، در وجود حضرت زینب علیها السلام متجلی شد که پایداری و سخنان تند و سخت او در برابر ابن زیاد معروف است.

عبدالله بن زبیر با اینکه خود را رقیب امام حسین علیه السلام می دید و با اهل بیت رسول الله صلی الله علیه وآله عداوت خاصی داشت چون خبر شهادت او را شنید، گفت:

«اگر چه خداوند کسی را آگاه نمی کند که کشته خواهد شد، امام حسین مرگ شرافتمندانه را بر زندگی پست ترجیح داد ... آنها کسی را کشتند که طول شب را نماز می خواند و روزها را روزه می گرفت و در امر خلافت از آن ها سزاوارتر بود و در دین و فضیلت بر ایشان برتری داشت». (1)

ص: 295

1- سیری در زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام ، ص 196 ؛ تاریخ طبری ، ج 2، ص366.

شجره خبیثه

خداوند متعال در آیات مربوط به شجره طیبه می فرماید: «شجره طیبه، آن درختی است که ریشهای ثابت و محکم دارد و همیشه پایدار است».

ولی در آیه بعدی به شجره خبیثه اشاره می کند و می فرماید: «شجره خبیثه، هیچ قرار و دوامی ندارد».

﴿ وَ مَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُنَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ ﴾. (1)

خداوند متعال در این آیه «کلمه خبیثه» (سخن آلوده) را به درخت ناپاکی تشبیه کرده که از روی زمین برکنده شده و قرار و ثباتی ندارد. همان گونه که در روایات معصومین علیهم السلام آمده است: «شجره خبیثه» همان دشمنان اهل بیت علیهم السلام هستند.

امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: «شجره خبیثه، مَثَلی است که برای دشمنان خاندان پیامبر صلی الله علیه وآله زده شده است». (2)

دشمنان خاندان پیامبر، همچون ابوسفیان و معاویه که با دشمنی با آل علی و امام حسین علیه السلام بدعت های گوناگونی در دین مقدس اسلام رایج نمودند و یزید پسر معاویه که سرکرده فسق و فجور بود و عامل حادثه خونبار کربلا قتل عام مدینه و آتش زدن مکه مکرمه بود.

شجره طیبه

﴿ أَلَمْ تَرَكَيْفَ ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَة طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتُ وَفَرْعُهَا فِي

ص: 296

1- سوره ابراهیم، آیه 26 .
2- یک حرف از هزاران، ص 444 .

السَّمَاءِ﴾؛ (1) آیا ندیدی چگونه خداوند «کلمه طیبه» و (گفتار پاکیزه) را به درخت پاکیزه ای تشبیه کرده که ریشه آن در زمین ثابت و شاخهٔ آن در آسمان است».

امام صادق علیه السلام درباره این آیه می فرماید :

ریشه این درخت، رسول خدا و شاخهٔ آن حضرت فاطمه و علی هستند

و امام حسن و امام حسین علیهما السلام میوه آن به شمار می آیند و نه تن از فرزندان و ذریه حسین نیز شاخه های کوچک تر آن، و شیعیان نیز، برگ آن هستند. (2)

شریک بن عبدالله اعور حارث همدانی

یکی از کسانی که با مسلم بن عقیل وارد خانه هانی شد، شریک بن عبدالله اعور حارث همدانی بود.

وی از بزرگان و یاران حضرت علی علیه السلام است. در جنگ صفین حضور داشته، به خاطر شرافت و عظمتی که داشت از طرف معاویه ولایت کرمان را عهده دار بود. با هانی بن عروه نسبت فامیلی داشت. وی در کرمان وی در کرمان به شدّت مریض شد که عبیدالله او را برگردانده بود. در خانه هانی شریک به مسلم اظهار داشت که پایان کار تو و طرف داران تو هلاکت است، بنابراین تو خود را پنهان کن، زمانی که ابن زیاد آمد نزد من، تو خارج شو و او را بکش و من در کوفه کارهای تو را عهده دار می شوم. در همین اثنا خبر آوردند که امیر عبیدالله بر در خانه است. مسلم مخفی شد و عبیدالله نزد شریک آمد.

چون خارج شدن مسلم طولانی شد، شریک عمامه خود را از سر برداشت

ص: 297

1- سوره ابراهیم، آیه 24 .
2- انوار الهی ، ص 306 و 307؛ العوالم ، ج 15، ص 19.

و روی زمین گذاشت و این را تکرار می کرد و با صدای بلند اشعاری را می خواند که مسلم را به کشتن امیر وادارد. آن گاه فریاد زد که مرا سیراب کنید، اگرچه در آن مرگ من باشد. (1) عبیدالله خطاب به هانی گفت: پسر عمویت در بیماری دیوانه شده است. هانی گفت: شریک از وقتی بیمار شده، حرف های بی اساس هم می زند و مطالب بیهوده ای می گوید. (2)

پس از رفتن عبیدالله، شریک به مسلم گفت: چرا برنامه خود را اجرا نکردی؟ در پاسخ گفت: به خاطر دو مسئله:

1 - حدیث علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه وآله که فرمود ایمان مانع از ترور است. (3)

2 - به خاطر همسرهانی که از من خواست و گریه کرد و مرا سوگند داد که در خانه اش چنین حادثه ای رخ ندهد.

در این لحظه، هانی گفت: وای بر او! هم خود و هم مرا به هلاکت رساند و از آنچه دوری می کرد، در همان واقع شد. (4)

پس از این حادثه، شریک سه روز باقی ماند و از دنیا رفت و ابن زیاد بر او نماز خواند، (5) و در ثوبه به خاک سپرده شد. و زمانی که عبیدالله فهمید شریک،

ص: 298

1- حادثه کربلا در مقتل مقرّم، ص 155 ؛ ریاض المصائب ، ص 60 .
2- همان ، ابن نما، ص 14.
3- همان؛ ابن اثیر، ج 4، ص 11 ؛ طبری ، ج 6، ص 240 .
4- ابن نما، ص 14 این کلام از جانشین سیدالشهداء حاکی از تعهد و تدیّن واقعی اوست که خود را پیرو رسول صلى الله عليه وسلم می داند و همین پیروی مانع از حیله ایشان شد و همچنین حاکی از این است که انسان های پاک، خوش ندارند که میهمان کاری انجام دهد که موجب نارضایتی میزبان شود و این تعالیم بسیار مقدّس و ارزشمند است.
5- همان؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج 1، ص 202.

مسلم را به کشتن او تشویق کرده، گفت: به خدا سوگند از این به بعد بر جنازه هیچ عراقی نماز نخواهم خواند و اگر نبود که قبر زیاد در این قبرستان است، حتماً قبر شریک را می شکافتم. (1)

شکوه ایثار

﴿يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْماً كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً * وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكيناً وَيَتِيماً وَأسِيراً﴾ (2) «نیکوکاران به نذر خود وفا می کنند و از روزی که شرّ و عذابش دامن گستر است، واهمه دارند. آنان غذای خود را با آنکه به آن تمایل (و نیاز) دارند به مسکین و یتیم و اسیر می دهند».

در سوره انسان، فرازی وجود دارد (از آیه 15 الی 22( که خداوند در آن به توصیف و تکریم گروهی از نیکان امّت پرداخته است. طبق این آیات، نیکوکاران به نذرهای خود وفا کرده و علیرغم تمایلی که به غذای خود داشته اند، آن را به ترتیب به مسکین یتیم و اسیری بخشیده اند. در زمینه این آیات برای هر خواننده ای سؤالاتی مطرح می شود، از جمله :

1- این نیکوکاران چه کسانی بوده اند؟ تاریخ صحیح و روایات معتبر چه کسانی را معرفی می کنند؟

2 - موضوع نذر چه بوده و وفای به نذر چگونه صورت پذیرفته است؟ 3 - این نذر در چه زمان و مکانی تحقق یافته؟ و آیا این آیات سخن از یک امر واقعی است یا حادثه ای فرضی و خیالی؟

ص: 299

1- همان.
2- سوره انسان، آیه 7 و 8 .

هنگامی که برای یافتن پاسخ این سؤالات به تاریخ مراجعه می کنیم، در می یابیم که :

- این نیکوکاران کسانی جز علی، فاطمه، امام حسن امام حسین علیهم السلام و کنیز آنان، فضه نبوده اند.

- موضوع نذر آنان انجام سه روز روزه آن هم در پی بیماری امام حسن و امام حسین علیهما السلام بوده و این نذر با اشاره ای از رسول خدا صلی الله علیه وآله صورت گرفته است.

- پس از شفای دو کودک، نیکوکاران جهت ارتقای نذر خود، مشقت سه روز را بر خود هموار کرده اند.

- این نذر در مدینه و در اواخر حیات رسول خدا صلی الله علیه وآله واقع شده و در نخستین روز ادای آن، سائلی به هنگام مغرب، درب خانه نیکوکاران را به صدا درآورد و تقاضای کمک کرد. اهل بیت علیهم السلام که خود در تنگنا به سر می بردند، طعام مختصر خود را به آن فقیر داده و با آب روزه خود را افطار می کردند .

روز دوّم به همین ترتیب یتیمی مراجعه کرد و مورد اطعام قرار گرفت و روز سوم اسیری حلقه در را به صدا درآورد و از جانب نیکوکاران نیز تکرار شد.

در پایان این حادثه با شکوه، خدای تبارک و تعالی با نزول آیات: ﴿ إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ ﴾ به ثبت این حادثه واقعی و نه حکایت فرضی و خیالی - چنان که عده ای پنداشته اند - (1) تا به همیشه پرداخت.

مفسّران اهل سنّت این گزارش را غالباً در تفاسیر خود آورده اند. (2) و از شیعه

ص: 300

1- مانند قرطبی در «جامع الاحکام» و ابوحیان توحیدی در «البحر المحيط».
2- از جمله الکشاف، ج 4، ص 670؛ مفاتیح الغیب، ج 30 ، ص 244؛ فتح الغدیر، ج 5، ص 349؛ انوار التنزیل، ج 2، ص 552.

نیز بزرگانی چون طبرسی در «مجمع البیان» علامه مجلسی در «بحارالأنوار»، علامه امینی در «الغدیر» و علّامه طباطبایی در «المیزان» استدلال های محکمی بر صحت این واقعه ذکر کرده اند. (1)

شمایل امام ن.ک ← صورت و سیمای امام علیه السلام

شمر بن ذی الجوشن ضبابی

پس از اینکه مختار گفت: «هر کس در کربلا به هر نحوی از انحاء شرکت داشته، از تیغ انتقام من نجات ندارد»؛ شمر بن ذی الجوشن ضبابی، اسحاق بن اشعث، سنان بن انس، یزید بن حارث، مرّة بن عبدالصمد و عده ای دیگر که از رؤسا و فرماندهان لشکر کربلا و کشندگان امام مظلوم علیه السلام و اهل بیت طاهرین آن حضرت بودند، شبانه به دور هم جمع شدند و گفتند: «جایی که شفاعت عدی بن حاتم طایی مورد قبول مختار قرار نگیرد حساب ما معلوم است». پس صلاح دیدند که شبانه به سمت بصره فرار کنند و به مصعب بن زبیر که مخالف مختار است، ملحق شوند. جمعی این پیشنهاد را نپذیرفتند، ولی شمر و سنان با پانزده نفر از حاضرین واقعه کربلا شبانه به سمت بصره حرکت کردند.

در بین راه، غلام مختار به نام زربی یا خیر با جمعی به آن ها برخوردند. در بین جنگ، غلام به دست شمر زخمی یا کشته گردید. آن گاه شمر با همراهانش رفتند تا به قریهٔ کلتانیه رسیدند. در آنجا توقف نمودند و نامه ای برای مصعب بن زبیر والی بصره نوشتند و توسط مرد دهقانی به بصره فرستادند و منتظر جواب ماندند. در سه فرسخی کلتانیه سپاهیان

ص: 301

1- بررسی جایگاه اهل بیت در قرآن ، ص 62 - 65 .

ابوعمره بودند که از طرف مختار، محافظ سرحدات بصره و مراقب اوضاع بصريون و زبیری ها بودند.

قاصد دهقانی را که حامل نامه شمر برای بصره بود، گرفتند و نزد ابوعمره آوردند. نامه را از او گرفته و خواندند. چون از محل توقف شمر و همراهانش آگاه شدند، فوری با لشکریان مسلّح بدان طرف حرکت نمودند.

از طرف دیگر وقتی مختار در کوفه از فرار شمر و جمعی از قاتلان کربلا باخبر شد، عبدالله بن کامل را که از اشراف کوفه بود، با ابوعمرو حاجب با لشکر فراوانی به تعقیب آن ها فرستاد. دو لشکر عبدالله و ابوعمره سرحددار در راه كلتانیه به هم رسیدند و به اتفاق هم قریهٔ کلتانیه را محاصره نمودند.

شمر و همراهان از همه جا بی خبر، برهنه در خواب غفلت فرو رفته بودند. وقتی از خواب بیدار شدند که خود را در محاصره لشکریان مختار دیدند. فرصت اسلحه برداشتن نیافتند، فقط شمر ملعون نیزه ای به دست آورد و بر آن لشکر حمله نمود.

بعد از مدتی دید با نیزه نمی شود جنگ نمود، به خانه برگشت، نیزه را افکند و شمشیر خود را برداشته بیرون آمد، چنان برهنه بود که سفیدی های برص (= پیسی) بدنش کاملاً آشکار بود. همراهانش همگی فرار نمودند، ولی آن ملعون تنها جنگید تا کشته گردید. (1)

ص: 302

1- الامالی، شیخ طوسی ص 244؛ ذوب النضار، ابن نما، ص 116 و 117؛ بحار الأنوار، ج 45، ص 373؛ العوالم الإمام الحسین علیه السلام ، بحرانی ، ص 663 و 694؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج 4، ص 336؛ الاصابة ، ابن حجر، ج 6، ص 2276؛ الاعلام، زرکلی، ج 7، ص 192 ؛ المعارف ، ابن قیتبه ، ص 401؛ تاریخ طبری ، ج 4، ص 525؛ فرقه ناحیه ، ج 2، ص 1284 .

علامه مجلسی رحمه الله در جلد دهم «بحار الأنوار» نقل می کند که در میدان جنگ، زخم فراوانی بر بدن شمر وارد آمد که بیحال بر زمین افتاد. لشکریان با بدن مجروح و با خواری و ذلّت و زجر تمام او را نزد مختار بردند.

مختار امر نمود در مقابل روی شمر، دیگ بزرگی را پر از روغن نموده و بر روی آتش به جوش آوردند، پس از آن سرش را از تن جدا ساختند و در دیگ انداخته و نابود نمودند. (1)

﴿ وَ لا تَحْسَبَنَّ اللهَ غَافِلاً عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ ﴾ (2)؛

«مپندار که خداوند غافل است از آنچه ستمکاران می کنند».

شناسنامه امام حسین علیه السلام

معمولاً برای آشنایی با هر شخصی، به معرفی یا مدارک نیاز است؛ اما گاهی اوقات برای شناختن اصل و نسب، به مدارک مهم تری احتیاج است؛ از همین رو در قوانین ملل مختلف با ارائه یک سند رسمی همچون شناسنامه می توان هویت و اصل و نسب شخص را شناسایی کرد. در کتاب های اسلامی با سند و ادله محکم، شناسنامه ای جهت معرفی مشخصات آن حضرات تنظیم گردیده که در قالب شناسنامه ای شامل نام، مقام، لقب، کنیه، نام همسر و.... تنظیم شده است :

مقام : امام سوم

نام : حسین علیه السلام

ص: 303

1- بحار الأنوار، ج 10، ص 279؛ جلاء العیون ؛ فرقه ناحیه ، ج 2، ص 1286.
2- سوره ابراهیم، آیه 42 .

لقب : سيد الشهداء

کنیه : ابوعبدالله

نام پدر: حضرت علی علیه السلام

نام مادر : حضرت فاطمه علیها السلام

تاریخ ولادت : سوم شعبان

محل ولادت : مدینه طبّبه

مدت امامت : 11 سال

مدت عمر : 57 سال

تاریخ شهادت : 10 محرّم

علت شهادت : عدم بیعت با یزید

نام قاتل : شمر بن ذي الجوشن

محل دفن : کربلای معلّی

تعداد فرزندان : 5 پسر و 3 دختر

نام همسران : ام لیلا، رباب، شهربانو .....

شؤذَب بن عبدالله

شؤدب بن عبدالله هَمْدانی شاکری از شخصیت ها و بزرگان شیعه و از معدود دلیران جنگاور به شمار می آمد و حافظ و حامل احادیث امیر مؤمنان علیه السلام بود. (1)

صاحب «حدائق الورديه» می گوید: شؤذَب برای پاسخ به پرسش های شیعیان در مسجد جلوس می کرد و آنان برای دریافت حدیث نزد وی می آمدند

ص: 304

1- سلحشوران طف، ص178؛ حدائق الورديه ، ص 122 .

و میان آنان شخصیتی بزرگ تلقی می شد. (1)

ابو مِخْنَف می گوید: شؤذَب پس از ورود مسلم به کوفه برای رساندن نامه مسلم و دعوت نامه های مردم کوفه به امام حسین علیه السلام ، مولای خود عابس را از کوفه تا مکه همراهی کرد و با امام علیه السلام ماند تا به کربلا آمد و زمانی که جنگ در گرفت، ابتدا به نبرد پرداخت و سپس عابس او را خواست و تصمیمش را جویا شد و او همانگونه که یادآور شدیم، حقیقت را بازگو کرد و به میدان شتافت و قهرمانانه جنگید و به فیض شهادت رسید. رضوان الله علیه (2)

شهادت مادر

دیری از درگذشت توان فرسای آخرین فرستاده خدا و بهترین مونس حسن و حسین علیهما السلام نپاییده بود و زخم هجران پیامبر صلی الله علیه وآله برای دل آن ها التیام نیافته بود که زخم جانسوز دیگری بر دل آن ها و پدر و خواهرشان نشست. آری مادرشان نیز بار سفر بسته بود.

بغض کودکان دوباره ترکید. زهرا علیها السلام مادرانه به رویشان لبخند می زد و آنان می گریستند. او خرسند از وعده دیدار پدر و کودکان غمگین از داغ هجرانی دیگر.

فاطمه علیها السلام فرمود تا بسترش را میان حجره بیندازند. لباس های پاکیزه و عطرآگین بر تن کرد و در حالی که رو به قبله بود، (3) خورشید وجودش در دنیا خاموش شد.

ص: 305

1- سلحشوران طف، ص 178 ؛ حدائق الورديه ، ص 122 .
2- همان؛ طبری، تاریخ، ج 3، ص 329 .
3- آفتاب حسن، ص 15 و 16؛ اسد الغابه، ج 5، ص 590.

حسن علیه السلام به همراه برادرش حسین علیه السلام وارد خانه شدند و از اسماء بنت عمیس سراغ مادرشان را گرفتند. اسماء برای رعایت حال آنان پاسخ داد که مادرشان در حال استراحت است. گفتند: «نه! الآن وقت استراحت مادر نیست» اسماء گفت: «عزیزانم! مادرتان از دنیا رفته است».

صدای گریه کودکان فضای خانه را آکند. داخل حجره مادر دویدند و خود را روی پیکر جراحت دیده و ناتوان او انداختند. حسن علیه السلام پیوسته فریاد زد: «مادرجان با من سخن بگو ... ».

سپس برای خبر کردن پدر، به سوی مسجد دوید؛ در حالی که می گریست و فریاد می زد. وقتی به مسجد مدینه - تنها عبادتگاه علی علیه السلام و تنها رازدار پیامبر - رسید، گریه حسن علیه السلام سکوت مسجد را شکست و خبر شهادت مادر را به پدر داد. علی علیه السلام اندوهناک، با صدایی شکسته زیر لب زمزمه کرد: ای دختر پیامبر! تو تنها تسلّی بخش من بودی. پس از تو از که تسلّی بجویم. (1)

شهربانو ن.ک _ ازدواج امام حسین علیه السلام (الف)

شهیدان حره

در میانه سال های 61 - 63 ه.ق در پی واقعه کربلا، مخالفت هایی علیه امویان به ظهور پیوست. مرکز اصلی این موضع گیری ها سرزمین حجاز بود و عبدالله بن زبیر در شکل دادن و متمرکز نمودن مسیر مخالفت ها نقش اساسی داشت.

عده زیادی از مردم مدینه و مکه با عبدالله بیعت کرده، رفته رفته از اطاعت

ص: 306

1- آفتاب حسن، ص 15 و 16؛ اسد الغابه، ج 5، ص 590.

امویان سرپیچی کردند و بر قیام و خروج، عزم راسخ نمودند.

یزید برای فرو نشاندن قیام مدنی ها و مکی ها، هیئتی به مکه فرستاد، تا با عبدالله بن زبیر گفت وگو کنند؛ ولی بی نتیجه بازگشتند «عمرو بن سعید» والی وقت مدینه، عمرو بن زبیر برادر عبدالله را تحریک و تجهیز نمود تا با برادرش به جنگ پردازد.

پی آمد این پیروزی گسترده، فرار امویان از حجاز و مسلط شدن عبدالله بر طائف و مکه بود. مدنی ها نیز «عثمان بن محمد بن ابی سفیان» والی مدینه را اخراج کردند و به صف عبدالله بن زبیر پیوستند و خانه های امویان را در مدینه به محاصره خود درآوردند.

یزید «مسلم بن عقبة المُرّی» را فرمانده لشکر کرد و او را عازم مدینه نمود.

امویانی که به اسارت مدنی ها در آمده بودند، پس از تعهد به عدم همکاری با خلافت شام، آزاد و از حجاز تبعید شدند. آنان در بین راه به مسلم بن عقبة ملحق شدند و او را در اجرای نقشه حمله و تصرّف مدینه یاری دادند.

در این طرح نظامی، لشکریان شام مصمّم شدند که از سمت شرق مدینه - که حرّه واقم نامیده می شد - به شهر حمله کنند. «حرّه واقم» منطقه ای مشتمل بر زمین مسطحی پوشیده از سنگ های سیاه بود، که به لحاظ گرم و غیر مزروعی بودن، آن را حرّه می گفتند و بدان جهت که محل سکونت «واقم» یکی از عمالقه عهد باستان بود، به حرّه واقم شهرت یافته بود.

در این منطقه بین شامیان و مدنیها که غالباً فرزندان صحابه از انصار و مهاجر بودند، جنگی به وقوع پیوست که منجر به شکست فرزندان صحابه و موفّقیت «مسلم بن عقبه» شد.

ص: 307

متعاقب این شکست، شهر مدینه به تصرّف لشکریان مسلم درآمد و

کشتند و سوختند و هتک حرمت ها کردند .

بلاذری و واقدی می گویند :

مسلم مدّت سه روز مدینه را غارت کرد و یارانش به قتل مردم و چپاول کالای آنان و آزار و اذیت کنیزان و زنان و کارهای ناپسند دست زدند.

یعقوبی می نویسد:

«کمتر کسی باقی ماند که کشته نشود، و حرم پیامبر خدا را مباح گذاشت تا آنکه دوشیزگان فرزند آوردند و شناخته نبود چه کسی آنها را باردار کرده است.

مسعود می نویسد :

«هفتاد و چند نفر از سایر قریشیان و معادل آنها از انصار و چهار هزار کس از مردم دیگر که شمار شد - به جز آن ها که شناخته نشده بودند - به قتل رسیدند».

ابوریحان بیرونی می گوید :

حادثه حرّه که بنی امیه مردم مدینه را در آن قتل عام کردند و دارایی آنان را به غارت بردند. نسبت به مهاجرین و انصار بی عفتی کردند و زنانشان را رسوا کردند. خداوند و رسول خدا کسانی را که در مدینه مرتکب فساد شده بودند، لعنت و نفرین کردند. (1)

شیعه

منظور از شیعیان، گروه خاصی است که در رفتار و کردار تابع امام معصوم علیه السلام باشد. (2)

ص: 308

1- مدینه شناسی، ص 521 - 523.
2- مرآة الابرار ، ص 167 .

شیعه به معنی پیرو و طرفداران و پیروان حضرت علی علیه السلام و یازده فرزندش را شیعیان می نامند. پیامبر گرامی اسلام نیز در احادیث متواتر این موضوع را بارها و بارها بیان فرمودند.

شیعه از دیدگاه امام حسین علیه السلام

شخصی به امام حسین علیه السلام عرض کرد: یابن رسول الله! من از شیعیان شما هستم.

امام علیه السلام فرمود: از خدا بترس! چیزی را ادعا مکن که خداوند بگوید: دروغ گفتی و با این گفتار گناه نمودی؛ زیرا شیعیان ما کسانی هستند که دل هایشان از هر کینه، تقلب و حیله ای پاک باشد؛ ولی بگو: من از دوستان شما هستم. (1)

آری شیعه واقعی کسی است که در ظاهر و باطن پیرو ائمه اطهار علیهم السلام می باشد. (2)

ص: 309

1- بحار الأنوار، ج 68، ص 156.
2- احسن القصص ، ج 6، ص 114.

ص: 310

ص

اشاره

صاحب لواء حسين علیه السلام ن.ک ← عباس بن علی علیه السلام

صبح عاشورا

حضرت ابا عبد الله علیه السلام صبح روز عاشورا یاران خود را برای نماز صبح آماده نمود و پس از آن سپاه کوچکش را سازماندهی کرد. (1)

«زهیر» را به سمت راست و «حبیب» را مسئول سمت چپ سپاه قرار داد و پرچم را به دست برادر باوفایش حضرت «ابوالفضل علیه السلام» سپرد و فرمود هیزم های پشت خیمه ها را آتش بزنند تا دشمن نتواند هنگام زد و خورد به خیمه ها نزدیک شود.

ن.ک ← عصر عاشورا، شب عاشورا

صحن ابا عبدالله ن.ک ← حرم حسینی

صفیه اسرائیلیه

او دختر «حی بن اخطب یهودی» بود که نخست با ابوعبید سلام بن مشکم ازدواج نمود و سپس از او جدا شد و همسر کنانه بن ابی الحفیق شد.

ص: 311

1- مشاهیر مدفون در کربلای معلی ، ص 28.

پس از تسلّط مسلمانان بر قلعه های خیبر و کشته شدن کنانه صفیه به عقد پیامبر درآمد و با او به مدینه بازگشت.

ابن عبدالبر و واقدی گفته اند: صفیه در سال 50 هق در مدینه وفات کرد. ولی حاکم نیشابوری نظر داده است که او در سال 52 ه- .ق درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد. (1)

صفیه دختر عبدالمطلب

صفيه عمّه گرامی حضرت رسول صلى الله عليه وسلم است که در سال بیستم هجرت از دنیا رفت. (2)

صورت و سیمای امام علیه السلام

در کتب تاریخ، مناقب و فضایل امام حسین بن علی علیهما السلام با برادرش حسن علیه السلام در صورت و سیرت مشترک دیده می شود.

حسین بن علی علیه السلام شبیه ترین مردم به پیامبر خدا صلی الله علیه وآله بود. انس روایت مفصلی در شباهت او به جدش نقل می کند. (3)

آن حضرت از نظر بدن و ظاهر (علاوه بر خصوصیات اخلاقی)، شباهت

بسیاری به جدش رسول خدا صلی الله علیه وآله داشت.

امام حسین علیه السلام خوش قامت، نیکو سخن، دارای چهره ای زیبا و چشمانی

ص: 312

1- مدینه شناسی، ص 475 با تلخیص .
2- تاریخ و آثار اسلامی ، ص 288 .
3- مجموعه زندگانی امام حسین علیه السلام ، ص 617؛ فتح الباری، ج 7، ص 75؛ الحسين جلال الحسينى، ج 2، ص 170 - 190 .

نافذ بود. طرز راه رفتن، نگاه کردن و دیگر حرکات بدنی آن حضرت مثل پیامبر خدا صلی الله علیه وآله بود هر کس او را می دید به یاد پیامبر می افتاد.

انس بن مالک می گوید :

«بعد از واقعه کربلا سر مبارک آن حضرت را نزد ابن زیاد (ملعون) آوردند و او با چوب بر بینی امام می کوبید و می گفت: مثل این (سر) زیبا و نیکو ندیده ام. گفتم: «مگر نه اینکه او شبیه ترین مردم به رسول خدا صلی الله علیه وآله است». (1)

قاضی عیاضی در بیان شمایل جسمانی امام حسین علیه السلام می گوید :

«حسین علیه السلام دارای پیشانی کشیده، محاسن پرپشت، سینه ای ستبر و گشاده، شانه هایی بزرگ (چهارشانه) استخوان بندی درشت، دست و پا و بازویی کشیده، کف دست و کف پایی بزرگ، سیمایی خوش، قامتی میانه بالا، نه خیلی بلند و نه خیلی کوتاه، موهایی شانه زده و قامتی موزون و یکنواخت بود. (2) (3)

صیدا

از قبیله صیدا یاران امام علیه السلام به نام های عمرو بن خالد صیداوی و سعد خدمتگزار عمرو بن خالد، در واقعه نینوا به شهادت رسیدند.

ص: 313

1- فى رحاب النّبى و آل بيته الطاهرین ، ج 8 ص 35 ره توشه عتبات عليات ، ص 200.
2- موسوعه کربلا ، ج 1، ص 170 .
3- مدیریت زیارت امام حسین علیه السلام ، ص 7 و 8 .

ص: 314

ض

ضرغام بن مالک ثغلبی

ضرغام واقعاً شیر ژیان بود و از شیعیانی بود که با مسلم علیه السلام بیعت کرد و پس از شهادت او، با ابن سعد از شهر خارج شد و راهش را به سوی حسین علیه السلام کج کرده و در روز عاشورا در جنگ تن به تن پس از نماز ظهر به قتل رسید. (1)

ضریح و صندوق امام حسین علیه السلام

در عصر آل بویه، عضدالدوله برای نخستین بار در 371 ق ضریحی از جنس چوب ساج و تزیین شده با عاج را روی قبر امام حسین علیه السلام نصب کرد و قبر را با پارچه های گران بهای دیباج پوشاند.

در 620 ق مؤید الدین محمد قمی، وزیر شیعی الناصر الدین عباسی، صندوقی از چوب بر روی قبر قرار داد و آن را با پارچه های گران قیمت پوشاند. شاه اسماعیل صفوی در 932 ق صندوق بسیار زیبایی از خاتم بر روی قبر نهاد. پس از آن شاه عباس صفوی برای نخستین ،بار، ضریحی از مس بر فراز قبر و روی صندوق یاد شده گذاشت و ضریح را با پرده های حریر قیمتی

ص: 315

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 150 .

پوشاند. در 1153 ق، گوهرشاد خاتم، دختر سلطان حسین صفوی و همسر نادر شاه، صندوقی از خاتم بر روی قبر گذارد. گفته اند صندوق کنونی همان صندوقی است که همسر نادر شاه روی قبر قرار داده بود. برخی نیز گفته اند این صندوقی است که شاه طهماست صفوی در 1123 ق به حرم هدیه کرده است. این صندوق در اثر تهاجم وهابیان در 1216 ق آتش گرفت و بخشی از آن سوخت در 1225 ق به توصیه شيخ جعفر آل كاشف الغطاء و به دستور «خان جان» قاجاری صندوق را با پوششی از نقره ترمیم کردند و با پارچه حریر پوشاندند. روی صندوق به این موضوع چنین اشاره شده است:

«بعد تكسير اعداء الله فى سنة 1216 ق قام بتجديده خان القاجار 1225 ق كتبه صالح الكلكاوى».

آقامحمد خان نیز ضریحی از نقره بر فراز قبر نصب کرد و درهای ورودی را، که از رواق به داخل حرم باز میشد با نقره تزیین نمود. پس از چندی، ناصرالدین شاه که به شخصه به زیارت کربلا مشرّف شده بود، دستورهایی برای تعمیر و بازسازی حرم صادر کرد؛ ضریحی از نقره ساخت و آن را روی قبر گذاشت. بدین گونه قبر مطهر دارای دو ضریح بیرونی و داخلی شد. نام هدیه کننده ضریح بیرونی، یعنی ناصرالدین شاه، بر آن ثبت شده است. روی در آن، پنجره نقرهای کوچکی است و بر بالای آن این عبارت دیده می شود: «قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : الحسن والحسين سيدى شباب أهل الجنّة و أبوهما خير منهما». (1) این ضریح، ضریح مسین شاه عباس را در خود جای داده است. ناصرالدین شاه که خود داخل آن شده، ضریح و قبر را چنین توصیف می کند :

ص: 316

1- بحار الأنوار، ج 39، ص 90 .

«من و میرزا حسن کلیددار جسارت ،کرده توی ضریح حضرت رفته، از ضریح هم درب کوچک دیگر بود، میرزا حسن باز کرد شمعی در دست داشت، دور قبر منوّر با آجر فرش شده بود که پا روی آجر گذاشته شود. من از طرفی میرزا حسن از طرفی به زحمت زیاد رفتیم. میرزا حسن متصل شمع را کج می کرد. من از دست او گرفتم من به طور عجیبی روی آجرها نشسته بودم، جا تنگ بود. سرم به تخته ضریح می خورد. جای نشستن تنگ و بسیار مشکل بود. میرزا حسن تخته روی قبر مطهر را کشید. دست برده و دو سه مشتی

تربت صحیح از روی قبر مطهر برداشتم.»

در پایین پای آن، ضریح دیگری متصل به ضریح بیرونی قرار گرفته که به علی اکبر، فرزند دلاور امام حسین علیه السلام تعلق دارد. در 1355 ق، سیف الدین طاهر، از داعیان اسماعیل، پنجره ای از نقره برای مرقد مطهر ساخت و آن را از هند به کربلا فرستاد.

در 1360 ق، استاد محمّد صنیع خاتم شیرازی، از استادان برجسته خاتم کاری، صندوق مطهر را تعمیر کرد.

طول ضریح قبلی مطهّر به پنج پنجره و عرض آن نیز به چهار پنجره تقسیم می شود. هر قسمت هشتاد سانتی متر عرض داشت.

اما بخشی که مرقد علی اکبر علیه السلام در آن بود، یعنی پایین پای آن حضرت، از ضریح تنها یک بخش و از طول دو بخش را در بر می گرفت. طول ضریح مرقد امام حسین علیه السلام 5/5 و عرض آن 4/5 متر است و طول آن قسمت که قبر علی اکبر علیه السلام را در خود جای داده بود 2/6 و عرض آن 1/4 متر بود. ارتفاع ضریح به 3/5 متر می رسید و بر بالای آن در چهارگوشه، چهار گویچه شکلی

ص: 317

بود که طول هر یک نیم متر و زر اندود بود.

اکنون نیز ضریحی بسیار ظریف و والا با نظارت استاد فرشچیان ساخته شده و چندی است به جای ضریح قبلی نصب گردیده است.

ص: 318

ط

طرماح

گفت وگوی طرماح با امام علیه السلام

طرماح در مسیر قیام پیش آمد و به امام عرضه داشت: من افراد زیادی را با تو نمی بینم و اگر همین لشکر حرّ که مراقب شما است با شما نبرد کنند، کافی است؛ در حالی که من یک روز قبل از بیرون آمدم از کوفه در بیرون شهر، مردم بسیار زیادی را دیدم که تاکنون چنین جمعیتی را در یک جا ندیده ام، پرسیدم، گفتند: لشکری است که سان می بینند تا به جنگ حسین علیه السلام فرستاده شوند تو را به خدا سوگند می دهم اگر می توانی یک وجب هم به سوی ایشان مرو. و اگر می خواهی پناهگاهی بجویی که خداوند تو را حفظ کند و نظر و رأی خود را بسنجی و راه چاره بیابی، پس بیا تا شما را در کوه «أجاء» فرود آورم که کوهی است ما را در برابر پادشاهان غسان، حِمْيَر و نُعمان بن منذر، و از هر سرخ و سپیدی حفظ کرده و هرگز خواری و ذلّتی در آنجا برای ما پیش نیامده است. من همراه شما می آیم تا در آن جا فرود آیی، سپس به سوی مردان طایفه طی که در «أجاء» و «سلمی» هستند می فرستی، ده روز طول نمی کشد که پیاده و سواره در پیشگاه تو حاضر می شوند، و تا هر زمان که بخواهی در پیش

ص: 319

ما بمان و اگر اتفاقی برای شما پیش بیاید، من ضمانت می کنم که بیست هزار مرد طایی پیش روی تو شمشیر بزنند و به خدا سوگند تا زنده باشند، دست کسی به تو نرسد.

امام فرمود: «خداوند تو و قبیله ات را جزای خیر دهد، میان ما و این گروه قراری هست که نمی توانیم برگردیم و معلوم نیست عاقبت کار به کجا می کشد».

طرماح می گوید: من با امام خداحافظی کرده و گفتم: خداوند، شر جن و انس را از تو دور کند، من برای خانواده خود از کوفه آذوقه تهیه کرده ام و خرجی آن ها پیش من است؛ من می روم آذوقه و خرجی ایشان را می رسانم و ان شاء الله پیش تو برمی گردم و اگر برسم از یاران تو خواهم بود.

امام فرمود: «اگر چنین قصدی داری، پس شتاب کن؛ خداوند تو را رحمت کند».

از این سخن امام فهمیدم که به مردان نیاز دارد و چون به محل خود رسیدم و نیازمندی های خانواده را فراهم نموده، وصیت کردم. خانواده ام می گفتند: این بار به گونه ای رفتار می کنی که پیشتر چنین نمی کردی! هدف خود را به ایشان گفته و از راه بنی ثعل روانه شده و به نزدیکی عذیب الهجانات رسیدم. در آن جا با سماعة بن بدر مواجه شدم که خبر شهادت آن حضرت را داد و من برگشتم. (1)

طشت طلا ن.ک ← ژرفای معجزات امام حسین علیه السلام (الف)

طفل رضيع ن.ک ← عبدالله بن الحسین (علی اصغر)

طفل سه ساله ن.ک ← رقیه بنت الحسین

طفل شش ماهه ن.ک ← عبدالله بن الحسین، علی اصغر علیه السلام

ص: 320

1- دیدارها و گفت وگوی های سیدالشهداء علیه السلام ، ص 48 و 49؛ الطبری ، ج 4، ص 306 .

طلحة بن حسن علیه السلام

طلحه فرزند امام حسن علیه السلام بود. او بزرگ مردی بود که به جود و بخشش معروف و مشهور گشته، به طوری که او را «طلحة الجود» می نامیدند. او یک تن از شش نفر طلحه است که به جود و بخشش معروف بودند و هر یک لقبی داشتند. (1)

طَفٌ

«طَفٌ» سرزمینی است از نواحی کوفه در طریق دشت، که قتلگاه حسین بن علی علیه السلام در آن بوده است. سرزمین مزبور، دشتی است نزدیک آبادانی و در آن چندین چشمه جاری است؛ از قبیل: صید، قطقطانه، رهیمه، عين جمل و غیره. موضعی است نزدیک کوفه. و هر زمین عربی که مشرف بر زمین آبادان عراق است. (2)

طفلان مسلم

محمد و ابراهیم، دو فرزند مسلم بن عقیل بودند که در حادثه کربلا اسیر شدند. ابن زیاد دستور داد آن دو را زندانی کردند این دو نوجوان نابالغ مدت یک سال در زندان بودند. سپس با کمک «مشکور»، پیرمرد زندانبان که هوادار اهل بیت بود، شبانه از زندان گریختند. شب به خانه زنی پناه بردند که شوهرش در سپاه ابن زیاد بود. وقتی شوهرش «حارث» فهمید، آن دو را کنار

ص: 321

1- ر.ک ← منتهی الآمال .
2- لغتنامه دهخدا .

رود فرات برد و بی رحمانه سر از تنشان جدا کرد و پیکرشان را در فرات افکند و سرهای آن دو را برای دریافت جایزه، نزد ابن زیاد برد. در کنار فرات در چهار فرسنگی کربلا شهری است به نام مسیب که نزدیک آن آرامگاه، آبادی است که گویند قبر محمد و ابراهیم علیهما السلام پسران مسلم بن عقیل داخل آن است. (1)

ن.ک ← حارث

طول عمر و مدت امامت امام علیه السلام

کلینی می گوید: آن حضرت در حالی از دنیا رفت که 57 سال و چند ماه داشت. (2)

مفید می گوید: سن آن حضرت هنگام شهادت، 58 سال بود. هفت سال با جدش رسول خدا صلی الله علیه وآله و تا 37 سالگی با پدرش امیرالمؤمنین علیه السلام و تا 47 سالگی با برادش امام مجتبی علیه السلام زیست. پس از برادرش هم مدت امامت او 11 سال بود. (3)

ابن شهر آشوب می گوید: آن حضرت شش سال و چند ماه با جدش زیست و عمرش در پنجاه سالگی به کمال رسید. نیز گفته می شود که سن او 57 سال و پنج ماه یا 56 سال و پنج ماه بوده است. 58 سال هم گفته می شود. (4)

ص: 322

1- فرهنگ عاشورا، ص 296.
2- کافی، ج 1، ص 463.
3- مقتل معصومین، ج 2، ص 29 ،الارشاد، ص 252؛ انساب الاشراف، ج3، ص 219.
4- ابن شهر آشوب، مناقب، ج 4، ص 77.

ظ

ظروف امام علیه السلام

ظروف آبخوری، اموال و میراث امام نمونه ای از حسن سلیقه عزّت، رفعتِ فکر و رقاء عقلی بود.

ص: 323

ص: 324

ع

عائذ بن مُجَمّع

- عائذ بن مُجمّع بن عبدالله مَدْحِجى عائدی

عائذ بن مُجَمّع، به اتفاق پدرش به سوی امام حسین علیه السلام حرکت کردند، بین راه به آن حضرت برخوردند؛ ولی حُرّ، مانع پیوستن آنها به امام علیه السلام شد ولی حضرت با حمایت از آنان، آن ها را از دست حُرّرها ساخت.

عائذ در نخستین حمله به شهادت رسید. (1)

عابس بن ابوشبیب شاکری

وی، عابس بن ابوشبیب بن شاکر بن ربيعة بن مالک بن صعب بن معاوية بن کثیر بن مالک بن جشم بن حاشد همدانی است. بنی شاکر، تیره ای از همدانیان بودند. عابس از شخصیت های شیعه، بزرگ قبیله خویش و انسانی دلیر، سخنور، پارسا و شب زنده دار بوده است.

تیره بنی شاکر از ارادتمندان خالص ولایت امیر مؤمنان علیه السلام به شمار می آمدند. آن حضرت در روز صفین در حق آنان می فرمود: «لو تَمَّتْ عِدَّتُهُمْ أَلْفاً لَعُبِدَ الله

ص: 325

1- حدائق الورديه ص 122؛ حماسه آفرینان کربلا، ص 198 .

حَقَّ عِبَادَتِه؛ اگر تعداد آنان به هزار تن می رسید، خداوند به شایستگی پرستش می شد».

مردم این قبیله، از دلاور مردان و جنگاوران عرب تلقی می شدند و «فتیان الصباح» لقب گرفته بودند. آنان در منطقه حضور تیره وادعه از همدانیان می زیستند، از این رو به این قبیله فتیان «الصباح» و به عابس، «شاکری و وادعی» گفته شده است. (1) او از یاران امام حسین علیه السلام بوده که در کربلا به شهادت رسید.

عاتكه

عاتکه یکی دیگر از عمه های پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله است.

عاشورا ن.ک ← شب عاشورا، روز عاشورا، عصر عاشورا

عاشورا و سقیفه

سقیفه ریشه کربلا

«مفضّل به حضرت صادق علیه السلام عرض کرد: ای مولای من! اشک ریختن را چه ثوابی است؟ فرمود: در صورتی که به خاطر فردی بر حق اشک ریخته شود، ثوابی بی شمار دارد. مفضّل مدتی طولانی گریه کرد و گفت: ای پسر رسول خدا، روز انتقام گیری شما از روز سختی و اندوهتان بزرگ تر است.

حضرت فرمود: ولی هیچ روزی همچون روز محنت و اندوه ما در کربلا نیست، هر چند روز سقیفه و سوزاندن در خانه امیرالمؤمنین علیه السلام و حسنين علیهما السلام و فاطمه علیها السلام و زینب و ام کلثوم و فصّه و کشتن محسن با ضرب لگد، بزرگ تر و

ص: 326

1- مقتل امام حسین علیه السلام ، ص 174 .

وحشتناک تر و تلخ تر است؛ زیرا آن روز، اصل و ریشه روز عذاب است».

و حضرت فرمود: «در روز قیامت حضرت خدیجه و فاطمه بنت اسد که جده های محسن می باشند، او را در حالی که خون آلود است با خود می آورند و به همراه آنان امهانی و جمانه، عمه های او که دختران ابوطالب می باشند و اسماء بنت عمیس فریاد زنان و شیون کنان دست هایشان را بر صورت ها کوبیده، موهای سر را پریشان می کنند و فرشتگان آنان را با بال هایشان می پوشانند و مادرشان حضرت فاطمه علیها السلام گریه می کند و فریاد می زند و می گوید: "هذا يومكم الّذي توعدون".

(جبریل از طرف) محسن فریاد می زند و می گوید: من ستمدیده ام و یاری می جویم. رسول خدا صلی الله علیه وآله محسن را روی دست گرفته، او را بالا به سوی آسمان نگه می دارد و می فرماید:

ای خدای من و ای مولای من! ما به خاطر تو در دنیا صبر و بردباری کردیم و امروز روزی است که هر کس هر کار خوبی را که انجام داده، حاضر و هر کار بدی را که انجام داده، در مقابل خود می بیند و آرزو می کند که ای کاش بین او و بین کار بدی که انجام داده، فاصله ای بس دور می بود». (1)

قیام کربلا و واقعهٔ جانگداز عاشورا، مظلومانه ترین و بی نظیرترین حادثه ای است که در آن، حق علیه باطل صف آرایی نموده، تا جایی که از پیرمرد هفتاد ساله تا کودک شش ماهه در راه پیشوای مظلوم خویش به شهادت می رسند.

از یاران و اهل بیت، کوچک و بزرگ همگان می خواهند قربانی اهداف

ص: 327

1- فرهنگ فاطمیه، ص 364 و 365؛ به نقل از فاطمه زهرا علیها السلام شادمانی دل پیامبر صلی الله علیه وآله ، ص 698 .

عالیه اسلام شوند، و در این راه اگر بارها کشته شوند، باز هم امام همام خویش را یاری می کنند .

گاهی بدن های مطهر قطعه قطعه می شوند و گاهی زیر سم ستوران له می گردد. اکنون این سؤال جلب نظر می کند که چرا دشمنان دین این قدر بی پروا و جنایتکارانه با آل علی برخورد نموده اند؟ باید بگوییم که ریشه، پایه و اصل این حادثه جانگداز به خیانتکاران و ظالمان اوّلی بر می گردد که پایه گذار بدعت و مخالفت با اهل بیت بودند. به عبارت دیگر می توانیم بگوئیم که سقیفه ریشه وقوع حادثه جانگداز کربلا است.

اگر خیانتکاران، بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله خلافت و ولایت حضرت امیر علیه السلام را غصب نمی نمودند و انتخاب خلیفه را به شورا و رأی مردم واگذار نمی کردند و امر باری تعالی را اطاعت نموده و ولایت ابر مرد مظلوم را می پذیرفتند و به دنبال آن با مدافعان ولایت به ویژه صدیقه کبری برخوردهای آن چنانی نمی نمودند و به خانه حضرت امیر علیه السلام و حسنین هجوم نیاورده و پهلوی فاطمه زهرا علیها السلام را مجروح نمی ساختند و محسن بزرگ بانوی اسلام را سقط نمی نمودند؛ در سال پنجاهم هجری نیز امام حسن مجتبی را در نهایت مظلومیت به شهادت نمی رساندند.

و در سال 63 هجری نیز در قیام کربلا با آل علی برخورد جنایتکارانه و ظالمانه ای جانگداز نداشتند تا آنجا که سه روز آب را بر روی کودکان اهل بیت عصمت و طهارت ببندند و به جای آب دادن به کودک شش ماهه، تیر سه شعبه پرتاب نمایند. بنابراین عامل اصلی این حرکت انحرافی را در هنگام سقیفه باید در اولین ظالم جستجو نمائیم که آن را رقم زده بود .

ص: 328

عامر بن مسلم و غلامش

- عامر بن مسلم عبدی بصری و غلامش سالم

عامر از شیعیان بصره بود و با غلامش (سالم) همراه یزید بن ثبیط به سوی حسین علیه السلام حرکت کرد و در خدمت آن حضرت به کربلا آمد و بنا به گفته صاحب «المناقب» و «الحدائق» در حمله نخستین، هر دو به شهادت رسیدند. (1)

عایشه دختر ابوبکر

او دختر ابوبکر عبدالله بن عثمان است که در چهارمین سال بعثت یا نه سال قبل از هجرت از مادرش «ام رومان بنت عامر» زاده شد. پیامر اسلام در سال دوم هجری او را به عقد خود در آورد، در حالی که سه سال از وفات خدیجه علیها السلام گذشته بود.

پس از رحلت پیامبر اسلام، عایشه در قلمروی نقل احکام و جمع حدیث و صحنه های سیاسی، مذهبی مسلمانان حضور همه جانبه ای داشت. وی در سال 57/58 ق مُرد و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد. (2)

عباد بن مهاجرین

- عبّاد بن مهاجرین ابی المهاجر جهنی

عباد نیز از کسانی بود که از آب های جهنیه به یاران حسین علیه السلام ملحق شد.

ص: 329

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 147 .
2- مدینه شناسی ، ص 465 .

مؤلف «الحدائق الوردیّه» گفته که عبّاد همراه حسین علیه السلام در کربلا به قتل رسید. (1)

عباس بن جعده جدلی

عباس بن جعده جدلی، فرمانده گروه مدینه در قیام مسلم بن عقیل بود، که عبیدالله را در قصرش محاصره کردند.

ن.ک ← مسلم بن عقیل در کوفه

عباس بن عبدالمطلب

عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر صلى الله عليه وسلم سه سال پیش از عام الفیل به دنیا آمد (2) و در دوازدهم رجب سال 32 ق در 87 سالگی درگذشت. (3)

عباس بن علی بن ابی طالب

مادرش ام البنین دختر حزام بن خالد بن ربيعة بن وحید عامری است. قاتل او زید بن رقاد و حکیم بن طفیل طائی سنبسی می باشد که هر دو پس از آن واقعه در بدن خود گرفتار مرض غیر قابل علاج شدند.

حضرت عباس علیه السلام در سال 26 هجری متولّد گردید مادرش ام البنین فاطمه دختر حزام بن خالد بن ربيعة بن عامر معروف به وحید پسر کلاب بن عامر بن ربيعة بن عامر بن صعصعة بود. مادر ام البنین، ثمامه دختر سهیل بن عامر بن

ص: 330

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 151.
2- سن او سه سال از پیامبر صلی الله علیه وآله بیشتر بود.
3- تاریخ و آثار اسلامی، ص 288 .

مالک بن جعفر بن کلاب و مادر ثمامه، عمرة دختر طفیل - صاحب اسب قرزل - بن مالك الأحزم - رئیس قبیله هوازن - بن جعفر بن شجاع معروف، و عمرة مادرش کبشه دختر عروة الرحال بن عتبة بن جعفر بن کلاب است - مادر او ام الخشف دختر ابی معاویه - شجاع معروف هوازن - بن عبادة بن عقبل بن كلاب بن ربيعة بن عامر بن صعصعه است.

سیّد داودی در کتاب «العمدة» گوید: امیرالمؤمنین علیه السلام به برادرش عقیل که نسب شناس و از داستان ها و اعراب آشنایی کافی داشت، گفت: زنی برایم خواستگاری کن که از نسل مردان شجاع عرب باشد؛ با او ازدواج کنم تا از او فرزندی سوارکار و شجاع متولّد گردد.

عقیل گفت: درباره فاطمه دختر حزام بن خالد کلابیه چه نظری داری؟

همانا در میان نژاد عرب، سواری کاری شجاع تر و بهتر از نیاکان او را سراغ ندارم و لبیدِ شاعر در مقام توصیف نیاکان او سروده است ...

«از نژاد عرب کسی مقام و منزلت این خاندان را انکار نمی کند، و ابو براء قهرمان نیزه بازی از خانواده اوست که در میان عرب، کسی شجاعت، شهرت و آوازه او را ندارد. از این تیره طفیل سوارکار اسب قرزل و پسر او عامر سوارکار اسب مزنوق می باشد».

امیرالمؤمنین علیه السلام فاطمه را به همسری انتخاب نمود. علی علیه السلام از او صاحب فرزندانی رشید و بس نجیبی شد، که نخستین فرزندش عباس بود که در آن زمان به قمر بنی هاشم ملقب گردید و کنیه ابوالفضل یافت. پس از او عبدالله و بعد از او جعفر و سپس عثمان متولد گردید .

حضرت عباس علیه السلام مدت چهارده سال از زندگی خویش را در زمان پدرش

ص: 331

گذرانید، در بعضی از جنگ ها حضور پیدا نمود ولی پدر اجازه کارزار به او نمی داد، و مدت بیست و چهار سال را با برادرش امام حسن علیه السلام گذراند و سی و چهار سال تمام را نیز با برادرش امام حسین علیه السلام سپری کرد. پس مدت عمر آن بزرگوار سی و چهار سال بود.

حضرت عباس علیه السلام فرد نیرومند، شجاع، سوارکار، زیبا اندام، تنومند بود و بر اسب فربه و قوی هیکلی که سوار می شد، پاهای مبارکش بر زمین کشیده می شد.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است: «کان عمّنا العبّاس بن على نافذ البصيرة، صلب الإيمان، جاهد مع أبي عبد الله وأبلى بلاء حسناً ومضى شهيداً ؛ عموی ما عبّاس بن علی علیه السلام صاحب بصیرت کامل در دین، صاحب ایمان استوار در راه خدا بود. او در رکاب امام حسین علیه السلام جهاد کرد و آزمایش نیکو و امتحان ارزنده از خود نشان داد تا اینکه با شهادت از دنیا رفت». (1)

ابو مخنف می نویسد: «چون حسین علیه السلام و اصحاب از برداشتن آب ممنوع شدند و هنوز کار به جنگ نکشیده بود و تشنگی بر آن حضرت و اصحاب او فشار آورد، برادرش عباس را خواست و با سی نفر سواره و بیست نفر پیاده، شب هنگام فرستاد تا آب بیاورند، آمدند و به آب نزدیک شدند، پیشاپیش آن ها نافع با پرچم حرکت می کرد. عمرو بن حجّاج زبیدی جلوی آنان را گرفت ولی آنان با شمشیرها حمله کردند، مشک ها را پر آب کرده و آمدند تا اینکه آب ها را به خیمه رسانند. از این رو عباس علیه السلام سقا و ابا قربة نامیده شد».

باز ابو مخنف و دیگران نیز روایت کرده اند: عمر بن سعد روز نهم محرّم صدا زد: «یا خیل الله ارکبی و ابشرى بالجنّة! ؛ سپاه الهی سوار شوید و مژده

ص: 332

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 65 .

بهشت بر شما باد!» لشکریان سوار شدند و حرکت کردند - این جریان پس از اقامه نماز عصر بود - امام حسین علیه السلام جلوی خیمه نشست و به شمشیر خود تکیه داده، سر را روی زانوها گذارده، اندکی خواب چشمانش را ربوده بود. زینب علیها السلام صدای هیاهوی لشکر را شنید، نزد برادر آمد. عرض کرد: برادرم! صدای هیاهوی دشمن را نمی شنوی که نزدیک شده است؟

حضرت سر برداشت، و در خواب دیدن رسول الله صلی الله علیه وآله و دعوت او را برای خواهرش بازگو کرد. زینب علیها السلام سیلی به صورت خویش زد و گفت: یا ویلتاه! حضرت فرمود: خواهر عزیزم «ليس لك الويل»؛ (وای و ناراحتی بر تو نیست) آرام باش، خداوند رحمان تو را رحمت کند. سپس عباس آمد و عرض کرد: برادرم! دشمن نزدیک شده است. حضرت برخاست و فرمود: عبّاس! جانم قربانت، سوار شده نزد آنان می روی و می گوئی: چه خبر است؟ چه می خواهید؟ و می پرسی چرا آمدهاند و چه تصمیمی دارند؟

عبّاس با بیست سوار که - زبیر و حبیب نیز در میان ایشان بود - نزد ایشان رفت و پرسید: چیست؟ چه تصمیمی دارید؟ چه می خواهید؟ جواب دادند: فرمان عبیدالله رسیده است، از شما می خواهیم که مطیع فرمان و دستور او باشید، یا اینکه با شما بجنگیم. فرمود: شتاب مکنید تا پیشنهاد شما را به ابا عبدالله علیه السلام برسانم. لشکر ایستاد و گفتند: حضرت را ملاقات کن، جریان را خبر ده، و برگرد تا ببینم چه تصمیمی دارد؟ عبّاس علیه السلام به سرعت برگشت و جریان را خبر داد. اصحاب با لشکریان به گفت و گو پرداختند تا اینکه حضرت برگشت و گفت: ابا عبدالله علیه السلام از شما می خواهد که اکنون برگردید تا من در این باره فکر کنم و تصمیم بگیرم چون تاکنون در این باره گفت وگویی با شما

ص: 333

انجام نگرفته است. فردا صبح با یکدیگر ملاقات خواهیم کرد، یا اینکه راضی خواهم شد تا آنچه را که مورد خواست شما است انجام دهم، با اینکه خواسته شما را نمی پذیرم و رد می کنم .

ابو مخنف گوید: عبّاس علیه السلام با برگرداندن آنان می خواست تا حسین علیه السلام در آن شب کارهایش را مرتب کند و سفارش لازم را به خاندانش بنماید. آری حسین علیه السلام به برادرش فرمود: اگر توانستی امشب را تا فردا مهلت بگیر و ایشان را برگردانی تا امشب را به نماز و مناجات و استغفار بگذرانیم، خدا می داند که نماز برای خدا و تلاوت قرآن و مناجات و استغفار را بسیار دوست دارم .

پس حضرت عباس علیه السلام خواسته حضرت را به لشکریان بازگو کرد.

عمر بن سعد به شمر گفت: چه می گوئی؟ شمر گفت: هر چه تو نظر بدهی، تو فرمانده لشکر هستی و نظر، نظر توست. گفت: می خواهم من صاحب نظر نباشم. سپس رو به لشکریان کرد و گفت: چه پیشنهادی دارید؟

عمرو بن الحجاج گفت: سبحان الله! به خدا سوگند، اگر ایشان از دیلمیان بودند و چنین درخواستی داشتند، هر آینه سزاوار بود که خواسته ایشان را بپذیریم. قیس بن اشعث گفت: خواسته ایشان را قبول نکن. به جانم سوگند که فردا صبح به جنگ اقدام می کند، امشب را مهلت نخواهم داد. سپس دستور داد که مردی به حسین علیه السلام نزدیک شود به طوری که صدایش را بشنود و بگوید: تا فردا صبح به شما مهلت می دهم، اگر تسلیم شدید، شما را نزد امیر خواهیم برد، اگر نپذیرفتید، دست از شما بر نخواهم داشت.

مورّخین از ضحاک بن قیس مشرقی (1) نقل می کنند: حسین علیه السلام شب

ص: 334

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 68 .

عاشورا نزدیکان و اصحابش را جمع کرد و خطابه »أما بعد فإنّى لا أعلم...» را ایراد کرد. عبّاس بن علی علیه السلام برخاست و گفت: هرگز این کار را نکنیم که بعد از تو زنده بمانیم، خداوند آن روز را نصیب ما نفرماید. سپس نزدیکان و اصحاب حضرت، هر کدام از این قبیل مطالب را اظهار داشتند که خواهد آمد. (1)

روز عاشورا پس از شهادت یاران و اهل بیت علیهم السلام ، دیگر تحمّل نیاورد و از وضعیت موجود در میدان مبارزه به شدت ناراحت شد. بنابراین به محضر امام علیه السلام آمد و اجازه خواست و چون عباس علیه السلام برای امام علیه السلام بسیار ارزشمند و مایه ترس و هراس دشمن بود و اهل بیت به وجود او اطمینان داشتند، بنابر این امام علیه السلام به فراق او راضی نبود و فرمود: «ای برادر! تو صاحب پرچم من هستی». (2)

عباس علیه السلام فرمود: «سینه ام از این وضعیت تنگ شده و مصمم هستم از این مردم انتقام بگیرم».

امام علیه السلام فرمود: «حال که می خواهی بروی، پس برای اطفال مقداری آب تهیه کن.»

عباس به سمت لشگر رفت و آن ها را نصیحت نمود و آن ها را از غضب خداوند ترسانید، ولی سودی نبخشید. در این لحظه با صدای بلند فریاد زد:

«ای عمر سعد! این حسین علیه السلام پسر دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله است؛ اصحاب و خاندان او را کشتید. اهل بیت و فرزندانش تشنه هستند. آن ها را سیراب کنید؛ زیرا تشنگی قلب های آن ها را آتش زده».

ص: 335

1- همان.
2- مقتل مقرم، ص 261؛ بحار الأنوار، ج 10، ص 251؛ مقتل العوام، ص 94.

سخنان او در دل لشگر تأثیر گذاشت و بعضی شروع کردند به گریه کردن. شمر فریاد زد: ای فرزند بوتراب! اگر تمام روی زمین آب می بود و در دست ما می بود، قطره ای از آن را به شما نمیدادیم تا اینکه با یزید بیعت کنید.

عباس علیه السلام به سوی برادر بازگشت و این خبر را داد و در همین لحظه ناله اطفال حسین علیه السلام را می شنود که از تشنگی می نالند، (1) تحمّل نیاورد و غیرتش تحریک می شد، سوار بر اسب و مشکی با خود بر می دارد. چهار هزار نفر او را احاطه می کنند و با تیر می زنند؛ ولی او نمی ترسد و لشگر را می شکافد و هیچ کس توان مقابله با او را ندارد. و او با آرامش، شجاعانه به فرات وارد می شود و زمانی که کفی از آب برداشت که بنوشد عطش امام علیه السلام شد و بچه های او را به خاطر آورد؛ آب را بر روی آب ریخت و فرمود:

«ای نفس! پس از حسین علیه السلام بر تو خواری و ذلّت باد؛ پس از حسین زنده نباشی اگر چه خواهان آن هستی. و این حسین علیه السلام است که وارد معرکه شده و تو آب سرد گوارا می نوشی».

مشک را پر از آب کرد و بر اسب سوار شد و متوجه خیمه ها گردید. راه را بر او بستند. و او آن قدر از آن ها کشت که او را باز کرد و فرمود:

«من از مرگ هراس ندارم زمانی که مرگ صیحه بزند تا آنکه در زیر خاک ها و شمشیرها پنهان شوم، جان من فدای فرزند پیامبر صلی الله علیه وآله باد. من عباس هستم که به سقا لقب یافتم و در روز جنگ ترس نخواهم داشت».

زید بن رُقاد جهنی پشت نخلی کمین کرد و به همراه حکیم بن طفیل

سنبسی بر دست راست او ضربه ای زدند که دستش قطع شد. و آن گاه با همت

ص: 336

1- مقتل مقرّم، ص 261؛ تظلّم الزّهرا، ص 118 .

فراوان می کوشد تا آب را به بچه های حسین علیه السلام برساند. حکیم بن طفیل مجدّداً پشت نخلی کمین می کند و دست چپ او را از بدن جدا می سازد. (1) در این لحظه لشگر به طور دسته جمعی حمله می کنند و او را تیرباران می کنند و تیری در این میان به مشک اصابت می کند و آب ها می ریزد و تیر دیگری بر سینه مبارک او می رسد (2) و در این بین مردی بر سر عباس علیه السلام عمودی می زند و او نقش بر زمین می شود و فریاد می زند: سلام من بر تو ای حسین علیه السلام.

امام علیه السلام شتابان می آید (3) و مشاهده می کند که عباس علیه السلام روی زمین افتاده به خون آغشته؛ نه دست دارد که بجنگد و نه می تواند حرف بزند و نه هیبتی که بترساند و نه چشمی که ببیند، و مغز او روی زمین ریخته. آیا این درست است که حسین علیه السلام همه این مصائب را مشاهده کند و هنوز بتواند برخیزد. حسين علیه السلام بعد از عباس، ویژگی های حیات را با خود نداشت و خودش با حرفی که زد، از این حالت پرده برداشت که فرمود :

هم اکنون کمرم شکست و چاره ام کم شد. (4)

امام علیه السلام او را در همان مکان تنها گذاشت تا اینکه جدای از شهدا دفن شود و مدفن او مستقلاً زیارتگاهی گردد که قبله حاجات مردم نیازمند گردد و مردم در آنجا رفت و آمد کنند، کرامات او ظاهر شود و مردم موقعیت ممتاز او را بشناسند و همیشه به او ابراز محبّت کنند و او حلقه اتصال بین خلق و خالق باشد. (5)

ص: 337

1- همان ، ص 262 مناقب ابن شهرآشوب، ج 1، ص 221.
2- همان، رياض المصائب ، ص 315 .
3- همان، بحار الأنوار، ج 10 ؛ تظلّم الزهرا، ص 120.
4- همان.
5- همان.

عباسیان

پیام دهی قبر سالار شهیدان در کربلا در طول تاریخ تشیع، آن قدر اهمیت داشته است که شیعیان گاهی به قیمت جانشان به گرد آن می گردیده اند، و امویان از این عشق و حماسه جلوگیری، و در مواقع بسیاری از زیارت و اقامه عزا، با قتل و غارت، ممانعت می نمودند، و عباسیان در دوران زیارتی امام حسین دستور صریح قتل زائران حضرت را صادر کرده بودند. و متوکل عباسی هفده بار قبر امام حسین را خراب کرد، چند بار قبر را در پیش روی زائران شکافتند تا مردم پراکنده شوند؛ اما عشق حسینی باعث شده که آن عشاق، جان خویش را در طبق اخلاص بگذارند و در مقابل حاکمان جور بنی امیه و بنی عباس ایستادگی کنند . (1)

عبد الأعلى بن يزيد

- عبد الأعلى بن يزيد كلبي عليمى

جنگجوئی دلیر از شیعیان پاکباز کوفه بود و همراه مسلم بن عقیل علیه السلام قیام کرد و دستگیر شد و به وسیله کثیر بن شهاب به ابن زیاد تحویل گردید و زندانی شد.

ابو مخنف می گوید: پس از شهادت مسلم، ابن زیاد او را احضار کرد و موضع او را پرسید. در پاسخ گفت که برای تماشا از خانه بیرون آمده است. ابن زیاد گفت که بر سخنش سوگند یاد کند، ولی او نپذیرفت؛ بنابر این ابن زیاد دستور

ص: 338

1- در مسلخ عشق ، ص 191 ·

داد او را به «جبانة السبیع» بردند و به قتل رساندند. (1)

عبدالله اصغر

او فرزند علی بن ابی طالب علیه السلام است. کنیه اش «ابوبکر» است. از لیلی، دختر مسعود بن خالد به دنیا آمد. او هم در یوم الطّف شهید شد.

عبدالله اکبر

عبدالله اکبر فرزند امیرالمؤمنین علیه السلام است. مادر وی ام البنین است و خود او هم از شهدای کربلاست.

ن.ک ← برادران عباس بن علی علیه السلام

عبدالله بن بشر خثعمی

وی، عبدالله بن بشر بن ربيعة بن عمرو بن منارة بن قمير بن عامر بن رائسة بن مالک بن واهب بن جليحة بن كلب بن ربيعة بن عفوس بن خلف بن اقبل بن انمار انماری خثعمی و از دلاور مردان معروف و انسانی حقیقت جو بود. از رشادت های خود و پدرش در جنگ ها و نبردها سخن به میان آمده است.

عبدالله فرزند بشر در اردوگاه عمر سعد قرار گرفت؛ ولی سپس به اتفاق کسانی که قبل از آغاز جنگ خدمت امام رسیدند، به آن حضرت پیوست و در نخستین حمله ای که قبل از ظهر صورت گرفت، شربت شهادت نوشید. (2)

ص: 339

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 144 .
2- ر.ک ← ابصار العين في انصار الحسين علیه السلام ، ص 231 .

عبدالله بن جعفر

مادر عبدالله بن جعفر بن ابی طالب، «اسماء بنت عمیس بن کعب» بود، که در ایام توقف جعفر و اسماء در حبشه به دنیا آمد . او اوّل مولود مسلمانی بود که در حبشه چشم گشود. (1)

او در سال 80 هجرت در سن 90 سالگی در مدینه درگذشت. (2)

عبدالله بن حسن علیه السلام

مادر عبدالله دختر شلیل بن عبدالله البجلی است. شلیل برادر جریر بن عبدالله است که هر دو نفر (شلیل و جریر) مصاحبت رسول خدا صلی الله علیه وآله را درک کرده بودند. (3)

راوی گوید: امام علیه السلام از اهل حرم دستمالی را طلب فرمود و سر مبارک را با آن محکم بست و کلاهی طلبید که عرب آن را «قَلَنْسُوَه» می نامند و آن را هم بر فرق همایون نهاد و عمامه را بر روی آن پیچید و مُلبَس به آن گردید و بار دیگر، عزم میدان نمود. پس لشگر اندکی درنگ ،نمود باز آن بی دینان بی شرم رجوع کردند و حضرت امام را احاطه نمودند و عبدالله فرزند امام حسن علیه السلام که طفلی نابالغ بود، از نزد زنان و از حرم امام انس و جان، بیرون آمد و می دوید تا در کنار عموی بزرگوار حسین مظلوم بایستاد. زینب خود را به او رسانید و خواست که

ص: 340

1- مدینه شناسی، ص 484.
2- همان.
3- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، 76 .

او را به سوی حرم بازگرداند، ولی آن طفل امتناع شدید نمود و گفت: به خدا قسم! هرگز از عموی خویش جدایی اختیار نمی کنم و او را تنها نمی گذارم!

در این هنگام، «بحر بن کعب» یا بنابر قول دیگر «حرملة بن کاهل» همین که خواست شمشیر بر امام علیه السلام فرود آورد، عبدالله خطاب به او گفت: وای بر تو! ای زنازاده بی حیا! تو می خواهی عمویم را به قتل رسانی. ولی آن وَلَد الزنای بی حیا، از خدا و رسول پروا ننمود و شمشیر را فرود آورد و آن کودک دستش را در پیش شمشیر سپر ساخت و دستش به پوست آویخت و فریاد وا اماه برآورد.

حضرت امام او را گرفت و بر سینه خود چسبانید و فرمود: ای فرزند برادر! بر این مصیبت شکیبایی نما و آن را در نزد خدای (عزّوجلّ) به خیر و ثواب احتساب دار که خدا تو را به پدر گرامی ات ملحق خواهد فرمود.

راوی گوید: در این اثناء حرملة بن كاهل حرام زاده تیری به جانب آن امامزاده معصوم انداخت که آن تیرگلوی آن یتیم را که در آغوش عموی بزرگوارش بود، برید و او جان به جان آفرین تسلیم نمود. (1)

عبدالله بن حسین علیه السلام (علی اصغر)

عبدالله در مدینه متولد شده است و گفته شده که در کربلا متولد شده است؛ ولی این قول درست نیست. مادرش «رباب» دختر مرّة بن القيس بن عدی بن اوس بن جابر بن کعب بن عليم بن جناب بن كلب می باشد. مادر رباب، میسون دختر عمرو بن حصین بن ضمضم است، و مادر میسون، رباب دختر اوس بن حارثة بن حاتم طائی است.

ص: 341

1- لهوف ، ص 225 و 227 .

امرء القیس در مدینه، سه دخترش را به ازدواج امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین علیهم السلام در آورد و رباب که به همسری امام حسین علیه السلام درآمده بود، از آن حضرت سکینه و عبدالله را به دنیا آورد. مسعودی، اصفهانی، طبری و دیگران نوشته اند: حسین علیه السلام هنگامی که از زندگی مأیوس شد و به خیمه خود آمد، کودک خردسالش را خواست تا با او وداع کند. زینب علیها السلام او را آورد، حسین کودک را گرفت و بغل کرد و به او می نگریست که تیری آمد و به گلوی طفل اصابت کرد و او را به شهادت رسانید. (1)

عبدالله بن عروه و برادرش

- عبدالله و برادرش عبدالرحمن بن عروة بن حرّاق غفاری

این دو برادر از اشراف و دلیران کوفه بودند و صاحب خدم و حشم و برده هم بوده اند. جدشان حراق از یاران علی علیه السلام بود و در جنگ های آن حضرت شرکت داشت. (2)

این دو برادر در کربلا از امام علیه السلام رخصت طلبیده و با دشمن جنگیدند تا کشته شدند.

عبدالله بن على بن ابى طالب علیه السلام

عبدالله حدود هشت سال پس از برادرش به دنیا آمد. مادرش فاطمه ام البنين علیها السلام است. مدت شش سال با پدرش علی و شانزده سال با برادرش امام حسن علیه السلام و مدت بیست و پنج سال با برادرش امام حسین علیه السلام گذراند؛

ص: 342

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 62 و 63 .
2- همان ، ص 141.

بنابر این مدت عمر وی بیست و پنج سال خواهد بود. او در واقعه جانگذار عاشورا به شهادت رسید.

عبدالله بن عمر ن.ک _ دیدار عبدالله بن عمر با امام علیه السلام

عبدالله بن عمیر کلبی

ابووهب عبدالله بن عمیر بن عباس بن عبد قيس بن علیم بن جناب کلبی علیمی، پهلوان دلیر و شریفی بود. مقیم کوفه شد و نزدیک چاه «جعد» از همدان خانه ای برای خود تهیه دید و با همسرش ام وهب، دختر عبدالله از بنی نمر بن قاسط زندگی آغاز نمود.

ابو مخنف گفته است: ابن عمیر گروهی را دید که در نخلستان آماده لحوق به حسین علیه السلام می شوند، جریان را پرسید، آنان توضیح دادند و او گفت: به خدا سوگند از قدیم علاقه فراوانی به جنگ با اهل شرک داشتم و به نظرم جنگ با دشمنان پسر دختر پیامبر، ثوابش کمتر از ثواب جهاد با مشرکین نبوده باشد؛ از آن روی نزد همسرش رفت و ماوقع را بازگو کرد و نیت خود را فاش کرد.

ام وهب گفت: به حق رسیده ای، خدا توفیقت دهد، نیت خودت را عملی کن و مرا هم همراهت ببر.

(راوی گوید:) شبانه با همسرش خارج شد و به خدمت امام رسید و در محضر او بود تا آنکه عمر بن سعد رسید و تیری انداخت و تیراندازی شروع شد و یسار، غلام زیاد و سالم، غلام عبیدالله مبارز طلبیدند و حبیب و بریر از جا پریدند، ولی امام به این دو اجازه نداد. بنابر این عبدالله بن عمیر برخاست و اجازه خواست و او مردی بود گندم گون، قدبلند و دارای بازوان ستبر و شانه های گشاد؛ بدین

ص: 343

جهت حضرت به او فرمود اگر می خواهی برو؛ و او به میدان رفت. آن دو نفر پرسیدند: تو کیستی؟ او نسبت خود را بیان کرد گفتند: ما تو را نمی شناسیم و بایستی زهیر، یا حبیب یا بریر به جنگ ما بیاید؛ و یسار که در جلو سالم آماده بود ، عبدالله به او گفت: ای پسر زن زناکار ! تو از مبارزه همه روگردانی مگر آنکه بهتر از تو باشد؛ و سپس بر وی حمله کرد و شمشیری بر او زد و ناتوانش کرد، و او به شمشیرزنی مشغول بود که سالم حمله کرد. همراهانش بر وی صیحه

زدند که برده به تو نزدیک شد؛ مواظبش باش. از حمله او آگاه نشد تا نزدیکش رسید و شمشیری به او فرود آورد که عبدالله بن عمیر دست چپش را جلو آورد و انگشتانش را برید و بعد از این به سوی او برگشت و ضربتی بر وی وارد ساخت و او را کشت. او در حالی که رجز می خواند و آن دو نفر را کشته بود، پیش امام آمد.

راوی می گوید: ام وهب، زن او، ستون خیمه را برداشت و به شوهرش ملحق شد و می گفت: پدرم و مادرم فدایت؛ در راه پاکان از اولاد پیامبر، جهاد کن.

عبدالله برگشت و خواست همسرش را به جمع زنان برگرداند ولی او نمی رفت و می گفت: تو را ول نمی کنم تا با تو بمیرم؛ و چون دست عبدالله به شمشیر بود و انگشتان دست چپش بریده بود، نمی توانست همسرش را برگرداند. بنابر این حسین علیه السلام به سراغ ام وهب رفت و آنان را دعا کرد و فرمود که به سوی زنان برگردد و با آنان بنشیند؛ زیرا زنان موظف به قتل نیستند و ام وهب برگشت.

ابوجعفر گفته است: عمرو بن حجّاج زبیدی بر جناح راست حمله کرد، ولی در مقابل او ایستادند و زانو به زمین زدند و سر نیزه ها را به کار انداختند و اسب نتوانست جلو بیاید، و شمر بر جناح چپ حمله کرد و در برابر او نیز پایداری کردند و او را زخمی نمودند، و عبدالله بن عمیر کلبی هم که در جناح چپ بود،

ص: 344

جنگ سختی کرد و جماعتی از دشمن را به قتل رساند تا اینکه هانی بن ثبیت حضرمی و بکیر بن حی تمیمی (از تیم الله بن ثعلبه) به او حمله بردند و او را به شهادت رساندند.

عبدالله بن مسلم

عبدالله پسر مسلم فرزند عقیل بن ابی طالب است و مادرش رقیه دختر امیرالمؤمنین علیه السلام است. مادر رقیه، صهباء ام حبیبه دختر عباد بن ربيعة بن يحيى بن العبد بن علقمه تغلبیه است.

گفته شده است که صهبا از اسیران یمامه برای امیرالمؤمنین علیه السلام خریداری شده است. و نیز گفته شده است از اسیران عین التمر بوده است. صهباء از اميرالمؤمنين علیه السلام صاحب دو فرزند به نام عمر الاطرف و رقیه گردید .

سروی می گوید: عبدالله بن مسلم به میدان نبرد رفت و حمله کرد و رجز خواند. در سه حمله نود و هشت نفر را به قتل رساند، سپس عمرو بن صبیح صیداوی او را هدف تیر قرار داد. (1)

عبدالله بن يقطر حِمْيَرى

اشاره

* عبدالله بن يقطر (2) حِمْيَرى

رضیع امام حسین علیه السلام

مادر عبدالله دایه حسین علیه السلام بود؛ مانند مادر قیس بن ذریح که دایه امام حسن علیه السلام بود. حسین علیه السلام از مادر عبدالله شیر نخورده است، ولی آن حضرت را

ص: 345

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 89 .
2- يقطر با یاء دو نقطه زیر، و قاف و طاء و راء مهمله. جزری در کامل به باء یک نقطه ضبط کرده، ولی مشایخ ما به یاء دو نقطه ضبط کرده اند.

نگهداری می نمود، بدین جهت عبدالله، رضيع الحسین (همشیر حسین علیه السلام) نامیده شده است؛ نه آنکه به او شیر داده باشد. ما در فضل بن عباس به نام لبابه نیز مربی حسین علیه السلام بوده است، ولی حضرت را شیر نداده است، چون در آمده است: حسین علیه السلام به جز از پستان مادرش فاطمه علیها السلام و از انگشت ابهام رسول الله صلی الله علیه وآله و بعضی اوقات دیگر از آب دهان مبارک آن حضرت، از هیچ منبع دیگری تغذیه ننموده است.

ابن حجر در کتاب «الاصابة» می گوید: عبدالله صحابی می باشد؛ چون او با حسین علیه السلام همزاد بوده است.

مورّخین نوشته اند: پس از رسیدن نامه مسلم به دست حسین علیه السلام که از آن حضرت خواسته بود به کوفه بیاید، حضرت از مکه به مسلم نامه نوشت و توسط عبدالله بن يقطر فرستاد.

حصين بن تمیم در قادسیه عبدالله را بازداشت کرد و نزد عبیدالله بن زیاد فرستاد. عبیدالله او را بازجویی کرد و عبدالله چیزی نگفت. عبیدالله گفت بالای قصر (دارالاماره) برو و کذاب فرزند کذاب را لعن کن، بعد پایین بیا، ببینم چه تصمیمی درباره ات می توانم بگیرم. عبدالله بالای قصر رفت. وقتی که مردم او را خوب می دیدند، گفت: ای مردم! من فرستاده حسین بن فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله به سوی شما هستیم تا او را یاری کنید و با او همدست شده، علیه پسر

مرجانه و پسر سمیه حرامزاده فرزند زنازاده، قیام کنید .

ابن زیاد دستور داد او را از بالای قصر پایین انداختند، استخوان های بدنش کوبیده و شکسته شد. هنوز رمقی داشت که قاضی کوفه عبدالملک بن عمیر لخمی آمد و با کارد او را ذبح کرد و گردنش را برید وقتی که او را بر این کارش

ص: 346

سرزنش کردند، جواب داد: خواستم راحتش کنم. (1)

عبدالله، پدر پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله

عبدالله پدر پیامبر صلی الله علیه وآله یکی از فرزندان دهگانه عبدالمطلب است. او در میان قریش به تقوا و پاکی معروف بود و از نظر وقار و متانت مقامی بس بلند و منزلتی بس عظیم نزد عبدالمطلب داشت. هنوز بیست و چهار بهار از سن او نگذشته بود که پدرش دست او را گرفت و او را به خانهٔ وهب بن عبدمناف برد و و از دختر او را به نام آمنه که به پاکی و عفّت در بین عرب معروف بود، خواستگاری کرد و در همان مجلس، او را به عقد عبدالله درآورد. میوه این ازدواج، فرزندی شد که ورق تاریخ بشریت به وسیلهٔ او برگشت و انسانیت در مسیر کمال و معرفت قرار گرفت و سیر نبوّت به او ختم شد. (2)

عبدالله پدر پیامبر صلی الله علیه وآله

ابن هشام در کتاب خود به نقل از ابن اسحاق می نویسد :

عبدالله کوچک ترین فرزند عبدالمطلب و مادرش «فاطمه بنت عمرو بن عائذ بن عمران بن مخزوم بن یقظه» بود.

همسر عبدالله، آمنه بود و عبدالله پس از ازدواج با او به دستور پدرش برای تجارت خرما به مدینه رفت. طبری می گوید: در این سفر تجارتی بود که عبدالله در مدینه درگذشت.

ص: 347

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 91 و 92 .
2- تاریخ طبری، ج 2، ص 7 و 8؛ سیره حلبی، ج 1، ص ،59 برگرفته از انوار الهی، ص 45 و 46.

عبدالرحمن ارحبی

وی عبدالرحمن بن عبدالله بن کدن بن ارحب بن دعام بن مالک بن معاوية بن صعب بن رومان بن بُكَيْر همدانی ارحبی است. بنی ارحب تیره ای از قبیله همدانیان اند. عبدالرحمان، شخصیتی بارز، دلیر و بی باک بوده و یکی از تابعین به شمار می آمده است.

سیره نویسان گفته اند: کوفیان، عبدالرحمن را به اتفاق قیس بن مُسَهّر به مکه نزد امام حسین علیه السلام اعزام کردند. این دو تن نزدیک به پنجاه و سه نامه با خود داشتند که هر نامه متعلق به گروهی بود و دومین پیک های اعزامی به شمار می آمدند؛ زیرا اعزام عبدالله بن سُبَع و عبدالله بن وال در مرحله نخست و اعزام قیس و عبدالرحمان، مرحلهٔ دوّم و اعزام سعید بن عبدالله حنفی و هانی بن هانی سُبَعی، سومین گروه اعزامی به شمار می رفت.

عبدالرحمن در زمره یکی از نیروهای اعزامی مسلم قرار داشت که بعداً خدمت امام علیه السلام بازگشت و در شمار یاران آن حضرت درآمد، تا روز دهم محرّم فرا رسید و با رخصت از امام علیه السلام به میدان رفت و به فیض شهادت نائل آمد. (1)

عبدالرحمان بن حسن علیه السلام

عبدالرحمان فرزند امام مجتبی علیه السلام است. او در رکاب عموی خود امام حسين علیه السلام به سفر حج کوچ کرد و در منزل ابوا - در حالی که محرم بود - جهان را بدرود گفت.

ص: 348

1- سلحشوران طف، ص 180 و 181 با تلخیص .

عبدالرحمان بن عبد ربّ

- عبدالرحمان بن عبد ربّ انصاری خَزْرَجی

وی صحابی به شمار می آمد. و از یاران خالص امیر مؤمنان علی علیه السلام محسوب می شد.

او در جمع همراهان امام حسین علیه السلام با آن بزرگوار از مکه به کربلا آمد و در نخستین حمله، در رکاب آن حضرت به شهادت رسید. (1)

عبدالرحمان بن عروه ن.ک ← عبدالله بن عروه و برادرش

عبدالرحمان بن عقیل

عبدالرحمان بن عقیل فرزند ابی طالب علیه السلام ، مادرش کنیزی بوده است.

ابن شهر آشوب می گوید :

در صحرای کربلا پس از شهادت اصحاب، عبدالرّحمان در حمله آل ابی طالب شرکت داشت، می جنگید و رجز می خواند تا اینکه هفده نفر سواره را کشت، سپس او را محاصره کردند، عثمان بن خالد بن اشیم جهنی و بشر بن حوط همدانی، سپس قابضی او را به شهادت رساندند. (2)

ن.ک ← عثمان بن خالد بن اشیم

عبدالرحمان بن مسعود ن.ک ← مسعود بن حجاج

ص: 349

1- ر.ک ← سلحشوران طف، شهدای انصاری .
2- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 91 .

عبد القيس

قبیله

قبیله عبدالقیس که از مردم بصره می باشد، هفت شهید در صحرای کربلا به نام خود ثبت نموده که به یاری ابا عبد الله الحسین علیه السلام شتافتند؛ به نام های:

1 - يزيد بن ثبيط عبدی علیه السلام

2 - عبدالله بن یزید بن ثبیط عبدی علیه السلام

3 - عبیدالله بن یزید بن ثبیط عبدی علیه السلام

4 - عامر بن مسلم علیه السلام

5 - سالم علیه السلام (خدمتگزار عامر بن مسلم)

6 - سیف بن مالک علیه السلام

7 - ادهم بن اميّه علیه السلام

عبیدالله بن حرّ ن.ک _ دعوت امام از عبیدالله بن حرّ

عبیدالله بن زیاد

والی کوفه در زمان حادثه عاشورا، که شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش به دستور او انجام گرفت. ابن زیاد را «ابن مرجانه» هم می گویند، زیرا نام مادرش کنیزی زناکار و مجوسی به نام «مرجانه» بود. در کوفه پس از عاشورا که اسرای اهل بیت را وارد دار الاماره کردند، حضرت زینب علیها السلام در خطاب به ابن زیاد او را «یابن مرجانه» خواند و این اشاره به نسبت ناپاک او بود و رسواگر حاکم مغرور کوفه پس از مرگ معاویه و روی کار آمدن یزید، وقتی نهضت مسلم بن عقیل

ص: 350

در کوفه آغاز شد، والی کوفه شد و اوضاع را تحت کنترل درآورد و مسلم بن عقیل را به شهادت رساند.

پس از حرکت امام حسین علیه السلام از مکه به سوی عراق وی عمر سعد را با لشکری گسیل داشت تا با آن حضرت بجنگد یا او را به بیعت با یزید وا دارد. فرمان کشتن سیدالشهدا و یارانش و اسیر گرفتن اهل بیت او را به عمر سعد داد. (1)

ابن زیاد، پس از مرگ یزید، ادعای خلافت کرد و اهل بصره و کوفه را به بیعت فرا خواند، ولی کوفیان دعوتگران او را از شهر بیرون کردند. وی سپس از بیم انتقام فراری شد و مدتی به شام رفت، همزمان با نهضت توابین، مأموریت سرکوب توابین را یافت. (2)

در سال 65 هجری با لشگری به جنگ سلیمان بن صرد رفت و در عین الورده با او درگیر شد. سرانجام در یکی از درگیری ها با سپاه مختار، در سال 67 هجری خودش و جمعی از همراهانش کشته شدند و باقی سپاهیانش پراکنده گشتند. (3)

عبیدالله عمرو کندی

مسلم علیه السلام عبیدالله عمرو کندی را در قیام خویش فرمانده گروه کنده قرار داد و به او گفت: در پیش من سواره حرکت کن.

او و مسلم بن عوسجه اسدی، فرمانده گروه مذحج، و بنی اسد و ابوثمامه صائدی امیر گروه همدان، و تمیم و عباس بن جعده جدلی فرمانده گروه مدینه

ص: 351

1- فرهنگ عاشورا ص 331؛ سفينة البحار، ج 1، ص 580 .
2- همان ؛ معارف و معاریف، ج 4، ص 1530.
3- همان.

به فرمان مسلم بن عقیل به سوی قصر حرکت کردند. ابن زیاد از ترس در قصر پناه گرفت و درها را بست و توان مقاومت با این گروه را نداشت؛ زیرا تنها سی نفر نگهبان و بیست نفر از اشراف با او همراه بودند؛ ولی نفاق مردم کوفه و نقشه طراحی شده، از چهار هزار نفر فقط سیصد نفر را باقی گذاشت. (1) و همین سیصد نفر هم متفرّق شدند. زن ها می آمدند و شوهران خود را می بردند. (2)

عثمان اصغر، عباس اصغر و جعفر اصغر

این سه فرزند امیر مؤمنان علیه السلام از زنان گمنامی که در تاریخ عنوان خاصی ندارند، به وجود آمدند و در زندگی خود سرگذشت جالبی نداشته اند.

عثمان بن خالد بن اشیم

عثمان بن خالد بن اشیم و ابوالسّماء بشیر بن شمیط را که قاتل عبدالرحمن بن عقیل بن ابی طالب بودند و لباس او را به غارت بردند، حاضر کردند. مختار امر کرد سر آن دو ملعون را از تن جدا نموده و بدنشان را به آتش سوزانیدند. (3)

سپس مالک بن بشیر را حاضر نمودند، خیّر غلام مختار تقاضا کرد، آن ملعون را به او واگذار کردند. آن گاه او را به میدان بازار برده و با زجر تمام سرش را از بدن جدا نمود. (4)

ص: 352

1- تاریخ طبری ، ج 6، ص 207؛ مقتل مقرم، ص 159.
2- همان.
3- ذوب النضار، ابن نما حلى، ص 118 ؛ العوالم الإمام الحسين علیه السلام ، بحرانی ، ص 695؛ فرقه ناجیه ، ج 2، ص 1287 .
4- همان.

عثمان بن علی بن ابی طالب علیه السلام

او در حدود دو سال پس از برادرش عبدالله به دنیا آمد. مادرش فاطمه أمّ البنین است. مدت چهار سال با پدرش علی علیه السلام و چهارده سال با برادرش امام حسن علیه السلام و بیست و سه سال را با برادرش امام حسین علیه السلام گذراند که بیست و سه سال مدت عمر آن حضرت می باشد. از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده است که او را به نام برادرم عثمان بن مظعون (1)، عثمان نامیدم .

مورّخین می نویسند: عبدالله بن علی علیه السلام که به شهادت رسید، حضرت عبّاس، عثمان را خواست و گفت: به سوی میدان بشتاب - چنان که به عبدالله گفت - ؛ عثمان بن علی به میدان تاخت شمشیر می زد و رجز می خواند.

ص: 353

1- عثمان بن مظعون بن حبيب بن وهيب بن حذافة بن جمح القرشی الجمحی، پس از سیزده نفر اسلام آورد، دو بار هجرت را درک کرد، در جنگ بدر حضور داشت، نخستین مرد مسلمان بود که در مدینه سال دوّم هجرت، از دنیا رفت، او از کسانی بود که شرابخواری را در دوران جاهلیت بر خود حرام ساخت، و در دوران اسلام می خواست خود را اخته نماید، رسول خدا صلی الله علیه وآله او را منع کرد و فرمود: عليك بالصيام فإنّه مجفرة؛ بر تو باد به گرفتن روزه که موجب تخفیف شهوت و عامل کاهش قوه باه است. هنگامی که از دنیا می رفت، رسول خدا صلی الله علیه وآله به خانه اش آمد و فرمود: خدا تو را رحمت کند ای ابا سائب !! سپس خم شد و صورت او را بوسید، وقتی سر بلند کرد، آثار اشک نمایان بود. آن گاه بر او نماز گذارد، و در بقیع به خاک سپرد، سنگی روی قبر گذارد، و مرتباً به زیارتش می رفت. بعدها که ابراهیم فرزند رسول الله از دنیا رفت، حضرت فرمود: پسرم! به عثمان بن مظعون که از ما پیشی گرفت، بپیوند و وقتی که دخترش زینت نیز رفت، فرمود: دختر! به عثمان بن مظعون که از گذشتگان صالح ماست بپیوند (روحش شاد باد!) (سه مقتل گویا در حماسه عاشورا)

خولی بن یزید اصبحی تیری به سوی او رها کرد که سخت او را مجروح نمود و ضعف بر او مستولی گشت، به پهلو به زمین افتاد. مردی از قبیله بنی ابان بن دارم آمد و او را شهید کرد و سر مبارکش را از بدن شریف جدا ساخت. (1)

عزاداران واقعه کربلا

از همان روز که ولادت حسین بن علی به جد بزرگوارش گوشزد شد، جبرئیل ماجرای دلخراش شهادت حضرتش را نیز به پیامبر عزیز اسلام گزارش نمود. موج اندوه، دل نازنین خواجه کائنات را متلاطم کرد. (2)

هنگامی که حسین علیه السلام را در پوششی از حریر سفید در آغوش رسول خدا گذاشتند، در حالی که به گوش دلبند فاطمه زهرا علیها السلام اذان و اقامه می گفتند، بر قاتل او لعن و نفرین نثار کرده، رو به سوی آسمان نمودند و عرضه داشتند: «بارخدایا! من حسن و حسین و کسانی که آن دو را دوست بدارند، دوست می دارم».

یک سال از تولد حسین علیه السلام گذشته بود که شرفیابی فرشتگان برای دلداری و عرض تسلیت به پیامبر اکرم آغاز شد. بال های خود را گسترده، ضمن مرثیه سرائی و سوگواری به آخرین مرد آسمانی تسلیت می دادند.

وضعیت به همین منوال ادامه داشت و پس از رحلت پیامبر گرامی، سالیان متمادی امیر مؤمنان، امام حسن و خود امام حسین علیهم السلام نیز در عزای خویش گریان بودند. پس از رخداد واقعه کربلا نیز از امام زین العابدین تا امام زمان نیز در زیارت ناحیه و غیره برای امام حسین علیه السلام عزادار بوده و اشک می ریختند.

ص: 354

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 72.
2- آداب عزاداری شهیدان کربلا، ص 41 و 42 .

عزاداری امام حسین علیه السلام در دوران قاجار

رونق بی سابقه عزاداری در عهد ناصرالدین شاه، برپایی تکیه دولت و مراسم های تعزیه خوانی، موافقت ها و مخالفت های علما با شبیه خوانی، قمه زنی، ورود مطالب بی پایه در روضه خوانی ها و اقدام برخی علما در برابر آن، شمایل کشی، چهل منبر و ... از مسائلی است که در عهد ناصری رخ داده است.

شاهان قاجار دلبستگی به رعایت آداب و برگزاری مناسک و شعائر دینی از خود نشان می دادند، و در مقابل، عده ای بر این باورند که شاهان قاجار را در این مورد نمی توان با صفویان مشابه دانست؛ چرا که قاجاران، از قدرت سیاسی و اجتماعی لازم، برای حکومت بهره مند بودند؛ بنابر این مظاهر دینداری آنان، نه از سرِ ریا که از صدق باطن و اخلاص در اعتقادشان نشأت می گرفته است. (1) اما در این، اختلاف نظر نیست که دینداری قاجاریان چندان از دایره ظواهر فراتر نمی رود و افراط در این امر، حواشی بسیاری را در دین وارد ساخت؛ به طوری که حتی برخی محققان، شاهان قاجار را بر مذهبی سوای مذهب عامه دانسته اند. مذهبی، مشخّصاً متأثر از گرایش های صوفیانه؛ که عمدتاً توسط دو صدر اعظم شاخص قاجار، حاج میرزا آغاسی و میرزا آقاخان نوری در دربار ترویج می شد.

عامل مهمی که بسترساز پیدایش این دو مذهب می شد، استقلالی بود که شاهان قاجار، خصوصاً در دوران پس از فتحعلی شاه، از علما و روحانیون پیدا کردند. یعنی زمانی که دیگر حکومت قاجار به آن درجه از تثبیت قدرت رسیده

ص: 355

1- نهضت عاشورا، ص 314؛ ما چگونه ما شديم؟ ص 113 .

بود که از نظر مشروعیت بخشی، نسبت به استفاده و کمک گرفتن از قدرت و نفوذ علما بی نیازشان می ساخت؛ (1) تا آنجا که حتی اقدام در جهت کاستن از نفوذ اجتماعی علما و عمل در حوزه هایی خلاف نظر ایشان را هم به خود بدهند و در عین حال خیالشان از جهت متهم شدن از جانب مردم، راحت باشد. (2) از مصادیق این مسئله میتوان به سهل انگاری و بی اعتنایی به خواسته قاطبه علما، مبنی بر مبارزه قاطع با گسترش روزافزون جریان تصوف و فرقه های مشابه اشاره کرد.

به هر حال فارغ از آنکه منشأ، ریا باشد یا اخلاص، قاجاريان على الخصوص اولین های ایشان - نقل های تاریخی فروانی وجود دارد. یکی از این مظاهر، و در مواردی حتی مهم ترینشان، آیین های مربوط به عزاداری اهل بیت علیهم السلام است. در این بین «تعزیه» بیش از دیگر آیین ها رونق یافت. (3)

در بین شاهان قاجار، ناصرالدین شاه در پرداختن به شعائر مذهبی و

شیعه گری، گوی سبقت را از همه ربوده بود. به عنوان مثال می توان به علاقه وی به شمایل های مذهبی، خصوصاً تمثال امیرالمؤمنين على علیه السلام، تقيّد به نماز، سرودن اشعاری در مدح امامان شیعه، اهتمام وی به تعمیر و تزیین بارگاه امام حسین علیه السلام در کربلا و نیز سفر به عتبات عالیات در سال 1288 قمری اشاره کرد. (4)

ص: 356

1- همان؛ دین و دولت در ایران ، ص 240 .
2- همان ؛ ما چگونه ما شديم؟، ص 112.
3- همان.
4- همان؛ سفرنامه فیودوركورف ، ص 241 .

ویژگی شاخص دوارن ناصری، رونق بی سابقه مجالس عزاداری و خصوصاً آیین «تعزیه» است.

عبدالله مستوفی ذیل گزارش وضعیت آن سال ها، به تعدّد این مجالس اشاره کرده و می نویسد :

در دهه اوّل محرّم، سر هم رفته، بین دویست سیصد از این مجالس تعزیه داری، اعم از روضه خوانی های اعیان و تکیه های محل در شهر تهران دایر بود. (1)

این امر بدون نظر مساعدت حکومت و شخص شاه نمی توانست تحقق یابد. مهم ترین اقدام در جهت رونق بخشی این مجالس، ساخت «تکیه دولت» به دستور ناصرالدین شاه است.

تکیه ای معظم و بی نظیر که ایده ساخت آن را شاه قاجار، پس از سفرش به فرنگ مطرح کرد. قبل از آن هم تکیه بزرگی از سال 1849 میلادی در تهران برپا بود؛ اما نتوانسته بود چندان که باید رضایت خاطر شاه را فراهم سازد. این بود که وی پس از سفرش به بریتانیا در سال 1873 میلادی، فرمان داد که یک تکیه جدید از روی نمونه «رویال آلبرت هال» (2) لندن ساخته شود.

شاه حتّی برای اینکه اگر یک سال در ماه محرّم بیرون از تهران باشد هم بتواند نمایش تعزیه را ببیند، پیش تر در سال 1273 هجری / 1856 میلادی، فرمان ساخت تکیه ای در حومه شمالی نیاوران را صادر کرده بود. (3)

ص: 357

1- همان؛ شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوران قاجاریه ، ج 1، ص 301.
2- Royal AlbertHall.
3- همان ، با تلخیص.

عصر عاشورا

عصر عاشورا شمر با سپاهش به طرف خیمه ها حرکت کرد و امام حسین علیه السلام به مقابله با آنان شتافت و مالک بن یسیر، شمشیری به سر آن حضرت فرود آورد.

حضرت سیدالشهداء علیه السلام به خیمه گاه رفت و با پارچه ای سر مبارکش را بست و به مقابله با دشمن شتافت و سپاه شمر اطرافش را احاطه کردند

در این هنگام عبدالله بن حسین بن علی علیه السلام که هنوز به سن بلوغ نرسیده بود با سرعت از خیمه ها بیرون آمده، خود را به کنار عمویش رساند، ولی ابجر بن کعب با شمشیر دست آن کودک را به پوست آویخت و آن کودک را به شهادت رساند.

امام حسین علیه السلام یک تنه به مقابله با دشمن شتافت و چنان در این کار اصرار می ورزید که حمید مسلم می گوید: «به خدا سوگند که هیچ مغلوبی را مانند حسین علیه السلام که فرزندان و یاران و اهل بیتش را شهید کرده باشند، پابرجاتر و قوی دل تر ندیده بودم؛ زیرا آن حضرت با همه گرفتاری که دیده بود؛ باز هم هرگاه سپاهیان پسر سعد به او حمله می کردند، شمشیر می کشید و آن ها را مانند روباهان که شیر شرزه در میانشان افتاده باشد، متفرق می ساخت».

تقریباً سه ساعت به غروب مانده بود که لشکر اطراف امام را محاصره کرده و «رعد بن شریک» شمشیری به شانه چپ آن حضرت زد و آن را جدا نمود و دیگری شمشیری به گردن آن حضرت زد و آن حضرت را به رو به زمین انداخت و «سنان بن انس» از فرصت استفاده کرده، نیزه ای به آن حضرت زد. پس از آن «خولی» خواست که سر آن حضرت را از بدن جدا سازد

ص: 358

که لرزه به اندامش افتاد و نتوانست. آن گاه «شمر» پیش آمد و سر مبارک آن حضرت را از بدن جدا کرد و در آن موقع تقریباً بنا به قولی، 2 ساعت و 45 دقیقه به غروب مانده بود که غم انگیزترین فاجعه تاریخ اسلام به وقوع پیوست و خون امام حسین علیه السلام برای همیشه بر شمشیر بیداد پیروز گردید .

پس از آن لشکر پسر سعد به غارت کردن امام حسین علیه السلام پرداختند.

پیراهنش را «اسحق خضرمی» غارت کرد و زیرجامه اش را «ابجر بن کعب» به یغما برد و عمامه اش را «اخنس بن مرثد» دزدید و شمشیرش را نامردی از بنی دارم با خود برد و سپس به غارت خیمه ها پرداختند. و حمید بن مسلم می گوید: «در غارت خیمه ها دیدم زنان و دختران امام حسین علیه السلام در ندادن روپوش های خود سخت پافشاری می کردند و نمی گذاردند لشکر به سادگی چادرشان را از سرشان برباید». (1)

بعد از ظهر روز یازدهم، سپاه پسر سعد به همراه اسرا به طرف کوفه حرکت کردند و حضرت علی بن حسین علیه السلام را که سخت بیمار بود، بر شتری سوار کرده، با خود به کوفه بردند. (2)

ن.ک ← صبح عاشورا، شب عاشورا

عظمت امام حسین علیه السلام در سخنان دشمن

روزی امام حسین علیه السلام عبورش از کنار عبدالله، پسر عمروعاص (مغز متفکر معاویه) افتاد. عبدالله به حاضران گفت:

ص: 359

1- مشاهیر مدفون در کربلای معلی ص 32؛ ارشاد شیخ مفید، ج 1، ص 268 تا 470.
2- همان.

هر کس دوست دارد به محبوب ترین انسان روی زمین در نزد اهل آسمان نگاه کند، به این عبور کننده (حسین) نگاه کند؛ من از زمان جنگ صفین تاکنون از شرمندگی با او حرفی نزده ام.

ابوسعید خدری (صحابه بزرگوار پیامبر) در آنجا حضور داشت؛ برای سازش عبدالله را به نزد حسین علیه السلام آورد.

امام حسین علیه السلام به عبدالله گفت: تو که می دانستی من محبوب ترین اهل زمین در نزد اهل آسمان هستم، پس چرا با من و پدرم در صفین جنگ کردی؟ به خدا سوگند پدرم بهتر از من است.

عبدالله به عذر خواهی پرداخت و گفت: پدرم به من دستور داد بجنگم و پیغمبر صلى الله عليه وسلم فرموده است: «پسر باید از فرمان پدر اطاعت کند». از این رو من مطابق دستور پدر عمل کردم.

امام حسین علیه السلام فرمود: مگر سخن خداوند را در قرآن نشنیده ای که می فرماید: «هرگاه پدر و مادر سعی کنند چیزی را شریک من قرار دهی که از آن آگاهی نداری، از آنان اطاعت نکن». (1)

و پیامبر اسلام صلى الله عليه وسلم می فرماید: «إِنَّمَا الطَّاعَةُ، الطَّاعَةُ فِي الْمَعْرُوفِ ؛ اطاعت تنها در کارهای خیر است». (2)

و نیز می فرماید: «لَا طَاعَةَ لِمَخْلُوقٍ فِي مَعْصِيَةِ الْخَالِقِ ؛ اطاعت مخلوق در جایی که نافرمانی خدا شود جایز نیست». (3) (4)

ص: 360

1- سوره لقمان، آیه 14 .
2- بحار الأنوار، ج 43، ص 297.
3- همان.
4- احسن القصص ، ج 6، ص 106 و 107.

عُقاب

عقاب، پرنده معروف قوی پنجه و تیز پرواز و شکاری که از نیروی بسیار برخوردار است. مجازاً به اسب های تیز تک و چابک هم گفته شده که در مسابقات و شکار، سریعاً به هدف می رسند.

در ادبیات مرثیه، اسبی که علی اکبر علیه السلام بر آن می نشست، عقاب خوانده شده است و گویند که پیش از او، از آن حسین بن علی علیه السلام بود. چون ذوالجناح زیر پای آن حضرت قرار گرفت، عقاب را به علی اکبر علیه السلام دادند و در عاشورا علی اکبر علیه السلام را بر آن نشاندند.

به نقلی در شب عاشورا نیز علی اکبر سوار بر آن شدند و از فرات، آب به خیمه ها آوردند.

نوشته اند: عقاب اسبی بود که سیف بن ذی یزن برای رسول خدا صلی الله علیه وآله هدیه فرستاد و آن هنگام حضرت رسول صلی الله علیه وآله پنج ساله بودند. عمر طولانی کرد و این از خصایص پیامبر بود که بر پشت هر اسب پیری می نشستند، جوان می شد. على علیه السلام و سیدالشهداء علیه السلام هم بر آن اسب سوار شده بودند و ظهر عاشورا نیز شبه پیغمبر، علی اکبر علیه السلام بر آن نشست و به میدان رفت.

پس از مجروح شدن علی اکبر علیه السلام ، اسب می خواست او را به خیمه ها بیاورد، ولی به سبب لشکر بسیار در میدان، پیکر مجروح علی اکبر علیه السلام ها را به سمت سپاه کوفه برد، و این بود که علی اکبر علیه السلام را قطعه قطعه کردند . (1)

ص: 361

1- فرهنگ عاشورا، ص 344، برگرفته از جلوه های اقتدار و انضباط حسینی، ص 139.

عقبة بن صلت جهنی

عقبه از کسانی بود که از منازل جهینه به یاران حسین علیه السلام ملحق شد و بر خلاف عده ای از آن حضرت جدا نشد، و بنا به گفته صاحب «الحدائق»، در کربلا همراه او کشته شد. (1)

عقیل بن ابی طالب

کنیه اش ابویزید و یکی از چهار فرزند ابوطالب و مادرش فاطمه بنت اسد بود. وی ده سال از جعفر و بیست سال از علی بن ابی طالب بزرگ تر بود.

ابن حزم گفته است که فرزندان عقیل: عبدالله، عبدالرحمن و مسلم در واقعه کربلا و کوفه کشته شدند و نسلش تنها از فرزند دیگرش محمد ادامه یافت. (2)

عقیله عرب علیها السلام در کربلا

چون اهل بیت علیهم السلام وارد قتلگاه شدند، مثل برگ درختان، خود را بر روی نعش ها انداختند، (3) مگر امام زین العابدین علیه السلام که گویا مانند شخص در حال جان دادن، بر روی شتر سوار بود و گویا نمی توانست پایین بیاید.

یک وقت زینب خاتون علیها السلام متوجه شد و حضرت زین العابدین علیه السلام را به آن حالت مشاهده کرد. با آن حالت اسیری و گرفتاری و ناله های اسیران و گریستن کودکان، خود را نزد امام زین العابدین 0ع) رساند و دید نزدیک است روح از بدن

ص: 362

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 151.
2- مدینه شناسی، ص 481.
3- ر.ک ← مخزن البکاء، ص 264 مجلس دهم؛ مجالس المتقين، ص 17.

او مفارقت کند. عرض کرد: شما امروز حجّت خدایید و شما باید مردم و ما را سرپرستی کنید؛ بنابراین باید از خود مواظبت کنید.

آن قدر مضامین نیکو گفت، تا حضرت را آرام کرد و بعد به قتلگاه برگشت تا سرپرستی بانوان را کند. (1)

سبحان الله ! لا إله إلا الله! این چه زنی بود که در آن حال گرفتاری، امام علیه السلام را با موعظه ساکت کرد و بعد نزد اسرا برگشت! مشاهده حال اسیران بالاتر از طاقت تحمّل بشر است که گویا فاطمه زهرا علیها السلام، از خداوند خواهش کرد که: من می خواهم حالت اسرا را در حالت اسیری مشاهده کنم!

خداوند به او نشان داد؛ همه را دید طاقت آورد مگر حالت سکینه خاتون علیها السلام را. وقتی که آن طفل را با حالت اسیری و گرفتاری ملاحظه کرد، دیگر طاقت نیاورد؛ خواست شکایت کند که در آن حالت زینب خاتون علیها السلام گویا خود را نزد ایشان رسانده، عرض کرد: ای مادر! شفاعت امّت پدرت را فراموش کردی؟

سخنانی گفت که مادر را ساکت کرد .

و این مطلب برای شورش قلوب دوستان معلوم شود که کسی طاقت تحمل آن را ندارد.

آن قضیه این است که در روز عاشورا چند دفعه جناب زینب خاتون علیها السلام با ابن سعد تکلّم فرمود. از بعضی حکایات و روایات این چنین استفاده می شود که یکی از آن موقع ها این است که به طور عادی نمی توان آن را تحمل کرد؛ چنانچه چند روز است که قدرت بیان آن را نداشتم و نمی توانستم آن عبارت را بنویسم، ولی برای سوختن دل های دوستان، خویشتن داری کرده و می نویسم:

ص: 363

1- اسرار شهاده ص 108؛ کامل الزیارات، ص 260؛ بحار الأنوار، ج 45، ص 179 .

این دشمنان دین و اراذل و اوباش مخالفین، بعد از شهادت حضرت برای غارت اهل بیت اطهار علیهم السلام طوری بی حیایی کردند که بقیهٔ اهل بیت علیهم السلام نزدیک هلاک شوند؛ تا آن وقتی که عمر سعد با کمال شقاوت وارد شد، گویا اندکی حیا کرد. همین که اهل بیت علیهم السلام آن اندک مهربانی را از او دیدند، جناب زینب خاتون علیها السلام گویا به او پناه آورد؛ جميع اهل بیت علیهم السلام دور او جمع شدند و طوری شیون کردند که نزدیک بود عالم افلاک ویران شود و عالم امکان یک سره خراب گردد.

بعد، جناب زینب خاتون علیها السلام از ابن سعد خواهش کرد که این بانوان را رد کنند و برهنه و بی لباس در میان مردم نمانند!

آنچه به نظر می آید گویا ابن سعد قبول کرد اما لشکر اطاعت نکردند. (1)

ن.ک ← سخنرانی زینب کبریا علیها السلام

علت استقبال امام حسین علیه السلام از شهادت

باز این سؤال پیش می آید که اگر امام می دانست خروج از مکه و رفتنش به کوفه خطرناک است و به اغلب احتمالات موجب قتل و شهادت او خواهد گردید، چرا خود را به مهلکه انداخت؟

در پاسخ باید گفت که امام با این عمل خود می خواست راه فداکاری و «ابای از ضیم» و نرفتن زیر بار زور و نیز دفاع از حقیقت و پافشاری در راه عقیده را به دیگران بیاموزد. اگر امام این کار را نمیکرد و سر به اطاعت یزید

ص: 364

1- ر.ک ← ارشاد، ج 2، ص 113؛ بحار الأنوار، ج 45، ص 61؛ انوار الشهاده، ص 218؛ اسرار الشهاده، ص 107 - 109 .

فرود می آورد و پاسخ نامه های کوفیان را نمی داد، چگونه می توانست سربلند و با افتخار در میان مردم زندگی کند، و در جواب مردمی که او را نمونه تقوا و مَثَل اعلای یک فرد اسلامی می دانستند، چه می گفت؟

پس امام می دانست که کشته خواهد شد و ترجیح می داد که این امر در بیرون کعبه و مکه صورت گیرد تا توهین و هتک حرمتی به خانه خدا وارد نیاید و حرمت قرآن و اسلام محفوظ بماند.

باز هم سؤالی پیش می آید که چرا امام مطابق اندرز عبدالله بن عباس به یمن نرفت که مردم آنجا لااقل سابقه غدر و عهد شکنی نداشتند؟

پاسخ آن است که امام می خواست مخالفت خود را با حکومت جور بنی امیه آشکارا بر جهانیان معلوم دارد و این امر در عراق که بزرگ ترین مرکز تجمع اسلامی بود و شهرهای بزرگ کوفه و بصره در آن قرار داشتند، بهتر میسر بود تا در یمن که دور از مراکز اسلامی بود.

ابن زیاد پس از قتل مسلم علیه السلام مرزهای عراق را با حجاز بست و فرستاده های دیگر امام را در کوفه گرفت و کشت و سپاهی را برای گرفتن و کشتن امام حسین علیه السلام و اصحاب او آماده ساخت. چون خبر شهادت مسلم علیه السلام و سایر فرستادگان در راه کوفه به گوش امام رسید، رو به همراهان خود کرد و فرمود تا هر که می خواهد برگردد و او ایشان را از عهد و میثاقی که با او بسته بودند، آزاد می کند.

بسیاری از همراهان او پراکنده شدند و فقط یاران و اهل بیت او که از مکه با او همراه بودند، باقی ماندند.

در بطن عقبه، مردی عرب به او رسید و او را سوگند داد که برگردد، زیرا این راهی که می رود به سوی شمشیرها و سرنیزه ها است. اگر مردمی که به او

ص: 365

نامه نوشته بودند، راه را برای او باز می کردند و امر را برای او آماده می ساختند، رفتن او وجهی داشت، اما اکنون که این وضع پیش آمده است، رفتن او صلاح نیست. حضرت در پاسخ فرمود: «آنچه تو گفتی بر من پوشیده نیست ولی کسی نمی تواند بر امر خدا غالب شود». آن گاه از آن محل دور شد. (1)

علل قیام امام حسین علیه السلام

علل قيام، طبق وصیت نامه آن حضرت

امام علیه السلام در وصیت نامه اعتقادی - سیاسی خویش خطاب به برادرش «محمد حنفیه»، انگیزه قیام خود را چهار چیز اعلام می کند :

1 - اصلاح امور امت

2 - امر به معروف

3 - نهی از منکر

4 - پیروی از سیره جدش پیامبر و پدرش علی علیهما السلام و زنده کردن سیره آن دو بزرگوار

ن.ک ← وصیت امام حسین علیه السلام به محمد حنفیه

علم امام حسین علیه السلام

یکی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله به نام حذیفه میگوید روزی در محضر امام حسین علیه السلام بودم، فرمود: به خدا سوگند! ستمگران بنی امیه برای کشتنم اجتماع خواهند کرد که در پیشاپیش آنها عمر بن سعد است.

ص: 366

1- سیری در زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام ص 191 - 193 .

از حضرت پرسیدم: آیا رسول خدا این موضوع را به شما خبر داده؟ فرمود: نه.

به حضور پیامبر خدا رسیدم و سخن حسین را به عرض رساندم، حضرت فرمود: «عِلْمِي عِلْمُهُ وَعِلْمُهُ عِلْمِي، لِأَنَّا نَعْلَمُ بِالْكَائِنِ قَبْلَ كيتُونَتِهِ ؛ علم من عین علم حسین است، و علم او عین علم من است، و ما خاندان حوادثی که رخ می دهد، پیش از آنکه رخ بدهد، آگاه هستیم.» (1) (2)

علی، ابر مرد مظلوم

پدر بزرگوار امام حسین علیه السلام

حضرت علی علیه السلام در روز جمعه، سیزدهم رجب، سی سال بعد از عام الفیل در میان کعبه معظمه، متولّد شده است. پدر آن بزرگوار، حضرت ابوطالب بن عبدالمطلب بوده که با عبدالله، پدر حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله برادر بوده (هم از طرف پدر و هم مادر)، و مادر آن حضرت، فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبدمناف است.

اکنون به گوشه ای از افتخارات امیر مؤمنان علیه السلام اشاره می نمائیم:

افتخارات على علیه السلام

الف) امام حسن مجتبی علیه السلام

در رمضان سال دوّم هجرت، دو افتخار بزرگ نصیب علی بن ابی طالب علیه السلام شد. روز نیمه ماه رمضان سال دوّم (یا سوّم) هجرت، خداوند امام حسن

ص: 367

1- بحار الأنوار، ج 44، ص 186.
2- داستان هایی از بحار الأنوار، ج 6، ص 113 .

مجتبى علیه السلام را به علی علیه السلام داد.

ب) جنگ بدر

در هفدهم ماه رمضان سال دوّم هجرت، جنگ بدر پیش آمد که شجاعت و قهرمانی امیرالمؤمنین علیه السلام در زبانزد خاص و عام گردید.

د) جنگ احد

در شوال سال سوم هجرت، غزوه معروف «أحد» پیش آمده، نام علی علیه السلام در این غزوه هم مانند «بدر» پرآوازه است.

ذ) امام حسین علیه السلام

در سال سوّم (یا چهارم) هجرت بود که خداوند متعال، امام حسین علیه السلام را به امیرالمؤمنین علیه السلام عطا فرمود؛ پسری که نه نفر امام بر حق از نسل مبارک وی پدید آمدند.

ر) غزوه خندق

در شوال سال پنجم، غزوه خندق (یا احزاب) پیش آمد و علی علیه السلام در مقابل عمرو بن عبدود به مبارزه ایستاد.

ز) غزوه خیبر

در سال هفتم هجرت، غزوه «خبیر» روی داد و علی علیه السلام فاتح خیبر بود.

س) فتح مکه

در سال هشتم هجرت، در بیستم ماه رمضان، رسول خدا صلی الله علیه وآله مکه را فتح کرد و آخرین سنگر مستحکم بت پرستی را از میان برداشت، و به حسب بعضی از روایات، حضرت علی علیه السلام در روز فتح مکه، به افتخار پا نهادن روی شانه رسول خدا صلی الله علیه وآله برای شکستن بت ها نائل گردید .

ص: 368

و) جنگ حنین

بعد از فتح مکه، غزوه «حنين» و سپس غزوه «طائف» پیش آمد و علی علیه السلام همراه رسول خدا صلی الله علیه وآله بود. در غزوه حنین فقط نه نفر از جمله امیر مؤمنان با رسول خدا صلی الله علیه وآله باقی ماندند و دیگران گریختند.

ه-) حدیث منزلت

در سال نهم هجرت، غزوه تبوک پیش آمد، و از 27 غزوه رسول خدا صلی الله علیه وآله فقط در این غزوه علی علیه السلام همراه آن حضرت نبود؛ چون پیغمبر او را به جانشینی خود در مدینه گذاشت.

ی) سال دهم هجرت

در سال دهم هجرت در پنجم ذی القعده، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله علی علیه السلام را به یمن فرستاد تا مردم را به اسلام دعوت کند و بر اثر دعوت وی بسیاری از مردم به دین مبین اسلام درآمدند. در همین سال بود که قضیه «غدیر خم» روی داد، (1) که رسول خدا صلی الله علیه وآله در آن روز ضمن معرّفی امیر مؤمنان به عنوان جانشین خود، فرمود: هر که من رهبر اویم، این علی رهبر اوست. (2)

علی اصغر علیه السلام

یکی از فرزندان امام حسین علیه السلام ، که شیرخوار بود و از تشنگی، روز عاشورا بی تاب شده بود. امام، خطاب به دشمن فرمود: از یاران و فرزندانم، کسی جز این کودک نمانده است. نمی بینی که چگونه از تشنگی بی تاب است؟

ص: 369

1- الغدير ، ج 1، ص 213 و 214.
2- سیره و سخن پیشوایان، 91 - 96 ، با تصرف .

در «نفس المهموم» آمده است که فرمود: «إِنْ لَمْ تَرْحَمُونِي فَارْحَمُوا هَذَا الطفل ؛ اگر به من رحم نمیکنید به این کودک ترحّم کنید». در حال گفت وگو بود که تیری از کمان حرمله آمد و گوش تا گوش حلقوم علی اصغر را درید.

امام حسین علیه السلام خون گلوی او را گرفت و به آسمان پاشید. (1) در کتاب های مقتل، هم از «علی اصغر» یاد شده، هم از طفل رضیع (کودک شیرخوار) و در اینکه دو کودک بوده یا هر دو یکی است، اختلاف است. (2)

علی اوسط ن.ک ← زین العابدین علیه السلام

على بن الحسین علیهما السلام ن.ک ← زین العابدین علیه السلام

على بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام (علی اکبر علیه السلام)

او در اوائل خلافت عثمان بن عفان متولد گردید. از جدش علی علیه السلام حدیث نقل کرده است. بنا به تحقیقی که ابن ادریس رحمه الله در کتاب «السرائر» انجام داده و از کتاب های علمای انساب و تاریخ نقل کرده است و بنابر آنچه شیخ مفید در «الارشاد» اظهار داشته است، او دو سال بعد از وفات جدش على علیه السلام متولّد شده است، (درست در سال 42 ه-) مادرش «لیلی» دختر ابي مرّة عروة بن مسعود ثقفی می باشد. مادر لیلی نیز میمونه، دختر ابی سفیان بن حرب بن امیه و مادر او نیز دختر ابی العاص می باشد.

على بن الحسین علیه السلام در گفتار و اخلاق و اندام وجودی، به جد بزرگوارش رسول خدا صلی الله علیه وآله ، شباهت کاملی داشت.

ص: 370

1- فرهنگ عاشورا، ص 348؛ معالى السبطین ، ج 1، ص 423.
2- همان.

ابوالفرج اصفهانی نقل کرده است که معاویه روزی از اطرافیان پرسید: سزاوارترین مردم به خلافت چه کسی می باشد؟ گفتند: تو.

گفت: «نه سزاوارترین مردم به خلافت، علی بن الحسین علیه السلام است؛ چون جدش رسول خداست، و در او شجاعت بنی هاشم و سخاوت بنی امیه و فخر و مباهات ثقیف با هم گرد آمده است».

کنیه اش ابوالحسن و ملقب به اکبر می باشد، چون بنا بر اصح روایات، او از تمام فرزندان حسین علیه السلام بزرگ تر بوده است، یا به دلیل اینکه امام حسین علیه السلام شش فرزند داشته که نام سه نفر از آنان علی و نام سه نفر دیگر، عبدالله، جعفر و محمّد (بنا به گفته علمای رجال) بوده، و به مضمون یک روایت، او از علی سوم بزرگ تر بوده است. (1)

در روز عاشورا هنگامی که همه یاران امام علیه السلام به شهادت رسیدند و فقط اهل بیت ماندند، تصمیم گرفتند که با تمام توان به ملاقات مرگ روند و شروع کردند به خداحافظی با یکدیگر. (2) اوّل کسی که قدم پیش نهاد، ابوالحسن (3) علی اکبر علیه السلام بود که عمر شریفش بیست و هفت سال بود؛ زیرا وی در یازدهم شعبان سال سی و سه هجری به دنیا آمد. (4) وی آیینه تمام نمای جمال نبوی و ضرب المثل اخلاق نیکو و خلاصه ای از گفتار بلیغ بود. (5)

ص: 371

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 59 .
2- مقتل خوارزمی، ج 2، ص 26؛ مقتل مقرم، ص 252.
3- علی اکبر با ام ولد ازدواج کرده و شاید این کنیه به خاطر فرزندشان بوده است.
4- علی اکبر بزرگتر از امام سجاد علیه السلام بوده و امام سجاد علیه السلام هم در گفت وگو با ابن زیاد آن را تأیید می کند .
5- انيس الشيعه ؛ مقتل مقرّم .

شاعر درباره رسول خدا صلى الله عليه وسلم می گوید :

زیباتر از تو چشم من ندیده، بهتر از تو را زنی نزائیده.

آفریده شدی در حالی که از عیوب کنار هستی؛ گویا چنان آفریده شده ای که می خواستی.

و مادح علی اکبر علیه السلام هم می گوید :

هیچ چشم بینایی مانند تو را ندیده است.

علی اکبر علیه السلام برخاسته از درخت نبوت است. اگر چنین نبود که خداوند شهادتش را مقدّر نموده بود، هر آینه سزاوار مقام خلافت بود.

زمانی که تصمیم به جنگ گرفت، فراق او بر بانوان حرم بسیار گران آمد؛ زیرا او پناهگاه آن ها و حامی آن ها بود. پس از پدرش حسین علیه السلام ، آن ها دیدند که آهنگ رسالت در حال قطع شدن است و خورشید نبوّت در حال کسوف است و اخلاق محمدی در صدد کوچ کردن است. پس او را محاصره کردند و او را در آغوش گرفتند و گفتند: بر غریبی ما ترحم کن؛ ما نمی توانیم فراق تو را تحمل کنیم؛ ولی او اعتنا نکرد. زیرا می دید که امام زمان وی، در چه حالی است. از آن روی از پدر اجازه گرفت و بر اسبی که مربوط به امام علیه السلام بود به نام «لاحق» سوار شد. (1)

و از آنجا که مادرش لیلی، دختر میمونه و او هم دختر ابوسفیان بود، (2) شخصی از طرف لشکر کوفه فریاد زد: ای علی! تو با یزید فامیل داری و ما

ص: 372

1- در کتاب «فضل الخیل» آمده که یکی از اسب های حسین علیه السلام لاحق بود و در همین کتاب بیان شده که حسین علیه السلام اسبی به نام یحموم و اسب دیگری به نام لاحق داشت که فرزندش علی اکبر در روز عاشورا بر آن سوار بود.
2- الاصابه از ابن حجر، ج 2، ص 178؛ مقتل مقرّم، ص 253.

می خواهیم این خویشاوندی را مراعات کنیم. اگر مایل باشی، به تو امان می دهیم. علی اکبر علیه السلام فرمود: خویشاوندی با رسول خدا صلی الله علیه وآله شایسته تر است که مراعات گردد.

و آن گاه در حالی که شجاعانه رجز می خواند، این چنین خود را معرفی می کرد: «من علی پسر حسین پسر علی هستم. به خدای کعبه ما به پیامبر خدا صلی الله علیه وآله سزاوارتریم. به خدا قسم پسر زنازاده نمی تواند بر ما حکومت کند، (1) با شمشیر خود از پدرم حمایت می کنم». (2)

امام با دیدن این منظره نتوانست جلوی گریه خود را بگیرد؛ (3) به طرف عمر سعد فریاد زد: «تو را چه شده؟ خداوند رَحِم تو را قطع کند، همان طور که رحم مرا قطع کردی و خویشاوندی مرا با رسول خدا صلی الله علیه وآله حفظ نکردی. خداوند کسی را بر تو چیره کند که تو را در بسترت بکشد». (4)

آن گاه محاسن خود را به سوی آسمان بلند کرد و فرمود :

«خدایا تو گواه باش که من شبیه ترین مردم به رسولت را از جهت خلقت و اخلاق و گفتار به سوی این مردم فرستادم. (5) و ما هرگاه مشتاق دیدار پیامبر تو می شدیم، او را نظاره می کردیم. خدایا برکات زمین را از این مردم بگیر و آن ها را پراکنده و ذلیل کن. این ها ما را دعوت کردند که از ما حمایت کنند، آن گاه بر ما ظلم نمودند و به جنگ ما آمدند».

ص: 373

1- مقتل مقرّم ، ص 254؛ تاریخ طبری ، ج 6، ص 256.
2- تمامی ابیات را شیخ مفید در «ارشاد» بیان نموده است.
3- مقتل مقرّم؛ مثير الاحزان ، ابن نما، ص 35، ارشاد شیخ مفید.
4- همان؛ مقتل خوارزمی، ج 2، ص 30 .
5- همان .

و پس از این سخنان، این آیه را تلاوت کرد :

«خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید، ذُریّه ای که بعضی از بعض دگرند و خداوند شنوای داناست». (1)

علی اکبر علیه السلام پیوسته بر قسمت راست و چپ لشگر هجوم می آورد و هیچ کس با او توان مقابله نداشت و هر کس به نبرد او می آمد، کشته می شد. صد و بیست سواره را کشت و تشنگی شدید بر او چیره شد. نزد پدر برگشت تا کمی استراحت کند و از تشنگی سخن گفت. (2)

امام حسین علیه السلام فرمود: «ناراحت نباش؛ به زودی با جدّت ملاقات می کنی و به تو شربتی می نوشاند که بعد از آن هرگز تشنه نخواهی شد». آن گاه زبان على اکبر علیه السلام را مکید و انگشتر خود را به وی داد که در دهانش قرار دهد. (3)

علی اکبر علیه السلام مجدداً به میدان رفت و در حالی که از مژده امام علیه السلام خوشحال بود، به لشکر حمله کرد. غبار را بر چهره آنان می نشاند. مردم نمی دانستند که آيا علی اکبر است یا علی بن ابی طالب که در میدان ظاهر شده، یا صاعقه است که در برق شمشیر او دیده می شود. آن قدر از لشکر دشمن کشت تا آنکه به دویست نفر رسید. (4)

مَرَّة بن منقذ عبدی (5) گفت: گناه عرب بر گردن من اگر پدرش را به عزایش

ص: 374

1- مقتل مقرّم؛ مثیر الاحزان ؛ لهوف؛ مقتل خوارزمی .
2- همان؛ مقاتل الطالبيين، ابوالفرج ، ص 47؛ لهوف ، ص 64.
3- همان؛ مقتل خوارزمی، ج 2، ص 31.
4- مقتل مقرم، ص 255؛ مقتل خوارزمی، ج 2، ص 31 .
5- همان؛ کامل ابن اثیر، ج 4، ص30؛ ارشاد مفید در مقتل «العوالم» نام وی را «منقذ بن مرّة» ذکر کرده است.

ننشانم؛ (1) و از آن روی نیزه ای به پشت علی اکبر علیه السلام زد (2) و شمشیر را بر پیشانی او فرو برد. کلاه شکافته شد و اسب رَم کرد و او را به لشکر دشمن برد. آنجا دشمن او را محاصره میک نند و با شمشیر پاره پاره می کنند. (3)

صدای علی اکبر علیه السلام بلند شد :

«سلام من بر تو ای اباعبدالله علیه السلام! این جدم رسول خداست که می گوید جامی هم برای تو ذخیره کرده».

امام علیه السلام نزد او آمد، صورت بر صورت علی اکبر علیه السلام گذاشت و فرمود: «بعد از تو خاک بر سر دنیا. چقدر بر خداوند و هتک حرمت رسول گستاخ اند. (4) بر پدرت و جدّت بسیار گران است که آنها را صدا بزنی و آن ها جوابت ندهند و فریادرسی کنی، به فریادت نرسند». (5)

آن گاه امام علیه السلام دست خود را از خون علی اکبر علیه السلام پر کرد و به سمت آسمان پرتاب کرد؛ یک قطره از آن فرود نیامد.

امام علیه السلام جوانان را خواندند که بدن علی اکبر علیه السلام را به خیمه ببرند. (6)

زن ها با دیدن این منظره، شیون و ناله سر دادند و از او استقبال کردند و در پیشاپیش همگان، بانوی بنی هاشم، زینب کبری علیها السلام بود؛ (7) در حالی که ناله

ص: 375

1- همان؛ ارشاد مفید و طبری .
2- همان؛ مناقب ابن شهرآشوب، ج 2.
3- همان؛ مقتل خوارزمی .
4- همان؛ طبری، ج 6، ص 265 .
5- همان؛ مقتل العوالم ، ص 95 .
6- همان؛ ارشاد؛ طبری؛ مقتل خوارزمی.
7- همان؛ ارشاد؛ طبری؛ مقتل خوارزمی .

می کشید، خود را روی بدن علی علیه السلام انداخت و بدان وسیله آرامش روح خود و حامی خیمه ها و حمایتگر خود را در بر می گیرد. (1)

عمّار بن حسان طائی

عمّار بن حسّان بن شریح بن سعد بن حارثة بن لام بن عمرو بن ظریف بن عمرو بن ثمامة بن ذهل بن جذعان بن سعد بن طى طائی، از شیعیان مخلص و دلیران به نام بود و پدرش حسّان نیز از یاران علی علیه السلام بود و در جنگ جمل و صفّين شرکت جسته و در صفّین به شهادت رسیده بود. عمار از کسانی بود که از مکه همراه حسین علیه السلام بود که به نقل «سروی» در حمله اوّل به قتل رسید. عبدالله بن احمد بن عامر بن سليمان بن صالح بن وهب بن عمار بن حسان از علما و رواة شیعه و از خانواده عمّار است و کتاب «قضایا امیرالمؤمنین»، تألیف اوست. او از پدرش و از رضا علیه السلام روایت کرده است. (2)

عمار دالانی

وی، ابوسلامه هَمْدانی دالانی، عمّار بن ابوسلامة بن عبدالله بن عمران بن راس بن دالان بود و بنی دالان، تیره ای از همدانیان را تشکیل می دادند.

به گفته کلبی و ابن حجر: ابوسلامه عمّار از صحابه ای که رسول خدا صلی الله علیه وآله را دیده بود، به شمار می آمده است.

ص: 376

1- مقتل مقرّم؛ تاریخ طبری. حمید بن مسلم می گوید: زمانی که علی اکبر کشته شد، زنی را دیدم که از خیمه ها خارج شد در حالی که فریاد می زد: ای فرزند برادر! و آمد خود را روی بدن او انداخت.
2- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا ، ص 149 .

ابوجعفر طبری می گوید: عمّار دالانی، از یاران علی علیه السلام و از مبارزانی بوده که در جنگ های (جمل، صفّین و نهروان) در رکاب حضرت جنگیده است. او همان کسی است که در زمان حرکت امیرالمؤمنین علیه السلام از ذی قاره، به بصره، از آن حضرت پرسید: ای امیرالمؤمنین! هرگاه با دشمن رویارو شدی، با آن ها چگونه رفتار خواهی کرد؟

حضرت فرمود: «آنان را به پرستش خدا و اطاعت از او فرا می خوانم؛ اگر پذیرا نشدند، با آنان خواهم جنگید».

ابوسلامه عرضه داشت: بنابر این، آن کس که مردم را به پرستش خدا فرا می خواند، شکست نخواهد خورد.

ابن حجر در «الاصابه» گفته است: عمار، در سرزمین کربلا خدمت امام حسین علیه السلام شرفیاب شد و در رکاب آن حضرت به درجه شهادت رسید. (1)

صاحب حدائق (2) و سَروی (3) نقل کرده اند: وی (عمار) در نخستین حمله ای که جمعی از یاران امام حسین علیه السلام در آن به شهادت رسیدند، به فیض شهادت نائل گشت.

عمارة بن صَلْخَب

- عمارة بن صَلْخَب ازدی

عماره از شیعیانی بود که در کوفه با مسلم بن عقیل بیعت کرد و همراه او خروج کردند. بعد از دستگیری و شهادت مسلم علیه السلام ، ابن زیاد عماره را احضار

ص: 377

1- حماسه آفرینان کربلا، ص 183 و 184 ؛ الاصابه ، ج 5، ص 113.
2- در حدائق الورديّة ، ص 122 ، عمار بن ابوسلامه غالانی آمده است (همان)
3- همان؛ مناقب، ج 4، ص 113.

کرد و پرسید: از کی هستی؟ گفت: از ازد؛ و دستور داد او را پیش قومش ببرید و گردنش را بزنید. و بنا به گفته ابوجعفر، او را به میان قبیله ازد بردند و گردنش را زدند. رحمت الهی شامل حالش باد! (1)

عمار یاسر

«یاسر» و «سمیه» همسرانی پاک نهاد و روشن ضمیر بودند که سیرت خود را از هر گونه سیاهی دوران جاهلیت دور نگه داشتند و خانواده ای نمونه برای تمامی عصرها و نسل ها گردیدند، و سرانجام خونین بال به آغوش عرش الهی پرواز کردند؛ پروازی که رسول خدا صلی الله علیه وآله آن را ستود و برای خدا و در راه خدا دانست؛ تا همیشه جاودان و تابناک بوده، درس آفرین همسران گردند. (2)

او از یاران حضرت امیر علیه السلام ، از نوکران امام حسین علیه السلام او از مدافعان ولایت به شمار می رفت.

«عمّار چون سلمان، از محرمان اسرار خانواده امیر مؤمنان علیه السلام و فاطمه زهرا علیها السلام بوده است و در صحنه های مختلف، چونان برادری دلسوز، کوشا و مهربان، مددکار شایسته ای به حساب می آمد». (3)

عمر اصغر

عمر اصغر، هجدهمین پسر امیرالمؤمنین .است مادرش هم امّ حبیبه، دختر ربیعه ربعی است.

ص: 378

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 146.
2- الگوهای ناب در نگاه دخت آفتاب، ص 129.
3- همان.

عمر اکبر

عمر از صهبا، دختر عباد بن ربیعه ثعلبی به دنیا آمد و این همان عمر است که از سفر کربلا خودداری کرد و پس از وقایع عاشورا، همیشه به فکر و سیاست خود می بالید و می گفت: «روش من عاقلانه ترین روش ها بود؛ زیرا اگر من هم با برادرم ابو عبدالله الحسین به کربلا رفته بودم، امروز زنده نمی ماندم».

عمر بن جنادة

- عمر بن جنادة بن كعب بن حارث انصاری خَزْرَجی

عمر، نوجوانی بود که به اتفاق پدر و مادرش به کربلا آمد. پس از شهادت پدر بزرگوارش، به سفارش مادر خود، خدمت امام حسین علیه السلام شرفیاب شد و از او اجازه میدان خواست. امام علیه السلام به او رخصت نداد مجدداً از آن حضرت کسب اجازه نمود.

ابومخفف می گوید: امام حسین علیه السلام فرمود: «إِنَّ هَذَا غُلامٌ قُتِلَ أَبُوهُ فِي الْمَعْرِكَةِ وَلَعَلَّ أُمَّهُ تَكْرَهُ ذَلِكَ ؛ او نوجوانی است که پدرش در میدان کارزار به شهادت رسیده؛ شاید مادرش از میدان رفتن او ناراضی باشد».

نوجوان در پاسخ امام، عرضه داشت: «اتفاقاً مادرم مرا به این کار فرمان داده است».

حضرت بدو رخصت داد و او به میدان جنگ شتافت و به شهادت رسید. دشمن سر او را از تن جدا و به سمت امام پرتاب کرد.

مادرش سر را گرفت و آن را بر یکی از سپاه دشمن زد و او را به هلاکت

ص: 379

رساند و سپس به خیمه بازگشت، عمودی برگرفت تا با آن بجنگد، ولی امام حسین علیه السلام او را بازگرداند. (1) (2)

عمر بن سعد

عمر بن سعد از دشمنان اهل بیت و فرمانده لشکر عبیدالله در کربلا که یکی از بی رحم ترین، شقی ترین و پست ترین افراد بود، به دست ابو عمره یکی از فرماندهان امیر مختار در حمام کشته شد و به جهنّم واصل گردید.

«وی معروف به ابن سعد، فرمانده سپاه ابن زیاد در کربلا بود که با امام حسین علیه السلام جنگید و دستور داد پس از شهادت آن حضرت، اسب بر بدن او تاختند و اهل بیت او را اسیر کرده به کوفه بردند. عمر سعد، پسر سعد بن وقاص از سرداران صدر اسلام بود. در زمان پیامبر (و به قولی در دوران عمر) به دنیا آمد. همراه پدرش در فتح عراق شرکت داشت. وی از جمله کسانی بود که علیه حجر بن عدی و یارانش، شهادت به فتنه گری داد و سبب شد که حجر در مرج عذراء به شهادت برسد. وی قبل از حادثه عاشورا آماده حرکت به سوی "ری" بود که حکمرانی آنجا را به او داده بودند؛ ولی به دستور ابن زیاد (والی کوفه)، همراه با سپاهی مأمور جلوگیری از ورود امام حسین علیه السلام به کوفه و وادار کردن او به بیعت با یزید و یا جنگ و کشتن او در صورت امتناع شد و برای مقابله با حسین بن علی علیه السلام به کربلا رفت». (3)

ص: 380

1- ر.ک ← مقتل مقرم، ص 253.
2- سلحشوران طف، ص 216 .
3- فرهنگ عاشورا، ص 353؛ دايرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 3، ص 682؛ الفتوح، ج 6، ص 272 .

عمر بن ضبيعة

او جنگاوری بی پروا بود. ابتدا با سپاه ابن سعد و سپس با جمعی دیگر در زمره یاران امام حسین علیه السلام در آمد. به گفته سروی، وی در نخستین حمله به شهادت رسید. (1)

عمر بن عبدالرحمن ن.ک ← دیدار عمر بن عبدالرحمن با امام علیه السلام

عمر سعد ن.ک ← عمر بن سعد

عمرو بن حجاج

عمرو بن حجاج، برادر همسر هانی بود. او وقتی از جریان دستگیری هانی توسط ابن زیاد آگاه شد، با گروهی از قبیله مذحج قصر ابن زیاد را محاصره کردند. وقتی که ابن زیاد مطلع شد، به شریح قاضی دستور داد که با هانی ملاقات کند و خبر زنده بودن هانی را بدهد. (2)

شریح می گوید: زمانی که هانی مرا دید، گفت: یا للمسلمین! اگر ده نفر به قصر وارد شوند، نجات می یابم.

شریح می گوید: اگر حمید بن ابی بکر احمری همراه من نبود حرف هانی را به یارانش می رساندم، ولی فقط گفتم: هانی زنده است. عمرو بن حجاج خدا را

ص: 381

1- زندگی و مقتل امام حسین علیه السلام ، ص 258 و 259.
2- خليقة بن عمرو در کتاب «الطبقات»، ج 1، ص 330 می گوید: شریح قاضی از جمله «الابناء» است که در سال 76 از دنیا رفته «الابناء» فرزندان ایرانیانی بودند که با سيف بن ذی یزن آمده بودند تا او را یاری کنند. مادرانشان عرب و پدرانشان فارس بوده است. (مقتل مقرّم)

سپاس گفت و به همراه یاران خود از محل دور شد. (1)

عمرو بن حجاج

وقتی ندای منادیان مختار به گوش لشکریان کربلا و کشندگان امام مظلوم علیه السلام رسید، همگی پریشان و وحشت زده، هر یک از طرفی فرار نمودند.

از جمله فراری ها، عمرو بن حجاج زبیدی بود؛ که از حاضرین کربلا و از مستحفظان آب فرات بود که نمی گذاشت احدی از اصحاب امام علیه السلام آب به اهل بیت برساند، و به روایتی، آن ملعون اوّل کسی بود که زخم بر بدن امام مظلوم علیه السلام زد.

وقتی شنید مختار در جستجوی او می باشد، شبانه سوار بر مرکب خود گردید و از ترس مأموران او، از بیراهه به سمت بادیه و صحرا فرار نمود. تشنگی بر او چیره شد؛ به طوری که دیگر مرکبش قادر به حرکت نبود. از آن روی از مرکب به زیر افتاد و از تشنگی نزدیک بود هلاک شود که عده ای از لشکریان مختار سر رسیدند و او را به همان حال به کوفه آوردند.

وقتی مردم کوفه او را شناختند، اطرافش را گرفته، آب دهان به صورتش افکندند و با خار و خاشاک بر او ریخته و او را می زدند. وقتی مختار او را دید، بسیار خوش وقت گردید، و امر کرد با زجر تمام با همان لب تشنه سر از بدنش جدا نمودند. (2)

ص: 382

1- طبری، ج 6، ص 206؛ مقتل مقرم، ص 158.
2- اصدق الأخبار، ص 64؛ تاریخ طبری ، ج 4، ص 524؛ الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 236؛ فرقه ناجیه ، ج 2، ص 1282 .

عمرو بن عبدالله

- عمرو بن عبدالله هَمْدانی جندعی

بنی جندع تیره ای از همدانیان به شمار می آمدند. عمرو جندعی از جمله افرادی بود که قبل از آغاز جنگ در کربلا خدمت امام حسین علیه السلام شرفیاب شد و در کنار آن حضرت ماند.

در «حدائق» گفته است: وی در رکاب ابا عبدالله مبارزه کرد و در اثر زخم کاری که از ناحیه سر بر او وارد شده بود، از اسب به زمین افتاد و هنوز رمقی در بدن داشت که مردان قبلیه اش وی را از صحنه بیرون بردند و در اثر آن ضربت، یک سال تمام در بستر قرار داشت و سرانجام به شهادت رسید، و عبارتی که در زیارت ناحیه مقدسه ذکر شده، گواه بر همین معناست، آن جا که فرمود: «السَّلامُ عَلَى الْجَرِيحِ الْمُرْتَث عَمْرُو الْجَنْدُعى». (1) (2)

عمرو بن قرظه انصاری

وى عمرو بن قرظة بن كعب بن عمرو بن عائذ بن زيد مناة بن ثعلبة بن كعب بن خزرج انصاری خزرجی کوفه و از صحابه و راویان حدیث و از یاران حضرت امیر مؤمنان علی علیه السلام بود و در کوفه اقامت گزید در جنگ های آن حضرت در کنار آن بزرگوار جنگید.

ص: 383

1- در حدائق آمده است: «عمرو بن عبدالله جندعی» یک سال پس از زخم برداشتن به شهادت رسید. (ابصار العین فی انصار الحسين علیه السلام)
2- مقتل امام حسین علیه السلام، ص 186 و 187 .

امیرالمؤمنین علیه السلام او را به فرمانروایی فارس گماشت و در سال 51 هجری به دیدار معبود شتافت.

عمرو در کربلا به شهادت رسید.

عمرو بن قیس مشرقی ن.ک _ دیدار عمرو بن قیس با امام علیه السلام

عمرو عاص

عمرو بن عاص، از زیرکان مشهور عرب، فاتح مصر و از قبیله قریش، پدرش عاص بن وائل و مادرش نابغه نام داشت. از قبیله «بنی سهم» قریش و بسیار حیله گر بود.

او با نیرنگ های سیاسی خود، موجبات تحکیم خلافت معاویه و تزلزل موقعیت علی بن ابی طالب علیه السلام را فراهم کرده بود.

عون بن عبدالله

عون پسر عبدالله فرزند جعفر بن ابی طالب علیه السلام می باشد که مادرش زینب کبری، دختر امیرالمؤمنین علیه السلام است و مادر زینب، فاطمه زهرا، دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله می باشد.

مورّخین نوشته اند: هنگامی که حسین علیه السلام از مکه خارج می شد، عبدالله بن جعفر نامه ای از مدینه به حضرت نوشت که از سفری که در پیش دارد برگردد. نامه را به وسیله عون و محمد فرزندان خود به حضور امام علیه السلام فرستاد. ایشان در وادی العقیق خدمت حضرت رسیدند. (وادی العقیق نرسیده به حدود و نواحی مدینه است). سپس عبدالله نزد عمرو بن سعيد بن العاص، فرماندار مدینه رفت

ص: 384

و درخواست امان نامه برای حسین علیه السلام نمود. عمرو بن سعید امان نامه نوشت و به وسیله برادرش یحیی فرستاد. عبدالله به اتفاق یحیی حرکت کردند، در «ذات عرق» به حسین علیه السلام رسیدند و خط را به امام علیه السلام ارائه دادند. حضرت از آنها نپذیرفت و فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه وآله امر فرموده است؛ ادامه خواهم داد». جواب نامه عمرو بن سعید را نوشت و ایشان از حضرت جدا شدند و برگشتند. عبدالله پسرانش را به حسین علیه السلام سپرد ولی خودش عذر خواهی کرد و به همراه حضرت حرکت نکرد.

می نویسند: وقتی خبر شهادت حسین علیه السلام و فرزندان عبدالله به مدینه رسید، عبدالله بن جعفر در خانه نشست و مردم می آمدند او را تسلیت می گفتند.

غلام او ابواللّسلاس به وی گفت: این مصیبتی بود که از ناحیه حسین علیه السلام به ما وارد شد. عبدالله ناراحت شد و کفش را به طرف او پرتاب کرد و گفت:

«یا ابن اللخناء! آیا درباره حسین علیه السلام این چنین سخن می گویی! به خدا قسم اگر در حضور آن حضرت بودم، هرگز از او جدا نمی شدم تا به شهادت برسم. به خدا سوگند من در راه حسین علیه السلام از زندگی فرزندانم چشم فرو بستم. شهادت ایشان در رکاب حسین علیه السلام مصیبت مرا آسان می کند. ایشان با برادرم و عموزاده ام مواسات کردند، صبر و پایداری به خرج دادند و به شهادت رسیدند».

سپس رو به حاضرین کرد و گفت:

« حمد و سپاس خدای را که با شهادت حسین علیه السلام ما را گرامی داشت. اگر من شخصاً توفیق مساعدت و یاری حسین علیه السلام را نیافتم، خوشبختم با تقدیم پسرانم او را یاری کردم».

سروی می نویسد: عبدالله بن جعفر به میدان تاخت و رجز می خواند و

ص: 385

شمشیر می زد. سی سوار و هیجده نفر پیاده نظام را به قتل رساند. عبدالله بن قطنه الطائى البنهانى شمشیر بر او فرود آورد و به شهادتش رساند. (1)

عون بن علی

از اسماء بنت عمیس دو پسر به دنیا آمد؛ یکی یحیی و دیگری عون. این دو پسر از جانب مادر با عبدالله بن جعفر و محمّد بن ابی بکر برادر هستند .

ص: 386

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 77 و 78 .

غ

غدیر خم

غدیر خم، نام منطقه ای در نزدیکی جحفه، حدود 156 کیلومتری شمال غربی مکه است که در «شهرک رابغ» در 26 کیلومتری آن قرار دارد. غدیر به معنای برکه است و خم نیز نام آن مکان می باشد.

پیامبر گرامی در حجّة الوداع در این مکان خطبه ای بیان نمودند که

حدود یک ساعت طول کشید و جانشین خویش را معین نمودند. حضرت محمد صلی الله علیه وآله طی این خطبه فرمودند: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلاهُ... (1) هر کس من سرپرست اویم، پس علی مولی و سرپرست اوست».

بد نیست بدانید که معنای غدیر، لغتنامه نمی خواهد! غدیر ما از متن قرآن است و قرآن در غدیر معرفی شده است.

غدیر یعنی اختصاص ولایت به محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین و نه امام از فرزندانشان علیهم السلام. معرفت به مقام چهارده معصوم علیهم السلام ، درک معنای غدیر در عمیق ترین گونه آن است.

غدیر، اعتقادی است که ولایت همه خلایق را به دست «او» می داند، نه

ص: 387

1- بحار الأنوار، ج 37، ص 115.

فقط انسان ها را! ما می گوییم: «مردم کجا و مقام بلند امامت»؟! و خدا را شکرگزاریم که به ما اجازه نداد امامی برای خود انتخاب کنیم، و انتخاب زیبای خود را بر ما واجب نمود. (1)

ن.ک ← پیروان غدیر در عصر امام حسین علیه السلام

غروب تاسوعا

امام حسین علیه السلام خطبه ای ایراد کردند و پس از حمد و ثنای الهی فرمودند: «من یارانی وفادارتر از یاران خود سراغ ندارم و خاندانی نیکوکارتر و مهربان تر از خاندان خود ندیده ام. خدا از جانب من به شما پاداش نیکو عطا فرماید. من به شما اجازه می دهم آزادانه بروید و بیعتی از من به گردن شما نیست».

افرادی از یاران امام برخاسته و اعلام وفاداری و جان نثاری کردند. (2)

غسل، کفن و حنوط حضرت علی علیه السلام

پس از شهادت حضرت علی علیه السلام ، امام حسن علیه السلام ابتدا به غسل کرد و امام حسین علیه السلام آب همی ریخت و بدن مبارک امیرالمؤمنین هنگام غسل، خود از این سوی بدان سوی می شد. چون کار به پای رفت، امام حسن علیه السلام زینب را ندا داد تا سهم حنوط حضرت علی علیه السلام را که از پیغمبر و فاطمه به جای مانده بود، حاضر ساخت. چون آن حنوط را سر بگشودند، شهر کوفه را به جمله از بوی خوش، آکنده ساخت. پس آن حضرت را کفن کردند و در نعش نهادند. پس به

ص: 388

1- ژرفای غدیر، ص 9.
2- اصحاب امام حسین علیه السلام ، ص 26.

حكم وصیت امیرالمؤمنین علیه السلام دنبال نعش را امام حسن و امام حسین علیهما السلام برداشتند و مُقدّم نعش را جبرئیل و میکائیل حمل می کردند و مرئی نبودند. گروهی خواستند به مشایعت نعش بیرون شوند، امام حسن علیه السلام ایشان را به مراجعت فرمان داد.

چون از شهر بیرون رفتند، چنان که در کتاب «درر المطالب» مسطور است، سواری را بر اسبی نگریستند که بوی فرشتگان از وی بر می دهید و ایشان را سلام داد. آن گاه با امام حسن فرمود: «تویی حسن پسر علی که شیرخواره وحی و تنزیلی و خلیفهٔ پدرت امیرالمؤمنین؟»

امام حسن علیه السلام فرمود: چنین است.

پس روی به امام حسین علیه السلام کرد و فرمود: این است حسین بن علی که فرزند رحمت و شیر باز کرده نبوّت و تربیت یافته عصمت است.

امام حسن علیه السلام فرمود: چنین است.

آن گاه روی با نعش مبارک کرد و فرمود: «و هذا أمیرالمؤمنين وسيد الوصيين و خلیفه ربّ العالمين؟»

امام حسنعلیه السلام فرمود: چنین است.

آن گاه فرمود: این نعش را به من بگذارید.

امام حسن علیه السلام فرمود: ما را امیرالمؤمنین فرمان کرده است که جز بر جبرئیل و اگر نه بر خضر، کسی را تسلیم نکنیم؛ اکنون بگو تو کدامی؟ آن سوار نقاب برگرفت. امام حسن علیه السلام نگریست که امیرالمؤمنین علیه السلام است. امام حسن علیه السلام از این شگفتی تعجب کرد و تبسّم نمود.

فرمود: «آیا عجب می کنی ای حسین! همانا هیچ کس در شرق و غرب

ص: 389

نمیرد مگر آن که پدر تو در بالین او حاضر است». سپس تا موضع غری طی مسافت کرده، پس پیش روی نعش بر زمین فرود آمد، لاجرم نعش را فرو نهادند و امام حسن علیه السلام به جماعت بر آن جنازه نماز گزارد و هفت تکبیر گفت و نماز را به پا کرد. (1)

غلام امام حسین علیه السلام

اسلم بن عمرو از خدمتگزاران حضرت حسین علیه السلام بود. پدرش ترک بوده و پسر او که عبد مکاتب (2) بود، اسلام آورد. مورّخین و ارباب مقاتل می نویسند: اسلم به میدان جنگ رفت و این رجز را می خواند:

أميرى حسين ونعم الأمير *** سرور فؤاد البشير النذير

امیر من حسین است و چه نیکو امیری است. او مایه سرور و شادی قلب پیامبر، بشارت دهنده و ترساننده می باشد.

او پس از رجز خوانی جنگید تا اینکه به شهادت رسید. وقتی که روی زمین افتاد، حسین علیه السلام به بالینش رسید در حالی که هنوز رمقی داشت. دید به حضرت اشاره می کند، حسین علیه السلام او را در آغوش گرفت و صورت به صورتش گذاشت.

او لبخند زد و گفت: «کیست مثل من؟ در صورتی که حسین علیه السلام صورت به صورتم گذاشته است».

آن گاه روح از بدنش پرواز کرد. روحش شاد باد. (3)

ص: 390

1- ناسخ التواريخ، ج 4، ص 304 - 302 .
2- مُكاتب برده ای است که با مولای خود قرار کتبی منعقد می سازد تا پس از چندی از بردگی آزاد گردد. (سه مقتل گویا در حماسه عاشورا)
3- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 94.

سعد بن حارث غلام علی علیه السلام بود پس از آن حضرت، غلام امام حسن علیه السلام و سپس غلام امام حسین علیه السلام گردید. سعد با حسین علیه السلام از مدینه به مکه و از آنجا به کربلا همسفر شد. در کربلا در حمله نخستین به شهادت رسید. ابن شهرآشوب در «مناقب» و دیگر مورخین از او نام برده اند. (1)

غلام امام مجتبی علیه السلام

منحج بن سهم از غلامان امام حسن علیه السلام بود. با فرزندان آن حضرت از مدینه تا کربلا به همراهی و مصاحبت حسین علیه السلام حرکت کرد. سعادت نصیبش شد و به فوز عالی شهادت نایل شد. وقتی که دو سپاه در کربلا رو به رو شدند، او مردانه جنگید.

صاحب «الحديقة الوردیّه» می نویسد: «حسّان بن بكر الحنظلی به طرف منحج رفت و او را شهید کرد. او در آغاز جنگ بود». (2)

غلام ترک ن.ک ← اسلم ترکی

غلام سیاه ن.ک ← جون

غَمْرَه

نام یکی از منازل راه مکه به عراق، که امام حسین علیه السلام در مسیر خویش از آنجا هم گذشت؛ آبشخوری بوده است. معنای اصلی آن، جای انبوه مردم و محل فراهم آمدن اشیاء است، سختی و شدّت، بسیاری، آب بسیار، گرداب. (3)

ص: 391

1- همان ، ص 95 .
2- همان.
3- لغتنامه دهخدا.

غنچه یاس

محسن بن فاطمه علیهما السلام

پدر حضرت محسن علیه السلام ، مولا علی بن ابی طالب، پیشوا و سرور یکتاپرستان است؛ همان که کمالاتش بی شمار است و انبیا با گستره معرفتشان اندکی از مقاماتش را شناخته اند .

اما مادر حضرت محسن علیه السلام ، او بزرگ بانوی جهانیان، دختر بهترین خلق، سید بشر، پیامبر اعظم است؛ آن که ملقب شد به ام ابیها؛ باعث افتخار همسر و فرزندانش، حوریه ای از جنس انسان. (1)

طبری - که از بزرگان امامیه در قرن پنجم است - از حضرت ابی جعفر محمد بن علی بن الحسین و او از پدرش علیهم السلام روایت می کند: پدرم در ضمن بیان سخنانی فرمود:

«حضرت فاطمه علیها السلام ، حسن علیه السلام را حامله شد وقتی که به دنیا آمد، چهل روز بعد، حسین علیه السلام را حامله شد، و بعد از حسین علیه السلام ، خداوند زینب را به ایشان روزی فرمود، و سپس امّ کلثوم و بعد از آن محسن علیه السلام را حامله شد». (2)

غیرت

اشاره

امام علیه السلام مظهر غیرت بود، و لحظه ای از اصول و مبانی خود در برابر ظالمان و بدعت گزاران کوتاه نیامده، تا آنجا که در این راه از مال و جان خود

ص: 392

1- محسن بن فاطمه ، ص 17 ، ص 17 و 18 .
2- همان؛ دلائل الإمامه، ص 104؛ نوادر المعجزات، ص 97؛ عوالم ج 11، ص 504 .

نیز گذشته است:

الف) هرگز دست ذلّت به شما نخواهم داد

او در روز عاشورا با صدای بلند فرمود: «هرگز دست ذلّت (تسلیم و بیعت) به شما نخواهم داد و مانند غلامان، اقرار به گناه نمی کنم؛ (چرا که) خداوند و رسول او و اهل ایمان به آن راضی نیستند». (1)

ب) به حرم من تجاوز نکنید

در روز عاشورا هنگامی که لشکر عمر سعد به خیام حرم حمله ور شدند، امام حسین علیه السلام فریاد زد:

«ای دوستان آل ابی سفیان! اگر دین ندارید و از روز قیامت پروا ندارید، در این دنیا آزادمرد باشید و اگر بر اساس گمان خود عرب هستید، به شب خود مراجعه کنید».

شمر ملعون صدا زد: پسر فاطمه چه می گویی؟

امام حسین علیه السلام فرمود: «من با شما جنگ دارم و شما با من؛ زنان گناهی ندارند. تا زمانی که من زنده ام به حرم من تجاوز نکنید». (2)

ص: 393

1- بحار الأنوار، ج 4، ص 7.
2- مقتل مقرم، ص 267 .

ص: 394

ف

فاطمه بنت اسد

او دختر اسد، فرزند هاشم، همسر ابوطالب و مادر علی، جعفر، عقیل، هانی و طالب بود.

فاطمه از نخستین مهاجرین و بیعت کنندگان با محمّد بود و تنها کسی که چون فرزندی (= علی) را در خانه کعبه به دنیا آورد، پرهیزکاری و پاکیش شهرتی خاص یافت، و علی بن ابی طالب به احترام چنین مادری، ستوده شده است.

او در زمان حیات پیامبر، جهان را بدرود گفت و پیامبر در مرگ او تأثیر و غم و اندوه فراوان نشان داد. غسلش داد، بر جنازه اش نماز گزارد و در حالی که می گریست در میان قبرش نهاد. (1) وی جد پدری امام حسین علیه السلام بود.

فاطمه زهرا عليها السلام

ولادت آن حضرت در روز جمعه بیستم ماه جمادی الآخر سال پنجم بعثت در شهر مکه بود؛ هنگامی که قریش مشغول تجدید بنای کعبه بود. (2)

ص: 395

1- مدینه شناسی، ص 478.
2- زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام ، احمدی ، یوسف ، ص 29.

فاطمه زهرا علیها السلام از آغاز سال دوّم هجرت، به زندگی تازه ای گام نهاد. او پیش از این به مدت 9 سال به عنوان دختری نمونه در خانه پدرش مطرح بود و در هنگام ازدواج، زندگی زناشویی خویش را آغاز کرد. آری او سنگ بنای نخستین خانواده نمونه را در جامعه اسلامی بنیان نهاد تا جهان، مفهوم زندگی هدفدار در پرتو تعالیم اسلامی را بشناسد. (1)

در سال سوم و یا چهارم هجرت، امام حسین علیه السلام متولد گردید. حضرت فاطمه علیها السلام امام حسین را خیلی دوست می داشت و به وی عشق می ورزید. شهادت فرزند دلبند فاطمه علیها السلام، با تمامی درد و اندوه جانکاه آن، که اشک دیدگان نخستین رسول هستی، حضرت آدم علیه السلام ایجاد کرد و فرشته امین الهی، جبرئیل را به واگویه هایی از عاشورای حسینی و مصائب آن حضرت واداشت، صحنه ای دیگر از رویارویی «عاطفه» و «وظیفه» بود که آن بانوی والا گوهر، در تمامی مراحل، چون پایندگی و بالندگی دین خداوندی و آیین محمدی صلی الله علیه وآله را در ریختن خون فرزند خود و شهادت دلخراش دیگر عزیزان خویش می دید، آرام و قرار می یافت و با رضایتی از ژرفای جان، پذیرای آن می شد. (2)

روزی رسول اکرم صلى الله عليه وسلم حوادث تلخ آینده را برای دخت عزیز خود بازگو می کرد، تا آنکه سخن به مصایب حسین علیه السلام رسید. پیامبر صلی الله علیه وآله اشاره ای به مصایب کربلا کرد. فاطمه علیها السلام رو به پدر کرده، گفت: پدرجان! چه کسی فرزندم و نور چشمم و میوه دلم حسین علیه السلام را شهید می کند؟

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: بدترین افراد امّت من.

ص: 396

1- زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام ، احمدی ، یوسف ، ص 29.
2- الگوی های ناب در نگاه دخت آفتاب، ص 62 و 63.

حضرت زهرا علیها السلام ادامه داد: ای پدر! سلام مرا به جبرئیل برسان و از او بپرس که در کجا حسین را شهید می کنند؟

پیامبر صلی الله علیه وآله جواب دادند: در سرزمینی که به آن «کربلا» می گویند.

این بانوی بهشتی و اسوه آسمانی، تنها به بیان جمله ای کوتاه بسنده کرده، فرمود: پدرجان! در برابر خواسته های خدا تسلیم و راضی ام و به خدا توکل کرده ام. (1)

اسامی و القاب حضرت زهرا علیها السلام فراوان است؛ از جمله: فاطمه، زهرا، صدیقه، مبارکه، طاهره، زکیه، مرضیه، راضیه، محدّثه، بتول، انسيه حوراء، سيدة نساء العالمين، حصان، حرّه، سيّده العذراء. (2)

حضرت فاطمه زهرا علیها السلام پس از ازدواج با حضرت علی علیه السلام در سال سوم یا چهارم هجرت، امام حسین علیه السلام را به دنیا آورد که حسنین علیهما السلام محبوبیت خاصی نزد رسول گرامی اسلام داشتند.

زندگانی فاطمه علیها السلام در خانه شوهر نیز در سادگی و بی تکلف بودن، نظیر عهدی بود که در خانه پدر به سر می برد. او در خانه علی نیز از خوراک و پوشاک به همان مقدار که یک فرد از طبقه چهارم باید داشته باشد، اکتفا می کرد، ولی در پرستش و اطاعت خدا، از برجسته ترین زهاد جلو افتاد. بیشتر شب را به نماز می ایستاد و گاهی از سر شب تا صبح مشغول عبادت بود. (3)

در تمام روزهایی که پیامبر بستری بود، فاطمه علیها السلام در کنار بستر پیامبر

ص: 397

1- همان.
2- انوار الهی.
3- فاطمه دختر محمد صلى الله عليه وسلم ، ص 51 .

نشسته و لحظه ای از او دور نمی شد. (1) تا آنکه پیامبر گرامی اسلام رحلت نمود. «بعد از پیامبر، پیوسته شال عزا به سر بسته بود، چشمانی گریان و قلبی سوزان داشت». (2) فاطمه علیها السلام پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله ، خنده بر لب نیاورد تا اینکه به شهادت رسید.

فاطمه کلابیه ن.ک _ ام البنين

فدک

به طوری که بسیاری از مورّخان و ارباب لغت نوشته اند، «فدک»، قریه ای آباد و حاصلخیز بود در سرزمین حجاز نزدیک «خیبر» که میان آن و مدینه، دو یا سه روز راه بود. بعضی این فاصله را یکصد و چهل کیلومتر نوشته اند، و در آن چشمه ای جوشان و نخل های فراوانی بود، و بعد از خیبر، نقطه اتکاء یهودیان در حجاز به شمار می رفت.

پیامبر اسلام فدک را که از یهودیان غنیمت گرفته بود، به حضرت فاطمه علیها السلام بخشید؛ ولی ابوبکر آن را غصب نمود.

فرزدق شاعر

چون امام حسین علیه السلام به طرف کوفه کوچ می فرمود، فرزدق بن غالب که در زمره شعرای نامی آن عصر بود، با آن حضرت در راه برخورد نمود و گفت: ای پسر رسول خدا! چگونه به اهل کوفه اعتماد می نمایی؟ اینان همان هایی

ص: 398

1- فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، ص 533 .
2- زهرا علیها السلام برترین بانوی جهان ، ص 47.

هستند که پسر عمویت (مسلم بن عقیل علیه السلام) و پیروان او را کشتند. حضرت برای مسلم علیه السلام طلب رحمت نمود و فرمود: «مسلم به سوی روح خدا و رضوان خدا رهسپار شد، آنچه بر عهده داشت انجام داد و آنچه ما بر عهده داریم، هنوز بر ذمه ماست».

و اشعاری را انشاء فرمود که ترجمه آن به شرح ذیل است:

و اگر چنین است که نفائس و زخارف دنیا به شمارش در می آیند، پس باید دانست که آخرت که خانه ثواب و مزد الهی است، بلندپایه تر و شریف تر است.

و اگر چنین است که بدن های آدمیان برای مرگ آفریده و انشاء شده است، پس باید دانست که کشته شدن با شمشیر در راه خدا بس برتر است.

و اگر چنین است که روزی های خلایق به مقدار معین تقسیم گردیده است، پس باید دانست که کمتر حریص بودن مردم در کسب روزی ها جمیل تر و نیکوتر است.

و اگر چنین است که نتیجه اندوختن اموال، ترک نمودن آن هاست، پس چه باک دارد آدمی در انفاق چیزی که ترک کردنی است. پس چرا بخل ورزد. (1) (2)

فرزندان امام حسین علیه السلام

در مورد فرزندان امام حسین علیه السلام اختلاف است. بعضی شش فرزند و برخی نه تن و برخی ده تن نوشته اند که شش پسر و چهار دختر بوده است.

1 - امام سجاد علیه السلام ؛ در واقعه کربلا بیست و سه سال داشتند که بعد از

ص: 399

1- اشک خون ، ص 15 و 16 .
2- ر.ک _ عمادزاده، مجموعه زندگانی چهارده معصوم.

شهادت پدر بزرگوارشان، پیشوای شیعیان شدند.

2 - حضرت علی اکبر علیه السلام؛ با هیجده سال سن در کربلا به شهادت رسید.

3 - حضرت علی اصغر علیه السلام؛ ای با شش ماه سن در واقعه کربلا شهید شد.

4 - محمد علیه السلام؛ در حیات سالار شهیدان از دنیا رفت و در مدینه مدفون شد.

5 - عبدالله علیه السلام؛ در واقعه کربلا به درجه شهادت نایل گشت.

6 - حضرت سکینه علیها السلام ؛ دختر ربابه بنت امرء القیس که یکی از زنان فاضله و بزرگ عرب است.

7 - حضرت فاطمه علیها السلام؛ مادرش ام اسحاق بود که به ازدواج حسن مثنی درآمد.

8 - حضرت رقیه علیها السلام ؛ در واقعه کربلا از فرط غم و اندوه جان به جان آفرین سپرد و در شهر شام مدفون گشت. (1)

شیخ مفید گفته است:

امام حسین علیه السلام شش فرزند داشت:

1 - على اکبر؛ که کنیه اش ابو محمد و مادرش شاه زنان، دختر یزدگرد بود.

2 - علی اصغر؛ که با پدرش در کربلا به شهادت رسید، مادرش لیلی دختر ابی مره ثقفی بود.

3 - جعفر بن حسین؛ که از او نسلی نمانده است.

4 - عبدالله؛ که در کودکی همراه پدرش شهید شد. در دامن پدرش بود که تیری به او خورد و او را کشت.

5 - سکینه؛ که مادرش رباب بود.

ص: 400

1- غریب مادر، امام حسین علیه السلام ، ص 26.

6- فاطمه؛ که مادرش ام اسحاق، دختر طلحة بن عبید الله تیمی بود. (1)

ابن طقطقی گفته است او را پنج فرزند بود:

1 - علی، امام زین العابدین.

2 - علی اکبر؛ که در کربلا شهید شد.

3 - علی اصغر؛ که در کربلا تیری به او خورد و درگذشت.

4 - عبد الله؛ که در کربلا همراه پدرش شهید شد.

5 - جعفر؛ که مادرش از قضاعه بود. (2)

ابن شهر آشوب گفته است:

فرزندان آن حضرت عبارتند از: علی اکبر شهید که مادرش لیلی دختر ابی مره ثقفی است. علی اوسط که امام است و علی اصغر که این دو از شهربانویند. و محمّد و عبدالله شهید که هر دو از یک مادرند که رباب، دختر امرء القيس است، و جعفر که مادرش از قضاعه است.

دختران آن حضرت نیز عبارتند از: سکینه که مادرش رباب است فاطمه که مادرش ام اسحاق دختر طلحه است و زینب. نسل امام حسین علیه السلام از یک پسر که امام زین العابدین است و دو دختر تداوم یافته است.

فرزندان امام سجاد علیه السلام

برای حضرت سجاد امام چهارم علیه السلام ، پانزده فرزند بوده است که یازده تن پسر و چهار تن از آنها دختر بوده اند که عبارتند از:

ص: 401

1- مقتل معصومین علیهم السلام ، ج 2، ص 23 .
2- همان.

1 - حضرت ابا جعفر امام پنجم محمّد بن علی الباقر علیه السلام 2 - عبد الله 3 - حسن 4- حسین 5 - زید 6- عمر 7 - حسين الاصغر 8- عبدالرحمن 9 - سلیمان 10 - على 11 - محمد الاصغر 12 - خدیجه 13 - فاطمه 14 - عليه 15 - ام كلثوم . (1)

تمام فرزندان آن حضرت از ام ولد می باشند، مگر دو نفر که مادرشان معقوده بوده است. آن دو بزرگوار، امام پنجم، باقر العلوم علیه السلام و برادرش عبدالله بوده اند که مادر آنها ام عبدالله، حضرت فاطمه دختر امام حسن مجتبی علیه السلام بوده است. (2)

فرزندان امام مجتبی علیه السلام در بین اسرا

حسن مثنی، زید و عمرو، فرزندان امام مجتبی علیه السلام در بین اسرا بودند.

فرزندان امام مجتبی علیه السلام در رکاب امام حسین علیه السلام

از جمله فرزندان امام حسن مجتبی علیه السلام نیز هفت تن روز عاشورا در رکاب سيد الشهداء علیه السلام ملازمت داشتند که عبارتند از:

1 - حسن مثنی 2 - عبد الله اکبر بن حسن 3- عبدالله اصغر بن حسن 4 - قاسم بن حسن 5 - عمر بن حسن - ابوبکر بن حسن 7 - احمد بن حسن. (3)

ولی از فرزندان امام حسن علیه السلام در کربلا پنج تن شهید شدند که با نام های

ص: 402

1- گروه رستگاران ، ج ...، ص 1391 ؛ الارشاد، ج 2، ص 155 ؛ الصواعق المحرقه، ص201؛ ينابيع الموده ، ج 3، ص 101؛ تهذيب التهذيب، ج 4، ص 86؛ الفصول المهمه ، ج ... ص 875 .
2- همان.
3- ناسخ التواريخ، ص 323 .

آنان آشنا می شوید: 1 - قاسم بن حسن -2 عبدالله اکبر بن حسن 3 - عبدالله اصغر بن حسن 4- ابوبکر بن حسن 5 - احمد بن حسن. (1)

فرزند نجاشی

نصر بن ابی نیزر (2) فرزند یکی از پادشاهان عجم یا حبشه بوده است. مبرد در کتاب «الکامل» می نویسد: ابونیزر فرزند نجاشی بوده است. در کوچکی میل به دین اسلام پیدا کرد. او را نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آوردند. حضرت او را تربیت کرد و پرورش داد. چون آن حضرت رحلت فرمود، با فاطمه و فرزندانش علیهم السلام زندگی می کرد. برخی از مورّخین می گویند: ابونیزر از فرزندان پادشاهان عجم بوده که به رسول خدا صلی الله علیه وآله اهدا شد، سپس با امیرالمؤمنین علیه السلام بود و در نخلستان آن حضرت، کار می کرد. حدیثِ مشهور از امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد جاری ساختن چشمه آب و وقف یا حبس آن، - چنان که مبرد در الکامل ذکر کرده است - از او نقل شده است.

نصر بن ابی نیزر پس از حضرت علی و امام حسن علیه السلام، به حسین علیه السلام پیوست، و با حضرت از مدینه به مکه و از آنجا به کربلا رفت، در کربلا به شهادت رسید. نصر سواره بود و اسبش را پی کردند، سپس در حمله نخستین به شهادت رسید. روحش شاد باد. (3)

ص: 403

1- همان، ص 326 .
2- نیزر، به نون و یاء مثناه و زاء معجمه و راء مهمله بر وزن صیقل (سه مقتل گویا در حماسه عاشورا)
3- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 95 .

فصاحت امام علیه السلام در نظم و نثر

امام علیه السلام همان احاطه ای که بر الفاظ و معانی دارد و همان سرعت انتقال، حافظه قوی، مآل اندیش، دوربینی، دقت نظر که در خلال عبارات شیرین، مسجّع و مقفّی داشت، در نظم و کلمات موزون به کار می برد. غریزه علمی، ادبی و فصاحت و بلاغت، در صلح و جنگ و سرور و الم فرقی نداشت. چنان که می بینیم، احساسات عمیق خود را در قالب الفاظ موزون می ریخت و انشاء و بیان می کرد.

ابن اعثم صاحب كتاب «الفتوح» چنین می نویسد: همان وقت که لشکر عبیدالله بن زیاد او را محاصره کرده بودند، تیر می انداختند و می کشتند و یارانش را از پای در می آوردند و هنگامی که آب را بر روی او و خاندانش بسته بودند، و در وقت وداع با کودک شیرخوارهاش در حرم که تیری از دشمن رسید و او را شهید نمود، امام علیه السلام با آسودگی خاطر با سر شمشیر گودالی حفر کرد و کودک شهید خون آلودش را به خاک سپرد؛ با این حال اشعاری می سرود که در آن شرایط حساس، از لحاظ وزن، عروض، قافیه، صنایع بدیع لفظی و معانی می توان این اشعار را که بیان احساسات و تاریخ حماسی و افتخار و مجد و شرف است، اعجازی در بیان حضرت دانست. (1)

فطرس

ابراهیم، پسر شعیب میثمی گوید: از اباعبدالله [امام صادق علیه السلام] ، شنیدم که

ص: 404

1- مجموعه زندگانی چهارده معصوم، ص 621 و 622 .

فرمود: «زمانی که امام حسین علیه السلام به دنیا آمد، خداوند به جبرئیل با همراهی هزار فرشته دیگر دستور داد نازل شده و به رسول خدا علیه السلام تهنیت بگویند.

جبرئیل فرود آمد و به جزیره ای در یک دریا عبور نمود که ملکی به نام فطرس - که از دارندگان عرش بود و خدا پرش را شکسته و در آن جزیره انداخته بود - جای داشت و هفتصد سال تا متولد شدن حسین علیه السلام ، خدا را در آنجا عبادت نموده بود. او به جبرئیل گفت: کجا می روی؟

گفت: خداوند نعمتی به محمد صلی الله علیه وآله ارزانی داشته که می خواهم بروم و از طرف خود و خدایم آن را تبریک و تهنیت گویم.

گفت: مرا نیز با خودت ببر، شاید محمد صلى الله عليه وسلم دعایی برایم نمود. جبرئیل او را نیز با خود برد و پس از تهنیت، اوضاع را به پیامبر صلی الله علیه وآله عرض کرد.

پیامبر به او گفت: خود را به این مولود بچسبان و به جایگاه خودت بازگرد.

فطرس، خود را به امام حسین علیه السلام مالید و بال گرفت و گفت: ای فرستاده خدا! امّت تو به تحقیق این کودک را خواهند گشت و بر گردن من عوضی دارد و آن اینکه هر کس او را زیارت کند، به او برسانم و هر کس به او درود بفرستد، به او اطلاع دهم و هر کس که برای او طلب رحمت نماید، به او بگویم و آنگاه پرواز کرد». (1)

و طبق برخی دیگر از روایات شیعی، اسم این ملک «صلصائیل» بوده است. وقتی ملائکه به حضور رسول خدا صلی الله علیه وآله رسیده و ماجرا و گناه او و نیز شکسته شدن بال و پرش را به پیامبر صلی الله علیه وآله ابلاغ نمودند، پیامبر برخاسته به حضور فاطمه علیها السلام آمد و فرمود: فرزندم حسین را به من بده.

ص: 405

1- محدث قمی، عباس انوار البهيّه، ص 126؛ امالی، ص 119 و 120.

فاطمه، حسین علیه السلام را در حالی که به یک قنداقه پیچیده بود، به نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آورد. حسین علیه السلام با جد خود (رسول خدا) سخن هایی گفت که حضرت را به شگفتی و اداشت و مسرورش نمود.

پیامبر او را پیش فرشته ها آورد و روی کف دستش گرفت. پس فرشته ها تهلیل (لا إله إلا الله) و تكبير (الله اکبر) گفته و حمد خداوندی را به جای آوردند و وجود حسین علیه السلام را ستایش نمودند. پیامبر صلی الله علیه وآله روی به قبله کرد و حسین خود را به طرف آسمان بلند نمود و این دعا را نمود:

«اللّهمّ إنّى أسئلك بحق ابنى الحسين، أن تغفر لصلصائيل خطيئته وتجبر كَسر جناحه وترده مقامه مع الملائكة المُقرّبين ؛ (1) خداوندا به حق فرزندم حسین علیه السلام از درگاه تو می خواهم گناه صلصائیل را ببخشی و بال و پرش را سالم نمایی و وی را به مقام خودش در میان فرشتگان مقرب بازگردانی».

در «مدینة المعاجز» آمده است:

«فرشته ای در آسمان نماند مگر اینکه به محضر رسول خدا صلى الله عليه وسلم فرود آمده و در مورد شهادت امام حسین علیه السلام به او تسلیت و سر سلامتی داد و از پاداش بزرگ و درجات والایی که خداوند در قیامت به زائرین و گریه کنندگانش عطا خواهد کرد، خبر داد؛ با این حال، پیامبر می گریست و می گفت :

خدایا! هر کس حسین علیه السلام را خوار کند، خوار کن و هر کس او را بکشد، بکش و قاتلش را در دنیا به آرزویش نرسان و در آخرت به آتش دوزخ بینداز و گرمای آتش جهنّم را به او بچشان». (2)

ص: 406

1- بحار الأنوار، ج 43، ص 259.
2- انوار البهيّه، ص 126؛ امالی، ص 119 و 120 .

فلسفه قیام امام حسین علیه السلام

اشاره

من نه برای تفریح و تفرّج قیام کردم و نه برای استکبار ورزی و بلند منشی و قدرت خواهی و نه برای فساد و خرابی و نه برای ظلم و ستم و بیدادگری؛ بلکه قیام من برای اصلاح امت جدم صلی الله علیه وآله است. من می خواهم امر به معروف و نهی از منکر نمایم و به سیره پدرم و آیین و روش جدم رسول الله رفتار نمایم .

خطبه حضرت سیدالشهداء علیه السلام در وقت خروج از مکه

روایت شده است که چون حضرت سیدالشهدا علیه السلام آهنگ خروج به سوی عراق را نمودند، در مکه مکرمه برای ایراد خطبه ایستاده و چنین گفتند:

حمد و سپاس سزاوار خداست، آنچه را که خدا بخواهد، خواهد شد و قوه و قدرتی نیست مگر به خواست خدا؛ و درود بر رسول و فرستاده او باد.

مرگ برای فرزندان آدم، به مثابه گردنبند بر گردن دختر جواز کشیده و بسته شده است و چه بسیار در آرزو و اشتیاق ملاقات و دیدار رفتگان از خاندان خود هستم، همانند اشتیاقی که یعقوب به دیدار یوسف داشت و برای من جایی معین و انتخاب شده است که باید پیکر من در آنجا بیفتد و من باید به آنجا برسم. گویا من می بینم که بندبند مرا گرگان بیابان بین نوامیس و کربلا از هم جدا می سازند و از من شکمبه های تهی خود را پر می کنند و انبان های گرسنه خود را سرشار می نمایند.

از روزی که در قلم تقدیر گذشته است، فراری نیست. رضای خدا رضای ما اهل بیت است. بر امتحانات و بلاهای او شکیبایی مینماییم و او اجر و مزد

ص: 407

شکیبایان را به طور اتم و اکمل به ما عنایت خواهد نمود.

تار و پود رسول خدا از او دور نشود و در بهشت برین گرداگرد او جمع می شوند، و بدان ها چشم رسول خدا تر و تازه میگردد و بدانها وعده رسول خدا تحقق می پذیرد، و عده ای که خداوند به رسول داده است، به وسیله اقربایش میسّر و محقق می گردد. پس کسی که در میان ماست، و حاضر است جان خود را ایثار کند، و خون دل خود را فدا کند و برای لقای خدا نفس خود را آماده نموده است، با ما کوچ کند که من در صبحگاهان عازم رحیل هستم. (1)

ص: 408

1- نفس المهموم، ص 100؛ اشک خون ، ص 13 و 15 .

ق

قاتل علی اکبر علیه السلام

جاسوسان مختار، که عده ای از مردم دلخون اهل کوفه بودند، خبر دادند که مرة بن منقذ عبدی از قبیله عبدالقیس که مردی شجاع، دلیر و قاتل حضرت علی اکبر علیه السلام بوده در منزل خود پنهان است.

مختار، عبدالله بن کامل را با جماعتی فرستاد خانه او را محاصره نمودند. آن ملعون بسیار قوی دل، سوار بر اسب، نیزه ای به دست از خانه بیرون آمده و بر آن جماعت حمله نمود. ضربتی به دستش وارد آمد. با سرعتی عجیب از حلقه محاصره فرار کرد و با عجله خود را به بصره رسانید و در پناه مصعب بن زبیر قرار گرفت، ولی دستش به کلی از کار افتاد و شل گردید.

به روایت دیگر بنابر نقل لسان الملک سپهر در «ناسخ التواریخ» سعر بن ابی سعر آن را گرفت و به نزد مختار آورد. مختار فرمود: ای ملعون! تو قاتل و کشنده علی بن الحسین علیه السلام بودی؟

گفت : من تنها نبودم؛ بلکه هزار تن با من شریک بودند.

مختار گفت: «اگر آن هزار تن نبودند، چگونه می توانستی آن جوان را به قتل رسانی؟» آن گاه امر نمود: اوّل دست های او را بریدند، بعد زبانش را از

ص: 409

کامش کشیدند و بعد دو چشمش را از حدقه بیرون آوردند و بعد دو لبش را قطع نمودند و بعد سرش را از تن جدا ساختند و جسد را آتش زدند. (1)

قادسیه

نام محلی نرسیده به کوفه (در 15 فرسخی کوفه و 61 فرسخی بغداد) است. در همین محل، میان سپاه اسلام و ایران در زمان خلیفهٔ دوم نبرد درگرفت و این منطقه به تصرف مسلمین درآمد و در همین مکان بود که حصین بن نمیر تمیمی (رئیس شرطه های آن منطقه) و نیروهای گشتی ابن زیاد، پیک حسین بن على علیه السلام (قيس بن مسهر صیداوی) را دستگیر کردند و نزد ابن زیاد فرستادند.

قیس، حامل نامهای از امام به سوی مردم کوفه بود و همانجا نامه را با دندان هایش پاره کرد تا اسامی مخاطبان به دست نیروهای دشمن نیفتد. (2)

ن.ک _ قیس بن مسهر صیداوی

قارب بن عبدالله دئلی

مادر قارب، کنیز امام حسین علیه السلام بود. عبدالله دئلی با او ازدواج کرد، و قارب از او متولد شد. پس او غلام حضرت خواهد بود. قارب با حضرت از مدینه به مکه و از آنجا به کربلا حرکت کرد. در نخستین حمله، یک ساعت به ظهر مانده به شهادت رسید. (3)

ص: 410

1- فرقه ناجیه ص 1290 و 1291.
2- الحسين فى طريقه الى الشهاده ص 49؛ فرهنگ عاشورا ، ص 378 .
3- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 94 .

قاسط بن زهير

- قاسط بن زهير بن حارث تغلبی و برادرانش کردوس و مقسط

این سه برادر از اصحاب علی علیه السلام بودند که در جنگهای آن حضرت جزو مجاهدین او بودند که بعد از آن حضرت با امام حسن علیه السلام بودند و مقیم کوفه شدند. در جنگ ها به ویژه در جنگ صفین از اینان نام برده شده، و چون حسین علیه السلام به کربلا آمد، شبانه نزد آن حضرت رفتند و بنا به نقل سروی، در حمله اوّل به قتل رسیدند. (1)

قاسطين

گروهی بودند که به رهبری معاویه و با حیله گری عمرو عاص، مشاو.ر وی، به مقابله با علی علیه السلام برخاستند و جنگ صفین را به راه انداختند امام حسین علیه السلام در این جنگ شرکت داشتند.

قاسم بن حسن علیه السلام

قاسم فرزند امام حسن مجتبی علیه السلام و مادرش ام ولد که به او رمله هم گفته شده، پس از برادرش ابوبکر، پسر حسن فرزند علی علیه السلام ظاهر شد، در حالی که هنوز به سن بلوغ نرسیده بود. امام علیه السلام به او نگاه کرد و او را در آغوش کشید و گریه کرد و به او اجازه داد وارد معرکه شد در حالی که چهره اش همانند ماه زیبا بود. در دست شمشیر و بر پایش نعلین بود. حرکت کرد و در این حال بند کفش

ص: 411

1- همان، ص 150 .

او پاره شد. بند کفش خود را محکم کرد در حالی که هیچ اعتنایی به لشکر دشمن نداشت. در این حال عمرو بن سعد بن نفیل به سوی او رفت. حمید بن سلم می گوید: از این پسربچه چه می خواهی؟ آیا اینان که می بینی برای تو کافی نیست؟ عمرو گفت: به خدا قسم بر او سخت می گیرم. و از آن روی بر سر سر او شمشیری زد و قاسم بر زمین افتاد و فریاد زد: ای عمو حسین!

امام علیه السلام مانند شیر عصبانی آمد و ضربه ای به عمرو زد. عمرو دستش را مانع قرار داد و قطع شد. به صدای بلند فریاد کشید و لشکر عمر سعد برای نجات او حمله ور شدند و عمرو زیر سم اسبان به هلاکت رسید.

گرد و خاک صحرا فروکش کرد، در حالی که امام علیه السلام بر سر قاسم ایستاده بود و او پاهای خود را به زمین می زد. امام علیه السلام فرمود: «از رحمت خدا دور باشند آن ها که تو را کشتند در حالی که جد تو در روز قیامت دشمن آن هاست».

آن گاه فرمود: «به خدا قسم بر عمویت بسیار گران است که تو او را بخوانی ولی نتواند تو را پاسخ دهد و یا اینکه اجابت کند، ولی برای تو سودی نداشته باشد».

آن گاه قاسم را حمل کرد در حالی که سینه او بر سینه امام علیه السلام بود و

پاهایش بر زمین کشیده می شد . بدن او را در کنار بدن علی اکبر و سایر شهدا قرار داد، (1) و آن گاه صورت به سمت آسمان بالا کرد و فرمود: «خدایا آن ها را به حساب آور و از احدی نگذر و هرگز این جمعیت را نیامرز. ای عموزادگان شکیبا باشید. ای اهل بیت! بعد از امروز هرگز سختی نخواهید دید». (2)

ص: 412

1- طبری، ج 6؛ بداية ابن كثير ، ج 18؛ ارشاد ؛ مقتل مقرم، ص 259 و 260.
2- مقتل خوارزمی، ج 2، ص 28؛ مقتل مقرّم .

قتل عثمان

امام علی علیه السلام برای جلوگیری از قتل عثمان عده ای - از جمله امام حسن و امام حسین علیهما السلام - را به حراست او مأمور کرده، ولی امام حسن علیه السلام پیشگوئی کرده بود که در آن روز عثمان روز را شب نمی رساند، و عاقبت نیز چنین شد.

قتلگاه

از سرزمین کربلا، غمبارترین محلّش، گودال قتلگاه است؛ محلی که آخرین لحظات، حضرت امام حسین علیه السلام از اسب به زمین افتاد و شمر بن ذی الجوشن، با خنجر، سر مبارکش را از بدن جدا کرد.

گودال به محلّی پائین در زمین گویند و گویا آن محل نسبت به قسمت های دیگر میدان، پائین ترین محل بوده است. هم اکنون به طور مجزا داخل حرم است که محل شهادت آن حضرت بوده و مزار مشتاقان آن بزرگوار می باشد. (1)

قتله کربلا (1)

در مدت هیجده ماه دوران امارت مختار، از چهاردهم ربیع الاوّل سال 66 هجری تا نیمه رمضان سال 67، بنابر نقل علّامه مجلسی رحمه الله در مجلّد دهم «بحار الأنوار»، هيجده هزار نفر از رؤسای قتله و شرکت کنندگان در واقعه کربلا را به قتل رسانیدند. (2)

ص: 413

1- در مسلخ عشق ، ص 199 .
2- فرقه ناجیه ، ج 2، ص 1301، به نقل از بحار الأنوار، ج 10، ص 293 (از شرح الثار شیخ ابوجعفر بن نما) .

قتله کربلا (2)

به روایت «تاریخ طبری» و «کامل» ابن اثیر و «بحار الأنوار» علامه مجلسی به دستور مختار، دویست و چهل و هشت تن از آن جمعیتی را که ثابت شد از قتله کربلا بودند، همگی را گردن زدند. (1)

بقیه اسرا را حاضر ساختند. مختار از آن ها عهد و پیمان گرفت که بعدها در فتنه و آشوب هایی که دشمنان بر خلاف مختار برپا می کنند، وارد نشوند، سپس همگی را آزاد ساخت. بعد از آن دستور داد که هر کجا از قتله امام مظلوم علیه السلام یافتید، نزد من آورید تا زمین را از وجود نحس آن ها پاک نمایم.

پس از آن به امر مختار در کوچه و بازار و کوی و برزن ها ندا در دادند که هر کس در نشیند و بیرون نیاید، در امان می باشد؛ مگر کسانی که در کشتن کس در آل محمد علیهم السلام و شرکت نموده باشند. (2)

قتيل العَبْرَه

عن أبي بصير عن الصادق علیه السلام عن آبائه علیهم السلام قال : قال ابوعبدالله الحسين بن على علیه السلام: أنَا قَتِيلُ الْعَبْرَة لا يَذْكُرُونِي مُؤْمِنٌ إِلَّا اسْتَعْبَرَ. (3)

امام حسین علیه السلام فرمود: «شهادت من سبب اشک ریختن است مؤمنی مرا یاد نمی کند مگر اشک او جاری می شود». و این روایت را ابن قولویه در «کامل»

ص: 414

1- تاریخ طبری، ج 4، ص 524 ؛ الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 235؛ مقتل الحسین علیه السلام ، ابو مخنف، ص 365؛ گروه رستگاران ، ج 2، ص 1281 .
2- همان.
3- امالی صدوق، ص 83 .

صفحه 108 آورده و در بعضی روایت فقط «أَنَا قَتِيلُ الْعَبْرَة» آمده. (1)

قسم بن حبيب

- قسم بن حبیب بن ابی بشر ازدی

قسم، جنگجویی از شیعیان کوفه بود با ابن سعد بیرون رفت و چون به کربلا رسید، در روزهای پیش از درگیری، به طرف امام حسین علیه السلام رفت و همراه او بود تا اینکه در حمله نخستین کشته شد. (2)

قعنب بن عمرو نمری

قعنب از شیعیان بصره بود. با حجّاج سعدی به محضر امام رسید و به یاران او پیوست و در کربلا جنگید و کشته شد. صاحب «الحدائق» از او نام برده و در زیارت ناحیه مقدسه «القائمیات» در مورد او ذکری و سلامی وجود دارد. (3)

قنداقه ن.ک ← علی اصغر

قیام اهل مدینه ن.ک ← شهیدان حرّه

قیام علیه یزید

قیام امام حسین علیه السلام بر ضد یزید بن معاویه و امتناع از بیعت با یزید که او را به هیچ وجه شایسته خلافت مسلمین نمی دانست و مقاومت بی مانند او و یارانش در برابر سپاه یزید و سر فرود نیاوردن او به ننگ تسلیم و استقبال او از

ص: 415

1- حوادث الايام ، ص 32 .
2- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 145 .
3- همان ، ص 160 .

شهادت در راه عقیده خود و در راه اسلام، برنامه حکومت آل ابی سفیان را که انقراض اسلام و باز گردانیدن آثار جاهلیت بود، نابود کرد و او را از برجسته ترین چهره های دینی و سیاسی تاریخ اسلام نمود.

شیعیان قدر فداکاری بینظیر او را در راه آرمانهای اسلام به خوبی شناخته اند و یاد او را چنان گرامی میدارند که در هیچ یک از ادیان و مذاهب عالم سابقه ندارد. عزاداری امام حسین علیه السلام و شهدای کربلا که در سرتاسر سال به طور عموم و در ایام محرّم به طور خاص در میان شیعیان مرسوم است، به صورت رمزی برای اقامه شعائر دین و زنده نگاه داشتن شور و شوق عمیق مذهبی و تمثیل و مقاومت در برابر ظلم ظالمان و سرپیچی از حکم حکام جور زمان درآمده است.

شیعیان با اقامه مراسم سوگواری بر سیدالشهداء علیه السلام در حقیقت از بی عدالتی و زورگویی نفرت می جویند و انزجار خود را از گردنکشان زمانه اظهار می دارند و اشکشان بر فضیلت و تقوا و فداکاری در راه اعتقاد، و لعنتشان بر و لعنتشان بر رذیلت و فسق و پایمال ساختن حقوق ضعیفان است و این تولی و تبری را به صورت قالبی دینی و عبادی درآورده اند. و با این مراسم و با آیت اشک ها، در حقیقت درخت تقوی را آبیاری می کنند و آن را بارور می سازند .

شیعیان علاوه بر آنکه حسین علیه السلام را «رحمت واسعه الهی» و «باب نجات امّت» می دانند، حکومت های جابر جهان را به مبارزه می طلبند و عمل حسین علیه السلام و یارانش علیهم السلام را سرمشق کوشش در راه عدالت و آزادی و استقلال می شمارند.

شهادت امام حسین علیه السلام حماسه شرف و فضیلت و درس ایمان و استقامت و مَثَل اعلای فداکاری و حمیت در راه کسب خشنودی خداوند است.

ص: 416

به قول ماربین، فیلسوف آلمانی در کتاب سیاست اسلامی، «حرکت امام حسین از مکه به کربلا با زنان و فرزندان و استقبال از مرگ، تذکار خونین برای شیعیان بود تا از بنی امیه انتقام بگیرند هم او می گوید: «تاریخ، کسی را سراغ ندارد که خود و عزیزترین کسان خود را برای احقاق حق به کام مرگ فرستد جز حسین کبیر؛ آن یگانه مردی که دانست چگونه دولت عظیم و وسیع بنی امیه را متلاشی کند و ارکان سلطنت ایشان را فرو ریزد حادثه طف، سرّ بقای اسلام و موجب درخشندگی و تداوم تاریخ این شریعت مقدس گردیده است».

شیخ محسن حویزی آل ابی الحب در قصیده غرّای حائری خود به همین مفهوم ادیبانه (از قول امام) اشاره می کند که :

«إِنْ كَانَ دِينُ مُحَمَّدٍ لَمْ يَسْتَقِمْ إِلَّا بِقَتْلِي، يَا سُيُوفُ خُذِينِي ؛

اگر دین محمد جز با کشته شدن من استقامت خود را نمی یابد، ای شمشیرها مرا فرا گیرید».

از بعضی از اخبار و روایات بر می آید که امام حسین علیه السلام از صلح برادر خود امام حسن علیه السلام با معاویه راضی نبود ولی به احترام این که او برادر بزرگ تر است اعتراضی نکرد؛ اما این معنی از نظر مسأله امامت در اعتقادات شیعه درست نمی آید، زیرا بنا به اعتقاد شیعه امام مفترض الطاعه است و اقوال و افعال او بر حسب مصالح امّت و خواست الهی صورت می گیرد. و به عبارت دیگر، امام معصوم و بری از این خطا است و از اینرو مستوجب اعتراض نیست.

بنا به اخبار و روایات موجود امام حسین علیه السلام پس از وفات برادرش، تا زمانی که معاویه زنده بود، در ظاهر مخالفتی با معاویه نکرد؛ زیرا بر حسب ظاهر و بنا بر مصلحت با معاویه بیعت کرده بود و این بیعت اگر چه به معنی شناختن او به

ص: 417

عنوان خلیفه مسلمین نبود اما به این معنی بود که امام در ظاهر مخالفتی با او ندارد و نمی خواهد بر ضد او قیام کند.

امام این بیعت ظاهری و صوری را نمی خواست نقض کند؛ آن را به صلاح امّت نمی دانست، ولی این امر به معنی موافقت و رضایت آن حضرت با اعمال خلاف اسلام معاویه نبود؛ اعمالی از قبیل استلحاق زیاد بن ابیه، کشتن حجر بن عدی که مردی مسلمان و متقی بود، ناسزاگویی و جسارت او به مقام حضرت امیر علیه السلام ، بیعت گرفتن برای پسرش یزید و صرف بی محابا و بی حساب اموال مسلمین در راه مقاصد سیاسی خود.

هنگامی که معاویه در سال 29 ه- .ق تصمیم گرفت که پسرش یزید را جانشین خود سازد و در زمان حیات خود برای او از مردم بیعت بگیرد تا مخالفی برایش نماند، از جمله کسانی که بیعت ایشان بسیار مهم شمرده می شد، امام حسین علیه السلام و عبدالله بن زبیر و عبدالله بن عمر بودند این اشخاص در موقعیتی قرار داشتند که محل توجه عموم و در نظر عامه شایسته وصول به مقام خلافت بودند.

هیچ یک از این سه تن از پیشنهاد معاویه برای بیعت با یزید استقبال نکردند و به همین جهت معاویه در سفری که به مکه و مدینه نمود، ابتدا روی خوشی به ایشان نشان نداد، اما بعد در ظاهر ایشان را به گرمی پذیرفت و در باطن تهدید کرد که اگر هنگام اعلام جانشینی یزید اظهار مخالفت کنند، کشته خواهند شد. با این تهدید، این سه تن خاموش ماندند، بی آنکه اظهار موافقت يا مخالفتی کرده باشند. (1)

ص: 418

1- سیری در زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام ، ص 181 - 185 .

قیام حسینی

اشاره

با مرگ معاویه در سال 60 هجری (1) ، فرزندش یزید بنابر تمهیداتی که معاویه از پیش به عمل آورده بود خلافت را به عهده گرفت و در این زمان، حسین علیه السلام شرایط قیام مسلحانه بر ضد حکومت بنی امیه را مهیا دید و آن زمینه ها که لابه لای سخنان امام حسین علیه السلام در طول حرکت خود، بر ضد بنی امیه به وفور آمده است، خلاصه اش دوری مسلمانان از دین (قرآن و سنّت نبوی) بود که در سه موضوع کلی قابل طرح است :

الف) عوام و توده مردم

بعد از وفات پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله مردم به خاطر آموزه های غلط از ناحیه خلفا، روز به روز از دین فاصله گرفتند و به دسته هایی تقسیم شدند:

1 - دنیاگرایی: خلفا به ویژه عثمانی و معاویه، مردم را به دنیاگرایی و دنیامحوری سوق دادند.

2 - قساوت قلب و حرام خواری: امام حسین علیه السلام فرمود: شکم های شما از حرام پر گشته و خداوند بر دلهای شما مهر زده است.

3 - گرایش به باطل: آن حضرت در روز عاشورا خطاب به لشکر یزید، ماهیت آنان را چنین بیان می کند: «ای پس زنندگان کتاب خدا؛ و ای تحریف کنندگان کلمات پروردگار؛ و ای طائفه گناه آفرین؛ و ای آب و دم دهان شیطان؛ و ای خاموش کنندگان سنت های الهی!» (2)

ص: 419

1- فى رحاب النّبي ، ج 8، ص 73 .
2- لمعات الحسين ، ص 75 .

ب) خواص

از ویژگی های خواص در زبان امام حسین علیه السلام ، بی خبری نسبت به اوضاع زمان، بی تفاوتی، دنیاگرایی و ترس از کشته شدن بود که

موجب تسلط بیشتر بنی امیه بر مسلمانان شد. (1)

ج) غصب خلافت

امام حسین علیه السلام بنابر تصریح پیامبر خلافت را حق مسلم خود می دانست و بنابر قرارداد صلح میان امام حسن علیه السلام و معاویه، باید این مقام بعد از مرگ معاویه به آن حضرت می رسید؛ از این رو خلافتِ یزید، شرعاً و قانوناً غصب بود. (2)

قیام مختار ن.ک ← مختار ثقفی

قیام و شورش در امت اسلامی

قیام بزرگ و حماسه آفرین امام حسین علیه السلام سرچشمه نهضت ها و قیام های متعددی در جامعه اسلامی گردید که ما به دو فقره آن ها اشاره می کنیم :

الف) قیام توابین

ب) قیام مختار (3)

ص: 420

1- سخنان حسین بن علی ، ص 288 .
2- ره توشه عتبات ، ص 220 و 221 .
3- سیره پیشوایان، ص 168 .

قيس بن ثعلبه

قبیله قیس بن ثعلبه، دو شهید تقدیم انقلاب خونین کربلا نموده است؛ به نام های «جوین بن مالک» و «عمرو بن ضبیعه» که از یاران امام حسین علیه السلام محسوب می گردند.

قیس بن حفض شیبانی

قیس بن حفض شیبانی یکی از دشمنان اهل بیت و از قتله کربلا بود که به دستور مختار به دار آویخته شد.

قیس بن عبدالله صائدی

قیس بن عبدالله صائدی عموزاده ابوثمامه عمرو صائدی می باشد که در لشكر عمر سعد بوده است. قیس، قاتل ابوثمامه صائدی است که در روز عاشورا بعد از شهادت حرّ، وی را به شهادت رسانید.

ن.ک _ ابوثمامه صائدی

قیس بن مُسَهَّر صیداوی

وی، قیس بن مُسهّر بن خالد بن جندب بن منقذ بن عمرو بن قعين بن حارث بن ثعلبة بن دودان بن اسد بن خزیمه اسدی صیداوی است که «صیدا» تیره ای از بنی اسد است. قیس، میان تیره صیدا شخصیتی بزرگوار، انسانی دلیر و نسبت به اهل بیت علیهم السلام خالصانه عشق می ورزید.

ص: 421

او نامه های اهل کوفه را به امام حسین رسانید .

مسلم علیه السلام نیز نامهای را توسط قیس به امام علیه السلام فرستاد. وقتی قیس خدمت امام علیه السلام شرفیاب شد، حضرت، پاسخ نامه را توسط قیس به مسلم مرقوم فرمود و قیس نامه را به کوفه برد .

ولی حصین تمیمی، قیس را دستگیر کرد، وی را نزد عبیدالله فرستاد. عبیدالله ماجرای نامه را از وی جویا شد .

قیس گفت: آن را پاره کرده ام.

عبیدالله پرسید: چرا؟

قیس گفت: برای اینکه تو بر مضمون آن آگاه نشوی.

عبیدالله پرسید: نامه برای چه کسانی بود؟

قیس پاسخ داد: به کسانی که نام آن ها را نمی دانم.

عبیدالله گفت: اگر حاضر نیستی آن ها را نام ببری، بر فراز منبر برو و دروغگو و فرزند دروغگو (منظورش امام حسین بود) را ناسزا بگو!

و قیس بر فراز منبر رفت و در مدح امام علیه السلام مطالبی بیان کرد.

ابن زیاد فرمان داد او را از بلندی دارالاماره به زیر افکنند و به شهادت رسید. (1)

ص: 422

1- سلحشوران طف، ص 154 - 158 ، با تلخیص و تصرّف.

ک

كاتب امام حسین علیه السلام

اسلم بن عمرو یکی از خدمتگزاران و ملازمان حضرت سیدالشهداء علیه السلام و یکی از سربازان و مجاهدین معرکه عاشورا است. او نویسندگی را خوب می دانست و به همین دلیل، امور کتابت و نامه نگاری فرماندهی و نظامی و یا ارشادی حضرت به عهده او بود.

کاروان اسیران و تعداد آن ها

اشاره

نویسنده کتاب «ابصار العین فی انصار الحسین علیه السلام» می فرماید: «با بررسی و تفحص در کتاب های مقتل و مصادر مختلف، به طور دقیق در جائی نیافتم که آمار زنان و کودکان از بنی هاشم و غیر بنی هاشم که به همراه امام حسین علیه السلام به کربلا آمده بودند و بعد از شهادت امام علیه السلام آنان را اسیر کرده و به کوفه بردند، چقدر بوده است، و ما تعدادی از اسیران بنی هاشم و غیر بنی هاشم را به طور پراکنده از مصادر جمع آوری نمودیم که ذیلاً نام آنان را می آوریم :

از مردان بنی هاشم

1 - امام على بن الحسین زین العابدین علیه السلام

ص: 423

2 - امام محمد بن على بن الحسين علیه السلام .

3 - حسن بن الحسن علیه السلام.

4 - محمد الأصغر بن على بن ابي طالب.

5 - عمر بن الحسين بن على بن ابى طالب علیه السلام.

6 - زید بن الحسن بن علی بن ابی طالب.

7 - فرزند مسلم بن عقیل.

8 - فرزند دیگری از مسلم بن عقیل.

از زنان بنی هاشم

1 - حضرت زینب کبری علیها السلام.

2 - حضرت ام كلثوم (اخت الحسين علیه السلام).

3 - فاطمه، دختر امیرالمؤمنین علیه السلام.

4 - فاطمه، دختر امام حسین علیه السلام.

5 - سکینه، دختر امام حسین علیه السلام .

6 - رباب، دختر امرء القیس، همسر امام حسین علیه السلام .

7 - رقیه علیها السلام، دختر سه ساله امام حسین علیه السلام .

8 - رقیه، همسر مسلم بن عقیل.

9 - دختر مسلم بن عقیل.

10 - خوصاء (مشهور به «ام الثغر»، همسر عقيل).

11 - امّ کلثوم صغری، دختر عبدالله بن جعفر و زینب کبری علیها السلام (به همراه شوهرش قاسم بن محمد بن جعفر به کربلا آمد و شوهرش شهید شد).

ص: 424

12 - رمله، مادر قاسم، همسر امام حسن مجتبی علیه السلام.

13 - شهربانو، مادر طفلی است که از خیمه ها بیرون آمد و هانی بن ثبیت او را شهید کرد و این بانو غیر از مادر حضرت سجاد علیه السلام است.

14 - لیلی، دختر مسعود بن خالد تمیمی، مادر عبدالله اصغر که در کربلا شهید شد و این بانو از همسران امیرالمؤمنین علیه السلام است و غیر از لیلی مادر حضرت علی اکبر است.

15 - فاطمه، دختر امام حسن مجتبی علیه السلام و مادر حضرت باقر علیه السلام .

از زنان غیر بنی هاشم

1 - حُسنیه، خدمتکار حضرت زین العابدین علیه السلام (مادر منجح شهید کربلا).

2 - همسر عبدالله بن عمیر کلبی شهید کربلا، که همراه شوهرش به کربلا آمد.

3 - فکیهه، مادر قارب بن عبدالله، خادمه رباب، همسر امام حسین علیه السلام .

4 - بحريه، دختر مسعود خزرجی (همراه شوهرش جنادة بن كعب و فرزندش عمرو بن جناده به کربلا آمد و شوهر و فرزندش هر دو شهید شدند).

5- کنیز مسلم بن عوسجه اسدی (بعضی او را ام خلف زوجه مسلم خوانده اند).

6- فضه خادم (در بعضی روایات آمده که در کربلا حضور داشته است).

تذكرات

1 - بنابر اقوالی چون اسیران به کوفه آمدند، خویشان اسیران غیربنی هاشم نزد عبیدالله رفتند و از او تقاضای آزادی اسیران خود را نمودند. بر طبق این اقوال، تعداد اسرا از کربلا تا کوفه بیش از اسیران از کوفه تا شام می باشد.

ص: 425

2 - مرقع بن ثمامه اسدی که پس از مبارزه با کوفیان اسیر شد، او را نزد عمر سعد آوردند و اقوام او که در سپاه عبیدالله بودند، او را وساطت کردند؛ پس او را با اسرا به کوفه آوردند و عبیدالله او را به زاره تبعید نمود. (1)

کتاب شناسی امام حسین علیه السلام

از صدر اسلام تاکنون، در زبان فارسی مانند زبان های مختلف دیگر، کتاب های فراوانی درباره شناخت زندگی، احادیث و روایات گهربار حضرت به رشته تحریر درآمده است که مشروح زندگی آن امام همام را بیان کرده است.

شاعران نیز در نظم، اشعار فراوانی در مدح و منقبت حضرت سروده اند که حاکی از ادبیات غنی و والای فارسی است، و اگر بخواهیم تمامی آن کتاب ها را نام ببریم، خود کتابی بزرگ و پُر حجم می گردد؛ ولی بنا به حس مسئولیت و تعهدی که داریم و طبق وظیفه، به معرفی چند کتاب می پردازیم که با مطالعه آن، به مشروح وقایع اتفاقی زمان حضرت پی می برید.

1) «انوار البهیّه» از محدّث قمی که آقای اشتهاردی آن را ترجمه نموده است، و ترجمه دیگری نیز از آقای کریم فیضی وجود دارد.

2) «دانشنامه امام حسین علیه السلام» که آقای محمّد محمّدی ری شهری به رشته تحریر درآورده و ترجمه شده است.

3) «مدينة المعاجز» نيز کتاب دیگری است که به تازگی ترجمه شده است.

4) «سیره پیشوایان» از آقای مهدی پیشوایی نیز تحلیل و بررسی درباره زندگی چهارده معصوم علیهم السلام می باشد .

ص: 426

1- جلوه های اقتدار و انضباط حسینی علیه السلام ، ص 192 و 194 ؛ قصه کربلا، ص 405 .

5) «القطره» از علّامه احمد مستنبط در دو جلد که به فارسی ترجمه شده است. در این کتاب، کرامات و معجزات امام حسین علیه السلام در بخشی جداگانه به طرز شیوایی به رشته تحریر درآمده است.

کربلا

یکی از مشهورترین و مقدّس ترین شهرهای عراق، کربلا می باشد. این شهر در جنوب بغداد قرار دارد و فاصله آن تا بغداد حدود 105 کیلومتر، تا نجف و كوفه 80 کیلومتر و تا کرمانشاه 455 کیلومتر است. (1)

کربلا سرزمین آشنا و مأنوسی است و آشنائیش به خاطر نام آشنای حسین است. این زمین، مدفن سید شهیدان عالم است که در سال 61 هجری همراه بهترین یاران خدا در اینجا به شهادت رسید.

شهرت این زمین از سال 61 هجری آغاز شد؛ گرچه قبل از آن رسول خدا و امیر مؤمنان علیه السلام نیز اشاره هایی به آن داشته و خبر از واقعه ای که اتفاق خواهد افتاد داده اند.

تا قبل از سال 61، این منطقه بیابان بود ولی از عاشورای آن سال به بعد، شهری آباد و قبلهٔ آمال مشتاقان شد که هم اکنون خود شهر قریب هفتاد هزار نفر جمعیت دارد و در مواقع زوّاری، زائران فراوانی را در خود جای می دهد.

شهر کربلا دارای حوزه علمیه و شخصیت های علمی و فامیل های نامدار بوده است.

این شهر نام های دیگری از قبیل: نینوا، غاضریه، نواويس، طف، ماریه،

ص: 427

1- مشاهیر مدفون در کربلای معلی، ص 22.

حیر و ... نیز داشته و دارد که این نام ها مربوط به محله ها و روستاهای اطراف آن است.

دفن شدن در کربلا در مکتب تشیّع یک آرزو به حساب می آید که حتّی افرادی وصیت کرده اند که اگر بردن جسدشان به کربلا به دلیل ممانعت، مقدور نباشد، آنان را دفن کامل نکنند و به قول معروف بدن را بسپارند؛ بدان امید که روزی مانع برداشته شود و همان استخوان مانده از بدنشان به حریم امام حسین علیه السلام به کربلا برده شود. (1)

خاکستر وجود مرا گر دهی به باد *** از اشتیاق، رو به سوی کربلا کند

کربلا در آینه تاریخ

دشت کربلا یا منطقه کربلای قدیم و اصلی، همگام و هم طراز با تمدن بين النحرین و بابل، از تاریخی کهن برخوردار است و در متون تاریخی از دوران بابل و آشور (هزاره اول قبل از میلاد)، از آن به «آوری» یاد شده است. این شهر در روزگار کلدانی ها محل سکونت برخی از مسیحی ها بود که آن را «کوربابل»، به معنای پرستشگاه خداوند، می نامیدند؛ زیرا در آنجا معبدها و پرستشگاه های بزرگی وجود داشت.

کربلا در روزگار ساسانیان، به هنگامی که حیره مرکز حکومت مناذره بود، اهمیت ویژه ای یافت و به تابعیت دولت ایران درآمد. اهمیت این منطقه از آن رو بود که بر سر شاهراه های تجاری حیره، انبار، شام و حجاز واقع شده بود. در عصر اسلامی، کربلا به وسیله خالد بن عرقجه، یکی از فرماندهان سعد بن

ص: 428

1- در مسلخ عشق ، ص 189 و 190 .

ابی وقاص، فتح شد. او در 14 هجری، پس از فتح کربلا، آنجا را پایگاه سپاه خود ساخت و لشکریان اسلام در آن شهر و نیز در کوفه مستقر شدند. طولی نکشید که پایگاه سعد نیز به شهر کوفه منتقل شد.

یکی از دلایلی که نشان از قدمت این منطقه در قبل از اسلام می دهد، وجود تپه ها و آثار ویرانه هایی از عصر ساسانی در چند کیلومتری شمال غربی کربلای کنونی و نزدیک مرقد حرّبن یزید ریاحی است که امروزه به ظهیره یا عرقوب معروف است آنجا را مکان اصلی و قدیم کربلا دانسته اند.

در سال 36 ق هنگامی که امام علی علیه السلام به سوی صفین حرکت می کرد، به کربلا رسید و چون نام آن را دانست، فرود آمد، وضو ساخت و نماز گزارد و مشتی از خاک آن را برداشت، بویید و گفت: در این سرزمین واقعه ای سخت رخ خواهد داد. در اینجا اردو می زنند و در همین جا خونشان بر زمین ریخته می شود. اینجا جای بار افکندن و اردو زدن است. در اینجا مردانی کشته خواهند شد که در روز رستاخیز بدون حساب به بهشت در می آیند».

کربلا در دوره های مختلف تاریخی از عصر اموی تا عباسی و دوران تهاجم مغولان تا عصر حاضر، در معرض دید برخی از خلیفه ها و امیران قرار داشت، و این امر ناشی از ارادت آنان به مرقد مطهر امام حسین علیه السلام و یارانش بود. آنان همواره برای آبادانی و شکوه کربلا تلاش هایی داشتند و در دوره های مختلف که در صفحه های بعد یادآور خواهیم شد، به بازسازی احیا تعمیر و تزیین آن حرم مطهر پرداختند.

کشته اشک ن.ک ← قتیل العبره

کردوس ن.ک ← قاسط بن زهیر

ص: 429

کلام امام قبل از مرگ معاویه

دودمان بنی امیه که ریشه در جاهلیت قبل از اسلام داشت و از ابوسفیانی خط می گرفت که منکر وحی و نبوّت و خبرهای غیبی بود، از دنیای موجود و از مردم زمان، فقط حکومت می خواست و بس.

باید مردمی که می خواهند مسلمان و خداشناس زندگی کنند، ماهیّت این دودمان را بشناسند، و چه کسی از حسین علیه السلام به این حقایق آگاه تر است. بنابر این دو سال قبل از مرگ معاویه، یعنی در سال پنجاه و هشت هجری، در حضور جمعیتی بیش از هزار نفر که بعضی از آن ها از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله و برخی از تابعین بودند و خاندان پیامبر و علاقه پیامبر به این خاندان را می دانستند، خطبه ای که حاوی سه بخش مهم بود را ایراد فرمود :

بخش اوّل: متضمّن فضیلت های امیر مؤمنان علیه السلام و خاندان عصمت و طهارت بود.

بخش دوم: در اهمیت امر به معروف و نهی از منکر .

بخش سوم: وظیفه مردم و علما و آگاهان به مسائل در مقابل ظلم و ستم بدعت گذاران. (1)

کلمات حضرت

ابن صباغ مالکی در «فصول المهمه» از شیخ کمال الدین بن طلحه نقل می کند که «فصاحت و بلاغت در پیشگاه حضرت حسین علیه السلام ، خاضع و خاشع

ص: 430

1- در مسلخ عشق ، ص 44 .

است و جزو خمیره آن هاست. نظم و نثر آن ها چون گوهری آبدار در قدرت و فرمان آنهاست».

آری!! وقتی می خواهند فصاحت و بلاغت را تعریف کنند، جز با کلمات این خاندان نمی توان سنجید و مثال آورد؛ چرا که الفاظ و معانی در زیر فرمان و اراده آن ها بوده و با نهایت متانت و مناسبت بهترین و لطیف ترین معانی را در قالب رساترین الفاظ می ریختند، و این حقیقت را باید ذوق سلیم از متن گفتار استنباط نماید، و به همین جهت کلمات به منزله وجود اشخاص است. بدین جهت خودشان فرموده اند: «نحن كلمة الله». (1)

كنانة بن عتيق تغلبى

کنانه پهلوانی از پهلوانان کوفه و عابدی از عابدان و قاری ای از قاریانش بود که در کربلا به خدمت امام حسین علیه السلام رسید و شهید شد.

بنا به گفته سروی در حمله نخستین و یا به نقل غیر او در جنگ تن به تن ما بين حمله اوّل و ظهر کشته شد. (2)

کنده

قبیله

از قبیله کنده حارث بن امرؤ القيس، يزيد بن زيد المهاصر، زاهر رفیق و مصاحت عمرو بن الحمق در حادثه جانسوز نینوا به شهادت رسیدند.

ص: 431

1- مجموعه زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام ، ص 623 .
2- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 150.

کنیز امام علیه السلام

مادر قارب بن عبدالله دئلی، کنیز امام حسین علیه السلام بود. عبدالله دئلی با او ازدواج کرد و قارب از او متولد شد. پس او غلام حضرت خواهد بود. قارب با حضرت از مدینه به مکه و از آنجا به کربلا حرکت کرد و در نخستین حمله روز عاشورا یک ساعت مانده به ظهر به شهادت رسید.

ن.ک ← غلام امام علیه السلام

کنیه

کنیه امام حسین علیه السلام ، «ابو عبدالله» و کنیه خاص او «ابوعلی» است. (1)

ابن شهر آشوب گفته است: کنیه او ابو عبدالله و کنیه خاص او ابوعلی است. (2)

کمال الدین گفته است: کنیه اش تنها «ابو عبدالله» است. (3)

کیسه های طعام بر دوش حسین علیه السلام

پس از شهادت امام حسین علیه السلام که بدنش عریان ،ماند هنگام دفن در پشت او اثر زخم کهنه دیدند، از امام زین العابدین علیه السلام پرسیدند: این اثر زخم چیست؟

فرمود: این زخم، اثر حمل کیسه های طعام است که آن حضرت بر دوش می گرفت و به خانه های بیوه زنان، یتیمان و مستمندان می برد. (4) (5)

ص: 432

1- محمّدی ری شهری، دانشنامه امام حسین علیه السلام، ص 60.
2- مقتل معصومین علیهم السلام ، ج 2، ص 19.
3- همان.
4- بحار الأنوار، ج 44، ص 190.
5- احسن القصص ، ج 6، ص 109.

گ

گذشت و عفو

اشاره

سید الشهداء مظهر عفو و گذشت بوده؛ به همین علت با بخشش گناه، آنان را در مسیر ترقی و تعالی قرار داده است. با هم دو نمونه از آن را مرور می کنیم :

الف) عفو و بخشش عصام بن مصطلق

در بعضی از کتاب های اخلاق نقل شده است که عصام بن مصطلق گفت: در مدینه معظمه وارد شدم، حسین بن علی علیه السلام را دیدم. جمال زیبا و هیبتی که داشت و نیز حرکات و سکنات او مرا به تعجب واداشت و حسد باعث شد که آن کینه ای که از پدرش داشتم، ظاهر کنم. به او گفتم: پسر ابوتراب تویی؟

فرمود: بلی. وقتی جوابم را گفت، آنچه توانستم به او و پدرش - نعوذ بالله - دشنام و ناسزا گفتم .

امام حسین علیه السلام از روی عطوفت و مهربانی نگاهی به من کرد و فرمود:

أعوذ بالله من الشيطان الرجيم بسم الله الرّحمن الرّحيم الله الرّحمن الرّحيم، ﴿خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ * وَ إِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِيعُ عَلِيمٌ * إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفُ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ

ص: 433

* وَإِخْوَانُهُمْ يَمُتُونَهُمُ فِى الْغَيِّ ثُمَّ لَا يَقْصِرُونَ﴾؛ (1)

«از شیطان ملعون رانده شده به خدا پناه می برم، به نام خداوند بخشنده مهربان، عفو و بخشش را پیشه خود ساز و به خوبی و شکیبایی امر کن و از مردم نادان روی برگردان * و چنانچه شیطان خواست تو را وسوسه کند، به خدا پناه ببر، همانا او شنوا و داناست * اهل تقوا هنگامی که دچار خیالات و وسوسه های شیطانی می شوند، خدا را به یاد می آورند، فوراً به خود می آیند و آگاه می شوند * و شیاطین برادران خود را در ضلالت و گمراهی می کشانند و سپس در گمراه کردن آن ها هیچ گونه کوتاهی نمی کنند».

و بعد از تلاوت این آیات به من فرمود: «قدری آهسته تر باش و آرامش خود را حفظ کن، من برای خودم و برای تو از خداوند آمرزش می طلبم، اگر کمکی خواسته باشی تو را کمک و اگر عطا و بخششی طلب کنی به تو می بخشیم و اگر راهنمایی خواسته باشی تو را راهنمایی می نمائیم».

عصام می گوید: من از گفته های زشت خود پشیمان شدم و امام علیه السلام چون آثار شرمندگی را در چهره ام مشاهده کرد، فرمود: «ملامت و سرزنشی بر نیست، خداوند شما را می آمرزد، و او از همه مهربان تر است». (2)

بعد به من فرمود: آیا از اهل شام هستی؟ عرض کردم: بلی.

فرمود: «شنشنة اعرفها من أخرم». (3)

سپس امام حسین علیه السلام فرمود: «حيّانا الله إيّاك»؛ یعنی خداوند ما و شما را

ص: 434

1- سوره اعراف، آیه 199 - 202 .
2- سوره یوسف، آیه 92.
3- این ضرب المثل است، در مورد کسی به کار میرود که از نظر بدخلقی به پدرانش شباهت دارد.

باقی بدارد و زنده نگه دارد.

و بعد از آن فرمود: «بدون اینکه خجالت بکشی، اگر حاجتی داری از ما بخواه، و اگر خواسته ات را گفتی، ما را برتر از گمان خود خواهی یافت».

عصام می گوید: زمین با همه وسعت آن بر من تنگ شد و دوست داشتم شکافته شود و من به زمین فروروم. دیگر از خجالت بیشتر نتوانستم بمانم، کم کم به کناری رفته و دور شدم، ولی روی زمین از او و پدرش نزد من کسی محبوب تر و دوست داشتنی تر نبود. (1)

ب) عفو و بخشش غلام

روزی حسین بن علی علیه السلام با قومی از صحابه و بزرگان عرب، بر سر خوان نشسته بودند و لباس رومی گرانمایه نو پوشیده بودند و دستاری به غایت نیکو بر سر بسته بودند. غلامی خواست که کاسهای غذا در پیش او بنهاد، از قضا، کاسه از دست غلام رها شد و بر سر و دوش حسین بن علی علیه السلام آمد و دستار و لباس، از خوردنی آلوده شد و خشمی در حسین پدیدار آمد و از خجالت، رخسار او برافروخت و در غلام نگریست. غلام، چون چنان دید بترسید که او را ادب فرماید، گفت: «وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ».

حسین علیه السلام روی تازه کرد و گفت: «ای غلام، تو را آزاد کردم تا به یکبارگی از خشم من ایمن گردی». همه حاضران را از آن حلم و بزرگواری حسین علیه السلام در چنان حال، عجب آمد و پسندیده داشتند. (2)

ص: 435

1- القطره، ج 1، ص 463 - 465؛ سفینة البحار، ج 116 ، ص 2؛ معالى السبطين ، ص60.
2- راه های رسیدن به موفقیت و خوشبختی ، ج 1، ص 75 .

گفتار سیدالشهداء علیه السلام درباره آمادگی برای شهادت

در کتاب «تحف العقول» پس از ذکر این جملات از خطبه، این جمله را نیز افزوده است که حضرت فرمودند:

«إنّ النّاس عبيد الدنيا و الدين لعق على ألسنتهم، يحوطونه ما دارت معائشهم ، فإذا محصوا بالبلاء قل الديانون؛

مردم بنده دنیا هستند، و دین چون آب دهان است که بر روی زبان های آنان جاری است و تا جایی که معیشت های آنان فراوان و جاری است، متعهد حافظ دین هستند، اما زمانی که به بلایا و مشکلات آزمایش شوند، دینداران حقیقی بسیار اندک خواهند بود» (1).

حر بن یزید همچنان امام حسین علیه السلام را از جنگ بر حذر می داشت و از مرگ می ترساند و می گفت: ای حسین! من با این گفتارم خدا را در تو گواه می گیرم که اگر جنگ کنی کشته خواهی شد.

حضرت در پاسخ فرمود: آیا مرا از مرگ می ترسانی .آیا اگر مرا بکشید دیگر مرگ از شما می گذرد؟ من همان کلامی را می گویم که برادر اوسی ما به پسر عموی خود گفت؛ در وقتی که می خواست برای نصرت رسول خدا صلی الله علیه وآله برود و پسر عمو او را می ترسانید و می گفت: کجا می روی؟ تو حتماً کشته خواهی شد. او در جواب گفت: من حتما میروم و جوانمرد را از مرگ، ننگ و عاری نیست. اگر جوانمرد عملش برای حق باشد و از روی تسلیم و رضا مجاهدت کند و با بذل جان و نفس خود، با مردمان صالح و نیکوکار مواسات

ص: 436

1- تحف العقول، ص 245 .

کند و از مردم مطرود و ملعون جدا شود، و با جرم گنهکار، طریق ستیز و مخالفت پیشه سازد، او را از مرگ عاری نیست. پس اگر من زنده بمانم، پشیمان گشته ام، و اگر بمیرم، مردم مرا ملامت نکنند، و این خواری و ذلّت برای تو بس است که زنده بمانی و مورد ظلم و تعدّی و تجاوز قرارگیری و بتوانی از حق خود دفاع کنی. (1)

پس امام حسین علیه السلام فرمود: شأن من شأن کسی نیست که از مرگ بترسد؛ چقدر مرگ در راه وصول به عزت و احیای حق سبک و راحت است، نیست مرگ در راه عزّت مگر زندگی جاودان؛ و نیست زندگانی با ذلّت مگر که با او حیاتی نیست. آیا مرا از مرگ می ترسانی؟ تیرت به خطا رفت و گمانت واهی و تهی شد.

من آن کسی نیستم که از مرگ بترسم، نفس من از این بزرگ تر است و همت من عالی تر است از آنکه از ترس مرگ، بار ستم و ظلم را به دوش بکشم، و آیا شما بیشتر از کشتن من توانایی دارید؟ (2)

مرحبا و آفرین به کشته شدن در راه خدا و لیکن شما توانایی بر نابودی مجد من و محو و نیستی عزّت و شرف من ندارید. پس در این صورت من باکی از کشته شدن ندارم. (3)

سیدالشهداء علیه السلام همان کسی است که می فرمود: «مَوْتُ فِي عِةٌ خَيْرٌ مِنْ حَيَاةٍ فِي ذُلِّ ؛ مردن در راه عزّت و با عزت مردن بهتر است از زندگی با ذلّت». (4)

ص: 437

1- اشک خون، ص 17 - 19؛ ارشاد مفید، ص 243.
2- همان؛ ملحقات احقاق الحق ، ج 11، ص 601 .
3- همان.
4- بحار الأنوار، ج 44، ص 192 .

گفت وگو با امام حسین علیه السلام بعد از شهادت

شیخ حسن صفار رحمه الله روایت کرده با اسناد از امام محمد باقر علیه السلام که می فرماید:

روزی همراه پدرم امام سجاد علیه السلام به نزدیکی یک صحرایی رسیدم و ما سوار بر اسب بودیم؛ یکباره پیرمردی خوش سیما را در آنجا دیدم. پدرم امام سجاد علیه السلام از بالای اسب پایین آمد و به نزد آن شخص خوش سیما رفت و به ایشان سلام کرد و دست آن بزرگوار را بوسید و با هم به گفت وگو مشغول شدند و بعد از مدتی آن پیرمرد خوش سیما خداحافظی کرد و رفت و پدرم با او خداحافظی کرد و به وسیله چشمان خود ایشان را مشایعت می نمود؛ تا وقتی که آن پیرمرد خوش سیما از نظر ما غایب شد.

نزد پدرم رفتم و عرض کردم: ای پدر بزرگوارم! آن پیرمرد خوش سیما که با ایشان گفت وگو می کردی و به او احترام زیاد می گذاشتی و در مورد مسائل مهم با ایشان مشورت می کردی، چه کسی بود؟ امام محمد باقر علیه السلام می فرماید: پدرم امام سجاد علیه السلام به من فرمود: ای فرزند بزرگوارم! به راستی که این شخص خوش سیما، جد بزرگوارت امام حسین علیه السلام بود. (1)

گفت وگوی ابن زبیر با امام

ابن زبیر با خبر شد که امام حسین (,) قصد کوفه دارد؛ و هیچ خبری برای او خوشحال کننده تر از این خبر نبود؛ زیرا حضور امام در مکه برای او بسیار سنگین بود و مردم او را با امام علیه السلام برابر نمی دانستند.

ص: 438

1- مدينة المعاجز، ص 28 و 29 ، به نقل از بصائر الدرجات.

ابن زبیر به امام گفت: ای ابا عبدالله چه تصمیمی داری؟ سوگند به خدا من در ترک جهاد با این گروه به خاطر ستمگری ایشان و خوار کردن بندگان صالح، از خداوند خوف دارم .

امام علیه السلام فرمود: «من تصمیم گرفته ام به کوفه بروم».

ابن زبیر گفت: خداوند توفیقت دهد، اگر من هم مثل تو یاورانی داشتم، از آنجا صرف نظر نمی کردم.

ابن زبیر ترسید در نظر امام متهم شود؛ از این رو گفت: اگر در همین جا بمانی و اهل حجاز و ما را به بیعت فرا خوانی، می پذیریم و به سوی تو می شتابیم و تو سزاوارتری به حکومت از یزید و پدر یزید. (1)

دو نفر از طایفه بنی اسد به نام های عبدالله بن سلیم و مذری بن مشمعل گفته اند: ما از کوفه به قصد حج بیرون آمده و در روز ترویه وارد مکه شدیم. نزدیک ظهر امام حسین و عبدالله بن زبیر را دیدیم در فاصله میان حجرالاسود و درب خانه کعبه ایستاده اند. نزدیک رفتیم؛ شنیدیم ابن زبیر به امام علیه السلام می گفت: اگر خواستی در اینجا بمانی بمان و این امر را به عهده بگیر و ما تو را یاری و کمک می کنیم و خیرخواه تو هستیم و با تو دست بیعت می دهیم.

حسین علیه السلام فرمود: «پدرم به من خبر داده که در مکه قوچی هست که حرمت حرم را می شکند؛ از این رو دوست ندارم من آن قوچ باشم». (2)

ابن زبیر گفت: پس اگر خواستی بمان و مرا متولی این امر گردان که در آن صورت نیز امر تو مطاع است و نافرمانی نخواهی دید.

ص: 439

1- دیدارها و گفت وگوهای سیدالشهداء علیه السلام ، ص 25؛ مروج الذهب، ج 3، ص 55.
2- إنّ أبي حدثني أنّ بها كبشاً يستحلّ حرمتها فما أحب أن أكون أنا ذلك الكبش .

امام علیه السلام فرمود: «این را نیز نمی خواهم». (1)

سپس صدای خود را آهسته کردند و هم چنان آهسته سخن گفتند تا این که فریاد مردم که هنگام ظهر به سوی منی می رفتند به گوش رسید.

امام علیه السلام خانه را طواف کرد و سعی صفا و مروه به جای آورد و اندکی از موی خود را چید و بدین وسیله اعمال عمره را به پایان برد. آن گاه به سوی کوفه حرکت کرد، و ما به همراه مردم به سوی منی رفتیم. (2)

گفت وگوی ابن عباس با امام حسین علیه السلام در مکه

هنگامی که امام علیه السلام برای حرکت به سوی عراق مصمم شد، ابن عباس به حضور امام آمد و گفت: ای پسر عمو با خبر شده ام که قصد عراق داری، در حالی که آن ها پیمان شکن هستند و شما را برای جنگ دعوت کرده اند. شتاب نکن، و اگر جز جنگ با این ستمگر تصمیم نداری و اقامت در مکه را خوش نداری، پس به سوی یمن برو که در کناری است و در آنجا یاران و برادرانی داری، پس در آنجا بمان و داعیان خود را به اطراف بفرست و به اهل کوفه و یارانت در عراق بنویس تا حاکمشان را از شهرشان بیرون کنند. پس اگر در این کار توانایی نشان دادند و حاکم را از آنجا دور کردند و کسی در آنجا نماند که با تو جنگ کند، آن گاه به سوی ایشان می روی؛ من از پیمان شکنی ایشان بیمناکم ، و اگر این کار را انجام ندادند، در همان یمن می مانی تا خدا چه بخواهد؛ زیرا در یمن دژها و گردنه هایی است.

ص: 440

1- و ما أريد هذا .
2- دیدارها و گفت و گوهای سیدالشهداء علیه السلام ، ص 26؛ الطبری ج 4، ص 289 .

امام حسین علیه السلام فرمود: «ای پسر عمو! من دانم که تو نسبت به من خیرخواه و مهربانی و لیکن مسلم بن عقیل به من نوشته است که اهل آن دیار بر بیعت و یاری من اتفاق کرده اند. و من هم برای رفتن عزم جزم کرده ام». (1)

ابن عبّاس گفت: اهل کوفه همان ها هستند که آنها را می شناسی و آزمایش کرده ای، یاران پدر و برادرت و فردا، کشندگان تو به همراهی امیرشان. تو اگر حرکت کنی و ابن زیاد با خبر شود، آن ها را به سوی تو برمی انگیزد. و در آن صورت آن هایی که به تو نامه نوشته اند، از دشمنانت لجوج تر خواهند شد. و اگر حرف مرا نمی شنوی و جز حرکت به سوی کوفه تصمیم نداری، پس زنان و بچه ها را با خود نبر، سوگند به خدا من می ترسم در منظر و دیدگاه زن و بچه ات کشته شوی، آن چنان که عثمان کشته شد.

جوابی که حضرت به ابن عباس داد این بود: «قسم به خدا اگر در چنین مکانی کشته شوم، بهتر از آن است که در مکه خون من ریخته شود». (2)

ابن عباس ناامید شد و از پیش امام علیه السلام بیرون رفت. در راه با عبدالله بن زبیر مواجه شد و به او گفت: فرزند زبیر! چشمت روشن؛ حسین به سوی عراق می رود و حجاز را بدون مانع برای تو باقی می گذارد. (3)

گفت وگوی امام علیه السلام با ولید مروان

در کتاب مناقب آمده است: هنگامی که امام حسین وارد شد و ولید نامه

ص: 441

1- يابن عمّ إنّي لأعلم أنك لى ناصح و على شفيق ولكن مسلم بن عقيل كتب إلى باجتماع أهل المصر علی بیعتی و نصرتی و قد اجمعت على المسير.
2- لأن اقتل والله بمكان كذا أحبُّ إلى من أن أستحل بمكة.
3- دیدارها و گفت و گوهای سیدالشهداء علیه السلام ، ص 26 و 27؛ مروج الذهب، ج 3، ص 54.

یزید را خواند امام فرمود: «من با یزید بیعت نخواهم کرد». (1)

مروان گفت: بیعت کن با امیرالمؤمنین. امام فرمود: «وای بر تو! بر مؤمنین دروغ بستی! چه کسی او را بر مؤمنان امیر کرده است؟» (2)

مروان بلند شد و شمشیر خود برهنه نمود و خطاب به ولید گفت: «شمشیرزن خود را فرمان ده تا گردنش را بزند، پیش از آنکه از خانه ات بیرون رود؛ خونش به گردن من». چون سر و صدا از مجلس برخاست، نوزده نفر از مردان اهل بیت امام حسین علیه السلام با خنجرهای کشیده وارد شدند و امام علیه السلام به همراه آنان از مجلس بیرون رفت. (3)

فردای آن روز امام حسین علیه السلام برای به دست آوردن اخبار از منزل بیرون آمد. در راه مروان با آن حضرت برخورد کرد و گفت: ای اباعبدالله، برای تو نصیحتی دارم؛ از من بپذیر تا راه یابی. امام فرمود: «نصیحتت چیست؟ بگو تا بشنوم». (4)

مروان گفت: پیشنهاد می کنم با یزید پسر معاویه بیعت کنی که برای دنیا و آخرتت بهتر است.

امام حسین علیه السلام فرمود: «إِنّا لله و إنا إليه راجعون، هنگامی که امت به پیشوایی مثل یزید گرفتار شود، باید با اسلام بدرود گفت. همانا من از جدم رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم می فرمود: خلافت بر آل ابوسفیان حرام است». (5)

ص: 442

1- ما كنت أبايع ليزيد .
2- كذبت ویلک علی المؤمنين من امره عليهم ؟
3- المناقب، ج 4، ص 96؛ دیدارها و گفت وگوهای سیدالشهداء علیه السلام ، ص 16.
4- و ما ذاك قل حتى أسمع .
5- إِنا لله و الله و إنا إليه راجعون و على الإسلام السّلام إذ قد بليت الأمة براع مثل يزيد و لقد سمعت جدی رسول الله صلى الله علیه و آله يقول الخلافة محرّمة على آل ابی سفیان.

این گفت وگو میان حضرت و مروان طولانی شد تا اینکه مروان با خشم از آن حضرت جدا گردید. (1)

گل های پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله

حضرت ابوالحسن امام رضا علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود:

برای هر پدری فرزند، گل است. دو گل من در دنیا (امام) حسن و (امام) حسین علیهما السلام هستند. (2)

گنبد مطهر

بر فراز قبر و ضریح حضرت امام حسین علیه السلام ، گنبد زیبا و مرتفعی وجود دارد که از دور جلوه ای خاص به کربلا بخشیده است و عظمت هنری و معنوی آن، چشم هر بیننده ای را خیره میکند و دلها را مجذوب خویش می سازد.

نخستین گنبدی که بر فراز مرقد امام ساخته شد، در زمان منتصر عباسی بود. او پدرش متوکل را به قتل رسانده و به ساختن بقعه و بنای حرم پرداخت. این گنبد که تا 273 ق پابرجای بود، روی به ویرانی نهاد و در آن سال محمد بن زید علوی، از علویان طبرستان، به صورت باشکوهی آن را بازسازی کرد. چندی بعد، عضدالدوله دیلمی، آن را تزیین کرد. این گنبد در 407 ق در آتش سوخت و بخشی از آن تخریب و توسط ابن سهلان تعمیر شد. در دوران حکومت جلایریان، که از دست نشانده های ایلخانان مغول بودند، این گنبد را از

ص: 443

1- الملهوف ، ص 98 دیدارها و گفت وگوهای سیدالشهداء علیه السلام ، ص 17.
2- اعجاز امیران عالم، ص 222.

نو بر روی چهار طاق و در چهار جهت استوار و به صورت بسیار زیبا و شکل هندسی ماهرانه ای ساختند و روح معماری اسلامی را در آن به نمایش گذاشتند. شاه عباس صفوی آن را از نمای بیرونی بازسازی کرد و به کاشیکاری و نمای داخلی آن پرداخت و با نقش ها و خط های زیبا، به اسامی امامان دوازده گانه شیعه مزین ساخت.

در 941، سلطان سلیمان قانونی، از پادشاهان عثمانی و سنّی مذهب، نمای خارجی گنبد را با گچ مرمت و سفیدکاری کرد. پس از آن آقامحمدخان قاجار در 1211 ق آن را با پوششی از طلا زراندود کرد. حدود بیست سال بعد طلاها دچار آسیب و زنگ زدگی شد ساکنان کربلا، با ارسال نامه ای، از فتحعلی شاه مساعدت خواستند. شيخ جعفر كاشف الغطاء به عنوان نماینده آنان، با شاه و سران و مردم نیکوکار شهرهای ایران ارتباط برقرار کرد. سر آخر، به دستور فتحعلی شاه در 1232 ق، پوشش گنبد عوض شد و طلای بهتری در آن به کار رفت.

ناصرالدین شاه در 1273 ق دوباره پوشش طلای گنبد را بازسازی کرد و کتیبه ای در سمت راست آن نگاشت.

این گنبد حدود 37 متر ارتفاع دارد. در بالای آن میله ای از طلا نصب شده و بر فراز آن چراغ نورانی قرار دارد. در قسمت ازاره ،گنبد، دوازده پنجره، نور و هوا را به داخل حرم منتقل می کند.

به گفته عبد الصالح آل طعمه، تولیت حرم، در این گنبد 7526 خشت طلا به کار رفته و مجموع سطح طلاکاری شده آن 301 متر مربع است. در طرف دیگر گنبد نیز کتیبه ای به چشم می خورد.

ص: 444

ل

لا يوم كَيَوْمِكَ یا اباعبدالله

در یکی از روزهای مسمومیت که امام حسین علیه السلام نزد برادر آمد، تا چشمش به او افتاد، اشک از دیدگانش جاری شد.

امام حسن علیه السلام فرمود: چرا اشک می ریزی؟

عرض کرد: به خاطر آنچه با تو انجام داده اند.

امام حسن علیه السلام فرمود: برای من زهر آوردند و با خوردن آن مسموم شدم؛ امّا لا يَوْمَ كَيَوْمِكَ يَا أَبَا عَبْدِ الله ؛ مصیبت هیچ روزی به اندازه مصیبت های تو نیست. سه هزار نفر تو را محاصره می کنند و به سویت هجوم می آورند. آنان ادعا می کنند از امّت جدّ ما حضرت محمد صلی الله علیه وآله هستند، امّا برای قتل و ریختن خون تو و هتک حرمتت جمع شده اند. آنان جمع می شوند تا خانواده ات را اسیر کنند و اموال تو را به غارت برند. در آن هنگام لعنت بر بنی امیه جاری می شود و خاکستر و خون فضا را می پوشاند و همه مخلوقات حتی درندگان و ماهیان بر تو اشک می ریزند. (1)

ص: 445

1- گزارش لحظه به لحظه از شهادت امام مجتبی ، ص 20؛ بحار الأنوار، ج 44، ص 140؛ کافی ، ج 8، ص 167؛ عیون 167؛ عیون المعجزات ، ص 65؛ عوالم العلوم ، ج 16 ، ص 293.

لباس امام علیه السلام

امام حسین علیه السلام همیشه معطّر و با لباس فاخر، صلابت، هیبت و سطوت حرکت می کرد. همیشه جوانان بنی هاشم اسب سوار با شمشیرهای برهنه ملازم رکاب حضرت بودند .

لباس های او قیمتی بود و بیشتر لباس گلی رنگ، همان طور که جدش فرموده بود، می پوشید. (1)

امام حسین علیه السلام فرمود :

«مَنْ لَبِسَ مَشْهُوراً مِنَ الثِّيَابِ أَعْرَضَ اللَّهُ عَنْهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ؛ (2)

هر کسی که لباس مسخره بپوشد، در روز قیامت خداوند از او روی برمی گرداند».

به دلیل آنکه، لباس یکی از نیازهای اجتماعی انسان است؛ هم برای بدن ضروری است و هم متناسب با شخصیت انسان ها سامان می یابد. مهم آن است که در پوشش، رعایت آداب و رسوم اجتماعی شده، از پوشیدن لباس های مسخره و ناروا پرهیز کنیم. (3)

امام حسین علیه السلام همیشه معطّر بود و لباس های قیمتی می پوشید. و در ترتیب و سخن گفتن بی نظیر بود. (4)

ص: 446

1- لسان العرب، برگرفته از مجموعه زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام ، ص 625.
2- فرهنگ سخنان امام حسین علیه السلام ، ص 181 ؛ غریب مادر امام حسین علیه السلام ، ص 127.
3- همان .
4- اصول عقائد اسلامی، ص 151.

لباس و پوشاک اسرا در راه کوفه

هنگامی که ابن سعد لعین، اسیران آل رسول صلی الله علیه وآله را برداشت و به همراه خود به کوفه رسانید، چون اهل بیت نزدیک کوفه رسیدند، مردم برای تماشای اسیران به اطراف شهر آمدند. در این هنگام زنی از زنان کوفه بر پشت بام آمد و فریاد زد: «مِنْ أَيِّ الْأُسارى أَنْتُنَّ؟ شما اسیران از کدام قبیله و خاندانید؟»

اسیران گفتند: «نَحْنُ أُسَارى آلِ مُحَمَّدٍ! ما اسیر از آل محمد هستیم!» در این موقع آن زن از پشت بام پائین آمد و چندین قطعه لباس و چارقد و مقنعه به خدمت آن ها آورد و تقدیمشان نمود. آنان آن لباس و پوشاک ها را پذیرفتند و آن ها را حجاب و پرده خویش نمودند. (1)

لعن، سب و اهانت

معاویه به دنبال اعلام سیاست لعن و سب، نه تنها تعدیل در روش خود به عمل نیاورده، بلکه بیش از پیش بر شدت عمل و جنایت خود افزود. او بدعتِ اهانت به ساحت مقدس امیر مؤمنان علیه السلام را بیش از گذشته رواج داد، عرصه زندگی را بر شیعیان و یاران بزرگ و وفادار علی علیه السلام فوق العاده تنگ ساخت.

لفظ عاشورا

درباره لفظ «عاشورا» ، ابن منظور در «لسان العرب» ماده عشر، جلد 9، صفحه 217 و خلیل در «العین»، صفحه 545 گویند :

ص: 447

1- لهوف، ص 267 .

«عاشورا» و «عَشُوراء» ممدودان : اليوم العاشر من المحرَّم؛ وقيل: التاسع. عاشورا و عشوراء (به مدّ) به روز دهم از محرّم گفته می شود و نیز روز نهم هم ذکر شده است.

ابوریحان بیرونی در «آثار الباقیه» با توجه به کتب «المنجد» و «صحاح

اللغه» گوید:

عاشورا لغت عبرانی است و دهم تشرین یهود و روز روزه آنها بود؛ عاشورا نام مشهور دهم محرّم محرّم است، و «عاشورا» پس از نهم را گویند.

«عَشورا» و «عاشورا» و «عاشور» و «عاشوری» اطلاق به دهم محرّم می شود. (1) و این روز در تاریخ عرب، سابقه ممتدّی در جشن های ملی دارد.

«عاشورا» و «عشورا» و «معاشر» به جماعت متشکل هم می گویند؛ «عشار» یک چیز و کار دامنه داری را گفته اند. (2)

و عاشورا را بدین جهت عاشورا گفته اند که روزهای دامنه داری دارد؛ یعنی اوّل سال است، و عاشورای حسینی را بدین جهت عاشورا گفتند که منبع یک سلسله تحوّلات و حوادث دامنه داری شده و انقلابات و تحولات عظیم در تاریخ اسلام به وجود آورده است.

عاشورا در ماه های عربی، همان روز عید رسمی مانند ایام نوروز در ایران بوده است. (3)

ن.ک ← شب عاشورا، صبح عاشورا، عصر عاشورا

ص: 448

1- عاشورا، ص 27 و 28؛ المنجد، حرف عين ، ص 529.
2- همان ؛ صحاح اللغة جوهری ، ج 1، ص 365.
3- نقل از تاریخ زندگانی امام حسین علیه السلام ، ج 2، ص 404.

لقب های او

القاب حضرت بسیار است، از قبیل: رشید، طیّب، وفی، سید، زکی، مبارک، مطهّر، سبط رسول الله، سيّد الشهداء، سيّد شباب اهل الجنة ..... (1)

لقب های او عبارت است از:

شهید = شهید

سعید = رستگار

سبط الثاني = نواده دوّم

امام ثالث = پیشوای سوم

المبارک = مبارک

تابع لمرضات الله = پیرو رضای الهی

متحقق بصفات الله = تحقق بخش صفات خدا

دليل على ذات الله = راهنمای ذات پروردگار

افضل ثقات الله = برترین اعتماد شده های خدایی

مشغول ليلاً ونهاراً بطاعة الله = روز و شب پیوسته در طاعت خدا

مقتول بكربلا = کشته شده در کربلا

سيّد شباب اهل الجنّة = سرور جوانان بهشتی

و ...

ابوالفضل همدانی گفته است: کسی که پدرش رسول و مادرش بتول است؛ گواه او تورات و انجیل، و یاور او تأویل و تنزیل است؛ و بشارت دهندگان به او،

ص: 449

1- دانشنامه امام حسین علیه السلام ، ص 60 .

جبرئیل و میکائیل اند و در دامن اسلام تربیت شده و از پستان ایمان شیر خورده است.

اربلی گفته است: کمال الدین گفته است: کنیه اش تنها «ابوعبدالله» است، ولی لقب های او بسیار است: رشید، طيّب، وفی، زکی، مبارک، تابع رضای خدا، سبط. همه این لقب ها بر او اطلاق می شد. زکی مشهورترین اوست، ولی والاترین لقبش آن است که رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره او و برادرش فرموده است که «این دو سروران جوانان اهل بهشتند» پس، این لقب، گرامی ترین لقب هاست. هم چنین سبط، که در حدیث صحیح از پیامبر خدا آمده است که فرمود: «حسین، سبطی از سبط هاست». (1)

ص: 450

1- مقتل معصومین علیهم السلام ، ج 2، ص 18 - 21.

م

مارقين

گروهی بودند که پس از ماجرای حکمیت، بعد از جنگ صفین به وجود آمدند. آن ها در عین حالی که زاهد و عابد بودند، ولی مقام ولایت و امام را قبول نداشتند.

بعضی از آنان بر اثر کثرت نماز، بر پیشانی هایشان پینه بسته بود ولی اعتقادی به امیرالمؤمنین علیه السلام نداشتند. آنان نه در صف مولا بودند و نه در صف معاویه، و با مطرح نمودن شعار «لا حكم إلّا الله» در برابر حضرت امیر علیه السلام موضع گیری نموده و با او به مخالفت برخاستند. سپس جنگ نهروان را به راه انداختند که امام حسین علیه السلام نیز در جنگ با آنان شرکت داشتند.

ماریه قبطی

ماریه قبطی با پیامبر صلی الله علیه وآله ازدواج نمود و فرزندی به نام ابراهیم به دنیا آورد.

پس از وفات پیامبر صلی الله علیه وآله، ماریه از احترام همگان برخوردار شد و در سال 16 ه- . ق در دوران خلافت عمر بن خطاب در مدینه درگذشت.

ماه بنی هاشم ن.ک ← عباس بن علی علیه السلام

ص: 451

ماه و روز تولد

منابع حدیثی و تاریخی، ماه و روز و ولادت امام حسین علیه السلام را متفاوت گزارش کرده اند :

سوّم شعبان، پنجم ماه شعبان، آخر ماه ربیع الاوّل، سیزدهم ماه رمضان، پنجم ماه جمادی الاوّل و پانزدهم ماه جمادی الثانی.

علامه مجلسی رحمه الله ، سوم ماه شعبان را مشهورتر می داند؛ لیکن تتبع در منابع تاریخی و حدیثی نشان می دهد که پنجم ماه شعبان، از شهرت بیشتری برخوردار است. (1)

اکنون به روایاتی در این باره دقت نمائید :

1 - پس از ذکر دعای روز سوّم شعبان، ابن عیاش می گوید :

شنیدم حسین بن علی بن سفیان بزوفری می گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام این دعا را در این روز می خواند و فرمود: «این از دعاهای روز سوم شعبان، روز تولّد حسین علیه السلام است». (2)

2 - به نقل از حسین بن زید، امام صادق علیه السلام فرمود: حسین بن علی علیه السلام ، پنج شب از شعبان گذشته ،در سال چهارم هجری متولّد شد. (3)

3 - ابن شهر آشوب نقل می کند که امام حسین علیه السلام سال خندق، (4) روز پنج شنبه

ص: 452

1- ر.ک ← بحار الأنوار، ج 44، ص 201.
2- دانشنامه امام حسین علیه السلام ، ص 64 مصباح المجتهد ، ص 828.
3- همان، ص 852.
4- سال پنجم هجری که نبرد خندق ، اتفاق افتاد.

یا روز روز سه شنبه، پنج روز از شعبان و چهار سال از هجرت گذشته و ده ماه و بیست روز پس از تولد برادرش (امام حسن علیه السلام) در مدینه به دنیا آمد. (1)

بنابر قول مشهور، ولادت امام علیه السلام، سوم شعبان در مدینه بوده است.

شیخ طوسی؛ روایت کرده است :

توقیع شریف به سوی قاسم بن علاء همدانی وکیل امام حسن عسکری علیه السلام بیرون آمد که «مولای ما حضرت حسین علیه السلام در روز پنج شنبه سوم ماه شعبان متولد شده است؛ پس آن روز را روزه بدار و .....» (2)

امّا سيد بن طاووس، شیخ ابن نما و شیخ مفید در «ارشاد» نیز ولادت حضرت را در پنجم شعبان ذکر کرده اند.

طبرسی گفته است:

روز سه شنبه در مدینه به دنیا آمده نیز گفته اند: روز پنج شنبه سوم شعبان، یا پنجم شعبان سال چهارم هجری، یا آخر ربیع الاوّل سال سوم هجری، و اینکه، میان او و امام حسن علیه السلام ، جز زمان یک بارداری فاصله نبود و فاصله یک بارداری یک سال است. (3)

طبرانی گفته است:

علی بن عبدالعزیز گفته است: زبیر بن بکار گفته است: حسین بن علی علیه السلام پنج شب گذشته از ماه شعبان سال چهارم هجری متولّد شده است. (4)

ص: 453

1- المناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 76 .
2- منتهى الآمال، ج 1، ص 522.
3- مقتل معصومین علیهم السلام ، ج 2، ص 25.
4- همان.

ابن نما گفته است:

تولد امام حسین علیه السلام پنجم شعبان سال چهارم هجری بوده است. نیز سوم شعبان، اواخر ماه ربیع الاوّل سال سوم، پنجم یا سوم جمادی الاولی سال چهارم هجری هم گفته شده است. مدّت بارداری او شش ماه بود. جز او و حضرت عیسی و به نقلی یحیی بن زکریا، کسی شش ماهه به دنیا نیامده است. (1)

ابن سعد گفته است :

حضرت فاطمه علیها السلام پس از گذشتن پنج شب از ذی قعده سال سوم هجری، امام حسین علیه السلام را باردار شد و فاصله میان آن و ولادت امام حسن علیه السلام ، پنجاه شب بود. امام حسین علیه السلام چند شب از شعبان گذشته، در سال چهارم هجری به دنیا آمد. (2)

شهید گفته است:

وى آخر ربیع الاوّل سال سوم هجری در مدینه به دنیا آمد. نیز گفته شده روز پنج شنبه سیزدهم ماه رمضان به دنیا آمده است. (3)

ن.ک _ تولّد

مبارزات امام حسین علیه السلام با حکومت معاویه

اشاره

امام حسین علیه السلام در برابر بدعت ها و بیدادگری های بی شمار معاویه سکوت نکرد، بلکه او در آن شرایط پر خفقان که کسی جرأت اعتراض نداشت، تا آنجا

ص: 454

1- مقتل معصومین علیهم السلام ، ج 2، ص 25.
2- همان.
3- همان.

که در توان داشت در برابر مظالم معاویه به مبارزه و مخالفت برخاست.

در اینجا سه مورد از مبارزات امام حسین علیه السلام با حکومت معاویه را به عنوان نمونه مورد بررسی قرار می دهیم :

1- نامه های اعتراض آمیز

در دوران ده ساله امامت امام حسین علیه السلام که آن حضرت در صحنه سیاسی با معاویه روبه رو بود، نامه های متعدّدی بین او و معاویه رد و بدل شده است که نشانه موضع گیری سخت و انقلابی امام حسین علیه السلام در برابر معاویه است. امام به دنبال هر جنایت و اقدام ضد اسلامی معاویه، او را به شدت مورد انتقاد و اعتراض قرار می داد.

2- سخنرانی های کوبنده و اعتراض آمیز

امام حسین علیه السلام بارها طی سخنرانی های کوبنده، اقدامات معاویه را مردود می شمرد و به افشاگری حکومت معاویه می پرداخت.

3- ضبط اموال دولتی

در همان ایام، کاروانی از یمن که حامل مقداری از بیت المال بود، از طریق مدینه، رهسپار دمشق بود. امام حسین علیه السلام با آگاهی از این موضوع، آن را ضبط کرد و در میان مستمندان بنی هاشم و دیگران تقسیم کرد. (1)

ص: 455

1- ر.ک ← سیره پیشوایان، ص 151 - 161 .

ص: 456

مجروحین کربلای معلی

سوار بن حمیر جابری: که پس از شش ماه مقاومت، در اثر جراحت رزم عاشورا درگذشت.

عمرو بن عبدالله جندغی: او پس از یک سال مقاومت، در اثر جراحتی که به او رسیده بود، درگذشت.

هانی بن عروه مرادی: که در کوفه به دستور عبیدالله بن زیاد به شهادت رسید.

مجمع بن زیاد

- مجمع بن زیاد بن عمر جهنی

مجمع بن زیاد در سرزمین جهینه (در اطراف مدینه) بود و چون حسین علیه السلام از کنار آنان عبور می کرد، با عده ای از اعراب به آن حضرت ملحق شد و با اینکه اعراب از اطراف حضرت پراکنده شدند، ولی مجمّع ماند و در کربلا کشته شد، چنان که صاحب «الحدائق» و غیر او گفته اند. (1)

مُجمَّع بن عبدالله

- مُجمع بن عبدالله عائدی

وى، مُجمع بن عبدالله بن مُجمع بن مالک بن ایاس بن عبد مناة بن عبیدالله بن سعد العشيرة مَدْحِجی عائدی است.

به گفته نسب شناسان و طبقه دانان: عبدالله بن مُجمع عائذی، از یاران

ص: 457

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 151 .

رسول خدا صلی الله علیه وآله به شمار می آمد و فرزندش مجمّع از تابعین و یاران

مُجَمّع و فرزندش به اتفاق عمرو بن خالد صیداوی، حضور امام حسین علیه السلام شرفیاب شدند و حُرّ از پیوستن آنان به حضرت جلوگیری کرد، اما امام علیه السلام با حمایت از آن ها، آنان را به سوی خود آورد.

سیره نگاران و مقاتل نویسان آورده اند: مُجمّع، به همراه عمرو بن خالد و یارانشان در روز دهم محرّم یکجا به فیض شهادت نائل آمدند.

محتشم کاشانی

شمس الشعرا محتشم کاشانی، شاعر اوایل عهد صفوی، که بیشتر به سرودن مدایح و مراثی اهل بیت پیامبر می پرداخت. وی در سال 996 هجری بدرود حیات گفت.

از آثار برجسته و معروف وی، ترکیب بند پُر سوز و محتوای اوست که در ایام عزاداری سیدالشهداء علیه السلام، مساجد، تکایا و مجالس سوگواری را با کتیبه هایی که این اشعار، بر روی آن ها نقش بسته است، سیاهپوش می کنند. شهرت محتشم، بیش تر به خاطر همین ترکیب بند او درباره عاشورا است که در دوازده بند، سروده شده و بارها به صورتهای مختلف چاپ شده است. دیگران هم به تبعیت از او، به سرودن ترکیب بندهایی درباره حماسه کربلا پرداخته اند. بند اوّل از ترکیب بند محتشم چنین است :

باز این چه شورش است که در خلق عالم است *** باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است

ص: 458

باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین *** بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است

این صبح تیره باز دمید از کجا کزو *** کار جهان و خلق جهان جمله درهم است

گویا طلوع می کند از مغرب، آفتاب *** کاشوب در تمامی ذرات عالم است

گر خوانمش قیامت دنیا بعید نیست *** این رستخیز عالم که نامش محرّم است

در بارگاه قدس که جای ملال نیست *** سرهای قدسیان همه بر زانوی غم است

جن و ملک بر آدمیان نوحه می کنند *** گویا عزای اشرف اولاد آدم است

خورشید آسمان و زمین، نور مشرقین *** پرورده کنار رسول خدا حسین (1)

محرّم

نام نخستین ماه از ماه های دوازده گانه قمری. علت نامگذاری این ماه به محرّم آن بوده که در ایام جاهلیت، جنگ در این ماه را حرام می دانستند و روز اوّل محرّم را اوّل سال قمری قرار می دادند. اما بنی امیه با ریختن خون سیدالشهدا در این ماه و پدید آوردن حادثه کربلا، احترام ماه حرام را نگه نداشتند.

ص: 459

1- فرهنگ عاشورا ص 436؛ گلواژه ج 2 ص 131؛ منتخب التوارخ ، ص 333.

امام رضا علیه السلام فرمود: در جاهلیت، حرمت این ماه نگاه داشته می شد و در آن نمی جنگیدند؛ ولی در این ماه خون های ما را ریختند و حرمت ما را شکستند و فرزندان و زنان ما را اسیر کردند و خیمه ها را آتش زدند و غارت کردند و حرمت پیامبر را درباره ذریه اش رعایت نکردند. (1)

محمد صلی الله علیه وآله

محمد بن عبد الله صلی الله علیه وآله آخرین پیامبر الهی و پیشوای ممتاز مسلمانانِ عالم، پدر بزرگوار حضرت فاطمه، جد مادری امام حسن و امام حسین علیهم السلام و پسر عموی امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام است. پدرش عبدالله بن عبدالمطلب و مادر مجلّلش آمنه، دختر وهب می باشند.

عبدالله پیش از تولد آن حضرت وفات یافت.

حضرت محمد صلی الله علیه وآله در دوران کودکی مادرش آمنه را بر اثر بیماری از دست داد. او در دوازده سالگی همراه عمویش ابوطالب در سفر بازرگانی شام شرکت کرد. در این سفر، بحیرا راهب مسیحی، ابوطالب را از آینده برادر زاده اش محمد صلی الله علیه وآله و اینکه او آخرین پیامبر الهی است، آگاه کرد.

حضرت در بیست و پنج سالگی با خدیجه ازدواج کرد و تا خدیجه زنده بود، با زن دیگری ازدواج نکرد.

او در چهل سالگی به پیامبری مبعوث شد و از آن پس مورد آزار و اذیت قریش بود. (2)

ص: 460

1- همان ؛ بحار الأنوار، ج 46 ص 283 ، مناقب ابن شهرآشوب، ج 4، ص 86.
2- انوار الهی ، ص 155 - 160 با تلخیص و تصرّف.

طریحی رمه الله در کتاب مجمع البحرین میگوید از طریق شیعه و سنّی روایت شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و امیرالمؤمنین علیه السلام هر کدام به امام حسن و امام حسین علیهما السلام می فرمودند: «بأبى أنت و أُمّی ؛ (1) پدر و ماردم فدای شما».

محمد باقر بن علی علیه السلام

معصوم پنجم شیعیان، ابو جعفر، مادرش ام عبدالله بنت حسن بن حسن بن علی بود. در سال 57 ه-.ق به دنیا آمد و در سال 114 - 117 ه.ق درگذشت و بنا به وصیتش در قبرستان بقیع کنار مرقد پدرش به خاک سپرده شد.

در زمان حیات امام محمد باقر علیه السلام مدینه روزهای آرامی داشت و از این رو توانست از این فرصت در نشر معارف اهل بیت علیهم السلام بهره گیرد و رجال زیادی را در حدیث و تفسیر و الهیات تربیت نماید. (2)

محمد بن ابی سعید

محمّد فرزند ابی سعید پسر عقیل بن ابی طالب و مادرش کنیز ام ولد است.

مورّخین از حمید بن مسلم نقل کرده اند: وقتی که حسین علیه السلام در قتلگاه افتاده بود، نوجوانی وحشت زده و هراسان از خیمه ها بیرون آمد و به راست چپ خیره می شد. سواری به او حمله کرد و ضربتی به او فرود آورد و او را شهید کرد. نام نوجوان را پرسیدم، گفتند: محمّد بن ابی سعید است. نام سوار را سؤال کردم، گفتند: لقیط بن آیس جهنی است.

ص: 461

1- القطره ، ج 1، ص 433.
2- مدینه شناسی، ج 2، ص 447.

محمد بن اشعث

مختار جمعی را فرستاد تا محمّد بن اشعث ملعون (خواهر زاده ابی بکر، خلیفه اوّل) را بیاورند. خبرآوردند ابن اشعث فرار کرده و به قصر خود در قریه ای که جنب قادسیه می باشد، رفته است.

به دستور مختار، سپاهیان به آن قریه رفتند که محمّد را بگیرند. قصر محمّد دو در داشت. فوری از در پنهانی به سوی بصره فرار کرد؛ ولی لشکریان قصر او را ویران ساختند. (1)

عاقبت خون مظلومان کربلا دامنگیر او گردید و دست انتقام خداوند متعال او را به سمت کوفه کشانید و در چنگال سپاهیان مختار کشته و به درک واصل گردید. (2)

محمد بن حنفیه

محمد اکبر بن حنفیه فرزند امیر مؤمنان علی علیه السلام و برادر امام حسین علیه السلام بوده است. او از شخصیت های مشهور سده اوّل اسلام بود.

بعد از دقت به مقامات عالیهٔ علم و ایمان جناب محمد بن حنفیه و ارادت و اخلاص صمیمانه آن جناب به برادر بزرگوارش حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام، گذشته از مقام اخوت، از جهت اعتقاد به امامت آن حضرت که واجب الاطاعه می باشد، هرگز بدون عذر شرعی تمرّد از موافقت و همراهی نمی نموده که به یاری آن حضرت که امام واجب الاطاعه زمانش بوده، حاضر نگردد. پس قطعا

ص: 462

1- فرقه ، ناحیه، ج 2، ص 1294 ؛ ذوب النضار ابن نما، ص 120.
2- همان.

جهات و علل شرعی و عقلی در کار بوده است که با برادر بزرگوارش به کربلا نرفته است و از فیض عظمای شهادت باز ماند. (1)

در نیمه های شبی که امام حسین علیه السلام عازم خروج از مدینه بود، به زیارت قبر مادرش حضرت زهرا علیها السلام و برادرش امام مجتبی علیه السلام رفت و با آن ها وداع نمود، نزدیک صبح به منزل برگشت.

در آن هنگام برادرش محمد حنفیه به ملاقات آن حضرت آمد، عرض کرد : برادر! تو محبوب ترین و گرامی ترین مردم نزد من هستی، و من نصیحتم را از احدی از خلق دریغ نمی دارم و کسی نیست که سزاوارتر از تو به آن باشد؛ زیرا که تو با من و جان و روح و چشم من آمیخته ای، و بزرگ اهل بیت ما هستی و اطاعت تو بر من واجب است؛ چرا که خدای تعالی تو را بر من شرف داده و تو را از سادات اهل بهشت قرار داده است.

آن گاه نصایح خود را به مقداری که ظاهربینی آن جناب اقتضا می کرد، بیان نمود.

پس از آن امام حسین علیه السلام فرمود: برادر با این وضعیت، من به کجا بروم.

محمد عرض کرد: به مکه بروید. اگر در آنجا توانستی آرام بگیری (یعنی از شرّ دشمنان محفوظ بمانی)، همان جا بمان و اگر نتوانستی، به بلاد یمن برو، آنکه آنها یاران و انصار جد و پدر تو بوده اند و از همه مردم مهربان تر می باشند و شهرهای آنها وسیع است. پس اگر در آنجا توانستی بمانی و اطمینان خاطر پیدا کنی، بمان و در غیر این صورت به ریگستان ها و دره ها و کوهستان ها برو و از بلدی به بلدی می روی تا ببینی کار به کجا می انجامد. و خداوند میان ما و

ص: 463

1- گروه رستگاران ، ج 2، ص 1181 .

این گروه فاسق حکم فرماید.

امام حسین علیه السلام در جواب محمد فرمود :

«به خدا سوگند که اگر در دنیا هیچ پناهگاه و منزلی نباشد، من هرگز با یزید بن معاویه بیعت نمی کنم».

پس از آن محمّد و امام حسین علیه السلام ساعتی گریستند. سپس امام علیه السلام به محمد حنفیه فرمود :

«ای برادر خدا تو را جزای خیر دهد که خیرخواهی نمودی و درست نظر دادی. من عازم رفتن به مکه هستم. من و برادرانم و برادر زادگانم و شیعیانم آماده هستیم. امر آن ها امر من و رأی آن ها رأی من است. اما تو ای برادر، باکی بر تو نیست که در مدینه بمانی و چشم من (جاسوس من) بر ایشان باشی، و از کارهای آنان چیزی از من پنهان نداری».

از این خبر معلوم می شود که حضرت امام علیه السلام ، برادرش محمّد حنفیه را دعوت به حرکت ننموده است.

پس توقف محمّد حنفیه علاوه بر کسالت و علت بدنی، به دستور آن حضرت بوده است؛ زیرا با حرکت امام و بزرگان بنی هاشم، حتماً باید یک فرد شاخص و معینی برای حفاظت و حراست بنی هاشم و شیعیان مدینه بماند؛ بنابر این، محمّد برای این کار معین گردید. (1)

ابن سعد به سندی استناد می کند که بر اساس آن معلوم می شود مقبره محمّد بن حنفیه در قبرستان بقیع است ولی مکان آن را معلوم نساخته است. (2)

ص: 464

1- همان، ص 1197 - 1199 با تلخیص .
2- مدینه شناسی ، ص 489 .

محمد بن عبدالله بن جعفر

مادرش خوصاء، دختر حفصة بن ثقيف بن ربيع بن عائذ بن ثعلبة بن عكاية بن صعب بن علی بن بكر بن وائل می باشد. مادر خوصاء، هند، دختر سالم بن عبدالعزيز بن محروم بن سنان بن مولة بن عامر بن مالک بن تیم اللات بن ثعلبه است. مادر هند، میمونه، دختر بشر بن عمرو بن حارث بن ذهل بن شیبان بن ثعلبة بن الحصين بن عكاية بن صعب بن علی است.

سروی می گوید: محمّد پیش از عون به کارزار پرداخت، به میدان رفت ، رجز خواند، ده نفر را به هلاکت رساند، دسته جمعی به او حمله کردند و عامر بن نهشل حمیمی او را به شهادت رساند. (1)

محمد بن مسلم

محمّد فرزند مسلم پسر عقیل بن ابوطالب است و مادرش ام ولد و کنیز بوده است.

ابوجعفر طبری می نویسد: اولاد ابوطالب پس از شهادت عبدالله بن مسلم، دسته جمعی حمله کردند، حسین علیه السلام فریاد زد: برای نیل به شهادت، شکیبا و صبور باشید عموزاده ها!

در این حمله محمد بن مسلم به شهادت رسید. او را ابومرهم أزدی و لقیط بن ایاس جهنی شهید کردند. (2)

ص: 465

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 78 و 79 .
2- همان ، ص 90 .

مختار ثقفی

پدرش ابو عبيدة بن مسعود ثقفی از بزرگان قبیله ثقیف و از جمله تابعین به شمار می رفته است.

ولادت مختار، سال اوّل هجرت بوده است. او بعد از شهادت ابوعبید ثقفی و سه فرزندش، آن گاه که فرزند چهارم ابوعبیده کودکی تقریباً سیزده ساله بود، به اتفاق مادرش، دومة بنت وهب بن عمرو بن معتب که از زنان پارسای بنی سقیف بود، با عموی گرامیش سعد بن مسعود به طائف مراجعت نمود.

چندی در آنجا که مقر خانوادگی آنها بود، ماندند و بعد به مدینه منوره هجرت نموده و در آن بلده طیبه ساکن گردیدند.

او در مدینه با جوانان بنی هاشم سرگرم مراوده و از دوستان صمیمی اهل بیت گردید، و تعالیم عالیه دینی را از شیخ بنی هاشم، محمد حنفیه، که در علوم عالیه دینی، استادی قابل بوده و از پدر بزرگوارش بهره برداری ها نموده بود، اخذ نمود.

همین معاشرت های پی در پی مختار با جناب محمد حنفیه و اخذ معالم و معارف دینی از آن جناب که به عنوان شاگرد و استاد صورت می گرفت، سبب اتصال معنوی بین آن ها گردید که بعدها بهانه به دست بازیگران و مخالفین داده، باب تهمت را به روی آن جناب گشودند، و او را معتقد به امامت محمد حنفیه و کیسانی مذهب معرّفی نمودند! غافل از آنکه این رابطه و اتصال، رابطه بین شاگرد و استاد بوده است. عموی مختار حکمران بود.

او پس از چندی به اتفاق عمّ بزرگوارش، سعد بن مسعود، به مدائن رفت و

ص: 466

به کارهای مهمی گماشته شد که به خوبی از عهده آن ها بر می آمد.

بالاخره بعد از چندی مختار به کوفه رفت، چون در نزدیکی کوفه قریه ای به نام لقفا داشت. در آنجا به زراعت و کشاورزی مشغول شد.

چون کوفه مرکز تجمّع شیعیان بود، مختار هم روی حسن فطرت و علاقه مندی به شیعه گری، با آنها گرم مراوده و همصدا و در دشمنی با اموی ها کوشا بود. تا دوران خلافت معاویه سپری شد و خلافت به پسرش یزید رسید که عامه مسلمین از خلافت آن ملعون ناراضی بودند.

بالاخره مختار در دوران یزید ملعون دستگیر شد و در واقعه عاشورا در زندان به سر می برد، ولی پس از آن واقعه خونبار قیام نمود. (1)

او در دوران حکومت خویش به خونخواهی امام حسین علیه السلام و یاران با وفایش، دویست و چهل و هشت تن از قتله کربلا، عمرو بن حجاج، حکیم بن طفیل طائی، شمر بن ذی الجوشن ضیائی، و کسانی که اسب بر بدن امام مظلوم تاختند، مرة بن منقذ عبدی، زید بن رقاد، سنان بن انس، حرملة بن کاهل اسدی، و تعدادی دیگر را به خاک مذلت نشانید و به درک واصل نمود.

مدفن سر مطهر امام حسین علیه السلام

مورّخان اسلامی درباره محل دفن سر مطهر حضرت سیدالشهداء، امام حسین علیه السلام ، روایات مختلفی ذکر کردهاند و از آن جمله هفت موضع را نام برده اند که عبارت است از:

1 - كربلا 2 - نجف اشرف 3 - حومه کوفه 4 - بقیع 5 - مسجد جامع رقه

ص: 467

1- گروه رستگاران ، ص 1250 - 1252 با تلخیص و تصرف.

6 - مسجد اموی دمشق 7 - قاهره

ن.ک - ژرفای معجزات امام حسین علیه السلام (الف)، سر مطهر امام در منزل خولی

مرتجز

مرتجز، اسب رسول خدا صلی الله علیه وآله بود، که روز عاشورا در اختیار امام قرار داشت. امام حسین علیه السلام برای آنکه کوفیان را از خواب غفلت بیدار کند و حسب و نسب خویش را یادآور شوند، زره پیامبر صلی الله علیه وآله را به تن کردند، عمامه سحاب (که پیامبر صلی الله علیه وآله بدان حضرت علی علیه السلام را در روز غدیر خم معمّم نمودند) را بر سر گذاشتند و شمشیر پدرشان یعنی ذوالفقار را حمایل نمودند و آن گاه اسب رسول صلى الله عليه وسلم را که «مرتجز» نام داشت، سوار شدند و پس از آنکه کوفیان سخنان حضرت را نپذیرفتند، حضرت آماده نبرد شدند. (1)

مرثیه امام حسین علیه السلام

در کتاب «مناقب» جلد 4 صفحه 45 روایت شده: وقتی که امام حسین علیه السلام بدن مطهر امام حسن علیه السلام را در میان قبر نهاد، چنین گفت:

ءَأَدْهُنُ رَأْسِى أَمْ أطيبُ مَحَاسِنِي *** وَرَأْسُكَ مَعْفُورٌ وَأَنْتَ سَلِيبٌ

فَلَا زِلْتُ أَبْكِي مَا تَغَنَّتْ حَمَامَةٌ *** عَلَيْكَ وَمَا هَبَّتْ صَبَا وَجَنُوبٌ

بُكَائِي طَوِيلٌ وَالدُّمُوعُ غَزِيرَةً *** وَأَنْتَ بَعِيدٌ وَالْمَزَارُ قَرِيبٌ

فَلَيْسَ حَرِيباً مَنْ أُصِيبَ بِمَالِهِ *** وَلَكِنَّ مَنْ وَارَىٰ أَخَاهُ حَرِيبٌ

آیا موی سرم را روغن بزنم و یا محاسنم را خوشبو کنم، با اینکه چهره ات

ص: 468

1- جلوه های اقتدار و انضباط حسینی، ص 138 و 139؛ نفس المهموم، ص 120.

روی خاک نهاده شده و از ما جدا شده ای؟

همواره تا کبوتر، آواز می خواند، و باد شمال و جنوب می وزد، برای تو می گریم .

گریه ام طولانی و اشک هایم روان است، و تو از ما دور شده ای و قبرت نزدیک است.

آن کسی که اموالش ربوده شده، غارت شده نیست؛ بلکه غارت شده کسی است که برادرش را در میان خاک بپوشاند.

مرکب امام حسین علیه السلام

دلدل بر وزن بلبل، نام مرکب پیامبر صلی الله علیه وآله است که هنگام رحلت خویش، همراه با مرکب ها و ما يَمْلَک شخصی دیگر نظیر عمامه، جامه، عصا، انگشتری و مانند آن ها، به وصی خود حضرت علی علیه السلام بخشید. دلدل پس از شهادت امام علی علیه السلام ، به امام حسن علیه السلام ، و سپس به امام حسین علیه السلام و پس از ایشان به محمد بن حنفیه رسید.

ن.ک ← ذوالجناح، مرتجز

مروان بن حکم

مروان کیست؟ مروان بن حکم، به وزغ بن وزغ مشهور است، و این شهرت به حدیثی باز می گردد که در جلد چهارم مستدرک از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل شده است. چشم باطن نگر رسول خدا صلی الله علیه وآله در همان دوران کودکی، صورت حشریه او را دیده بود که فرمود: «او قورباغه فرزند قورباغه است و ملعون پسر ملعون».

ص: 469

خاندان او از تیره بنی امیه اند و حکم، پدر او در حلقه ای از حلقات خانوادگی عثمان بن عفان جای دارد. آن چنان که پیشینیان درباره پدر مروان نگاشته اند، او از آزار دهندگان پیامبر گرامی اسلام به شمار آمده و از زمره کسانی است که هیچ گاه از آزار و تمسخر پیامبر گرامی و یارانش فروگذار نکرده است.

مروان حکم امیر الحاج حکومت معاویه بود و معاویه مناطق طائف، مکه و مدینه را به مروان حکم سپرده بود.

مروان حکم بن ابی العاص در سال 65 هجری قمری از دنیا رفت. (1)

مسجد النبي

شریف ترین و والاترین مسجد، پس از مسجد الحرام، مسجد پیامبر خدا صلی الله علیه وآله در مدینه منوّره است. پیامبر درباره نماز خواندن در این مسجد فرمود :

«یک نماز در مسجد من، (ثوابش) برابر با هزار نماز در مساجد دیگر است؛ مگر مسجد الحرام».

در زمان خلافت ولید بن عبدالملک و آنگاه که عمر بن عبدالعزیز از طرف وی حکومت مدینه را داشت، توسعه نسبتاً زیادی در مساحت مسجد و بنای آن داده شد. این توسعه به دستور ولید شامل شرق مسجد نیز شد که حجره های رسول خدا صلی الله علیه وآله در آنجا قرار داشت. بر اساس دستور وی، قرار شد تا گرد مرقد پیامبر دیواری بکشند و از آن ناحیه نیز بر مسجد افزوده شود. مردم مدینه که این حجرات را خاطره حضور رسول خدا صلی الله علیه وآله و زندگی ساده آن حضرت میان خود می دیدند، از شنیدن خبر تخریب، شروع به شیون و زاری کردند.

ص: 470

1- سایت تخصصی حوزه .

خانه حضرت فاطمه زهرا علیها السلام در اختیار فاطمه صغری، دختر امام حسین علیه السلام و همسر حسن بن حسن بن علی علیه السلام بود. بنا به برخی روایات، هدف اصلی ولید در توسعه مسجد، به ویژه در سمت شرق، گرفتن این خانه از دست حسن بن حسن و دور کردن او از مسجد و در واقع کاری سیاسی بوده است. (1)

فاطمه صغری با تصرّف خانه خود مخالفت کرد، اما ولید به زور آن را تصرّف نمود. به همین دلیل تا سال ها مردم از نماز خواندن در آن حدود پرهیز می کردند و آن را غصبی می دانستند. (2)

مسعود بن حَجاج و پسرش

- مسعود بن حَجاج تیمی تیم الله بن ثعلبه و پسرش عبدالرحمان (3)

وی و فرزندانش، از شیعیان سرشناس شمرده می شدند و در تاریخ جنگ و نبردها، از مسعود یاد شده است. این دو بزرگوار در شجاعت زبانزد بودند. هر دو با سپاهیان ابن سعد از شهر خارج شدند تا اینکه قبل از آغاز درگیری بر ایشان فرصتی پیش آمد حضور امام حسین علیه السلام شرفیاب شده و بر او سلام و درود فرستادند و نزد آن بزرگوار ماندند. و بنا به نقل سروی: این پدر و پسر در نخستین حمله دشمن به شهادت رسیدند. (4) (5)

ص: 471

1- آثار اسلامی مکه و مدینه ص 202 - 207 با تلخیص .
2- همان.
3- شیخ طوسی در رجال، ص 105، شمارهٔ 1043 وی را از یاران امام حسین علیه السلام به شمار آورده است. (ابصار العین فی اصحاب الحسين علیه السلام )
4- در مناقب، ج 4، ص 113 «مسعود بن حجاج» آمده است.
5- سلحشوران طف، ص 256.

مسلم بن عقیل بن ابی طالب علیه السلام

مادر مسلم بن عقیل ام ولدی به نام «عليّة» است، که عقیل او را از شام خریداری نمود. ملائنی گفته است: معاوية بن ابی سفیان روزی به عقیل گفت: نیازی داری تا برآورم؟

عقیل گفت: آری، کنیزی را به من نشان دادند ولی صاحب کنیز حاضر نشد کمتر از چهل هزار دینار او را بفروشد.

معاویه خواست با او شوخی کند، گفت: کنیزی را که قیمتش چهل هزار است می خواهی چه کنی؟ در صورتی که تو مردی کور هستی و کنیزی که چهل در هم قیمتش باشد تو را بس است؟

عقیل جواب داد: می خواهم با کنیزی همبستر شوم تا پسری بزاید که هرگاه او را خشمناک کنی، گردنت را با شمشیر بزند.

معاویه خندید و گفت: خواستم با تو مزاحی کرده باشم. دستور داد آن کنیز را برای عقیل خریدند و مسلم از آن کنیز متولد شد.

مسلم که بزرگ شد و پدرش در گذشته بود، به معاویه گفت: ملکی در فلان جای مدینه دارم که صد هزار دینار پول آن را داده ام. دوست دارم آن را به تو بفروشم؛ بهاء آن را پرداخت کن. معاویه دستور داد ملک را تصرف کنند و پولش را بپردازند. حسین علیه السلام از جریان امر با خبر شد، به معاویه نوشت: «اما بعد، تو جوانی از بنی هاشم را گول زده ای و از او زمینی را که مالک نبوده است، خریده ای، پس پولی را که به او داده ای پس بگیر و زمین ما را برگردان».

معاویه، مسلم را خواست و نامه حسین علیه السلام را برایش خواند و گفت: پول ما

ص: 472

را پس بده و زمینت را تحویل بگیر؛ زیرا تو چیزی را که مالک نبوده ای فروخته ای.

مسلم گفت: جز اینکه گردن تو را با شمشیر بزنم، چاره ای نیست. معاویه از خنده به پشت افتاد و پا را به زمین می زد و می گفت: پسرم! به خدا سوگند این همان سخنی است که پدرت وقتی که مادرت را خریدم به من می گفت.

سپس معاویه به حسین علیه السلام نوشت: زمین شما را برگرداندم و آنچه را که مسلم گرفته بوده، به او حلال کردم. (1)

مسلم بن عقیل در کوفه

وقتی مسلم علیه السلام سخنان ابن زیاد را شنید و برای او حال مردم روشن شد، از دستگیری ناگهانی خود بیمناک شد. بنابراین از خانه مختار به خانه هانی بن عروه منتقل شد.

طرفداران مسلم به طور مخفیانه در خانه هانی رفت و آمد می کردند و یکدیگر را به سکوت و کتمان سفارش می کردند و بدین ترتیب محل اقامت مسلم بن عقیل مخفی ماند. پس از چندی ابن زیاد به واسطهٔ جاسوسی به نام «معقل» اخبار آن مکان را دریافت می کرد؛ تا آنکه هانی بن عروه توسط مأموران ابن زیاد دستگیر شد و او را نزد ابن زیاد بردند .

زمانی که مسلم علیه السلام از ملاقات هانی با ابن زیاد مطلع شد، از دستگیری ناگهانی ترسید؛ بدین جهت قبل از زمان معینی که با مردم مقرر داشته بود، خروج کرد و به عبدالله بن حازم دستور داد یاران او را فرا خواند. چهار هزار نفر گرد مسلم علیه السلام جمع شدند که شعار روز بدر سر می دادند: «ای پیروز! بمیران».

ص: 473

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 79 .

مسلم علیه السلام عبید عمرو کندی را فرمانده گروه کنده قرار داد و به او گفت: «در پیش من سواره حرکت کن». مسلم بن عوسجه اسدی را فرمانده گروه مذحج و بنی اسد، و ابوثمامه صائدی را امیر گروه همدان، و تمیم و عباس بن جعده جدلی را فرمانده گروه مدینه نمود.

این جمع به سوی قصر حرکت کردند. ابن زیاد از ترس در قصر پناه گرفت و درها را بست و توان مقاومت با گروه را نداشت؛ زیرا تنها سی نفر نگهبان و بیست نفر از اشراف با او همراه بودند؛ ولی نفاق مردم کوفه و نقشه طراحی شده، از چهار هزار نفر فقط سیصد نفر را باقی گذاشت. و همین سیصد نفر هم متفرّق شدند. زن ها می آمدند و شوهران خود را می برند .

مسلم علیه السلام نماز عشاء را در مسجد خواند در حالی که با وی سی نفر همراهی می کردند. و هنگامی که متوجه شد راهنمایی ندارد، از اسب پیاده شد و در کوچه های کوفه با تحیّر و سرگردانی قدم می زد و نمی دانست که چه باید بکند.

ابن زیاد مردم را در مسجد جامع فرا خواند و بر منبر رفت و گفت: پسر عقیل اختلافی ایجاد کرده که همه می دانید. هر کس پسر عقیل در خانه او پیدا شود، اعدام خواهد شد و کسی که او را بیاورد، دیه او را به آورنده خواهم داد. متقی باشید، مطیع باشید و بیعت خود را از یاد نبرید و راه اهل شام را بر خودتان باز نکنید و خود را در معرض خطر قرار ندهید.

آن گاه به رئیس نگهبانی دستور داد خانه ها و راهها را خوب بگردند و از خونریزی هم دوری کنند که مبادا مسلم علیه السلام ناپدید شود و یا از کوفه خارج گردد؛ (1) تا آنکه مسلم از آن جا گریخت .

ص: 474

1- مقاتل ابى الفرج، طبری ج 6؛ مقرم، ص 161 .

سپس مسلم راه خود را به سوی منازل بنی جبله از کنده ادامه داد و بر در خانه زنی بنام طوعه رسید. مسلم علیه السلام از این زن طلب آب کرد و او به مسلم علیه السلام آب داد. در این لحظه مسلم خودش را معرفی کرد و اظهار داشت که در کوفه کسی را ندارد؛ تا آنکه پسر طوعه مأموران ابن زیاد را از این راز آگاه نمود.

صبح فرا رسید. پسر عقیل نماز را به سرعت به جای آورد و لباس خود را پوشید و در حالی که شمشیرش را برهنه کرد، به جانب دشمن شتافت. لشگر دشمن در خانه به او حمله کرد و او آنان را از خانه بیرون ریخت. آنان مجدداً برگشتند و مسلم باز آنان را بیرون کرد.

او چهل و یک نفر را به هلاکت رساند، و قدرتش تا آنجا بود که افراد را می گرفت و به جانب پشت بام پرتاب می کرد .

در این زمان، جنگ به شدّت درگرفت و ناگهان بکیر ضربه ای به دهان مسلم علیه السلام زد و لب بالای او را مجروح ساخت و شمشیرش را به طرف لب پایین مسلم علیه السلام آورد و در نتیجه دو دندان او جدا شد. مسلما ضربه ای بر سر او زد و ضربه دیگری بر شانه او؛ به گونه ای که این ضربه تا شکم او را درید و از دنیا رفت. (1)

به هر حال لشگر ابن زیاد از بالای بام تا توانستند مسلم علیه السلام را به وسلیه سنگ زدند و شعله های آتش را بر سر و رویش ریختند و در نتیجه جنگ شدید شد و سرانجام پس از جنگ نمایان، جراحات زیادی برداشت و خون ریزی ناتوانش ساخت. به سمت خانه روی آورد ولی مانع شدند و به وسیله تیر و سنگ او را می زدند و مسلم علیه السلام آن ها را نصیحت می کرد که چنین نکنند.

ص: 475

1- مقتل مقرّم؛ نفس المهموم، ص 56

محمد بن اشعث به او گفت: ای مسلم! خود را به کشتن نده و من به تو پناه می دهم. مسلم گفت: «آیا در حالی که توان دارم تن به اسارت دهم؟ به خدا سوگند چنین نخواهم کرد».

اشعث حمله ور شد و او فرار کرد و آنگاه لشگر به طور گروهی بر او پسر حمله ور شدند و در حالی که شدیداً تشنه بود، شخصی از پشت سر بر او نیزه ای زد و او بر زمین افتاد و در نتیجه اسیر شد. (1)

و هنگامی که شمشیرش را گرفتند، اشکش جاری شد و عمرو بن عبیدالله سلمی از گریه او تعجب کرد. (2)

مسلم بن عوسجه اسدی

مسلم بن عوسجه بن سعد بن ثعلبه بن دردان بن اسد بن خزیمه ابو حجل اسدی سعدی، مردی شریف، بزرگوار، عابد، زاهد و شجاع بود.

ابن سعد در طبقاتش گفته است: او صحابی و از کسانی بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله را دیده است و شعبی از او روایت کرده و جنگجوی دلیری بود و در مغازی و فتوحات اسلامی، در فتح آذربایجان به سال 22 ه- در جمع سپاهیان اسلام بوده است. مورّخین گفته اند او از کسانی است که به حسین علیه السلام نامه نوشت و تا آخر بر قول خود باقی ماند و از کسانی است که در کوفه برای مسلم علیه السلام بیعت می گرفت. (3)

ص: 476

1- مناقب ابن شهر آشوب، ج 2، ص 212؛ مقتل خوارزمی، ج 1، ص 209؛ مقتل مقرم، ص 163.
2- مقتل مقرم.
3- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 102.

مسلم بن عوسجه اسدی فرماندهی گروه مذحج و بنی اسد را در قیام مسلم به عهده داشت. (1)

پس از دستگیری مسلم علیه السلام و هانی و کشته شدنشان، مسلم بن عوسجه مدتی متواری بود. سپس با خانواده اش به سوی حسین علیه السلام گریخت و در کربلا به او رسید و فدای آن حضرت شد. (2)

ن.ک _ عبیدالله عبیدالله عمرو عمرو کندی

مسلم بن كثیر

- مسلم بن کثیر اعرج ازدی کوفی

تابعی و کوفی و از همراهان علی علیه السلام بود و در یکی از جنگ های او پایش صدمه دید .

مورّخین گفته اند: از کوفه به سوی حسین علیه السلام رفت و نزدیک فرود آمدنش به کربلا به او رسید. و بنا به نقل سروی، در حمله نخستین کشته شد. (3)

مسیب بن نجبه فزاری

مسیب، زاهدِ زمان و از یاران امام اوّل و دوم ،بود و به کتابت در خدمت امام حسین علیه السلام نیز مشغول بوده است.

مشهد رأس الحسین علیه السلام ن.ک - مدفن سر مبارک امام حسین علیه السلام

ص: 477

1- مقتل مقرم، ص 159.
2- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 103.
3- همان ، ص 145 .

مشکور

نام پیرمردی از هواداران اهل بیت در کوفه که مأمور نگهبانی از طفلان مسلم بن عقیل بود. وقتی پس از یک سال زندانی بودن محمّد و ابراهیم (پسران حضرت مسلم) فهمید که آن دو از بنی هاشم و دودمان نبوتند، آنان را مخفیانه از زندان آزاد کرد؛ اگر چه دوباره گرفتار شده، به شهادت رسیدند. (1) مشکور به خاطر این خدمت به طفلان مسلم، از سوی ابن زیاد احضار شد و به او پانصد ضربه تازیانه زدند. وی در زیر تازیانه ها جان داد. (2)

معاويه

معاویه پسر ابوسفیان که مادرش هند جگرخوار است، به مدت بیست سال بر جهان اسلام حکومت کرد ده سال در زمان امامت امام حسن مجتبی علیه السلام و ده سال در دوران امامت امام حسین علیه السلام.

فرزند ابوسفیان در دوران زمامداری خود، عملاً حکومت اسلام و روش اصیل حکومت داری اسلامی را تغییر داده و آن را به حکومت اشرافی گری اموی تبدیل کرد، و از سویی با نقشه های کارشناسانه و سیاست تطمیع و تهدید و مراعات ظواهر اسلامی و استخدام برخی از افراد سست اراده و دنیاگرا، در جعل حدیث به سود خود و به ضرر خاندان امام علی علیه السلام ، سعی داشت حکومت خود را شرعی و اسلامی نشان دهد و چون بر جامعه اسلامی حکومت می کرد و

ص: 478

1- بحار الأنوار، ج 45، ص 101؛ برگرفته از فرهنگ عاشورا، ص 457.
2- سوگندنامه آل محمد ص 189 ؛ معالى السبطین؛ فرهنگ عاشورا ·

مردم نسبت به احکام و مقررات مرسوم و معمول اسلامی حساسیت داشتند، برای حفظ حکومت خود و جلوگیری از قیام مسلمانان و افکار عمومی، احکام اسلامی را تا جایی که با حاکمیتش برخوردی نداشت، مراعات و مواظبت می کرد.

فضای سیاسی آن زمان، یک فضای روشن و شفاف نبود تا لایه های پنهان آن درک شود. معاویه خود را از خاندان پیامبر و اصحاب او و نماینده خلفای اوّل و دوم و سوم معرفی می کرد و از طرف دیگر، طراحان سیاسی با احیای تبعیض نژادی و ایجاد نزاع های قبیله ای، به تضعیف نیروهای نظامی قبایل پرداخته و با تهدید و ارعاب، مخالفان حکومت را مرعوب حکومت ساخته، با پرداخت پول های گزاف و دادن ولایت سرزمین های اسلامی، برخی دیگر را راضی نگه می داشتند، و افکار و اندیشه های ضد اسلامی (مثل مرجئه و اشاعره که با سیاست حکومتی امویان هم سو بودند) را به اسم اسلام تقویت می کردند و افکار و طالبان اندیشه اسلامی و توده مردم را از درک اسلام ناب محمدی دور نگه می داشتند.

معاویه به دنبال برقراری سلطنت اموی، به اسم اسلام، بر سرزمین های اسلامی بود؛ زیرا او طبق دیدگاه قومی خود همواره بنی امیه را از جهت سیاسی و قدرت حکومتی مقدّم بر بنی هاشم می دانست و برای عملی شدن این نیت، دست به کاری زد که با هیچ منطق عقلایی و دینی سازش نداشت. او بر خلاف معاهده صلحی که با امام حسن علیه السلام بسته بود، تصمیم گرفت مردم را به بیعت با فرزندش «یزید» وادارد؛ یزیدی که در جامعه اسلامی به فسق و فجور، شراب خواری، ارتکاب اعمال خلاف دین، نداشتن اعتقاد به مبانی دین و داشتن بغض و کینه فراوان به پیامبر صلی الله علیه وآله و خاندان مطهر آن حضرت، معروف و مشهور بود.

ص: 479

معاویه پس از مأیوس شدن از بیعت امام و یارانش با یزید، در اواخر عمر خود یزید را به عدم تحمیل بیعت بر امام سفارش کرد و این کار را زمینه مناسبی برای قیام امام حسین علیه السلام برشمرد. (1)

ن.ک _ یزید پسر معاویه

معجزات امام حسین علیه السلام ن.ک - ژرفای معجزات امام حسین علیه السلام

معنای قرآن

از جمله مطالب این است که قرآن دو اطلاق دارد:

یک معنای قرآن مشترک معنوی است؛ یعنی چنانچه تمام سوره ها و آیه ها قرآن است، نصف هم قرآن است، یک سوره هم قرآن است و یک آیه هم همین طور؛ به خلاف اسامی سایر کتاب ها که برای مجموع وضع شده اند؛ یا مجموع حقیقی یا مجموع عرفی.

و گاهی قرآن بر مجموع اطلاق می شود؛ مثل اسماء کتاب ها. و دور نیست که از این جهت برای لفظ قرآن، وضع مخصوص شده باشد. همچنین در سوره مبارک دخان: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَة﴾، ظاهر این است که مراد مجموع باشد؛ با این حال کسی از معصوم علیه السلام سوال می کند:

خداوند می فرماید: «ما تمام قرآن را در شب قدر نازل کردیم»؛ در حالی که آیات به تدریج بر حضرت خاتم النّبیین نازل شد، این چگونه است؟

معصوم علیه السلام در جواب فرمودند: بلی امر چنین است؛ ولی تمام قرآن، شب قدر در بیت المعمور - که خانه خدا در آسمان چهارم است مقابل خانه کعبه -

ص: 480

1- سیمای تاریخ اسلام، ص 131 - 133 ، با تلخیص .

نازل شد و بعد به تدریج جبرئیل از بیت المعمور به حضرت رسول رسانید.

گاهی از بیت المعمور، قلب مطهر خاتم النبيين صلی الله علیه وآله اراده می شود و این مطلب را می توان به طور قطع و یقین ادعا کرد که حضرت خاتم النبیین صلی الله علیه وآله بعد از آنکه در مراتب والا کامل شد و تمام قرآن در عالم طبیعی نفس پاک آن بزرگوار حاصل شد - که گویا یک معنای جداگانه برای لیلة القدر باشد و بعد مبعوث شدن، گویا حقیقت قرآن گردید - آنگاه به جهت تکمیل دیگران، مبعوث به رسالت شدند.

و گاهی از قرآن، وجود شریف حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام اراده می شود؛ (1) چنان که از لیلة القدر، وجود حضرت فاطمه علیها السلام اراده می شود.

در روایتی وارد شده که شخصی از معصوم علیه السلام از تفسیر آیات مبارکه سوره دخان ﴿حم * وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ * إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ * فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَکیم﴾ سؤال کردند که مراد از «لیلة مبارکه» چیست و مراد از «کتاب» کیست؟

معصوم علیه السلام جوابی فرمودند که حاصلش این است: مراد از «کتاب»، وجود علی علیه السلام است و مراد از «لیلة مبارکه»، وجود حضرت فاطمه زهرا علیها السلام است که از ازدواج علی و فاطمه علیها السلام ، رجل حکیم و رجل حکیم حاصل شد.

احتمال دارد که از رجل حکیم و رجل حکیم، به خصوص وجود حسنین علیهما السلام اشاره باشد و نیز می توان اشاره باشد به وجود همه ائمه علیهم السلام؛ یعنی فرجل

ص: 481

1- اميرالمؤمنين علیه السلام فرمود : فأنا الذكر الذى عنه ضلّ . (كافى، ج 27، ص 8؛ تاویل الآيات، ص 371؛ بحار الأنوار، ج 24، ص 19) نیز فرمود: أنا كتاب الله الناطق. (وسائل الشيعه، ج 27 ص 34) نیز ر.ک ← حدیث متن.

حکیم و رجل حکیم .

همینطور شبهه ای در این نیست که وجود حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام ، كلام الله ناطق است و سایر ائمه علیهم السلام نسبت به ایشان، کلمه اند و بعد از وجود خاتم النبیین صلی الله علیه وآله، کلمه تامه، این وجود است. (1)

چنانچه خداوند در حق حضرت عیسی علیه السلام فرمود: ﴿ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ ﴾؛ (2) « (هنگامی که فرشتگان گفتند: ای مریم!) خدا تو را به کلمه ای از جانب خود مژده می دهد که نام او مسیح عیسی پسر مریم است».

معنی کربلا

نام کربلا با حماسه، شجاعت، شهامت، شهادت و اسارت عجین شده است و به همین دلیل است که هر کسی برای کربلا معنی خاصی را در نظر می گیرد. بعضی گفته اند: کربلا یعنی، زیر بار نرفتن بعضی دیگر می گویند: کربلا یعنی راه رفتن روی خار، و عده ای نیز گفته اند: کربلا یعنی آب ریختن روی آب؟!

کربلا یعنی تشنگی، گرسنگی، محل آتش زدن خیمه ها و در نهایت محل ریختن خون فرزندان رسول خدا صلی الله علیه وآله و به همین دلیل است که خاک کربلا بوئیدن گرفتن و تربت پاک شهیدان کربلا، مهر نماز اهل معرفت گردید. خون حسین علیه السلام به خاک چنان بهایی داد که دوای هر دردی گردید و به کربلا چنان قداستی بخشید که قبله آمال و آرزوهای مردم شد. در طول تاریخ، عشق زیارت کربلا چنان در دل های مردم ریشه دوانیده بود که هیچ چیز نتوانست

ص: 482

1- قال علیه السلام : وفيكم من يعلم أنى الآيه الباقيه والكلمة التامة .... بحارالأنوار، ج 54، ص 345.
2- سوره آل عمران، آیه 45 .

سد راه آن شود، حتی دست بریدن های دوران متوکل، هیچ گونه تأثیری در این عشق بی پایان نداشت. (1)

ن.ک _ کربلا در آینه تاریخ

مُعوّذَتين

ابن شهر آشوب فرموده: در اکثر تفاسیر وارد شده که پیامبر صلی الله علیه وآله امام حسن و امام حسین علیهما السلام را به دو سوره قُل أَعوذ (2) تعویذ می کرد و به این سبب، آن دو سوره مُعوّذَتین نامیده شد. (3)

مقام امام حسین علیه السلام در عرش

دلیر مرد تاریخ در حماسه خونین کربلا ثابت کرد که هیچ گاه در مقابل ظلم و ستم ظالمان نباید کوتاه آمد. جهاد در راه خدا بر مسلمانان در مقابل ظلمِ ستمکاران جزو واجبات دین مقدّس اسلام به شمار می رود؛ از همین رو امام حسین علیه السلام با قیام خود بر انسان ها و عرشیان نماد واقعی حق را به تصویر کشاند و خداوند هم به تمامی مردم دنیا و عرشیان، دوست داشتن حسین بن علی علیه السلام را به نمایش گذاشت. به درستی که خداوند، بر جانب راست عرش نوشته است:

«إنّ الحسين مصباح الهدى وسفينة النجاة ؛ (4)

حسین چراغ هدایت و کشتی نجات است».

ص: 483

1- مشاهیر مدفون در کربلای معلی، ص 23.
2- سوره «قل أعوذ برب الفلق» و سوره «قل أعوذ برب الناس».
3- منتهى الأمال ، ج 1، ص 341 .
4- بحار الأنوار، ج 44 .

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در مورد آن حضرت فرمودند: «مرحبا بر تو ای زینتِ آسمان و زمین!» (1)

مقبره ها و مزارات کربلا

1) مزار یاران امام حسین علیه السلام

الف) قبر حربن یزید ریاحی

ب) عون بن عبدالله

ج) طفلان مسلم

2) امام زاده ها

الف ) محمد بن نبی بن كاظم علیه السلام

ب) اخرس بن كاظم علیه السلام

ج) سید احمد ابوهاشم

د) ابن حمزه

3) عالمان و سادات

الف ) ابواحمد حسین بن محمد (304 ق - 400 ق)

ب) سید رضی (358 ق - 406 ق)

ج) شریف مرتضى علم الهدی (355 ق - 436 ق)

چ) علّامه وحید بهبهانی (1118 ق - 1205 ق)

ص: 484

1- الخصائص الحسینیه (اشک روان بر امیر کاروان)، ص 105؛ غریب مادر امام حسین علیه السلام ، ص 26.

د) مجاهد ( 1180 - 1242 ق)

ذ) میرزا محمّد تقی شیرازی (ف 1338 ق)

ر) ابن فهد حلّی (758 ق - 841 ق)

ز) فضولی بغدادی (913 ق - 976 ق)

ژ ) آل عصفور بحرانی (1107 ق - 1186 ق)

س) سید کاظم رشتی (ت 1214 ق)

ش) سید احمد بن سید کاظم رشتی

ص ) شريف العلماء

ض) سید علی طباطبایی

ط) خاندان قزوینی (مجتهد قزوینی)

ع) شيخ عبدالحسین تهرانی

غ) سید عبدالله بحرانی

ف) زینی حسینی

ق) طاحب ضوابط (1214 ق - 1262 ق)

و) خاندان برغانی

ه-) سید مرتضی طباطبایی

ی) خاندان آل کمونه

4) قبور پادشاهان و رجال سیاسی

الف) پادشاهان آل بویه

ب) پادشاهان و رجال قاجار

ص: 485

4/1 مظفّر الدین شاه قاجار

4/2 محمد علی شاه

4/3 احمد شاه

4/4 امیرکبیر

4/5 سلطان حمزه میرزا صفوی

4/6 میرزا شفیع خان مازندانی صدر اعظم

4/7 میرزا موسی وزیر

4/8 معیر الممالک

4/9 حاجی میرزا آغاسی

4/10 ظل السلطان

4/11 زاهد الدین شاه

5) آثار تاریخی کربلا

الف ) قلعه اخيضر

ب ) قلعه هندی

ج ) قصر عطشان

6) مقام ها

الف) مقام امام صادق علیه السلام

ب) مقام حضرت مهدی علیه السلام

ج ) مقام زین العابدین علیه السلام

ص: 486

مقداد بن اسود

مقداد از دیگر صحابی صالح و برجسته رسول خدا صلی الله علیه وآله است که از آغاز پذیرش اسلام تا پایان حیات، در خششی چشمگیر در عشق و ایمان به اسلام و اهل بیت علیهم السلام از خود نمایان ساخت .

رحلت رسول خدا صلی الله علیه وآله پدید آوردنده فصلی دیگر از زندگانی مقداد بود؛ فصلی که در آن بیعت مقداد با امام و حجت الهی دچار ضعف و دگرگونی نگردید و ارتباط سراسر ارادت و اطاعت وی با اهل بیت علیهم السلام استمرار یافت و در این راه، آزار بسیار از سوی حاکمان بر روح و جسم مقداد وارد گردید. (1)

مقسط ن.ک ← قاسط بن زهیر

ملاقات ابوبکر بن عبدالرحمن با امام حسین علیه السلام

ابوبکر بن عبدالرحمن بن حارث بن هشام به محضر امام آمد و گفت: ای پسر عمو! دلسوزی موجب نگرانی من نسبت به شما شده است و نمی دانم در نظر تو خیرخواهی من در چه حد است؟

امام فرمود: «تو از جمله اشخاص فریبکار و مورد اتهام نیستی؛ بگو».

او گفت: دیدی اهل عراق با پدر و برادرت چه کردند و اکنون می خواهی به سوی ایشان بروی در حالی که آن ها بنده دنیا هستند و همانها که وعده یاری تو داده اند، با تو خواهند جنگید و همان ها که تو را بیشتر از دیگران دوست می دارند، تو را تنها خواهند گذاشت.

ص: 487

1- الگوهای ناب ، ص 145 - 147 ، با تلخیص .

امام فرمود: «ای پسر عمو خدا! تو را جزای خیر دهد، در بیان نظر خود کوشش کردی، آنچه خدا بخواهد همان خواهد شد».

ابوبکر گفت: إِنّا لله وعند الله نحتسب يا أباعبدالله، یعنی وامصیبتا اباعبدالله را از دست خواهیم داد و او را در پیشگاه خدا منظور می داریم. (1)

ملاقات امام حسن و امام حسین علیهما السلام

نقل شده است که امام حسین علیه السلام به منزل برادرش امام حسن علیه السلام رفت. چون نگاهش به برادر افتاد، اشک ریخت امام حسن علیه السلام فرمود: چرا گریه می کنی ای ابا عبدالله؟ گفت: به خاطر آنچه بر سر تو خواهد آمد، گریه می کنم.

امام حسن (,) فرمود: آنچه بر سر من می آید این است که مرا به وسیله سمّ می کشند و لیکن هیچ روز مثل روز تو نیست! سی هزار نفر که ادعا دارند امّت جدمان هستند، تو را احاطه می کنند و بر کشتن و ریختن خون تو و شکستن حریمت و اسیر کردن حرمت و غارت مالت هماهنگ می شوند. در آن هنگام است که لعنت بر بنی امیه روا می شود و آسمان خون می گرید و هر چیزی بر تو اشک می ریزد؛ حتی حیوانات وحشی در بیابان ها و ماهی ها در دریاها». (2)

منجح بن سهم

منجح از غلامان امام حسن علیه السلام بود. با فرزندان آن حضرت از مدینه تا کربلا به همراهی و مصاحبت حسین علیه السلام حرکت کرد. سعادت نصیبش شد و به

ص: 488

1- دیدارها و گفت وگوهای سیدالشهداء علیه السلام ، 29 مروج الذهب ج 3، ص 56.
2- دیدارها و گفت و گوهای سیدالشهداء علیه السلام ، ص 101 ، مثیر الاحزان، ص 23 .

فوز عالی شهادت نایل شد. (1)

منزل امام

منزل و خوابگاه و اموال و میراث او، نمونه ای از حسن سلیقه و عزّت و رفعت فکر و رقاء عقلی بود. (2)

منهال بن عمرو الاسدى

نهال وجودش از منهل محبّت علی و آل او آب خورده و از راویان امام حسین علیه السلام بوده است. ابن داود گفته که به شرف خدمت امام زین العابدین علیه السلام نیز رسیده است. (3)

موانع قیام در عصر معاویه

اشاره

با وجود وضع اسفناک و انفجار آمیزی که در زمان تسلّط معاویه حکمفرما بود، بنابر ملاحظات فراوان، قیام و انقلاب مسلّحانه در آن زمان نه مقدور بود و نه مفید. دو عامل زیر را می توان مهم ترین موانع قیام و انقلاب امام حسین علیه السلام در زمان حکومت معاویه شمرد:

1- پیمان صلح امام حسن علیه السلام با معاویه

اگر حسین بن علی علیه السلام در زمان معاویه قیام می کرد، معاویه می توانست از

ص: 489

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 95 .
2- مجموعه زندگانی چهارده معصوم ، ص 625 .
3- مجالس المؤمنين ، ص 320.

پیمان صلحی که با امام حسن علیه السلام بسته بود و مورد تأیید امام حسین علیه السلام نیز قرار داشت، به منظور متهم ساختن حسین بن علی علیه السلام بهره برداری کند؛ زیرا همه مردم می دانستند که امام حسن و امام حسین متعهد شده اند تا زمانی که معاویه زنده است سکوت کرده به حکومت او گردن نهند. حال اگر حسین علیه السلام بر ضد معاویه قیام می کرد، امکان داشت معاویه او را شخصی پیمان شکن قلمداد کند.

2- ژست دینی معاویه

قیام امام حسین علیه السلام در زمان یزید، چنان پر شور و مهیج بود که خاطره آن در دل های مردم جاوید مانده است و چنان که مشاهده می کنیم پس از قرون متمادی، هنوز هم مردم، قهرمانان کربلا را برای خود نمونه و سرمشق قرار می دهند و در ابراز قهرمانی و فداکاری از آن ها الهام می گیرند، ولی به گمان قوی اگر امام حسین علیه السلام در زمان معاویه قیام می کرد، قیام او دارای چنین شور و حماسه ای نمی شد. راز این مطلب را باید در نفوذ و شیطنت و بازیگری معاویه، و روش خاص او در حل و فصل مشکلات جستجو کرد. (1)

مؤذنان لشکر و کاروان حسینی

اذان، اعلام توحید و رسالت و ولایت و نشانه حضور و ظهور اسلام و موجب تقویت شعائر اسلامی است.

امام حسین علیه السلام در بین لشکر خود فردی به نام حجاج بن مسروق را به

ص: 490

1- سیره پیشوایان، ص 148 و 149 ، با تلخیص .

عنوان مؤذِّن انتخاب نموده بود و برای هر نماز، او مأمور گفتن اذان و اقامه بود. اما پس از شهادت حجّاج بن مسروق در حملهٔ اوّل دشمن، امام حسین علیه السلام به حضرت علی اکبر علیه السلام فرمان دادند تا اذان بگوید و آنگاه به نماز ایستادند.

موقعیت جغرافیایی کربلا

کربلا از شهرهای مهم و زیارتی عراق است که مشتاقان زیادی به عشق زیارت آن در سرزمین های اسلامی روزگار می گذرانند و برخی نیز توفیق دیدار آن را می یابند. بارگاه باشکوه سومین پیشوای شیعیان جهان و نواده گرامی رسول خدا صلی الله علیه وآله، به این شهر قداستی آسمانی بخشیده است. کربلا قبله گاه عاشقان ثارالله و سرزمین خون و شهادت است.

شهر کربلا بر کناره صحرا، در جنوب غربی رودخانه فرات و در میان منطقه ای آبرفتی، که به «سواد» مشهور است، قرار دارد. در شمال غربی آن شهر تاریخی انبار، در شرق آن شهر باستانی بابل، در غرب آن صحرای غربی و در جنوب غربی آن شهر حیره، پایتخت مناذره واقع است. در زمان های پیشین، در نزدیکی کربلا آبادی هایی به نام «العین» قرار داشت که بسیار سرسبز و خرم بود و به همین سبب، کاروان های تجاری، راه خود را از آن مسیر انتخاب می کردند. وجود رود فرات در نزدیکی این شهر، آن را در زمره یکی از حاصل خیزترین و سرسبزترین منطقه های بین النهرین قرار داده است.

نخلستان های فراوان پیرامون آن، با این رودخانه آبیاری می شوند. در کنار این نخلستان ها، درختان و باغ های میوه اطراف شهر را تا چندین کیلومتر پوشش می دهد .

ص: 491

مسافت کربلا تا بغداد و نجف 80 و تا ،تهران 980 کیلومتر است. این شهر 402/549 نفر جمعیت دارد.

ن.ک _ کربلا در آینه تاریخ

مهدى علیه السلام

حضرت مهدی علیه السلام، « زیباترین شعر هستی» است که در دیوان دل های پاک می درخشد. «تکسوار دادگستر» و «عدل پایداری» که صدها سال است ظلم ستیزان کره خاک، نام و یاد او را سرمه نگاه خود کرده اند تا آن «بشارت جاوید» و «طلوع جاودانه درخشان» طنین انداز شود، مشعل چشمانش ظلمت کده هستی را روشنایی بخشد و تابناکی پیشانی اش، گذرگاه مردان آسمانی گردد. آسمان هبوط کند و زمین عروج و شیعیان شیفته بر شانه های عرشیاش گریه کنند.

محمود بن لبید می گوید: پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه وآله ، فاطمه را در کنار قبر حضرت حمزه، در احد در حال عزاداری و گریه مشاهده کردم. فرصت را غنیمت شمردم، به محضر او رفتم و پرسیدم :

آیا برای امامت علی علیه السلام از سخنان رسول اکرم صلى الله عليه وسلم می توان دلیلی آورد؟ آن حضرت سخن خود را با این عبارت شروع کرد:

«شگفتا! آیا حادثه عظیم غدیر خم را فراموش کرده اید؟»

سپس سخن جامع و کامل پیامبر صلی الله علیه وآله را درباره حضرت علی علیه السلام بیان فرمود. آن گاه با پرسش دیگر من، این عبارت زرّین و مهرآفرین را بیان نمود:

«قسم به خدا اگر حق را به اهلش واگذار می کردند و از عترت

ص: 492

رسول خدا اطاعت می نمودند، دو نفر هم با یکدیگر اختلاف نمی کردند و امامت همان گونه که رسول خدا معرفی فرمود، از علی علیه السلام تا حضرت قائم علیه السلام ، فرزند نهم امام حسین علیه السلام ، پشت به پشت و نسل به نسل تداوم می یافت». (1)

امام زمان علیه السلام هم برای حسین علیه السلام گریه می کند. در روایت آمده است گریه های فراوان امام زمان علیه السلام برای جدّ غریبش، که در زیارت ناحیه می فرماید:

«يا جدا یا اباعبدالله! اگر روزگار مرا به تأخیر انداخت و کربلا نبودم شما را یاری کنم، اکنون در عزای شما گریه می کنم و اگر اشک چشمم تمام شود، در عزای شما خون گریه می کنم».

حتی هنگام ظهور هم برای حسین گریه می کند در حالی که تکیه به دیوار کعبه دارد، صدا می زند:

ألا يا أهل العالم ! أنا المهدى أنا الإمام المنتظر و أنا الصمصام المنتقم ؛

ای اهل عالم! من مهدی هستم، من آمده ام انتقام بگیرم.

ألا يا أهل العالم ! إنّ جدّى الحسين قتلوه عطشانا ؛

ای اهل عالم! جدّم حسین را با لب تشنه کشتند.

ألا يا أهل العالم ! إنّ جدّی الحسین طرحوه عريانا ؛

ای اهل عالم! بدن جدّم حسین را بعد از شهادت، برهنه و عریان در زمین کربلا گذاشتند.

ص: 493

1- الگوهای ناب در نگاه دخت آفتاب، ص 78 و 79؛ احقاق الحق ، ج 21، ص 26 و 27؛ كوكب الدرّى، ج 1، ص 235 ؛ عوالم المعارف، ج 11، ص 228.

ألا يا أهل العالم ! إنّ جدّى الحسين سحقوه عدوانا؛

ای اهل عالم! بدن جدّم حسین را بعد از شهادت، پایمال سمّ اسب ها نمودند. (1)

میدان جنگ

میدان جنگ در روز عاشورا عبارت بود از یک محوطه ای به طول تقریبی یک کیلومتر و عرض 400 تا 500 متر. خیمه گاه امام حسین علیه السلام در طرف غرب و شریعه فرات در طرف شرق میدان جنگ قرار داشته است.

در ضلع جنوب غربی در نزدیکی خیمه گاه، تپه بلندی وجود داشته که حضرت زینب علیها السلام برای مشاهده میدان جنگ از آن تل استفاده می کرد، و به «تل زینبیه» مشهور گردیده است.

فاصله آن تا خیمه گاه، حدود 150 متر میباشد و ارتفاع آن از خیمه گاه حدود 5 متر بلندتر بوده است.

دشمن در سه طرف این محل، پراکنده بوده؛ زیرا محل شهادت علی اکبر در شمالی ترین نقطه آن است و فاصله آن تا خیمه گاه حدود 400 متر است و محل شهادت علی اصغر نزدیک محل شهادت علی اکبر می باشد و حدود 300 متر تا خیمه گاه فاصله دارد.

دورترین نقطه این میدان محل شهادت حضرت ابوالفضل علیه السلام می باشد که در نزدیکی شریعه فرات است. محل فعلی مرقد آن حضرت، حدود ده متر تا محل شهادتش فاصله دارد و فاصلهٔ محل شهادت حضرت ابوالفضل علیه السلام تا تل

ص: 494

1- منظور البیان ، ص 86 .

زینبیه حدود 500 متر و تا خیمه گاه 600 متر می باشد.

محل شهادت سایر شهدا در حد فاصل محل شهادت ابوالفضل علیه السلام و تل زینبیه بوده است.

محل شهادت امام حسین علیه السلام نزدیک ترین محل به خیمه گاه بوده است. آن حضرت در یک گودی که به گودال قتلگاه مشهور است، به شهادت رسیده. فاصله این محل تا تل زینبیه حدود 75 متر می باشد و تا خیمه گاه حدود 200 متر است. ارتفاع تل زینبیه نسبت به قتلگاه بیش از 6 متر بوده است.

حضرت زینب علیها السلام بر فراز تل به خوبی می توانسته وضعیت میدان جنگ را نظاره کند؛ امّا اهل حرم به علت اینکه خیمه گاه در نقطه گودتری قرار داشته، به سختی می توانستند میدان جنگ را مشاهده نمایند. در طرف غرب خیمه گاه علاوه بر اینکه تپه هایی وجود داشته، حضرت امام حسین علیه السلام دستور فرمود تا آتش روشن نمایند که دشمن نتواند از آن طرف به خیمه گاه حمله نماید.

بنابر این، میدان جنگ فقط در طرف شرق خیمه گاه، بین نهر علقمه و خیمه گاه قرار داشته است. و امروز در این منطقه، حرم مطهر حضرت امام حسین علیه السلام و حضرت ابوالفضل علیه السلام بنا شده و فاصله بین این دو حرم که به «بین الحرمین» مشهور است، فعلاً به صورت میدانی بیضی شکل درآمده است.

ن.ک ← صبح عاشورا، عصر عاشورا، شب عاشورا

ص: 495

ص: 496

ن

نافع بن هلال

- نافع بن هلال جملی

وی، نافع بن هلال بن نافع بن جَمَل بن سعد العشيرة بن مذحج مَذْحِجى جَمَلی و شخصیتی به نام، بزرگوار، محترم، دلیر، قاری قرآن و از کاتبان و حاملان روایت و از یاران امیر مؤمنان علیه السلام به شمار می رفت و در جنگ جمل، صفّین و نهروان، در رکاب آن بزرگوار، حضور داشت. نافع به سوی امام حسین علیه السلام رهسپار گردید و بین راه با حضرت دیدار کرد. این رویداد پیش از شهادت حضرت مسلم علیه السلام اتفاق افتاد. بالاخره نافع در کربلا به دست شمر به شهادت رسید.

ناکثین

گروهی منفعت طلب بودند که از عدالت علی علیه السلام در خشم بودند. چون می دانستند از مزایایی که عثمان برای آنان در نظر گرفته بود، در حکومت حضرت علی علیه السلام خبری نیست، معذب بودند. بنابراین با رهبری عایشه، جنگ جمل را به راه انداختند که سردسته آنان طلحه و زبیر بودند.

امام حسین علیه السلام در این جنگ، نقش مهمی را ایفا نمودند.

ص: 497

نام گذاری

بر پایه شماری از روایات، نام گذاری امام حسن و امام حسین علیهما السلام ، توسط پیامبر صلی الله علیه وآله و با وحی الهی صورت گرفت. این نام ها، نام فرزندان هارون (جانشین موسی علیه السلام) است؛ همان «شَبَّر» و «شبیر» که در زبان عربی به «حسن» و «حسین» ترجمه می شوند.

گفتنی است نام های «حسن» و «حسین»، در میان اعراب جاهلی وجود نداشته است. (1)

سکونی از امام صادق علیه السلام و او از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله نقل کرده است که فرزند صالح، دسته گلی از سوی خداست که میان بندگانش قسمت کرده است و دو دسته گل من از دنیا، حسن و حسین اند. آن ها را به نام دو سبط بنی اسرائیل، «شَبَّر» و «شبیر» نامیدم. (2)

هانی بن هانی از امام علی علیه السلام و او از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله نقل کرده که من این پسرانم را به همان نام هایی که هارون، پسرانش را نامید، شَبَّر و شبیر و مُشبَّر نامیدم. (3)

ابن شهر آشوب گفته است:

نامش حسین است. در تورات «شبیر» و در انجیل «طاب» است. (4)

ص: 498

1- در أسد الغابه به نقل از عمران بن سلیمان، آمده است: حسن و حسین از نام های بهشتیان است و در دوران جاهلیت نبوده است. (دانشنامه امام حسین علیه السلام ، ص 67)
2- همان ؛ کافی، ج 6، ص 2 ، ح 1 ؛ عدّة الداعى ، ص 76.
3- همان؛ مستدرک ، ج 3، ص 183 ، ح 4783؛ سنن الکبری، ج 7، ص 101، ح 13390.
4- مقتل معصومین علیهم السلام ، ج 2، ص 19 .

نامه امام حسین علیه السلام به معاویه

اوّل فردِ شایسته کامل و شخصیت مهمی که معاویه را در کشتن حجر و اصحابش مورد انتقاد قرار داد، امام حسین علیه السلام بود که ضمن جواب نامه معاویه چنین نوشت :

«آیا تو کشنده حجر و یاران مصلح عابد او نیستی؟؛ آنان که ستم را نکوهیده و بدعت را گناه بزرگ می دانستند و در راه خدا از ملامت هیچ ملامت کننده ای باک نداشتند، امر به معروف و نهی از منکر می نمودند. تو آن ها را از روی ستم و دشمنی به قتل رسانیدی با آنکه ایشان را امان داده و با ایشان عهد و پیمان محکم بستی که آنان را نکشی، و جرأت کردی بر خدا و عهد خود را شکستی و پیمان او را سبک شمردی». (1)

نامه امام حسین علیه السلام در جواب اهل کوفه

حضرت امام حسین علیه السلام ناچار شد عاقبت در جواب نامه های اهل کوفه چنین بنویسد :

بسم الله الرّحمن الرّحيم

از حسین بن علی به گروهی از مؤمنین و مسلمین! آگاه باشید که به تحقیق فهمیدم تمام مندرجات نامه های شما را و آنچه تذکر داده اید و دوستی خود را ابراز نموده اید و نوشته بودید که ما امام و رهبری نداریم، پس به طرف ما حرکت نما شاید خدا به واسطهٔ تو ما را به حق و هدایت جمع نماید.

ص: 499

1- گروه رستگاران ، ج 1، ص 621 .

من برادر و پسرعم و محل وثوق خود از اهل بیتم مسلم بن عقیل را به سوی شما می فرستم و به او دستور دادم که حالات شما و آرا و تمایلات شما را برای من بنویسد. پس اگر به من نوشت که اکثریت از خوبان و عقلای شما بر همان عقیده ای که در نامه ها نوشته اید باقی هستید، سریعاً به سمت شما حرکت می نمایم آن شاء الله. به جان خودم قسم امام نیست مگر آن کس که به قرآن عمل نماید و قیام به حق و عدالت کند و دین او دین حق باشد و السلام. (1)

نام های کربلا

دینوری می گوید: زهیر به امام حسین علیه السلام گفت: نزدیکی ما، کنار رود فرات، روستایی است در دل یک قطعه محکم که فرات آن را احاطه کرده است؛ مگر از یک طرف .

امام پرسید: نامش چیست؟ گفت: عُقر .

فرمود: پناه می بریم به خدا از عقر (آتش گداخته).

امام حسین علیه السلام به حر گفت: کمی هم برویم، آن گاه فرود آییم. با او رفت تا آنکه به کربلا رسیدند. حُرّ و یارانش در مقابل امام حسین علیه السلام ایستادند و از رفتن بازداشتند و حرّ گفت: همین جا فرود آی. فرات هم به تو نزدیک است.

امام پرسید: اسم اینجا چیست؟ گفت: کربلا.

فرمود: صاحب رنج و بلا. پدرم هنگام عزیمت به صفین، از اینجا گذشت.

ص: 500

1- بحار الأنوار، ج44، ص334؛ معجم رجال الحدیث ، ج 19، ص166؛ قاموس الرجال، ج 10، ص 66؛ تاریخ ابن خلدون، ج 3، ص 22؛ اعیان الشیعه، ج 1، ص 589؛ الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 21؛ گروه رستگاران ، ج 2، ص 1255.

من با او بودم. ایستاد و از نامش پرسید. نامش را گفتند. فرمود: «اینجاست محل فرود آمدنشان، اینجاست محل ریخته شدن خون هایشان». پرسیدند: چه کسانی؟ فرمود: «گروهی بزرگ از خاندان محمّد اینجا فرود می آیند». (1)

بهبهانی به نقل از ابی مخنف نقل می کند :

همه حرکت کردند تا به سرزمین کربلا رسیدند روز چهارشنبه بود. اسب امام از حرکت باز ایستاد امام فرود آمد و بر اسب دیگری سوار شد. آن نیز حتّی یک گام جلو نرفت. امام پیوسته اسب عوض کرد، تا هفت اسب و همه این گونه بودند. امام با دیدن این امر شگفت، پرسید: نام این سرزمین چیست؟ گفتند: غاضریه. پرسید: نام دیگری دارد؟ گفتند: نینوا. فرمود: نام دیگر چه؟ گفتند: ساحل فرات. پرسید: اسم دیگری هم دارد؟ گفتند: کربلا.

آن گاه بود که نفس عمیقی کشید و فرمود: سرزمین محنت و رنج! فرمود: بایستید و پیش نروید. به خدا که محل فرود آمدنمان و سرزمین ریخته شدن خونمان همین جاست.

اینجاست که حرمت ما را می شکنند، مردانمان و کودکانمان را می کشند. قبور ما در همین جا زیارتگاه خواهد شد. جدم رسول خدا صلی الله علیه وآله همین خاک را به من وعده داده و وعده او خلاف نیست. از اسب فرود آمد ... (2)

ن.ک ← وجه تسمیه کربلا

ص: 501

1- الأخبار الطوال، ص 252؛ الفتوح لابن اعثم، ج 5، ص 90 شهادتنامه امام حسین علیه السلام ، ج 2، ص 237 - 239.
2- الدمعة الساكبة، ج 4، ص 256؛ مقتل الحسین، ص 75؛ مقتل معصومین علیهم السلام، ج 2، ص 239 .

نامه به امام حسین علیه السلام

بزرگان و سرشناسان کوفه در خانه سلیمان بن صرد خزاعی گرد آمدند و نامه تسلیتی در سوگ امام مجتبی به امام حسین علیه السلام نوشتند و ضمن ابراز اندوه از شهادت امام حسن علیه السلام ، مراتب دوستی و اخلاص و فرمانبرداری خود را به حضرتش ابراز داشتند.

نامه های امام حسین علیه السلام به محمد حنفیه و بنی هاشم

اشاره

حضرت امام علیه السلام بعد از حرکت به سوی مکه دو نامه یکی از مکه و دیگری از کربلا به محمد حنفیه و بنی هاشم نوشت.

الف) نامه امام علیه السلام از کربلا

بسم الله الرّحمن الرّحيم

من الحسين بن على إلى محمّد بن على و من قبله من بني هاشم، اما بعد؛ فإن من لحق لى استشهد و من لم يلحق بي لم يدرك الفتح و السلام ؛ (1)

به نام خداوند بخشنده مهربان

این نامه ای است از حسین بن علی به سوی محمد بن علی (ابن الحنفيه) و بنی هاشم، امّا بعد؛ هر کس به من ملحق شود، به درجه رفیع شهادت نائل گردد و هر کس به من ملحق نگردد، درک فتح و پیروزی ننماید؛ و السلام.

ص: 502

1- كامل الزيارات، ص 157؛ دلائل ،امامه، ص 188 ؛ نوادر المعجزات ، ص 110 ؛ الخرائج و الجرائح، ج 2، ص 771؛ مثیر الاحزان، ص 27؛ العوالم الإمام الحسین علیه السلام ، بحرانی ، ص 155 و 179 و 317 و 318؛ گروه رستگاران ، ص 1201 .

ب) نامه دیگر به محمد حنفیه

بسم الله الرّحمن الرّحيم

من الحسين بن على إلى محمّد بن على و من قبله من بني هاشم، اما بعد؛ فكان الدنيا لم تكن وكان الآخره لم تزل ، والسلام؛ (1)

به نام خداوند بخشنده مهربان

از حسین بن علی به سوی محمّد بن علی (ابن الحنفيه) و هر کس از بنی هاشم که با اوست. چنان است که دنیا فانی است و آخرت جاوید است.

نامه های اهل کوفه به امام علیه السلام

در شهر مکه نامه های فراوانی از کوفه به امام رسید. نامه های یک نفری دو نفری و یا سه و چهار نفری که در تمام این نامه ها از امام علیه السلام دعوت به عمل آمده بود که به شهر آنان روانه شود. کوفیان نوشته بودند که رهبر و پیشوا ندارند و در جمع و جماعات شرکت نمی کنند و از نعمان بن بشیر (فرماندار یزید) هم اطاعت نمی کنند.

نامه های کوفیان آن قدر زیاد شد که در یک روز، ششصد نامه به امام علیه السلام رسید و در نوبت های متعدد، دوازده هزار نامه برای امام علیه السلام فرستاده شد که در همه این نامه ها از امام علیه السلام دعوت شده بود.

ص: 503

1- كامل الزيارات، ص 158 ؛ بحار الأنوار، ج 45 ص 87؛ العوالم الإمام الحسين علیه السلام ، بحرانی ، ص 155 و 317؛ الاغانی، ابوفرج اصفهانی ، ج 8، ص 105؛ گروه رستگاران، ص 1201 .

آخرین نامه از شبث بن ربعی، حجار بن ابجر، یزید بن حارث عُروة بن قیس، عمرو بن حجاج، و محمد بن عمیر و ابن عطارد بود که در نامه این افراد خطاب به امام علیه السلام آمده بود که مردم در انتظار تو هستند و نظری جز رأی و نظر تو ندارند، به سوی ما بشتاب ای پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله ، همانا شهر ما سرسبز و میوه ها آماده شده اند و زمین از گیاه پوشیده گشته و درختان به برگ نشسته. هر زمان که مایلی به شهر ما قدم گذار که بر لشکری آماده وارد گشته ای. (1)

نامه های اهل کوفه خدمت امام حسین علیه السلام

اهل کوفه نامههای مفصلی پی در پی نوشتند و توسط عبدالله بن مسمع همدانی و عبدالله بن وال و قیس بن مسهر صیداوی و عبدالله بن شداد و عمارة بن عبد الله سلولی خدمت امام علیه السلام به مکه ارسال داشتند؛ تا جایی که به روایت سید بن طاوس در «لهوف»، در یک روز ششصد نامه از اهل کوفه به امام علیه السلام رسید و در نهایت به دوازده هزار نامه از هم جدا بالغ گردید.

قاصدها و فرستادگان با نامه های فراوان به دربار ولایت و امامت از حدّ احصا و شماره گذشت که تمام نامه رسان ها در مکه می ماندند و ریزه خوار خوان احسان امام علیه السلام بودند.

تمام نامه ها از طرف آن حضرت بدون جواب ماند، تا در آخرین نامه به خدمت امام علیه السلام نوشتند: چون ما مردم امام و هادی و راهنما نداریم، یزید پلید هم شایستگی امامت و راهنمایی مسلمین را ندارد، اگر شما نیائید و ما را رهبری ننمایید، روز قیامت با شما مخاصمه خواهیم نمود؛ که ما دست طلب به سوی

ص: 504

1- مثير الاحزان، ابن نما، ص 11؛ مقتل مقرّم، ص 148 .

امام وقت، پسر پیامبر کشیدیم، امام ما را مأیوس و ناامید نمود. (1)

نامه یزید درباره کشتن حسین علیه السلام

اشاره

ابن اعثم گوید: ولید به یزید نامه نوشت و از وضع مردم مدینه و پسر زبیر و فرمان زندان به او خبر داد و افزود که حسین بن علی نه اطاعت می کند نه بیعت. نامه او که به یزید رسید، به شدّت غضبناک شد (و هرگاه خیلی خشمگین می شد، چشمانش می گردید و لوچ می شد) و به ولید چنین نوشت:

از بنده خدا یزید به ولید بن عتبه. اما بعد؛ چون این نامه به دستت رسید، با تأکیدی بیشتر، دوباره از مردم مدینه بیعت بگیر. عبدالله بن زبیر را واگذار، چون او از دستمان نمی رود و تا زنده است از چنگ ما نجات نمی یابد. همراه پاسخ نامه، سر حسین بن علی را بفرست. اگر چنین کردی، اختیار سپاه را به تو خواهم سپرد و پیش من جایزه داری، والسلام .

گوید: چون نامه به دست ولید رسید و آن را خواند آن را بزرگ یافت و گفت: نه! به خدا قسم خداوند مرا قاتل حسین بن علی علیه السلام و کشنده پسر دختر پیامبر خدا صلی الله علیه وآله نخواهد دید؛ هر چند همه دنیا را به من بدهد. (2)

نتایج و پیامدهای قیام عاشورا

اشاره

قیام و نهضت امام حسین علیه السلام آثار و نتایج بزرگی در جامعه اسلامی برجای گذاشت که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

ص: 505

1- گروه رستگاران ، ج 2، ص 1254 .
2- امالی صدوق، ص 130؛ مقتل ،خوارزمی، ص185؛ مقتل معصومین ، ج 2، ص127- 129.
1- رسوا ساختن هیئت حاکمه

از آنجا که بنیامیه به حکومت خود رنگ دینی می دادند و به نام اسلام و جانشینی پیامبر صلی الله علیه وآله، بر جامعه اسلامی حکومت می کردند، شهادت امام حسین علیه السلام بزرگ ترین ضربت را بر پیکر این حکومت وارد کرد و هیئت حاکمه را رسوا ساخت؛ به طوری که مردم همه جا یزید را به علت کشتن فرزند پیامبر صلی الله علیه وآله ، لعن و نفرین می کردند.

2- احیای سنت شهادت

به گواهی تاریخ، عامل بسیاری از پیروزی های مسلمانان در زمان پیامبر اسلام، استقبال آنان از شهادت در راه خدا به خاطر پیروزی حق بود. اما پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله در اثر انحراف حکومت اسلامی از مسیر اصلی خود، گسترش فتوحات، و سرازیر شدن غنایم فراوان به مرکز خلافت، و عوامل دیگر، کم کم مسلمانان روحیه سلحشوری را از دست دادند.

از طرف دیگر بر اثر تسلّط زمامداران مستبد و ستمگر، مردم، ترسو و بزدل بار آمدند. اما قیام و شهادت امام حسین علیه السلام این وضع را دگرگون ساخت و به مردم درس شهامت داد و سنّت شهادت را در جامعه اسلامی زنده کرد.

3- قیام و شورش در میان امت اسلامی

قیام امام حسین علیه السلام سرچشمه نهضت ها و قیام های متعددی در جامعه اسلامی گردید که به عنوان نمونه میتوان از قیام توابین و قیام مختار نام برد. (1)

ص: 506

1- سیمای پیشوایان در آینه تاریخ ، ص 55 و 56.

ن.ک ← فلسفه قیام امام حسین علیه السلام

نخستین تکبیر حسین علیه السلام

روزی پیامبر برای انجام نماز ایستاد و حسین علیه السلام نیز در کنار رسول خدا بود در حالی که هنوز درست زبان نگشوده بود.

پیامبر تکبیر نماز را گفت، حسین نیز زبان به تکبیر گشود ولی نتوانست به طور کامل این جمله را ادا کند.

پیامبر اسلام شش بار این جمله را تکرار کرد و حسین علیه السلام همچنان توان گفتن «الله اکبر» را به طور کامل نداشت.

وقتی که پیامبر صلی الله علیه وآله برای هفتمین بار فرمود: الله اکبر؛ حسین علیه السلام زبان گشود و به طور کامل و زیبا گفت: الله اکبر .

از این رو گفتن 7 تکبیر در آغاز نماز (پیش از تکبیرة الاحرام) مستحبّ شد. (1) (2)

نسب امام حسین علیه السلام

نسب حسین بن علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم، هاشمی و قرشی است. او همچنین نوه پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله از طرف مادرش حضرت فاطمه علیها السلام است.

نصر بن ابی نیزر

ابونیزر فرزند یکی از پادشاهان عجم یا حبشه بوده است. او پس از حضرت

ص: 507

1- بحار الأنوار، ج 43، ص 307.
2- داستان هایی از بحار الأنوار، ج 6، ص 112.

علی و امام حسن علیهما السلام، به حسین علیه السلام پیوست و با حضرت از مدینه به مکه و از آنجا به کربلا رفت، و در واقعه خونین عاشورا به شهادت رسید. (1)

نعمان بن عمرو و برادرش

- نعمان بن عمرو آزدی راسبی و برادرش حلاس

این دو برادر، فرزندان عمرو راسبی و اهل کوفه و از یاران امیرالمؤمنین علیه السلام به شمار می آمدند و خلاس مسئولیت نگهبانان حضرت را در کوفه بر عهده داشته است.

صاحب «حدائق» می گوید: نُعمان و خلاس با سپاهیان عمر سعد از کوفه بیرون رفتند، ولی زمانی که ابن سعد شرط های امام حسین علیه السلام را نپذیرفت، در جمع کسانی که شبانه نزد امام می آمدند، به آن حضرت پیوستند.

آنان همواره ملازم رکاب وی بودند تا در برابر حضرت، به درجه رفیع شهادت نائل آمدند. به گفته سروی: این دو برادر، در نخستین حمله به شهادت رسیدند. (2)

نعیم بن عجلان انصاری

- نعیم بن عجلان انصاری خَزْرَجی (3)

نصر و نعمان و نعیم، سه برادر و از یاران امیرالمؤمنین علیه السلام به شمار آمده

ص: 508

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 95 و 96 با تلخیص .
2- مقتل امام حسین علیه السلام ، ص 251؛ مناقب، ج 4، ص 113.
3- شیخ طوسی در رجال ، ص 106، شماره 1105 ، او را از یاران امام حسین علیه السلام شمرده است. (سلحشوران طف)

در جنگ صفین از خود رشادت ها نشان دادند که در خور ذکر و معروف است. این سه برادر افرادی شجاع و از قریحه شاعری برخوردار بودند. نصر و نعمان از دنیا رفتند و نعیم در کوفه باقی ماند.

زمانی که امام حسین علیه السلام وارد عراق شد، رهسپار کوی آن حضرت شد و ملازم رکابش گردید و در روز دهم محرّم به میدان جنگ شتافت و در نخستین حمله، به خیل شهیدان پیوست. (1)

نفرین امام

امام دستان مبارکش را به آسمان بلند کرد و ارتش عمر سعد را نفرین کرد:

«خدایا! قطرات باران را از آنان قطع کن و سال های سختی همچون سال های قحطی زمان یوسف علیه السلام را برای آنان آماده کن و غلام ثقفی را بر آنان مسلّط گردان تا با کاسه تلخ ذلّت سیرابشان سازد...».

نفرین دیگر امام

پس از آن همه موعظه امام و پس از یادآوری های مکرر امام از سفارشات رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره اهل بیت، به دلیل حبّ دنیا و وعده های بنی امیه به دلیل اینکه شکم ها از حرام پر بود، سخن امام را گوش نکردند و بر عناد خود باقی بودند. امام چهار نفرین کرد؛ یک نفرین کلّی بود که کلیه کسانی که به خاندان پیامبر ظلم کرده اند را شامل می شد. امام علیه السلام فرمود:

«خداوندا! ما اهل بیت پیامبر تو و فرزندان و بستگان او هستیم. خدایا!

ص: 509

1- نگرشی جامع بر زندگی و مقتل امام حسین علیه السلام ، ص 215 .

کسانی را که بر ما ظلم نمودند و حق ما را غصب کردند ذلیل گردان؛ که تو به دعای بندگانت شنوا و به آنان نزدیک هستی». (1)

این نفرین حضرت کلّی بود و تا دامنه قیامت ستمگران نسبت به عترت پیامبر را شامل می شود. شخصی که این نفرین را شنید، با صراحت گفت: ای حسین! چه قرابتی بین تو و پیامبر است؟!

امام که این وقاحت و بیشرمی را دید، گفت: «اللَّهُمَّ أَرِنِي فِيهِ هَذَا الْيَوْمِ ذُلّاً عَاجِلاً؛ خدایا همین امروز ذلّت عاجل و زودرس او را به من نشان ده».

نقل شده است: چند لحظه بعد برای قضای حاجت به کناری رفت و عقرب سیاهی او را گزید و در همان حال دست و پا زد و مرد!!

شخص دیگری نیز به امام به طور مستقیم و رو در رو طعنه زد امام نفرینش کرد که «اللَّهُمَّ حُرَّهُ إِلَى النَّار». او که با عصبانیت از نفرین امام بر اسبش تازیانه زد، اسبش در گودالی افتاد و آن شخص که نامش عبدالله بود، فروافتاد، ولی پایش در رکاب اسب گیر کرد و اسب رم کرد و او قطعه قطعه شد و در نهایت نیز به گودالی از آتش افتاد و باقی مانده بدنش سوخت!

و به شخص دیگری که امام نفرین نمود، پس از چند روز از تشنگی جان داد! (2)

نقش انگشترش

صدوق گفته است: امام صادق علیه السلام از پدرش امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: حسین بن علی علیه السلام دو انگشتر داشت. نقش یکی از آن ها «لا إله إلا الله،

ص: 510

1- در مسلخ عشق ، ص 76؛ تحف العقول، ص 174 .
2- همان.

عدةُ لِلقاء الله» بود و نقش دیگری «إن الله بالغ أمره». نقش انگشتر امام سجاد علیه السلام چنین بود: «خُزی و شقى قاتل الحسین بن علی»؛ (1) (قاتل حسین بن علی، خوار و بدبخت شد).

کلینی گفته است: از امام صادق علیه السلام روایت است که بر دو انگشتر امام حسن و امام حسین علیهما السلام نوشته شده بود «حسبی الله ». (2)

نماز امام حسین علیه السلام

نماز امام حسین علیه السلام چهار رکعت است. در هر رکعت سوره فاتحه، پنجاه مرتبه و سوره توحید، پنجاه مرتبه و در رکوع، فاتحه و توحید هر یک ده مرتبه و چون از رکوع سر برداری، هر یک را ده مرتبه و همچنین در سجده اولی و در بین دو سجده و در سجده دوم، هر یک ده مرتبه و چون از چهار رکعت فارغ شدی و سلام گفتی، دعایی در مفاتیح الجنان مذکور است که باید بخوانی. (3)

نماز حسنین علیهما السلام

نماز حسنین علیهما السلام دو رکعت است، در هر رکعت بعد از حمد پنجاه مرتبه «قل هو الله أحد» خوانده می شود. (4) (5)

ص: 511

1- مقتل معصومین علیهم السلام ، ج 2، ص 22.
2- همان.
3- كليات مفاتيح الجنان ترجمه الهی قمشه ای ، ص 70 .
4- مستدرک وسائل الشیعه، ج 1، ص 477، باب 43 حدیث 1، در مرآة الکمال و همچنین در مستدرک بعد از حمد خواندن سوره توحید را بیست و پنج مرتبه ذکر کرده اند.
5- سراج الشيعه في آداب الشريعه ، ص 290 .

نماز

ویژگی و فضیلت امام حسین علیه السلام با تأکید و سفارش به نماز بیان گردیده، زیرا او مظهر معنویت و انس با خداوند بزرگ بوده است؛ تا جایی که آن امام همام هر شبانه روز هزار رکعت نماز برپای می داشته، و یا در ظهر عاشورا در جلوی تیر و نیزه های دشمن به همراه یاران خویش، نماز جماعت را اقامه می نمودند.

«ابوثمامه عمرو بن عبدالله صائدی» چون قتل پی در پی یاران را دید، به حسین علیه السلام عرض کرد: یا ابا عبدالله! فدایت شوم! این لشکر به تو نزدیک شده اند؛ امّا تا ما کشته نشویم تو را نکشند، من دوست دارم و اگر خدا بخواهد نماز را که اینک وقت آن رسیده است برپای دارم و آنگاه نزد خدا روم!

حسین علیه السلام فرمود: نماز را یادآور شدی، خدا تو را از نمازگزاران قرار دهد، آری اوّل وقت است، از اینان بخواهید از ما دست بردارند تا نماز بخوانیم.

چون این پیام به دشمن رسید، حصین بن تمیم گفت: نماز شما قبول نیست. حبیب بن مظاهر پاسخ داد: به گمان تو نماز خاندان پیامبر قبول نیست، ولی نماز میخوارهای چون تو قبول است؟

امام علیه السلام به زهیر بن قین و سعید بن عبدالله حنفی دستور داد از هجوم دشمن پیشگیری کنند، سپس آن حضرت نماز ظهر را با نیمی از یارانش به پا داشت و چون در محاصره دشمن بود نماز خوف به جا آورد .

گفته اند که سعید بن عبدالله حنفی، جلوی امام حسین علیه السلام ایستاد و خود را هدف تیرهای دشمن قرار داد. او پیوسته از امام نگهبانی می کرد به گونه ای که حسین علیه السلام به هر سو که می گردید، او پیش رویش خویشتن را سپر می ساخت،

ص: 512

تا هنگامی که بر اثر اصابت تیرهای بسیار، توانش را از دست داد و برزمین افتاد و در این حال می گفت:

«پروردگارا! لعنت عاد و ثمود را بر آنها بفرست و پیامبرت را از جانب من سلام برسان و آنچه از درد و زخم را که به من رسیده است به او ابلاغ کن، که من در یاری فرزند دختر پیامبرت تنها پاداش تو را خواهانم».

سپس جان به جان آفرین تسلیم کرد، در حالی که به جز زخم و نیزه و شمشیر، سیزده زخم تیر بر تن داشت. (1)

ن.ک _ ابوثمامه ساعدی

نینوا

شهادتگاه امام حسین علیه السلام. نام منطقه ای در کوفه و شرق دجله و شرق کربلا، از روستاهای منطقهٔ طفّ. «نینوا» یک سری تپه های باستانی است که کشیده شده و تا مصب نهر علقمه امتداد می یابد. قریه «یونس بن متی» است و آن حضرت از میان مردم این منطقه بیرون آمده است. (2)

«ناحیه ای در سواد کوفه که کربلا از آن ناحیه است. نام قصبه موصل و نام شهری که یونس علیه السلام به آنجا جهت دعوت کردن مردم آن شهر رفته بود.» (3)

ص: 513

1- مقتل الشمس ، ص 217 - 218 به نقل از نکته های نورانی ص 74 و 75.
2- آثار البلاد و اخبار العباد ص 55؛ فرهنگ عاشورا، ص 490.
3- لغت نامه دهخدا.

ص: 514

و

واضح تُرک

- واضح تُرک، غلام حارث مَذْحِجى سلمانی. (1)

وی، برده ای از نژاد تُرک و فردی دلیر و قاری قرآن و غلام حارث سلمانی بود. آن گونه که صاحب «حدائق الوردیه» (2) گفته است: او به اتفاق جنادة بن حارث حضور امام حسین علیه السلام شرفیاب شد. به گمانم واضح همان فردی است به گفته مقاتل، روز عاشورا در حالی که رجز می خواند، شمشیر به دست و پیاده به جنگ با دشمن پرداخت.

گفته اند: واضح که در آستانه شهادت قرار گرفت، یاری و کمک خواست. امام حسین علیه السلام خود را به سرعت به بالین وی رساند و در آخرین لحظات، او را در آغوش گرفت.

واضح عرضه داشت: من کجا و فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله کجا که صورت به

ص: 515

1- به گفته خوارزمی، غلام ترک از غلامان امام حسین علیه السلام و قاری قرآن و آشنای به زبان عربی بود زمانی که از اسب روی زمین قرار گرفت ، امام حسین علیه السلام صورت به صورت او گذاشت و او تبسّم کرد. (حماسه آفرینان کربلا)
2- حدائق ، ص 122؛ مقتل الحسین، ج 2، ص 24؛ ابصالر العین فی انصار الحسين علیه السلام ص 196.

صورتم بنهد و سپس روحش به آسمان ها پرکشید. (1) (2)

وجه تسمیه کربلا

اشاره

این سرزمین را به نام های گوناگونی خواندهاند که اطلاق عام بر خاص است، از آن جمله می توان به نام های زیر اشاره کرد:

1- کربلا

منطقه قدیمی کربلا در عصر تمدن بابل، به «کور بابل» (3) معروف بود. و بعدها به صورت کربلا تغییر نام یافت. برخی نیز آن را واژه ای آرامی و عبری یا بابلی و برگرفته از «کرب وال» می دانند که نام معبد بوده و آن را پرستشگاه و حرم خداوند می دانستند. (4)

عده ای نیز آن را از نام آرامی «کربلاتو» (5)، به معنای چیزی که سر را با آن می پوشانند، گرفته اند. برخی نیز آن را از «کربل» به نام نوعی گیاه که در آنجا فراوان می روید و یا از «کربله» به معنای نرمی و سستی خاک در زیر پاها و یا از واژه فارسی «کاربالا» یعنی کار بلند و والا یا آسمانی دانسته اند (6) که در عصر

ص: 516

1- مناقب، ج 4، ص 104 ؛ بحار الأنوار، ج 4، ص 104 و ج 45، ص 30.
2- تحقیق و نگرشی جامع بر زندگانی و مقتل امام حسین علیه السلام ، ص 196 و 197.
3- «کور» به معنای قریه و «کور بابل» یعنی مجموعه قریه های بابل. (موسوعة العتبات المقدسة)
4- آل طعمه، اخبار الطوال به نقل از لغة العرب ، ج 5، ص 178؛ عتبات عالیات عراق، ص 97 .
5- karbalatu
6- فراهیدی ، کتاب العین، ج 5، ص 433؛ عتبات عالیات عراق، ص 97.

ساسانیان رایج بود و آن واژه در حقیقت معرّب است. هنگام ورود امام حسین علیه السلام به این سرزمین، ایشان نام آن را پرسیدو در میان نام ها یکی کربلا بود، فرمود: «أرض كرب و بلا» و خواست از آن خارج شود که نگذاشتند. (1)

2- طفٌ

«طف» به ساحل و کناره های رود در سمت خشکی گویند (2) و «طف البصره» به معنای بیابان و سرزمین بصره است. (3)

به عبارتی دیگر «طف» در لغت به سرزمین عرب مشرف بر بیابان عراق اطلاق می شود. (4) در متون تاریخی از کربلا به سرزمین طف یاد شده است که امام حسین علیه السلام در آنجا به شهادت رسید. (5)

3- غاضريه

کربلا را به سبب سکونت طایفه ای به نام بنی غاضر، از قبیله بنی اسد، در نزدیکی آن، غاضریه نیز می نامند. (6) آنجا آبادی وسیع و پُر رونقی بود که در کنار فرات و در شمال کربلا قرار داشت و به آن متصل بود. (7)

ص: 517

1- عتبات عالیات عراق، ص97؛ یاقوت حموی، ج 4، ص 445.
2- طف الفرات، یعنی شطه .
3- عتبات عالیات عراق ، ص 98؛ ابن خیاط، تاريخ خليفة بن خياط ، ص 177.
4- همان؛ یاقوت حموی، ج 4، ص 36.
5- همان؛ دینوری اخبار الطوال، ص 253؛ تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 231.
6- همان، ص 99؛ کتاب العین، ج 4، ص 265 .
7- همان؛ یاقوت حموی، ج 4، ص 184 .

4- نینوا

نینوا شهری تاریخی در مقابل موصل از سرزمین بابل است که کربلای قدیم نیز جزو آن بوده است. بنابر این قدمت آن به عصر تمدن بابل می رسد. (1) این شهر پایتخت دولت آشور و این نام از اسامی آشوری است. (2)

5- عَقْر

«عقر» در لغت به شکاف و فاصله میان دو مکان گفته می شود. (3) از آنجا که این مکان میان بابل و کربلا (4) و نزدیک به بابل ،بود آن را عقر وعقر بابل می خواندند.

6- نواویس

این نام ریشهای مسیحی و سرپائی دارد که به قبرستان مسیحیان، واقع در شمال غرب کربلای کنونی گفته می شد امروزه، این قبرستان کنار دریاچه سلیمانیه، در محله ای به نام «براز علی» واقع شده و حسینیه نامیده می شود. (5)

7- حائر

به محل دفن نواده رسول خدا صلی الله علیه وآله در سرزمین کربلا، حائر یا حائر حسینی

ص: 518

1- عتبات عالیات عراق، ص99؛ موسوعة العتبات المقدسة، ص 15.
2- همان؛ تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 81 .
3- همان ، ص 100 ؛ تاریخ مرقد الحسين و العبّاس ، ص 22 .
4- همان؛ کتاب العین ، ج 5، ص 433 .
5- همان؛ تاریخ مرقد الحسين و العبّاس ، ص 25.

می گویند. (1)

ن.ک ← نام های کربلا

وداع امام حسن و امام حسین علیهما السلام با مادر

حضرت علی علیه السلام می فرماید: ... فاطمه را کفن کردم و پیش از آنکه بند کفن را ببندم، صدا زدم: ای ام کلثوم، ای زینب، ای فضه، ای حسن و ای حسین، بیایید و از مادرتان بهره بگیرید که لحظه جدایی فرا رسیده و دیدار در بهشت خواهد بود. امام حسن و امام حسین علیهما السلام جلو آمده و می گفتند: آه و افسوس همیشگی از فقدان جدّمان محمد صلی الله علیه وآله و مادرمان فاطمه زهرا علیها السلام ...

امام حسن و امام حسین علیهما السلام می گفتند: ای مادر! هنگامی که جدّمان را ملاقات کردی، سلام ما را به او برسان و به آن حضرت بگو ما بعد از تو در دنیا یتیم شدیم.

امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید: من گواهی می دهم که در آن لحظه، فریاد و ناله فاطمه علیها السلام بلند شد، دست های خود را بلند کرده و امام حسن و امام حسین علیهما السلام را در آغوش کشیده و به آهستگی به سینه چسبانید. در این هنگام هاتف غیبی صدا زد: ای ابا الحسن علیه السلام ! حسنین علیهما السلام را از روی سینه زهرا علیها السلام بردار؛ به خدا سوگند فرشتگان آسمان را به گریه انداختند. (2)

وداع پیامبر صلی الله علیه وآله با امام حسین علیه السلام

چون هنگام رحلت پیامبر شد، عزرائیل به شکل عربی بر در سرا حاضر شد

ص: 519

1- عتبات عاليات عراق ، ص 101 .
2- شمه ای از مصائب مادرم، ص 57؛ بحار الأنوار، ج 43، ص 57؛ بحار الأنوار، ج 43، ص 179؛ بیت الاحزان، ص 197 .

و گفت: اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ بَيْتِ النُّبُوَّةِ وَمَعْدِنَ الرِّسَالَةِ وَمُخْتَلَفَ الْمَلائِكَة ؛ درود بر شما ای خاندان نبوت و معدن رسالت و محل نزول فرشتگان؛ رخصت دهید درآیم.

فاطمه بر بالین پدر نشسته، پاسخ داد: پیغمبر صلی الله علیه وآله حال ملاقات ندارد. بار دیگر ندا در داد، همان پاسخ را شنید. بار سوم بانگ هولناک داد، از بانگ او لرزه بر اهل خانه رخ داد. پیامبر خدا چشم گشود و فرمود: شما را چه پیش آمده؟ واقعه را گفتند. فرمود: ای فاطمه دانستی با که سخن می گویی؟

گفت: خدا و رسولش داناترند.

فرمود: او ملک الموت است. او کاسر لذات و قاطع شهوات است. زنان را بیوه و کودکان را یتیم و جماعت را متفرق می کند.

فاطمه از دل ناله کشید. پیامبر دست فاطمه را گرفت و بر سینه نهاد. زمانی بیهوش بود. فاطمه سر در پیش داشته، گفت: یا أبتاه! پاسخ نشنید. عرض کرد: جانم به فدایت، به من بنگر و با من سخن بگو.

پیامبر دیده گشود و فرمود: دخترم گریه مکن که ملائکه از گریه تو می گریند. اشک او را پاک کرد و بشارت می داد، می فرمود: الها فاطمه را در حرمان من صبر بده.

سپس فرمود: چون مرا قبض روح کنند، بگو: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُون»، هر کس را در هر مصیبتی عوضی است.

فاطمه گفت: پدر! عوض شما چه و که خواهد بود؟ پیامبر چشم بر هم نهاده بود. فاطمه گفت: واکرب أباه .

حضرت فرمود: بعد از امروز هیچ اندوهی به پدرت نرسد. بعد فرمود

ص: 520

حسنین را آوردند ایشان بر جدشان سلام دادند و پیش روی پیامبر زانو زدند. چنان گریستند که مردم سرا و بیرون هایهای به گریه درآمدند.

پیامبر ایشان را پیش خواند. سپس امام حسن رو بر چهره پیامبر نهاد. امام حسین رو بر سینه آن حضرت نهاد. رسول خدا ایشان را بوسید.

در هنگام رحلت رسول خدا صلی الله علیه وآله سر مبارک حضرت به دامن علی علیه السلام بود و فاطمه و حسن و حسین به چهره نورانی آن حضرت چشم داشتند که پاکش به عالم بقا رفت. غم های عالم یک باره بر زهرا هجوم آورد، و علی علیه السلام به مقدّمات کفن و غسل و دفن مشغول گردید.

و در اثبات خلافت و ولایت و حق وصایت علی علیه السلام همین بس که او متصدی مراسم غسل دادن، تجهیز و تدفین پیامبر خاتم است. است. (1)

وداع در روز عاشورا

سیدالشهداء روز عاشورا چندین بار وداع کرد و داع اوّل، آنگاه بود که به خیمه ها آمد و از خواهرش زینب، پیراهنی کهنه طلبید تا در زیر لباس بپوشد. و در این وداع بود که علی اصغر را به آغوش گرفت تا با او نیز وداع کند؛ تیری گلوی او را از هم درید. وداع دیگر با فرزندش امام سجاد علیه السلام بود که درون خیمه انجام گرفت. وداعی هم با دخترش سکینه داشت که بسی جانسوز بود و این در همان وداع آخر بود که حضرت با زخم هایی که از آن ها خون می آمد، برای خداحافظی به میان اهل بیت آمد. (2)

ص: 521

1- فضائل الزهراء، ص 157 و 158.
2- فرهنگ عاشورا، ص 59 .

ورود مسلم به کوفه

مسلم علیه السلام پنجم شوال وارد کوفه شد، (1) و به خانه مختار بن ابی عبیده ثقفی وارد شد. (2) مختار انسانی با کرامت، دارای همتی والا، با تجربه و شخصی قوی و نسبت به دشمنان خاندان پیامبر صلی الله علیه وآله سخت گیر بود. دارای عقلی رسا و نظری دقیق بود؛ به ویژه در جنگ و چیرگی بر دشمن. او با تربیت خاندان رسول صلی الله علیه وآله پرورش یافته بود و از محضر آن بزرگواران، اخلاق و ادب را کسب کرده و در آشکار و نهان، دوستدار خاندان رسول صلی الله علیه وآله بود. (3)

وصیّت امام حسن و اجرای آن توسط امام حسین علیه السلام

هنگامی که امام حسن علیه السلام به شهادت رسید امام حسین علیه السلام او را غسل داد کفن کرد و جنازه او را در میان تابوت گذارد و به محلی که رسول خدا صلی الله علیه وآله در آنجا بر جنازه ها نماز می خواند حرکت داد، و نماز بر جنازه خواند.

مروان و همراهانش از بنی امیه یقین کردند که بنی هاشم می خواهند جنازه امام حسن علیه السلام را در کنار قبر رسول خدا صلی الله علیه وآله دفن نمایند؛ اجتماع کردند و لباس جنگ پوشیدند و اسلحه ها را به دست گرفتند. هنگامی که امام حسین علیه السلام (طبق وصیّت امام حسن علیه السلام) جنازه را به سوی قبر جدش رسول خدا صلی الله علیه وآله حرکت داد تا در آنجا تجدید عهد کند، گروه بنی امیه پیش آمدند، و عایشه که بر استر سوار بود نیز به آن ها پیوست. عایشه فریاد می زد: مرا به شما چه کار که می خواهید

ص: 522

1- مروج الذهب، ج 2، ص 86؛ حادثه کربلا، ص 150 .
2- طبری، ج 6، ص 199؛ حادثه كربلا .
3- همان.

جنازه کسی را به خانه ام بیاورید که دوست نداردم ..... (1)

بعد از رد و بدل شدن سخنانی، عایشه دستور داد جنازه را تیرباران کردند؛ تا آنکه هفتاد تیر از جنازه آن حضرت بیرون کشیدند (2) و سپس جنازه امام حسن علیه السلام ما را در قبرستان بقیع به خاک سپردند.

وصیت امام حسین علیه السلام به امام سجاد علیه السلام

راوندی از امام زین العابدین علیه السلام چنین روایت کرده که آن حضرت فرمود:

روزی که پدرم شهید شد، در حالی که خون ها می جوشید، پدرم مرا به سینه خود چسباند و می گفت :

پسرم! دعایی که مادرم به من آموخته است و رسول خدا صلی الله علیه وآله به مادرم آموخته و به آن حضرت نیز جبرئیل آموخته است، حفظ کن. دعا درباره نیاز و مشکلات و اندوه هاست و در حوادث و مصائبی که پیش می آید چنین دعا کن:

«به حق یس و قرآن حکیم، به حق طه و قرآن عظیم، ای خدایی که بر ادای حاجت سائلان توانایی! ای آن که آنچه را در درون است است می دانی! ای زداینده اندوه گرفتاران! ای گشاینده غمگینان، ای رحم کننده بر پیر سالخورده، ای روزی رسان کودک کوچک، ای آن که بی نیاز از شرح و بیانی! بر محمد و آل او درود فرست و چنین و چنان کن ....». (3)

ص: 523

1- انوار البهيّه ، ص 130 و 131.
2- مصائب المؤمنين ، ص 85 .
3- الدعوات ، ص 54 ، ح 137؛ بحار الأنوار، ج 95 ، ص 196 ، ح 29؛ موسوعة كلمات الإمام الحسین علیه السلام ، ص ،87 ، ح 469؛ مقتل معصومین علیهم السلام ، ج 2، ص 117 .

وصیت امام حسین علیه السلام به محمد حنفیه

بسم الله الرّحمن الرّحيم، هذا ما أوصى به الحسين بن على بن أبي طالب إلى أخيه محمّد المعروف بابن الحنفيه، أنّ الحسين يشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شريك له و أنّ محمّداً عبده ورسوله جاء بالحق من عند الحق، و أنّ الجنّة و النّار حق، و أنّ الساعة آتية لا ريب فيها و أنّ الله يبعث من في القبور، وأنّى لم أخرج أشراً ولا بطراً ولا مفسداً ولا ظالماً وإنما خرجت لطلب الإصلاح في أمّة جدى صلی الله علیه وآله أريد أن آمر بالمعروف و أنهى عن المنكر وأسير بسيرة جدى صلی الله علیه وآله و أبى على بن أبى طالب ، فمن قبلتي بقبول الحق فالله أولى بالحق، و من ردّ على هذا أصبر حتى يقضى الله بيني وبين القوم بالحق وهو خير الحاكمين و هذه وصيتى يا أخى إليك وما توفيقي إلا بالله عليه توكلت وإليه أنيب. (1)

این وصیتی است که حسین بن علی بن ابیطالب به برادرش محمد معروف به ابن الحنفیه نموده است که حسین گواهی می دهد که هیچ خدایی نیست به جز خدای یگانه ای که او را شریک نباشد و محمّد بنده و فرستاده اوست که دین حق را آورده است از نزد حق تعالی و اینکه بهشت و دوزخ حق قیامت آمدنی است و شکی در آن نیست و خداوند برمی انگیزاند کسانی را که در قبور هستند و من قیام نکردم برای تفریح و اظهار کبر و نه برای فساد ظلم، بلکه جز این نیست که قیام نمودم برای اصلاح در امّت جدّم و می خواهم

ص: 524

1- بحار الأنوار، ج 44، ص 329 - 330 ، العوالم الإمام الحسين علیه السلام ، بحرانی ، ص 179؛ 1. لواعج الاشجان سید محسن ،امین ص 30؛ مناقب آل ابی طالب ، ابن شهر آشوب، ج 3 ص 241؛ كتاب الفتوح، احمد بن اعثم کوفی ، ج 5، ص 21؛ گروه رستگاران، سلطان الواعظین شیرازی ، ص 1202 و 1203 .

امر به معروف و نهی از منکر بنمایم و به سیرت جدم رسول اکرم صلى الله عليه وسلم و پدرم علی بن ابی طالب رفتار کنم. پس هر کس مرا قبول کند، خداوند سزاوارتر است به حق و هر کس مرا رد کند صبر می کنم تا خداوند میان من و آن قوم حکم به حق نماید و او بهترین حکم کنندگان است و این وصیت من است به تو ای برادر؛ نیست توفیقی برای من مگر به خداوند متعال و بر او است توکل من و به او پناه می برم .

وصیّت معاویه به فرزندش درباره حسین علیه السلام

صدوق رحمه الله با سند خویش از عبدالله بن منصور روایت کرده که گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: درباره شهادت پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله برایم بگو.

فرمود: پدرم از پدرش روایت کرده که چون مرگ معاویه فرا رسید، پسرش یزید ملعون را فرا خواند و پیش روی خود نشاند و گفت: پسرم! من همه گردنکشان را برای تو خوار کردم و همه شهرها را برای حکومت تو آماده ساختم و حکومت و آنچه را در آن است طعمه ای برایت قرار دادم، ولی از سه نفر بر تو بیم دارم که به مخالفت با تو بکوشند. آنان عبدالله بن عمر، عبدالله بن زبیر و حسین بن علی اند. اما عبدالله بن عمر، او با توست. با او باش و رهایش نکن. اما عبدالله بن زبیر، اگر بر او دست یافتی، قطعه قطعه اش کن که او بر تو هجوم خواهد آورد؛ آن گونه که شیر به روی شکارش می افتد و با تو از در نیرنگ وارد می شود؛ آن گونه که روباه سگ را فریب می دهد. اما حسین، می دانی که چه بهره ای از پیامبر دارد و پاره ای از گوشت و خون رسول خدا صلی الله علیه وآله است و می دانی که عراقیان سرانجام او را به سوی خود فرا خواهند خواند و سپس یاری

ص: 525

نمی کنند و تباهش می سازند. اگر بر او دست یافتی حق و جایگاهش را نسبت به رسول خدا صلی الله علیه وآله بشناس و به کارهایش او را مؤاخذه نکن. علاوه بر این ما با او خویشاوندی هم داریم. مبادا با او بدی کنی و از تو رفتار ناشایستی ببیند. (1)

ولادت امام ن.ک ← تولد ماه و روز تولد

ولید مروان ن.ک ← گفت وگوی امام با ولید مروان

ویرانی بارگاه اباعبدالله الحسین علیه السلام

در سال 236 هجری، متوکل دستور داد که قبر حسین بن علی علیه السلام را با هر بنائی که پیرامون آن بود، ویران و با خاک یکسان کنند. بعد از خراب کردن بنا و قبر و خانه های اطراف، دستور داد که زمین را شخم کنند و تخم بکارند و آبیاری نمایند که تمام آثار محو گردد؛ مردم هم از زیارت آن قبر شریف منع شوند. فرمان داد هر کس پس از سه روز در پیرامون قبر دیده شود، دستگیر و به زندان (مطبق) سپرده خواهد شد. (2)

در تاریخ طبری هم آمده است: «مردم را از رفتن به نزد قبر جلوگیری کردند و آن محل را شخم زدند و اطراف آن را کشت کردند. (3)

ویرانه شام ن.ک ← رقیه دختر امام حسین علیه السلام

ص: 526

1- امالی ، ص 129؛ مناقب، ج 4، ص 87؛ بحار الأنوار، ج 44، ص310؛ مقتل معصومین، ج 2، ص 119 و 120 .
2- تاریخ کامل ابن اثیر، ج 11، ص 221 بنا به بعضی روایات گاوها از شخم زدن محل قبر خودداری نمودند. (مشاهیر مدفون در کربلای معلی، ص 34)
3- مشاهیر مدفون در کربلای معلی، ص 34؛ تاریخ طبری، ج 14، ص 6036.

ه-

هانی بن عروه

هانی بن عروه از شیعیان خالص (1) شریف (2) و از قراء (3) و بزرگ قبیله خود در کوفه بود. طرفداران زیادی در کوفه و به ویژه محل کنده داشت که مجموعاً به سی هزار نفر می رسند. وی از مریدان علی علیه السلام است، (4) که در جنگ های سه گانه علی علیه السلام شرکت داشت.

وقتی مسلم علیه السلام سخنان ابن زیاد را شنید و برای او حال مردم روشن شد و از دستگیری ناگهانی خود بیمناک شد، از خانه مختار به خانه هانی بن عروه منتقل شد. زمانی که ابن زیاد از جایگاه مسلم بن عقیل مطلع شد و محل اقامت او را به دست آورد، اسماء بن خارجه، محمد بن اشعث و عمرو بن حجاج را فرا خواند و با آن ها مشورت کرد که چگونه هانی را از مسلم جدا کند. آن ها پیشنهاد گلایه و شکایت دادند؛ ولی ابن زیاد نپذیرفت. بدین جهت در حال سواره به خانه هانی آمدند و از او خواستند که نزد ابن زیاد بیاید و با اصرار او را

ص: 527

1- مقتل مقرّم ، ص 154 ؛ کامل ابن اثیر، ج 4، ص 10 .
2- همان؛ اخبار الطوال، ص 235 .
3- همان ؛ الأغانى، ج 14، ص 95.
4- همان؛ الإصابه ، ج 3، ص 616 .

آوردند. هنگامی که ابن زیاد با خبر شد، گفت: خائن با پای خودش آمد.

آن گاه خطاب به شریح قاضی گفت: من می خواهم او را ببخشم ولی او قصد جان مرا دارد و سپس رو به هانی کرد و گفت: پسر عقیل را در خانه ات برده ای و برایش سلاح جمع می کنی؟

هانی انکار کرد و به دنبال آن بحث ها بالا گرفت. ابن زیاد در این لحظه معقل را فراخواند و هانی دانست که خبرها از جانب این شخص به ابن زیاد می رسید و آن گاه از هانی خواست که مسلم علیه السلام را تحویل دهد. هانی پاسخ داد: به خدا سوگند اگر مسلم علیه السلام زیر پاهایم بود، پاهایم را برنمی داشتم .

ابن زیاد در اینجا عصبانی شد و او را به کشتن تهدید کرد. هانی گفت: در این صورت در اطراف تو برق شمشیرها فراوان خواهد شد. ابن زیاد دست های هانی را بست و آن قدر با شمشیر بر صورت و سر او زد که بینی او شکست و گوشت صورت و پیشانه اش ریخت و آن وقت او را زندان کرد. (1)

هرثمه

دیدار هرثمه با امام علیه السلام

هرثمه بن ابی مسلم می گوید: ما در جنگ صفین با امیرالمؤمنین علیه السلام بودیم. هنگام بازگشت از صفین، حضرت در کربلا پیاده شدند و نماز صبح را در آنجا به جای آوردند. آنگاه اندکی از خاک آن سرزمین برداشته و بویید، سپس فرمود: خوشا به حالت ای خاک! افرادی از تو برانگیخته می شوند که بدون حساب وارد بهشت می گردند.

ص: 528

1- مقتل مقرم، ص 154؛ مثیر الاحزان ، ابن نما .

هرثمه در بازگشت به منزل به همسرش که شیعه بود، گفت: از پیشوایت ابوالحسن خبر دهم که در کربلا فرود آمد و نماز خواند و خاکش را بویید و گفت: خوشا به حالت ای خاک! افرادی از تو برانگیخته می شوند که بدون حساب وارد بهشت می گردند.

همسرش گفت: ای مرد! امیر مؤمنان جز حقیقت نگفته است.

هرثمه می گوید: هنگامی که حسین علیه السلام به کربلا آمد، من در میان گروه اعزامی ابن زیاد بودم. چون آن جایگاه و درختان را دیدم، آن ماجرا را به خاطر آوردم؛ از این رو سوار بر شتر شده به سوی آن حضرت رفته، سلام کرده و آنچه از پدرش در آن محل شنیده بودم، باز گفتم .

حضرت فرمود: «با ما هستی یا بر ضدّ ما؟» گفتم: نه با شما هستم و نه عليه شما. بچه هایی را پشت سر گذاشته ام که از ابن زیاد برایشان بیمناکم .

امام فرمود: «پس برو جایی که شهادتگاه ما را نبینی و صدای ما را نشنوی، سوگند به آن که جان حسین به دست اوست، امروز اگر کسی فریاد ما را بشنود و ما را یاری نکند، خداوند او را به رو در آتش جهنّم افکند». (1)

هلاکت یزید

یزید بن معاویه در سال 64 به هلاکت رسید. اینجا بود که شیعیان به نزد سلیمان آمدند و گفتند: با هلاکت این مرد طاغی و فاسد و ضعیف دستگاه حکومتی، زمینه برای قیام آماده است؛ پس درگیری و نهضت خویش را از همین کوفه آغاز کنیم.

ص: 529

1- دیدارها و گفت و گوهای سیدالشهداء علیه السلام ، ص60؛ امالی صدوق، مجلس 28.

سلیمان گفت: من در پیشنهاد شما اندیشیدم و دیدم قاتلان امام حسین علیه السلام از افراد سرشناس و قدرتمندان کوفه هستند و ما توانایی مقابله با آن ها را نداریم؛ بهتر است اکنون افرادی را به اطراف کوفه بفرستید و از مردم برای قیام دعوت به همکاری کنید که گمان می کنم مردم پس از مرگ یزید، دعوت ما را اجابت کنند. آن ها نیز چنین کردند و مردم زیادی دعوت آن ها را اجابت کردند. (1)

همدان

از قبیله همدان، یاران و دوستداران امام حسین علیه السلام عبارتند از:

- ابوثمامه عمرو بن عبدالله صائدی؛ که از یاران علی علیه السلام بود. قاتل او قیس بن عبدالله بود.

- یزید بن عبدالله مشرقی

- حنظلة بن اسعد شبامی

- عبدالرحمان بن عبدالله ارحبی

- عمار بن سلامه دالائی

- عابس بن ابی شبیب شاکری

- شوذب مولی شاکر از پیشوایان تشیع

- سيف بن حارث بن سریع

- مالک بن عبدالله بن سریع

- همام بن سلمة قانصى

ن.ک ← عابس بن ابوشبیب شاکری

ص: 530

1- عاشورا، ص 670 و 671

همسران امام حسین علیه السلام

امام حسین علیه السلام در طول زندگی با برکتشان، پنج بار ازدواج کردند و ثمره آن، فرزندانی بود که نسل امامان از یکی از فرزندان ایشان به نام امام سجاد علیه السلام ادامه یافت. روح بلند و ملکوتی امام حسین علیه السلام آن قدر در عمق جان امام سجاد علیه السلام جاری شد که حضرت پس از شهادت پدر گرامیشان، تا پایان عمر به خاطر ایشان گریستند تا جان به جان آفرین تسلیم کردند.

همسران امام حسین علیه السلام عبارت اند از:

1 - جهان شاه، دختر یزدگرد، پادشاه ساسانی از نوادگان انوشیروان

2 - لیلا، دختر ابى مرة بن عروة بن مسعود ثقفى

- قضاعه یا سلافه

4 - ام اسحاق، دختر طلحة بن عبيدالله تيميّه

5 - ربابه، دختر امرء القيس بن عدی (1)

نک ازدواج امام حسین علیه السلام (الف و ب)

هند مادر معاویه

هند، دختر «عتبه» از عموزادگان ابوسفیان بوده و وی گرچه از دودمان بنی امیه به شمار نمی آمد، ولی از آنجا که پدرش «عتبه» شخصیت طراز اوّل مکه، دشمن سرسخت حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه وآله و فرمانده نیروهای قریش در جنگ بدر بود، هند هم به تبعیت از پدرش، دشمنی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را به دل

ص: 531

1- غریب مادر حسین علیه السلام ، ص 25 .

جای داد، و این دشمنی هند با حضرت، هنگامی که پدرش «عتبه» و برادرش «ولید» در میدان نبرد با خواری هر چه تمامتر به خاک و خون غلطیدند، به نهایت رسید.

هند، مادر معاویه کسی است که در جنگ احد به وسیله غلامش، حضرت حمزه سیدالشهداء، عموی پیامبر اسلام صلى الله عليه وسلم را به شهادت رساند و جگر او را خورد و بدین جهت به معاویه «ابن آكلة الاکباد» پسر خورنده جگرها می گفتند.

این زن از مطربه های معروف عرب بود و هشتصد رقاصه تربیت کرده بود که با جام شراب اطراف کعبه در حال رقص، طواف می کردند. (1)

هیبت امام ن.ک ← لباس امام علیه السلام

ص: 532

1- حکایات و مناظرات ، ص 390 و 391.

ی

يا لثارات الحسينعلیه السلام

ندای خونخواهی حسین علیه السلام. این جمله، شعار یاوران حسین است. شعار حضرت مهدی علیه السلام هنگام قیام بر انتقام شهدای کربلا و شعار نهضت مختار ثقفی و شعار نهضت توابین به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی.

يا منصور، أَمِتْ

شعار هواداران مسلم بن عقیل در کوفه بود. پس از دستگیر شدن هانی و فاش شدن محل اختفای حضرت مسلم، بستگان هانی یقین کردند که او کشته خواهد شد. نوحه خوانی در خانه هانی برپا شد و زنانی از طائفه مراد، ندبه کنان و سوگواری کنان آنجا گرد آمدند.

پس از این حادثه، مسلم بن عقیل شعار و ندای «یا منصور» سر داد. به نقلی چهار هزار نفر و به نقلی دیگر هجده هزار بیعتگر با فریادِ «یا منصور أَمِتْ» گرد او جمع شدند و کاخ ابن زیاد را محاصره کردند. ولی به تدریج از دور او پراکنده شدند و او را تنها گذاشتند. این جمله، شعار مسلمانان در جنگ بدر نیز بود. معنایش این است: «ای یاری شده! بمیران». این نوعی پیشگویی و

ص: 533

فال نیک به مرگ دشمن بود. چون در شب حرکت کردند، این جمله را شعار خود ساختند تا در تاریکی یکدیگر را بشناسند. (1)

یحیی حرانی و اهل بیت علیهم السلام

در بعضی از کتاب های معتبر، داستان یحیای حرّانی - که دارای بقعه ای است که محل استجابت دعا و برآمدن حاجات است - حکایت شده که گویا یحیی از بزرگان یهود بود. وقتی خبر دادند که لشکر یزید با سرهای بسیار به آن مکان آمده، پیاده شد، و به عنوان تفرّج و تماشای لشکر و سرها و اسیران برخاست. گویا وقتی وارد شد که آن سرهای مبارک را از روی نیزه ها بر زمین می گذاشت.

گویا او نزدیک سر مبارک حضرت امام حسین علیه السلام رفت، دید که لب آن حضرت حرکت می کند. نزدیک تر رفت، دید به تلاوت قرآن مشغول است. تعجب کرد که سر بی بدن چگونه تلاوت قرآن می کند؟

نزد امام زین العابدین علیه السلام رفت که مطلب را بپرسد، حضرت فرمود: این ها اهل بیت حضرت رسول خدا هستند.

و به او فهماند. بعد از آنکه یحیی فهمید که آن ها کیستند، طوری دگرگون شد که بی اختیار شده، به غلامش گفت: برو شمشیر مرا بیاور که من بعد از این طاقت زندگی ندارم!

شمشیر را کشید و در میان دشمنان افتاد تا اینکه او را کشتند.

بعد از آن قضیه، مسلمانان در آنجا برایش بقعه ای بنا کردند و مشهور شد

ص: 534

1- جلوه های اقتدار و انضباط حسینی، ص 209 فرهنگ عاشورا، ص 512.

که در آن بقعه دعا مستجاب می شود و حاجت برآورده می شود.

اگر اندکی تأمّل شود، معلوم می شود که سر بریده در بالای نی مشغول تلاوت قرآن باشد، در حالتی که بدن او چاک چاک بر روی خاک افتاده باشد و زنان مو پریشان در پای نی، شیون کنان و بر سر و سینه زنان باشند و اطفال کوچک مو پریشان، گریه و فریادکنان باشند؛ با چنین حالت به هر جا عبورشان می افتاد، گویا از در و دیوار، از سقف و جدار؛ بلکه گویا از زمین و آسمان صدای شیون، فریاد و فغان بلند می باشد و مردم به همین ناله، شیون و فریاد مشاهده این حالات، کم کم به خود آمدند و متوجّه شدند که در واقع مؤسس این اساس، خلفای اولین، و غصب کنندگان حق امیرالمؤمنین و اولاد طاهرین او علیهم السلام بودند.

حتی ظاهر این است که در شام به زمان اندکی چنان شیون و غوغا برپا شد که یزید وحشت کرد. بنابر این اهل بیت اطهار علیهم السلام را خواست و در مقام عذرخواهی و تلافی و جبران برآمد. (1) (2)

سبحان الله! چه حکایتی بود! ظاهر این است که بعد از این واقعه، شخص عالمی یزید را در خواب دید، از او پرسید: هیچ گاه دلت به حال حضرت امام حسین علیه السلام سوخت؟

گفت: بلی؛ این طفل کوچک امام حسین علیه السلام - گویا سکینه خاتون علیها السلام بود - مرا به گریه آورد. (3)

ص: 535

1- ر.ک ← مخزن البكاء، ص 294، مجلس سیزدهم .
2- اسرار الشهاده ، ص 101 - 99 .
3- شاهدان عالم فانی و شفیعان عالم باقی . (آخرت). زیارت جامعه کبیره .

یزید بن تُبیط و دو پسرش

- یزید بن ثبیط (1) عبدی و دو پسر او عبدالله و عبیدالله

یزید، شیعه و از اصحاب ابوالأسود و شریفِ قوم خودش بود. ابوجعفر طبری گفته است: ماریه، دختر منقذ عبدی اظهار تشیّع می کرد و خانه اش مرکز تجمع شیعیان بود. از طرف دیگر، آمدن حسین علیه السلام و مکاتبه اهل عراق با او، به ابن زیاد رسیده بود و به عاملش دستور داده بود که مراقب هر نوع رفت و آمدهای مشکوک باشد.

در این موقعیت بود که یزید بن ثبیط که ده پسر داشت، مصمّم شده بود به سوی حسین علیه السلام حرکت کند. آن گاه پسران خودش را خواست و از تصمیم خود پرده برداشت و پرسید: حالا کدام یک از شماها در وهله اوّل با من می آید؟ عبدالله و عبیدالله پاسخ مثبت دادند و به آشنایان خود در خانه ماریه جریان را گفت و پرسید: حالا چه کسی با من حرکت می کند؟

حاضرین گفتند: ما از عوامل ابن زیاد می ترسیم، ولی یزید گفت: به خدا قسم اگر سم های اسبم به جاهای سفت برسد، کوچک ترین ترسی نخواهم داشت. سپس او و دو فرزندش حرکت کردند عامر و غلام او و سیف بن مالک و ادهم بن امیه با آنان همراهی کردند و از راه بیابان خشک و خالی و بیراهه حرکت و در «ابطح» مکه به خدمت امام رسیدند، که پس از استراحت، یزید به طرف منزل امام علیه السلام حرکت کرده، از طرف دیگر خبر آمدن او به گوش امام رسید و برای دیدن او آمد و چون از جریان بیرون رفتن یزید با خبر شد نشست و منتظر

ص: 536

1- علم مصعّر بر وزن حسین با ثاء مثلثه.

برگشت او شد. یزید هم رفت و برگشت و حسین علیه السلام را در منزل خود دید و گفت: «از فضل و رحمت خداست، سلام بر تو ای پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله»، و در کنارش نشست و جریان را به عرض رساند و امام در حق او دعای خیر فرمود.

سپس خرگاه خود را به نزدیک خیمه امام برد و همراه او بود تا اینکه در کربلا در جنگ تن به تن کشته شد و دو پسرش نیز در حمله نخستین کشته شدند؛ چنان که سروی گفته است. (1)

یزید بن زیاد بن مهاصر

- یزید بن زیاد بن مهاصر ابوشَغثاء کِندی بهدِلی (2)

وی، مردی مورد احترام دلیر و بی پروا بود و قبل از برخورد حُرّ با امام حسین علیه السلام ، از کوفه خارج و به سوی امام رهسپار گردید. (3) وی در کربلا حاضر بود و روز عاشورا چون تیرانداز ماهری بود، به دشمنان دین تیر رها می کرد و سپس همواره شمشیر می زد تا اینکه به درجه رفیع شهادت نائل گشت.

یزید بن مُغْفِل

- يزيد بن مُغْفِل (4) بن جعف بن سعد العشيره مَدْحِجى جعفى

وی، یکی از دلاور مردان شیعه و شعرای نامی و از یاران امیر مؤمنان علیه السلام به شمار می آمد که در جنگ در رکاب آن حضرت جنگید.

ص: 537

1- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ص 146 و 147 .
2- «بهدِله» تیره ای از قبیلهٔ کنده است.
3- سلحشوران طف، ص 233 .
4- ابصار العین فی انصار الحسین علیه السلام ، ص 208؛ لهوف ، ص 160.

حضرت او را به نبرد «خریت» یکی از سران خوارج اعزام نمود. به گفته طبری، (1) زمانی که مَعْقِل بن قیس، موفق به کشتن «خریت» شد، یزید بن مُعقِل، در جناح راست سپاه وی حضور داشت.

به نقل مقاتل نگاران و سیره نویسان» روز دهم محرم که جنگ درگرفت، يزيد بن مُغفِل برای مبارزه با دشمن خدمت امام حسین علیه السلام شرفیاب شد و از او اجازه میدان خواست. حضرت به او اجازه داد. وی در حالی که رجز می خواند، به مبارزه ادامه داد تا شربت شهادت نوشید. (2)

یزید پسر معاویه

با مرگ معاویه در سال شصت ه.ق، فرزندش یزید بر خلاف معاهده صلح امام حسن علیه السلام ، بر اریکه قدرت سیاسی اموی قرار گرفت.

او فردی جوان، بی سیاست، بی خرد، عیاش و فاقد عقل حکومتی بود و اساساً به دین اسلام اعتقاد نداشت. (3) او آزادانه اعمال، افکار و اندیشه های ضد دینی اش را آشکار می کرد؛ چون جامعه به مرحله ای از انحطاط رسیده بود که اکثریت آن، توان برخورد با این قبیل امور را نداشتند.

ص: 538

1- ابصار العين في انصار الحسين علیه السلام ، ص 208 کامل، ج 4، ص 292.
2- همان.
3- او به صراحت در اشعارش دین اسلام را نفی می کرد : لَعِبَتْ هَاشِمُ بِالْمُلْكِ فَلَا *** خَبَرٌ جَاءَ وَ لَا وَحْيُ نَزَلَ یعنی قبیله بنی هاشم با حکومت بازی کرد و هیچ گونه خبر و وحی نازل نشده است. یا در مورد شراب خواری خود می گفت: من به دین مسیح شراب می نوشم . فَإِنْ حَرُمَتْ يَوْماً عَلَى دين مُحَمَّد *** فَخُذْهَا عَلَى دِينِ الْمَسِيحِ بْنِ مَرْيَمٍ اگر شراب در دین محمد حرام است پس آن را بر دین عیسی مسیح بنوش.

او قصد گسترش قدرت خود و بیعت گرفتن از امام حسین علیه السلام را داشت؛ زیرا امام علیه السلام در جامعه اسلامی صاحب نفوذ بود و جمع بسیاری او را بهترین فرد برای امامت و ولایت می دانستند و وجود او (بدون بیعت با یزید) تهدید جدی برای استقرار خلافت یزید بود و در پیمان نامه صلح امام حسن علیه السلام با معاویه نیز او به عنوان فرد حاکم بعد از معاویه در صورت رحلت امام حسن علیه السلام معرفی شده بود.

دربار حکومت یزید، آن چهره علنی و آشکار تمامی غاصبان خلافت علوی، مرکز تجمع رجال فاسد سیاسی، نظامی و اعتقادی شده بود؛ به طوری که مستشاران مسیحی، مثل «سرجون»، در عزل و نصب های حکومتی و امور مالی دخالت می کردند و نقش مؤثّری داشتند و مقرّ حکومت اسلامی و جامعه دینی در معرض فروپاشی هولناکی قرار داشت، و منشأ این سقوط ، انحراف و ابتذال فرهنگی و جهالت حکومت اموی بود. (1)

يوم الله

ایام الله روزهایی است که از لحاظ دینی و معنوی بسیار مهم است. یوم الله از نام های روز عاشورا نیز می باشد.

يومُ الطَّف

«طف»، نام سرزمین کربلاست و «یوم الطفّ» اشاره به حادثه جانسوز کربلا و شهادت امام سوم شیعیان جهان است ·

ص: 539

1- سیمای تاریخ اسلام، ص 133 و 134.

ص: 540

فهرست منابع

1 - قرآن کریم

2 - آداب عزاداری شهیدان کربلا؛ سمنانی، حسین حسن، نشر: راه نیکان، سال 1385 .

3- آفتاب حسن؛ هادی منش، ابوالفضل، نشر: دفتر عقل، سال 1387.

4 - احتجاج؛ ج ،2 طبرسی، احمد بن علی بن ابی طالب، نشر: دار الکتاب اسلامیه، سال 1387 .

5- از آسمان تا آسمان؛ نیلی پور، مهدی، نشر: مرغ سلیمان، سال 1392.

6- از غدیر تا ظهور؛ آل بویه، قنبر علی، نشر: عطر عطرت، سال 1395.

7 - اشک خون؛ زواره، علیرضا، نشر: سمیع، سال 1386.

8- اشک خونین؛ بحر العلوم، محمود، نشر: بهار قلوب، سال 1379.

9 - اصحاب امام حسین علیه السلام؛ رفیعی پور علوی، افتخار السادات، نشر: پیام هادى علیه السلام، سال 1394.

10 - اصول عقائد اسلامی؛ تهرانی، نامور، نشر: دار الفکر، سال 1360

11 - اصول کافی ؛ شیخ کلینی، نشر: اسوه، چاپ ششم.

ص: 541

12 - اعجاز امیران عالم ؛ متوسل، احمد

13 - الگوهای ناب در نگاه دخت آفتاب؛ لقمانی، احمد، نشر: بینش سال 1381 .

14 - امالی شیخ صدوق؛ ابن بابویه، نشر: تهذیب، سال 1387.

15 - امالی شیخ طوسی؛ شیخ طوسی، محمد بن حسن، نشر اندیشه هادی، سال 1388 .

16 - امام حسین علیه السلام شهید فرهنگ پیشرو انسانیت؛ جعفری، محمد تقی، نشر: علّامه جعفری، سال 1390 .

17 - انوار البهيّه؛ قمی، عباس، نشر: تهذیب، سال 1391 .

18 - انوار الهی؛ درخشان، محمد حسین نشر: عطر عترت، چاپ سوم.

19 - اهل بیت در قرآن و حدیث؛ محمدی ری شهری، محمد، نشر: دار الحدیث، سال 1390 .

20 - اهل بیت در نهج البلاغه ؛ حسینی میلانی، علی، نشر: حقایق اسلامی، سال 1389 .

21 - بررسی جایگاه اهل بیت در قرآن؛ معارف، مجید، نشر: مشعر، چاپ اوّل.

22 - تاريخ قيام ومقتل جامع سید الشهداء؛ ج 2، گروهی از تاریخ پژوهان زیر نظر استاد مهدی پیشوایی، نشر: امام خمینی، سال 1393.

23 - تاریخ مفصل اسلام و تاریخ ایران بعد از اسلام؛ عماد زاده، حسین، نشر: اسلام، سال 1370 .

24 - تاریخ و آثار اسلامی؛ قائدان، اصغر، نشر: مشعر، سال 1386

25 - تحف العقول؛ حرّانی، ابو محمد، نشر: آل علی، سال 1386.

ص: 542

26 - تحلیلی از زندگی امام حسین علیه السلام؛ رجایی، محمد رضا، نشر آشیانه برتر، سال 1395 .

27 - جلوه های اقتدار و انضباط حسینی ؛ نیلی پور، مهدی، نشر مرغ سلیمان، سال 1388 .

28 - جلوه های عاشورا؛ لطفیان، کاظم، صادقیان، رضا، نشر: بخش فرهنگی دفتر آیت الله العظمی لنکرانی، سال 1379 .

29 - جواهر الکلام؛ ج 1 حسینی میلانی، علی، نشر حقایق، سال 1390 30 - حدیث کساء و آثار شگفت؛ موحد ابطحی، علی، نشر: حبل المتین، 1390 .

31- حدیث کساء و آثار شگفت؛ موحد ابطحی، علی، نشر: حبل المتین، سال 1386 .

32- حضرت زینب اسوه صبر و استقامت؛ نشر: مسجد جمکران، سال 1389 .

33- حكايات و مناظرات؛ منصوری، محمّد رضا، نشر: طوبای محبّت، سال 1390 .

34- حوادث الأيام؛ مرعشی نجفی، مهدی، نشر: تولی، سال 1385.

35 - حيوة القلوب؛ مجلسی رحمه الله، محمد باقر، نشر سرور، سال 1388 .

36- خصائص الحسینیه؛ شوشتری، جعفر، نشر: حاذق، سال 1375.

37 - داستان ازدواج چهارده معصوم علیهم السلام؛ میراشرفی، هادی، نشر: پیام حجّت، چاپ پنجم .

38- داستان های بحار الأنوار؛ ج 4 و 6، مجلسی، محمدباقر، مترجم: محمود ناصری، نشر: دارالهدی، چاپ دوم .

39 - دانشنامه امام حسین علیه السلام ؛ محمدی ری شهری، محمد، نشر: دار الحدیث، سال 1389 .

ص: 543

40 - در مسلخ عشق ؛ موسوی خراسانی، حسن، نشر: طاووس بهشت، سال 1381.

41 - دیدارها و گفت وگوهای سيّد الشهداء علیه السلام ؛ عبداللهی، مهدی، نشر پیام هادی، سال 1391 .

42 - راه های رسیدن به موفقیت و خوشبختی؛ رجایی محمد رضا، نشر: اقیانوس معرفت، سال 1390 .

43 - ره توشه عتبات عالیات؛ قائدان، اصغر، نشر: مشعر، سال 1391 .

44 - ریحانه کربلا؛ نیشابوری، عبدالحسین، نشر: طوبای محبت، سال 1392.

45 - زندگی نامه چهارده معصوم علیهم السلام ، احمدی، یوسف، نشر: ارمغان یوسف، سال 1391 .

46 - زندگی نامه چهارده معصوم علیهم السلام ، دانشور، علی، نشر: محراب دانش، 1387.

47 - زن موجود ناشناخته ؛ شکرانی، علویه، نشر مؤلف، سال 1375 .

48 - زهرا علیها السلام برترین بانوی جهان؛ مکارم شیرازی، ناصر، نشر: سرور، سال 1383.

49 - زيارات ذبیح آل محمد؛ تربتی کربلایی، حیدر، نشر: حبیب، سال 1388.

50 - سایت تخصصی امام مجتبی علیه السلام.

51 - سایت تخصصی حوزه.

52 - سایت تخصصی مکارم.

53 - سایت تخصصی ویکی شیعه.

54- سراج الشيعه في آداب الشریعه ؛ مامقانی غروی، عبدالله، نشر: شاکر، سال 1389 .

55 - سرود غم حسين علیه السلام، مقتل خوارزمی؛ ترجمه: مصطفی صادقی، نشر :

ص: 544

مسجد جمکران، سال 1388.

56 - سلحشوران طف؛ طاهر السماوی، محمد، نشر: زائر، سال 1390.

57- سه مقتل گویا در حماسه عاشورا؛ (ترجمه ابصار العين في أنصار الحسين علیه السلام) عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، نشر: نوید اسلام، 1382 .

58 - سیاست نامه امام علی علیه السلام؛ محمدی ری شهری، محمد، نشر: دار الحدیث، سال 1381 .

59 - سيرتنا وسنتنا (حکمت سجده بر تربت پاک سیدالشهداء )؛ عباسی، روح الله، نشر: آستان قدس، چاپ سوم.

60 سیره پیشوایان؛ پیشوایی، مهدی، نشر: امام صادق، سال 1381

61 - سیره و سخن پیشوایان؛ کوشا محمد علی، نشر: پارسیان، چاپ دهم.

62- سیری در زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام ؛ روحانی، داود، نشر: مؤلف، سال 1379 .

63- سیمای پیشوایان در آینه تاریخ؛ پیشوایی، مهدی، نشر: دار العلم، 1382.

64 - سیمای تاریخ اسلام؛ صفائی، غلامعلی، نشر: جامعة القرآن کریم، سال 1389.

65 - شام، سرزمین خاطره ها؛ پیشوایی، مهدی ، نشر: حج و زیارت، سال 1369.

66- شب های پیشاور؛ ج 1، شیرازی، سلطان الواعظین، نشر: لاهیجی، چاپ دوم.

67 - شمه ای از مصائب مادرم؛ جمعی از محققین، نشر مؤلف، 1389.

68 - شیعه پاسخ می دهد؛ حسینی نسب، رضا، نشر: مشعر، 1380.

69- طوفان البکاء؛ مروزی، محمد ابراهیم، نشر: طوبای محبّت، سال 1390 .

70 - عاشورا؛ داوری، صادق، نشر: سلسله، سال 1380 .

71 - عاشورا، ریشه ها، انگیزه ها و پیامدها؛ مکارم شیرازی، ناصر، نشر: علی بن

ص: 545

ابی طالب، سال 1387.

72 - عقاید و تعالیم شیعه؛ مظفّر، محمد رضا، نشر محمّدی، سال 1369 .

73 - علمدار عاشقی ؛ تقوی، علی، نشر: مسجد جمکران، سال 1387.

74- عوامل سعادت و شقاوت در واقعه کربلا ؛ رضوانی، علی اصغر، نشر: دلیل ما، سال 1387 .

75- غریب مادر امام حسین علیه السلام ، ماجراجو، محسن، نشر: اصباح، 1390 .

76 - فاطمه دختر محمد؛ شهیدی، جعفر، نشر: مشعر، سال 1389

77 - فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام؛ سبحانی، جعفر، نشر: دفتر نشر فرهنگ، سال 1371 .

78 - فرهنگ جامع سخنان امام هادی علیه السلام ؛ پژو شکده باقرالعلوم، نشر: بین الملل، سال 1388

79- فرهنگ سخنان امام حسین علیه السلام ؛ دشتی، محمد، نشر: امیرالمؤمنین علیه السلام ، سال 1386 .

80 - فرهنگ سخنان امام مجتبی علیه السلام ؛ دشتی، محمد، نشر: امیرالمؤمنین علیه السلام ، سال 1389 .

81 - فرهنگ عاشورا؛ محدّثی، جواد، نشر: معروف، سال 1385.

82 - فصلنامه علمی تخصصی انتظار، ویژه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف؛ سال اوّل.

83 - فضائل الزهراء ؛ مقدّم، محمد تقی، نشر: مقدّم، 1386 .

84 - القطره ، ج 1، مستنبط ، احمد، نشر: حاذق، سال 1384 .

85- كامل الزيارات ؛ ابن قولويه القمی، مترجم: امیر وکیلیان، نشر: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول.

ص: 546

86 - کشتی بان هدایت؛ حسینی، صادق، نشر: رسول اکرم، سال 1392.

87 - کشف اسرار الشهادة؛ اشرفی، ملامحمد، نشر: طوبای محبّت، سال 1390 .

88 - گاهنامه شیرین تر از عسل، ویژه نامه محرم و صفر؛ شماره 4 .

89- گروه رستگاران؛ ج 1 و ج 2 شیرازی، سلطان الواعظین، نشر: دار الکتاب الاسلامیه، سال 1389 .

90 - گزارش لحظه به لحظه از شهادت امام مجتبی علیه السلام ؛ انصاری، محمد رضا، نشر: دلیل ما، 1389

91 - لهوف؛ سید بن طاوس، مترجم: محمد طاهر دزفولی، نشر: مؤمنین، سال 1385 .

92 - مجالس المؤمنين؛ شوشتری، قاضی نورالله، نشر: اسلامیه، سال 1377 .

93 - مجرمین و جرم شناسی عاشورا؛ نیلی پور، مهدی ، نشر: سلسبیل، چاپ اول، سال 1386 .

94 - مجموعه زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام؛ عماد زاده، حسین، نشر: مکتب قرآن، سال 1367 .

95 - محسن بن فاطمه؛ فاطمی، مهدی، نشر مؤلف، 1385.

96 - مدیریت زیارت امام حسین علیه السلام ؛ نیلی پور، مهدی، نشر: سلسبیل، سال 1390 .

97 - مدینه شناسی؛ نجفی، محمد باقر، نشر مشعر، سال 1387 .

98 - مدينة المعاجز ؛ بحرانی، هاشم بن سلیمان نشر ارمغان یوسف، سال 1391.

99 - مرآة الأبرار؛ آقادادی، احمد رضا، نشر: دلیل، سال 1389.

100 - مشاهیر مدفون در کربلا؛ زنگنه، ابراهیم، نشر: طنین قلم، 1389 .

101 - مصباح هدایت؛ صافی گلپایگانی، نشر: دفتر آیة الله صافی، سال 1390 .

ص: 547

102 - مفاتيح الجنان؛ ترجمه الهی قمشه ای، نشر: اجود، سال 1388.

103 - مقتل خوارزمی؛ ترجمه مصطفی صادقی، نشر: مسجد جمکران، سال 1388 .

104 - مقتل معصومین علیهم السلام ، ج 2، پژوهشکده باقرالعلوم، نشر: معروف، سال 1390 .

105 - مقتل مقرّم؛ مقرّم، عبد الرزاق، نشر: جلوه کمال، سال 1387 .

106 - مناقب؛ ابن شهر آشوب، زین الدین، ج 4، نشر: ذوی القربی.

107 - منتخب میزان الحکمه ؛ محمدی ری شهری، محمد، نشر: دار الحدیث، سال 1383 .

108 - منتهی الآمال؛ ج 1، قمی، عباس، نشر: ائمه، سال 1392.

109 - منظور البیان؛ منظوری، علی اکبر، نشر: میراث ماندگار، سال 1391 .

110 - ناسخ التواریخ؛ سپهر، محمد تقی، نشر: اسلامیه، 1357.

111 - ناسخ التواریخ؛ سپهر، محمد تقی، نشر: علی بن ابی طالب، سال 1384.

112 - نفس المهموم؛ قمی، عباس، نشر: مسجد جمکران، سال 1379.

113 - نکته های نورانی؛ دیلمی، حسین، نشر: اقامه نماز، چاپ اوّل.

114 - نگاهی به حدیث ثقلین؛ حسینی میلانی، علی، نشر حقایق، چاپ چهارم.

115 - نگرشی نو به غدیر؛ رضوانی، علی اصغر، نشر: عطر عترت، سال 1392 .

116 - نور العین؛ اصطهباناتی، محمد حسن، نشر آرام دل، سال 1390

117 - نهج البلاغه ؛ ترجمه: محمد دشتی، نشر: مشهور، چاپ شانزدهم.

118 - نهضت عاشورا و فرهنگ عزاداری؛ مهریزی، مهدی، نشر: علوم انسانی، 1388 .

119 - یک حرف از هزاران؛ شیاسی، امیر، نشر: عطر عترت، چاپ اوّل.

ص: 548

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109