استتار در حیوانات

تقدیم به:

پدر و مادر عزیز و مهربانم

که در سختی ها و دشواری های زندگی همواره یاوری دلسوز و فداکار

و پشتیبانی محکم و مطمئن برایم بوده اند.

یاسین رفیع زاده

تقدیم به:

پدر و مادرم

که از نگاهشان صلابت

از رفتارشان محبت

و از صبرشان ایستادگی را آموختم

عرشیا نصر

ص: 5

پیشگفتار:

در مرکز تحقیقات و فنآوری های نوین دمش سپاهان (دکتر محمد شفیعی) آموزش پژوهش محور را نهادینه کردیم، چراکه ایمان داریم گسترش مرزهای علم و فنآوری در جهت پیشرفت کشور در گرو کوشش پژوهشگران است و پژوهشگر با ذهن پرسش گرش از لایه های ابر گرفته آسمان دانش میگذرد تا به افق های جدیدی دست یابد. روح پژوهشگر، پویا و جوینده است و پوستههای جهل را شکافته، به قنات جاری علم دست می یابد و تا چشمه جوشان آن را بر کویر تشنه خویش جاری نسازد، آرام نمی گیرد. در مراکز پژوهش محور دکتر محمد شفیعی اعتقاد داریم؛ پژوهش هزینه نیست، سرمایه است. در اقدامات پژوهشی این مراکز پژوهشی، پژوهشگران کوچک ما تلاش میکنند وضعیت نامطلوب را به وضعیت مطلوب تغییر دهند و یاد میگیرند درست توجه کنند و بدانچه که آموخته اند عمل کنند.

دانش آموزان پژوهنده ی ما می فهمند که هیچ گاه شکست در مسیر کسب دانش وجود ندارد، لذا از ناملایمات علمی و بن بست های مقطعی هراسی نداشته و راه غلبه بر سدهای مجازی پیش روی کسب دانش و ارتقای علمی را خوب یاد بگیرند. علاوه براین اصول و مبنای کار گروهی را فرا گرفته تا بتوانند براساس خرد جمعی کار کنند. با بیش از 25 سال سابقه آموزشی - پژوهشی و مدیریتی دریافته ایم که پژوهش و تحقیق مثل حروف الفبا باید از سالهای نخست آموزش شروع شده و نهادینه شود، و این امر مهم را در طرح آموزش پژوهش محور انجام داده و به نتایج شگرفی دست یافته ایم و با علم به اینکه می دانستیم دانش آموزان در مقاطع پایین تر توانایی های بزرگی دارند و در عمل تجربه نمودیم و نهادینه کردیم و مصمم هستیم که این امر مهم در کل کشور اجرایی شود.انشاا ...

محمد رضا محمد شفیعی

مدیر مجتمع فرهنگی آموزشی تحقیقاتی دکتر محمد شفیعی

ص: 6

فهرست مطالب

فصل اول: استتار از طریق تغییر رنگ ... 9

انواع روشهای استتار ... 10

استتار از طریق تغییر رنگ ... 10

خرگوش جوراب سفید ... 10

روباه قطبی ... 11

عنکبوت خرچنگی ... 11

اسب دریایی کوتوله ... 13

آفتاب پرست ... 15

اختاپوس ... 16

ماهی فلاندری ... 19

Bluestriped Fangblenny ... 20

فصل دوم: استتار از طریق در آمیختن با محیط ... 21

در آمیختن با محیط از طریق شفافیت بدن ... 22

قورباغه ی شیشه ... 22

پروانه ی بال شیشه ای ... 24

ماهی مرکب (Sharpear Enope Squid) ... 25

عروس دریایی ماه (Aelia aurita) ... 25

جراح ماهی(Surgeonfish) ... 27

Glass fish ... 27

ماهی شفاف (SALA MAXIMA) ... 29

گردوی دریایی (Memiopsis leidyi) ... 31

در آمیختن با محیط از طریق نقش ها و طرح های روی پوست ... 32

گورخر ... 32

یوزپلنگ ... 33

پلنگ برفی ... 34

جفد ... 35

در آمیختن با محیط از طریق همگون بودن رنگ و ظاهر ... 36

ص: 7

فصل اول:استتار از طریق تغییر رنگ

انواع روشهای استتار

اغلب حیوانات تمایل دارند که با تقلید از رنگ محیطی که در آن زندگی می کنند، استتار را انجام دهند. خداوند به حیوانات قدرت استتار و مخفی شدن داده است. یافتن حیوانات در چنین شرایطی سخت است و به دقت و تلاش بالایی نیاز دارد. جانوران مختلف روشهای متفاوتی برای استتار دارند که هر کدام از آنها به نحوی انسان را به وجد خواهد آورد. در این کتاب با انواع استتار آشنا خواهید شد.

روباه قطبی

عکس

این جانور نیز به همان شیوه ی خرگوش جوراب سفید رنگ خز خود را در فصول مختلف تغییر می دهد.

اسب دریایی کوتوله

اگر در آبگیرهای موجود میان صخره های دریایی استرالیا یا جنوب شرقی آسیا شنا کنید، با هفت گونه مختلف از اسب های دریایی کوتوله روبرو می شوید که ابعادی بین 1/27 تا 2/54 سانتی متر دارند و به اندازه ای کوچک هستند که با ناخن شما برابری می کنند. از میان این گونه ها، اسب های دریایی Bargibant و Denise رفتارهای جالبی را از خود نشان می دهند و به منافذ گروه خاصی از مرجان های دریایی می چسبند که تحت عنوان Gorgonians از آن ها یاد می شود. این مرجان ها طیف رنگی بسیار وسیعی دارند و همین امر برای اسب های دریایی مسأله ساز می شود: برای مثال، اگر رنگ بدن آن ها صوتی باشد و تنها بتوانند مرجان های نارنجی پیدا کنند، رنگی که برای زندگی تا پایان عمر خود انتخاب نموده اند بی ثمر خواهد بود.

عکس

بنابراین وقتی یک اسب دریایی جوان روی یکی از مرجان ها فرود می آید، پروسه ای باور نکردنی را برای تغییر رنگ خود شروع می کند. یک زیست شناس آکواریوم که نخستین بار اسب های دریایی کوتوله را در محیط آزمایشگاه پرورش داد می گوید: این جانور روی مرجان هایی می نشیند که شکلی زگیل مانند و انشعابی دارند و بعضاً سطح نرم تری دارند و بیشتر به رنگ های قرمز تیره و زرد دیده می شوند. او ادامه می دهد: به این ترتیب اسب دریایی خود را با آن رنگ و بافت وفق می دهد و ظرف چند روز کاملاً شبیه به آن می شود. این تغییر در ظاهر همیشگی است و به صورت مقطعی رخ نمی دهد. این زیست شناس برای تست همیشگی بودن این تغییر رنگ

ص: 13

آفتاب پرست

اختاپوس

^17.jpg

سلول های پوستی اختاپوس ها شامل رنگدانه هایی است که در شرایط مختلف می توانند فعال و غیر فعال شده و ظاهر دیگری به خود بگیرد. وقتی اختاپوس قصد انجام این کار را دارد، از چشم های فوق العاده قوی خود کمک می گیرد و فرامینی به مغز و سپس پوست خود ارسال می کند. به طور کل تغییر رنگ فرآیند پیچیده ای است. اما دانشمندان اخیرا متوجه شده اند که اختاپوس ها فقط و فقط از طریق چشم و مغز خود این اطلاعات را به پوست نمی فرستند، بلکه پوست آن ها به تنهایی قادر به جذب طیف های نوری مختلف است، به بیان دیگر، پوست اختاپوس ها نور را احساس

ص: 17

ماهی فلاندری

کفشک، پهن ماهی یا فلاندر گونه ای ماهی است، که از راسته ی کفشک ماهی شکلان.این ماهی ظاهر شگفت انگیزی دارد و بر پهلویش در کف اقیانوس دراز می کشد. چشمی که باید به سوی کف باشد به صورتی تکامل یافته که به جای آن در بالا قرار گرفته است. این ماهی بدنی تیره دارد و هر دو چشمانش در یک سمت بدن با میدان دید 70 درجه به بالا قرار دارند. اندازه ی پهن ماهی بین 12 تا 28 سانتی متر است ولی در مواردی تا چهار و نیم متر هم دیده شده است. زیستگاه پهن ماهی بیشتر کرانه های اسکاندیناوی است و تا ژرفای 55 متری در دریاچه ها و رودخانه ها دیده می شود. ماهی های فلاندر به قدری در استتار حرفه ای هستند که حتی میتوانند طرح خانه های شطرنج را بر روی بدن خود بازسازی کنند!

عکس

ص: 19

Bluestriped Fangblenny

عکس

این ماهی کوچک در مناطق گرمسیری یافت می شود و می تواند رنگ خود را تغییر دهد. با توجه به نوع موجود شکارچی و محیط اطراف، این ماهی می تواند به رنگ های زیتونی، نارنجی، سیاه و یا آبی تغییر رنگ دهد. این شیوه ای کار آمد، برای پنهان شدن از خطر محسوب می شود.

ص: 20

فصل دوم : استتار از طریق در آمیختن با محیط

در آمیختن با محیط از طریق شفافیت بدن

یکی از جذاب ترین انواع استتار همین روش است. حیوانات تقریبا نامرئی و سحر آمیز که با بدنی مثل شیشه می توانید آن طرفشان را ببینید. نامرئی شدن تقریباً رویای همه ی ماست، اما در مورد برخی حیوانات تبدیل به واقعیت شده است و از آن برای امنیتشان استفاده می کنند. البته بیشتر، موجودات آبزی از نعمت شفاف بودن برخودار هستند. این مزیتی است که این حیوانات را از شکارچیان حفظ می کند و هم چنین به آنها کمک می کند با زیستگاهشان در آمیزند. این حیوانات به سادگی از دید ما پنهان هستند، اما در ادامه آنها را برای شما آشکار خواهیم کرد.

پروانه ی بال شیشه ای

پروانه ها اغلب موجودات رنگارنگ و پر زرق و برقی هستند که با ظاهر چشمگیرشان برجسته می شوند. اما پروانه ی شیشه ای بالهای شفافی دارد و به وضوح می توان آن سوی بالهایش را دید. این پروانه عمدتاً در مکزیک و پاناما یافت می شود. این پروانه که به "گریتا اوتو""Greta Oto" نیز معروف است. شیشه ای بودن بال هایشان علاوه بر این که به بقاء آنها کمک می کند، بلکه راهی است برای حفظ آن ها از گرمای مناطقی که در آن زندگی می کنند. با انعکاس کمی از گرما روی بالهایشان به سختی می توان آنها را تشخیص داد. از کارهای جالب این موجودات زیبا مهاجرت و خودنمایی در میان پروانه های نر برای نشان دادن توانایی هایشان است.

عکس

ص: 24

ماهی مرکب (Sharpear Enope Squid)

این نوع از ماهی مرکب، بدنی شیشه ای دارد، که با نقطه هایی پر از سلولهای دارای رنگ دانه پوشیده شده است، تمام قسمت های بدن این ماهی به جزتاج او کاملاً شفاف است به طوری که برای شکارچیان قابل تشخیص نیستند. فتوفور اندام مولد نور در این ماهی شکار را جذب می کند. این نقاط روشن حتی رنگ عوض می کنند و به استتار این جانور کمک می کنند. این نوع ماهی مرکب معمولاً در اقیانوس های گرمسیر و نیمه گرمسیر و در عمق 200 تا 1000متری یافت می شوند. در فارسی به این دلیل به آن ماهی مرکب می گویند.

جراح ماهی (Surgeonfish)

بعضی از جراح ماهی ها کاملاً شفاف هستند و در آب های نیوزیلند یافت می شود.

این ماهی زیبا معمولاً به عنوان ماهی تزئینی آکواریوم ها استفاده میشود.

عکس

ماهی شفاف (SALA MAXIMA)

این موجود اولین بار توسط ماهیگیران نیوزلندی کشف شد. بدن آن ها کاملاً شفاف است و تنها رنگی که در این جانور وجود دارد، نقطه های نارنجی رنگ روی بدنش هستند. بدن آن به قدری شفاف است که دیدن آن در آب به سختی امکان پذیر است، شفاف بودن بدن این ماهی باعث شده قلبش به راحتی قابل دیدن باشد. بی رنگ بودن این جانداران نوعی سیستم دفاعی در برابر شکارچیان است. البته این جاندار ویژگی های یک ماهی را ندارد و بیشتر ترکیبی از ماهی و میگو است. بدن این جانداران بشکه مانند بوده و از طریق پمپ کردن آب از میان ساختار ژلاتینی بدنشان حرکت

می کنند.

عکس

ص: 29

گردوی دریایی (Mnemiopsis leidyi)

این موجود دریایی از شانه داران بومی سواحل غربی اقیانوس اطلس است و به خاطر شباهتش به گردو این نام را گرفته است. آن ها چشم و مغز ندارند و به آهستگی حرکت می کنند. جانورانی کوچکند با حداکثر 7 تا 12 سانتی متر طول و 2/5 سانتی متر قطر. آن ها شبیه شانه هستند، از این رو ژله های شانه ای نیز نامیده می شوند، که از شانه هایشان برای به دام انداختن طعمه استفاده می کنند. تصور می شود آن ها شکارچیان حریصی هستند. این حیوان گوشتخوار است و پلانکتون های جانوری دیگر از جمله سخت پوستان، دیگر شانه داران، تخم و لارو ماهی ها و حتی گاه هم نوعان کوچک تر خود را می خورد. حتی برخی اوقات حیوانات بزرگتر را از غذا محروم می کنند. به همین دلیل نام دیگر آن ها شانه دار دریایی مهاجم نیز می باشد. گردوی دریایی به دلیل شفاف بودنش، استتار بسیار خوبی در آب دارد، اما با این حال در خطر است زیرا آن ها شکارچیانی نیز دارند؛ برخی پرندگان و ماهی ها و برخی از شانه داران دیگر و عروس دریایی، همچنین این موجودات در وقت پریشانی تلألو سبز - آبی دارند.

پس این رنگ ممکن است باعث جلب شکارچی ها شود.

عکس

ص: 31

در آمیختن با محیط از طریق نقش ها و طرح های روی پوست

این نوع از استتار شامل حیواناتی می شود که از الگوها یا نشانه هایی که بر روی پوست بدنشان وجود دارد استفاده می کنند تا با اشکال و طرح های موجود در طبیعت هم خوانی بیشتری داشته باشند و بتوانند به راحتی کمین کنند و یا از خطرها دور بمانند.

یوزپلنگ

طرح های روی پوست یوزپلنگ باعث می شود تا بین بدن آن بین برگ ها و تنه ی درختان ادغام شود و هماهنگی ایجاد کند. در نتیجه باعث استتار یوزپلنگ خواهد شد. این استتار روشی دفاعی در برابر شکارچی نیست، بلکه روشی برای کمین و انتظار برای شکار کردن غذایی لذیذ است.

در عکس زیر می بینید که قرار گرفتن یوزپلنگ بر تنه ی درخت به صورتی است که به راحتی نمیتوان این حیوان را دید. ستون فقراتش به حدی قوی است که با تکیه بر آن و با استفاده از پنجه هایش به خوبی بر تنه ی درخت چسبیده است.

ص: 32

پلنگ برفی

پلنگ های برفی معمولاً در ارتفاعات 3 تا 5 هزار متری و مناطق خشک و نیمه خشک افغانستان،چین،هند،پاکستان، مغولستان، ازبکستان و تاجیکستان زندگی می کنند. پلنگ های برفی به صبر و حوصله داشتن در هنگام شکار شهرت دارند. آن ها حیوانات زیرکی هستند که هنگام شکار به خوبی استتار می کنند. پلنگهای برفی به واسطه ی نقاط سیاه و سفیدی که بر روی بدن خود دارند، در میان کوه های سیاهی که برخی از نقاط آن با برف پوشیده شده مخفی می شوند و با صبر و حوصله منتظر یک بز کوهی برای شکار کردن می مانند. در عکس های زیر این پلنگ را در حالت استتار می بینید.

پلنگ هایی که در میان صخره ها زندگی می کنند، نیز به خوبی توسط خط و خال های روی پوستشان استتار می کنند. شکارچی حیله گر در میان سنگ ها برای شکار طعمه ی از همه جا بی خبر به نحوی استادانه استتار کرده است که نمی توان این جاندار را از صخره جدا دانست.

ص: 33

جغد

پرهای برخی از انواع جغدها نیز خط و خالی دارد، که با محیط زندگیشان بسیار منطبق است به گونه ای که به سختی می توان آن ها را تشخیص داد. در زیر عکس هایی از استتار این پرنده را خواهید دید.

عکس

ص: 34

در آمیختن با محیط از طریق همگون بودن رنگ و ظاهر

در این روش از استتار جانور با محیط طبیعی خود از نظر رنگ و شکل ظاهری، بسیار با محیط خود هماهنگ است، اما اگر همین جانور را به مکان دیگری منتقل کنیم، نمی تواند شکل یا رنگش را تغییر دهد. پس استتار در این گونه جانوران فقط مخصوص محیط خاصی می باشد.

عکس

Phyllium giganteum

این حشره شبیه برگ رونده ای است، که نه تنها در هم آمیختن آن با رنگ و شکل محیط اطرافش کاملا بی عیب و نقص است؛ بلکه حتی هنگام وزش باد با تکان دادن بدنش به سمت عقب و جلو حالت برگ واقعی را تقلید می کند.

مارمولک Listohvosty

جنگل های ماداگاسکار زادگاه مارمولک های دم برگی است، دلیل نام گذاری این مارمولک ها به دلیل شباهتش به برگ درختان است. بدن این حیوان کاملا شبیه به برگ های خشکیده ی درخت است و با رنگ ها و سایه های مختلف، خود را با رنگ محیط هماهنگ کرده و از شکارچیان پنهان می شوند.

عکس

ص: 37

گونه ای از عنکبوت (Wrap - Around Spider)

در تصویر زیر در نگاه اول تنها یک شاخه درخت خواهید دید، اما با کمی تأمل خواهید توانست تا عنکبوت مستتر شده بر روی تنه را پیدا کنید.

عکس

کرم پیله ساز

این گونه از کرم ها اغلب در هند و جنوب شرقی آسیا دیده می شوند و محل زندگی شان بیشتر برگ های پهن سبز رنگ است.

عکس

ص: 39

بید سر چوبی

سر و بال های این نوع بید بسیار شبیه به شاخه های درخت است بنابراین به طرز فوق العاده ای خود را در طبیعت استتار می کند.

عکس

فصل سوم : استتار از طریق تقلید

استتار از طریق تقلید

تقلید هنگامی رخ می دهد که گروهی از ارگانیسم های مقلد به گونه ای تکامل می یابند که خصوصیات منتسب به یک گونه ی کاملا متفاوت را از خود بروز دهند و به عنوان شیوه ای از استتار شناخته می شود. در این روش ممکن است جانور خود را در میان محیط زندگیش مخفی نکند، اما با تغییر قیافه و یا تقلید از دیگر جانداران، سعی می کند خود را در لباسی ساختگی از آن جاندار مخفی کنند. در واقع این که حیوانی وانمود کند گونه ی جانوری دیگری است بعضاً می تواند به نجات جانش بیانجامد و یا او را موفق به شکاری لذیذ خواهد کرد.

عکس

اختاپوس مقلد

در میان حیوانات مختلفی که اقدام به تقلید از دیگران می کنند، هیچ کدام تبحر اختاپوس مقلد را ندارند. همانطور که از نامش بر می آید، این جانور خود را به جای طیف گسترده ای از حیوانات از اختاپوس های دیگر گرفته تا شیرماهی و کوسه ها جا می زند. اما انتخاب های اختاپوس مقلد برای این منظور به هیچ وجه تصادفی نیستند و در واقع تمامی آن ها سمی هستند. این جانور صرفاً یک مقلد نیست و در عوض استراتژی هوشمندانه ای را برای رفتار خود در پیش گرفته است. اختاپوس هم به بدنش پیچ و تاب می دهد و هم این که رنگ خود را به سان محیط اطرافش در می آورد. این حقه ای مشهور است که توسط سرپایان مورد استفاده قرار می گیرد و تمام آن به لطف سلول هایی رخ می دهند که کروماتوفور خوانده می شوند. در واقع ماهیچه ها، این کیسه های رنگی را مرتباً باز و بسته می کنند و به اختاپوس امکان می دهند که به سرعت رنگ خود را از زرد به راه راه های مشکی یا هر چیز دیگری غیر از این تغییر دهند.

زمانی هم که اختاپوس در بستر دریا به سر می برد، رفتار و ظاهر دو موجود دیگر را تقلید می کند: یکی از آن ها ماهی حلواست که در واقع گونه ای از ماهی های پهن محسوب می گردد و بیشتر شبیه به سفره ماهی ها به نظر می آید. غده های سمی این ماهی در رأس باله هایش قرار گرفته اند و در هیچ جای دیگری از بدن آن نمی توان پیدایشان کرد. اختاپوس برای تقلید رفتار این ماهی، تمامی بازوهایش را به عقب هل داده و شکلی شبیه به یک قطره را می سازد و سپس خود را با نیروی زیاد به سمت شن ها حرکت می دهد.

حیوان دیگر نوعی مار است که سم زهر آگین آن می تواند انسان را از پای در

ص: 45

Black Marble Jawfish

در صفحه ی قبلی به اختاپوس های مقلد اشاره کردیم، اما ماهی مرمر سیاه می تواند خود را به شکل اختاپوس های مقلد در بیاورد. در شرایطی که اختاپوس مقلد شکل ظاهری گونه های دریایی دیگر را تقلید می کند، این ماهی در کنار وی قرار گرفته و خود را به شکل یکی از بازوهای اختاپوس در می آورد. از این رو، نه تنها می تواند غذاهای احتمالی اختاپوس را شکار کند، بلکه از گزند شکارچیان احتمالی نیز در امان می ماند.

Dynastor Darius

این پروانه نخستین بار در سال 1775 کشف شد و بیشتر در مکزیک و آمریکای جنوبی و مرکزی یافت می شود؛ کرم پیله ساز این نوع پروانه نیز با بدن سبز و کشیده و سرسیاه و مودار خود ظاهری بسیار غریب دارد. هنگامی که این کرم وارد مرحله ی شفیرگی می شود (مرحله ای که طی آن از کرم پیله ساز به پروانه تبدیل خواهد شد)، شکل بسیار غیر منتظره ای به خود می گیرد و با یکی از استادانه ترین تقلیدهای دیده شده در طبیعت رفته رفته به شکل یک مار در می آید. 13 روز طول می کشد تا Dynastor به پروانه تبدیل شود و در طول این مدت شکل سر یک مار زهر افکن را به خود می گیرد تا از شر درندگان در امان باشد. اما مسئله این است که اگر قرار باشد پیله در تمام این مدت در یک نقطه ثابت بماند،

عکس

نقشه اش پس از مدت کوتاهی نقش بر آب خواهد شد؛ به این ترتیب در روند تکاملی خود ویژگی دیگری را کسب کرده و یاد گرفت که از ورای پوسته ی سخت پروتئینی خود نسبت به جهان بیرون واکنش نشان دهد و در صورت نیاز به شدت حرکت کند که برای یک شفیره ویژگی بسیار عجیبی است.

ص: 48

پروانه ی جغدی

یکی از بزرگترین و زیباترین پروانه های دنیا پروانه جغد بزرگ یا ساده تر آن «جغدی» است. این پروانه دارای بال های بسیار بزرگی است که بر روی آن ها نمایی از چشمان یک جغد حک شده است. این پروانه توانایی پرواز زیادی ندارد چراکه بزرگی بال هایش اجازه به او نمی دهد. ولی این بال های جغد گونه یکی از رازهای زنده ماندن و استتار او در طبیعت آمریکای جنوبی است. طرح چشمان بزرگ روی بال هایشان به آن ها کمک می کند شکارچیان را بترسانند. این پروانه خودش را به جای جغد جا می زند تا از خطر در امان باشد.

ص: 49

پروانه ی مرغ زرین پر

شباهت زیاد این پروانه با پرنده ی معروف مرغ زرین پر، باعث شده دشمن ها از آن فاصله بگیرند.

عکس

ص: 50

مانتیس ارکیده

اگر به خوبی به عکس زیر نگاه کنید مانتیس گل گرد یا Hymenopus coronatus را مشاهده می کنید.

در حالی که برخی از حشرات از فن استتار خود برای پنهان شدن درمیان گلها استفاده می کنند، این مانتیس ارکیده نشین بخشی از ساختار گل ارکیده را تقلید می کند تا طعمه را جذب کند. چهارپای حرکتی این حشره شبیه به گلبرگ گل ارکیده است.

منابع

1) www.fa.wikipedia.org

2) www.namnak.com

3) www.jeb.biologists.org

4) www.sinapress.ir

5) www.dustaan.com

6) www.eecis.udel.edu

7) www.shiachildren.com

8) www.natural - swimmer.com

9) www.fardanews.com

10) www.digiato.com

11) www.asriran.com

12) www.mizanonline.com

13) www.independent.co.

14)www.tajarobeman.blogfa.com

ص: 58