حسینی، محسن

مساجد تاریخی خراسان / محسن حسینی - مشهد بنیاد پژوهش های اسلامی 1393

348 ص.

فيپا. شابک (ج 1) 2-798-971-964-978 ISBN

شابک (دوره (8033-971-964-978 ISBN set

1. مسجدها - ایران - خراسان 2. معماری - مساجد - ایران - خراسان 3. معماری اسلامی - ایران - خراسان. الف. بنیاد پژوهش های اسلامی ب. عنوان.

1393 51 ح 4 خ / 22 / 5987

کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

297 / 2095582

3471722

مساجد تاریخی خراسان

جلد یکم

سید محسن حسینی

ویراستار: مهدی محمد نیا

چاپ اول: 1393 / 1000 ،نسخه وزیری / قیمت : 140000 ریال

چاپ و صحافی: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی

بنیاد پژوهش های اسلامی مشهد صندوق پستی 366-91735

مراکز توزیع:

تلفن و دورنگار واحد فروش بنیاد پژوهش های اسلامی 2230803

فروشگاه های کتاب بنیاد پژوهش های اسلامی، مشهد 2233923، قم: 7733029

info@islamic-rf.ir

www.islamic-rf.ir

حق چاپ محفوظ است

ص: 2

ص: 4

محمدرحیم رهنما، محمود گلابگیر نیک و خانم دکتر نسرین احمدیان شالچی بهره برده ام از تمامی این عزیزان کمال تشکر را دارم.

در روند این پژوهش از حمایت مدیر عامل دانشمند و فرهیخته بنیاد جناب حجة الاسلام والمسلمین آقای الهی خراسانی و نیز هیأت مدیره محترم برخوردار بوده ام؛ قدردانی از این عزیزان دین دیگری است بر گردن نگارنده.

سید محسن حسینی

مشهد رضوی

1393/1/20

ص: 6

بر پایه اطلاعاتی که ما در اختیار داریم مساجد اولیه ایران را می توان به سه گروه تقسیم کرد:

گروه نخست مساجدی که در متون کهن و تک نگاری های پیرامون شهرهای ایران از آن ها نام برده شده است؛ گروه دوم مساجدی که در حفاری های باستان شناسی در محوطه های دوران اسلامی آثاری از آن ها به دست آمده و گروه سوم مساجدی که با برخی اضافات از قرون اول هجری به جای مانده اند.

در بسیاری از مناطق دنیای اسلامی مکان های عبادی دوران قبل از اسلام به مسجد تبدیل شده.اند در ایران بر اساس نوشته مورخان اسلامی بسیاری از آتشکده های زرتشتی قدیمی به مسجد تبدیل گردیده اند که مسجد جامع نیشابور در قرن اول هجری نمونه ای از آن هاست. ابوعبدالله، حاکم نیشابوری در تاریخ نیشابور می نویسد: «چون عبدالله عامر رضی الله عنهما، نشابور [را] فتح کرد آتشکده قهندز را خراب کرد و به جای آن جامع ساخت و صحابه به آن درآمدند و به احکام دین فتوا دادند... و مسجد بی مناره بود تا این که مهلب به نشابور آمد بناء مناره فرمود در قهندز... اما مسجد جامع بزرگ و مقصوره بزرگ بلاخلاف ابومسلم مروزی بنا نهاد مساحت زمین جامع سی جریب بود و هزار ستون داشت [که] شصت هزار خلق به یک باره در وی نماز کردندی». (1)

مساجد ستون دار یا شبستانی بومسلمی به جز نیشابور در شهرهای دیگر خراسان نیز به وسیله او ساخته شد؛ از جمله مسجد مرو را که در این دوران مرکز حکومتی خراسان بود. این مسجد و دارالاماره مرو که در کنار آن قرار داشته تا دو قرن بعد نیز آباد بوده است. (2)

از مساجد اولیه خراسان که آثار آن در حفاری های باستان شناسی به دست آمده است، مسجد جامع تابران توس است. این بنا یکی از مساجد بومسلمی خراسان است

ص: 8

که در حفاری های 82-1379ه- . ش در ضلع جنوبی بنای هارونیه در تابران توس کشف شد. این مسجد بنایی شبستانی و ستوندار به طول 94 متر و عرض 53 متر است.

عکس

نقشه مسجد جامع تابران توس پس از کاوش های باستان شناسی

براساس شواهد تاریخی این مسجد تا سال 791 ه- . ق . که میرانشاه، پسر دوم تیمور به شهرهای ولایت توس هجوم آورد و آن ها را نابود کرد پابرجا بوده است.

از مساجد دیگری که آثار آن در حفاری های باستان شناسی به دست آمده می توان از مسجد جامع سیراف در نزدیکی بندر طاهری در حاشیه خلیج فارس نام برد. این بندر در قرون اولیه هجری شکوفاترین بندر بازرگانی خلیج فارس بوده (1)، کلیه مسجدهای سیراف بر اساس دو نمونه اصلی طراحی شده اند؛ مسجد تک حجره ای با فضای واحد مرکزی که این گونه مسجد به صورت متصل به یکی از خانه ها یا در کنار مجتمعی در بازار ساخته شده است. مسجد مهمی که در سیراف باستان شناسان انگلیسی کشف کرده اند مسجدی است که یک حیاط مرکزی دارد و در اطراف آن حجره هایی قرار گرفته و

ص: 9

ورودی های آن وضعیت خاصی را نسبت به محورها یا سمت های اصلی نشان نمی دهند. شکل کلی مساجد و حیاط مرکزی آن مربع است. مسجد سیراف، ساده ترین نمونه مسجد جمعه است که از محورهای اصلی و فرعی و چهار ایوان جانبی در آن اثری نیست و با وجود قرار گرفتن حیاط مرکزی در میان شبستان و حجره ها، خاصیت مرکزی بودن موجود در نمونه های تکامل یافته مساجد جمعه را ندارد عنصرهای تفکیک کننده و سمت دهنده به آن عبارت اند از مناره منبر و محراب (1).

عکس

نقشه مسجد جامع سیراف مرحله اول و دوم

دیگر نمونه مسجدهای اولیه که در حفاری های باستان شناسی شناسایی شده، مسجد جامع اصفهان در دوران اولیهٔ آن است که گالدیری آن را معرفی کرده است؛ اما از این بنا تنها پی های آن باقی مانده است. (2)

ص: 10

هرچند پیچیدگی تاریخ بعدی مسجد جامع اصفهان کار باستان شناسان را دشوارتر کرده است، آشکار است که احتمالاً یک مسجد چهلستون بزرگ (حدود 90×140 متر) در قرن سوم هجری ساخته شده و در قرن چهارم در روزگار آل بویه، نمای دیگری در اطراف صحن ایجاد شده است. (1)

عکس

مسجد جامع اصفهان پلان مسجد اولیه شبستانی

پیش از این که مسجد جامع فهرج در 1349 به وسیلهٔ شادروان دکتر محمدکریم پیرنیا معرفی شود (2) فقط دو مسجد سرپا با نقشهٔ شبستانی که به اشتباه نقشه عربی نامیده شده در حالی که این نقشه در ایران سابقه ای چند هزار ساله دارد که در بخش بعدی به آن

خواهیم پرداخت در ایران شناخته شده بود؛ یکی تاری خانه دامغان که به قرن دوم هجری منسوب است اما نه سقف اصلی آن به جامانده و نه جزئیات تزیینی آن، و دیگری مسجد جامع نائین (3) که آخرین نمونه این نوع مساجد است با سبکی تکامل یافته تر و

ص: 11

تزییناتی زیبا. (1)

عکس

پلان مسجد جامع فهرج

مسجد جامع فهرج درباره تکامل معماری ایران در این دوره سده های نخستین اسلامی اطلاعات تازه ای به دست می دهد نقشه مسجد از نوع مساجد شبستانی است. بنایی شامل غرفه های گرد برگرد صحن مسجد (سه دهانه شبستان، چهار دهانه ایوان و چهار صفّه) فضای مسقفی که شامل پنج راهرو است و در سه تای آن ها به طرف صحن مسجد گشوده می شود رو به قبله قرار گرفته است راهرو وسطی که محراب در آن واقع شده پهن تر از راهروهای دیگر است این مسجد در میان مساجد ایرانی نمونه بارزی است: بر اساس نقشه شبستانی بنا شده و از دو نوع مسجد موجود دیگر، یعنی مسجد تاری خانه دامغان و مسجد جامع نائین متمایز است. ویژگی های مسجد فهرج در آن بخش از مسجد جامع اصفهان نیز که در دوره آل بویه بنا شده و گالدیری مشخصات آن را در کتاب خود آورده است، دیده می شود. در مسجد جامع فهرج تاقگان های شمال شرقی چهار دهنه به طرف صحن دارد؛ این دهنه ها با سه دهنه مقابل متقارن نیستند. چنین

ص: 12

ترتیبی (نامتقارن بودن) در بین تمام مساجد شبستانی نه تنها در ایران بلکه در سراسر جهان اسلام بی نظیر است. دلیل چنین موضوعی تاکنون روشن نشده است. (1)

عکس

مجموعه شهدای فهرج مسجد جامع و مجموعه اطراف

جامع فهرج از لحاظ طاق ها قوس ها و جزئیات تزیینی موقعیت یگانه ای دارد. ویژگی های جامع فهرج به طور قطع ثابت می کند که معماری ساسانی و تزیینات سنتی آن نه تنها باقی مانده بلکه در سنت مسجدسازی جایی برای خود پیدا کرده است. از سوی دیگر بسیاری از عناصر ساختمانی فهرج مشابه ساختمان های قرن دوم هجری در سوریه است. چنین رابطه ای نشان می دهد که در طی دوره نخستین اسلامی بین این کشورها مبادله فرهنگی برقرار بوده به نحوی که مضامین و عناصر معماری ایران تا آن سوی فرات نفوذ داشته است همانندی هایی نظیر قوس های پیش نشسته درهای اصلی آذین های کنگره ای گچ کاری شده، سکنج وارها و به کار گرفتن قوس های ناری، همگی در وهله نخست در فهرج و پس از آن در تاری خانه مشاهده می شوند و این ها نشان

ص: 13

می دهند که مسجد جامع فهرج به قرن دوم هجری تعلق دارد. (1)

عکس

پلان مسجد تاری خانه دامغان

عکس

پلان مسجد جامع نایین

مسجد تاری خانه دامغان ایوان و شبستان اصلی، دید از شمال غربی

از سده سوم تا چهارم و آغاز سده پنجم هجری بیشتر مسجدهای ایران به شیوه شبستانی ساخته می شد که برخی از شواهد آن در جامع اصفهان و اردستان به دست آمده است. در همین دوران مساجد کوشکی (با گنبدخانه) تک نیز به وجود آمد که معروف ترین آن ها مسجد جامع بروجرد است و در خراسان مسجد گنبد در سنگان پایین.

ص: 14

از سده پنجم به بعد کم کم گنبدخانه در کنار مسجد شبستانی به وجود می آید که گاهی در پشت ایوان و گاه بر فراز شبستان قرار می گیرد تاکنون با توجه به این که پلان چهار ایوانی در ایران تاریخی دو هزار ساله دارد مشخص نشده که اولین مسجد چهار ایوانی مربوط به چه دوره ای است تا چند سال قبل گمان می شد که مسجد جامع زواره اولین مسجدی است که از ابتدا با این پلان ساخته شده است ولی با توجه به شواهد باستان شناسی این مطلب چندان پذیرفتنی نیست. (1) در خراسان اولین مسجد چهار ایوانی مسجد گوهرشاد و مربوط به روزگار تیموری است که معماران غیر خراسانی آن را ساخته اند.

عکس

پلان مسجد جامع اردستان

عکس

پلان مسجد جامع بروجرد

نشانه مساجد دو ایوانی را تنها در خراسان و از سده هفتم هجری به بعد در دست داریم که می توان به مسجد زوزن و فریومد اشاره کرد؛ البته ساختن این گونه مساجد در خراسان در سده های بعد نیز ادامه یافت که به مساجد جامع سبک خراسانی معروف

ص: 15

شد، مانند مسجد جامع سبزوار و نیشابور که هر دو مربوط به قرن نهم هجری است. مساجد یک ایوانی نیز سابقه ای کهن در ایران و به ویژه خراسان دارد و تا دوران متأخر نیز ساخته می شده است. این مساجد در خراسان هم به صورت گنبدخانه ای در پشت یک ایوان ساخته شده است مانند مسجد زین الدین تایبادی و هم به صورت ایوان دارای طاق گهواره ای و طاق و تویزه در نمونه اخیر مسجد در دو طرف دارای شبستان زمستانی است و جلو ایوان باز است که برای انجام مراسم عبادی در تابستان از آن استفاده می شده است. این نقشه که مسجد دارای یک ایوان تابستانی و شبستان های کناری است تنها در خراسان وجود داشت از جمله مساجد دارای این پلان می توان به مسجد جامع فردوس و مسجد جامع قاین اشاره کرد.

نکته ای که لازم است در انتهای بحث درباره موضوع شکل گیری مساجد و انواع آن ها به آن اشاره کرد مساجد تدفینی یا آرامگاهی است. این نوع مساجد در اسلام دارای سنتی کهن است. در قرن اول هجری مساجدی بر فراز مقبره های مردان بزرگ همچون اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله ساخته می شد و زوّار بسیاری را به خود جلب می کرد.

در بسیاری از موارد برخی از این مساجد جزئی از یک مجموعه آرامگاهی هستند و رونق خود را از مجموعه کسب کرده اند؛ مانند مجموعه بسطام و مجموعه شیخ احمد جام در تربت جام برخی از این مساجد هرچند وجود خود را مرهون آرامگاه اند اما خود نیز یک شاهکار معماری هستند و اعتباری جدا از مجموعه دارند مانند مسجد گوهرشاد مشهد که جزئی از مجموعه حرم مطهر حضرت رضا علیه السلام است. بعضی دیگر به صورت منفرد در کنار قبور بزرگان ساخته شده اند، مانند مسجد زین الدین تایبادی و مسجد قطب الدین حیدر تربت حیدریه برخی از این نوع مساجد پس از ساخت به صورت مسجد آرامگاهی درآمده اند و بانی بنا و یا یکی از بزرگان و مقدسین در آن مدفون شده است مانند مسجد شاه در مشهد و مصلای هرات که مقبره گوهرشاد نیز جزئی از آن است.

ص: 16

عکس

پلان مجموعه تاریخی شیخ احمد جام

مصلا کلمه ای عربی و اسم مکان از صلوة یعنی محل نماز گزاردن است. مصلاهای ایران قطعه زمین های وسیع و آماده شده ای بیرون شهر هستند که جهت قبله در یکی از دیوارهای آن مشخص شده و گاهی بنایی ساده نیز در وسط آن ساخته می شده است. نماز معمولاً در جلوبنا برگزار می شده است. در واقع نمازهای عید فطر و قربان و به ویژه نماز طلب باران در هنگام خشک سالی در مصلا برگزار می گردید؛ نیز اگر مردم شهر دچار بلاهای ناگهانی یا مرض های علاج ناپذیری مثل و با و طاعون می شدند در مصلا مراسمی مذهبی برگزار می شد.

ص: 17

مصلاها معمولاً دارای ورودی های متعدد هستند. در نزدیکی آن ها اغلب چاه آب، قنات یا آب روان عبور می کند در شهرهای بزرگ مصلا دارای مقصوره ای برای حاکم است بعضی مصلاها دارای یک یا چند مناره نمادین برای مشخص کردن محدوده مصلا است در بعضی مصلاها برای ایجاد سایه درخت کاشته می شد. (1)

نیایش در فضای باز به دور از شهر در ادیان کهن سابقه ای دیرینه دارد در تاریخ اسلام اولین نماز در مصلا به وسیله پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در سال دوم هجری برگزار شد. محمد بن جریر طبری در ضمن وقایع سال دوم هجری نقل می کند: «و هم در این سال پیغمبری به مصلا رفت و با مردم نماز عید را به جا آورد و این اولین عیدی بود که پیغمبر با مسلمانان اقدام به خواندن نماز کرد». (2)

از دیگر منابع کهن که به ساختن مصلا و برگزاری نماز عید در آن در قرن اول هجری قمری اشاره دارد تاریخ بخارا نوشته ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی است. این کتاب که در نیمه اول قرن چهارم هجری نوشته شده حاوی چند نکته ارزشمند است. اول این که احتمالاً مصلای بخارا در ابتدا نیایشگاهی بودایی بوده است. دوم، ویژگی هایی است که برای مصلاها ذکر شده است. سوم این که مترجم محمد بن زفر بن عمر از مصلا با عنوان ذکر نمازگاه عید یاد کرده است هر چند باید اضافه کرد در بعضی مناطق به مصلا عیدگاه نیز گفته می شده است.

نرشخی می نویسد: چون قتيبة بن مسلم مسجد جامع بنا کرد، اندرون حصار بود. از اندرون شهر و آن حوالی را ریگستان می خواندند، آن موضع را نمازگاه عید کرد، و مسلمانان را بیرون آورد تا نماز عید کردند. و مردمان را فرمود تا سلاح با خود بیرون آورند، به سبب آن که اسلام هنوز نو بود و مسلمانان از کافران ایمن نبودند و امروز سنت مانده است تا هرکه را اهل سلاح باشند با خویشتن بیرون آرند و آن دروازه را دروازه سرای معبد

ص: 18

خوانند. و این معبد الخیل امیر بخارا بوده است و بدین نمازگاه سال های بسیار نماز عید گزارده اند، نمی گنجیده اند. امیر سدید منصور بن نوح بن نصر بر راه سمتین حايط ها و باغ های با نزهت بخرید به قیمت بسیار و مال بسیار در آن خرج کرده آن را نمازگاه عید ساخت، و منبر و محراب نیکو فرمود و میل ها فرمود ساختند تا مکبّران بر آن میل ها تکبیر گویند، تا مردمان بشنوند و از موضع نمازگاه تا به حصار بخارا، مقدار نیم فرسنگ بودی همه پر مردم بودی و سال های بسیار نماز عید آن جا کردند. و این تاریخ سال سیصد و شصت بود آن نمازگاه تا به روزگار ارسلان خان بود ارسلان خان فرمود تا نمازگاه به نزدیک شهر کردند تا مردمان را رنج نباشد و اگر دشمنی قصد شهر کند، مردمان شهر غایب نباشند». (1)

این دو طبقه قدیم ترین و جدیدترین آثار باستانی از هزاره پنجم تا هزاره دوم پیش از میلاد وجود دارد. این طبقه شامل یک تالار تشریفات ستون دار به ابعاد 24×28 متر است که سه طرف آن را دیوار محصور کرده و در کنار دیوارها سکوهایی برای نشستن مدعوان تعبیه شده است. سقف این سالن به وسیلهٔ 31 ستون چوبی که دارای پایه سنگی بوده اند نگهداری می شده است. (1)

عکس

پلان قصر کوه خواجه در سیستان با حیاط مرکزی دو ایوانی دوره اشکانی

ص: 20

عکس

گودین تپه، نقشه معماری محوطه

عکس

گودین تپه بازسازی تالار ستون دار

از دیگر تپه های باستانی که آثار تالار ستون دار از آن به دست آمده و مربوط به اوایل روزگار ماد است؛ نوشیجان تپه در 60 کیلومتری جنوب همدان است. (1)

دیگر شواهد پیرامون استفاده از ستون در روزگار ماد گوردخمه های ماد است که در آن ها

ص: 21

از ستون استفاده شده است.

در معماری هخامنشی نیز تالارهای ستون دار عنصر اصلی معماری است. در پاسارگاد، شوش و تخت جمشید آثار چندین کاخ وجود دارد که دارای تالارهای ستون دار متعدد هستند. (1)

ویژگی که فضاهای ستون دار ایرانی را از انواع مصری و یونانی آن متمایز می کند این است که در فضاهای ستون دار ایرانی جنبه های فنی مانند رعایت تناسب میان قطر ستون و فاصله دو ستون از هم و کشیدگی ستون ها فضایی وسیع و قابل استفاده را در دسترس قرار می دهد که در معماری مصر و یونان چنین نیست شوش، تالار ستون دار قصر اردشیر دوره هخامنشی

عکس

همان طور که در بخش قبل گفته شد شبستان پس از اسلام به صورت عنصر اصلی معماری مسجد درآمد که نشان آن را در متون و آثار می توان دید. از جمله اشاره ای که الحاكم به مسجد ستون دار بومسلمی در نیشابور کرده که در بخش قبل بیان شد. در قرون بعد نیز با وجود اضافه شدن عناصر دیگری مانند گنبدخانه شبستان با سقف های

ص: 22

گنبدی کوچک به عنوان یکی از عوامل مهم پوشش در مساجد ایران اهمیت خود را حفظ کرده است.

عکس

شیراز شبستان مسجد نصیرالملک، دوره قاجار

هفت تپه خوزستان یافت. (1) همچنین نمونه هایی از ایوان را در دخمه های روزگار ماد در بناهای تخت جمشید و شوش و غیره می توان یافت. در روزگار اشکانی و ساسانی نیز بناهای یک ایوانی و چندایوانی زیادی وجود داشته که آثار آن کشف شده است.

عکس

طرح سه بعدی ایوان مداین دوره ساسانی

ویژگی مهم ایوان را می توان استفاده گسترده از آن در انواع فضاها، مانند خانه، کاخ، باغ، مسجد، مدرسه، کاروان سرا و قلعه دانست. شاخص ترین تزیینات بنا ممعولاً ایوان قرار دارد و کتیبه های بانی یا معمار بنا نیز معمولاً در ایوان قرار می گیرد. در اهمیت ایوان همین بس که برای تقسیم بندی مساجد از عنصر ایوان سود برده شده و مساجد را به یک ایوانی دوایوانی و چهار ایوانی تقسیم کرده اند.

ایوان در بسیاری از بناها نشان دهنده محور تقارن بناست در مساجد چهار ایوانی به ویژه از روزگار تیموری به بعد برای تأکید بر ایوان ورودی یا ایوان قبله این ایوان ها را از دیگر ایوان های بنا بلندتر می گرفتند و دو مناره در دو طرف آن قرار می دادند، مانند مسجد

ص: 24

گوهرشاد در مشهد یا مسجد شاه در اصفهان در برخی از بناها به ویژه آرامگاه ها و مساجد ایوان مهم ترین بخش بناست و بیشترین تأثیر را بر بیننده دارد، مانند مسجد ابوبکر تایبادی در تایباد و مجموعه شیخ احمد جام که ایوان رفیع و غیر معمول آن بارزترین مشخصه هر دو بناست.

ایوان ها از نظر کارکردی به دو گروه تقسیم می شوند نخست ایوان هایی که به عنوان یک فضای اصلی به کار می رفته اند؛ برای مثال مساجد یک ایوانی و دوایوانی سبک خراسانی که در آن ایوان فضای اصلی برای نماز در تابستان بوده است. مسجد جامع قاین، مسجد جامع زوزن و مسجد جامع فریومد از این جمله اند.

عکس

مسجد جامع ابرقو دوره سلجوقی

دوم ایوان هایی که نقش یک فضای رابط را برعهده داشتند و در جلوی یک فضای محصور، مانند گنبدخانه حجره و شبستان قرار می گرفتند از ایوان در این حال به عنوان فضایی رابط نیز استفاده می شد ایوان هایی که به عنوان فضای رابط بین دو فضا قرار دارند به دو گروه تقسیم می شوند: نخست ایوان هایی که بین حیاط و یک فضای محصور رابط بودند. دوم ایوان هایی که بین یک فضای معماری و یک فضای شهری (معبر میدان یا جلوخان) رابط بودند پس می توان گفت که ایوان عامل ارتباط میان دو بخش

ص: 25

یک فضای معماری است یا عامل ارتباط بین یک فضای شهری و یک فضای معماری است. (1)

عکس

مسجد جامع اردستان دوره سلجوقی

دارد و کیفیت پیشرفته طاق ها نشان می دهد که عیلامی ها به هنگام ساختن بناهای خود از تجربه کافی در این زمینه برخوردار بوده اند و مراحل اولیه این هنر را سال ها قبل پشت سر گذاشته بودند. (1)

دیگر از شواهد باستان شناسی که می توان پیرامون پیشینۀ گنبد در دوره عیلامی به آن اشاره کرد تصاویر حکاکی شده بر روی یک مهر است که سه گنبد پیوسته به هم را نشان می دهد که احتمالاً انبار غله (2) است.

عکس

نقش گنبد بر روی یک مهر عیلامی

با دشواری که تهیه چوب مناسب برای پوشش دهانه های بزرگ در ایران داشت و مزاحمتی که وجود ستون های متعدد در زمینه تالار برای دید ایجاد می کرد به خوبی به اهمیت پوشش گنبدی می توان پی برد.

قدیم ترین بنای گنبدی کهن که در ایران باقی است کاخ اردشیر در فیروزآباد فارس است که متعلق به اواخر روزگار اشکانی است. کاخ سروستان دیگر بنای این دوران است که از گنبد به عنوان عنصر مرکزی در آن استفاده شده است.

ص: 27

عکس

کاخ سروستان، طرح ایزومتریک دوره ساسانی

در ایران به ویژه از روزگار سلجوقی به بعد گنبد به دلایل حجمی و بصری خود جای ویژه ای در معماری یافت و به صورت نماد بناهای مذهبی درآمد. بر این اساس بسیاری از عوامل اصلی مسجد مانند محراب، منبر شبستان، حیاط و غیره در زیریا در جوار گنبدخانه شکل گرفت.

برای پوشاندن زمینۀ چهارگوش با گنبد نخست باید آن را به هشت گوش و سپس شانزده گوش و بالاخره به دایره تبدیل کرد و این کار با پوشش گوشه ها میسر می شد.

در معماری ایران برای پوشش گوشه ها دو روش پدید آمد که یکی را سه گنج و دیگری را ترمبه می گویند. ترمبه برعکس سه گنج به چهار روش پوشانده می شود: نخست گوشه سازی با چوب به شکل جلو آمده که حالت خاص و استثنایی ترمبه تلقی می شود. و سه طریقه دیگر به شکل سخ یعنی پوشش منحنی شکل است که شامل فرم های فیلپوش، پتکین (Patkin) و پتکانه است. (1)

ص: 28

عکس

گنبدها در جریان تکامل معماری ایرانی و در طول سده های مختلف، اشکال متفاوتی به خود گرفته است

گنبدهای کاذب: این نوع پوشش ها از نظر فن ساختمان و ایستایی عملکردی متفاوت با گنبد حقیقی دارد. در واقع این نوع از به کار بردن مصالح سنگی- آجری و قرار دادن آن ها به صورت پله ای شکل می گیرند. در این نوع گنبدها رانش وجود ندارد.

ص: 29

گنبدهای آجری یک پوسته: این نوع گنبد از قرار دادن آجرها به دو صورت رگ چین و گرد چین شکل می گیرد که در اولی روش چیدن آجرها با سطح افق موازی است و در نوع دوم رگ های آجر به صورت شعاع هایی که متمایل به مرکز گنبد هستند قرار می گیرند.

گنبدهای دو پوسته پیوسته: این نوع گنبد از روند تکاملی پیچیده ای برخوردار است و در دوران اسلامی پیشرفت بسیاری در آن به وجود آمده است.

گنبدهای دو پوسته گسسته: این نوع گنبد به دو بخش گنبدهای دو پوسته با پوسته بیرونی رک و گنبدهای با پوسته بیرونی نار (منحنی) تقسیم می شوند. نوع رک از سابقه بیشتری برخوردار است اما نوع دوم شکل پیشرفته تری دارد. (1)

عکس

گنبد مزار ناشناس جنب مسجد جامع نائین دوره سلجوقی

ص: 30

عکس

گنبد و گوشه سازی مسجد جامع اردستان

عکس

مسجد جامع برسیان، نمای عمومی حومه اصفهان دوره سلجوقی

ص: 31

عکس

مسجد دشتی حومه اصفهان دوره ایلخانی

عکس

گنبد مسجد جامع یزد دوره تیموری

ص: 32

مقصوره ای از سنگ در مسجد ساخت و آن را تزیین کرد و در مسجد مدینه نیز به ساخت آن همت گماشت. از این زمان به بعد مقصوره به صورت جزئی از مساجد جامع درآمد و با سنگ یا چوب ساخته شد و به مانند دیگر اجزای مسجد با تزیینات آراسته شد. (1)

از حدود قرن چهارم هجری مقصوره به صورت اتاقک گنبدی نسبتاً بزرگی درآمد که مشابه محراب مسجد بود و نمونه های مختلف و اشکال متفاوتی یافت، (2) در ایران در برخی از مساجد چهار ایوانی قبله نقش مقصوره را بازی می کرد و با جدا کردن ورودی ایوان به وسیلهٔ دیوار سنگی یا چوبی از ایوان به شکل مقصوره استفاده می کردند مانند مسجد گوهرشاد در مشهد.

برخی از علمای اسلامی وجود مقصوره در مسجد را خلاف شرع مقدس می دانند و چند دلیل برای آن می آورند نخست آن که مقصوره جایگاه نماز مسلمانان را غصب می کند. دوم آن که در صفوف مسلمانان در نماز جماعت فاصله ایجاد می کند. (3)

کلیسا قرار می دهند.

4- برج های دیده بانی یا قلعه هایی که هنگام نیاز برای رساندن اخبار حرکت دشمنان بر فراز آن آتش می افروختند.

5 - برج بلندی که بر فراز آن علامت های نورانی برای راهنمایی کشتی ها در دریا یا قافله ها در خشکی قرار می دهند.

6- مأذنه مسجد که مؤذن از آن بالا می رود تا اذان بگوید. (1)

عکس

باقی مانده مناره مسجد جامع گرگان دوره سلجوقی

مقریزی می گوید: «هنگامی که فضای مسجد فسطاط در مصر برای نمازگزاران تنگ شد، از این موضوع به مسلمة بن مخلد که معاویه او را امیر مصر کرده بود شکایت بردند. وی دربارۀ آن به معاویه نامه ای نوشت و معاویه نیز دستور داد که به فضای مسجد

ص: 35

بیفزایند و به وی دستور داد برای مسجد فسطاط مناری بسازد». (1)

بلاذری در فتوح البلدان می نویسد که اولین مناره در جهان اسلام در سال 45 یا 46 ه- . ق در جامع بصره به دست زیاد بن ابیه ساخته شد. (2)

برخی نویسندگان غربی معتقدند نخستین مناره هایی که در جانب غربی جهان اسلام ساخته شد نه شکل ظاهری شان که چهارگوش بود تقلیدی از برج های چهارگوش کلیساهای مسیحی محسوب می شد که آن ها نیز از ساختمان های رومی و یونانی گرفته شده بودند. (3)

عکس

مجموعه شیخ عبدالصمد نطنز دوره ایلخانی

ص: 36

در ایران قدیم ترین مناره باقی مانده مربوط به روزگار اشکانی است. این مناره برج نورآباد ممسنی است که بین سال های (250 ق.م. تا 224م ساخته شده است). دیگر مناره کهن باقی مانده در ایران منارهٔ فیروزآباد در استان فارس میباشد که مربوط به روزگار ساسانی است. این مناره دارای قاعدۀ چهارگوش است که پلکان آن در خارج مناره تعبیه شده است و بر فراز آن آتش می افروخته اند. (1)

با توجه به این که در قرون اولیه اسلامی در ایران از خشت برای ساختن مناره استفاده می شده آثاری از این بناها به جای نمانده است. گریشمن معتقد است که مناره مسجد جامع شوش در قرن اول هجری قدیم ترین مناره موجود در ایران است.

از قرن سوم هجری مناره آجری در کنار مساجد به صورت منفرد ساخته شد. قدیم ترین مناره آجری این دوران به سال 291 ه . ق. به نوشته تاریخ قم در این شهر ساخته شد.

از دیگر مناره های کهن ایران می توان به مناره مسجد جورجیر اصفهان که بین سال های 366 - 385 ساخته شد اشاره کرد. همچنین می توان به مناره سنگ بست در روزگار غزنویان اشاره کرد که در واقع جزئی از مجموعه ای است که از میان رفته است و تنها مناره و مقبره ارسلان باقی مانده است. مناره زوجی از اواخر قرن ششم بر بالای سردر ورودی مساجد ساخته شد اما از اوایل قرن هفتم هجری ساختن دو جفت مناره در سردر یا ایوان مساجد و مقابر معمول گردید. (2) این مناره ها در برخی موارد نقش یک نیروی بازدارنده را بازی می کنند که از رانش دو سوی ایوان یا سردر جلوگیری می کنند و در مساجد نقش ایستایی دارند.

مناره از نظر معماری شامل سه قسمت است: 1- پایه منار که معمولاً به دلیل استحکام از سنگ و شفته با عمق زیاد ساخته می شود و پایه اصلی نیز معمولاً چهارگوش

ص: 37

یا کثیر الاضلاع است.

2. بدنه یا ساقه منار که در ایران تنوع زیادی دارد ولی معمولاً دارای سه شکل اصلی استوانه ای مخروطی و منشوری (چند ضلعی) است. بدنه منار شامل دکل یا بخش میانی مناره، پلکان و نورگیرها نیز می شود.

3. تاج یا کلاهک منار بدنۀ منار در گلوگاه به وسیله مقرنس کاری یا پیش آمدگی باز شده و یا افزایش مقطع به شکل دایره یا چند ضلعی در می آید. این مقطع نعلبکی منار را که جای مؤذن است به وجود می آورد. دیواره منار در جایگاه مؤذن باریک می شود. در اطراف جایگاه معمولاً نرده مشبک فلزی یا چوبی نصب می شود. سرپوش یا سقف تاج منار نیز با شکل های متعدد ساخته می شود. (1)

عکس

مناره ها و پیش طاق ورودی مسجد جامع یزد دید از شمال حیاط مسجد

ص: 38

تزیینات مناره در ایران همان هایی است که در سایر بناها به کار گرفته است. و بیشتر شامل آجرکاری، کاشی کاری و مقرنس کاری می شود.

از نظر مصالح، ساختمان مناره در هر دوره با مصالح متفاوت ساخته می شده است. مناره های پیش از اسلام بیشتر از سنگ ساخته می شدند. در سال های اولیه اسلام از خشت استفاده می شد. ولی در دوره های بعد آجر عنصر مهم ساختمانی بود. (1)

یکی دیگر از خصوصیات حیاط مرکزی به ویژه در مساجد ایران شکل دادن ورودی های مختلف با توجه به فضاهای پیرامون مسجد است که مساجدی با ورودی مرکزی ، ورودی غیر مستقیم ورودی های متعددی را شکل داده است و انواع فضاهای ورودی مانند هشتی جلوخان پیش طاق درگاه و دالان را نیز به وجود آورده است. (1)

عکس

محراب گچبری مسجد جامع ابرقو، دوره ایخانی

عکس

محراب گچبری مسجد جامع نیریز دوره سلجوقی

محراب در ادیان دیگر نیز سابقه ای کهن دارد؛ از جمله محرابه های معابد مهری که

ص: 41

برخی آن را منشأ اولیه محراب دانسته اند. (1) دیگر محراب کلیساها و معابد بودایی است، که البته از نظر شکل و اندازه با محراب های اسلامی متفاوت است.

لفظ محراب در زمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله بر موضعی اطلاق می شد که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن جا نماز می گزارد. اکثر شرق شناسان معتقدند که تا زمان عمر بن عبدالعزیز محراب مجوف در مساجد اسلامی وجود نداشته است. البته برخی با این نظریه مخالف هستند.

از قدیم ترین محراب های جهان اسلام تا پایان قرن اول می توان از محراب مسجدالاقصی مربوط به روزگار عمر بن خطاب نام برد، از دیگر محراب های کهن محراب جامع کوفه و مسجد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است که در زمان عثمان بن عفان ساخته شده؛ در ایران نیز به پیروی از مسجد پیامبر محراب های اولیه مجوف ساخته شدند. از آن جمله می توان محراب مسجد جامع فهرج مسجد سیراف و تاری خانه دامغان را نام برد.

محراب در طول تاریخ اسلام مظهر اصیل هنر تزیینی اسلامی بوده است. هنرمندان اسلامی تمامی ذوق و هنر خویش را در تزیین محراب مساجد به کار برده اند. عناصری که برای ساخت و تزیین محراب به کار رفته اند عبارت اند از: گچ، سنگ، چوب، آجر و کاشی که استفاده از این عناصر گاهی با یک نوع و گاهی با دو نوع و زمانی با سه عنصر دیگر همراه است. (2)

نقش محراب در اماکن مذهبی را می توان در چهار عامل خلاصه کرد:

1. مشخص کردن جهت قبله.

2. مشخص کردن جایگاه امام در مسجد.

3. رساتر کردن صدای امام به ویژه در مواردی که از محراب های چند طاقچه ای استفاده شده

4. وسیله ای برای شناساندن امام جماعت. (3)

ص: 42

عکس

محراب گچبری مقبره نسفی، ابرقو، دوره سلجوقی

عکس

منبر کاشی کاری معرق مسجد میدان سنگ کاشان دوره تیموری

برخی از علمای اسلامی معتقدند منشأ منبر به روزگار رسول اکرم صلی الله علیه و آله بازمی گردد و پیشینه اش از کنیه های شام نشان دارد. گفته شده منبر پیامبر صلی الله علیه و آله چوبی و دارای سه پله بوده است. (1)

بررسی قدیم ترین منبر موجود در جهان اسلام که مربوط به اوایل روزگار عباسیان و در مسجد جامع قیروان در تونس است نشان می دهد سیر تحول منبر سریع طی شده و توانسته جایگاه خود را در مساجد جامع پیدا کند.

از حدود قرن پنجم به بعد برخی از منبرها دارای سرپناهی بر بالای بلندترین پله و دری بر روی پایین ترین پله شدند

ص: 44

عکس

منبر از جنس سنگ سنگ مرمر، مسجد وکیل شیراز دوره زندیه

منبرها بیشتر از چوب ساخته می شود ولی در برخی مساجد منبرهایی از سنگ و آجر نیز ساخته شده و در اکثر موارد با هنرهای تزیینی اسلامی از قبیل منبت کاری عاج کاری خاتم کاری حجاری گچ بری و کاشی کاری تزیین شده اند. (1)

ص: 45

لازم دیدم که این تقسیم بندی و هر یک از شیوه های آن را به طور مختصر شرح دهم. استاد پیرنیا معماری ایران در دوره اسلامی را به چهار شیوه تقسیم کرده است.

1. شیوه خراسانی این شیوه پس از اسلام در ایران و ممالک مجاور آن شکل گرفت، و در واقع پرداخت شده شیوه پارتی است. تمامی آثار امویان، عباسیان، طاهریان و... در ایران در این شیوه جای می گیرد. (1)

خصوصیات اصلی شیوه خراسانی عبارت اند از سادگی تا مرز امکان، استفاده از مصالح بوم آورد، پرهیز از بیهودگی و مردم واری فوق العاده (2)، مانند مسجد جامع فهرج.

2- شیوه رازی از اوایل قرن چهارم تا حمله مغول (قرن هفتم) که شامل آن چه به شیوه های سامانی، غزنوی و سلجوقی اطلاق شده است. آثار اولیه این شیوه در ری به دست محمود غزنوی از بین رفت. در این شیوه بناهایی با عملکردهای مختلف ساخته شد و طاق ها و گنبدها نیز به حد اعلای پیشرفت رسید یکی دیگر از خصوصیات این شیوه استفاده از آجرکاری و گچ بری در تزیین بناهاست. از بناهای این شیوه می توان از بخش های سلجوقی مسجد جامع اصفهان و رباط شرف در خراسان نام برد. (3)

3- شیوه آذری از قرن هفتم تا قرن دهم هجری از زمان هلاکوتا ظهور صفویه. از ویژگی های این شیوه می توان به ساخت بناها با خشت خام و پخته و سنگ لاشه و کلنگی با شتاب و زبره آمود و نماسازی الحاقی و روسازی، کم شدن کاربرد آجر برای تزیین بنا و جانشین شدن سفال نقشین و کاشی لعابدار رواج انواع گره سازی، استفاده از کاشی معرق، گل انداز در نما و رگ چین در نما استفاده از کاشی هفت رنگ و خشتی در بعضی از بناها استفاده از انواع و اقسام پوشش های گنبدی و طاقی و تنوع زیاد در پلان ها و نقشه ها (4)، نام برد. از بناهای این شیوه می توان به گنبد سلطانیه، مدرسه غیاثیه خرگرد و برخی از بناهای مجموعه بسطام اشاره کرد.

ص: 47

4- شیوه اصفهانی از قرن دهم تا سیزدهم هجری این شیوه ششمین و آخرین شیوه معماری ایرانی است. این معماری ابتدا در آذربایجان شروع شد ولی بعدها در اصفهان جا افتاد بهترین آثار این شیوه را در اصفهان می توان مشاهده کرد.

این همان شیوه ای است که در نوشته های غربی به سبک صفوی، افشاری، زند و قاجار معروف است. خصوصیات این شیوه عبارت اند از سادگی (پلان ها و طرح ها خیلی ساده می شوند) استفاده از کاشی هفت رنگ به جای معرق، استفاده از کلیه آمودها، گره سازی تراش یا معرق سفال و کاشی و در موارد معدودی از پیش بر (کاشی و سفال)، استفاده از انواع پوشش های طاقی از بناهای مهم این دوره می توان به مسجد امام اصفهان و مدرسه چهارباغ اشاره کرد. (1)

عکس

آجرکاری و کتیبه آجری بر روی مناره مسجد تاریخانه دامغان، دوره سلجوقی

استمرار به کارگیری آجر در دوره اسلامی ایران نخست موجب شد معماری ایران از نظر تناسب زیبایی و ایستایی متحول شود و دوم آن که این امکان را به وجود آورد که تمام نقاط ایران به خصوص در محلهایی که امکان دستیابی به سنگ و چوب نیست با برپا کردن یک کوره آجرپزی بناهایی عظیم با حجم زیاد ساخته شود. (1)

بهترین ترکیب گل برای ساخت آجر گلی گل دارای استخوان بندی ماس های توپر است ضمن آن که خاک رس باید جای خالی استخوان بندی ماسه ای دور دانه های ماسه را نیز پر کرده و موجب چسبندگی آن ها به یکدیگر شده باشد. (2) آجر خوب آجری است توپر و مقاوم در برابر فشار نشت آب و یخبندان که صدای زنگ می دهد. این آجر نباید کمتر از 8 درصد وزن خود آب جذب کند.

ص: 49

عکس

تزیینات آجرکاری مسجد جامع سنگان پایین در خواف دوره سلجوقی

شکل عمومی و اندازه آجر در طی دوران های مختلف بعد از اسلام چهارگوش یا مربع است در اندازه های متنوع (1) نباید انتظار داشت که در طی یک دوران تاریخی مشخص با یک اندازه و نوع از آجر برخورد کنیم، بلکه اغلب در یک دوران در محل های مختلف شاهد اندازه های متفاوتی هستیم. (2)

آجرهای تزیینی دوره اسلامی را می توان به شش گروه: واکوب و آب مال، پیش بر، مهری ، آجر تراش آجرهای تزیینی قالبی و تراش آجر آب ساب و قواره بری تقسیم کرد.

آجرکاری از نظر تزیینی به چند گروه اصلی تقسیم می شود که عبارت اند از: 1- رگ چینی 2- گل اندازی 3- گره سازی 4- آجرکاری رنگی 5- آجرکاری خفته و راسته 6- خوون چینی 7- آجرکاری با آجرهای تزیینی نقش دار 8- آجر فرش (3)

آجرکاری در بناها را می توان به سه دوره تقسیم کرد دوره اول از قرن دوم تا اوایل قرن هفتم است. در این دوره شکل و تزیینات بنا چنان به هم آمیخته که به یک وحدت کلی رسیده است و هنر آجرکاری دوره تکامل را می پیماید و تکامل آن در قرن ششم است. در

ص: 50

این دوران با قرار گرفتن هنر آجرکاری در بستری گسترده و امکانات اقتصادی فراوان تمامی آثار به طور گسترده از این هنر بهره مند شده اند.

دوره دوم که از قرن هفتم آغاز و تا قرن دهم ادامه می یابد دورانی است که آجرکاری وسعت و حاکمیت خود را از دست می دهد؛ آجرکاری در این دوران به دو روش انجام می شود نخست مثل گذشته نمای تزیینی همراه با چیدن دیوار اصلی انجام می شود. و دوم پس از پایان سفت کاری یک پوسته تزیینی بر روی بنا افزوده می شود. در این دوره از آجر رنگی به طور گسترده استفاده می شود و خط بنایی نیز رواج می یابد.

دوره سوم از روزگار صفویان آغاز می شود و تا دوره قاجار ادامه می یابد. در این دوره ساختن پوسته آجری ادامه می یابد ولی با آب ساب کردن آجر از استحکام آن کاسته می شود. با توجه به علاقه ای که در این دوران به استفاده گسترده از کاشی بروز می کند تنوع دوره های قبل در آن دیده نمی شود. (1)

عکس

تلفیق آجر و کاشی و کتیبه کاشی معرق مناره مجموعه شیخ عبدالصمد در نطنز دوره ایلخانی

در دوره هخامنشیان از آجرهای لعاب دار به رنگ های سبز و زرد و قهوه ای برای تزیین کاخ ها در شوش و تخت جمشید استفاده شده است. این هنر در روزگار پارتی رو به افول گذاشت ولی در زمان ساسانیان بار دیگر مورد توجه قرار گرفت.

عکس

کاشی معرق به همراه کتیبه خط بنایی، مدرسه غیاثیه خرگرد در خواف دوره تیموری

ص: 52

عکس

کاشی معرق به شکل برجسته مسجد جامع اصفهان این بخش مربوط به دوره صفوی است

پس از گسترش اسلام به مرور هنر کاشی کاری یکی از مهم ترین عوامل تزیین و پوشش برای استحکام بناهای گوناگون به ویژه بناهای مذهبی شد. یکی از زیباترین انواع کاشی کاری را در مقدس ترین بنای مذهبی قرن اول هجرى يعنى قبة الصخره می توان دید. از اوایل روزگار اسلام کاشی کاران و کاشی سازان ایرانی مانند دیگر هنرها پیشگام بوده و طبق گفته مورخان اسلامی شیوه های گوناگون هنر کاشی کاری را با خود تا دورترین نقاط ممالک تسخیر شده، یعنی اسپانیا نیز بردند. هنرمندان ایرانی از ترکیب کاشی ها با رنگ های مختلف به شیوه موزاییک نوع کاشی های معرق را به وجود آوردند. خشت های کاشی های ساده و یک رنگ دوره قبل از اسلام را به رنگ های متنوع آمیخته و نوع کاشی هفت رنگ را ساختند. همچنین از ترکیب کاشی های ساده با تلفیق آجر کاشی های معقلی را پدید آوردند و به این ترتیب از قرن پنجم هجری به بعد کمتر بنایی را می توان مشاهده کرد که با یکی از روش های فوق تزیین نشده باشد. (1)

ص: 53

عکس

گچبری مسجد جامع نایین احتمالا قرن چهارم هجری

1- شیوه خراسانی: از ویژگی های این شیوه سادگی و پرهیز از بیهودگی است. طرح های این شیوه آمیخته با رنگ است و بیشتر گچ بری به صورت شیر شکری کار شده است. نمونه های این شیوه را می توان در مسجد فهرج مشاهده کرد.

2- شیوه رازی: در این شیوه از روش برهشته و برجسته بیشتر استفاده شده و کتیبه نگاری یکی از موضوعات مهم این شیوه است. در ابتدای این دوره خطوط و نقوش تکراری هستند ولی در پایان این دوره تنوع خطوط و نقوش زیاد شده است. از نمونه های این دوره به گچ بری های مسجد فریومد و مسجد جامع نائین می توان اشاره کرد.

3- شیوه آذری: در این شیوه بیشتر از تکنیک برجسته و برهشته استفاده می شود و نقوش گچ بری ظرافت بیشتری دارد و کتیبه های گچبری و خط مضاعف به شیوه ثلث و کوفی از ویژگی های این دوره است. در این شیوه سفیدکاری سطح داخلی بنا به طور کامل مرسوم شد. (1)

4 - شیوه اصفهانی از ویژگی های این شیوه مقرنس های گچی و معرق گچی

ص: 55

(گچ تراش) است و گچ بری های الوان و مجوّف نیز در این دوره رواج داشته است. (1)

اشکال مختلف گچ بری دوره اسلامی به هفت گروه اصلی تقسیم می شود: شیر شکری، برجسته، زبره برهشته گچ بری تخمه درآوری (الوان)، معرق گچی (گچ تراش) و گچ بری مشبک (توری) . (2)

عکس

گچبری محراب مسجد جامع اردستان دوره سلجوقی

اختلاف چندانی نداشته و همان سیر تحول را طی کرده است. بسیاری از این آثار به شکل منبر، در و پنجره، رحل قرآن ... زینت بخش مساجد اسلامی است.

هنرمندان شهرهای آباده، گلپایگان، سنندج، ارومیه و رشت پیشگام ساخت تزیینات منبت کاری بوده اند و هنرمندان شهرهای کرمان، مشهد، اصفهان و کاشان نیز آثاری ماندگار در این زمینه به جا گذاشته اند. (1)

انواع چوب های مورد استفاده در ساخت مساجد و آرایه های معماری آن عبارت است از گردو، گلابی، زبان گنجشک، آبنوس، اقاقیا، زیتون، چنار، گیلاس، لیمو، سندل، شمشاد، راش، سنجد، ملچ، توسکا، سرو، سرخ دار، افرا، فوفل، عناب، نارنج و انواع دیگر چوب های جنگلی.

عکس

در ورودی مقبره سید حسن واقف، نطنز، دوره تیموری

ص: 57

عکس

بخشی از منبر مسجد جامع نایین، احتمالا دوره ایلخانی

رسم کرد و سپس همان طرح را در درون به گره تند تبدیل کرد، آن گاه این گره را مجدداً کند کرد و این عمل را به همین نحو ادامه داد.

نقش نمادگرایانه گره در معماری اسلامی تفاسیر گوناگونی یافته است؛ از جمله عقلایی بودن جهان، بی نقص بودن عالم وحدت وجود تجدد مثال ها و غیره. (1)

نقش گیاهی (اسلیمی)

لغت اسلیمی مقلوب کلمه اسلامی است... به طور کلی اسلیمی طرحی است انتزاعی از گیاهان به ویژه برگ های درختان و گل ها که با پیچ و خم در سراسر اثر گردش می کند و گل ها و غنچه ها را در بر می گیرد و میان کلیه اجزا و ریزه کاری های اثر هنری یک نوع نظم و هماهنگی ایجاد می کند. البته اسلیمی های مجزا نیز به غیر از اسلیمی به هم پیوسته وجود دارد که این نوع اسلیمی به هم نمی پیوندد اما در اثر هنری جابه جا تکرار می شود

عکس

کاشی معرق با نقش اسلیمی مسجد امام اصفهان، دوره صفوی

ص: 60

عکس

کاشی هفت رنگی با نقش اسلیمی، ورودی مسجد شیخ لطف الله، اصفهان، دوره صفوی

آن چه در نقوش گیاهی و در اشکال هندسی هر دو وجود دارد میل به نظم است که مشخصه تمام ارکان معماری اسلامی است. این میل به نظم سبب انتظامات مرکزی محوری، تقارن و تکرار در نقش می شود و آرایش اجزای نقش با پیروی از این اصول صورت می پذیرد.

از طرح درختان مو، انار، انجیر، نخل و برگ های کنگرو مو بیش از درختان برگ های دیگر در اسلیمی استفاده می شود. (1)

بخش های معماری اسلامی بوده است. خطوطی که در سطوح داخل و خارج بناها به وسیلهٔ کاشی گچ آجر و غیره اجرا شده برای ذکر نام سفارش دهنده و هنرمند یا قید تاریخ و چگونگی ملحقات و متعلقات آن و ثبت عبارات و کلمات مقدس مذهبی و یا آیات سوره های قرآن مجید است که مناسب بنا و یادآور وظایف دینی و اخلاقی و غیره است ولی علاوه بر این ها خطوط عربی و فارسی به علت خصوصیات موافق و به سبب کیفیت حروف جنبه تزیینی به خود می گیرد و در کنار نقش های گیاهی و هندسی و اتصال به آن ها، منظره زیبایی به وجود می آورد.

عکس

خط کوفی تزیینی مسجد سرکوچه محمدیه نائین، احتمالا قرون اولیه هجری

نخستین خطی که زیبایی آن مشهود است و در تزیین مساجد و بناها از آن استفاده شد خط معروف به خط کوفی است که احتمالاً چون در شهر کوفه به کمال رسیده این نام بر آن نهاده شده است تا حدود قرن ششم هجری خط اصلی کتیبه نگاری و تزیین در بناهای ایران خط کوفی است انواع خط کوفی چون بر ستون ها و ایوان ها و گلدسته های مساجد به کار گرفته شد در هر شهر و دیار و هر روزگار نیز به انواع آرایش ها آراسته شد و همین جلوه های گوناگون این خط زمینه ساز ماندگاری آن در معماری اسلامی گردید. از

ص: 62

انواع خط كوفی می توان به کوفی گوشه وار، کوفی برگ دار، کوفی گل و برگ دار، کوفی گره دار کوفی پیچنده و ... اشاره کرد. (1)

عکس

کتیبه خط ثلث در زمینه اسلیمی گچبری، آرامگاه پیر بکران، حومه اصفهان

ص: 63

عکس

خط کوفی تزیینی، آرامگاه پیر علمدار دامغان، دوره آل بویه

عکس

کتیبه کاشی کاری الوان به خط ثلث ورودی مدرسه خان در شیراز دوره قاجار

هر چند تا قرن هشتم هجری خط غالب در بناهای اسلامی خط کوفی بود اما از خط ثلث، نسخ و ریحان نیز در برخی موارد استفاده می شد.

از اواسط قرن هشتم ظهور خوش نویسان بزرگ و استفاده از کاشی معرق موجب رونق

ص: 64

خط ثلث شد و این خط بر روی کاشی، گچ بری، درها و منبرها رواج یافت. پس از مدتی از این خط در آینه کاری ها و کتیبه های فلزی و کمر گنبدها استفاده شد. این شیوه تا روزگار قاجار ادامه یافت در این دوران خط نستعلیق نیز در کتیبه ها به کار رفت.

یکی از ابداعاتی که در قرن چهارم انجام شد ابداع خط معقلی (1) است که به خط بنایی نیز مشهور شده است؛ این خط به این دلیل بنایی نامیده شده که تنها برای آراستن بناها و نه نوشتن از آن استفاده می شود. در واقع خط بنایی نوعی خط کوفی مسطح زوایه دار است که در نماسازی های خارجی و داخلی بناها از آن استفاده می شود.

دارد. این دگرگونی ها را می توان به چهار دوره مشخص تقسیم کرد:

دوره اول که مدتی کوتاه را در صدر اسلام شامل می شود؛ در این دوره مسجد صورتی ساده و بی پیرایه دارد که نمونه آن مسجد پیامبر در مدینه است. مکان استقرار دولت اسلامی در سرزمین های فتح شده در جای نیایشگاه های زرتشتی یا مسیحی و به شکلی بی پیرایه در کنار میدان اصلی شهر شکل می گیرد. در این دوره مسجد دگرگونی مهمی در چهره شهرهای قبلی به وجود نمی آورد. (1)

دوره دوم که بیشتر روزگار امویان را شامل می شود؛ در این دوره مسجد در پیوند کامل با قدرت دولت اسلامی است و در کنار دارالاماره شکل می گیرد. در شهرهای نوبنیاد اسلامی بنای مسجد و دارالاماره در یک زمان شروع می شود و در بسیاری از موارد دیوار قبله متصل به دارالاماره است و حاکم از طریق سرپوشیده وارد مسجد می شود که در شکل گیری مقصوره به این مورد اشاره شد. ارتباط مسجد با گذرگاه اصلی شهر و بازار برقرار می شود. شهرهای نوبنیاد به تدریج شکل می گیرند و شهرهای کهن بر اساس نیاز دولت اسلامی تغییرات خود را آغاز می کنند در این دوره شهر به محلی اطلاق می شود که دارای جامع باشد. (2)

دوره سوم با به قدرت رسیدن عباسیان آغاز می شود؛ در این دوره با قدرت یافتن ایرانیان در دستگاه خلافت قدرت سیاسی از قدرت مذهبی جدا می شود. در واقع این دوره دوره جدایی کامل مسجد از دارالاماره است و با بازگشت به مفاهیم سلطنت برگرفته از روزگار ساسانی مفاهیم فضایی کهن دژ شارستان و ربض با مفاهیم زمان هماهنگ می گردد و از نو زنده می شود مسجد جامع در این دوره از ساخت بی پیرایه دوره های قبلی جدا می شود. در این دوره هنوز شهر جایی است که در آن مسجد جامع وجود داشته باشد. (3)

ص: 66

دوره چهارم به ظهور حکومت های قدرتمند محلی در درون امپراتوری عباسی باز می گردد. در این دوره بنا به مصالح حکومت های محلی، شریعت اسلامی تغییر می یابد و رنگ و روی محلی می گیرد. دوران اوج این تغییرات قرن های پنجم و ششم هجری است. در این دوران در شکل و توزیع مساجد نیز تغییرات بنیادین آشکار می شود و مساجد محلی می شود برای خودنمایی حکومتها و ظاهر پرشکوه در معماری مساجد نقش اصلی می یابد. در این دوره محلات بر مبنای جدایی قومی، نژادی، فرهنگی و مذهبی شکل می گیرد و هر محله ای مسجد خود را دارد تشکیل فرقه های اسلامی بیش از پیش وضعیت شهرها را متحول می.کند. مسجد و در کنار آن مدرسه به عنوان محلی برای ترویج و تفسیر خط مشی حکومتهای محلی گسترش می یابد. به عنوان مثال می توان جامع الازهر در قاهره جامع قرطبه در اندلس، جامعه الزيتون در تونس، مدارس نظامیه در ایران را نام برد. (1)

ص: 67

که در آن سوره مبارکه واقعه نوشته شده است. (1)

عکس

کتیبه و ازاره کاشی زرین فام حرم مطهر امام رضا علیه السلام بخش مربوط به مسجد بالاسر، معروف به کاشی های سنجری دوره سلجوقی

در بالای کتیبه سنجری کتیبه دیگری می بینیم به خط نستعلیق که بر روی سنگ های مرمر حجاری شده است مضمون آن قصیده ای است از دکتر قاسم رسا ملک الشعرا آستان قدس با مطلع:

بیا که مظهر آیات کبریا این جاست *** بیا که تربت سلطان دین رضا این جاست (2)

ص: 70

عکس

کتیبه خط ثلث با کاشی معرق در زمینه اسلیمی، مضمون کتیبه آیه 104 مبارکه توبه زیر دور طاق حد فاصل مسجد بالاسر و رواق دارالشکر

نویسنده کتیبه محمد حسن رضوان کتبیه نویس آستان قدس است و تاریخ کتیبه 1386ه-ق. است.

در زیر مقرنس های و کاسه بندی های سقف کتیبه دیگری با خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی یا نقوش اسلیمی قرار دارد که اضلاع مسجد را دور می زند. مضمون آن سوره مبارکه فجر است. (1)

بر در دیوار شرقی مسجد بالاسرو در بالاي طاق ورودی به زیر گنبد مطهر کتیبه دیگری است به خط ثلث نارنجی بر زمینه لاجوردی با نقوش اسلیمی مضمون کتیبه شعری

ص: 71

است از دعبل خزاعی:

قبران في طوس خير الناس كلَّهمُ *** و قبرُ شرهِم هذا من العِبَر

ما ينفعُ الرجس من قُربِ الزكي وما *** على الزكيّ بِقربِ الرجس مِن ضَرر (1)

عکس

محراب کاشی زرین فام به تاریخ 640ه- . ق ، در گذشته حد فاصل طاق مسجد بالاسر به طرف گنبد مطهر نصب بوده اکنون در موزه آستان قدس رضوی می باشد.

ص: 72

کتیبه های دیگر بنا در اطراف و داخل محراب مسجد نوشته شده است. کتیبه خط ثلث سفید که اطراف محراب را دور می زند آیه 78 سوره مبارکه اسراء است. دو کتیبه دیگر نیز به خط کوفی در محراب به کار رفته است یکی بر پیشانی محراب است که مضمون آن سوره توحید است و دیگری در پخی حد فاصل طاق محراب و کتیبه بیرونی آن است. کتیبه اخیر نیز به خط کوفی با رنگ لاجوردی در زمینه کرم به کار رفته است. مضمون آن آیات 22 و 23 سوره مبارکه حشر (1) است.

دو کتیبه دیگر بنا یکی در کنار محراب و دیگری در بالای یکی از مدخل های ورودی به حرم مطهر قرار دارد این کتیبه ها نیز از کاشی معرق به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده است مضمون کتیبه ها آیات 53 سوره مبارکه زمر و آیه 16 سوره مبارکه حدید است.

کتیبه های دیگر مسجد کتیبه هایی است که به صورت گرد در درون شمسه های کاشی کاری به کار رفته است. مضمون این کتیبه ها دو سوره کوثر و قدر است. (2)

در بین مسجد بالاسر و رواق دارالشکر طاقی است که در زیر دور آن آیه 104 سوره توبه به خط ثلث سفید در زمینه لاجوردی نوشته شده است. (3)

کردم (1)...»

گویا در گذشته مسجد بالاسر متصل به بخشی از منزل حمید بن قحطبه بوده است که در قرون اولیه هجری تبدیل به مسجد شده و از آن مسجد تنها همین بخش کوچک باقی مانده است.

یکی دیگر از منابعی که گزارشی از مسجد بالاسر در آن دیده می شود، سفرنامه ابن بطوطه مغربی است که در نیمه اول سده هشتم نوشته شده است. ابن بطوطه می نویسد: «... مشهد امام رضا قبه بزرگی دارد، قبر امام در داخل زاویه ای است که مدرسه و مسجدی در کنار آن وجود دارد (2)...»

منابع مختلف دوره قاجار نیز به مسجد بالاسر و کتیبه ها و تزیینات آن اشاره کرده اند. مهم ترین منابع این دوره سفرنامه سدید السلطنه و مطلع الشمس از اعتماد السلطنه است که به تفصیل مسجد بالاسر را توصیف کرده اند. (3)

از آن جا که مسجد بالاسر جزئی از حرم مطهر است در طول زمان بارها مرمت شده .است مهم ترین تغییر شکل مسجد در سال 1344ه- . ش اتفاق افتاد در این سال زیر گنبد مطهر از طرف مسجد بالاسر که نسبت به زوایای دیگر ضریح مطهر تنگ تر بود، گسترش یافته و به این شیوه زیر گنبد مطهر در زاویه بالاسر برای زیارت راحت تر زائران مهیا شد. در این ساخت و سازها تزیینات مسجد بالاسر تجدید شد و محراب کاشی زرین فام به تاریخ 640 ه- . ق . که بر روی دیواره طاق ورودی مسجد بالاسر به زیر گنبد مطهر قرار داشت به دلیل گسترش این قسمت از محل خود جدا شده به موزه آستان قدس منتقل گردید. (4)

ص: 74

عکس

پلان گنبد مطهر و مسجد بالاسر قبل و بعد از توسعه بالاسر مبارک

عکس

مسجد گوهرشاد برش عمودی دید از شمال شرقی

دهانه طاق هایی که در قسمت فوقانی غرفه ها قرار دارد با قسمت پایین که به شبستان ها منتهی می شود یکسان است اما در پشت این راهروها ساختمان استواری که انتظار آن را داریم وجود ندارد بلکه فقط سقف شبستان هاست که دیده می شود. با این همه صورت دیداری این راهروها از داخل صحن کاملاً مطلوب و تأثیرگذار است.

غرفه های دو طرف ایوان قبله دارای تناوب مکانی کوچک بزرگ و کوچک هستند، با طاقی در وسط که اندکی پهن تر از دو غرفه کناری است و بر قدرت و استحکام آن می افزاید قوام الدین این تناوب مکانی را به همین منظور در نمای مدرسه خرگرد مجدداً به کار برده است. (1)

البته ایوان ها صحن را تحت الشعاع قرار میدهند ولی ایوان های شمالی، شرقی و غربی تقریباً یکسان اند. دیوارهای جانبی ایوان ها همان کار طاق های دوطبقه را که برای اتصال ایوان ها به کار رفته است انجام می دهند. (2)

طاق ایوان های شمالی شرقی و غربی به شکل گهواره ای تیزه داراست، که خاص مسجد و ایوان در معمای اسلامی است، آجرچینی ایوان مقصوره به دلیل حجم کلان

ص: 78

گنبد و قدرت باربری بیشتر به شکل رومی اجرا شده و آجرچینی بقیه ایوان ها به شکل ضربی است.

توجه به محور قبله طبعاً با تأکید بر روی محراب همراه است که برای این منظور در برخی از مساجد سقف بالای فضای محراب را بلندتر از سایر قسمت ها ساخته و یا بر روی آن گنبدی قرار داده اند؛ در مسجد گوهرشاد تأکید بر محور قبله با ایوانی بلندتر از ایوان های دیگر که در پشت آن گنبدخانه قرار دارد انجام شده است. بر فراز محراب نیز نیم گنبدی قرار دارد که با مقرنس های گچی رنگین تزیین شده است در ایوان قبله تقریباً فضایی پیوسته بین ایوان گنبدخانه و تورفتگی نیم گنبدی پشت آن وجود دارد، گنبدخانه کمی به عقب کشیده شده و تورفتگی جلو محراب با ورودی ایوان یکسان است. (1)

عکس

مسجد گوهرشاد برش عمودی دید از جنوب شرقی

گنبد مسجد گوهرشاد مانند اکثر گنبدهای دوره تیموری گنبد دوپوسته نار (پیازی) است. شیوه ساخت گنبد دوپوسته کاملاً از هم گسسته است. در چنین ترکیبی، خُود و آهیانه کاملاً از هم جدا هستند. در مسجد گوهرشاد خُود و آهیانه حدود ده متر با هم فاصله دارند بین خود و آهیانه دیوارک هایی به نام خشخاشی قرار دارد. گریویا گردنی گنبد به صورت آوگون اجرا شده است. خُود یا پوستۀ بیرونی گنبد مسجد گوهرشاد چغد

ص: 79

شبدری تند است، شبدر به معنای پوشش بر روی دهانه های بزرگ است و برخلاف شباهت لغوی آن ارتباطی با برگ شبدر ندارد. آهیانه یا پوسته داخلی گنبد به شکل نَهَنبُن یا عرقچین کاربندی ساخته شده است. این پوشش بسیار کم خیز است که بر روی تیزه های کاربندی می زنند و مقاومت و ایستایی آن در پیوند با قوس اصلی کاربندی که باربر است قرار دارد به دلیل استفاده از این نوع پوشش برای پوسته داخلی گنبد در گوشه سازی ها از شکنج یا کاربندی استفاده می شود.

یکی از جنبه های درخور توجه گنبدخانه سه ردیف طاق های دیوارهای در بالای دهانه هاست که به شبستان ها راه دارد در حالی که تعدادی از این ردیف ها به دهانه های آزاد بیرونی مرتبط می شود منظور اصلی آن ها احتمالاً منظوری دوجانبه است؛ زیبایی و سبک تر کردن دیوارهای جانبی. (1)

مناره های مسجد گوهرشاد که به شکل دوقلو در دو طرف ایوان مقصوره قرار گرفته است، یکی دیگر از شیوه های تأکید بر محراب است. مناره های زوجی از نیمه دوم قرن ششم هجری به بعد بر سر ایوان مساجد ظاهر شده است لیکن به شکل فراگیر از اوایل قرن هفتم ساختن مناره های دوگانه در سردر ایوان مساجد و مقابر معمول شد. در هر حال استادانه ترین و از نظر معماری زیباترین وسیله اهمیت دادن به سردر بلند ساختن آن و قرار دادن دو مناره در دو طرف آن است.

با توجه به این که مناره های مسجد گوهرشاد تا زیر قسمت مأذنه پر هستند و پلکان ورودی مناره بر روی بام قرار گرفته است وزن مناره ها نقش یک نیروی پیش فشرده را ایفا می کند.

ص: 80

عکس

مسجد گوهرشاد تصویر سه بعدی دید از شرق

ساختن طاق هایی با دهانه های بزرگ تنها هنگامی موفقیت آمیز است که فشارهای افقی ناشی از آن ها (طاق ها) به صورت رضایت بخشی توسط پایه های سنگین در هنگام ساختمان سازی و سپس در برابر بارهای گوناگون، تحمل شود. مناره ها در مسجد گوهرشاد دقیقاً این نقش را برعهده دارند. (1)

فضاهای بین ایوان ها را شبستان ها پر کرده اند، شبستان های بنا تزیینات ندارند. پوشش های شبستان ها به صورت طاق و چشمه است که از اجتماع چهار طاقی ها در جوار یکدیگر شکل می گیرد قوس های باربر بر روی پایه ها ساخته شده و بین قوس ها از عرقچین یا گنبدهای کوچک به عنوان پرکننده استفاده شده است. گنبدهای شبستان مسجد گوهرشاد به شکل کلمبه (کلمبو) هستند کلمبه همان گنبد کوچک است که عمدتاً زیرسازی یا گوشه سازی و شکنج ندارد و روی چهار دیوار یا ستون در زمینهٔ مربع اجرا می شود. طاق های کلمبو به چند روش اجرا می شود که در مسجد گوهرشاد روش اجرا به صورت دمغازه است. این صورت ساده با قرار دادن یک نیم کره در داخل مکعب ایجاد می شود.

ص: 81

تیزه های کلمبو نیز اشکال متنوعی دارند گروهی هورنو دارند که از هورنوها به عنوان نورگیر شبستان استفاده شده است و گروهی نیز به شکل تیزه بسته است. (1)

عکس

مسجد گوهرشاد نمای ایوان مقصوره و ایوان غربی

عکس

مسجد گوهرشاد نمای ایوان مقصوره

ص: 82

عکس

مسجد گوهرشاد بغل کش ایوان مقصوره از ضلع غربی

عکس

نمای گنبد و مناره های مسجد گوهرشاد حدود 1310ش

نقاشی های روی مقرنس های ایوان مقصوره در مرمت های پس از 1340ه- . ش. به بنا اضافه شده اند. (1)

در آغاز عهد تیموریان هنر کاشی کاری با سابقه ای در حدود سه قرن در زیباترین شکل خود یعنی کاشی معرق نمایان شد. اهمیت کاشی معرق نسبت به دیگر انواع کاشی، زیبایی فوق العاده و درجه استحکام آن است؛ به همین دلیل پس از گذشت سال ها برجای می ماند برای ساخت کاشی معرق ابتدا کاشی را به قطعات کوچک یا بزرگ بریده و طبق نقشه ای که قبلاً تهیه شده کنار یکدیگر می چینند و سپس با دوغ آب گچ درزها و منافذ را پر می کنند به طوری که تمامی آن به صورت یک قطعه کاشی یک پارچه در می آید و زمانی که سفت و محکم شد آن را بر روی بنا نصب می کنند. هنرمندان دوران تیموری کاشی کاری معرق را در شرق ایران توسعه دادند و بسیاری از بناهای این دوران از جمله مسجد گوهرشاد با این نوع کاشی تزیین شد. (2) در کاشی معرق رنگ های متنوعی به کار رفته است از جمله رنگ های سفید آبی تیره فیروزه ای پرتقالی.... همان طور که گفته

ص: 84

شد کاشی های اولیه مسجد گوهرشاد از نوع معرق بوده است. از اواخر دوران صفویه کاشی کاری معرق در شرق ایران به کلی از بین رفت و جای آن را کاشی هفت رنگ یا خشتی گرفت. تحول و رواج کاشی هفت رنگ را تا حدودی می توان ناشی از دلایل اقتصادی و سیاسی دانست شیوه تزیینی با کاشی هفت رنگ از نظر اقتصادی هزینه کمتری در بر داشت، از نظر ساخت به زمان کمتری نیاز داشت و میدان هنرنمایی برای نقاشان و استادان نیز فراهم بود به گونه ای که می توانستند از محدودیت اشکال هندسی رهایی یافته مناظر مختلفی را بر روی خشت های پخته به شکل کاشی درآورند. بدیهی است که در این تحول جنس، نقوش کاشی ها نیز دگرگون شده باشد. (1)

عکس

مسجد گوهرشاد نمای قسمت غربی ایوان مقصوره، شروع کتیبه بایسنغری

ص: 85

عکس

مسجد گوهرشاد قاب بندی با نقش گلدان در بالای نقش کتیبه با تاریخ 821 ه-.ق. دیده می شود

با مقایسه تزیینات مسجد با دیگر آثار قوام الدین شیرازی معمار بنا از جمله مدرسه غیاثیه خرگرد مجموعه گازرگاه هرات و آثار باقی مانده از مصلای هرات می توان اصیل بودن شیوه برخی از نقش ها را دریافت به عنوان مثال نقش های لوزی و شش گوش اسپر ایوان شمالی که مشابه آن را می تون در تزیینات مقبره خواجه عبدالله انصاری در گازرگاه هرات دید یا ترنج های جدای ترصیع شده بر روی آجرهای مناره مسجد که مشابه

ص: 86

تزیینات مناره مسجد گوهرشاد از مجموعه مصلای هرات است. (1)

البته در همین نقش مایه ها می توان اصالت نداشتن رنگ ها را دریافت، زیرا تلفیق سرد و گرم آن گونه که در کاشی های تیموری آرامش و روح نوازی بصری را القا می کند، در این کاشی ها مشاهده نمی شود. (2)

با تأسیس کارگاه کاشی مسجد گوهرشاد در دههٔ 1330 دوباره صنعت معرق پس از یک فترت سیصد ساله در خراسان زنده شد و پس از آن سعی شد که به کاشی کاری های اوّلیه مسجد به لحاظ جنس نزدیک تر شوند. (3)

عکس

مسجد گوهرشاد، بغل کش یکی از رواق های جنوبی تلفیق کاشی معرق آجر و کتیبه

ص: 87

عکس

ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد کاشی معرق بر زمینه سنگ

مهم ترین مشخصه تزیینی مسجد گوهرشاد که ویژگی کارهای قوام الدین شیرازی معمار است استفاده از کاشی های معرق به شکل اشکال هندسی یا برخی نقوش ساده اسلیمی ترصیع شده بر روی زمینهٔ آجریا سنگ مرمر است. این تزیین را بر روی مناره های مسجد، سرپایه های ایوان ها و غرفه ها می توان مشاهده کرد یکی از زیباترین و اصیل ترین این نقوش را در بغل کش و زیر طاق ورودی ایوان مقصوره می توان دید. این نقوش دارای زمینه سنگ مرمر به رنگ سفید مات است که بر روی آن کاشی های معرق به شکل سرمه دان و موج با نقش اسلیمی قرار دارد. (1)

نوع دیگر تزیین در مسجد گوهرشاد استفاده از تلفیق آجر و کاشی یا معقلی است. تلفیق آجر و کاشی معمولاً با حرکات زیبای شطرنجی شکل می گیرد نقش های معقلی در مسجد گوهرشاد به صورت گلچین معقلی و گره معقلی است، این نقوش در بغل کش ایوان مقصوره گردنی گنبد، بغل کش و زیر طاق ایوان شرقی و غربی و زیر طاق ایوان شمالی دیده می شود هر یک از این نقوش به همراه طرح و عکس معرفی شده است. (2)

ص: 88

عکس

مسجد گوهرشاد کتیبه خط بنایی از کاشی معرق در زمینه سنگ مضمون الحكم لله (چهار مرتبه)

عکس

زیر طاق عرقچین ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد نقاشی روی گچ

پس از کاشی های معرق دومین نقش مایه تزیین در مسجد گوهرشاد به لحاظ تنوع و گستردگی خطوط بنایی است. در تعریف خط بنایی می توان گفت خطی است راست گوشه و مسطح که بنایان با چیدن آجر و کاشی و یا ترکیب آن دو به وجود می آورند. مجموعه خطوط بنایی به کار رفته در مسجد گوهرشاد بیش از صد نقش را شامل می شود که انواع خطوط بنایی مانند خط بنایی گلچین مرصع، متداخل، گره دار، کلوکی،

ص: 89

سه بخشی رو وارو مثنی متقارن و غیره را در بر می گیرد تنوع، گستردگی و زیبایی این خطوط در مسجد گوهرشاد نگارنده را بر آن داشت تا در نوشته ای مستقل به همراه تصاویر و طرح ها به این شاهکارهای تزیینی بپردازد. (1)

عکس

محراب اصلی مسجد گوهرشاد و منبر صاحب الزمان

عکس

نمای داخلی ایوان مقصوره قبل از پیاده سازی و بازسازی ایوان در سال 1341ش. مقرنس ها و دیوارها دارای کتیبه و نقاشی نیست

ص: 90

یکی دیگر از شیوه های تزیینی مسجد گوهرشاد نقاشی بر روی گچ است، بهترین نمونه این شیوه تزیینی را که از دوره مغول در بناهای دوره اسلامی رواج یافته، می توان در گنبد سلطانیه در زنجان و گنبد اصلی مجموعه احمد جام دید. این شیوه تزیینی در دوره صفویه به تکامل و اوج زیبایی خود رسید که زیباترین نمونه های آن را می توان در کاخ چهلستون اصفهان مشاهده کرد. در دوران صفویه، گنبد مطهر حضرت رضا علیه السلام نیز از داخل با نقاشی بر روی گچ آراسته شد که متأسفانه این نقاشی ها در دوره قاجار با گچ اندود شده و داخل گنبد مطهر آینه کاری شد. (1) از دیگر بناهای دوره صفویه در مشهد که به این شیوه آراسته شد گنبد آرامگاه خواجه ربیع در مشهد است که در سال 1026ه- . ق. تزیینات آن پایان یافته است. (2)

عکس

مسجد گوهرشاد تلفیق آجر و کاشی معرق با مضمون اسماء جلاله و نقش اسلیمی، گره هشت و چلیپا

ص: 91

تزیینات داخلی گنبد مسجد گوهرشاد به صورت ترنج های تک و برخی خطوط ثلث است با توجه به این که گنبد حداقل در دو دوره به طور کامل پیاده شده است، با مقایسه با آثار دوره مغول و تیموری این ترنج ها برخی اصالت های اولیه خود را حفظ کرده، حال آن که نشانه های سبک اصفهانی که شیوۀ اصلی دوره صفوی است نیز در آن ها دیده می شود.

نقاشی هایی که بر روی مقرنس ها انجام شده است پس از مرمت های دهه 1340ش به بنا اضافه شده است؛ هر چند مرمت کاران بنا در نقاشی مقرنس ها به نقاشی های مقرنس های ایوان قبله مدرسۀ عباسقلی خان مشهد مربوط به روزگار صفوی نظر داشته اند. (1)

عکس

معرق سنگ و کاشی بغل کش غرفه های فوقانی ضلع شرقی، گره شش و طبل

ص: 92

عکس

معرق سنگ و کاشی گره هشت و چهار لنگه بغل کش غرفه های پایین سمت غربی

عکس

سرپایه ایوان غربی تلفیق کاشی معرق و آجر گره شمسه شش و شش حاشیه دار

ص: 93

عکس

بغل کش ورودی غربی به حرم مطهر در گذشته ورودی مسجد گوهرشاد به بازار زنجیر بوده است تلفیق کاشی معرق و کاشی زیررنگی، گره هشت و زهره

عکس

کاشی زیر رنگی برجسته و کاشی معرق، گره کند دو و پنج داخل ایوان شرقی و غربی

ص: 94

عکس

قاب بندی کاشی معرق با نقش گلدانی، سرپایه ایوان در السیاده

عکس

اسپرایوان دارالسیاده، کاشی معرق با نقش اسلیمی و خط بنایی، گره لوز و مربع گره چهار

ص: 95

عکس

تلفیق کاشی زیر رنگی و هفت رنگی گره کند دو و پنج غرفه های فوقانی ضلع شمال شرقی

مضمون اسماء جلاله ائمه اطهار و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله. (1)

در ادامه بحث به توصیف و تبیین مضامین کتیبه های مسجد می پردازیم:

کتیبه های ایوان مقصوره سرپایۀ ایوان مقصوره به ارتفاع 28/8 مترو به عرض دهانه 12/96 متر دربردارنده مهمترین کتیبه های مسجد گوهرشاد است. بنا به نوشته کتاب گلستان هنر کتیبه اولیه مسجد به خط یکی از بهترین ثلث نویسان مکتب هرات یعنی شمس بایسنغری بوده است. این کتیبه ها بر اثر عوامل طبیعی و مرمت های مکرر از میان رفته و به وسیلهٔ کتیبه های دیگر جایگزین شده است. ولی چند کتیبه اصلی ایوان مقصوره که به خط بایسنغر میرزا شاهزاده تیموری است هنوز پابرجاست. (2)

عکس

ایوان مقصوره بخش انتهایی کتیبه بایسنغر به تاریخ 821 ه-.ق

کتیبه اصلی ایوان که به خط ثلث سفید در زمینه لاجوردی نوشته شده از سرپایه راست شروع شده و پس از دور زدن پیشانی ایوان در سمت چپ ایوان پایان می یابد.

ص: 97

کتیبه اصلی در زمینه حرکات حلزونی اسلیمی به رنگ زرد اجرا شده؛ در قسمت بالای حروف کتیبه به خط فیروزه ای کلمه «الملک الله به صورت مکرر نوشته شده است. مضمون کتیبه با آیه قرآن و حدیثی از پیامبر اکرم آغاز می شود و سپس بیان شده است که این مسجد در دوره شاهرخ تیموری و با حمایت همسر او گوهرشاد بنا شده و برای او طلب خیر و قبولی خیرات به درگاه خداوند شده است. در پایان نیز نام کتیبه نگار بایسنغر تیموری و 821 ق. سال اتمام بنا ذکر شده است.

متن کتیبه چنین است: «بسم الله الرحمن الرحيم، قال الله تعالى: ﴿إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ ۖ فَعَسَىٰ أُولَٰئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ﴾ (1) وقال النبي عليه السلام من بنى الله مسجداً لِيُذكر الله فيه بنى الله له بيتاً في الجنّة . قال الله جل جلاله وعم نواله و قول النبي صلّى الله عليه وآله قد أنشأتُ هذا المسجد الجامع الاعظم والبيت المحرم فى أيام دولت السلطان المعظم و الخاقان الأعدل الأكرم ، مولى ملوك العرب والعجم ، السلطان، ابن السلطان ابن السلطان أبو المظفر شاهرخ بن تیمور گورکانی بهادرخان خلد الله ملكه وسلطانه، و أفاض على العالمين برّه وعدله وإحسانه الحضرة العليا والجليلة الكبرى شمس السماء، والعفة والسداد الموصوفة بالشرف والعز و الرشاد، گوهرشاد ابوت ،عظمتها و دامت عصمتها و كثرت بركتها بالنية الصادقه القصوى و العقيدة الراسخة العظمى للحصول المأمول، راجية من الله حسن القبول من عين مالها، لحسن ما لها، واصلاح بالها، يوم يَجْزى كلَّ نفس اعمالها ابتغاء لوجه الله وطلباً لمرضاته، وشكراً على الأئمة و حمداً على نعمائه، فتقبلها ربُّها بقبول حَسَن، وخير بها بأحسن أجر المحسنين، و خَصَّها بأكمل ما أعده لعباده الصالحين كتبه راجياً إلى الله بايسنغر بن شاهرخ بن تیمور گورکانی فی 821».

ص: 98

عکس

پیشانی ایوان مقصوره بخش میانی کتیبه بایسنغری به خط ثلث سفید در زمینه اسلیمی و بخش انتهایی کتیبه محمدرضا امامی اصفهانی به خط ثلث زرد در زمینه رنگ لاجوردی

عکس

كتيبه خط ثلث مربوط به مرمت مسجد گوهرشاد در دوره شاه عباس اول صفوی به اهتمام و هزینه خواجه صفر جیلانی، داخل ایوان دارالسیاده

در دو طرف کتیبه در بندهای خشتی با کاشی معرق الله الباقی به خط ثلث نوشته شده است. (1)

ص: 99

در پایۀ غربی طاق این حدیث را نگاشته اند:

«قال النبي عليه السلام المؤمن فی المسجد کالسمک فی الماء». و در جرز شرقی: «المنافق في المسجد كالطير في القفص فى شهور سنه احدى و عشرين و ثمان مائه».

عکس

کتیبه سنگی دوره تیموری به خط ثلث و کوفی داخل محراب ایوان مقصوره

«در پایه همین خروجی کتیبه ای است به خط محمدرضا امامی اصفهانی بعد از این طاق فضای پوش اول گنبد مقصوره است که در سقف ایوان با لاجورد روی گچ سفید نقاشی کرده و سطوری در بین ترنج ها دیده می شود در بالا نوشته شده است: ﴿لا اله الّا الله﴾. در وسط «قال الله تبارک و تعالى:﴿ قُل كُلِّ يَعمَلُ على شاكِلَتِهِ﴾». و در پایین ﴿محمد رسول الله﴾ در دایره وسط این پوش مرقوم است: «قال الله تبارک و تعالی ﴿لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالمُؤْمِنینَ رؤُوفٌ رَحِیمٌ * فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ ﴾». سپس طاق دیگری است با مقرنس ظریف، تا منتهی می شود به محراب ایوان مزبور محراب ایوان با سنگ مرمر ساخته شده و دارای دو کتیبه، یکی به سنگ مرمر و دیگری کاشی معرق است. در کتیبه کاشی آیة الکرسی تا الی النور مرقوم و در آخر نوشته شده است: ﴿صَدَقَ اللّهُ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ، وَ صَدَقَ رَسُولُهُ الْكَريمُ﴾. در همین کتیبه به خط کوفى ﴿فَسُبْحانَ اللَّهِ حِینَ تُمْسُونَ وَ حِینَ تُصْبِحُونَ تا حِینَ تُظْهِرُونَ یُخْرِجُ

ص: 100

الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها﴾. و در کتیبه مرمر به خط ثلث آية ﴿أقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمسِ إِلى غَسَقِ اللَّيلِ﴾ وآيه ﴿قُلِ الرُّوحُ مِن أَمرِ رَبِّى﴾ نوشته شده در پیشانی محراب هم به خط کوفی مرقوم است: «قال النبي عليه السلام». و سطری به خط ثلث برجسته در روی سنگ مشاهده می شود با این عبارت ﴿عَجِّلُوا بِالصَّلاهِ قَبْلَ الْفَوْتِ، و عَجِّلُوا بِالتَّوْبَةِ قَبْلَ الْمَوْتِ﴾.

عکس

كتيبه خط ثلث سفید در زمینه لاجوردی دوره تیموری مضمون کتیبه صلوات بر چهارده معصوم بغل کش پیش طاق ورودی غربی مسجد گوهرشاد

طول ایوان از دهنه آن تا محراب جمعاً 36/40 متر است. در زیر طاق مقرنس منبر چوبی قدیمی بزرگی است که ظاهراً در موقع بنای مسجد ساخته شده است. در پیشانی ایوان مقصوره به قلم ثلث درشت با کاشی زرد و معرق و زمینهٔ کتیبه لاجوردی، مکتوب است: ﴿العظمة والكبرياء والعزة والبقاء، لخالق الأرض والسماء، هذا الطاق الرفيع الإيوان المنيع العالى شأن هذا قدره على الكبير المتعال، الحمد لله المَلِكِ الواحد الباقى يا خفى الألطاف ، نَجِّنِي مما أخاف ، * لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمِینَ * فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ نَجَّیْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَکَذَلِکَ نُنجِی الْمُؤْمِنِینَ * صَدَقَ اللَّهُ الْعَلِی الْعَظِیمُ﴾. كتبه محمدرضا الإمامى الأصفهاني سنة .1087 در پشت بغل ،ایوان با کاشی معرق اسلیمی و مارپیچ نقش کرده و در هر وسط هر پشت بغل (ابرو) یک ترنج است، در

ص: 101

طرف راست: ﴿سُبحانَ اللّهِ وَالحَمدُ للّهِِ ولا إلهَ إلَا اللّهُ وَاللّهُ أکبَرُ ﴾ و در سمت چپ ﴿لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّه ِ الْعَلِیِّ الْعَظیمِ﴾ مکتوب است.

بر روی ایوان مقصوره گنبد بزرگ مسجد است. در کتیبه گنبد سوره «یس» تا ﴿حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدیمِ﴾ نوشته و در آخر آن مرقوم است محمدرضا امامی 1087. در بالای کتیبه مزبوره گنبد را چهارده قسمت کرده و در هر تَرَکی ﴿لا إِلَهَ إِلّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِيٌّ وَلِيُّ اللَّهِ﴾ به خط بنایی درشت کتیبه شده است و اسلیمی هایی با کاشی زرد تا تیزه گنبد ترسیم کرده، رنگ کاشی گنبد فیروزه ای است». (1)

عکس

نمای ایوان دارالسیاده مسجد گوهرشاد کتیبه پیشانی ایوان به خط ثلث زرد در زمینه لاجوردی به خط محمدرضا امامی اصفهانی، کتیبه مرمتی مسجد گوهرشاد پس از زلزله 1084 ه-.ق

«دو مناره جامع، بنایش از پایین متصل به پایه و تا سردر ایوان داخل آن پر است و راهش به وسیلهٔ پله هایی که در بنای عمارت ایوان ساخته اند تا پشت بام گنبد مقصوره می رود؛ از آن جا از داخل مناره راهی است که بالاخره منتهی به مأذنه می شود مناره در زیر مأذنه دارای مقرنس است و ذیل آن کتیبه ای با خط زرد جلی ثلث دارد، در هر دو مناره

ص: 102

آیات ذیل مسطور است: «قال الله تبارك و تعالى ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ﴾» و در آخر آن مکتوب است «كتبه محمد حسن الشهيد المشهدی 1274». در پایین کتیبه، تا نزدیک به ،ازاره ترنج هایی است که بعضی از آن معرق و قدیمی است و برخی خشت کاشی و تعمیری است. در تمام آن ها اسماء الله نوشته شده و در آخر چهار ترنج بزرگ و این احادیث را نگاشته اند؛ در مناره غربی به ترتیب مرقوم است: ﴿قال النبی علیه السلام الصَّلاة مِعرَاجُ المُؤمِن﴾، صدق - قال على عليه السلام: ﴿ مَنْ تَرَکَ اَلصَّلاَهَ مُتَعَمِّداً فَقَدْ کَفَرَ﴾ - قال النبي عليه السلام: ﴿اَلدُّنْیَا سَاعَهٌ فَاجْعَلْهَا طَاعَهً﴾. قال على عليه السّلام: ﴿عَجِّلُوا بِالصَّلاهِ قَبْلَ الْفَوْتِ﴾. و در مناره شرقی نوشته شده: قال النبی علیه السّلام: ﴿الدُّنیا سِجنُ المُؤمِنِ وجَنَّهُ الکافِرِ﴾. قال على عليه السّلام ﴿عَجِّلُوا بِالتَّوْبَةِ قَبْلَ الْمَوْتِ﴾. زير ترنج ها كلمه طيبه لا اله الا الله به خط بنایی گلچین ترسیم شده و در بین آن «محمد رسول الله» نوشته شده و در پیش کتیبه ای است به خط نستعلیق اثر طبع «مینا» مشتمل بر قصیده و تاریخ تعمیر مناره ها که در مناره غربی این اشعار کتیبه شده است:

در آستان ملک پاسبان خسرو طوس *** رضا ولی خدا شاه آسمان درگاه

علی سلاله موسی که کاینات برند *** بر آستان جلالش ز حادثات پناه

منیر مهر خراسان ابوالحسن که بود *** زبار منت او پشت نه سپهر دوتا

به دور داور جم چاکر فریدون فر *** به عهد خسرو مهر افسر ستاره سپاه

سرير بخش سلاطین عصر ناصر دین *** فخار خطبه و تیغ و نگین و افسروگاه

به دور داوری صدراعظمی که جهان *** ز احتساب ز عدلش به راحتند و رفاه

در آن زمان که در این خاک پاک والی بود *** حسام سلطنه عمّ شهنشه جم جاه

به گاه تولیت سيد جواد جليل *** فرشته فر عضدالملک صدر کارآگاه

زمام تولیت مسجد از قضا چون داشت *** سليل آل علی طاهر بن عبد الله

باقی اشعار در مناره شرقی بدین شرح است:

بزرگ چاکر شاه جهان شهاب الملک *** که رجم دیو کند ز آستان شوکت شاه

حسین خانِ حَسَن خُلقِ هم نوال كريم کریم *** که کوه در نظر همتش کم است زکاه

ص: 103

چو از حوادث گردون دون بوقلمون *** مَراین مناره ایوان خراب دید و تباه

دِرَم فشاند و نمود اهتمام در تعمیر *** که ذکر خیرش ماند در آلسن و اَفواه

بقای شه طلبید و سعادت ابدی *** چوشاه را از سر صدق بود دولت خواه

بماند زین عملش نام نیک جاویدان *** در این چمن که نه گل ماند از خزان نه گیاه

جبین چوسود به درگاه شاه طوس نخست *** نمود سعی نهاد این اثر در این درگاه

چو شد ز رفعت تاریخ سال تعمیرش *** کمند فکرت مینای خرده بین کوتاه

سر از دریچه مؤذن برون نمود و سرود *** اذان اشهد ان لا اله الا الله» (1)

(سال 1274ه-.ق)

«تاریخ تعمیر مناره ها مصرع «أذان: اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاَّ اللّه» است، با کسر «سر دریچه» (چهار) که مطابق با سال 1274 می شود. در ذیل ماده تاریخ با خط خفی نوشته شده: به اهتمام و سعی جناب مُشرِفِ مسجد سید حسین الحسینی اتمام یافت. جنب مناره شرقی تا زاویه جنوب شرقی نمای سه غرفه است غرفه متصل به گلدسته کتیبه ندارد و در ضمن نقاشی شده «لا اله إلا الله، سبحان الله الله اکبر». غرفه دوم، در کتیبه آن این آیه مرقوم است: قال الله سبحانه و تعالى ﴿خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ﴾ فى سنه 1087. بعد غرفه کوچکی واقع شده که از این جا به وسیله دالان کاظم خانی از درب مزبور خارج می شوند؛ راهرو شبستان شیخ و شبستان حاج آقا حسین از این ممر است. در جلوی شبستان اخیرالذکر تا ایوان پایین پا چهار طاق است که اولی آن ها بدون کتیبه و در غرفات بعد به خط ثلث و کاشی معرق این سه حدیث مکتوب است که به ترتیب ذکر می شود قال النبي عليه السّلام: ﴿من كسح بيتاً من بيوت الله فكأنما حج اربع مائة و صام أربع مائة يوم و سبحان الله﴾ به خط کوفی در بین کتیبه دیده می شود و در غرفه بعدى قال النبي عليه السّلام: «الْمَسَاجِدُ بُيُوْتُ اللهِ فِيْ الْأَرْضِ، وقد ضمن الله لمن كانت المساجد بيته بالروح والرحمة والجواز على الصراط إلى الجنة» و در غرفه متصل به ایوان مرقوم است «قال النبي عليه السّلام: «إنّ الأرض

ص: 104

الذين يتخذ مسجداً تشره قبل ذلك به سبعين سنة تدعو لمن عمرها، و تجعل دعاءها لمؤذنّها و إمامها و در كتيبة «المُلك له» با خط كوفى». (1)

عکس

نمای شرقی مناره و گنبد مسجد گوهرشاد، طرح کاشی کاری گنبد براساس عکس های دوره قاجار بازسازی شده است

عکس

طرح اولیه ضلع جنوبی ایوان مقصوره از بیرون دید از شمال شرقی

ص: 105

ایوان شرقی: ایوان شرقی متصل به پایین پا و در ضلع شرقی جامع واقع است، در هر طرف دارای سه طاق است در ایوان پشت به قبله در طاق اوّل به خط ثلث مسطور است: «قال النبی علیه السّلام بين العبد والكفر ترك الصلاة صدق نبی الله». و در بالا با خط کوفی مرقوم است «یا کریم یا رحیم یا عظیم یا حکیم یا الله». در غرفه بعد عبارت: قال النبي عليه السّلام: ﴿مَن بَنی مَسجِداً بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیتاً فی الجَنَّهِ﴾ (الملك له) به خط کوفی در فوق این حدیث مشاهده می شود در غرفه سوم این عبارت است: «قال النبي عليه السّلام: الصلاة عماد الدين، فمن أقامها فقد أقام الدين و من تركها فقد هدم الدین» در فاصله بین سه غرفه دو پایه است که در سرپایه ها یک سطر کتیبه شده، در پایۀ اوّل: قال الله تعالى ﴿وَاَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللّهِ اَحَدً ﴾ و در دیگری: ﴿وَ أَنَّهُ لَمّا قامَ عَبْدُ اَللّهِ یَدْعُوهُ کادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ﴾. بالای این دو سطر به خط کوفی «سبحان الله و الحمد لله» مسطور است. در ضلع رو به قبله ایوان سه طاقِ دیگری است، در طاقِ اوّل نوشته اند: «قال النبی علیه السّلام نصيب أمتى من نار جهنم کنصیب ابراهیم من نار نُمرود و در طاق دوم: «قال النبي عليه السلام ﴿لَوْ تَعْلَمُونَ مَا أَعْلَمُ لَضَحِکْتُمْ قَلِیلاً وَ لَبَکَیْتُمْ کَثِیراً﴾. در غرفه بعدی مرقوم است قال النبی علیه السلام: ﴿أَحَبُّ اَلْبِلاَدِ إِلَی اَللَّهِ مَسَاجِدُهَا وَ أَبْغَضُ اَلْبِلاَدِ إِلَی اَللَّهِ أَسْوَاقُهَا﴾ در سرپایه این طرف ایوان بقیه آیه طرف مقابل نوشته شده و در قسمت دوم ﴿قُلْ إِنِّی لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً صدق الله﴾ کتیبه شده است. در سقف ایوان، در ابتدای دور سقف با خط بنایی قریب به کوفی جلی مرقوم است: ﴿هُوَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَهِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ * هُوَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ ۚ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ * هُوَ اللّهُ الخَالِقُ البَارِئُ المُصَوِّرُ لَهُ الأسْمَاءُ الحُسْنَى﴾ در بالای این کتیبه نزدیک به تیزه ایوان 18 ترنج طرح شده که با خط کوفی در داخل ترنج ها اسامی چهارده معصوم را نوشته اند. در پیشانی این ایوان کتیبه ای است تعمیری که در آن این آیات و سور مسطور است؛ آیات مرقومه در اوّل کتیبه قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی تا صحف ابراهیم و موسی» بعد سوره والعصر و در آخر سوره توحید است به ضمیمه کلمۀ «طاهر الرضوی» در دو پایه طرفین ایوان لفظ «علی» با خط بنایی است که در داخل آن تمام سوره توحید را با مهارت تامی طرح کرده اند. در پایه جلو ایوان دوایری است که با کاشی معرق «أسماء الله» ترسیم کرده و

ص: 106

«سبحان الله» به خط کوفی نوشته اند در دیوار سردر، با خط بنایی درشت این کلمات دیده می شود محمد، الله اکبر، علی، بعد از این ،ایوان تا زاویه شمال شرقی چهار طاق .است غرفه متّصل به ایوان دالان و مَمَرِ درب پایین پا است و کتیبه ای دارد مشتمل بر این حدیث: قال النبي صلّى الله عليه وآله وسلّم من تطهر في بيتهِ ثُمَّ مَشى إلى بيت من بيوت الله في الف و ثلاث و مائة و أربع خمسين». در طاق دوم آیه ﴿إِنّما وَليُّكُم﴾ مسطور و در آخر با خط نستعلیق نوشته شده تعمیر این مسجد جامع مبارک به سرکاری اقل عبدالله میرزا احمد عامری امین باشی به اتمام رسید کتبه محمدرضا 1084». در طاق سوم، که جلوی شبستان گرم است این آیه مکتوب است قال الله سبحانه و تعالى ﴿قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا﴾ و در آخر کتیبه «محمدحسین 1087». غرفه چهارم کوچک و بدون کتیبه است. شبستان گرم در این قسمت مسجد واقع است، که از طرف شمال متصل به حرم مطهر و از طرف شرق به فضای پایین پا و دارای پنجره هایی است. متصل به شبستان گرم قسمتی است معروف به دارالحفاظ که همه روزه صبح ها یک نفر خطیب و دوازده نفر حافظ و یک نفر صدرالحفّاظ در این جا برای مرحومه گوهرشاد آغا تلاوت قرآن

می کنند از زاویه شمال شرقی تا ایوان دارالسیاده یک غرفه کوچک و دو غرفه بزرگ فاصله است. غرفه کوچک بدون کتیبه و راهرو شبستان گرم است غرفه دوم دارالحفاظ مسجد است که کتیبه آن سوره قدر است تا «والروح»؛ بقیه سوره در کتیبه غرفه بعدی که کفش کن جامع است نوشته شده؛ در آخر آن مرقوم است: «صدق الله، كتبه محمد رضا فی 1111» (1)

«ایوان دارالسیاده: کفش داری ایوان دارالسیاده در ضلع شمالی جامع واقع است و دو کتیبه دارد که از بالای ازاره شروع شده و در همۀ دور طاق می گردد، تا منتهی به ازاره پایه دیگر ایوان می شود در کتیبه اول سوره انا فتحنا... على المريض حرج و در کتیبه دوم سوره ﴿تَبارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ تا فی عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ﴾ و در آخر آن كتبه محمدرضا الإمامي الأصفهانی مرقوم است. کتیبه دیگر به خط ثلث با کاشی معرق زرد زمینه لاجورد در

ص: 107

پیشانی سردر این ایوان است به این مضمون: «لقد امر بعمارة هذا البيت والمقام الذى كالمسجد الحرام السلطان الأعظم والخاقان الأكرم، ظل الله في العالم، السلطان ابن السلطان أبوالمظفّر شاه سليمان الصفوى الموسوى الحسيني بهادر خان أدام الله تعالى نور عدله على بسيط الأرضين وخلّد ظلال عاطفته على مفارق المؤمنين، في سبع وثمانين بعد ألف [1087] كتبه محمد رضا الإمامي الأصفهاني».

عکس

پلان شماتیک مسجد گوهرشاد به روایت کتاب مطلع الشمس 1301ه- ، ق

ص: 108

عکس

پلان شماتیک مسجد گوهرشاد به روایت عبدالرزاق بغایری در 1330ه- ، ق

در دو پایه طرفین ایوان سه مربع است؛ در مربع بالا کلمه جلاله «الله»، وسطی موشح به کلمۀ «محمد» و در پایین «علی» مرقوم است.

در داخل ایوان، بالای دری که از مسجد به دارالسیاده می روند، با کاشی معرق بسیار

ص: 109

مرغوب زرد با خط ثلث مرقوم است: «قد وقع تعمير هذا المسجد الجامع في أيام دولة الخاقان الأعظم شاه عباس الصفوى الحسينى من عين مال المغفور المبرور خواجه صفر جیلاني بسعى الفاضل الصالح التقى مولانا حسن الخادم الجيلاني طلباً لنيل الثواب الأخروي ، كتبه محمد شریف» در دو طرف این سطور، دو کتیبه مختصر است، در سمت چپ نوشته شده: «قد وقع تعمير هذا المسجد الجامع في أيام دولة الخاقان الاعظم شاه عباس الصفوى الحسينى من عين مال المغفور المبرور خواجه صفر جیلانی»؛ و در دو طرف راست با کاشی معرق ممتاز قدیمی با خط ثلث مکتوب است الإمرة بعمارة هذا المسجد صاحب الرشد والرشاد المعظمه گوهرشاد». در سقف ایوان با خط بنایی این آیه ترسیم شده: «قال الله تبارک و تعالى ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ﴾». تا آخر آیه نوشته شده.

در طرفِ شرقی و غربی ایوان دو مَمَر است که به کفش داری های مسجد می روند. در بالای راهرو در طرف غربی با کاشی متوسطی مرقوم است قد تَم مرمة هذه العماره سيد سلاطين الزمان و اعظم خواقين الدوران السلطان بن السلطان شاه سلطان حسین صفوی الحسینی بهادرخان خلد الله ملکه و افاض علی العالمین بره و عدله و احسانه در فوقِ مَمرِ طرف شرقی این عبارت کتیبه شده: حين تشرف بزيارة هذه الروضة الرضوية وتقبيل تلك العتبة به اهتمام مقرب سدته السنيه محمدكاظم بيكا الخادم والناظر هذا المسجد الجامع كتبه محمدرضا في سنة .1119. در دهنۀ ایوان به خط ثلث الله الباقى و به خط کوفی «الملک الله» مکرر نوشته اند. (1)

ص: 110

عکس

گلچین زنجیر باف مربع با مود پنج برگی، گریو گنبد مسجد گوهرشاد

عکس

معقلی متداخل خفته راسته کلوک بندان، زیر طاق ایوان دارالسیاده

ص: 111

عکس

معقلی حصیری، طاق نماهای ایوان شرقی و غربی

«پس از این ایوان تا زاویه شمال غربی سه طاق است. طاق اوّل متصل به ایوان و محل کفش داری است در کتیبه فوق غرفه مرقوم است: «أعوذ بالله من الشيطان الرجيم، قال الله سبحانه تبارک و تعالى: ﴿هوَ الله الذى لا إلهَ الّا هَوَ المَلِكُ القُدُّوسُ السَّلامُ المُؤمِنُ 1118﴾. در طاق دوم: ﴿المُهَيْمِنُ العزيزُ الجَبّارُ المُتَكَبِّرُ سبحانَ اللهِ عمّا يُشرِكُون * هُوَ اللهُ الخالِقُ البار المُصَوّرُ لَهُ الأسْمَاءُ الحُسْنَی یُسَبِّحُ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَهُوَ العَزِیزُ الحَکِیمُ﴾ و در غرفه سوم در ضمن نقاشی با خط ثلث خفی مسطور است: ﴿لا إله إلّا الله و الله أكبر﴾. شبستان چولایی در این قسمت جامع است بعد از این غرفه ممر درب کتاب فروشان است که راهرو و شبستان امام جمعه نیز از این غرفه است. سه طاق دیگر با ایوان فاصله است. در کتیبه دو طاق آن مکتوب است: «عن ابي حمزة عن أبي جعفر

ص: 112

محمّد بن على الباقر صلوات الله عليه قال : قال رجل: كيف سُمِّيَتِ الجمعة ؟ قال: إنّ الله عزّ و جلّ جَمَع فيها خَلقَه لولاية محمد و الميثاق في وصيه فسماه يوم الجمعة لجمعه خَلقه فيه . في أربع وثمانين و ألف». در غرفه سوم با خشت کاشی تعمیری و خط میانه نوشته شده: «در ایام دولت پادشاه جم جاه کامکار دیو کشورگیرِ معدلت آثار محی مراسم احمد مختار محمد شاه قاجار خلد الله ملکه به اشاره جناب مرتضوی انتساب فخر الحاج حاج میرزا موسی خان مترقب فيوضات الله وقدوة الاشباه ميرزا عبدالله متولّى مسجد جامع موفق به تعمیر گردید. فی سنه 1254» شبستان امام جمعه در این قسمت است.

عکس

معقلی شاهپرک داخل ایوان شرقی و غربی

ایوان آب: این ایوان قرینه طرف پایین .پاست. در ضلع شمالی ایوان سه طاق است؛ در طاق اول با کاشی مسطور است: «قال الله تبارک و تعالی ﴿لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي

ص: 113

الأرضِ وإِن تُبدوا ما في﴾ بقيه آیه در طاق دوم با خشت کاشی نوشته شده: ﴿أنفُسِكم أو تُخفُوه يُحاسِبكُم به اللهُ فيَعْفُر لِمَنْ يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴾ خمس و اربعین و ثلث مائة بعد الالف 1345 در غرفه سوم آیه «امن الرسول بما انزل إليه من به را مرقوم داشته اند. در سرپایه بین این سه غرفه با کاشی معرق این کتیبه را نوشته اند: «قال الله تبارک و تعالى: ﴿قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی اَلسَّماءِ﴾ و در پایه بعد ﴿فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضها فَوَلّ وجهَ شَطْرَ اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرامِ﴾. در فوق این سطور با خط كوفى «الحمد لله و الملک الله» نگاشته اند در سه غرفه جنوبی ایوان هم این آیات را نوشته اند: در غرفه اولی متصل به سرایوان مسطور است قال الله تبارک و تعالی: ﴿لانُفرّقُ بينَ أَحَدٍ مِن رُسُلِهِ، وَ قَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا ۖ غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ 1345﴾، در غرفه بعد ﴿و لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ ... رَبَّنَا لا تُؤَاخِذْنَا إنْ نَسِینَا أوْ أخْطَأنَا﴾ و بقیه آیه از ﴿رَبَّنَا وَلا تَحْمِلْ عَلَيْنَا واغفر لنا﴾ در طاق سوم نوشته شده، در سرپایه ها باقی مانده آیه ضلع مقابل از حيث ﴿ما كنتُم فَوَلُوا وُجُوهَكُم شَطره وإنّ الذينَ أُوتُوا الكتاب لَيَعْلَمُون أَنَّه الحَقُّ مِنْ رَبِّهِم﴾ را کتیبه کرده اند. در سقف ایوان با خط بنایی قریب به کوفی این آیات مسطور است ﴿أَمَّن یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشِفُ السُّوءَ وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاء الْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ قَلِیلًا ما تَذَكَّرُونَ أمَن يَهْدِيكُم في ظُلُماتِ البَر و البحرو مَنْ يُرسل الرياحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ ۗ أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ ۚ تَعَالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ * أَمَّنْ یَبْدَأُ الْخَلْقَ﴾ سنه 1345. در وسط سقف، 18 ترنج طرح کرده و در آن ها به خط بنایی اسامی چهارده معصوم را نوشته اند. در پیشانی ایوان آب سورۀ «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى قائم لا يَمُوتُ فِيها وَ لا يَحْيى 1341﴾ مکتوب است. در طرفین دهنه ایوان، وسط پایه کلمۀ «علی» با خط بنایی مسطور و سوره توحید را در آن نقش کرده اند.

ص: 114

عکس

معقلی متداخل خفته و راسته اسپر غربی پایین گنبد مسجد گوهرشاد

عکس

معقلی هشت بازوبندی اسپر غربی پایین گنبد مسجد گوهرشاد

ص: 115

عکس

معقلی مقسمی هشت در هشت اسپر غربی پایین گنبد مسجد گوهرشاد

بعد از ایوان، تا زاویه جنوب غربی چهار طاق است، در غرفه متصل به ایوان این حدیث کتیبه شده: ﴿قال علی علیه السّلام اَلْعَالِمُ یَعْرِفُ اَلْجَاهِلَ لِأَنَّهُ کَانَ قَبْلُ جَاهِلاً قبل و اَلجاهِلُ لایَعْرِفُ العالِمَ لأنَّهُ لَمْ یَکُنْ قَبْلُ عالِماً قبل﴾. در طاق بعد مرقوم است: «قد توفق به توفيق الله الملك الصانع التعمير هذا المسجد الجامع العالى جاه ذوالجلاه امیرالامراء الكرام محمد اسحاق خان سردار قرایی 1214». در طاق سوم نگاشته اند: ﴿قُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَدا وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَریکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کَبِّرْهُ تَکْبیرا﴾. غرفه بعد ممر در عطاران و راهروی شبستان نجارهاست که در ضمن نقش روی غرفه سبحان الله والحمد لله ولا اله إلا الله و

ص: 116

الله اکبر» مسطور است. شبستان بزرگ جامع معروف به شبستان حاج سید عباس در این قسمت واقع است. ممر شبستان غرفه کوچکی است طرف جنوبی جامع مزبور در طاق بعد این آیه نوشته شده: «قال الله تبارک و تعالى: ﴿إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ ۖ فَعَسَىٰ أُولَٰئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ﴾ كتبه محمدرضا الإمامى. غرفه بعد ممر دالان و درب قبله جامع است. (1)

«در اطراف جامع مزبور نزدیک به لبه دیوار همه جا کتیبه ای با خط ثلث جلی دارد که از پهلوی مناره شرقی شروع شده و ابتدا سوره «هل أتى» است که در روی غرفه شبستان چولایی تمام می شود پس از آن «سوره جمعه»، و بقیه کتیبه سوره «قدر» است؛ در آخر مرقوم شده «سنة ثلث و ثمانين والف من الهجرة النبويه كتبه المذنب محمد رضا الامامي الاصفهانی» در کلیه پایه های داخل مسجد «بند رومی» ساخته و با کاشی معرق «الله الباقی» را مکرر کرده اند و هر پایه را از بالای ازاره تا لب دیوار چهار قسمت کرده اند. در فاصله بین قسمت ها «لا اله الا الله محمد رسول الله» مسطور است». (2)

و آن چه از این تعمیری است علی ولی الله نیز دارد به در متصل به ازاره ابتدای پایه ها آیات قرآنی را با خط معمولی نوشته اند. در فضای غرفات شبستان ها از داخل غرفه روی دور طاق از کاشی معرق شمسه هایی در داخل نقوش گره ترسیم کرده اند و اسماء الله را به شکل دایره در داخل این شمسه ها نوشته اند: «یا حنان یا منان یا دیان، یا غفران یا سبحان یا برهان یا أمان» در غرفات فوقانی مسجد ضمن نقش اطراف آن این حدیث تکرار شده: «قال النبي عليه السلام: ﴿نِیَّهُ المُؤمنِ خَیرٌ مِن عَمَلِهِ﴾. (3)

ص: 117

عکس

معقلی هشت بازوبندی در بازوبندی اسپر غربی پایین گنبد مسجد گوهرشاد

عکس

معقلی گره شش بندی ته بریده بغل کش ایوان مقصوره

عکس

معقلی گره هشت و زهره بغل کش ایوان مقصوره

تحت فرمانروایی جلال الدین میرانشاه و فرزندان او قرار گرفت و بخش خاوری یعنی خراسان و ماوراء النهر و نواحی مجاور آن که در نهایت به تصرف شاهرخ درآمد. گرچه بخش نخستین زمان اندکی در دست تیموریان ماند ولی بخش شرقی، که قسمت های دیگری نیز به آن افزوده شد مدت ها برای فرزندان و نوادگان امیر تیمور باقی ماند.

به گواهی تاریخ، شاهرخ برخلاف پدر، مردی صلح جو، دین دار، و اهل علم و ادب و هنر و حامی دانشمندان و هنرمندان بود در دوران حکومت او به آبادانی شهرها توجه خاصی شد شهر هرات در عهد او به کمال ،آبادی رونق و شکوه خود رسید و بازارها مدرسه ها، خانقاه ها، باغ ها و کوشک های بسیار در آن جا بنا شد. (1)

از جمله کارهای او رونق و گسترش بخشیدن شهر مشهد است این شهر پس از ویرانی توس به دست میرانشاه اهمیت بیش از پیش یافت با مهاجرت مردم توس به آن، در زمان شاهرخ با توجه ویژه او روی به آبادانی نهاد و در حقیقت همدوش هرات یکی از دو پایتخت او به شمار آمد. (2)

شاهرخ در سال 817 ه- . ق . بایسنغر میرزا را به حکومت خراسان غربی با مرکزیت مشهد گماشت. این فرزند هنرمند و باذوق گوهرشاد مدت بیست سال در خراسان حکومت کرد؛ احتمالاً سنگ بنای مسجد گوهرشاد مشهد هم به توصیه مادرش و تحت نظروی در همین سال نهاده شده است. در سال 821 ه- . ق. که شاهرخ به همراه گوهرشاد برای زیارت و افتتاح مسجد جامع به مشهد آمد، قندیلی طلا به وزن سه هزار مثقال پیشکش حرم رضوی کرد و فرمان احداث باغ و کاخ سلطنتی به نام چهار باغ را صادر کرد تا در مواقعی که به زیارت می آید در آن جا استراحت کند. از آن گذشته بناهای دیگری نیز همچون مدرسه های بالاسر مدرسه دو در و پریزاد به فرمان همین پادشاه و امرای منصوب وی در مشهد ساخته شد. (3)

گوهرشاد که با نام های گوهرشاد بیگم آغا خاتون و با القاب بلقیس زمان، قیدافه

ص: 119

دوران، مهد علیا و ستر عظمی نامیده شده دختر امیر غیاث الدین ترخان است که از امیران جغتایی و از امیران روزگار تیموری است.

عکس

گره هشت و سیلی معرق سنگ و کاشی پخی ورودی ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد

تاریخ تولد گوهرشاد به درستی مشخص نیست اما حدود تاریخ تولد وی را سال 780 ه- . ق . نوشته اند. او در سن 16 سالگی در سال 795 ه- . ق . با شاهرخ ازدواج کرد و دو فرزند هنرمند و هنرپرور شاهرخ یعنی ابراهیم سلطان و بایسنغر در سال های 796 و 799ه-.ق. از گوهر شاد زاده شدند که هر دوی آن ها در جوانی و قبل از شاهرخ فوت کردند.

آثار خیر گوهرشاد بسیار است که مصلا و خانقاه و مدرسه هرات و مسجد جامع مشهد از آن جمله است معمار و مهندس اغلب این آثار استاد قوام الدین شیرازی بود که از معماران زبردست و نامدار روزگار خود محسوب می شد و از سلک هنروران نامور دربار

ص: 120

هرات به شمار می رفت. روش گوهرشاد این بود که پس از تکمیل بنا املاک و اسباب و چهارپایان زیادی بر آن وقف می کرد و اداره امور موقوفات را به متولیان مورد اعتماد می سپرد تا این آثار آباد و پررونق بماند. (1)

عکس

لوزی با نقش ترنج بخشی از طرح لوز و مربع اسپر ایوان دارالسیاده مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد در طول زمان بارها مرمت شده است؛ مهم ترین مرمت های مسجد مربوط به سال های 1119، 1008 ، 1052 ، 1053 ، 1059، 1077 ، 1087،1084 ، 1118، 1214، 1232، 1236، 1254، 1274 و 1336ه- . ق. است . البته مرمت های اساسی بنا در دو دوره انجام شده است. اولین مرمت پس از زلزله ربیع الآخر 1084ه- . ق . مشهد، که به دستور شاه سلیمان صفوی و به مباشرت کلبعلی خان قورچی باشی بیگلربیگی مشهد و

ص: 121

معماری شجاع الدین بنای اصفهانی انجام شده است. تاریخ این تعمیر در چند کتیبه مسجد از آن جمله کتیبه زرد معرق پیشانی ایوان مقصوره به خط محمدرضا امامی اصفهانی به تاریخ 1087ه- . ق . کتیبه زرد معرق پیشانی ایوان دارالسیاده، به خط محمدرضا امامی اصفهانی به تاریخ 1087ه- . ق . و کتیبه ای بر روی مناره شرقی به تاریخ 1088ه- . ق . ذکر شده است. (1)

کارهای انجام شده در این دوران عبارت اند از بازسازی کامل گنبد و پر کردن مناره ها تا سطح بام و پر کردن طاقگان های رو به صحن در دو سوی ایوان مقصوره، و بازسازی کامل کاشی کاری ایوان ها و غرفه ها در بازسازی گنبد به سال 1339ه- . ش . آثار گنبد اولیه که به روزگار صفوی بازسازی شده بود کشف شد دومین بازسازی اساسی مسجد در سال 1339ه- . ش انجام شد. علت این بازسازی صدماتی بود که در گلوله باران روس ها به سال 1330ه- . ق . به مسجد وارد شده بود.

عکس

نقش ترنج با کاشی معرق ترصیع شده بر روی آجرکاری مناره های مسجد گوهرشاد

ص: 122

عکس

نقش اسلیمی در داخل کادر مربع اجرا با کاشی معرق سرپایه های رواق های مسجد گوهرشاد

بر اساس نوشته مرحوم مدرس رضوی که خود شاهد گلوله باران حرم مطهر بوده است، یازده گلوله توپ به ایوان مقصوره و یازده گلوله به گنبد مسجد اصابت کرده است. پس از گلوله باران حرم مطهر و مسجد گوهرشاد مرمت های اساسی در حرم و مسجد انجام شد، ولی با توجه به شکست برداشتن گنبد مرمت های انجام شده در مورد گنبد مسجد گوهرشاد به دلیل حجم کلان گنبد و ضعیف تر بودن اسکلت بندی اطراف آن نسبت به گنبد مطهر چندان کارساز نبود. با این همه با مرمت های مستمر انجام شده بر روی گنبد توانستند آن را حدود پنجاه سال پس از گلوله باران سرپا نگه دارند. (1)

سرانجام در 1339ه- . ش. نظر اداره کل باستان شناسی و اداره کل اوقاف بر این قرار گرفت که نگهداری گنبد مسجد گوهرشاد دیگر امکان پذیر نیست و در این سال گنبد و

ص: 123

دیواره های طرفین و ایوان و ایوان های شرقی و غربی تا نزدیک ازاره تخریب شد و گنبد جدیدی از جنس بتون آرمه به جای آن ساخته شد بتن آرمه شدن گنبد هر چند باعث سبک شدن بنا و استحکام آن گردید، ولی اصالت مسجد را به عنوان یک بنای تاریخی آجری خدشه دار کرد. (1)

عکس

نقش شمسه با کاشی معرق در فواصل کتیبه نستعلیق مناره ها اجرا شده است

عکس

قاب بندی کاشی معرق با نقش اسلیمی سرپایه های ایوان دارالسیاده مسجد گوهرشاد

ص: 124

عکس

قاب بندی کاشی معرق با نقش گلدانی، سرپایه های ایوان دارالسیاده مسجد گوهرشاد

عکس

نقش ترنج نقاشی بر روی گچ، زیر عرقچین گنبد مسجد گوهرشاد

ص: 126

عکس

قاب بندی به شکل محرابی با کاشی معرق و نقش اسلیمی مناره های مسجد گوهرشاد

عکس

اسلیمی در داخل قاب شش ضلعی کاشی معرق، بخشی از گره لوز و مربع اسپر ایوان دارالسیاده مسجد گوهرشاد

ص: 128

خرجرد جام.

- قریه سعدآباد با باغ ها و اراضی واقع در جام.

- دیمچه زار سرخی شهره به ولایت مذکوره

- قرية صاغو به ولایت جام و بلوک خرجرد.

موقوفاتی که اشخاص دیگر وقف مسجد جامع کرده اند دو قسمت است: اوّل موقوفاتی که واقفان آن مشخص است؛ دوم موقوفاتی که وقف نامه آن ها درگذشته مفقود شده و در حال حاضر در دسترس نیست.

موقوفاتی که وقف نامۀ آن ها موجود است به قرار زیر است:

- تیمچه نجف قلی خان واقع در پایین پای مبارک موقوفه نجف قلی خان بیگلربیگی مشهد، که در سال 1106 ه- . ق . این تیمچه را در اراضی پایین پا ساخته و وقف قرار داده است و امروز وجود ندارد.

- باغات واقع در قریه ازغد که سید میرزا و میر محمد ابول در سال 1169ه- . ق . وقف کرده اند.

- باغات واقع در ابرده علیا و سرخاندیز شش فرسخی مشهد، موقوفه امی خانم در سال 1242ه- . ق .

- سه ربع گوندوک و تمام مززعۀ سیاسک در دو فرسخی مشهد.

- دو باب دکان واقع در مشهد، آقا عبدالکریم ناظر در سال 1300ه- . ق . وقف کرده است.

- یک سهم از چهارده سهم بوژمهران نیشابور؛ عده کثیری از رعایای بوژمهران محل مذکور را در سال 1111ه- . ق . وقف کرده اند بوژمهران در دو فرسخی نیشابور واقع است.

ربع دیش دیش در شش فرسخی نیشابور و یک م از دوازده سهم مزرعه خوشخان و سه سهم از چهارده سهم مزرعه دشت واقعتان در یک فرسخی نیشابور موقوفه محمد ابراهیم بیکا مختاری بیات در سال 1166ه .ق.

- دو رشته قنات آبده و خاین بازق واقع در اسحاق آباد، در چهار فرسخی نیشابور موقوفه حاج محمدرضا تاجر اردستانی به سال 1166ه .ق.

ص: 130

عکس

نقش ترنج نقاشی بر روی گچ زیر عرقچین گنبد مسجد گوهرشاد

عکس

نقش اسلیمی در داخل قاب بندی سیلی بخشی از نقش کاشی معرق و معرق سنگ بر روی بغل کش ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد

ص: 132

عکس

کاشی معرق با نقش اسلیمی در داخل قاب بندی به شکل موج بغل کش ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد

عکس

نقش شمسه نقاشی بر روی گچ زیر عرقچین گنبد مسجد گوهرشاد

ص: 133

عکس

قاب بندی با کاشی معرق و نقش گلدانی، سرپایه های ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد

ص: 134

عکس

قاب بندی کاشی معرق در زمینه آجر، گره شمسه شش و شش حاشیه دار سرپایه های ایوان غربی و شرقی مسجد گوهرشاد

ص: 135

577/5 متر است که 82/5 متر مساحت سرداب ها و 495 متر مساحت خود بناست. (1)

اجرای گنبد به شکل آوگون (1) است.

ویژگی این مسجد پلان منحصر به فرد آن در خراسان است. با توجه به این که معمار بنا تبریزی ست همزمان با ساخت این مسجد در مشهد مساجد دیگری به وسیله معماران اهل تبریز با همین پلان در آسیای صغیر به ویژه در شهر بورسا ساخته شده است. پانزده سال پس از ساخت مسجد شاه در مشهد مسجد کبود تبریز با پلان مشابه ساخته شد، بنابراین کاربرد این نقشه در این دوران در معماری آسیای صغیر مرسوم بوده است ولی در خراسان یک نوآوری از طرف معماری تبریزی بنا محسوب می شده است. (2)

عکس

مسجد شاه، پلان و مقطع سردابه ها

ص: 138

عکس

مسجد شاه نمای اصلی

عکس

مسجد شاه، مقطع اصلی و پلان گنبد

ص: 139

عکس

مسجد شاه مقطع طولی

عکس

مسجد شاه طرح ایزومتریک

ص: 140

دهلیزهای اطراف گنبدخانه اصلی نیز به وسیله گنبدهای کوچکی که با کاربندی اجرا شده پوشانده شده است. این پوشش ها به صورت دو به دو با یکدیگر قرینه هستند. گنبدهای جنوبی شرقی و شمالی نیز به وسیلهٔ کاربندی پوشش شده که از نظر اجرا و مساحت متفاوت اند.

سرداب های بنا که یکی در زیر گنبدخانه اصلی و دیگری در ضلع جنوبی قرار دارد با پوشش های گنبدی با خیز کم که به تاوه مشهور است پوشش شده است. (1)

عکس

مسجد شاه نمای عمومی دید از شرق

عکس

مسجد شاه گنبد و مناره شمالی

ص: 142

کتیبه های بنا به چند دسته تقسیم می شود دسته اول کتیبه های قرآنی، حدیث و شعارهای مذهبی است دسته دوم اشعار سعدی و سید قاسم انوار است و دسته سوم کتیبه های تاریخی است.

کتیبه های تزیینی بنا را اکثر صنیع الدوله و مولوی خوانده اند. این کتیبه ها دوباره بازبینی شدهاند کتیبه های تزیینی ایوان ورودی شامل دو قطعه شعر به خط ثلث است. این کتیبه ها از پایه راست ایوان شروع می شود و در پایۀ چپ پایان می یابد؛ کتیبه قسمت بیرونی پایه ابیاتی است از سعدی که با کاشی کرم در زمینه لاجوردی در داخل کادرهایی با خطوط سفید نوشته شده کتیبه بخش داخل پایه ابیاتی است از شاه قاسم انوار تبریزی شاعر قرن هشتم و نهم هجری. (1)

در ابتدای شروع کتیبه اصلی ایوان دو قاب بندی با کاشی معرق با نقش گلدان گل است.

اشعار سعدی که در کتیبه به کار رفته چنین است:

خوش است عمر دریغا که جاودانی نیست *** پس اعتماد براین پنج روز فانی نیست

زمین به تیغ بلاغت گرفتی ای سعدی *** سپاس دار که جز فیض آسمانی نیست (2)

اشعار دیگر سرپایه ایوان از شاه قاسم انوار تبریزی است که شامل ده بیت است:

من بیچاره سودا زده سرگردانم *** که به اوصاف خداوند سخن چون رانم (3)

ص: 143

کتیبه وسط در حاشیه از میان رفته و فقط ابتدا و انتهای آن باقی مانده است و عبارت بسم الله الرحمن الرحيم با خط ثلث سفید در زمینه کاشی لاجوردی باقی مانده است. بخش انتهایی این کتیبه نیز باقی مانده که در بخش کتیبه های تاریخی به آن خواهیم پرداخت.

در قسمت پخی ایوان ورودی نیز دارای کتیبه های کاشی معرق به خط سفید ثلث بر زمینه لاجوردی است مضمون این کتیبه ها صلوات بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام است. (1) کتیبه پیشانی ایوان نیز آیه 144 سوره بقره بوده است که انتهای آن تاریخ 1119ه- . ق . نوشته شده که تاریخ مرمت بناست. (2)

عکس

مسجد شاه بخشی از کتیبه دور گنبد

ص: 144

عکس

مسجد شاه کتیبه کاشی معرق به خط ثلث بر روی مناره مضمون حدیث نبوی

مناره های مسجد نیز دارای کتیبه های تزیینی است مناره ها دارای ترنج های کاشی معرق است که حد فاصل این ترنج ها به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی از کاشی معرق اسماء الهی نوشته شده است. قسمت تاج مناره نیز دارای خط و کاشی معقلی است که در داخل کاشی کاری معقلی نام حضرت محمد صلی الله علیه و آله با خط بنایی چهار بار تکرار شده است. (1)

در قسمت فوقانی ازاره مناره نیز کتیبه ای به خط ثلث سفید از کاشی معرق بر زمینه اسلیمی نوشته شده است مضمون آن آیه 33 سوره فصلت است. در بالای این کتیبه که نیمی از مناره را دور می زند دو ردیف قطار بندی با کاشی معرق و اشکال اسلیمی است و بالای قطار بندی مناره نیز سه کتیبه در داخل قاب بندی کاشی معرق نوشته شده است مضمون کتیبه اوّل با کاشی سفید در زمینه لاجوردی عبارت «سبحان الله و الحمد الله» است. مضمون کتیبه دوم دو حدیث از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است که دومی به

ص: 145

اشتباه به حضرت علی علیه السلام نسبت داده شده به این مضمون: «قال رسول الله (صَلَّى الله و آله وسلم): ﴿لْمُؤَذِّنُونَ أَطْوَلَ اَلنَّاسِ أَعْنَاقاً یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ﴾. (1)

وقال عليه السلام: ﴿إِذَا سَمِعْتُمُ الْمُؤَذِّنَ فَقُوْلُوْا مِثْلَ مَا یَقُوْلُ﴾ (2)

کتیبه سوم که تقریباً از میان رفته با خط ثلث به رنگ قهوه ای روشن بر روی زمینه لاجوردی نوشته شده است. مضمون آن به وسیله صنیع الدوله خوانده شده، که حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله می باشد: «قال النبي عليه السلام: ﴿مَنْ أَذَّنَ سَبْعَ سِنِینَ مُحْتَسِباً کُتِبَت لَهُ بَراءَهٌ مِنَ النّارِ﴾ صدق نبى الله. (3)

عکس

مسجد شاه ابتدای سرپایه سمت راست شعر به خط ثلث از شاه قاسم انوار، قاب بندی کاشی معرق با نقش گلدانی، بخش های باقی مانده از کتیبه نام معمار بنا شمس الدین محمد تبریزی نیز دیده می شود

ص: 146

عکس

مسجد شاه انتهای کتیبه سرپایه ایوان نام امیر ملکشاه بانی بنا و سال بنا 855 ه-. ق . خوانده می شود

کتیبه تزیینی داخل بنا عبارت است از کتیبه ازاره بنا که اضلاع گنبدخانه را دور می زند. ازاره بنا همان طور که گفته شد از کاشی های سبز شش گوش است. این کاشی ها داخل گنبدخانه را تا منطقه انتقالی گنبد پوشش داده است، در گذشته بر روی این کاشی های شش گوش کلمه «علی» با آب طلا نوشته بوده که اکنون از بین رفته است. (1)

در بالای ازاره بنا کتیبه ای به عرض 24 سانتی متر قرار دارد که دیوارهای گنبدخانه را دور می زند. این کتیبه به رنگ عسلی بر زمینه سبز سیر به خط ثلث زیبایی نوشته شده است. مضمون آن شانزده بیت از سی بیت مناجات منظوم حضرت علی علیه السلام است. در قسمت بالای کتیبه نیز کلمه «الملک الله» به خط کوفی تکرار شده است. شانزده بیت کتیبه چنین است:

لَكَ الحَمْدُ يا ذَا الجُودِ وَالْمَجدِ وَالعُلى *** تَبارَكْتَ تُغطى مَنْ تَشَاءُ وَ تَمْنَعُ

اِلهى وَ خلّاقی و حرزی و مَوْئِلي *** إِلَيكَ لَدَى الإِعْسارِ والْيُسْرِافْزَعُ

ص: 147

اِلهى لَئِنْ جَلَّتْ وَ جَمَّتْ خَطِيئَتِي *** فَعَفْوُكَ عَنْ ذَنْبي أَجَلُ وَأَوْسَعُ

اِلهى لَئِنْ أَعْطَيْتُ نَفْسِي سُؤلَها *** فَها اَنَا في رَوْضِ النَّدامَةِ اَرتَعُ

الهى تَرى حالى وَ فَقْرى و فاقتى *** وَأَنْتَ مُناجاتِي الخَفِيَّةَ تَسْمَعُ

اِلهى لَئِنْ خَيَّبْتَنَى أَوْ طَرَدْتَني *** فَمَنْ ذا الذى اَرْجُو و مَنْ ذا أُشفّعُ

الهى اَجرني مِنْ عَذابِكَ إِنَّني *** أسيرٌ ذليلٌ خائف لَكَ أَخْضَعُ

اِلهى فَآنِسْنى بِتَلْقينِ حُجَّتى *** إذا كان لي في الْقَبرِ مثوىً وَ مَضْجَعُ

الهى لئن عذبتني الفَ حَجّةٍ *** فَحَبْلُ رَجائي مِنْكَ لا يَتَقَطعُ

اِلهى أَذِقْنى طَعْمَ عَفْوِكَ يَوْمَ لا *** بَنُونَ ولامالٌ هُنالِكَ يَنْفَعُ

الهى اَقِلْني عَثرَتي وَامَحُ حَوْبَتِي *** فَانّي مُقِرٌ خائِفٌ مُتَضَرّعُ

الهى انلنى مِنكَ رَوْحاً وَ راحَةً *** فَلَسْتُ سوى اَبواب فَضْلِكَ أَقْرَعُ

الهى فَإِنْ تَعْفُو فَعَفْوُكَ مُنْقِذى *** والا فَبِالذَّنْبِ المُدَمِرِّ أَصْرَعُ

الهى بحقّ المصطفى وابنِ عَمِّهِ *** وَ حُرْمَةِ أَبْرارِ هُمْ لَكَ خُشَعُ

وَلا تَحْرِمنّى يا الهى و سيّدى *** شَفاعَتَهُ الكُبرى فَذاكَ المُشَفَعُ

وَصَلَّ عَلَيْهِمْ ما دعاكَ مُوَحِدٌ *** وَ ناجاكَ اَخيارٌ بِبابِكَ رُكَّعُ (1)

در زیر عرقچین گنبد در ناحیهٔ هشت ضلعی گنبد با خط ثلث برجسته در زمینه رنگ قرمز با رنگ سفید آیاتی از قرآن مجید نوشته شده؛ این آیات از آیه 161 تا 166 سوره بقره است که در هر ضلع یکی از آیات نوشته شده است؛ در انتهای کتیبه نیز تاریخ 1119ه- . ق . نوشته شده است. (2)

در داخل لوزی های کاربندی و در قسمت شروع عرقچین گنبد نیز کلمه سبحان الله و نیز اسامی ائمه اطهار علیهم السلام به خط ثلث نوشته شده که بیشتر این نوشته بر اثر نفوذ رطوبت از گنبد بیرونی بنا از میان رفته است. (3)

ص: 148

عکس

مسجد شاه زیر طاق یکی از رواق های اصلی تلفیق کاشی معرق و آجر گره هشت و چلیپا

عکس

مسجد شاه در ورودی اصلی با نقش گره تند دو و پنج و کتیبه های نستعلیق

ص: 149

پوشش بیرونی گنبد نیز با کاشی نره آبی پوشش شده است. در شکرگاه گنبد در میان اشکال لوزی کلمه یا الله یا الله به خط بنایی با کاشی لاجوردی نوشته شده در گریو (گردنی) گنبد چهار ردیف تزیین وجود دارد؛ در زیر شکرگاه گنبد دو ردیف کاشی معرق با نقش اسلیمی به کار رفته است.

در قسمت میانی گریو گنبد کتیبه ای از کاشی معرق به خط ثلث سفید در زمینه لاجوردی نوشته شده است. بیشتر این کتیبه از میان رفته است و مضمون قسمت های باقی مانده چنین است: «... سجدگاه اصفیا از صفا و مروه آن کعبه گر دارد شرف، از مروه و صفا این کعبه دارد صد بها از وجود مصطفی گرگشت آن کعبه عزیز....، ماه برج سلطنت... آفتاب اوج عزت، شاه فوج اوليا ... بسم الله ... معتمدی اباالحسن على الحسين ... الله ... جعل...». (1)

در قسمت فوقانی کتیبه ثلث با خط کوفی به رنگ قهوه ای کلمه «الملک الله» مکرر شده است.

در پایین گریو گنبد بین نورگیرهای گنبدخانه کلمۀ «البقاء لله» به خط بنایی گلچین با کاشی آبی و لاجوردی نوشته شده است.

یکی از نفایس مسجد در چوبی تاریخی آن است. این در در پیشانی چهارچوب فوقانی دارای تاریخ 1155 ه- . ق . است. این در به ابعاد 2/90×2 متر دارای تزییناتی گره شکل است که روی در به شکل منبت انجام شده است. گره به کار رفته بر روی در گره کند دو و پنج است. (2)

در قسمت فوقانی لت های در چهار عبارت مذهبی با خط نستعلیق بر زمینه اسلیمی منبت کاری شده است عبارت های اول و دوم که بر روی لت سمت راست در است حديث معروف: ﴿أَنَا مَدِینَهُ اَلْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا﴾ (3) از پیامبر و حديث ﴿مَنْ بَنَی مَسْجِداً

ص: 150

بَنَی اَللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی اَلْجَنَّهِ﴾ (1) از امام جعفر صادق علیه السلام است و بر روی لت دوم دو شعار مذهبی با این عنوان نوشته شده: «انا دار البكاء للحسين عليه السلام، من دخلنى للبكاء فقد أدخله الله في الجنّة».

تاریخ 1155ه- . ق . گویای این مطلب است که احتمالاً مسجد در دوره افشاریه مرمت شده و این در به جای در اصلی مسجد که احتمالاً از میان رفته بوده نصب شده است. (2)

عکس

مسجد شاه بخشی از کتیبه خط ثلث و کوفی کمربند گنبد

عکس

مسجد شاه بخش هایی از طلا کاری های داخل گوشه سازی های گنبد

در خلال چند دهه گذشته با کشف شدن سرداب های زیر مسجد به وسیله سازمان ملی حفاظت آثار باستانی خراسان، نویسندگان ایرانی و خارجی که پیرامون این بنا مطلب نوشته اند به تجزیه و تحلیل کتیبه پیش گفته پرداخته و در مورد بانی بنا و کاربری آن که آیا مسجد است یا مقبره به اظهار نظر پرداخته اند. در این جا ابتدا نظر این محققان را بازگو کرده سپس این نظرات را بررسی می کنیم.

عبدالحمید مولوی پژوهشگر و عضو انجمن آثار ملی خراسان، اولین کسی است که پس از پیدا شدن سرداب اصلی در سال 1347 مقاله مفصلی پیرامون بنا نوشته و به تجزیه و تحلیل بنا و هویت بانی آن پرداخته است مولوی نتیجه گرفته است که بنا یک مقبره است و نه مسجد و بانی این بنا که در مقبره دفن است امیر شاه ملک، امیر معروف دوره تیموری است. مطلبی که مولوی به آن چندان توجه نکرده این است که بانی بنا امیر ملک شاه است نه امیر شاه ملک و دیگر این که امیر شاه ملک 26 سال قبل از ساخت این بنا یعنی در سال 829 ه- . ق . فوت کرده و در فاصله این 26 سال امیر شاه ملک در کجا دفن بوده است. (1)

برنارد اکین در معماری تیموری در خراسان که حاصل پژوهش های او در دهه 1350ه- . ش. در خراسان است به بررسی مفصل مسجد شاه پرداخته است. او ضمن نقد نظر مولوی گفته که مسجد در گذشته دارای محراب بوده است؛ نیز اشاره کرده که امیر شاه ملک در هیچ یک از منابع دوره تیموری امیر ملک شاه نامیده نشده است. او به تجزیه و تحلیل کتیبه ها از نظر محتوایی نیز پرداخته و بیشتر کتیبه ها به ویژه کتیبه های روی مناره ها را کتیبه هایی هماهنگ با مسجد دانسته است اکین در نهایت با توجه به نمونه های مشابه مساجد تدفینی در ایران و آسیای صغیر این بنا را مسجد تدفینی دانسته است. (2)

کتاب دیگری نیز پیرامون معماری دوره تیموری در دههٔ 1980م. چاپ شده است.

ص: 152

این کتاب با نام معماری تیموری در ایران و توران نوشته دونالد ویلبر و لیزا گلمبک است. نگارندگان در این کتاب ضمن بیان دیدگاه های اکین در مورد بنا بر اساس شواهد تاریخی از جمله کتاب مطلع السعدین بنای یاد شده را به ملک شاه یحیی امیرسیستان منسوب دانسته اند. (1)

عکس

مسجد شاه نمای گنبد دید از شرق

مهدی سیدی پژوهشگر و عضو سابق مرکز خراسان شناسی آستان قدس، در مقاله ای مفصل پیرامون مسجد شاه دلایل مولوی را در مورد این که بنا مسجد نیست و مقبره است تکرار کرده و به انحراف قبله نداشتن محراب عدم انطباق پلان بنا با مساجد عهد تیموری و دفن جسد در سرداب زیر بقعه به عنوان دلایل مسجد نبودن بنا اشاره کرده است. بقیه مقاله ایشان بیان زندگی امیر ملک شاه است که به نظر ایشان در سرداب این بنا دفن شده است. سیدی سعی کرده در ابتدای مقاله نکته مبهم مقاله مولوی را رفع کند و آن ساخته شدن مسجد به فاصلهٔ 26 سال قبل از فوت امیر شاه ملک است. او معتقد است سال 855 ه- .ق که در کتیبه ایوان آمده در واقع سال تزیین و کاشی کاری بنا است و بنا در همان 829 ه- . ق يا قبل ترکه سال فوت امیر شاه ملک است ساخته

ص: 153

شده است. البته برای این اظهار نظر هیچ دلیلی ذکر نشده است. (1)

حال با توجه به موارد گفته شده به نظر می رسد توجه به عنوان خود کتیبه ما را به واقعیت رهنمون خواهد شد. در این کتیبه برای امیر ملک شاه آرزوی بالا رفتن مقام و منزلت و دولت شده آرزوی دولتمندی تنها برای کسی می شود که در قید حیات باشد پس این که سازنده بنا امیر شاه ملک باشد، به این دلیل که 26 سال قبل فوت شده مردود است. احتمالاً سازنده بنا امیر ملک شاه یحیی سیستانی است که در حکومت تیموری صاحب منزلت بوده و سمرقندی ذیل وقایع 864 ه- . ق از او یاد کرده است. (2)

متفاوت بودن پلان بنا با مساجد خراسان به این دلیل است که معمار بنا احمد بن شمس الدین معمار تبریزی تحت تأثیر معماری آسیای صغیر، به ویژه مساجد شهر بورسا در این دوران نقشه این مسجد را طراحی کرده نمونه ای که از نظر پلان و تزیینات در ایران قابل مقایسه با مسجد شاه است مسجد کبود تبریز است. جالب توجه این که این دو مسجد عملکرد مشابهی دارند مسجد شاه به عنوان مسجد تدفینی برای خاندان ملک شاه یحیی سیستانی ساخته شده است و مسجد کبود تبریز به عنوان مسجد تدفینی به دستور جهانشاه قرقوینلو برای مدفن خود و خاندانش ساخته شده است. احتمالاً خاستگاه چنین مساجد تدفینی آسیای صغیر است، و نمونه های آن را در بورسا، آماسیه و استانبول به فراوانی می توان یافت این سنت ساخت مساجد تدفینی در دوران تسلط عثمانی بر مصر در این سرزمین نیز رواج یافت و در قاهره مساجد مختلفی با این عملکرد ساخته شده است. (3)

دومین کتیبه تاریخی بنا در پیشانی ایوان قرار دارد این کتیبه آیه 39 سوره بقره است

ص: 154

و در پایان آن تاریخ 1119ه- . ق وجود دارد که تاریخ مرمت بنا به روزگار صفویه است. این تاریخ بار دیگر پس از آیات 161 تا 166 سوره بقره در هشت ضلعی منطقه انتقالی گنبد تکرار شده است. (1)

دیگر کتیبه تاریخی بنا نام معمار است که در پایه سمت راست ایوان در بالای قاب بندی نقش گلدان ترسیم شده است. آن چه از عبارت باقی مانده چنین است: «عمل بن شمس الدین محمد تبریزی بنا .... عبد الحمید مولوی این شخص را سازنده مسجد مولانا در تایباد می داند. (2)

دیگر کتیبه مسجد بر روی چهارچوب در مسجد نقش بسته است. نقطه این کتیبه پس از «بسم الله الرحمن الرحیم» تاریخ 1155ه- . ق .است. این تاریخ مربوط به دوره افشاریه است. (3)

بر اساس کتیبه ها کهن ترین مرمت مسجد همان گونه که بیان شد مربوط به 1119ه- .ق است که روزگار فرمانروایی شاه سلطان حسین صفوی است. این بنا در طول زمان به تناوب مرمت شد. عکسی که در آلبوم خانه کاخ گلستان از این بنا در دوره قاجار گرفته ،شده گویای وضعیت نابه سامان بنا در این دوران است این وضعیت تا اواخر دهه 1340ه- . ش ادامه داشت مرمت های جدید بنا در سال 1347ه- . ش با هزینه انجمن آثار ملی، به وسیلهٔ سازمان ملی حفاظت آثار باستانی خراسان شروع شد و به تناوب تا سال 1352ه- . ش ادامه یافت این مرمت ها شامل پی بندی و استحکام بخشی بنا، مرمت کتیبه ها و کلا کاشی کاری ها، استحکام بخشی مناره های بنا و کف سازی بنا با آجر بوده است. (4)

ص: 155

عکس

مسجد شاه کتیبه کمر پوش داخل گنبد

بنا از سال 1379 به آستان قدس رضوی تحویل شد. پس از انجام مرمت روی آن به عنوان موزه در کنار حمام شاه مورد بهره برداری قرار خواهد گرفت.

ص: 156

ایوان اصلی مصلای مشهد دارای ارتفاع 17/85 متر عمق 9/42 متر و عرض 10/14 متر است؛ طاق ایوان در جلو با یک طاق کجاوه و در قسمت انتهایی با نیم گنبدی که به وسیله سه کنج، گوشه سازی و پوشانده شده است. (1) در دو طرف ایوان دو رواق گنبددار قرار دارد. ارتفاع گنبدها 8/14 متر و ابعاد گنبدخانه ها 5/71×5/71 متر است. گنبدهای این رواق ها به صورت عرقچین است که با سه کنج های کشیده و کاربندی گوشه سازی شده است.

این بنا دارای سه محراب است که محراب اصلی در انتهای ایوان اصلی تعبیه شده و دارای پنج ضلع و عرض 2/14 و ارتفاع 5/28 متر است. رواق های کناری نیز هر یک دارای محراب کوچک تری به عمق 1/42 متر هستند؛ این محراب ها نیز کثیر الاضلاع اند. (2) در اضلاع جنوب شرقی و جنوب غربی بنا غرفه هایی قرار گرفته که از داخل هر یک پلکانی برای رفتن به بام تعبیه شده است. اضلاع شمال شرقی و شمال غربی بنا پخ شکل است. در داخل این یخ ها نیز غرفه های کثیر الاضلاعی تعبیه شده است این غرفه ها جنبه تزیینی دارد و در گذشته دارای تزیینات کاشی و گچ بری بوده که در حال حاضر از میان رفته است. (3)

در قاب بندی های نمای ایوان از تلفیق نقوش گره و اسلیمی استفاده شده است. رنگ های غالب در کاشی ها آبی، لاجوردی سفید و زرد است.

دومین تزیین بنا گچ بری است. این گچ بری ها به صورت کتیبه در بخش فوقانی طاق های دو سوی محراب ایوان اصلی وجود داشته است در حال حاضر تنها بخشی از کتیبه گچبری سمت شرقی محراب باقی مانده است. دو سوی بغل کش ایوان اصلی دارای دو طاق نما با قوس شبدری به صورت تزیینی با گچ است. (1)

مقرنس، دیگر تزیین مصلای مشهد است. این مقرنس ها شامل مقرنس کاشی در بخش فوقانی محراب اصلی ایوان بوده که از میان رفته است. محراب های داخل گنبدخانه ها نیز دارای مقرنس گچی است؛ پوشش نیم گنبدی ایوان اصلی نیز دارای مقرنس های نقاشی شده بوده است که در حال حاضر تنها باقی مانده قسمت انتهایی این مقرنس در بخش فوقانی کتیبه کمربند ایوان دیده می شود.

همان طور که اشاره شد این بنا دارای ازاره کاشی معرق بوده است. ازاره بنا کلا از میان رفته است. تنها در قسمت هایی آثار کاشی های معرق بر روی ازاره مشاهده می شود. (2)

کتیبه های بنا که جنبه تزیینی دارد شامل چند مورد است. ابتدا کتیبه های محراب ایوان است این کتیبه ها دو مورد است اوّل کتیبه کاشی معرق است به خط ثلث زرد بر زمینه لاجوردی که در قسمت بیرونی محراب از سمت راست شروع شده و در سمت چپ پایان می یابد مضمون آن متن کامل سوره مبارکه اعلی است. کتیبه دوم نیز با کاشی معرق در داخل محراب تعبیه شده و در قسمت میانی محراب با خط ثلث سیاه بر زمینه زردرنگ نوشته شده که پنج ضلع داخل محراب را دربر می گیرد. مضمون آن آیه 149 سوره مبارکه بقره است. در انتهای آن نام کتیبه نویس که محمدرضا امامی است نوشته شده که کتیبه نویس معروف دوره صفویه است. (3)

ص: 160

عکس

مصلی مشهد نمای عمومی دید از شمال

عکس

مصلی مشهد، نمای جنوب غربی

ص: 161

عکس

مصلی مشهد، گوشه سازی داخل ایوان

عکس

مصلی مشهد کتیبه بانی به خط ثلث سفید در زمینه لاجوردی با کاشی معرق

عکس

مصلی مشهد کتیبه بانی

در بخش فوقانی طاق های دو سوی محراب اصلی ایوان همان طور که اشاره شد کتیبه های گچ بری به خط ثلث وجود داشته که تنها بخشی از کتیبه شرقی باقی مانده است. مضمون کتیبه آیه 255 سوره بقره است.

ص: 162

دو کتیبه خط ثلث در نمای ایوان دیده می شود؛ این دو کتیبه با کاشی معرق سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده است. کتیبه اوّل که از سمت راست سرپایه بیرونی ایوان آغاز می،شود پیشانی ایوان را دور زده و در سمت چپ پایان می یابد. مضمون آن متن کامل سوره مبارکه ملک است. در پایان کتیبه تاریخ 1087 نوشته شده است.

کتیبه دوم نمای ایوان از قسمت داخلی سرپایه راست ایوان آغاز می شود و پس از دور زدن خط قوس ایوان در سمت چپ پایان می یابد مضمون آن متن کامل سوره مبارکه جمعه است. در انتهای کتیبه نام کتیبه نویس نوشته شده است: «کتبه راجیا الی الله محمد حسین بن عنایت الله 1087». (1)

به گوش دلم گفت پیر خرد *** بود این بنا مجمع خاص و عام

عمل حاجی شجاع بنای اصفهانی *** کتبه محمد حسین مشهدی (1)

عکس

مصلی مشهد، کتیبه پخی ایوان اصلی به خط نستعلیق مضمون کتیبه شعر درباره معمار بنا

ص: 164

عکس

مصلی مشهد، کتیبه پخی ایوان اصلی به خط نستعلیق، کتیبه با مضمون شعر از ابو صالح رضوی به عنوان بانی بنا نام برده است

مضمون این کتیبه نشان می دهد که بنا در دوران شاه سلیمان صفوی به فرمان صدرالممالک (1) (صدر عامه) این دوران یعنی میرزا ابو صالح رضوی فرزند میرزا محسن

ص: 165

رضوی (1) و به مباشرت حاجی ملک (2) و معماری شجاع الدین بنای اصفهانی که معمار سلطنتی بوده و سرپرستی مرمت مجموعه بناهای حرم رضوی را پس از زلزله 1084ه- .ق برعهده داشته ساخته شده است.

دومین کتیبه تاریخی بنای مصلا کتیبه ای است به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی این کتیبه که با کاشی معرق ساخته شده در کمر ایوان مصلا نوشته شده است و سه ضلع ایوان را دور می زند. متأسفانه بخش هایی از کتیبه از بین رفته است؛ آنچه از کتیبه باقی مانده چنین است

«بسم الله الرحمن الرحيم: الحمد لله وسلام على عباده الذين اصطفى و بعد فلما ورد عن الصادق عليه السلام قال: ﴿السُّنَّةُ عَلَى أَهْلِ الْأَمْصَارِ أَنْ يَبْرُزُوا مِنْ أَمْصَارِهِم فِي الْعِيدَين إِلَّا أَهْلَ مَكَّةَ فَإِنَّهُمْ يُصَلُّونَ فِي الْمَسْجِد الحَرامِ﴾ (3) و تمَّ هذا المقام على أن يكون لتلك الصلاة حقيقاً مصلى بالتوجّه ... دور السلطان الأعظم والخاقان المعظم مالک رقاب سلاطین الأمم صاحب الشوكة ... اطال الله تعالی ملکه و جرى في بحر التأبيد فلكه بإشارة افتخار اعاظم السادات النقباء و اعتبار أفاخم الأجلّة العظماء و في... العالمين وقرة باصرة سلسلة السادة الثقاة والاقبال عزّة ناصية صمصمة الحشمة والعظمة صاحب الاجلال و الصدارة العليّة العالية والمقامات العظيمة المتعالية صدر الممالك المحروسة المولى الأجل الفالح ميرزا المعتلى أبوصالح الرضوى لا زال ظلال اقباله بمحمد وآله من خالص ماله لیوم مآله فی 1086، کتبه راجياً الى الله محمد حسین بن عنایت الله». (4)

ص: 166

این کتیبه ابتدا با حدیثی از امام جعفر صادق علیه السلام در باب سنت به جای آوردن نمازهای عیدین در خارج از شهر آغاز می شود سپس برای سلطان وقت، شاه سلیمان صفوی، القابی ذکر شده و گفته شد که بنا در دورۀ او ساخته شده است، در پایان نیز برای میرزا ابو صالح رضوی بانی مصلا القابی ذکر شده و تأکید گردیده که این بنا را ابوصالح رضوی از مال خالص خود ساخته است. متأسفانه بخش هایی از کتیبه از میان رفته که در نقل کتیبه با نقطه چین مشخص شده است.

مطلبی که باید پیرامون ساخت مصلای مشهد در دوران شاه سلیمان صفوی به آن توجه کرد مسئله اقامه نماز جمعه در دوره صفوی است نماز جمعه در دوره صفویه از موارد مناقشه آمیز این دوران بوده است. علمای شیعه در این دوران سه گروه بوده اند: عده ای به حرمت نماز جمعه در بین شیعه در زمان غیبت کبرا معتقد بودند. از بزرگان این گروه می توان به عبدالحی رضوی کاشانی اشاره کرد.

گروه دوم به وجوب تخییری نماز جمعه اعتقاد داشتند که از آن جمله شیخ بهایی و میرداماد هستند. گروه سوم به وجوب عینی نماز جمعه اعتقاد داشتند که از این گروه می توان به محقق کرکی، شهید ثانی فیض کاشانی و محمد زمان رضوی اشاره کرد؛ شخص اخیر مدتی امامت جمعه مشهد را نیز بر عهده داشت.

هر یک از این گروه ها در تأیید دیدگاه خود و نفی دیگری به نوشتن رسالاتی پرداختند و بخش مهمی از نوشته های فقیهان دوره صفوی را رسالات نماز جمعه تشکیل می دهد. به هر حال با پیروزی گروه سوم از نیمۀ دوم دوره صفوی به بعد شاهد برگزاری نماز جمعه به طور رسمی در شهرهای مختلف ایران هستیم پیروزی طرفداران وجوب عینی نماز جمعه موجب می شود در اصفهان مسجد شاه به طور خاص برای برگزاری نماز جمعه ساخته شود و مصلای مشهد به وسیله میرزا ابو صالح رضوی صدرالممالک شاه عباس دوم و شاه سلیمان از مال خاصه خود او بین سال های 1086 - 1087ه- . ق ساخته شود. (1)

ص: 167

عکس

مصلی مشهد، کتیبه ثلث داخل محراب با کاشی معرق به خط محمدرضا امامی اصفهانی در ترنج بالا به خط نستعلیق نام معمار بنا حاجی شجاع بنا اصفهانی دیده می شود

عکس

مصلی مشهد داخل ایوان اصلی، بخشی از کتیبه گچبری خط ثلث با مضمون آیه الکرسی آوردن متن کامل سوره جمعه بر روی نمای ایوان مصلا خود تأکید دیگری است بر برگزاری رسمی نماز جمعه در مشهد است.

ص: 168

بنای مصلا از زمان ساخت بارها مرمت شده است مرمت های جدید بنا در دهه 1350ه- . ش تحت نظر سازمان ملی حفاظت آثار باستانی انجام شد این مرمت ها شامل استحکام بخشی ایوان با ایجاد کلاف بتنی در داخل پایه ها برای جلوگیری از رانش ایوان و برداشتن آجرهای تاج ایوان و آجر چینی مجدد تاج ایوان و غرفه های کناری بوده است. (1)

در حال حاضر نیز (1383) سازمان میراث فرهنگی خراسان مشغول مرمت بناست که شامل تجدید اندودهای گچ داخل مرمت و پاک سازی کاشی کاری ها و تزیینات گچی داخل ایوان می باشد.

یکی از مسائل اصلی مرمتی بنا در حال حاضر قرار گرفتن ضلع جنوبی مصلا در کنار خیابان است. رفت و آمد دایمی وسائل نقلیه از ضلع جنوبی مصلا در درازمدت باعث از بین رفتن استحکام بنا و نابودی آن خواهد شد. البته با طرح ایجاد لرزه گیر در ضلع جنوبی می توان تا حدی این مشکل را برطرف کرد ولی با تمام تفاصيل مسئله عدم وجود حریم برای این بنای تاریخی مسئلۀ اصلی مرمتی مصلای مشهد است. (2)

عکس

مصلی مشهد کاشی کاری اسلیمی و کتیبه پخی ایوان

عکس

مصلی مشهد کاشی کاری سرپایه و لچکی ایوان

ص: 170

عکس

مصلی مشهد، زیر طاق محراب نقش گره کند سرمه دان شمسه های کارداری طلاکاری بوده که از میان رفته است

ص: 171

عکس

مصلی طرق، نمای ضلع شرقی بازسازی شده

عکس

مصلی طرق، نمای ضلع شمالی (بازسازی شده)

ایوان بنا که رو به سمت شمال قرار دارد دارای ارتفاع 15/36 مترو دهانه 9/15 متر است. این ایوان دارای غرفه های دو طبقه در سرپایه ها و دو سوی ورودی گنبدخانه است. غرفه های سرپایه های ایوان پنج ضلعی است که وجود این غرفه ها، نمای بلند و عریض ایوان را از یکنواختی خارج کرده است.

پوشش ایوان که اکنون فرو ریخته نیم گنبد دارای کاربندی های آجری بوده، و تاج

ص: 174

ایوان نیز مانند پوشش ایوان فرو ریخته است. (1)

دیز (Diez) باستان شناس آلمانی است که در مسافرت 1915م/ 1334ه- . ق . به خراسان مصلا را دیده و آن را توصیف و بررسی کرده است. (1) بیست و پنج سال پس از دیز، آندره گدار ( Godard) مدیرکل اداره باستان شناسی ایران در مسافرت 1939م 1319 خورشیدی به خراسان مصلای طرق را به همراه پلان بررسی و توصیف نموده و بخش های باقی مانده کتیبه داخل ایوان را معرفی کرده است گدار در توصیف خود از مصلای طرق آن را با مصلای مشهد و برخی بناهای ترکستان مقایسه کرده است. (2)

عکس

مصلی طرق، طرح ایزومتریک، دید از بالا

دونالد ویلبر و لیزا گلمبک در اثر مشترک خود با عنوان معماری تیموری در ایران و توران به معرفی مختصر این بنا و ویژگی های معماری آن بر اساس منابع پیش گفته پرداخته اند. (3)

ص: 176

عکس

مصلی طرق، نمای عمومی دید از شرق

برنارد اکین (Okane) در نوشته خود با عنوان معماری تیموری در خراسان که نتیجه مطالعات میدانی او در دهه 1970م / 1350ه- . ش در خراسان است، بنای مصلا را به لحاظ علمی و فنی و تاریخی مورد توجه قرار داده است. او در تحقیق خود یک پلان یک مقطع و نمای شماتیک از ایوان مصلا ارائه کرده است. او در نوشته خود فضاهای معماری بنا را تجزیه و تحلیل کرده و پیرامون تاریخچه و کارکردهای بنا نیز بر اساس منابع پیش گفته مطالبی بیان کرده است. (1)

اولین کسی که از این بنا با عنوان مصلا یاد کرده خانیکوف است. او نقشه این بنا را با مصلای مشهد مقایسه کرده و خاطرنشان کرده که مصلای طرق به سال 837 ه- .ق ساخته شده است. (2)

اعتمادالسلطنه در توصیف خود از بنای طرق بر اساس روایات محلی اصطلاح ایوان

ص: 177

طرق را به کار برده است. تنها در یک مورد در قسمتی دیگر از مطلع الشمس هنگام توصیف مصلای مشهد، عبارت خانیکوف و مقایسۀ مصلای مشهد با مصلای طرق را نقل کرده است. (1)

عکس

مصلی طرق، نمای عمومی، دید از جنوب شرقی

سومین کسی که از این بنا با عنوان مصلا یاد کرده آندره گدار است که آن را به تفصیل با مصلای مشهد مقایسه کرده است. در زمان بازدید گدار متأسفانه تاریخ کتیبه ایوان از میان رفته بوده ولی گدار قسمت باقیمانده کتیبه کاشی معرق ایوان را خوانده است مضمون آن چنین است: «به اهتمام اخيه الاعزافتخار الفقراء و قدوة الصلحاء السا (2)...».

نویسندگان دیگر که به آن ها اشاره شد همه مصلای طرق را با عنوان آرامگاه یا ایوان

ص: 178

طرق معرفی کرده اند مردم محل نیز از این بنا با عنوان ایوان طرق یاد می کنند و معتقدند در این بنا دو برادر به نام های درویش شمس الدین و درویش یحیی مدفون اند.

این بنا از نظر شکل ظاهری نیز به مصلا شباهتی ندارد ضمن این که مردم محل نیز به یاد ندارند که در جلوی این بنا نمازهای عید یا دیگر نمازهای مربوط به مصلا برگزار شده باشد. شکل معماری بنا به ویژه اتاق های دو طبقه ای که در گوشه ها قرار داشته شباهت بسیاری با خانقاه های صوفیه و قبور دراویش دارد از این اتاق ها به عنوان زاویه برای چله نشینی استفاده می شده است. (1) ضمن این که باقی مانده کتیبه بنا که گدار خوانده است «افتخار الفقراء» و «قدوة الصلحا» اصطلاحاتی است که برای قطب های صوفیان به کار می رود.

اعتمادالسلطنه نیز ضمن بیان تاریخ 837 ه- .ق برای تاریخ بنای مصلای طرق از سه صورت قبر در جلوی ایوان مصلا یاد می کند وی مضمون یکی از سنگ ها را خوانده که امروز نیز تا حدودی قابل خواندن است. بر اساس نوشته اعتمادالسلطنه یکی از سنگ ها دارای مضمون صلوات بر حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام است. در قسمت بالا و پایین سنگ که شکل صندوقچه ای دارد نوشته است که این جا مدفن درویش يحيى است که به سال 726 ه- . ق فوت کرده است. نام درویش یحیی با آنچه در افواه مردم جاری است هماهنگی دارد. اگر تاریخ 837 ه- . ق را برای تاریخ ساخت مصلا صحیح بدانیم، این بنا 111 سال پس از دفن صاحب قبر یعنی درویش یحیی در کنار آن یا برروی آن ساخته شده است.

ص: 179

عکس

مصلی طرق، گنبد و گوشه سازی های آن از داخل

مضمون سنگ در قسمت بالای قبر چنین است: «هذا المرقد الشريف والمضجع المنيف، عین النجات، حقایق پناه معالی دستگاه سلطان الفقراء والخادمين، برهان الاتقيا و المتورعین خادم حضرت السلطان و سلطان الخدام المرحوم المغفور المبرور والمشكور الواصل الى جوار رحمة الله، من بيده ....»

در قسمت پایین سنگ نوشته شده «الممات والمحیا نظام الحول والحقيقة الدنيا والدنى درویش یحیی تغمده الله تعالى بغفرانه واسكنه في جنانه، و توفی فی تاریخ شهر رجب سنه ست و عشرین و سبع مائة من الهجرة النبويّه صَلَّى الله عليه وآله وسلم» (1)

احتشام کاویانیان در شمس الشموس اشاره می کند که نام درویش شمس الدین بر روی یکی از سنگ های جلوی ایوان طرق دیده می شود بنابراین، بنایی که با عنوان مصلای طرق نامیده می شود. (2)

برای اولین بار به وسیلهٔ خانیکوف سیاح روسی، با عنوان مصلا نامیده شده و در نوشته های پس از وی نیز به استناد او این اصطلاح به کار رفته است؛ حال آن که کتیبه ها گویای این مطلب است که

ص: 180

این بنا آرامگاهی است که به سال 837 ه- .ق ساخته شده است.

شواهد تاریخی نشان می دهد که مدفونین در بنای طرق یعنی شمس الدین و یحیی از اعقاب شیخ جعد صاحب اختیار آستان قدس رضوی در زمان سلطان سنجر سلجوقی هستند. این دو از خدام آستان قدس در دوره مغول بوده اند. (1) این مطلب را تاریخ 726 ه- .ق که بر روی سنگ قبر درویش یحیی نوشته شده نیز تأیید می کند.

این بنا در دهه 1350 و 1360ه- . ش مورد مرمت اساسی قرار گرفت. بنا در حال حاضر تا حدودی وضعیت مطلوبی دارد تنها مورد مهم در بنا از نظر مرمت عایق بندی ناصحیح گنبد با عایق های جدید است که باعث نفوذ رطوبت به داخل گنبد تا حدود قسمت فوقانی گوشه سازی ها شده است.

عکس

مصلی طرق، یکی از سنگ قبرهای روبه روی ایوان

ص: 181

ایوان دارای ابعاد 73 متر است. (1)

عکس

مسجد جامع ازغد نمای عمومی دید از شمال شرقی

ایوان دیگر بنا که مشرف به منازل روستا است در ضلع جنوبی بنا قرار دارد و از یک فضای مستطیل شکل به ابعاد 5/70×11/20 تشکیل شده است. این فضا بر روی چهار ستون چوبی استوار است. در قسمت زیر این ایوان در دو طبقه شش حجره قرار دارد که در گذشته به عنوان مکتب خانه و مدرسه علمیه از آن استفاده می شده است. (2)

شبستان بنا به ابعاد 11×9/96 متر بر روی دوازده ستون که در چهار ردیف سه تایی است قرار دارد. این ستون ها به ارتفاع 4/60 متر به صورت هشت ضلعی تراش خورده .است ابعاد هشت ضلعی قاعده ستون ها به تناوب 13 و 9 سانتی متر است. پایه ستون ها که از سنگ سیاه حجاری شده است دارای شکل های تزیینی متفاوتی از نظر تراش

ص: 184

.است. ارتفاع پایه ستون ها بین 27 تا 32 سانتی متر متغیر است. (1)

عکس

مسجد ازغد، یکی از ستون های مسجد که کتیبه تاریخی دوره تیموری بر روی آن حک شده است

سقف بنا به طور کامل از چوب است که حدود 20 سال قبل برای جلوگیری از نفوذ رطوبت بر روی آن شیروانی قرار داده اند سقف شبستان بر روی چهار ردیف تیرک های اصلی که به صورت عرضی قرار گرفته و در قسمت میانی به یک شاه تیر اصلی متصل می شود مستحکم شده است. (2)

به کار رفته بر روی در نقوش گیاهی می باشد که در حواشی و بر روی چهارچوب در با نقوش هندسی نیز تلفیق یافته است تزیین دیگر بنا کتیبه تزیینی بوده که بر روی بخش میانی ایوان ورودی نوشته بوده است این کتیبه که به خط ثلث مشکی بر روی زمینه سفید نوشته شده در موقع دیوار کشیدن ایوان ورودی و تبدیل آن به کفش کن توسط اهالی روستا بر روی آن رنگ آمیزی شده است. (1)

شهزاده بهادر گورکان شاهرخ منصور *** کز دولت او عمر بر اعدا سپری شد

مدحش... مدحت گر مبرور *** این سرکه هم از امت ما عری شد

... صمد تا ابد ... شهی ده *** کز عدل وی این قبه اسلام قوی شد

ساعی وی و مرد سخا و کرم و جود *** سردفتر خیار جهان خواجه علی شد

............... *** کز سعی وی این بقعه خیرات منی شد

بنای وی استاد میر سید حسین... ***...................

آن کود و جهان ... خدا باد معینش *** بر فکروی این بقعه بدین محتشمی شد

بودند بدین ... دگریار موافق *** کز یاری شان سقفی بدین جا... شد

استاد عزالدین و دگر عبدالرحمان *** استاد دگر احمد و استاد علی شد

دریاب کسانی که در این سعی نمودند *** یا رب نظری کن چو... نظری شد

گفتار کریمی چه اگر خوب نباشد *** این جا چو نوشتند به از دُر ثمی شد

استاد عبدالعزيز حداد.

ذكره و زبره عبدالكريم بن علی محمد بن مسعود ازقدی.

هرکه از ما کند به نیکی یاد نام او در جهان به نیکی باد.

شمس الدین ابوبکر از قدی سلم الله (1)

ص: 187

عکس

مسجد ازغد، در ورودی کهن مسجد

کتیبه دیگری که دارای تاریخ 833 ه- .ق است بر روی پایه سنگی همین ستون روبه روی محراب حک شده است. مضمون آن چنین است: «در تاریخ 833 تمام شد خط على بن عوض فخرالدین ازقدی».

کتیبه دیگر به تاریخ 833 ه- . ق بر روی اولین پایه ستون سنگی جهت شمال غربی مسجد حک شده است. این قسمت به خط ثلث نوشته شده است و شامل دو جمله در میان دو مثلث در دو گوشه پایه ستون و یک جمله در بالا میباشد. در قسمت راست پایین

ص: 188

کتیبه نزدیک به کف مسجد تاریخ 833 ه- .ق دیده می شود. مضمون کتیبه چنین است:

در قسمت بالا: یاد زرخ .... مرا چون ماه کن.

در مثلث سمت راست ... محمد نبی خدایش بیامرزاد

در مثلث سمت چپ: ساعی بیت المعهود على عوض ازقدى.

در پایین سمت راست، در تاریخ 833

از کلمه «بیت المعهود» که در مثلث سمت چپ آمده است چنین استنباط می شود که سازنده بنا بر اساس نذر و عهد و پیمانی به ساختن این مسجد مبادرت کرده است.

دیگر کتیبه بنا کتیبه ای که در قسمت فوقانی در به صورت معرق چوب نوشته شده است و دارای تاریخ 834 ه-.ق است تاریخ در نشان می دهد که این در یک سال پس از اتمام بنا آماده و نصب شده است. مضمون آن چنین است:

«تمت هذه البقعة الشريفه .... صاحب الخيرات والمبرات خواجه علی ازقدی به سنه اربع وثلاثين و ثمان مائة».

عکس

مسجد ازغد کتیبه به تاریخ 833 ه- . ق . بر روی یکی از پایه ستون های مسجد

ص: 189

عکس

مسجد ازغد، کتیبه بر روی یکی از پایه های ستون های مسجد

با توجه به موارد گفته شده این بنا در دوران فرمانروایی شاهرخ تیموری در سال 833 ه- . ق و به همت خواجه علی ازقدی ساخته شده است. شبستان بنا و ورودی شمالی آن با توجه به کتیبه های گفته شده مربوط به دوره تیموری است. در دوره قاجار در سال 1222ه- . ق در روزگار فرمانروایی فتح علی شاه به دستور محمد ولی میرزا پسر فتح علی شاه و حاکم خراسان این بنا مرمت اساسی شده است. در همین دوره، ایوان جنوبی و حجره های زیر آن به مسجد اضافه شد متفاوت بودن ستون ها و پایه ستون های این قسمت و کلاف نبودن این قسمت با بقیه بدنۀ مسجد مؤید الحاقی بودن ایوان جنوبی است. هر چند برای یکپارچه شدن بدنه بنا در دیوارهای قدیمی و جدید چوب کش برای قفل و بست دو قسمت بنا تعبیه شده ولی با گذشت زمان و پوسیدگی چوب ها شکستی در دیوار بخش شرقی بنا به وجود آمده است. (1)

مرمت 1222ه- . ق بر روی کتیبه ای سنگی به خط نستعلیق که بر روی دیوار ایوان جنوبی نصب است توضیح داده شده است. متن کتیبه به صورت شعر است و مضمون آن چنین است:

ص: 190

به عهد دولت خان جم جاه سکندر در *** که نامد در جهان داری جهان بانی براو بانی

فریدون حشمتی دارا خدم کز شوکت و شأنس *** بود ظاهر جمال یوسفی فر سلیمانی

جهان دل بحركف فتح علی شاه آن که در عهدش *** جهان را داد ترتیبی چو جسم مرده را جانی

دُری از درج شاهی والی ملک خراسان کرد *** که زیبد بر فراز تارکش تاج جهان بانی... (1)

دومین کتیبه دوره قاجار کتیبه ای سنگی است به خط نستعلیق به تاریخ 1223ه- .ق که این کتیبه به ساخت مسجدی به دستور محمد ولی میرزا در ازغد اشاره دارد. این کتیبه مربوط به مسجدی است که در دوره قاجار در ازغد وجود داشت و بعدها پس از خرابی مسجد کتیبه آن به مسجد دوره تیموری منتقل شده و در بالای در ورودی از داخل نصب شده است. مضمون کتیبه چنین است:

در زمان دولت دارای اسکندر غلام *** خسروانجم حشم جمشید گردون اقتدار (2)

مرمت های اخیر بنا در چند دهه گذشته را مردم روستا انجام داده اند. که مهمترین آن عبارت بوده از پوشاندن سقف با شیروانی، بستن جلوی ایوان شمالی و رنگ آمیزی ستون ها و داخل ایوان شمالی با رنگ سبز که باعث خدشه دار کردن اصالت بنای تاریخی شده است. مشکل اصلی مرمتی بنا همان گونه که گفته شد شکست برداشتن دیوار شرقی ایوان جنوبی است و بقیه بنا از نظر استحکام در وضعیت نسبتاً مطلوبی قرار دارد. (3)

ص: 191

عکس

مسجد ازغد، یکی از کتیبه های دوره قاجار نصب شده در داخل ایوان جنوبی به خط نستعلیق

ص: 193

دسترسی از آن استفاده می شود به درون حیاط مسجد راه می یابد پوشش این رواق ها که به صورت دالان ورودی مورد استفاده قرار می گیرد طاق های کجاوه و گنبدهای کوچک (1) کلمبه باد مغازه است. این ورودی ها هر یک دارای دو در ورودی چوبی دولتی است که در سال های اخیر نصب شده است. (2)

عکس

مسجد جامع نیشابور تصویر سه بعدی

این مسجد دارای دو ایوان است که ایوان قبلۀ بنا به ارتفاع 19/20 متر دارای دهانه ای به عرض 11/60 متر است و دارای غلام گردهایی در طبقه دوم ایوان است. این ایوان زاویه دار است و عمق آن 18/75 متر است که برای اقامه نماز در تابستان مورد استفاده قرار می گیرد پوشش ایوان گهواره ای تیزه دار است و دارای دو مناره کوتاه است که در دهه 1340ه- . ش این مناره ها به وسیلهٔ اوقاف برچیده شده است. این ایوان در پایه های شرقی و غربی دارای چهار ورودی به شبستان های دو طرف .است پشت بغل ها و پیشانی ایوان دارای آجرکاری است. بخش فوقانی سرپایه های ایوان نیز دارای یک درگاهی با طاق جناقی است که در داخل آن کاربندی های تزیینی گچی اجرا شده است. در سرپایه های

ص: 196

ایوان در هر طرف دو قاب بندی نیز با طاق جناغی دیده می شود که داخل آن با گچ اندود شده و بر روی گچ نقش گره است.

ایوان شمالی که مدخل ورودی مسجد محسوب می شود 13 متر ارتفاع دارد. بخش فوقانی سرپایه ها نیز مانند ایوان جنوبی دارای درگاهی با تزیین کاربندی است. عرض ایوان شمالی 11/80 مترو دهانه ایوان 5/95 متر است. (1)

عکس

مسجد جامع نیشابور، ایوان شمالی

ص: 197

عکس

مسجد جامع نیشابور نمای ایوان قبله

این بنا منبر قدیمی ندارد محراب های بنا در حال حاضر سه عدد است که محراب اصلی در داخل ایوان قبله تعبیه شده و در داخل طاقی به ارتفاع 3/5 متر قرار دارد قسمت زیر طاق با مقرنس های گچی تزیین شده است محراب به شکل کثیر الاضلاع است به عرض 1/43 متر ارتفاع 2/60 متر و عمق آن 85 سانتی متر. محراب شبستان شرقی و غربی تقریباً مشابه است که شکلی زاویه دار دارد. قسمت فوقانی آن با کاربندی گچی تزیین یافته است محراب شبستان غربی در مرمت های دهه 1350ه- . ش به طور کامل باسازی شده است.

ازاره بنا در مرمت های سال های اخیر نصب شده و تنها ایوان ها و شبستان های بنا دارای ازاره است. ارتفاع ازاره 1/40 متر است که ازاره سرپایه ایوان ها به شکل پلاک های کوچک سنگی به رنگ های سیاه و سفید است. ازاره شبستان ها به شکل قطعات بزرگ با حاشیه سنگ سیاه است. (1)

ص: 198

اطراف حیاط را شبستان های مسجد قرار گرفته است و کف آن ها با موزاییک مفروش شده و به شکل طاق و چشمه پوشانده شده است. پوشش های شبستان ها از تنوع بسیار زیادی در اجرا برخوردارند و این نشان از ساخت و سازها و مرمت های مکرر این بنا در طول زمان دارد در پوشش ها می توان پوشش های چهار بخشی شش بخشی و هشت بخشی را مشاهده کرد پوشش هایی دارای کاربندی چهارده ضلعی و ده ضلعی نیز وجود دارد. در برخی پوشش ها از گوشه سازی های سه کنج و فیلپوش استفاده شده است. یکی از پوشش های زیبا در شبستان جنوب شرقی اجرا شده است که عبارت است از دو نیم طاق که یک گنبد چهار بخشی در بخش فوقانی آن قرار می گیرد پوشش های کلمبه با دمغازه و بدون دمغازه نیز وجود دارد دیگر پوشش شبستان ها طاق های کجاوه است. آجرچینی این پوشش ها بسیار هنرمندانه است و برخی موارد نقش های حصیری دارد پوشش های شبستان های جنوب شرقی و جنوب غربی از داخل نمای آجری دارند که بین آجرها به وسیله گچ بندکشی شده است. شبستان های شمال غربی و شمال شرقی از بالای ازاره به بعد به وسیله گچ اندود شده است.

حیاط دارای ابعاد 80/45×58/80 متر است که با موزاییک مفروش شده است و دارای حوض دو طبقه ای به ابعاد 7/20×9/40 متر در وسط است.

رواق های شبستان ها که به حیاط راه می یابد به دلیل ساخت و سازهای دوره های مختلف همچون شبستان ها دارای دهانه هایی با ابعاد متفاوت هستند. درها و پنجره های این رواق ها به جز چند مورد بقیه فلزی هستند که در مرمت های دهه 1350ه- . ش نصب شده اند. استثنائاتی در درهای رواق ها به چشم می خورد از جمله سه دهنه در بخش غربی ایوان قبله و سه دهنه در بخش شمال غربی که این درها چوبی اند و قسمت بالای درها با نقش گره تزیین شده است.

ص: 199

عکس

مسجد جامع نیشابور، نمای شمالی و شمال غربی

یکی از بخش های مهم مسجد سردابه محل دفن بانی مسجد است که این سردابه از طریق پلکانی به اتاق سمت شرقی هشتی ورودی راه دارد. (1)

دوره قاجار است کتیبه سه خطی به خط ثلث بر پیشانی پیش طاق ورودی اصلی است. این کتیبه با کاشی معرق به خط سفید بر زمینه لاجوردی است مضمون کتیبه چنین است: نیشابور به این حدیث شریف مفتخر است: «فاستوقف البغلة ورفع المظلّة وأقرَّ عيون المسلمين بطلعته المباركة الميمونة، والناس على طبقاتهم قيام كلهم، كانوا بين صارخ و باك، الى أن انتصف النهار، وجرت الدموع كالأنهار، وسكنت الأصوات، و صاح بالأئمة والقضاة : معاشر الناس، اسمعوا و لا تُؤذوا رسول الله في عترته، وأنصتوا فأملى صلوات الله عليه هذا الحديث فقال عليه السلام: حدّثني أبي موسى بن جعفر الكاظم قال حدثني أبي جعفر بن محمد الصادق قال: حدثني أبي محمد بن علی الباقر قال حدثني ابي علي بن الحسين زين العابدين قال: حدثني أبي الحسين بن على الشهيد قال حدثني أبي أمير المؤمنين على بن أبى طالب قال حدثني أخي وابن عمى محمد رسول الله قال: حدثنى جبرئيل : سمعتُ ربّ العزّةِ سبحانه وتعالى يقول: كلمة لا إله إلّا الله حصنى، فمن دخل حصنى أمِنَ مِن عذابى»، ثم قال عليه السلام: «بشروطها و أنا من شروطها» بانى كتيبه حاج علی اصغر یوسفی.

دیگر کتیبه های تزیینی بنا در ایوان مقصوره مسجد است که در سال 1361ه- .ش نصب شده است. این کتیبه ها به خط نسخ سفید بر زمینه اسلیمی و رنگ لاجوردی نوشته شده از کاشی معرق است. یکی از کتیبه ها که از سمت راست طاق محراب شروع شده و محراب را دور می زند آیه 9 سوره جمعه است بر اساس نوشته اعتمادالسلطنه که در 1300ه- . ق از مسجد بازدید کرده است در گذشته بر روی محراب کتیبه سنگی به خط ثلث قرار داشته که مضمون آن آیات 27 تا 30 سوره فجر و 55 سوره یس بوده است. (1)

کتیبه بخش میانی اسپرایوان قبله که آن نیز به خط نسخ سفید در زمینه لاجوردی است و کاشی معرق می باشد حدیث سلسلة الذهب از حضرت رضا علیه السلام است و به سال 1361ه- . ش نصب شده است.

ص: 201

دیگر تزیین بنا آجرکاری و گچ بری است. آجرکاری های بنا در پیشانی و پشت بغل ها و سرپایه ایوان ها مشاهده می شود که غالباً به شکل لوزی است. در نمای رواق های شرقی ایوان قبله نیز از آجرهای مهردار استفاده شده که احتمالاً مربوط به دورۀ قاجار است.

دیگر تزیین بنا گچ بری شیری شکری با نقش اسلیمی در پشت بغل های محراب اصلی مقرنس های گچی ایوان ورودی نیز دیگر تزیین بنا است که در دهه 1360ه-.ش رنگ آمیزی و نقاشی شده است. کاربندی های زیر طاق های رواق های غربی ایوان قبله نیز از تزیینات دیگر بنا است. (1)

عکس

مسجد جامع نیشابور، کتیبه بانی بنا مربوط به دوره تیموری

دیگر کتیبه های تاریخ دار بنا کتیبه های دو طرف ورودی اصلی است که دو فرمان از شاه عباس اول صفوی به تاریخ 1021 ه- . ق است.

مضمون کتیبه سمت راست در ورودی عبارت از تخفیف مالیات از طرف شاه عباس اوّل صفوی به مردم نیشابور است. متن کتیبه چنین است:

«شرایف محمدت بیغایت و لطائف اثنیه بی نهایت خالقی را سزد که نقاط بدایع و رقوم صنایع را با مرکن از حیز عدم به فضای وجود آورده حضرات ملوک ذوی الاقتدار را از میانه کافه برایا به صفت جلالت و اختیار موصوف گردانیده و به شیوه عدل و احسان مامور فرموده صلوات بی انتها بر حضرت افضل رُسل و هادی سبل و خیرالمرسلین و رحمة للعالمين وشفيع المذنبين محمد الامي المدني و آل اطهار او عليهم من الصلوات افضلها اما بتاريخ شهر رمضان المبارک سیچقان ئیل سنه 1021 ولایت خراسان مضرب سرادقات جاه و جلال بندگان اعلیحضرت نواب اشرف اقدس ارفع سليمان مكان ظل سبحان متبوع اعاظم خواقین دوران و قبله افاخم اساطین جهان قائد عسكر المهدی صاحب الزمان علیه صلوات الله الملک المنان ابوالمظفر شاه عباس الصفوى الحسيني بهادرخان خلد الله ملکه و سلطانه گشته و اهالی و رعایا و عجزه ولایت نیشابور را مشمول

ص: 203

عواطف بیکران گردانیده کیفیت احوال اهل آن دیار را از سیادت و نقابت پناه نجابت و هدایت دستگاه ناصر السيادة و النقابة والدين امير ابوالمعاليا نيشابوری که در این وقت در رکاب فیروزی انتساب مورد تلطفات حضرت ظل اللهی بود استفسار نمودند و نقابت پناه مشارالیه صورت پریشانی احوال اهل آن دیار را معروض داشته در باب رفاه حال ایشان احکام مطاعه لازم الاطاعه نافذ گشت حکم جهان مطاع شد آن که در این وقت بنا بر عنایت بی غایت شاهانه و سقفت بلانهایت پادشاهانه درباره محترفه بلده نیشابور از ابتدای چهار ماهه سیچقان ئیل مال اصناف محترفه بلده مذکور سوای جهات قسطی به تخفیف و تصدق مقرر فرمودیم. بنابراین حکام و داروغان و کلانتران و عمال بلده مذکورہ اصناف مزبور را مرفوع القلم دانسته یک دینار و یک من بار به علت مال اصناف مذکوره و اخراجات خلاف حکم به هیچ وجه من الوجوه توجیه ننموده طلب ننمایند و مال و جهات قسطی را موافق حساب بازیافت نمایند که به تخفیف مقرر نشده مستوفیان عظام کرام دیوان اعلی رقم این عطیه را در دفاتر خلود ثبت نموده و به تخفیف وتصدق عمل نمایند و از تاریخ مذکور مسوده پروانج مؤکد به لعنت نامه نمایند و در عهده دانند تحریراً فی تاریخ سنه 1021 احدی و عشرین و الف.» (1)

در سمت چپ پایه ورودی نیز سنگ دیگری به تاریخ 1021ه- . ق از شاه عباس اوّل نصب است. مضمون آن فرمان شاه عباس است که در آن پول دروازه بانی را به مردم نیشابور بخشیده است و ورود سپاهیان را نیز به خانه مردم ممنوع کرده است. متن کتیبه چنین است «الحمد لوليه و الصلوة على نبيه و آله و عترته اجمعین اما بعد این است صورت احکام مطاعه که در باب رفاه حال رعایا و عجزه نیشابور عز صدور یافته اولاً حکم جهان مطاع شد آن که در این وقت شمه از عواطف بی نهایت شاهانه و شرذمه از الطاف بیغایت خسروانه شامل حال و کافل امالی آمال جمهور رعايا و متوطنين و سکنه بلده نیشابور فرموده از ابتدای چهار ماهه سیچقان ئیل دروازه بانی بلده مذکوره را به تخفیف و تصدق مقرر فرمودیم که من بعد احدی بدین علت یک دینار و یک من بار از کسی خصوصاً از تجار

ص: 204

و آینده و رونده طلب ننمایند. بنابراین حکام و داروغگان و متصدیان امر مذکور را به تخفیف و تصدق عمل نموده یک دینار و یک من بار توقع ننموده به اجاره ندهند. از آینده و رونده بدین علت طلبی ننمایند مستوفیان عظام کرام دیوان اعلی این عارفه را درباره کافه متوطنين الكاء مذکور مخلد و بر دوام دانسته در دفاتر خلود مؤکد لعنت نامه ثبت نموده از تیول داران وضع نمایند و من بعد به تیول عمل ننمایند خلاف کننده آن را مورد سیاست و غضب پادشاهی دانسته و در این ابواب غدغن دانسته تخلف نورزند و در عهده دانند تحریراً فی تاریخ رمضان المبارک سنه 1021 حکم جهان مطاع شد. آن که در این وقت شمه از عواطف بینهایت پادشاهانه شامل حال جمهور رعايا و سکنه بلده مذکوره نزول ننموده به هیچ وجه من الوجوه مزاحمت به حال ایشان نرسانند و اگر احدی تا غایت در خانه ایشان نزول کرده باشد بیرون رفته اصلاً و مطلقاً نزول ننمایند حکام و داروغگان و تیول داران و عمال بلده مذکوره حسب المسطور مقرر دانسته مجال تمرد به احدی ندهند در این باب غدغن دانسته مؤکد به لعنت نامه شناسند مستوفیان عظام کرام دیوان اعلی مسوده پروانچه اشرف نویسند و در عهده دانند تحریراً شهر رمضان (1) 1021»

هرچند تاریخ کتیبه اصلی مسجد 899 ه- .ق است ولی نقشه و وضعیت طاق ها و متفاوت بودن اندازه آجرها در قسمت های مختلف بنا نشان از مرمت ها و بازسازی های مسجد در طول زمان دارد کهن ترین مرمتی که در منابع از آن یاد شده است، مرمت 1042ه- .ق است که به روزگار فرمانروایی شاه عباس اول انجام شده است. دیگر مرمت مسجد احتمالاً پس از زلزله ربیع الثانی 1084ه- . ق انجام شده است. (2)

شدت این زلزله به حدی بوده که نیمی از نیشابور را ویران کرده و مطمئناً پس از آن مرمت های اساسی در مسجد انجام شده است. این زلزله در زمان فرمانروایی شاه سلیمان صفوی (3) اتفاق افتاده است.

ص: 205

یکی از کتیبه های اصلی بنا کتیبه مرمتی بخش فوقانی محراب ایوان مقصوره است که در آن از عباسقلی خان بیات مختاری به عنوان بانی مرمت مسجد یاد شده است. عبدالحمید مولوی در نوشته خود پیرامون مسجد نیشابور این کتیبه را مربوط به 1126ه- . ق . (1) می داند در حالی که حکومت عباسقلی خان برنیشابور پس از مرگ نادر در 1160ه- . ق بوده است. پس از مرگ نادر، احمد شاه درانی که رهبر افغان های سپاه نادر را داشت مدعی حکومت شد. او پس از به دست گرفتن حکومت در قندهار سه سفر جنگی به خراسان انجام داد که در سفر دوم خود نیشابور و مشهد را اشغال کرد و عده زیادی از مردم را به قتل رساند و باعث خرابی های بسیاری در این دو شهر شد. هرچند نوشته های افغانی و ایرانی تاریخ های متفاوتی را برای سفر دوم ذکر کرده اند. از جمله 1165-1164 و 1168ه- . ق ولی با توجه به سکه های احمد شاه درانی که ضرب مشهد و دارای تاریخ 1165ه- . ق است به احتمال زیاد تاریخ خرابی نیشابور 1165ه- . ق است. (2) مطمئناً پس از این سال تا سال 1170ه- . ق مسجد که در هجوم افغان ها صدمه دیده بود به همت عباسقلی خان بیات مختاری مرمت اساسی شده است. در بیت هفتم نیز به هجوم افغان ها اشاره شده است مضمون کتیبه چنین است:

آسمان مکرمت عباسقلی خان آن که بود *** سرکشان را نقش پا بر درگهش نقش جبین

آن جهان معرفت از معدلت چون آفتاب *** سایه گستر ذره پرور فیض بخش عالمین

آن که در عرش جلالت ذات آن عالی نسب *** آن که در قصر عدالت حکم او کرسی نشین

ص: 206

رایت دولت به هر جانب که برافراشتن *** فتح و نصرت در رکابش از یسار و از یمین

قبه و ایوان مسجد را ز بهر یادگار *** ساخت چون خلد برین از فضل رب العالمین

از علو همت او سقف او مرفوع شد *** می زند از رفعتش صد طعنه بر چرخ برین

نه همین تعمیر مسجد کرد و زو معمور شد *** بعد افغانی زویرانی نیشابور این چنین

ساخت از بن باصفا رضوان چودید این آیه خواند *** هذه جنات عدن فادخلوها خالدین

هر کس این بیت المقدس دید گفتا از سما *** بیت معمور است نازل گشته بر این سرزمین

فوج فوج قدسیان بهر عبادت ز آسمان *** بر زمین آیند تا سایند بر خاکش جبین

صاحب این خانه وی را در ازای این عمل *** خلد بخشد حشر سازد با امیرالمؤمنین

بود از فرمان او حاجی محمد ساعيش *** مشتهر جراح و محبوب قلوب مؤمنين

گفت معمار قضا هنگام این بیت الشرف *** مسجد شهر نشابور از چه رو دارد چنین

گفتمش ای بی بصیرت زیب و زینت یافته است *** از قدوم شافع دین قبله گاه هفتمین

(عزت) از تعمیر و از انجام این عالی بنا *** سر بزانوی تفکر برد کلک دوربین

ص: 207

سرز جا برداشت و برایوان و لوح دل نوشت *** مسجد بیت الحرام و قبله گاه مسلمین (1)

عکس

مسجد جامع نیشابور کتیبه مرمت مسجد در روزگار صفوی

ص: 208

این مسجد در دورۀ قاجار نیز بارها مرمت شده است مرمت های جدید مسجد بیشتر در دهه 1330 و 1340ه- . ش به وسیله متولی و اوقاف و در دههٔ 1350ه- . ش به همّت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی انجام شده است.

مرمت های قبل از دهه 1350ه- . ش بیشتر مرمت تثبیتی است که شامل استحکام بخشی به ایوان مقصوره به وسیله تیرآهن و سیمان و استحکام بخشی به برخی پوشش های شبستان بوده است.

مرمت های دهه 1350ه- . ش شامل خاک برداری پوشش های شبستان ها، تعبیه کوره پوش دفع رطوبت به وسیلهٔ قیرگونی کف سازی شبستان و تجدید اندودها، ساختن در برای غرفه های شبستان و تعمیر طاق های منحرف شده و شکسته بوده است. (1)

پس از دههٔ 1350 ش مرمت مسجد به تناوب به وسیلهٔ سازمان اوقاف و امور خیریه و با نظارت سازمان میراث فرهنگی ادامه داشته است.

خیابان ارگ احداث شده است. (1)

پس از احداث خیابان بیهق ورودی اصلی مسجد با طارمی آهنی مسدود شده در بالای رواق های دوسوی ایوان شمالی حجره هایی ساخته می شود که به وسیله پلکان آهنی از داخل ایوان به آن ها راه می یابند. از این حجره ها در حال حاضر به عنوان کلاس قرآن و دفتر بسیج استفاده می شود. در پشت ایوان نیز در بخش فوقانی ورودی ها رو به خیابان بیهق طاق نماهایی ساخته شده که دو مورد طاق ها جناغی و سه مورد دیگر طاق های نیم دایره به شیوه طاق های غربی است که با مسجد تاریخی هیچ سنخیتی ندارد. پشت بغل های طاق ها با کاشی هفت رنگ با نقوش اسلیمی تزیین شده است در بالای هر یک از طاق ها کتیبه ای قرآنی با کاشی هفت رنگ تعبیه شده است.

دیگر ورودی بنا که به یکی از کوچه های بخش جنوبی مسجد راه دارد فضای دسترسی به داخل شبستان جنوب شرقی است. (2)

ایوان شمالی بنا 14 متر ارتفاع و 8/40 متر عرض دارد که با سنگ مفروش شده و دارای ازاره سنگی به ارتفاع یک متر است. این ایوان تزیینات ندارد و دو مناره کوتاه با چوبی در بالای ایوان دیده می شود که الحاقی است و در پنجاه سال اخیر به ایوان اضافه شده است. این ایوان دارای طاق گهواره ای تیزه دار است و پوشش آن به شکل ضربی اجرا شده است. داخل ایوان با گچ اندود شده و دارای دو ورودی به شبستان های دو طرف ایوان است.

ایوان جنوبی مسجد که مدخل ورودی به گنبدخانه است حدود نوزده متر ارتفاع دارد. عرض دهانۀ ایوان 9/5 متر است. بر فراز این ایوان دو مناره آجری قرار دارد که در اواخر روزگار قاجار به بنا اضافه شد. نمای این ایوان دارای کاشی کاری با کاشی هفت رنگ است.

پوشش ایوان به شکل رومی است. در تصویری که از حدود سال 1300ه- . ق در آلبوم خانۀ کاخ گلستان موجود است ایوان جنوبی فاقد مناره است.

ص: 213

این مسجد دارای منبر قدیمی نیست، تنها منبر آن منبر چوبی داخل شبستان جنوبی است که پنج پله 30 سانتی متری دارد و نقوش گره بر روی پلکان آن به چشم می خورد. (1)

عکس

مسجد جامع سبزوار ایوان شمالی و جبهه شمال غربی حیاط

این بنا در حال حاضر دو محراب دارد که محراب اصلی در داخل ایوان قبله قرار گرفته است. داخل ایوان محراب کثیر الاضلاعی است به ارتفاع 3/20 متر و عرض 2/5 متر. قسمت فوقانی محراب دارای مقرنس های تزیینی گچی است. بخش انتهایی ایوان که محراب در داخل آن قرار دارد دارای طاق گهواره ای تیزه دار است که به شکل رومی پوشش شده است. قبله اصلی نسبت به جهت محراب 30 درجه به طرف غرب انحراف دارد. در واقع جهت گیری محراب اشتباه است محراب دیگر بنا داخل شبستان غربی است که آن نیز جهت گیری اشتباهی نسبت به قبله دارد. این محراب نسبت به محراب اصلی کوچک ترو دارای ازاره سنگی و قاب بندی گچی در داخل محراب است. پشت بغل های محراب دارای گچ بری با نقوش اسلیمی است که در سال های اخیر مرمت شده است. (2)

ص: 214

عکس

مسجد جامع سبزوار ایوان شمالی بنا در 1301 ه-.ق

ازاره بنا سازه ای سنگی است که انواع مختلفی دارد و در سی سال اخیر نصب شده است. ازاره حیاط به ارتفاع 1/10 متر شکل پلاک های کوچک است. ازاره شبستان ها به ارتفاع 1/20 و 1/40 متر به شکل قطعات بزرگ سنگ با حاشیه سنگ سیاه است.

شبستان های این مسجد در هر طرف دارای شکل ها و پوشش های متفاوت است. شبستان های ضلع جنوبی که در دو طرف گنبدخانه قرار دارد شامل هشت دهانه طاق است که گنبدهای حجیم کلمبه ای شکل دارد ارتفاع این گنبدها حدود 9 متر است و کلمبه ها دارای دمغازه است پوشش های این قسمت مسجد بسیار هنرمندانه اجرا شده .است و احتمالاً مربوط به روزگار تیموری است. این شبستان دارای دهانه های باز رو به

ص: 215

حیاط است و به عنوان شبستان تابستانی از آن استفاده می شود. (1)

شبستان شمالی و غربی که نسبت به شبستان جنوبی از قدمت کمتری برخوردار است پوشش کوتاه تری دارد پوشش این قسمت نیز به شکل طاق و چشمه است که مانند بیشتر پوشش های کلمبه با دمغازه اجرا شده است و ارتفاع آن 6 متر است. چند مورد نیز طاق گهواره ای است این پوشش ها به جز پوشش های ورودی 47 چشمه طاق است، در قسمت میانی ضلع غربی شبستان پیش طاق ورودی به ارتفاع 7 متر قرار دارد که دارای پوشش کجاوه است رواق های بخش غربی شبستان دارای درهای مشبک چوبی است که حدود 30 سال قبل نصب شده است. (2)

عکس

مسجد جامع سبزوار ایوان جنوبی بنا

ص: 216

شبستان شرقی مسجد در ابتدا شبستان زیرزمینی بوده که به عنوان شبستان تابستانی مانند حوض خانه از آن استفاده می شده است. اعتمادالسلطنه می نویسد: «در طرف مشرق مسجد شبستانی زیرزمینی است و بالای آن نیز شبستان بهاری ساخته و در وسط تازه مدرسی بنا کرده اند». (1) سقف این شبستان از کف مسجد قدری بلندتر است و در شب های تابستان در ماهتابی و پشت بام این شبستان به عبادت می پرداختند. (2) بر اساس کتیبه ای که در پیش طاق ورودی شبستان به خط نستعلیق بر روی کاشی نوشته شده این شبستان به خرج میرزا حسین خان غنی و به سعی آیة الله العظمی میرزا حسین فقیه سبزواری در شوال 1385ه- . ق برابر 1344ه- . ش بازسازی شده است.

عکس

مسجد جامع سبزوار گنبد بنا از داخل

بازسازی شبستان عبارت بوده از بالا آوردن کف شبستان برابر با کف حیاط مسجد و پوشاندن آن با تیرآهن و آجر که هشت ستون فلزی در میان شبستان نصب شده است. پیش طاق ورودی و رواق های این قسمت صحن نیز با کاشی هفت رنگ آراسته شده

ص: 217

است. در ورودی و درهای رواق های شبستان شرقی فلزی است که پس از تغییر وضعیت شبستان نصب شده است. (1)

حیاط (میان سرا) به ابعاد 37/90 در 30/55 متر با سنگ مفروش شده است. بر اساس کتیبه در 1276ه- . ق حیاط برای اولین بار سنگ فرش شده است. در قسمت میانی حیاط صف های است که 20 سانتی متر از بقیه حیاط بلندتر است. (2)

یکی از بخش های ارزشمند این بنا گنبد پشت ایوان جنوبی است که یک پوسته به ارتفاع 12/80 متر و به شکل عرقچین است. گوشه سازی گنبد با سه کنج های کشیده به شیوه گنبدهای دوره تیموری اجرا شده است. عرقچین میانی بر روی چهار نیم طاق قرار گرفته و دارای کاربندی تزیینی است که در سال های اخیر ناشیانه با خطوط آبی تزیین شده است. سه کنج ها نیز مقرنس گچی دارد. (3)

شبستان شرقی که آن نیز با خط ثلث سفید در زمینه لاجوردی نوشته شده سوره جمعه است.

نمای شبستان غربی مسجد با کاشی های معقلی به شکل گلچین معقلی با رنگ های سیاه سفید نخودی و سبز تزیین یافته است. سرپایه ها و پیشانی رواق ها تزیین خط بنایی دارد که عبارت های یا محمد یا الله و یا علی است.

در پیشانی پیش طاق ورودی به شبستان کتیبه ای به خط ثلث با کاشی هفت رنگ سفید در زمینهٔ لاجوردی آیه 35 سوره نور نوشته شده است پشت بغل پیش طاق ورودی به شبستان غربی دارای کاشی کاری هفت رنگ با نقش های اسلیمی است.

دیگر کاشی کاری بنا کاشی کاری ایوان جنوبی و رواق های دو طرف آن است که کاشی های هفت رنگ نامرغوب دارد. نقش این کاشی ها بیشتر اسلیمی و کتیبه است که به رنگ های سفید، لاجوردی، زرد، فیروزه ای، نارنجی و لاجوردی تیره است. داخل قاب بندی های پایه های ایوان دارای کاشی کاری و نام پنج تن به خط ثلث است. همچنین کلمۀ شهادتین در داخل ترنج ها با خط ثلث نوشته شده است. کتیبه اصلی ایوان که از پایه سمت راست شروع شده و با خط ثلث سفید در زمینه لاجوردی نوشته شده پس از طی کردن پیشانی ایوان در سمت چپ ایوان پایان می یابد این قسمت آیه 35 تا 46 سوره نور است. در پخی ایوان نیز سوره مبارکه «هل اتی» با خط ثلث و کاشی سفید در زمینه لاجوردی نوشته شده است.

عکس

مسجد جامع سبزوار گچبری زیر طاق ایوان قبله به شکل ترنج

ص: 219

در پیشانی ایوان در زیر کتیبه قرآنی کتیبه دیگری با خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی قرار دارد که مفاد آن چنین است به مفاد آیه شریفه ﴿وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ﴾ به همت حاج محمود مسلم فرزند حاج محمد حسین مسلم و سعی حجت الاسلام آقای حاج محمدتقی عندلیبی این مکان مقدس تعمیرات لازمه و کاشی کاری گردید خداوند متعال در يوم لا ينفع مال ولا بنون جزای خیر به معظم له عنایت فرموده و همین عمل خیر و سایر اعمال خیر ایشان را زاد و توشه آخرت قرار دهد به تاریخ محرم الحرام 1389 تزیین دیگر بنا کاشی کاری های طاق نماهای مشرف به خیابان بیهق است.

تنها آجرکاری بنا نیم طاق های گنبد مقصوره است که از داخل به شکل حصیری آجرچینی شده است. پشت بغل های محراب شبستان غربی نیز گچ بری ساده با نقوش اسلیمی دارد. (1)

معمار صنع از پی تاریخ سال گفت *** یکتای مسجد آمده چون «مسجد الحرام»

بنابراین اگر این شعر را ماده تاریخ مسجد بدانیم در سال هزار و چهل و چهار ساخته شده است در عهد سلاطين صفويه. (1)

با توجه به قسمت اول نوشته اعتمادالسلطنه و دیگر نوشته ها و شیوه ساخت و ساز بخش های کهن بنا به ویژه گنبد مقصوره ،آن بنای اولیه را می توان مربوط به سبک آذری (ایلخانی، تیموری) دانست هرچند در مرمت ها و ساخت و سازهای بعدی اکثر بخش های مسجد از حالت اولیه خود خارج شده است. به اعتقاد نگارنده کتیبه 1044ه- .ق که اعتمادالسلطنه به آن اشاره کرده کتیبه مرمتی بوده است؛ زیرا کتیبه دیگری به تاریخ 979 ه- .ق در مسجد موجود است که متأسفانه تاریخ کتیبه از میان رفته ولی اعتمادالسلطنه آن را با ذکر تاریخ در مطلع الشمس معرفی کرده است. (2)

دیگر مطلب مورد توجه در نوشته اعتمادالسلطنه آوردن نام خواجه علی مؤید به عنوان بانی مسجد است. با بررسی تاریخ سربداران متوجه می شویم که هیچ یک از امیران سربداران به دلیل جنگ با حکومت های دیگر و مدت زمان کم حکومت فرصت آبادانی و ساخت و ساز نداشته اند در حالی که اکثر منابع تاریخی با توجه به حکومت بیست و یک ساله خواجه علی مؤید آخرین امیر سربداران به علاقه او برای ساخت بناهای عام المنفعه و کوشش در جهت رفاه حال مردم اشاره دارند. (3)

دلیل دیگر ساخت مسجد در این دوران قصیده طولانی ابن یمین، شاعر معروف روزگار سربداران در مورد ساخت مسجد جامع است:

«حبّذا طاقی که جفت این رواق اخضر است *** وز بلندی مر زمین را آسمانی دیگرست

ص: 221

مسجد جامع همی خوانندش اما جنتی است *** واندر و فواره ای مانند حوض کوثر است» (1)

کهن ترین سنگ تاریخ دار مسجد دارای هشت سطر است که در حال حاضر ابتدا و انتهای کتیبه شکسته است ولی اعتمادالسلطنه در سال 1300 ه- . ق سنگ را دیده و تاریخ 979 ه- . ق را بر آن خوانده است. مضمون آن که در دوران شاه تهماسب اوّل صفوی نوشته شده این است که فرمان داده شده که گورکنان و غسالان حق دریافت پول از مردم در برابر کار خود ندارند و دستمزد آنان را حاکم از عواید دولت پرداخت می کند.

متن کتیبه چنین است سواد پروانچه اعلی همیون شاهی خلد الله تعالی ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین بره و احسانه تغییر دهنده این حکم جهان مطاع به لعنت خدا و رسول گرفتار .باد فرمان همایون شد آن که چون غسل و دفن اموات واجب کفایی است و اخذ اجرت غسالی و گورکنی نامشروع است لهذا در این ولا شمه از مراحم بی نهایت شامل حال شیعیان ولایت سبزوار گشته مال غسالی و گورکنی که از جمله وجوه رعیت خانه و ابواب جمع ولایت مذکور است. از ابتدای همین سال تصدق فرمودیم و ثواب آن را به حضرات عالیات عرش مرتبات چهارده معصوم هدیه نمودیم که موافق شرع شریف عمل نموده طلب اجرت از احدی ننمایند و از جاده شریعت غزا عدول و انحراف نورزند سادات و ارباب و اهالی و کدخدایان ولایت مزبور حسب المسطور مقرر دانسته رقم این عطیه را بر سنگ نقش کرده در محل مرتفع که عبور خلایق آن جا باشد مؤکد به لعنت نامه نصب نمایند و خلاف کننده و تغییر دهنده امر مذکور را از مردودان درگاه الهی شناسند و عمال و متصدیان مهمات مالی و غسالی ولایت مذکور بر این موجب مقرر دانند و از ابتدای همین سال مطلقاً مال غسالی و گورکنی را تخفیف و تصدق مقرر دانسته یک دینار بدان علت به حواله ندهند و طلبی و توقعی از مولانا محمد علی سبزواری و سایر غسالان و گورکنان ولایت مذکور ندارند و در این باب غدغن

ص: 222

لازم شناسند و از جوانب بر این جمله روند و هر ساله حکم مجدد طلب ندارند تحریراً فی پنجشنبه ذیقعده سنه 1979» (1)

عکس

مسجد جامع سبزوار بخش باقیمانده از کتیبه حاوی فرمان شاه تهماسب اوّل صفوی که در آن گرفتن اجرت با بت غسالی و گورکنی را ممنوع کرده است.

دیگر کتیبه های تاریخ دار بنا که در حال حاضر موجود است دو کتیبه نصب شده در پخی دو طرف ایوان شمالی به تاریخ 1136ه- . ق است. در سنگ سمت غربی ایوان این عبارات خوانده می شود: «در بالا هو الله و در سطر زیر آن بسم الله الرحمن الرحيم و در سطر دیگر بنده شاه ولایت تهماسب ثانی حکم جهان مطاع شد آن که چون از مخاذیل افغان و بلوچ و ترکمان صدمات به سکنه و متوطنین و رعایای دارالمؤمنین سبزوار واقع گردیده و به علت وقوع سوانح مزبوره برایشان مراعات سکنه و رعایا و عجزه و متوطنين دارالمؤمنین سبزوار از لوازم است، بنابراین مقرر فرمودیم که حکام الکای مزبور به علت پیش کش ورود و تلافی یک دینار و یک من بار از ایشان مطالبه و دریافت و طمع و توقع ننموده حواله ننمایند و مزاحمت نرسانند؛ و ایشان را از پیشکش ورود و تلافی معاف

ص: 223

دارند و مراعات احوال ایشان را در مراتب مسطوره بدارند و از فرموده تخلف نورزند و به عهده سرداران و بیگلربیگیان خراسان و مشهد مقدس معلی که حسب المسطور معمول و مرتب داشته نگذارد که حکام دارالمؤمنین مزبور بدان علت چیزی مطالبه و بازیافت نمایند و متعرض احوال ایشان نگردند و امداد و اعانتی که در هر بار لازم باشد به عمل آورند و هر ساله رقم مجدد طلب ندارند به تاریخ سنه 1136ه- . ق». (1)

این حکم از شاه تهماسب دوم است که دریافت پیشکش ورود را موقوف داشته است و در پخ طرف شرقی سنگ دیگری به همین مضمون نصب است ولیکن حاکی از تعهد متصدی امر دریافت پیشکش ورود است و در واقع یک نوع التزام و تعهد است مضمون کتیبه چنین است:

«در بالا (هوالمراد) مقرر شد آن که چون پریشانی و اختلال اوضاع رعایا و سکنه و متوطنين بلده و بلوکات دارالمومنین سبزوار به سبب تاخت و تاراج ازبکیه میشومه و افاغنه... مخاذیل دین بعداوت ظاهر و ساطع است لذا بنا بر تحصیل دعای خیر جهت ذات اقدس و وجود مقدس که جان ما غلامان فدای تراب پای مبارکش باد وجوه پیشکش که حکام سابق از رعایا توقع می نمودند رعایای الکای مزبور بخشیدند رعایا مرفه الحال به فراغ بال به دعاگویی دوام دولت ابد مدت و بیچارگی و درویشی خود قیام و اقدام نمایند و بعد اگر احدی از عجزه این ولایت وجوه مذکور را توقع نماید ناصوفی اوجاق کیوان رواق خواهد بود کدخدایان و رعایای الکای مذكور من جميع الجهات مستمال و امیدوار باشند و بدین علت دیناری به احدی نخواهند داد و در عهده شناسند مقرر آن که من بعد اگر این بنده درگاه توقعی نمایم ناصوفی اوجاق کیوان مدار باشم في شهر ذيقعده سنه 1136ه- . ق حرر العبد محمدامین الحسینی». (2)

دیگر کتیبه بنا سنگی است به تاریخ 1276ه- .ق که بر روی صفه وسط حیاط به صورت ایستاده نصب شده و حاوی خلاصه وقف نامه ای است مربوط به مسجد

ص: 224

جامع. (1) مرحوم مولوی در آثار باستانی خراسان این کتیبه را جزء کتیبه های مفقود شده مسجد نوشته، حال آن که بر روی صفه نصب است. (2)

عکس

مسجد جامع سبزوار كتيبه وقفی نصب شده بر روی صفه میانی حیاط

سنگ دیگری نیز به تاریخ 1290ه- . ق در مسجد وجود داشته که اعتمادالسلطنه مفاد آن را آورده است مضمون این سنگ چنین بوده که حسین خان شهاب الملک والی خراسان، کاه بدهی مالیات تربت حیدریه و بام و صفی آباد و خواف و سبزوار را که همه ساله حكّام محل از قرار یک تومان یا بیشتر تسعیر می کرده و دریافت می داشته اند به مبلغ پنج قرآن تقلیل داده است. این سنگ در کنار ورودی مسجد نصب بوده و اکنون وجود ندارد. مرحوم مولوی می نویسد که براساس حسابهای آستان قدس در این سال 1290ه- .ق قیمت کاه سه قرآن بوده و با وجود بخشیدن پنج قران باز هم قیمت کاه دو قران زیادتر از نرخ روز تعیین شده است. (3)

ص: 225

این مسجد با توجه به منابع مکتوب و وضعیت فعلی آن بارها به طور اساسی مرمت شده است. کهن ترین مرمتی که از آن یاد شده مرمت 1044ه- . ق به روزگار فرمانروایی شاه صفی (1038-1052 ه- .ق) بوده که در واقع می توان آن را تجدید بنای مسجد دانست. (1)

مرمت دیگر به سال 1276ه- . ق است که در سنگ نصب شده بر روی صفه از آن یاد شده است.

مرمت دیگری که در منابع از آن یاد شده است، مرمت های انجام شده قبل از 1300ه- .ق است که به همت آیة الله حاج سید ابراهیم غفوری معروف به شریعتمدار (2) مرجع تقلید و روحانی معروف سبزوار انجام شده است که اعتمادالسلطنه در مطلع الشمس به آن اشاره کرده است. (3)

مرمت های اخیر بنا در دهه 1340ه- . ش شروع شده و تاکنون به تناوب ادامه داشته است از جمله بازسازی شبستان شرقی که به آن اشاره شد.

مرمت های انجام شده در دهه 1350 به همت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی انجام شده است که بیشتر مرمت های تثبیتی بوده است از جمله مهار جرزهای ایوان جنوبی و جرز خارجی ضلع جنوبی بنا. این مهار به وسیله کلاف فلزی انجام شده است. (4)

با توجه به این که ساخت و سازها الحاقات و مرمت های بنا از روزگار صفویه آغاز شده و تاکنون ادامه داشته است الحاقات قدیمی تر دارای هماهنگی و تلفیق بیشتری با بنا هستند برعکس الحاقات جدیدتر که به صورت عناصر ناهماهنگ و ترکیب نشده به کار رفته اند. از جمله مواردی که ناهماهنگی زیادی با بنا دارند می توان به درها و پنجره های

ص: 226

فلزی اشاره کرد که می توان آن ها را با درهای چوبی تعویض کرد؛ مورد دیگر ناهماهنگی پلکان های فلزی داخل ایوان شمالی است که می توان با تعبیه پلکان از داخل شبستان های دو طرف ایوان این پلکان ها را جمع آوری کرد. از جمله موارد دیگر وضع نامطلوب کاشی های ایوان جنوبی است که در قسمت بالای ازاره در حال فرو ریختن است و نیاز به مرمت دارد. مورد دیگری که باید به آن توجه کرد مشخص کردن دوره های ساختمانی بناست که نیاز به حفاری و پیگردی دارد.

انبار و مسجد را روشن کند و بقیه منافع نیز خرج عزاداران امام حسین علیه السلام شود. از کل موقوفه 1/10 برای حق التولیه است که به بزرگ ترین اولاد ذکور متولی نسل بعد از نسل می رسد و در صورت نبودن اولاد ذکور به اولاد ذکور از اناث می رسد.

دیگر موارد وقف که در حال حاضر فاقد وقف نامه هستند به این شرح اند:

33-3 دربند مغازه و انباری پاساژ جامع واقع در خیابان شریعتمداری شهر سبزوار.

6-4 دربند مغازه خیابان شریعتمداری جنب پاساژ جامع (قبلاً حمام بوده است) موقوفه اسماعيل

5. 7 دربند مغازه روبه روی مسجد جامع موقوفه حاج رضا قلی.

6. 133 قطعه زمین مسکونی در خیابان ناوی سبزوار که مساحت زمین ها از 86 متر مربع تا 120 متر مربع متغیر است.

7. 12 ساعت آب از قنات روستای نوده راز

8. 24 ساعت آب از قنات روستای کیذور بخش ششتمد شهرستان سبزوار

9. 24 ساعت آب از قنات فضل آباد کیذور.

مصارف موقوفات: تعمیر، روشنایی، خادم، مؤذن، امام و فرش و... مسجد جامع سبزوار. (1)

کاربندی گوشه سازی شده است. کاربندی به کار رفته در پوشش میانی شبستان کاربندی اختری گسیخته 12 ضلعی 3 به 3 در زمینه مربع است. پنجره های بنا در قسمت های شرقی، غربی و جنوبی تعبیه شده که چوبی است. این پنجره ها در 1356ه- . ش به جای ارسی های قدیمی نصب شده است. دیگر پوشش های سمت شرقی به شکل طاق کجاوه است و در گوشه ها سه کنج دارد. (1)

عکس

مسجد پامنار نمای مشرف به خیابان بیهق دید از شمال شرقی

ص: 231

این مسجد محراب و منبر قدیمی ندارد

حیاط مسجد در قسمت جنوبی قرار گرفته که محوطه ای به ابعاد 17/5×12 مترکف حیاط با موزاییک مفروش شده است. در بخش جنوب شرقی حیاط پایاب مسجد قرار دارد که با ارتفاع 2/10 متر از سطح حیاط به قناتی که از زیر مسجد عبور می کرده راه داشته است با از میان رفتن قنات این پایاب با تعبیه حوض و لوله کشی آب به عنوان وضوخانه مورد استفاده قرار می گیرد قسمت اصلی وضوخانه دارای ابعاد 3/20×3/20 متر است که با طاق چهار بخشی پوشش شده است. (1)

یکی از ویژگی های این بنا مناره بخش شمال غربی مسجد است که مناره ای است آجری به ارتفاع 15 متر ظاهراً این مناره قدمت بیشتری نسبت به ساختمان مسجد دارد. (2)

عکس

مسجد پامنار، نمای مناره دید از داخل حیاط تکیه ضلع غربی مسجد

دیگر تزیین بنا آجرکاری است که شامل آجرکاری روی بدنه مناره به شکل راسته و خفته و آجرکاری پشت بغل های مدخل های ورودی شبستان به حیاط و پشت بغل های پنجره های ضلع غربی مشرف به حیاط حسینیه ترک هاست؛ این آجرکاری ها به شکل جناغی است. دیگر تزیین بنا کتیبه آجری قسمت پایین مناره است که در تعمیرات دههٔ 1340 به وسیله انجمن آثار ملی بخش هایی از کتیبه که ریخته بوده و آثار آن برجای بوده به وسیله مرمت کاران بندکشی شده و کتیبه در حال حاضر با توجه به بخش های

ص: 233

باقی مانده قابل خواندن نیست. (1) عبدالحمید مولوی می نویسد که مضمون کتیبه بسم الله الرحمن الرحيم است به اضافهٔ نام پنج تن که این اظهار نظر درست نیست. (2)

الخجستانی و آن منبر که نام احمد خجستانی بروی نوشته بود به تاریخ سنه ستّ و

عکس

مسجد پامنار پایاب قدیمی مسجد که اکنون به عنوان وضوخانه استفاده می شود

ستین و مأتين (266) من دیدم (1) ....». بیهقی در جای دیگر کتاب خود ساخت این مسجد را با اختلاف 22 سال به زمان خلیفه عباسی منتصر نسبت می دهد و می گوید: «خصومتی افتاد میان اهل خسروجرد و قصبه از جهت رؤیت هلال عید و عادت چنان رفته بود که به نماز عید به قصبه خسروجرد رفتندی، پس به فرمان منتصر خلیفه و امیر احمد خجستانی فی شهور سنه ثمان وثمانين و مأتين (288) مسجد جامع قصبه بنا نهادند». (2) با توجه به این که احمد بن عبدالله خجستانی در سال 268 ه- . ق در خراسان قیام کرده است و تا این سال حاکم خراسان بود تاریخ 266 ه- . ق صحیح است. سپس تجدید بنای مسجد را در سال . 317 ه- . ق . به دست ابوالفضل زیادی نوشته است. (3) آخرین تجدید عمارت مسجد در نوشته

ص: 235

ابن فندق 444ه- .ق است که پس از زلزله مسجد دوباره ساخته شده است. (1) با توجه به موارد گفته شده بنای مسجد را کهن تراز روزگار صفویان و مناره را کهن تر از روزگار سلجوقی نمی توان دانست. البته در هر دو مورد تغییرات زیادی در بنا به وجود آمده است.

عکس

مسجد پامنار ضلع غربی بنا

از جمله مرمت هایی که در دهه های اخیر انجام شده است مرمت بنا در سال 1348ه- . ش به همت حاج می رسید یحیی نظام زاده فرزند نظام العلمای سبزواری است که در قسمت شرقی شبستان نیز در همین سال نصب شده است. (2) دیگر مرمت انجام شده در بنا به همت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی در سال 1356ه- . ش انجام شده که شامل ایجاد کوره پوش برای جلوگیری از رطوبت پی بندی و نماچینی با آجر و ملات ماسه سیمان و ماسه آهک و بندکشی، اندود گچ داخل و نصب ناودان بوده است. (3)

در سال های اخیر نیز مرمت هایی به وسیلۀ مردم خیر و سازمان اوقاف انجام شد. که

ص: 236

شامل موزاییک فرش حیاط و شبستان نصب پنجره و درهای جدید، تجدید اندود داخل شبستان و بام و نصب ازاره سنگی داخل شبستان بوده است. (1) مرمت های انجام شده در بنا احیایی بوده است به گونه ای که ادامه کاربری بنا را امکان پذیر کرده است. اشکال در مرمت های انجام شده خارج شدن بخش هایی از بنا از حالت اولیه و عدم رعایت برخی اصول مرمت است. (2)

وقف نامه آن موجود نیست. (1)

عکس

مصلی سبزوار، نمای شمالی

همان طور که گفته شد قسمت اصلی بنا به شکل چهارطاقی است که دهانه آن 4/10 متر است و گنبد یک پوسته و سنگین بنا بر روی این چهار طاق قرار گرفته است. شکل گنبد شباهت زیادی به مسجد آق قلعه دارد آجرچینی پوسته بیرونی به شکل جناغی است و گنبد بنا به شکل نار است که در گوشه سازیهای آن از سه کنج استفاده شده است. در میان سه کنج ها و دیگر اضلاع هشت ضلعی گنبد از کاربندی گچی برای تزیین استفاده شده است که این کاربندی ها نقش باربر ندارد داخل بنا با گچ اندود بوده که اندود داخلی گنبد و پایه ها به دلیل نم فرو ریخته است. ابعاد گنبدخانه 8/40 در 8/40 متر است. محوطه ای که بنا در داخل آن قرار دارد حدود یک هکتار است که قبلاً دارای دیوار چین های خشتی بوده و در قسمت شمالی دارای پیش طاق آجری بوده که آثار آن در مرمت های سال های اخیر به دست آمده است. (1)

ص: 241

عکس

مصلی سبزوار، مقطع الف. الف

اعتمادالسلطنه نیز حدود سال 1300ه- . ق به سبزوار آمده و به این باغ اشاره کرده است. (1)

عکس

مصلی سبزوار، نمای شمالی غربی

از مرمت های قبلی مسجد اطلاع چندانی در دست نیست ولی با اطمینان می توان گفت در روزگار قاجار این بنا مرمت شده است مرمت های این اثر در سال 1362ه- . ش به همت سازمان میراث فرهنگی خراسان آغاز شده و تاکنون نیز به تناوب ادامه داشته است. این مرمت ها بیشتر احیایی بوده و مهمترین موارد آن عبارت اند از:

1. پی بندی اطراف بنا به ارتفاع متوسط 1/5 متر با آجر مشابه و ماسه سیمان.

2. بام سازی شامل برداشتن بار اضافی، شیب بندی زیر سازی، ایزوله با قیر و چتایی و آجر فرش بام.

3. مرمت پلکان مناره ها

4. خرند آجر لبه دور گنبد و آجر فرش و بندکشی لازم

5. بندکشی گنبد

ص: 243

6. چیدن قسمت فوقانی ایوان و ایجاد خرند آجری

7 . محصور کردن محوطه به وسیله دیوار و نرده آهنی. (1)

موقوفات بنا

این بنا در گذشته دارای موقوفاتی بوده که شامل زمین مزروعی، باغ، آب انبار و آب از قنات بوده است. در حال حاضر از وضعیت موقوفات هیچ اطلاعی در دست نیست. (2)

کاربری

این بنا در حال حاضر به وسیلهٔ میراث فرهنگی حفاظت می شود و به عنوان مصلایا موارد دیگر کاربری ندارد. (3)

عکس

مصلی سبزوار، نمای جنوب شرقی

ص: 244

عکس

مصلی سبزوار، گوشه سازی گنبد

ص: 245

عکس

مسجد پایین قلعه مزینان پلان

شبستان نیز خاک گچ است. (1)

عکس

مسجد پایین قلعه مزینان، نما

عکس

مسجد پایین قلعه مزینان مقطع طولی

ص: 248

عکس

مسجد پایین قلعه مزینان مقطع ایوان

قاجار بوده است. او به توصیف وضعیت مسجد نیز پرداخته که با وضعیت فعلی مسجد چندان تفاوت ندارد. (1)

با توجه به وضعیت مسجد و گفته های مردم این مسجد هر از چند گاهی به وسیله اهالی مزینان مرمت تثبیتی شده است. آخرین مرمت مسجد حدود سال 1357ه- .ش انجام شده که در طی آن اندود بام ایوان و شبستان تجدید شده و کف ایوان با سیمان و شبستان با گچ اندود شده است. متأسفانه در حال حاضر (1377ه- . ش) مسجد وضعیت مطلوبی ندارد و بام آن باید دوباره اندود شود به دلیل کهنه شدن اندود بام طاق ها و دیوارهای بخش فوقانی بام دچار رطوبت شده و این رطوبت در دراز مدت باعث از میان رفتن استحکام طاق ها و ریزش پوشش ها خواهد شد. (2)

کاربری

این مسجد دارای کاربری خاصی به عنوان مسجد یا موردی دیگر نیست.

عکس

مسجد پایین قلعه مزینان نمای عمومی

ص: 250

عکس

مسجد پایین قلعه مزینان، آجرکاری زیر طاق ایوان

عکس

مسجد پایین قلعه ،مزینان یکی از پوشش های شبستان آجرچینی جناقی به شکل گردان (فرفره ای)

ص: 251

عمق محراب 1 متر است. محراب دوم در شبستان غربی است. عرض آن 1 متر، ارتفاع آن 1/70 متر و عمق آن 60 سانتی متر است. محراب کثیر الاضلاع و فاقد تزیینات از نوع گچ اندود است. ازاره های بنا شامل ازاره سنگی در داخل ایوان به ارتفاع 90 سانتی مترو ازاره ای از موزاییک در داخل حیاط است. (1)

عکس

مسجد جامع چشام، نمای ایوان و بخشی از ضلع شرقی حیاط

شبستان های بنا در هر قسمت با چهار دهانۀ طاق کلمبه پوشش شده است. در منتها الیه شبستان شرقی دو طاق گهواره ای نیز قرار دارد شبستان ها هر یک دارای دو ورودی به داخل ایوان و دو ورودی به داخل حیاط هستند در 1376ه- . ش در بخش غربی شبستان غربی شبستانی با سقف تیرآهن و ضربی به مساحت 75 متر مربع در کنار شبستان غربی ساخته شد. در بخش شمالی بنا حیاطی به ابعاد 24/70×25/50 قرار دارد. کف حیاط قبلاً آجر فرش بوده که در مرمت های سال های اخیر موزاییک شده است. اطراف حیاط غرفه هایی به ارتفاع 5/10 متر دارد که با طاق های جناغی به شکل رومی پوشانده شده است. عمق غرفه ها بین 1 متر تا 3 متر متفاوت است و عرض همه آن ها 2/70 متر است. غرفه میانی جبهه شمالی که در روبه روی ایوان و محور تقارن بنا قرار

ص: 254

دارد دارای ارتفاع 6/10 متر و عرض 3/55 متر است. این غرفه در زیر طاق کاربندی آجری دارد. (1)

كتبة الاثم المترصد للموت ملک محمد فی شهرذی الحجة الحرام، حاضر الوقت بتاريخ [ناخوانا]».

که در این جا «کلک قضا» به حساب ابجدی سال 971 ه- .ق می شود. (1)

به نظر نگارنده با توجه به این که کتیبه بنا در 971 ه- . ق ساخته شده، سپس بر اثر زلزله یا عاملی دیگر از میان رفته یا صدمات اساسی به آن وارد شده بازسازی آن در روزگار شاه سلیمان صفوی (1077.1105ه- .ق) روی داده است.

با توجه به آن چه گفته شد کهن ترین مرمت مسجد در روزگار سلیمان صفوی انجام شده است. مرمت این مسجد را از 1369ه- . ش اهالی محل پیگیری نموده و خرابی های مسجد را که بر اثر زلزله به وجود آمده ترمیم کرده اند. در سال های اخیر نیز قسمت هایی به مسجد اضافه کرده اند که عبارت اند از:

1. بازسازی طاق ایوان اصلی با آجر و ملات ماسه سیمان

2. مرمت غرفه های غربی حیاط

3. موزاییک فرش حیاط .

4. تجدید اندود و مرمت طاق های شبستان ها

5. نصب ازاره سنگی ایوان

6. مسدود کردن دو ورودی قدیمی و احداث ورودی جدید شمال غربی حیاط.

7. احداث شبستان جدید به مساحت 75 متر مربع در سمت غربی. (2)

هر چند این مرمت ها بر اساس کلیه اصول مرمت انجام نشده، توانسته مسجد را احیا کند. به گونه ای که مسجد هم اینک دارای کاربری است. در واقع باید گفت اضافه کردن شبستان با مصالح جدید و پوشش تیرآهن هماهنگی و ارزش های بنای تاریخی را خدشه دار کرده است.

ص: 256

ارتفاع تیزه ایوان تا کف 14 متر است. ایوان زاویه دار و دارای دو مناره در دو طرف بوده است که تنها 9 متر از مناره ها باقی مانده است. این مناره ها در واقع نقش یک نیروی پیش فشرده را برای جلوگیری از رانش ایوان دارد. در بخش فوقانی اسپرایوان طاق فرعی وجود دارد که غلامگرد پشت ایوان از داخل آن عبور می کند این طاق تزیین کاربندی دارد که آثار آن دیده می شود. (1)

پوشش طاق ایوان به شکل رومی اجرا شده است و طاق آن گهواره ای تیزه دار و پنج و هفت تند است.

شبستان های بنا که در شرق و غرب گنبدخانه قرار دارد دارای ورودی از گنبدخانه و از بیرون است پوشش شبستان ها به صورت کلمبه است. اجرای پوشش شبستان ها به دو شکل چهار بخشی و گرد چین است. متأسفانه پوشش شبستان غربی به جز دو دهانه آن از بین رفته است. ارتفاع طاق های شبستان ها 4/5 متر است. با توجه به آن چه باقی مانده شبستان ها دارای اندود کاهگل و گچ بوده و هر یک محرابی به شکل کثیر الاضلاع دارد که متأسفانه تزیینات محراب ها از بین رفته است. (2)

عکس

مسجد آق قلعه قبل از مرمت دید از جنوب غربی

ص: 260

عکس

مسجد آق قلعه قبل از مرمت دید از شمال غربی

گنبدخانه بنا که در میان دو شبستان قرار دارد به ابعاد 7/50×7/50 متر به شکل چهار طاقی است. این گنبدخانه دارای محرابی است که تنها بخش پایین محراب در حال حاضر باقی مانده است. این محراب به شکل کثیر الاضلاع است و عرض آن 1/50 متر است این محراب نیز با توجه به شکل آن احتمالاً دارای کاربندی گچی بوده است. گنبد بنا یک پوسته آجری است و نوع چیدن گنبد به شکل گرد چین است. ارتفاع تیزه گنبد تا کف 11/80 متر است؛ نوع گوشه سازی گنبد به شکل سه کنج است. (1)

کتیبه گچ بری به خط ثلث در زمینه لاجوردی است که در زیر گوشه سازی گنبدخانه قرار دارد و چهار ضلع گنبدخانه را دور می زند. متأسفانه بخش هایی از این کتیبه بر اثر عوامل جوی از میان رفته است. (1)

عکس

مسجد آق قلعه ایوان اصلی پس از مرمت

بر اساس حفاری های 1367ه- . ش در داخل حصار قلعه این نتیجه به دست آمد که قطعه زمین سمت شمالی حصار که جاده آسفالت جوین آن را به دو قسمت تقسیم کرده تقريباً فاقد آثار بوده لایه خشت و گلی که مجاور حصار بر روی خاک بکر قرار دارد بقایای ریزش تدریجی حصار است که دامنۀ آن تا حدود 10 متر حصار در سرتاسر کناره های حصار بر روی زمین مشاهده می شود در سمت جنوب غربی این قسمت و مجاور دروازه غربی آق قلعه قبرستانی اسلامی بوده است که زیر توده ای از ماسه مدفون شده است. در این بخش (جبهه شمالی آق قلعه) بر سطح زمین آثار معماری دیده نمی شود.

سطح زمین هموار و به طور متوسط حدود یک متر از کف مسجد پایین تر است. حفاری های باستان شناسی نشان داد که آنچه با عنوان مسجد آق قلعه در جنوب جاده آسفالت قرار دارد فقط ایوان و شبستان جنوبی مسجد است. در این حفاری ها مشخص شد که ایوان شمالی و ورودی مسجد آق قلعه در کنار جاده آسفالت (مقابل ایوان فعلی) قرار داشته که مانند دیگر تأسیسات اطراف صحن به طمع آجرهای آن تخریب شده و بقایای آن نیز برای زیرسازی جاده برداشته شده است. (1)

جبهه جنوبی قلعه سمت جنوبی جاده که مسجد نیز در آن قرار دارد دارای بقایای معماری از زمان قاجار در سطح و لایه های تمدنی مربوط به دوران صفویان و ایلخانی عمق است. (2)

برداشت نهایی با توجه به حفاری های باستان شناسی و متون تاریخی این است که در اواخر روزگار ایلخانی به منظور ایجاد شهر خندق و حصاری مستطیل شکل ساخته می شود و در میانه حصار مسجدی ساخته می شود و جمعیتی اندک در سمت جنوبی مسجد ساکن می شوند. ظاهراً در همین دوران شهر که جمعیت اندکی داشته متروک شده است. در زمان صفویه باز در جبهه جنوبی آق قلعه بر روی خرابه های ایلخانی

ص: 263

خانه های خشت و گلی ساخته شده و به نسبت پیشین جمعیت بیشتری در آق قلعه ساکن می شوند؛ از این زمان ظاهراً رشته حیات در آق قلعه تا اوایل قاجار ادامه پیدا می کند.

عکس

مسجد آق قلعه پس از مرمت دید از شمال غربی

بر اساس منابع تاریخی، آق قلعه در دوران افشاریه و زندیه اهمیت پیدا می کند و حاکم نشین جوین از این زمان تا دوران حکومت محمد شاه قاجار (1250-1264ه- .ق) بر آق قلعه نیز حاکم بوده است. در زمان فتح علی شاه (1211 - 1250ه- .ق) که الهیارخان قلیچی حاکم سبزوار و جوین بوده دیوارهای حصار آق قلعه چنان محکم و قطور بوده که شلیک توپ بر آن اثر نمی کرده است و بر روی دیوارهای آن دو عراده توپ در کنار هم می توانستند حرکت کنند. (1)

در سال 1210ه- . ق که آقا محمدخان قاجار برای تصرف خراسان آمده بود اللهیارخان قلیچی که در آن موقع حاکم سبزوار بود، از آقا محمدخان اطاعت کرد، ولی به مخالفت با فتح علی شاه برخاست و چند نوبت در آق قلعه با نیروهای دولتی جنگید. وی سپس در سال (1216ه- .ق) به تهران رفت و با وساطت عباس میرزا نایب السلطنه مورد عفو قرار

ص: 264

گرفت. (1)

پس از دوران محمد شاه قاجار آق قلعه رو به افول گذاشت و قلعه جغتای به عنوان حاکم نشین جوین استحکام و توسعه بیشتری یافت. (2)

اما علت اصلی ویرانی آق قلعه در ماجرای فتنه سالار بود که پس از پیوستن سلیمان آقا قلیچی نوه اللهیارخان و حاکم جوین به سالار و شکست او از نیروهای دولتی در قلعه جغتای آق قلعه نیز که مرکز شورشیان و مقاومت در برابر نیروهای دولتی بود فتح گردید و به دستور حسام السلطنه حاکم خراسان به سال 1266ه- . ق تخریب شد. (3)

عکس

مسجد آق قلعه کتیبه گچبری خط ثلث داخل گنبدخانه به تاریخ 712 ه-.ق

با متروک شدن آق قلعه در روزگار قاجار افراد سودجو برای استفاده از آجرهای مرغوب مسجد مصالح بنا را به یغما برده اند به گونه ای که از مسجد دو ایوانی تنها جبهه جنوبی

ص: 265

بنا باقی مانده است. تیزۀ ایوان بر اثر برداشتن آجرهای بخش فوقانی ایوان و از میان رفتن بخش بالایی مناره ها دچار رانش شده پوشش های شبستان غربی به جز دو دهانه از بین رفته است و طاق ها نیز در وضعیت نامطلوبی قرار دارد اندودها نیز در تمام قسمت ها تقریباً نابود شده است. (1)

مستندسازی و شروع مرمت های مسجد از سال 1382ه- . ش به وسیله سازمان میراث فرهنگی آغاز شده که شامل احیای دیوارها و پوشش های شبستان غربی و مرمت گنبدخانه و شبستان شرقی بوده است؛ به گونه ای که از شبستان شرقی در حال حاضر (1390 ش) برای برگزاری فرایض دینی و از شبستان غربی و گنبدخانه به عنوان نمایشگاه صنایع دستی استفاده می شود به طور کلی می توان گفت بنا در حال حاضر از وضعیت نسبتاً مطلوبی برخوردار است. (2)

عکس

مسجد آق قلعه، گوشه سازی گنبد

ص: 266

شبستان های مسجد نیز به طور کامل از میان رفته ولی با توجه به آثاری که بر روی دیوارهای بیرونی ایوان دیده می شود، شبستان های مسجد احتمالاً دو طبقه بوده یا در بالای طاق های ورودی شبستان دارای طاق هایی با غلام گرد بوده است. بنا به گفته اهالی محل مسجد دارای مناره آجری بوده است که آثار آن تا حدود 70 سال قبل وجود داشته است. (1)

عکس

مسجد خسرو شیر، قبل از مرمت دید از شمال شرقی

ص: 269

عکس

مسجد خسرو شیر، بعد از مرمت دید از جنوب شرقی

آثار باستانی به یغما رفته است. (1) تنها شواهد وجود این آثار عکس هایی است که شادروان عبدالحمید مولوی در 1328 خورشیدی از این بنا گرفته است. (2)

عکس

مسجد خسرو شیر، سرپایه غربی ایوان، شیوه طاق زنی ایوان در عکس مشهود است

تنها تزیینی که در حال حاضر برجای مانده آثار برخی گچ بری هاست که دارای نقوش اسلیمی و نقش های ریز هندسی است که بر روی پشت بغل های ورودی به شبستان ها اجرا شده است. متأسفانه این آثار بر اثر عوامل جوی تخریب شده است. همچنین گچ بری های بخش های پایین تویزه های ایوان که نقش گره دارد، نیز تا حدودی برجای مانده است. از دیگر تزیینات بنا کتیبه های گچی آن است که دو بخش دارد؛ نخست کتیبه های گچی به خط ثلث است که بر روی لبه طاق های ورودی به شبستان اجرا شده

ص: 271

است. تنها کتیبه باقی مانده از این گروه که قابل خواندن است کتیبه قوس دهانه شمال شرقی است به خط ثلث که مضمون آن آیات 26 و 27 سوره مبارکه آل عمران است. دیگر کتیبه بنا که بخش میانی ایوان را دور میزده کتیبه ای به خط ثلث در زمینه اسلیمی است که تنها در بخش غربی ایوان برجای مانده است. بخش های برجای مانده آیات 18 تا 20 سوره توبه است. (1)

عکس

مسجد خسرو شیر، فتیله ایوان

تزیینات بنا آن را مربوط به دوره ایلخانی تشخیص می دهد. (1)

عکس

مسجد خسرو شیر، طرح کتیبه ایوان

عکس

مسجد خسرو ،شیر بخشی از کتیبه کمر ایوان

عکس

مسجد خسرو شیر وضعیت مسجد در 1328ش، دید از جنوب شرقی

ص: 273

نگارنده با بررسی بنا و این که در برخی قسمت ها تزیینات بر روی تزیینات و آجرکاری های قبلی اجرا شده است بر این نظر است که هر چند این بنا در دوره ایلخانی گچ بری و تزیین شده است سازه بنا مربوط به دوران قبل از ایلخانی، یعنی سلجوقی و خوارزمشاهی است توجه به شیوه های طاق زنی بنا و شیوه اجرای فتیله ایوان و برخی دیگر از جزئیات سازه بنا نشان می دهد قبل از دوران مغول ساخته شده است.

مهم ترین عوامل تخریب بنا در طول زمان عوامل جوی و انسانی بوده است. تزیینات بنا در حال حاضر در معرض عوامل جوی قرار دارد و اگر مرمت های تثبیتی در مورد آن انجام نشود همین بخش ها نیز به زودی از میان خواهد رفت.

متأسفانه حریم بنا که در دهه 1350ه- . ش مشخص شده بود، بارها نادید گرفته شده و اهالی روستاهای اطراف تا کنار بنا اقدام به کشت محصول کرده اند. آجرهای بنا نیز در طول زمان به دلیل مرغوب بودن به یغما رفته است. (1)

ص: 274

کلات دارای طول جغرافیایی 59 درجه و 46 دقیقه و عرض جغرافیایی 36 درجه و 59 دقیقه است. (1)

پیشین کلات (1) که به دربند ارغون شاه معروف است نام همین فرمانروای مغول را بر خود دارد. (2)

حمدالله مستوفی نیز در نزهة القلوب اشاره کوتاهی به کلات دارد. (3)

پس از حمدالله مستوفی تا روزگار فرمانروایی نادر که کلات به عنوان محل خزاین او و ييلاق سلطنتی انتخاب می شود نامی از آن برده نمی شود. در متون روزگار نادر از کلات با لقب دارالثبات و مرکز خزاین و ییلاق سلطنتی یاد شده و به ساخت و سازهای این روزگار اشاره هایی شده است. (4)

پس از روزگار نادر کلات مورد بی توجهی قرار می گیرد میانه روزگار قاجاریه که جهانگردان و مأموران سیاسی انگلستان به انگیزه رقابت سیاسی با دولت روسیه به آن جا توجه کرده، به کلات مسافرت نمودند و در نوشته های خود از آن نام می برند. در آن شمار است: فریزر (5) J.B Fraser) 1833) جیل (Gill) و بیکر (Baker) 1873م (6) ناپیه

ص: 277

(Napier) 1874م . (1) سرهنگ مک گرگور (MacGregor) 1875م. (2) دونووان (Donovan) 1880م. (3) لرد کرزن (Curzon) 1889م (4)

در روزگار قاجاریه دو سفرنامه دیگر نیز در سال های 1298 و 1309ه- . ق دو تن از مأموران عالی رتبه نوشته اند که متضمن نکات ارزشمندی است. (5)

دلیل خیابان کشی تخریب شده است. (1)

عکس

مسجد کبود گنبد تصویر سه بعدی

می کند. (1) از در ورودی باختری پس از عبور از پیش طاق وارد درگاه و سپس وارد هشتی می شویم هشتی مسجد با تغییر جهت از راه یک دالان به حیاط راه می یابد؛ دالان های دو سوی دیگر هشتی یکی فضای دسترسی به حمام است و دیگری به یکی از شبستان های مسجد راه می یابد

عکس

مسجد کبود گنبد، دورنمای مسجد از فراز قصر خورشید

ورودی دیگر بنا در ضلع خاوری متصل به گنبدخانه است. این ورودی به صورت دالانی طویل با تغییر مسیر طراحی شده تا نمازگزاران در امتداد جهت قبله به فضای گنبدخانه وارد شوند چنین تمهیدی در مسجد شیخ لطف الله اصفهان نیز به کار رفته است. بخشی از این دالان به داخل حیاط راه می یابد.

مسجد کبود گنبد دارای چهار ایوان است که داخل دوتا از ایوان ها کثیر الاضلاع و دوتای دیگر زاویه دار است. ایوان باختری به ابعاد 7/80×11/20 متر و بلندی ایوان 9/80

ص: 280

متر، دارای یک محراب و بدون هرگونه تزیین است. در دیوار انتهایی آن دو فرورفتگی مستطیل شکل به عمق 10 سانتی متر دیده می شود طاق ایوان به شکل گهواره ای تیزه دار است و شیوه اجرای طاق به شکل ضربی است. نمای ایوان شامل پشت بغل و طاق نماها یا قاب بندی ها به وسیلهٔ کاشی هفت رنگ تزیین شده است.

ایوان خاوری به ابعاد 7/90×8/25 متر و بلندی 9/90 متر دارای شکل کثیر الاضلاع است و به عنوان فضای دسترسی به گنبدخانه و شبستان خاوری عمل می کند. طاق این ایوان نیز به شکل گهواره ای تیزه دار است و به وسیله ضربی پوشانده شده و دارای پشت بغل ها و طاق نماهای کاشی کاری شده است. (1)

عکس

مسجد کبود گنبد نمای گنبد

ص: 281

عکس

مسجد کبود گنبد ایوان شمالی و غربی

عکس

مسجد کبود گنبد قاب بندی کاشی هفت رنگی به شکل اسلیمی با نقش خونپا

ایوان جنوبی یا ایوان قبله بنا که در حال حاضر دهانه آن به وسیله پنجره فلزی پوشانده شده دارای ابعاد 7/80×11 متر و بلندی 9/70 متر است. این ایوان متصل به شبستان باختری است و محراب اصلی بنا در داخل آن قرار گرفته است. بلندی محراب 4/20 متر، عمق محراب 1/85 متر و عرض آن 2/5 متر است. تزیینات محراب عبارت است از کاربندی گچی در داخل محراب و گچ بری شیر شکری با نقش های اسلیمی در

ص: 282

زمینه زرشکی. این گچ بری مشابه بخشی از نقش های داخلی قصر خورشید است که در لچکی های محراب انجام شده است. ایوان جنوبی ازاره ای از سنگ مرمر داشته که در مرمت سال های اخیر با سنگ های سیاه مشهد به بلندی یک متر تعویض شده است. پوشش ایوان جنوبی گهواره ای تیزه دار و به شکل ضربی پوشش شده است. منبر مسجد نیز در داخل همین ایوان در کنار محراب قرار دارد که از جنس چوب به بلندی 1/50 مترو 1 بدون تزیینات است. (1)

ایوان شمالی که بخش داخلی آن کثیر الاضلاع است به هیچ یک از فضاهای پیرامون مسجد به جز حیاط ارتباط .ندارد عمق این ایوان 5 متر است.

شبستان های مسجد شامل شبستان باختری و خاوری است که هر یک با چهار چشمه طاق پوشش شده است. پوشش شبستان ها به شکل گنبد کوچک یا (کلمبو) است و در قسمت میانی گنبد دارای نورگیر است. (2) داخل شبستان با گچ اندود شده و ازارۀ آن به بلندی یک متر از سنگ سیاه مشهد ساخته شده که در سال های اخیر به جای ازاره های مرمر قدیم که بخشی از آن ها از میان رفته بود نصب شده است. (3)

حیاط مسجد مستطیلی به ابعاد 18/85×27/15 متر است. کف حیاط با سیمان اندود شده و در بخش میانی حیاط حوضی به درازا و پهنای 6/15×4/10 قرار داشته که اینک به باغچه تبدیل شده است. ازاره های اطراف حیاط از سنگ پاک تراش محلی به بلندی 90 سانتی متر است. این سنگ ها از روستای نفته واقع در چند کیلومتری کلات آورده شده است. (4)

یکی از بخش های ارزشمند مسجد گنبدخانه آن است که در بخش خاوری مسجد قرار دارد گنبدخانه دو ورودی دارد که یکی به داخل ایوان خاوری و دیگری به بخش

ص: 283

بیرونی مسجد راه می یابد. نوع گنبد دو پوشش گسسته با پوشش بیرونی نار است. شیوه سوار شدن خود گنبد روی گریو به شکل شلال است این نوع اجرا زمانی انجام می شود که پاکار قوس مستقیماً به صورت خط قائم پایین کشیده شود و بعد سوار گریو شود. بلندی کلی گنبد تا کف 20 متر است. فاصله بین دو پوسته گنبد 8/80 متراست که به وسیله 8 خشخاشی به یکدیگر متصل شده است. برای مهار بین خشخاشی های گنبد از چوب استفاده شده است.

گنبد در قسمت ساقه دارای چهار نورگیر و یک ورودی برای داخل شدن به فضای پوشش دوم است پوشش دوم یا آهیانه گنبد چفد هلوچین کند است این چفد بیضی ای است که فاصله کانونی آن مساوی نصف دهانه گنبد است. گوشه سازی گنبد با کاربندی انجام شده است. کاربندی به کار رفته در گوشه سازی گنبد، کاربندی اختری 24 ضلعی سه به سه در زمینه هشت گوش است زمینه این کاربندی هشت ضلعی منتظمی است که از تقاطع دو مستطیل به تناسب 10×4 به وجود آمده است. دایره محیطی را که به 24 قسمت تقسیم شده است سه به سه به هم وصل می کنیم (مقابل هر یک از اضلاع هشت ضلعی نیز سه بخش از تقسیمات دایره قرار می گیرد). شکل حاصل در هشت ضلعی اختری سه به سه مطلوب است. هر چغدی که به هر یک از اضلاع هشت ضلعی می خورد مبدأ کار است. نمونه دیگر استفاده از این گوشه سازی مسجد جامع طبس بوده است که امروزه وجود ندارد. (1)

ص: 284

عکس

مسجد کبود گنبد بخش هایی از کتیبه گریو گنبد

یکی از ویژگی های منحصر به فرد در مسجد کبود گنبد قرار گرفتن گنبد در خارج از محورهای دوگانه بناست. در واقع در مساجد چهار ایوانی، گنبدخانه در پشت یکی از ایوان های بنا در راستای یکی از محورها قرار می گیرد. در مسجد کبودگنبد این گونه نیست و گنبد در کنار ایوان خاوری قرار گرفته است. نویسنده نادرنامه قرار نداشتن گنبد در محور مسجد را دلیل براین می داند که گنبد پیش از بخش های دیگر بنا ساخته شده و ایوان ها و محوطه در روزگار نادر به آن افزوده شده اند. (1) دکتر ورجاوند در گزارش خود از مسجد کبودگنبد می گوید اجرای چنین نقشه ای به احتمال بسیار با توجه به کم پهنا بودن صحن مسجد و رعایت تناسب بلندای گنبد با دیگر واحدها انجام شده است. از سوی دیگر قرار دادن گنبد بر روی محور ایوان نیز با توجه به پهنای حیاط دید گنبد را از میان می برده است. از این روی معمار هنگام ساخت با جابه جا کردن جایگاه گنبد و خارج کردن آن از محور می خواسته است گنبد و ایوان را در یک

ص: 285

غرفه ها و ایوانچه های ضلع شمالی در حال حاضر برای وارد شدن به دو فضای مختلف از آن ها استفاده می شود به احتمال قوی ورودی نبوده و به صورت غرفه بوده اند. ولی هم اکنون از غرفه ضلع خاوری ایوان شمالی برای وارد شدن به فضای مربع شکل استفاده می شود؛ از غرفه ضلع باختری ایوان شمالی نیز برای وارد شدن به فضای بیرونی مسجد یا به عبارتی غرفه های بیرونی ضلع شمالی استفاده می شود. غرفه ها و حجره های ضلع غربی این فضا به صورت کوچک و بزرگ است. از حجره و غرفه انتهایی ضلع جنوب باختری به عنوان ورودی استفاده می شود و یک ایوانچه در ضلع شمال باختری قرار گرفته که احتمالاً آن نیز شامل غرفه و حجره بوده است.

غرفه ها و حجره های ضلع خاوری نیز مانند ضلع باختری کوچک و بزرگ ساخته شده و از حجره و غرفه ضلع جنوب خاوری برای وارد شدن به مطبخ خانه استفاده می شود که تغییر کاربری داده شده و از حجره و غرفۀ ضلع شمالی به عنوان ورودی ضلع خاوری به داخل میان سرا استفاده می شود. (1)

زمان در دید بیننده قرار دهد. (1)

اما شواهد باستان شناسی گویای این مطلب است که گنبدخانه همزمان با دیگر بخش ها ساخته نشده است. در پیگردی سال 76 مشخص شد که آجرهای پی گنبد با دیگر بخش های ساختمان مسجد کلاف نیست و این رویداد ساختمانی نشان دهنده ساخته شدن گنبدخانه با فاصله زمانی است. (2)

نویسنده نادرنامه معتقد است که گنبدخانه مقبره بوده است ولی نگارنده با توجه به ورودی خاوری گنبد که پس از دور زدن گنبدخانه از روبه روی قبله وارد گنبدخانه می شود معتقد است که مسجد کلات پیش از اضافه شدن ملحقات، مسجدی با گنبدخانه تک بوده است که در معماری ایران سابقه ای دیرینه دارد.

در اطراف فضای داخلی یا به عبارتی در اضلاع چهارگانه مسجد غرفه ها و حجره هایی قرار دارد که از نظر ابعاد با یکدیگر متفاوت اند. غرفه ها و حجره های ضلع جنوبی که در دو سوی راست و چپ شبستان اصلی واقع شده دارای محراب و به داخل شبستان اصلی و میان سرا راه می یابد. آن چه لازم به توضیح است این که غرفه و حجره یا فضای جنبی شبستان کوچک تر از شبستان اصلی است و احتمالاً فضای سمت باختری شبستان نیز مانند سوی خاوری دارای محراب بوده که احتمالاً برای ارتباط برقرار کردن با فضای مربع شکل که در ضلع جنوب باختری شبستان واقع شده برداشته شده و به عنوان ورودی از آن استفاه می شود.

عکس

مسجد کبود گنبد، بخشی از کتیبه بانی بنا

ص: 287

شده کتیبه ای با خط ثلث سفید بر روی زمینه کاشی خشتی لاجوردی سوره دهر نوشته شده، برای پوشش دادن بخشی از کتیبه نیز از آیة الکرسی استفاده شده است. (1)

کاشی کاری سرپایه ایوان ها شامل قاب بندی با کاشی هفت رنگ و نقش های اسلیمی و ختایی است. این قاب بندی ها از نظر ابعاد متفاوت هستند. رنگ های به کار رفته لاجوردی، فیروزه ای، زرد، سفید و سبز است طرح های شاخص در این کاشی ها، ترنج سرمه دان و خونپا است؛ طرح خونپا یکی از طرح های شاخص در کاشی کاری روزگار تیموری و صفوی است و کمتر در کاشی کاری های روزگار قاجار به کار رفته است. نمونه های زیبای این طرح را می توان در بخش بالایی سرپایه های ایوان خاوری و باختری مسجد گوهرشاد مشهد و سرپایه ها و ازارۀ ایوان باختری مسجد جامع اصفهان مشاهده کرد. (2)

طرح های به کار رفته در ایوان های چهارگانه بنا یکی است، تنها تفاوت آن ها در جابه جایی رنگ های کاشی های هفت رنگ است به جز نقش های داخل خونپا که در تمام ایوان ها یکنواخت است. کاشی کاری های هفت رنگ بنا را می توان با کاشی های مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار) و مسجد امام (شاه) تهران که مربوط به روزگار قاجاریان است مقایسه کرد.

ص: 288

عکس

مسجد کبود گنبد معقلی مقسمی هشت و چهار لنگه با خط بنایی «علی»

کاشی های به کار رفته در پشت بغل های غرفه های خاوری از نوع معرق و دارای نقش های اسلیمی و رنگ های مشابه با دیگر کاشی هاست. این کاشی ها در مرمت سال های اخیر به جای کاشی های هفت رنگ نصب شده است.

دیگر تزیینات با همان طور که گفته شد عبارت اند از گچ بری و کاربندی محراب اصلی و ازاره سنگی شبستان ها، ایوان جنوبی و حیاط. (1)

این بنا از زمان ساخت تاکنون (1390) خورشیدی آسیب های بسیاری دیده و به تناوب مرمت شده است مهمترین عامل تخریب مسجد در طول زمان، سیلاب بوده است. چون بنا در گودی قرار دارد بخش هایی از آن را بارها سیلاب ویران کرده است؛ از جمله سیل 1315ه- . ق (1) و سیل بنیان کن 1355 خورشیدی که نیمی از کلات را ویران کرد. (2)

هر چند کلات در پهنه بندی خطر نسبی زمین لرزه در ایران جزء پهنه با خطر نسبتاً پایین است. (3) اما در منابع از دو زمین لرزه که صدماتی به مسجد به ویژه به گنبدخانه وارد آورده نام برده شده است. یکی زمین لرزه سال 1298ه- . ق که میرزا حسین خان سپهسالار، حاکم وقت خراسان، در سفرنامه خود به آن اشاره کرده است. (4) و دوم زمین لرزه سال 1363 خورشیدی که خرابی هایی به گنبدخانه وارد کرد. (5)

کهن ترین مرمت مسجد در سال 1250ه- . ق انجام شده است. این مرمت به همت یلنگ توش خان پسر فتح علی خان جلایر فرمانروای کلات انجام شده و برادر او محمدخان جلایر هم در داخل گنبدخانه دفن شده است. تنها کتیبه تاریخ دار مسجد نیز که بر روی سنگ پاک تراش محلی به خط نستعلیق نوشته شده مربوط به همین روزگار است متن این کتیبه که در داخل پیش طاق ورودی ضلع باختری نصب شده چنین است. دارای هجده بیت شعر است که در بیت آخر آن می خوانیم:

ص: 290

«عجلوا بصلواة قبل الفوت» *** هست تاریخ این خجسته بنا (1)

تمام کاشی های هفت رنگ مسجد مربوط به مرمت سال 1250ه- . ق است. پس از این مرمت اطلاع دقیقی از مرمت های انجام شده در دست نیست ولی به احتمال قوی از این سال تا مرمت سال های دهه 1360 خورشیدی بیشتر مرمت های انجام شده از نوع تثبیتی بوده است. از سال 1362 خورشیدی مرمت های احیایی بنا به همت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی خراسان میراث فرهنگی کنونی شروع شده و به تناوب تاکنون سال (1390) خورشیدی ادامه داشته است. مهمترین موارد انجام شده در مرمت های سال 1362 به بعد عبارت اند از:

1. پی بندی حیاط مسجد شامل ایوان ها و غرفه ها و سرپایه ها تا بلندی متوسط یک متر.

2. تهیه و نصب ازاره سنگی شامل نماها ایوان ها، غرفه ها

3 . تهیه و نصب ازاره سنگی در شبستان ها.

4. نماسازی آجری در قسمت سرپایه ها و خرند آجری لبه بام.

5. آجرچینی پیشانی ایوان ها با آجر چهارگوش و ملات ماسه آهک

6. برداشتن اندودهای کهنه بام و شیب بندی با ماسه سیمان و اندود بام با دو لایه چتایی و سه لایه قیر

7. جمع آوری دیوار پشت ایوان شمالی و چیدن دوباره آن با ماسه سیمان و آجر چهارگوش

8. جمع آوری دیوار پشت ایوان جنوبی به درازای 4 متر و بلندی 3/5 متر، زیرسازی و دوباره سازی دیوار بالا با آجر همانند و ملات ماسه سیمان

9. مرمت سرپایه های نمای درونی

10. گچ کاری و زیرسازی شبستان ها.

11. زیرسازی و اندود دیوارهای ایوان جنوبی و مرمت گچ بری و کاربندی های محراب اصلی

ص: 291

12. تهيه و نصب دوازده عدد در چوبی درون غرفه ها

13. تعمیرات و سفت کاری گنبد پس از زلزله سال 1363 خورشیدی

14. تهیه و نصب کاشی نره لاجوردی پوشش گنبد

15. تعویض و مرمت کاشی های معقلی گریو گنبد.

16. کاشی کاری پشت بغل غرفه های خاوری با کاشی معرق و نقش های اسلیمی

17. تخریب مغازه های اطراف مسجد

18. مشخص کردن مجدد حریم بنا.

19. بازسازی پایه ها و طاق های شبستان شمالی.

20. پیگردی در ضلع باختری، جنوبی و گنبدخانه. (1)

21. پس از پیگردی در ضلع باختری و مشخص شدن غرفه ها و نمای بیرونی مسجد کلیه غرفه های ضلع باختری به شکل طاق نما ساخته شد که این طرح در ضلع جنوبی ایوان باختری به مرحله اجرا درآمد و در طرح ارائه شده از فضای باقی مانده به عنوان وضوخانه استفاده می شود. (2)

با توجه به مرمت های احیایی انجام شده این مسجد که به شدت رو به ویرانی بوده تا حدودی نجات یافته است. چهار مورد از اشکال های این مرمت به این شرح است:

1. تشخیص ندادن بخش های اصلی از بخش های مرمت شده

2. کار کردن کاشی معرق به جای کاشی های هفت رنگ در پشت بغل های غرفه های خاوری

3. تفاوت رنگ کاشی های معقلی گریو گنبد با نمونه های اولیه.

4. استفاده از پوشش قیرگونی به جای پوشش های سنتی که در پوشش های منحنی باعث شرّه کردن قیر در تابستان و نفوذ رطوبت در زمستان می شود. قیرگونی به دلیل ناهماهنگ بودن با سازه های تاریخی و عدم تنفس بنا باعث نفوذ رطوبت به سقف و

ص: 292

دیوارها شده به گونه ای که بخشی از کاشی های معرق نصب شده پس از سال 1370 خورشیدی در حال فرو ریختن است. (1)

یکی از مهم ترین مسائل حفاظتی این بنا رعایت نکردن حریم است. حریم بنا را در دهۀ 1350 خورشیدی سازمان حفاظت آثار باستانی مشخص کرده بود که در دهه 1360 خورشیدی شهرداری کلات بدون توجه به این حریم به احداث خیابان در بخش شمال و شمال باختری بنا اقدام کرده است؛ در این ساخت و سازها همان طور که گفته شد آب انبار کهن پهلوی مسجد نیز ویران شده و رفت و آمد وسایل نقلیه در کنار بنا در دراز مدت موجب سست شدن پایه ها و سرانجام ویرانی مسجد خواهد شد.

عکس

مسجد جامع جاجرم گوشه سازی گنبد

مضمون بوده است.

توفیق ز حضرت واحد شد *** درویش علی ساعی این مسجد شد

تاریخ طلب نمودم از پیر خرد *** گفتا که زغنچه «ه» ساقط شد

که کلمه غنج به حساب ابجد تاریخ 1053ه- . ق است (1)، یعنی دوران شاه عباس دوم صفوی است.

برپیشانی ایوان اصلی نیز سه قطعه کاشی لاجوردی نصب است. کاشی میانی که به شکل مربع است و بر روی آن کلمه «احد» به خط ثلث برجسته نوشته شده است؛ در زمینه نوشته نیز دارای چرخش اسلیمی موسوم به گردش حلزونی است. (2)

قسمت پایین کاشی سمت راست که به شکل محرابی است شکسته است. در قسمت بالای آن نقش قندیل و در گوشه های نقوش گیاهی به رنگ مشکی به کار رفته است. در زیر نقش قندیل دو عبارت خوانده می شود در ابتدا نوشته شده «توکلت علی الله» و پس از آن این عبارت خوانده می شود: «خدا بر آن... مسلمان». خط کتیبه تعلیق است. (3)

مضمون کاشی سمت چپ نیز که با خط سیاه بر زمینه آبی سیر نوشته شده است سوره های حمد و توحید و آیه 18 سوره آل عمران در حاشیه است. در انتهای متن نوشته شده است «به تاریخ بیستم... سنه سبع و سبعین و خمس مائه» (4) (577 ه- .ق).

بیشتر کسانی که بنا را از نزدیک دیده اند و کتیبه ها را معرفی کرده اند خاطرنشان کرده اند که این کاشی ها از محل دیگری به مسجد آورده شده است. دیتس (Diez) مستشرق آلمانی که حدود صد سال قبل مسجد را دیده است به نقل از اهالی محل می نویسد که گویا این کاشی ها از مقبره علی بن مهزیار که از بناها و مزارات قدیم جاجرم

ص: 298

است. به مسجد آورده شده است. (1)

عکس

مسجد جامع جاجرم کاشی زیر رنگی با نقش قندیل و محراب

عکس

مسجد جامع جاجرم کاشی زیر رنگی به تاریخ 577 ه-.ق

عکس

مسجد جامع جاجرم کاشی زیر رنگی (پیشانی ایوان)

ص: 299

یاد کرده است. (1)

در منابع جغرافیایی سده های چهارم تا هفتم نیز از رادکان به عنوان یکی از شهرهای ناحیه توس یاد شده است. (2) یاقوت حموی از آن به عنوان زادگاه خواجه نظام الملک طوسی یاد کرده است. (3)

در روزگار مغول این منطقه به دلیل داشتن مرتع و موقعیت مناسب برای پرورش اسب بیش از پیش مورد توجه حکمرانان مغول قرار گرفت و این اهمیت به عنوان شکارگاه سلطنتی و مرکز پرورش اسب تا روزگار قاجار ادامه داشت. (4)

عکس

مسجد جامع رادکان نمای عمومی

عمق محراب 70 سانتی متر است. این محراب قوس مازه دار دارد و کاربندی زیبایی در قسمت میانی آن اجرا شده است. (1) این محراب که به احتمال بسیار زیاد محراب قدیمی مسجد است در مرمت های 1353 خورشیدی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی کشف شده است. (2) درهای ورودی شبستان چوبی چهار لتی است که در سال های اخیر نصب شده است. درهای قبلی شبستان مشبک دارای اشکال گره بوده است. محوطه بنا که دارای ابعاد 11/40×22 متر است با سیمان کف سازی شده و حوضی مستطیل شکل از جنس سیمان به ابعاد 4×3 متر دارد.

4. سنگ چینی در زیر پایه های اصلی با ملات گل آهک (1) این سنگ چینی (2) تا ارتفاع کف مسجد ادامه داشته است. (3)

کارهای مرمتی از 1357 خورشیدی تاکنون (1377 خورشیدی) به وسیله مردم محل انجام شده است. بخشی از این مرمت ها و تغییرات شامل محدود کردن محوطه مسجد برای تعویض خیابان سمت شمالی بوده است این مرمت ها عبارت اند از:

1- مرمت برخی از طاق های داخل بنا

2- تعويض اندود داخلى

3- موزاییک کف شبستان و کف سازی حیاط با سیمان.

4- برچیدن غرفه های اطراف حیاط که دارای پوشش چوبی بوده است و الحاق 184 متر مربع از حیاط مسجد به خیابان سمت شمالی

5- نصب محراب کشف شده در مرمت های 1353 خورشیدی

6- چیدن نمای مسجد با آجر سفالی به اندازه نیم آجر.

7- چیدن دیوار جدید برای محوطه با آجر سفال و ملات ماسه سیمان به عرض 40 سانتی متر تعیبه نرده فلزی بر روی دیوار سمت شمالی مسجد.

8- قیرگونی بام ها و آسفالت بام به جای اندود سنتی غوره گل و کاهگل.

9- تعویض درهای قدیمی مسجد با درهای جدید. (4)

به دو نکته در مرمت های انجام شده باید توجه می شد: نخست چیدن نمای ساختمان با آجر سفال و ملات ماسه سیمان است که باعث خدشه دار کردن اصالت بنا شده است و دوم استفاده از قیرگونی و آسفالت به جای اندود سنتی بر روی بام است. در این گونه اندود بر روی پوشش کلمبو باید در روی انحنای کلمبوتوری سرندی کشید تا از لیز خوردن عایق برروی منحنی جلوگیری شود و پس از عایق نیز روی قیرگونی را باید با

ص: 304

آجر فرش کرد که قیر بر اثر گرمای تابستان از روی گنبد شره نکند در پوشش شبستان این موارد رعایت نشده است.

عکس

مسجد جامع رادکان دو قطعه کتیبه شامل خلاصه موقوفات به تاریخ 1283 ه-.ق

مرحوم مغفور رضوان جایگاه کلبعلی بیک شد. وقف مؤید و حبس مخلّد کردند که یک باب رباطی را که واقع است در نزدیکی دروازه شیر حاج قصبهٔ رادکان به جهت مترددین و مسافرین که از آن منتفع شوند با سه باب دکان که دو باب آن واقع اند در دو طرف دروازه آن و دیگری متصل است به آن دروازه شیر حاج که منافع آن ها یعنی سه دکان ، اولاً صرف تعمیر خود آن ها بشود و ثانیاً تعمیر رباط شود اگر از تعمیر آن زیادتی کند آن زیادتی صرف تعمیر مسجد رادکان و بوریا و چراغ آن شود. تولیت آن ها مادام الحياة با واقفان است و بعد از ایشان ارشد اولاد ایشان ما تعاقبو. خدا نخواسته اگر منقرض شوند تولیت با پیش نماز مسجد رادکان است و صیغه وقف جاری شد. بر نهج شرع انور و اگر غیره مترددین و

ص: 306

مسافرین در رباط مذکور منزل کنند یا اسب ببندند در آن یا مال دیگر از قبیل گاو و گوسفند در آن جا بدهند به نفرین خدا و رسول گرفتار شوند فمن بدله بعد ما سمعه فإنّما إثمه على الذين يبدلونه و كان تحریر ذلک فی شهر رمضان المبارک هزار و دویست و هشتاد و سه (سنه 1283).

ص: 308

افغانی، 206

اکین برنارد، 152، 153، 177، 299

اللهيارخان قلیچی، 264 265

امام جعفر صادق علیه السلام، 167

امام جمعه نیشابور، 210

مساجد تاریخی خراسان

ایوان مقصوره، 77، 78، 83، 90،88، 96، ،127 ، 122 ،118 ، 105 ، 102 ، 100 ، 99 ، 97 134 ،123

ائمه اطهار علیهم السلام، 144

آباده، 57

امام حسین علیه السلام، 227، 228، 292

امام رضا علیه السلام، 201

آخشینی، علی، 152، 177، 299

آدام، رابرت، 46

امامی اصفهانی محمدرضا، 100 ، 101 ، 102

آرامگاه پیر بکران، 63، 160168 ، 122 ، 117 ، 108 ،10

امپراتوری بیزانس 7

امپراتوری ساسانی، 7

امی خانم، 130

أمير المؤمنين على بن أبى طالب علیه السلام، 201

امیر تیمور، 119 ، 220

امیر سدید منصور بن نوح بن نصر، 19

امیر شاه ملک، 152، 153، 154

امیر غیاث الدین ترخان 120

امیر ملک شاه یحیی سیستانی، 154 امیر ملکشاه ، 147 ، 151، 152، 153، 154

امین، سیدحسن، 236

اندلس، 67

انصاری، جمال، 54

انگلستان، 277

ایدت پرادا، 51

ایران، 7، 8، 11، 12، 13، 14، 16، 26، 28، ،84 ،56 ،49 ،48 ، 47 ، 40 ، 39 ، 37 ،34 275 ،152 ،118

ایوان دارالسیاده، 95 ، 99 ، 102، 107، 122، 126 ،124

ایوان طرق ، 179

ایوان مصلا، 168

آرامگاه خواجه ربیع، 91

آسیای صغیر، 152، 154

آسیه جوادی، 27، 37

آقا عبدالکریم ناظر، 130

آقا عبدالله، 305

آقا محمدخان قاجار، 264

آق قلعه، 242، 258 ، 259، 263، 264، 265

آلبوم خانه کاخ گلستان، 155، 213

آل بویه ، 11 ، 12

آماسیه، 154

آیوازیان، سیمون، 49

بازار زنجیر، 94

باستانی راد، حسین علی، 222

بامداد، مهدی، 289

بایسنغر تیموری، 97، 98 ، 119، 120

بحرالعلومی، حسین، 155

بخش ششتمد سبزوار، 227، 228

برج نورآباد ممسنی، 37

برهان لیمودهی، تیمور 166، 250

بزرگمهری، زهره، 284

بست خیابان سفلی 131

بست شیخ بهایی 77

بصره، 33

ص: 310

بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، 33، 36 ، 65

بلقیس زمان، 119

بلوار مصلا، 157

بلوک تبادکان، 129

بلوک خرجرد جام، 130

بند قریه نوده، 129

بند گلستان، 129

بندر طاهری، 9

بنى احمد، 303، 304

بورسا، 138، 154

بورکهارت، تیتوس، 45

بوژمهران نیشابور 130

بهمن یار احمد 235

بیزانس، 7

بیشابور، 54

بیکر، 277

بی گناه، ابوالقاسم، 144، 175، 249

بین النهرین، 48

بیهقی (ابن فندق)، ابوالحسن علی بن زید، 235

بیهقی، ابوالفضل، 73، 74

بیهقی، محمود، 226

پاپلی یزدی، محمد حسین، 172، 194، 211، 300،276 ،267 ،258 ،252 ،239 ، 229

پاسارگاد، 22

پاساژ جامع، 228

پایین خیابان مشهد 157

پایین پای مبارک 130

پایین قلعه مزینان، 246 ، 249

پرایس، کریستین، 46، 332

پروجازکا، امجد بهومیل، 18

پهلوان علی کرخی، 202

پیامبر صلی الله علیه و آله، 7 ، 16 ، 18 ، 44، 98، 144، 227

پیرنیا، محمدکریم، 11 ، 15، 27، 28 ، 39، 46، 332 ،300،138 ،47

تابران توس، 9

تاری خانه دامغان، 11، 12، 13، 42

تایباد 25، 155

تپه سه گردان قلایچی، 51

تپه علی کش، 48

تخت جمشید، 22، 24، 54

تربت جام، 175

تربت حیدریه، 225

ترکستان، 176

ترکمنستان، 54، 275

تفضلی، عباسعلی، 234، 242

تقوایی، حسین، 292

توحیدی، فائق ، 272، 273، 298

توس، 119 ، 300

توکل، محمد 33

توکلی طبسی، اسدالله، 278

تونس، 44، 67

تهماسب ثانی، 223

تیمچه کرباس فروشان، 131

تیمچه نجف قلی خان، 130

تیمور، 9، 118

ثقة الاسلامی، ترکاندخت 205

جاجرم، 294

جام، 130

جامع اصفهان، 14

جامع بصره، 36

جامع فهرج، 13

جامع قرطبه ، 67

ص: 311

جامع کوفه، 42

جامع گوهرشاد، 131

جامع الازهر، 67

حرم مطهر حضرت رضا علیه السلام، 16 ، 70، 73، 157 ،123 ،94 ،76 ،74

جامعه الزيتون، 67

جبرئیل، 201

جرفادقانی، ابوالشرف ناصح بن ظفر، 276

جعفر بن محمد الصادق، 201

جعفری، عباس 172

جعفریان، رسول ، 167

جلال الدین میرانشاه 119

جلگه خوزستان، 48

جلیل آباد، 292

جوين، 258، 264، 265

جوینی، عطاملک، 276

جهان شاه قرقوینلو، 154

جیل، 277

چغازنبیل، 26، 51

،چکنگی، علیرضا، 202

چناران، 300

چهار باغ، 119

حاتمی نژاد حسین 213

حاج رضا قلی، 228

حاج سید عباس، 117

حاج محمدرضا تاجر اردستانی، 130

حاج میرزا موسی خان، 113

حاجی محمد ساعیش، 207

حاجی ملک، 166، 255

حاکم نیشابوری، ابوعبدالله، 8

حبیبی بهروز 12 46

حبیبی، سید محسن، 66

حرم رضوی، 75، 119 ، 131

حسام السلطنه، 265

حسن الخادم الجيلاني 110

حسن علی پور، حمید، 191

حسنلو، 51

الحسين بن على الشهيد، 201

حسین خان، 103

حسین خان سپهسالار، 289

حسین خان شهاب الملک، 225

حسینی، 122

حسینی سید حسن، 127

حمزة بن آذرك الخارجی، 234

حمید بن قحطبه 74

حمیدیان، سعید، 276

خارج دروازه سراب مشهد، 129

خانقاه، 120

خانیکوف، نیکولای 144، 175، 177، 178، 249 ،180

خجستانی، احمد بن عبدالله ، 235

خراسان رضوی، 305

خراسان، 15، 16، 103 ، 119، 176، 177، 203، ،247 ،243 ،235 ،234 ، 225 ،224 ، 206 294 ، 290 ،289 ، 277 ، 265 ،264 ،253

خسروجرد، 234، 235

خسروشیر، 267

خسروی، محمدرضا، 289

خلیج فارس، 9

خليفه المعتمد بالله، 234

خليفه منتصر عباسی، 235

خواجه صفر جیلانی، 99 ، 110

خواجه علی ازقدی، 186 ، 189، 190

ص: 312

خواجه على مؤيد، 220 ، 221

خواجه نظام الملک طوسی، 301

خواجه نوری، فتح علی، 277

خوارزم محله ، 292

دین 176، 298

دیش دیش ، 130

دیمچه زار سرخی شهره، 130

دیمچه زار قوزغان ، 129

رادکان، 300 ، 301 ، 303 ، 305

خواف، 50، 52، 225

خیابان بیهق ، 211 ، 212 ، 213، 218 ، 220،

رادمرد، تقی، 40 231 ،230،229

رباط شرف، 47

خیابان شریعتمداری، 228

خیابان ناوی سبزوار 228

خیرآبادی، مسعود، 213

دارالاماره بصره 33

دار الاماره مرو، 8

دارالسیاده حرم مطهر ، 69، 76، 77، 128

دارالمؤمنین سبزوار، 223، 224

داریوش، 54

داکرکی - بی - نسیم، 277

دانجلیس، گولیلمو، 212

دربند ارغون شاه 277

دروازه بالا خیابان، 129

دروازه پایین خیابان مشهد، 169

درویش شمس الدین، 179، 180

درویش یحیی، 179، 180، 181

دریاچه اورمیه، 51

دره کلات، 275

دشت آزادگان، 202

دعبل خزاعی، 72

دوران ماد، 19

دولت آباد، 227

دولت خان بک زیکلانلو، 305

دولتشاه سمرقندی، 221

دونووان، 278

دهستان رادکان 300

رجب نیا، مسعود ،45، 46، 332، 339

رسول اکرم صلی الله علیه و آله، 42، 44

رشیدالدین فضل الله ، 276، 301

رضوان، محمد حسن، 71

رضوانی، 119

رضوی، میرزا ابوصالح، 165، 167

رضوی میرزا محسن 166

رکنی، محمد، 279، 285، 291

رواق امام خمینی، 77

رواق دارالشکر ، 71 ، 73

رواق دارالولایه، 77

روستای چشام 252

روستای چشمه خارستان، 209

روستای خسروشیر 268

روستای رادکان 300

روستای طرق ، 172

روستای فارمد 227

روستای فرخک ، 209

روستای فیض آباد، 209

روستای قزل حصار، 305

روستای کیذور، 228

روستای نجم آباد، 209

روستای نوده راز 228

روسیه، 277، 278

روشن، محمد، 277، 301

ص: 313

روشنی زعفرانلو، قدرت الله ، 175، 220، 278، 289

رهبر، مهرداد، 175 ، 220

ریاحی، محمدامین، 277

رئیس زاده، مهناز 59

زمانی عباس، 37

زمرشیدی حسین، 65، 334

زنجان، 91

زندیه، حسن، 165

زنگنه، ابراهیم، 181

زیاد بن ابیه، 33، 36

ساسانی، 37

سالار، 265

بزوار، 211 ، 213 ، 222، 225، 226، 228، ،264 ،258 ،252 ،246 ،243 ،234 272،267

سبزواری، سید علی اصغر، 237

سپهر، محمدتقی، 264، 265

سجادی، علی، 54، 55

سدید السلطنه، 74

سرخاندیز، 130

سروستان، 54

سروقد مقدم، ابوالحسن، 164، 175

سعد آباد، 129

سعدی، 143

سعیدی رضوانی، عباس 65

سلطان حسن بن نجار کرمانی، 127

سلطان حسين بايقرا 202

سلطان محمد خوارزمشاه 276

سلطان زاده، حسین، 12، 18، 23، 26، 46، 154

سلیمان آقا قلیچی، 265

سمسار، محمد حسن، 58

سنگان پایین، 14

سنگ بست، 37

سنندج، 57

سوریه، 13

سهامی، سیروس، 275

سیاسک، 130

سید جواد جلیل، 103

سید حسین الحسینی 104

سید میرزا ،119 ، 125، 130، 153، 166

سیراف، 9

سیرزار، 292

سیوطی، عبدالرحمن بن ابوبکر، 33، 146

شاه تهماسب اوّل صفوی، 222، 223، 255

شاه سلطان حسین صفوی، 110، 155

شاه سلیمان صفوی، 108، 121، 165، 166، 256 ،255 ،205 ، 167

شاه عباس اوّل صفوی، 110، 203، 205 ، 224

شاه عباس دوم صفوی، 167، 298

شاه قاسم انوار، 143، 146

شاهرخ تیموری، 98، 119، 120، 127، 186

شاه صفی، 226

شبستان امام جمعه 113

شبستان ،چولایی 117

شجاع الدین بنای اصفهانی، 122، 164، 166

شریعتمدار، میرزا ابراهیم 226

شعار، جعفر، 301

شکوهی، مهرداد، 13

شمس بایسنغری، 97

شمس الدین ابوبکر از قدی، 186

شمس الدین محمد تبریزی، 146، 155

شمس الدین، 181

ص: 314

شوش، 22، 24

شهاب الملک، 103

شهبازی، شاپور، 22

شهر سبزوار، 229، 239

شهرستان سبزوار، 228، 237

شهرستانی، محمد علی، 74

الشهيد المشهدى، 103

شهید ثانی، 167

شیخ بهایی 167

شیخ جعد، 181

شیخ صدوق، 146، 150

شیراز، 64

شیرازی، باقر، 205

صابر سلیمانی حسن 292

صارمی، علی اکبر 39

صحن جامع رضوی، 136

صحن قدس، 77

صفی آباد، 225

صمدی، حبیب الله، 87

صنیع الدوله ، 143، 146

ضریح مطهر، 74

طاحونه (آسیاب) جلیل، 305

طاهر الرضوی، 106

طاهر بن عبدالله، 103

طاهری، هوشنگ 46، 336

طرق ، 177

طه الولی، 33، 34، 43

عباسقلی خان بیات مختاری، 206

عباسقلی خان، 206

عباس میرزا نایب السلطنه، 264

عبدالحسین نوایی، 220 ، 301

عبدالحی رضوی کاشانی، 167

عبد الرزاق بغایری 109

عبدالعلی خلف میرزا حسن مجتهد 237، 186

عبدالكريم بن علی محمد بن مسعود ازقدی، 186

عبدالله میرزا احمد عامری امین باشی، 107

عثمان بن عفان، 33 ، 42

عراق عرب، 118

عراقی، 73

عسكر المهدی، 203

عضدالملک، 103

علامه قزوینی، 276

على بن الحسین زین العابدین، 201

على بن عوض فخرالدین ازقدی 188

علی بن مهزیار، 298

علی عوض ازقدی، 189

على علیه السلام، 147

على، 103

علی محمد دولت آبادی، 227

عمر بن خطاب، 42

عمر بن عبدالعزیز، 42

عندلیبی، محمدتقی، 220

عیسی بهنام، 21، 22

عیلامی ،26، 27، 51،48، 54

غرب ایران، 48، 51

غفوری ، آیة الله حاج سید ابراهیم، 226

غنی میرزا حسین خان، 217

فاضل یزدی مطلق ، 305

فایق، 276

فتح علی خان جلایر، 289

فتح علی شاه قاجار، 250 ، 264

فرود، 276

فریزر جیمز بیلی، 277، 301

ص: 315

فریومد، 15

فضل آباد کیذور، 228

فضل الله همدانی، رشیدالدین، 277

فقیه سبزواری، آیة الله العظمی میرزا حسین 217

فلور، ویلم، 165

فهرج، 13

فیروزآباد فارس، 27

فیض کاشانی، 167

قاسم انوار، 143

قاسم رسا، 70

قاضی احمد قمی 97

قاهره، 67، 154

قبا، 7

قبة الصخره، 53

قبر امام، 74

قتيبة بن مسلم، 18

قدوسی، محمد حسین، 206، 285

قریه کروخ، 202

قریه از غد، 130

قریه سعدآباد، 130

قريه صاغو، 130

قریه ،فارمد، 227

قریه کاهو، 131

قصر اردشیر، 22

قصر خورشید، 279، 282

قلعه بالای مزینان 246

قلعه تاریخی جاجرم، 294

قلعه جغتای، 265 قلعه خدا آفرین 275

قلقشندی، 33

قمی، حاج شیخ عباس، 148

قندهار، 206

قوام الدین شیرازی معمار، 78، 86، 88، 120

کاخ اردشیر، 27

کاخ چهلستون اصفهان، 91

کاخ سروستان، 27

کاریزده، 129

کاشان، 57

کبودگنبد، 278

کبیری، عبدالرحیم، 184

کربلایی تقی بک بوربور، 305

کرخ میسان، 202

کرخ، 202

کرزن، 278

کرزن، جرج.ن، 278

کرکوک، 202

کرمان، 57

كريشمن، رومن 54

کشمیری، خواجه عبدالکریم ابن خواجه عاقبت محمود، 277

کلات، 276، 277، 278، 283، 289، 292

کلاته سیفر 237

کلاته قنبرعلی، 131

کلاته علی، 131

کلاته ملا رحیم، 131

کلبعلی بیک، 306

کلبعلی خان قورچی باشی 121

کلینی، 151، 166

کنگاور، 19

کونل، ارنست، 46

کوه خواجه سیستان، 54

کیانی، بهاره 34

کیانی، محسن، 179

ص: 316

کیانی، محمد یوسف، 15، 20 ، 37 ، 49، 53، 338 ،337 ،334 ،332 ،331 ،176

گابریل، الفونس، 277

گازرگاه هرات، 86

گالدیری، 10، 12

گدار ،آندره ، 11، 12، 46، 164، 173، 175، 336 ،179 ،178 ،176

گرجستان، 118

گریشمن، 22

گلپایگان، 57

گلمبک، لیزا 153، 176

گنبد سلطانیه، 47، 91

گنبد مسجد گوهرشاد، 79، 92، 126

گنبد مطهر ،69، 72، 74، 75، 76، 91، 123، 139

گنبد مقصوره ، 100 ، 102

گودین تپه ، 19

گوندوک، 130

گوهرشاد، 98، 107 ، 110 ، 119 ، 120، 125، 129

لباف، رجبعلی، 243، 263

لرد کرزن ، 278

لسترنج، 277، 301

لنگر درویشان، 129

محله کبودگنبد، 278

محمد بن جریر طبری، 18

محمد بن زفر بن عمر، 18 ، 19

محمد بن علی الباقر ع الا ، 201

محمد بن یوسف اطفیش، 146

محمد حسین بن عنایت الله، 166

محمد رسول الله ، 201

محمد شریف، 110

محمد ابراهیم بیکا مختاری بیات 130

ماد، 21 ، 24

مارق ، 129

مازندرانی، وحید 278

ماوراء النهر، 119

مجید زاده، یوسف، 51

محدث، میرهاشم، 220 ، 301

محقق کرکی، 167

محله دربند ارغون شاه، 292

محله حاسنو، 129

مجلسی، محمد باقر، 150

مجموعه شیخ عبدالصمد، 36 ، 52، 59

مجموعه بسطام، 16، 47

مجموعه شیخ احمد جام، 16، 25، 91

مجموعه گازرگاه هرات، 86

محمدامین الحسینی 224

محمد حسین بن عنایت الله 163

محمد حسین مسلم، 220

محمد حسین مشهدی 164

محمد حسین، 107

محمدخان جلایر، 289

محمدرضا، 107

محمدزمان رضوی، 167

محمد شاه قاجار، 113 ، 264، 265

محمود مسلم، 220

مخلصی، محمد علی، 37

مدائن ، 54

مدرس رضوی، 19 ، 123 ، 129

مدرسه بالاسر 119

مدرسه پریزاد 119

مدرسه خان، 64

مدرسه دو در، 119

مدرسه غیاثیه خرگرد 47، 52، 86

ص: 317

مدرسی حسن 213

مدرسه چهارباغ، 48

مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار)، 288

مدرسه عباس قلی خان مشهد، 92

مدرسه هرات، 120

مدینه، 7

مروان حکم، 33

مروی، محمدکاظم، 277، 289

مزرعه شوره، 305

مزرعه آبکوه، 129

مزرعه حصار افغان، 131

مزرعه خانقاه، 129

مزرعه خوشخان، 130

مزرعه دشت 130

مسجد پیرزن 125

مسجد تاری خانه دامغان، 49

مسجد جامع ابرقو، 41

مسجد جامع اردستان، 56

مسجد جامع اصفهان، 10، 11 ، 12 ، 47، 53، 287

مسجد جامع بروجرد، 14

مسجد جامع تابران توس، 8، 9

مسجد جامع جاجرم، 3، 294، 296، 297، 299

مسجد جامع چشام (چشم)، 252، 254

مسجد جامع رادکان، 300 ، 306

مسجد جامع زواره، 15، 25

مسجد جامع سبزوار، 3، 16 ، 211، 212 ، 214 ،

مزرعه سرده، 129

مزرعه شاه آباد، 131 ،225 ،223 ، 220 ، 219 ، 217 ، 216 ، 215 228 ،227

مزرعه قوزغان، 129

مزرعه مرغانان، 129

مزینان، 246

مستوفی، حمد الله، 277، 301

مسجد، ازغد، 182 ، 185 ، 189، 190، 192، 193

مسجد امام (شاه) تهران، 288

مسجد امام اصفهان، 48، 60

مسجد آق قلعه، 240، 258، 259، 260، 261، 266 ،265 ،264 ،263 ،262

مسجد بالاسر 68، 69 ، 71،70، 72، 73، 75،74

مسجد پامنار سبزوار، 229، 231، 234، 235، 236

مسجد پایین قلعه ،مزینان، 246، 247، 248، 251،250 ، 249

صلى الله مسجد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، 42

مسجد جامع سنگان پایین 50

مسجد جامع سیراف، 9

مسجد جامع شوش، 37

مسجد جامع شهر مشهد، 120، 131

مسجد جامع طبس، 284

مسجد جامع عتیق شیراز 56

مسجد جامع فردوس، 16

مسجد جامع فریومد، 25، 55، 270

مسجد جامع فهرج، 11، 12، 42، 47

مسجد جامع قاین 16، 25

مسجد جامع قصبه، 235

مسجد جامع قیروان، 44

مسجد جامع کهن سبزوار، 234

مسجد جامع نائین، 11 ، 12 ، 55، 58

مسجد جامع نیریز، 41

ص: 318

مسجد جامع نیشابور، 8، 194، 195، 197، 209 ، 208 ،206 ، 203 ، 200 ، 198

مسجد جامع یزد، 38

مسجد جامع، 228

مسجد جورجیر اصفهان، 37

مسجد خسرو شیر ،267 ، 269، 270، 271، 273،272

مسجد خسروشیر (منار مسجد)، 267

مسجد رادکان، 306

مسجد زین الدین تایبادی 16

مسجد سرکوچه محمدیه نائین 62

مسجد سیراف، 10 ، 42

مسجد شاه، 16 ، 25 ، 136 ، 138، 139، 140، ،152 ،151 ، 149 ، 146 ، 145 ، 144 ، 142 167 ،154

مسجد شیخ لطف الله ، 61 ، 280

مسجد فسطاط، 35، 36

مسجد فهرج، 12، 55، 297

مسجد قطب الدین حیدر تربت حیدریه، 16

مسجد کبود تبریز 138 ، 154

مسجد کبود گنبد 14، 275، 278، 279، ،286 ،285 ،284 ،282 ،281 ،280 334،288

مسجد گوهرشاد، 15، 16، 25، 34، 76، 77، ،87 ،85 ،83 ،82 ،81 ،80 ، 79 ،78 ، 101 ،99 ،97 ،96 ، 94 ،91 ،90 ،89 ،88 ،120 ،119 ،118 ، 116 ، 115 ، 109 ، 108 ، 105 ،128 ،126 ،125 ، 124 ، 123 ، 122 ،121، 287 ،135 ،133 ،132 ،131 ،129

مسجد مدینه، 34

مسجد مرو، 8

مسجد مولانا، 155

مسجد میدان سنگ کاشان، 44

مسجد وکیل شیراز 45

مسجدهای سیراف، 9

مسلمة بن مخلد 35

مشهد، 25 ، 34 ، 57، 73، 74، 91، 119، 121، ،172 ،167 ،138 ، 131 ، 130 ،129 ،125 ،275 ،224 ، 213 ، 206 ، 202 ،182 ، 175 283 ،282

مصر، 22، 35 ، 154

مصلا، 120

مصلاهای ایران 17

مصلای پایین خیابان 157

مصلای سبزوار، 239

مصلای طرق ، 172 ، 173، 175، 176، 177، 180،178

مصلای، مشهد 157 ، 159، 160، 167، 169، 178 ،177 ،176

مصلای هرات، 16 ، 86، 87

مصلی سبزوار، 239 ، 240، 241، 242، 243، 245 ،244

مصلى طرق ، 173، 174، 176، 177، 178، 181،180

مصلی، مشهد، 157 ، 158، 161، 162، 164، 171 ،170 ،168 ،165

مضجع شریف حضرت رضا علیه السلام، 68

معاوية بن ابی سفیان، 33، 35

معبد الخیل امیر بخارا، 19

معبد زیرین چغازنبیل 26

معمار تبریزی، احمد بن شمس الدین، 154

معماریان، غلام حسین 30

معین، محمد، 33

مفید، حسین، 59، 60

ص: 319

مقبره سید حسن واقف 57

مقبره نسفی، 43

مقبره ارسلان، 37

مقبره خواجه عبدالله انصاری، 86

مقبره گوهرشاد، 16

مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، 301

میرسید حسین، 186

میرفتاح، علی اصغر، 154

میر محمد ابول، 130

میرانشاه، 9 ، 119

میرخواند، 221

میرداماد، 167

مقریزی، 33، 35

مک گرگر سی.ام، 175، 278

ملک محمد، 256

ملک زاده، مهرداد، 51