بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

ص: 2

ص: 3

مکارم اخلاق حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 84

زهد حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام).......... 86

روش بحث نمودن حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 88

عفو نمودن حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 90

موعظه نمودن حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 91

رسیدگی امام صادق(علیه السلام)به فقراء.......... 93

تحت حنک در بیان امام صادق(علیه السلام).......... 96

مدارا نمودن امام صادق(علیه السلام)با افراد.......... 96

رحم و عطوفت حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 97

پرداخت اجرت کارگران توسط امام صادق(علیه السلام).......... 99

عبادت نمودن حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 101

طول رکوع حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 103

طلب معیشت نمودن حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 103

ضمانت نمودن بهشت توسط امام صادق(علیه السلام).......... 104

آگاهی امام صادق(علیه السلام)از مصحف حضرت فاطمه(علیها السلام).......... 110

امام صادق(علیه السلام)در بیان پیشوایان اهل سنّت.......... 114

تمجید ابو حنیفه از حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 114

تمجید مالک بن أنس از حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 117

دیدگاه علماء اهل سنّت نسبت به امام صادق(علیه السلام).......... 122

خلفاء معاصر با حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 123

حضرت امام صادق(علیه السلام)در زمان خلفاء بنی امیه.......... 124

قیام زید بن علیّ(علیهما السلام).......... 128

قیام يحيي بن زيد.......... 135

قیام محمّد بن عبد اللّه محض.......... 157

قیام ابراهیم بن عبد اللّه محض.......... 161

ص: 5

اصحاب حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 165

اصحاب اجماع از شاگردان امام صادق(علیه السلام).......... 166

أبان بن تغلب بن ریاح بن سعید البکری الجریری.......... 169

اسحاق بن عمّار صیرفی کوفی.......... 171

بُرید بن معاویة عِجلی.......... 172

ابو حمزة ثابت بن دینار ثمالی.......... 174

سجده در مقابل غیر خداوند متعال.......... 178

حَریز بن عبد اللّه سجستانی.......... 195

حُمران بن أعین شَیبانی کوفی تابعی.......... 196

زرارة بن أعین شیبانی.......... 200

بکیر بن أعین شیبانی.......... 204

صفوان بن مهران جمال أسدی.......... 205

عبد اللّه بن ابی یعفور.......... 207

عِمران بن عبد اللّه بن سعد اشعری قمی.......... 210

عیسی بن عبد اللّه بن سعد اشعری قمی.......... 211

أبو القاسم، فضیل بن یسار بصری.......... 212

فیض بن المختار.......... 214

محمّد بن علیّ بن نعمان کوفی.......... 216

أبو جعفر، محمّد بن مسلم.......... 220

مُعاذ بن کثیر الکسائی الکوفی.......... 224

مُعلی بن خُنَیس بزّاز کوفی.......... 226

أبو المنذر، هشام بن محمّد السّائب الکلبی.......... 235

مناظره های برخی از اصحاب امام صادق(علیه السلام).......... 237

معجزات حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام).......... 241

بلند نمودن مرقد مطهر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم).......... 244

بهبودی لواط دهند به اعجاز امام صادق(علیه السلام).......... 244

شفاء یافتن به برکت حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 245

ص: 6

آتش زدن خانهٔ حضرت صادق(علیه السلام).......... 248

آگاهی حضرت امام صادق(علیه السلام)از خواب افراد.......... 252

نشان دادن باطن افراد.......... 255

رفع عطش به اعجاز امام صادق(علیه السلام).......... 255

تغییر ماهیت اجسام به وسیلهٔ امام صادق(علیه السلام).......... 260

استجابت دعای حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 263

حیوانات مطیع امام صادق(علیه السلام).......... 268

اطاعت جن ها از حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 270

آگاهی امام صادق(علیه السلام)از غیب.......... 274

آگاهی حضرت امام صادق(علیه السلام)از نقاط کرهٔ زمین.......... 300

عرض اعمال خدمت حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 301

نزول مائده بهشتی برای امام صادق(علیه السلام).......... 308

آگاهی امام صادق(علیه السلام)از نام شیعیان.......... 310

آگاهی امام صادق(علیه السلام)از طهارت نداشتن افراد.......... 316

سبز شدن درخت خشکیده به اعجاز امام صادق(علیه السلام).......... 317

خشک شدن دست به سبب اهانت به امام صادق(علیه السلام).......... 319

آگاهی امام صادق(علیه السلام)از زمان مرگ افراد.......... 326

آگاهی امام صادق(علیه السلام)از زبان حیوانات.......... 331

خارج نمودن طلا از زمین.......... 339

سفر به عالَمی دیگر به اعجاز امام صادق(علیه السلام).......... 340

روئیدن درخت خرما به اعجاز امام صادق(علیه السلام).......... 344

آگاهی امام صادق(علیه السلام)از بلایای طبیعی.......... 345

زنده شدن مردگان به وسیلهٔ امام صادق(علیه السلام).......... 345

زنده شدن محمّد بن حنفیه به اعجاز امام صادق(علیه السلام).......... 353

سیّد حمیری کیست.......... 355

ص: 7

زنده نمودن شیعه ای در تشییع سیّد حمیری.......... 361

زنده نمودن همسر یکی از شیعیان خراسان.......... 362

اطاعت ملک الموت از امام صادق(علیه السلام).......... 366

زنده نمودن ماهی، و طیّ الأرض کردن.......... 368

زنده شدن گاو به اعجاز امام صادق(علیه السلام).......... 369

زنده نمودن چهار پرنده چونان حضرت ابراهیم(علیه السلام).......... 369

ملاقات با پدر ناصبی بعد از مرگ به اعجاز امام صادق(علیه السلام).......... 371

ملاقات امام صادق و امام کاظم(علیهما السلام)با امام باقر(علیه السلام).......... 373

اطاعت کوه از امام صادق(علیه السلام).......... 374

اطاعت حیوانات به برکت دعای امام صادق(علیه السلام).......... 375

آثار غضب نمودن امام صادق(علیه السلام).......... 377

خورشید تحت قدرت امام صادق(علیه السلام).......... 378

تغییر کردن اجسام به اعجاز امام صادق(علیه السلام).......... 380

ظاهر نمودن یخ و عسل و آب.......... 381

آثار دست کشیدن امام صادق(علیه السلام).......... 382

ملاقات امام صادق(علیه السلام)با اجداد خود.......... 383

راه رفتن امام صادق(علیه السلام)روی آب.......... 385

نفرین حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 387

إبطال سحر ساحران توسط امام صادق(علیه السلام).......... 389

آگاهی امام صادق(علیه السلام)از نیّت افراد.......... 394

حیوانات در خدمت حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 408

ظاهر شدن انار و انگور به اعجاز امام صادق(علیه السلام).......... 409

نزول ملائکه بر حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 411

ولایت حضرت امام صادق(علیه السلام)بر عالم امکان.......... 416

آگاهی امام صادق(علیه السلام)از مکان وضع حمل مریم(علیها السلام).......... 417

ص: 8

طیّ الأرض نمودن امام صادق(علیه السلام).......... 418

آگاهی امام صادق(علیه السلام)از همهٔ زبان ها 422

آگاهی امام صادق(علیه السلام)از علم نجوم.......... 424

آگاهی امام صادق(علیه السلام)از موجودات عالم.......... 428

معجزهٔ امام صادق(علیه السلام)در هنگام قیام زید.......... 430

برخورد امام صادق(علیه السلام)با قائلین به ربوبیت خود.......... 433

عذاب بدکاران و ثواب زائر امام حسین(علیه السلام)در بیان امام صادق(علیه السلام).......... 435

حضرت مهدی(علیه السلام)در بیان امام صادق(علیه السلام).......... 443

نجات پیدا کردن امام صادق(علیه السلام)از شرّ منصور.......... 449

اوّلین نقشهٔ منصور برای شهادت امام صادق(علیه السلام).......... 450

دوّمین نقشهٔ منصور برای شهادت امام صادق(علیه السلام).......... 453

سوّمین نقشهٔ منصور برای شهادت امام صادق(علیه السلام).......... 458

چهارمین نقشهٔ منصور برای شهادت امام صادق(علیه السلام).......... 462

پنجمین نقشهٔ منصور برای شهادت امام صادق(علیه السلام).......... 470

ششمین نقشهٔ منصور برای شهادت امام صادق(علیه السلام).......... 479

هفتمین نقشهٔ منصور برای شهادت امام صادق(علیه السلام).......... 484

هشتمین نقشهٔ منصور برای شهادت امام صادق(علیه السلام).......... 505

نهمین نقشهٔ منصور برای شهادت امام صادق(علیه السلام).......... 507

شهادت حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 515

وصیّ حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام).......... 520

ثواب زيارت حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 525

کلمات قصار حضرت امام صادق(علیه السلام).......... 526

مآخذ نوشتار.......... 573

ص: 9

نبوّت(علیهم السلام)نماید. از این رو باید گفت: مصداق أتم و أکمل "حسنة"، در آیهٔ شریفه ای که خداوند متعال می فرماید:

(مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا(1))

«هر کس کار نیکو کند او را ده برابر آن خواهد بود»

افرادی هستند، که در امر احیاء ولایت اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)کوشش کنند. و اهل دقّت نیک می دانند، که آن ده برابری که در این آیهٔ شریفه ذکر شده، عدد کثرت است. و دلالت بر بی شمار بودن أجر عامل به خیر می کند. و دلالت ندارد که خداوند متعال، فقط ده برابر آن چه شخص نیکو کار انجام داده است، به او عنایت می نماید. بلکه به ما می فهماند که با توجه به عمل کرد، و خلوص نیّت او، أجرش غیر قابل تصور، و بی شمار خواهد بود.

به هر ترتیب به شکرانهٔ آن که عمریست بر سر سفرهٔ کریمانهٔ اهل بیت نبوّت(علیهم السلام)ارتزاق می نمایم، و در قبالش هیچ خدمتی نکرده، که اگر خدمتی هم انجام شود، به برکت همان بزرگواران است. چنانچه گفته شده: «العبد و ما فی یده کان لمولاه»، بر آن شدم که به قدر بضاعت فوق العاده اندک، و ناچیز خود، سر سوزنی از فضائل و مناقب اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)را به رشتهٔ تحریر در آورم.

از این رو بعد از نگاشتن کتبی در این زمینه، مشغول کتابت کتابی در مورد زندگانی، و فضائل حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)شدم، به امید آن که این نوشتار مورد رضایت آن مولایبنده نواز قرار گیرد، و نگارنده را با دعاها، و عنایات همیشگی خود، در دنیا و آخرت، و در خانهٔ قبر، و لحظات سخت جان دادن، که فریادرسی جز ائمهٔ اطهار(علیهم السلام)وجود ندارد، مورد تفقد قرار دهند.

«سیّد مجتبی سجّادی»

ص: 11

خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)در مورد جلالت قدر، و منزلت بی بدیل حضرت اُمّ فروه(علیها السلام)، نگاشته است:

«وجود نازنین حضرت اُمّ فروه(علیها السلام)چنان مجلّله و مکرّمه بودند، که به سبب آن، از حضرت امام صادق(علیه السلام)گاهی به "ابن المکرمه" تعبیر می کردند.»(1)

و از آنجائی که ایشان بانوئی پرهیزکار، و عالمه ای بی نظیر بوده اند، مرحوم مسعودی (قدس سره)در شأن ایشان نگاشته است:

«كَانَتْ مِنْ أَتْقَى نِسَاءِ زَمَانِهَا. رُوَتْ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الحُسَیِنِ(علیه السلام)أحَادِیْثٌ.»(2)

(تقوای حضرت اُمّ فروه(علیها السلام)از تمامی زنان زمان خود زیادتر بود، و أحادیث بسیاری را از امام سجّاد(علیه السلام)روایت نموده اند.)

آری یکی از خصوصیات بارز حضرت اُمّ فروه(علیها السلام)، آگاهی ایشان از روایات ائمهٔ اطهار(علیهم السلام) می باشد. و همان گونه که نگاشته شده، ایشان در زمرهٔ محدّثینی بوده اند،که از حضرت امام سجّاد (علیه السلام)روایات فراوانی را نقل کرده اند. کما این که از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)نیز روایات بسیاری را شنیده، و روایت نموده اند. یکی از روایاتی که وجود نازنین حضرت اُمّ فروه(علیها السلام)، از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)روایت نموده اند. حدیثی است که وجود نازنین امام به حقّ ناطق، حضرت جعفر بن محمّد الصادق(علیه السلام)می فرمایند:

«وَ قَالَتْ أُمِّی: قَالَ أَبِی: یَا أُمَّ فَرْوَةَ! إِنِّی لَأَدْعُو اللَّهَ لِمُذْنِبِی شِیعَتِنَا فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ أَلْفَ مَرَّةٍ لِأَنَّا نَحْنُ فِیمَا یَنُوبُنَا مِنَ الرَّزَایَا نَصْبِرُ عَلَی مَا نَعْلَمُ مِنَ الثَّوَابِ وَ هُمْ یَصْبِرُونَ عَلَی مَا لَا یَعْلَمُونَ.»(3)

ص: 13

(و مادرم گفتند: پدرم می فرمودند: ای امّ فروه! من در هر روز و شب برای گناهکاران از شیعیانمان هزار بار به درگاه خداوند دعا می کنم؛ زیرا ما در آن چه از مصیبت ها بر ما می آید، بر آن چه از پاداش می دانیم، شکیبایی می کنیم. ولی آنان بنابر آن چه نمی دانند شکیبایی می کنند.)

به هر ترتیت یکی از روایاتی که دلالت بر استحباب تبرک جستن به حجر الأسود می نماید، و با توجه به آن روایت، می توان به وسیلهٔ قیاس اولویت، استحباب تبرک جستن به دیگر مقدسات را از آن استفاده نموده، روایتی می باشد، که مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)، از عبد الأعلی، در مورد حضرت اُمّ فروة(علیها السلام)، در هنگام زیارت خانهٔ خدا نقل کرده، و نگاشته است:

«رَأَیْتُ أُمَّ فَرْوَةَ تَطُوفُ بِالْکَعْبَةِ، عَلَیْهَا کِسَاءٌ مُتَنَکِّرَةً، فَاسْتَلَمَتِ الْحَجَرَ بِیَدِهَا الْیُسْرَی، فَقَالَ لَهَا رَجُلٌ مِمَّنْ یَطُوفُ: یَا أَمَةَ اللَّهِ! أَخْطَأْتِ السُّنَّةَ، فَقَالَتْ: إِنَّا لَأَغْنِیَاءُ عَنْ عِلْمِکَ.»(1)(امّ فروه(علیها السلام)را ديدم كه پوششى بر ایشان بود، و به طور ناشناس، کعبه را طواف مى كردند، و با دست چپ خود، به حجر الأسود دست می کشیدند. امّا [وقتی ایشان حجر الأسود را استلام می فرمودند] مردى که در حال طواف بود، به ایشان عرض کرد: اى كنيز خدا! سنّت حجّ را به خطا انجام دادید، پس ایشان فرمودند: همانا ما بی نياز از دانش تو هستيم.)

از این روایت شریف، استفاده می شود که تبرک جستن خاندان نبوّت(علیهم السلام)، امری متداول بوده است. به نحوی که حضرت اُمّ فروه(علیها السلام)نیز ملتزم به استلام حجر الأسود بوده اند. و این روایت دلیلی بر جایز بودن تبرک جستن از مقدسات، و بلکه استحباب آن، در مکتب اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)می باشد. به هر ترتیب خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)بعد از نقل این روایت نوشته است: فقیر گوید:

ص: 14

«ظاهراً آن مرد - کسی که به حضرت اُمّ فروه اعتراض نموده - از فقهاء عامه بوده، و چگونه غنی و بی نیاز نباشد از فقه عامه، زنی که شوهرش باقرِ علوم اوّلین و آخرین باشد، و پدر شوهرش حضرت امام زین العابدین(علیه السلام)، و فرزندش ینبوع علم، و معدن حکمت و یقین جعفر بن محمّد الصادق الامین(علیه السلام)باشد. و پدرش از ثقات و معتمدان علیّ بن الحسین(علیه السلام)و یکی از فقهاء سبعهٔ مدینه باشد، در حجر علم تربیت شده، و در بیت فقه، نشو و نما کرده.)(1)

به هر نحو حضرت امّ فروه(علیها السلام)آن چنان عظمتی داشته اند، و به قدری بزرگوار، و با ایمان، و پرهیزکار، و نیکوکار بوده اند، که وجود نازنین حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)در شأن، و منزلت مادر خود فرموده اند:«کَانَتْ أُمِّی مِمَّنْ آمَنَتْ وَ اتَّقَتْ وَ أَحْسَنَتْ (وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ(2)).»(3)

(مادر من از کسانی می باشند، که ایمان آورده، و پرهيزكار و نيكوكار بودند، «و خداوند نيكوكاران را دوست دارد».)

خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)، در توضیح این فرمایش حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)دربارهٔ شأن و منزلت مادر بزرگوارشان، حضرت اُمّ فروه(علیها السلام)، نگاشته است:

«همانا حضرت صادق(علیه السلام)در این کلمهٔ موجزه، وصف کرده آن مخدره را به تمام اوصاف شریفه، همانطور که حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)در جواب همّام بن عباده، که از آن حضرت سؤال کرده بود، که برای او، متقین را وصف کنند، حضرت اکتفا کردند به کلمهٔ: «اِتَّقِ اللّهَ وَ اَحْسِنْ، (فَاِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذینَ اتَّقوْا وَ

ص: 15

الَّذینَ هُمْ مُحْسِنوُنَ)(1)؛ تقوا داشته باش و نیکو عمل کن؛ زیرا محقّقاً خدا یار و یاور متقیان و نیکوکاران عالم است» چه آن که علما در شرح آن گفته اند: که گویا مراد از تقوی، اجتناب کردن از آن چه خدای تعالی نهی فرموده می باشد، و احسان، به جا آوردن هر چیزی است، که حقّ تعالی به آن امر فرموده، پس این کلمه، جامع صفات متقین، و فضائل آن ها است.»(2)

أبو بكر است. و به همین جهت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند: همانا ابوبکر دوبار مرا به دنیا آورده است.)

(معنا ندارد که ما علیه شیعیان به روایاتمان استدلال نمائیم؛ در حالی که آن ها روایات ما را قبول ندارند، و معنا ندارد که شیعیان به روایاتشان بر علیه ما استدلال کنند؛ در حالی که ما روایات آن ها را قبول نداریم. و همانا باید در برابر خصم به چیزی استناد شود، که مورد قبول او می باشد، و برای او حجّت است.)

ثالثاً: به نظر می رسد، که آقای جنابذی حنبلی در صدد بوده، که به هر نحو ممکن ائمه اطهار (علیهم السلام)را به ابو بکر نسبت دهد. و علی الظاهر نسبت به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نیز موفق بوده است. امّا آن چه تعجب آدمی را دو چندان می کند، ایناست که همین آقای جنابذی در جای دیگری، مانند همین نسبت را، به حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)داده است. به این صورت که مادرِ حضرت را، دختر اُمّ فروه دانسته است. و از قضا این روایت را نیز مرحوم علیّ بن عیسی اربلی (قدس سره) نقل کرده، و در مورد نسب مادرِ حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)نوشته است:

«وَ قَالَ الْحَافِظُ عَبْدُ الْعَزِیزِ الْجَنَابِذِیُّ: أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمٍ الْبَاقِرُ، وَ أُمُّهُ أُمُّ عَبْدِ اللَّهِ بِنْتُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ، وَ أُمُّهَا أُمُّ فَرْوَةَ بِنْتُ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ، وَ کَانَ کَثِیرَ الْعِلْمِ.»(1)

(و حافظ عبد العزیز جنابذی می گوید: ابو جعفر محمّد باقر بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن ابی طالب بن عبد المطلب بن هاشم [(علیهم السلام)]، مادرشان امّ عبد اللّه دختر حسن بن علیّ بن ابی طالب [(علیهم السلام)] بوده، و مادر امّ عبد اللّه، امّ فروه دختر قاسم بن محمّد بن ابی بکر می باشد، و حضرت باقر [(علیه السلام)] بسیار دانشمند بود.)

حال چرا جنابذی، در صدد انتساب اهل بیت(علیهم السلام)، به ابو بکر بوده، و در جائی مادرِ حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)را دختر امّ فروه دختر قاسم بن محمّد بن ابی بکر دانسته، و در جای دیگری

ص: 18

حضرت امام صادق(علیه السلام)را فرزند امّ فروه دختر قاسم بن محمّد بن ابی بکر دانسته، واضح می باشد، و توضیح چندانی نمی خواهد.

امّا چرا مرحوم علیّ بن عیسی اربلی (قدس سره)، این دو روایت را با هم در یک کتاب، ولی در دو فصل مختلف نقل کرده، موجب تعجب است. و این مطلب، یا دلالت بر عدم دقّت ایشان می کند. که بعید به نظر می رسد. و یا این که ایشان متوجه این تناقض بوده اند، ولی در شرايط تقیه قرار داشته اند، و با نقل هر دو روایت، در صدد بیان اشکالات کلام آقای جنابذیبرآمده اند. که در هر صورت قول ایشان، دربارهٔ نسبِ مادر حضرت امام صادق(علیه السلام)، حجّت نخواهد بود.

به هر تقدیر با توجه به آن چه مرحوم علیّ بن عیسی إربلی (قدس سره)در کتاب «کشف الغمة»، از جنابذی نقل کرده، به نظر می رسد، که حضرت امام صادق(علیه السلام)، از دو طریق، به ابوبکر، خلیفهٔ اوّل اهل سنّت، نسب می رسانند. ولی جمعی از محقّقین شیعه، در این انتساب، تشکیک کرده اند، و انتساب حضرت صادق(علیه السلام)، به خلیفه اوّل را صحیح ندانسته اند. گرچه بر فرض محال، و در صورتی که این انتساب نیز صحیح باشد، نه فضیلتی را برای کسی ثابت می کند، و نه مطلبی را تغییر خواهد داد. چنانچه مرحوم علیّ بن ابراهیم قمی، در تفسیر آیهٔ شریفهٔ: (یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَیُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ(1))، نقل کرده است:

«یُخْرِجُ الْمُؤْمِنَ مِنَ الْكَافِرِ وَ یُخْرِجُ الْكَافِرَ مِنَ الْمُؤْمِنِ.»(2)

(مؤمن را از کافر، و کافر را از مؤمن بیرون می آورد.)

پس ایمان فرزند مؤمن، نفعی برای پدرش ندارد. چه رسد به این که با چند واسطه به هم نسب برسانند. و همچنین کفر پدر، خدشه ای در ایمان، و منزلت فرزندش ایجاد نخواهد کرد. گذشته از این که برخی اصلاً این انتساب را مورد تردید قرار داده اند، و جدّ مادر حضرت امام صادق(علیه السلام) را شخص دیگری دانسته اند. کما این که قرمانی در کتاب «اخبار الدول و آثار الأوّل فی التاریخ» بر خلاف کسانی که جدّ، حضرت اُمّ فروه(علیها السلام)را ابوبکر دانسته اند، جدّ ایشان را «أبی سمره» ذکر کرده، و در این باره نگاشته است:

ص: 19

«و أمّه، أمّ فروة بنت القاسم بن محمّد بن أبي سمرة.»(1)

(و مادر امام صادق(علیه السلام)، أمّ فروة دختر قاسم بن محمّد بن أبي سمرة است.)و همچنین محقّق توانا، و نویسنده بزرگ معاصر، مرحوم سیّد جعفر مرتضی عاملی (قدس سره)به تبع صاحب کتاب «اخبار الدول و آثار الأوّل فی التاریخ» دربارهٔ این موضوع نوشته است:

«أن الصحیح هو ما ذکره القرمانی من أن أمّ الإمام الصادق(علیه السلام)، هی بنت القاسم بن محمّد بن أبی سمرة، لا إبن أبی بکر.»(2)

(همانا صحیح آن چیزی است که قرمانی ذکر نموده که همانا مادر امام صادق(علیه السلام)، دختر قاسم بن محمّد بن أبی سمره است، نه فرزند أبو بکر.)

مؤید این أقوال، کلام مقریزی، دربارهٔ مادر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)می باشد. چرا که او، مادر حضرت امام صادق(علیه السلام)را کنیز اُمّ ولد دانسته است. و همگان نیک می دانند، که منظور مقریزی، از کنیز اُمّ ولد، اُمّ فروه دختر قاسم بن محمّد بن ابو بکر نیست. زیرا ایشان اساساً کنیز نبوده است. بلکه مقصود مقریزی، شخص دیگری، که کنیز اُمّ ولد بوده، می باشد. به هر ترتیب مقریزی در این باره، در مورد تعداد فرزندان حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)نوشته است:

«[فولد] أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ، جعفراً الصادق، و عبد اللّه - أمهما اُمّ ولد -، و ابراهیم، و عبید اللّه - لا بقیة لهما، درجا، و اُمّهما اُمّ ولد - و علیّاً - لا عقب له، و اُمّه اُمّ ولد -.»(3)

(پس فرزندان أبو جعفر محمّد بن علیّ حسین بن علیّ(علیهم السلام)، جعفر صادق(علیه السلام)، و عبد اللّه هستند - که مادرشان کنیز اُمّ ولد بوده - ، و ابراهیم و عبید اللّه - که فرزندی

ص: 20

برای آن ها ذکر نشده، و مادرشان کنیز اُمّ ولد می باشد - و علیّ - که فرزندی برا او نماند، و مادرش کنیز اُمّ ولد بود - .)کما این که در کتاب «پاسخ جوان شیعی به پرسشهای وهابیان» دربارهٔ عبارت "ولدنی ابو بکر مرتین" در کلام حضرت امام صادق(علیه السلام)نیز آمده است:

«جمله وَلَدَنِی أَبُو بَکْرٍ مَرَّتَیْن در کتاب کافی نیست که برخی به آن کتاب نسبت می دهند. مرحوم کلینی فقط یادآور می شود که مادر امام صادق(علیه السلام)امّ فروه دختر قاسم بن محمّد است. و مادر امّ فروه اسماء دختر عبد الرحمان بن ابی بکر. بدون این که عبارت یاد شده - یعنی وَلَدَنِی أَبُو بَکْرٍ مَرَّتَیْن - را بیاورد.

ابن عنبه در کتاب «عمده الطالب»، جملهٔ مزبور را از امام صادق(علیه السلام)نقل می کند که آن حضرت فرمود: وَلَدَنِی أَبُو بَکْرٍ مَرَّتَیْن، ولی هیچ سندی ارائه نمی کند. با حدیث مرسل و بدون سند چگونه می توان بر مطلبی استدلال کرد؟ همچنین اربلی در «کشف الغمة» از کتاب عبد العزیز الأخضر الجنابذی که از علمای اهل سنت است، نقل می کند، و می گوید: قَالَ جَعْفَر(علیه السلام): وَ لَقَدْ وَلَدَنِی أَبُو بَکْرٍ مَرَّتَیْن.»(1)

به هر تقدیر محقّق توانا، و نویسنده بزرگ، نجاح طائي زید عزه در ردّ انتساب وجود نازنین حضرت امام صادق(علیه السلام)، به ابوبکر، کتاب مستقلی نوشته، و به طور مفصل به این بحث ورود نموده است. که در این نوشتار، مختصری از آن چه ایشان نگاشته، آورده می شود: ایشان در مرحلهٔ اوّل، سند این روایت را مورد نقد قرار داده، و در ضمن تضعیف آن می نویسد:

اولاً: این روایت - یعنی وَلَدَنِی أَبُو بَکْرٍ مَرَّتَیْن - در کتب اهل سنّت بوده، و صاحب کتاب «کشف الغمة» اوّلین مصدر شیعی می باشد، که آن را نقل نموده است. و بعد از ایشان، جمال الدّین احمد بن حسینی، معروف به ابن عنبه، این روایت را در کتاب «عمدة الطالب فی انساب

ص: 21

آل ابی طالب(علیهم السلام)» آورده است. و بعد هم علامهٔ مجلسی (رحمه الله)در کتاب«بحارالانوار» این روایت را نقل کرده است. پس ابن عنبه متوفای 828 ه.ق، مجلسی متوفای 1111 ه.ق، روایت را از اربلی متوفای 693 ه.ق اخذ کرده اند. و اربلی، آن را از جنابذی حنبلی سنّی نقل نموده است. از این رو این روایت از لحاظ سند، ضعف، و غیر قابل اعتماد است.(1)

ثانیاً: پدرِ ابوبکر، عثمان بن عامر، و مادرش، امّ الخیر بنت صخر بوده، و عثمان بن عامر با دخترِ خواهرش، امّ الخیر بنت صخر ازدواج نموده است.(2) از این رو با توجه به آیهٔ تطهیر، و دیگر آیات قرآن کریم، امکان ندارد، که از نظر اعتقادی، ابوبکر از اجداد وجود نازنین حضرت امام صادق(علیه السلام)باشد. چرا که خداوند متعال دربارهٔ اجداد رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)فرموده است:

(وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ(3)؛ و از انتقال تو (در صلب و رحم های طاهر) در اهل سجود آگاه است.) و این آیه دلالت دارد، تمام پدران و مادران رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)از مؤمنان، و از طاهرین و مطهرین بوده اند. و از آن جائي که ائمهٔ اطهار(علیهم السلام)در همهٔ مقامات، مگر در نبوّت، با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، شریک هستند. چگونه امکان دارد، ابوبکری که روزی مشرک بوده،(4) و هفت سال بعد از بعثت ایمان آورده،(5)

از اجداد امام صادق(علیه السلام)باشد.

سند دوّم: بعد از آن که دانستیم که روایت «وَلَدَنِی أَبُو بَکْرٍ مَرَّتَیْن» سندش ضعیف، و غیر قابل اعتماد است، روایت دیگری، دربارهٔ نام دوازده امام، همراه با نام مادران آن بزرگواران وجود دارد، که در قسمتی از آن آمده است: حضرت امّ فروه دختر قاسم بن محمّد بن ابو بکر می باشد. که شیخ مرحوم صدوق (قدس سره)، و مرحوم طبرسی (قدس سره)، و... آن را نقل نموده اند. و در سند آن، شخصی

ص: 22

به نام أبو نضره وجود دارد، که یک کلمه از این روایت صحیح را تحریف نموده است. و به جای أبی سمره، أبی بکر نوشته است.

و آن روایت، حدیثی می باشد، که شیخ صدوق (قدس سره)نقل کرده است: محمّد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی می گوید: حسن بن اسماعیل، از أبو عمرو سعید بن محمّد بن نصر القطان، از عبد اللّه بن محمّد السلمی، از محمّد بن عبد الرحمن، از صدقة ابن أبو موسی روایت کرده، که أبو نضرة می گوید:

وقتى حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)محتضر شدند، فرزندشان امام صادق(علیه السلام)را فراخواند، و به ایشان جهت امر امامت وصيّت كردند، آن گاه برادر حضرت، زيد بن علیّ بن الحسين، به ایشان عرض کرد: اگر در امر تعیین امام، مثال حسن و حسين(علیهما السلام)را دربارۀ من و خودتان انجام مى دادید، اميدوار بودم كه منكرى را مرتكب نشوید - یعنی همان گونه که بعد از حضرت علیّ(علیه السلام)، امام حسن و امام حسین(علیهما السلام)به امامت رسیدند، باید بعد از شما نیز من که برادرتان هستم، به امامت برسم - لذا امام باقر(علیه السلام)به او فرمودند:

اى ابو الحسن! امانات، به تمثال و قیاس نيست، و همچنین پیمان ها هیچ گاه به آداب و رسوم نمی باشند. بلكه آن ها امورى هستند، كه زودتر از حجّت های الهی بوده اند. سپس حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، جابر بن عبد اللّه را فراخواندند، و به او فرمودند: اى جابر! آن چه در آن صحيفه - یعنی مصحف فاطمه(علیها السلام)- ديدى را براى ما بیان کن. جابر عرض کرد: چشم، اى ابا جعفر! روزی بر مولاى خود فاطمۀ زهرا(علیها السلام)وارد شدم، تا ولادت حسين(علیه السلام)را به ایشان تبریک بگويم، كه به ناگاه صحيفهٔ سفیدی از درّه در دست آن حضرت ديدم. لذا به ایشان عرض کردم: اى سرور زنان! اين صحيفه اى كه در دست شما مى بينم چيست؟

حضرت فرمودند: در آن نام هاى امامان از فرزندان من است. عرض کردم: آن را به من می دهيد تا در آن نگاهی کنم؟ حضرت فرمودند: اى جابر! اگر از این کار نهی نشده بودم آن را به تو می دادم، ولى چه کنم که نهى شده، کسی به آن دست بزند، مگر این كه پيامبر، و يا وصىّ پيامبر، و يا اهل بيت پيامبر باشد. ولى به تو اجازه می دهم كه از روي آن، به داخل آن نگاه کنى.

جابر می گويد: متن آن را خواندم، و دیدم در آن نوشته شده بود: أبو القاسم محمّد بن عبد اللّه المصطفى، مادرش آمنه بنت وهب. أبو الحسن علىّ بن أبى طالب المرتضى، مادرش فاطمه بنت

ص: 23

أسد بن هاشم بن عبد مناف. أبو محمّد حسن بن علیّ البرّ، و أبو عبد اللّه حسين بن علیّ التّقى، و مادرشان فاطمه بنت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم). أبو محمّد علیّ بن حسين عدل، و مادرش شهربانو دختر يزدگرد بن شاهنشاه. أبو جعفر محمّد بن علیّ الباقر، مادرش امّ عبد اللّه بنت حسن بن علیّ بن أبى طالب.

«أبو عبد اللّه جعفر بن محمّد الصادق(علیهما السلام)، اُمّه اُمّ فروه بنت القاسم بن محمّد بن ابی بکر.»

(أبو عبد اللّه جعفر صادق فرزند محمّد(علیهما السلام)، مادرشان امّ فروه دختر قاسم بن محمّد بن ابو بکر است.)

أبو ابراهيم موسى بن جعفر الثّقه، مادرش جاريه اى به نام حميدة. أبو الحسن علیّ بن موسى الرّضا مادرش جاريه اى به نام نجمه. أبو جعفر محمّد بن علیّ الزّكى مادرش جاريه اى به نام خيزران. أبو الحسن علیّ بن محمّد الامين مادرش جاريه اى به نام سوسن. أبو محمّد حسن بن علیّ الرّفيق مادرش جاريه اى به نام سمانه و كنيه اش امّ الحسن. أبو القاسم محمّد بن حسن القائم و او حجّت خدا بر خلقش مى باشد، مادرش جاريه اى بنام نرگس، صلوات اللّٰه عليهم اجمعين.(1)

راوی این روایت، ابو نضره منذر بن مالک بن قطعه عبدی عوفی بصری است. و علماء و دانشمندانی که او را ضعیف دانسته اند، عبارتند از:

1- ابن سعد می گوید: هیچ یک از دانشمندان به او استناد نکرده اند.(2)

2- عقیلی: نام او را در جملهٔ ضعیفان ذکر کرده است.

3- طبری: او با ابن اشعث [به همراه خوارج خروج] نمود.(3)

ص: 24

4- ذهبی: او مردی فصیح، بلیغ، خطیب، ثقه، و اهل خطاء بوده است.(1)

5- مفید: او به دشمنی اش با امیرمؤمنان علیّ(علیه السلام)مشهور بوده است.

6- عاملی: به دشمنی با امام علیّ(علیه السلام)مشهور بوده است.(2)

بنابراین ابو نضره، حدیث صحیحی را که جابر بن عبد اللّه انصاری، از حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام)روایت نموده، تحریف کرده، و نام جدّ حضرت اُمّ فروه را، که ابو سمره بوده، به ابوبکر تغییر داده است. چنانچه ابو نضره، در جای دیگری، روایتی که می فرماید: «عَلِیٌّ(علیه السلام)أوَّلُ مَنْ أسْلَمَ» را، به «اَبُو بِکْر أوَّلُ مَنْ أسْلَمَ»، تحریف کرده است. از این رو هیچ استبعادی ندارد، که نام جدِ حضرت اُمّ فروه(علیها السلام)را نیز، در آن روایت، تغییر داده باشد.

و همچنین ابو نضره، حدیث جعلی دیگری ساخته، و گفته: از ابو سعید خدری، از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)نقل شده، که حضرت فرمودند: «وَزِيرَايَ مِنْ السَّمَاءِ، جِبْرَاْئِيلُ و مِيكَائِيِل، وَ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ أَبُو بَكْرٍ وَ عُمَر؛ جبرائیل و میکائیل دو وزیر من از اهل آسمان هستند. و ابوبکر و عمر دو وزیر من از اهل زمین هستند.» او در حدیث جعلی دیگری گفته: پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)فرمودند: «مَن سَرَّهُ الْنَظَرِ اِلى رَجُلٍ مَنْ اَهْلِ الْجَنَّةِ فَليَنظُر اِلَى طَلْحَةِ؛ هر که را نظر کردن به مردی از اهل بهشت شاد می سازد، به طلحهبنگرد.».(3) و این در صورتی است که این روایت دربارهٔ حضرت امام حسین(علیه السلام)نقل شده است.

ص: 25

تأثیر أبو نضرة بر علماء

محقّق توانا نجاح طائی، صاحب کتاب «انتساب امام صادق(علیه السلام)به ابوبكر دروغ است»، در این باره نوشته است: علماء اهل سنّت، در کتاب های خود، از أبو نضرة روایتی را نقل کرده اند، که مشتمل بر نام دوازده امام، همراه با نام مادران ایشان می باشد. حال وقتی علماء روایت أبو نضرة را در مآخذ اهل سنّت دیدند، آن را نقل نمودند، غافل از این که أبو نضرة قسمتی از این روایت صحیح را، تحریف کرده، و حضرت امّ فروه(علیها السلام)، مادرِ امام صادق(علیه السلام)را، به جای أبو سمره، به أبو بکر منتسب نموده است.

و به این نحو علماء تحت تأثیر قرار گرفتند، و این روایت، در کتاب های مسلمانان منتشر کنند. بعد کلینی (قدس سره)، متوفای 329 هجری، در کتاب «کافی» آن را نقل نمود،(1) سپس معاصران نزدیک ایشان، همانند أبو الفرج اصفهانی، متوفی 356 هجری، در کتاب «مقاتل الطالبیین»، و شیخ صدوق (رحمه الله)در کتاب «عیون اخبار الرضا(علیه السلام)»، این روایت را نقل نمودند. و به این نحو، این سیر ادامه یافته است. و علماء بزرگ، عالمی از عالم دیگر، بدون بررسی، و با خوش بینی، این روایت را نقل کرده اند.(2)

چکیده و نتیجه:

محقّق و نویسنده توانا، نجاح طائي زید عزه در پایان نگاشته است: این بحث علمی، و تحقیقی توانست، به کمک نصوص علمی، و بررسی آکادمیک، که هیچ خدشه ای به آن وارد نیست، جعلی بودن احادیث وارده، در مورد انتساب امام صادق(علیه السلام)به ابوبکر را اثبات کند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)احادیثی را که مخالف قران کریم است، تکذیب فرموده اند. و این کتاب، انتساب حضرت

ص: 26

امّ فروه(علیها السلام)را، به قاسم بن محمّد بن ابو بکر، تخطئه و بی اساس خوانده، و اثبات نموده: امّ فروه (علیها السلام)دختر قاسم بن محمّد بن ابو سمره است.(1)

نجاح طائي زید عزه در خاتمه کلام خود نوشته است: و به گفته شخصی: اگر به فرض محال، حضرت امام صادق(علیه السلام)فرموده باشند: (من دوبار از ابو بکر متولد شده ام)، این عبارت دلالتی بر مدح و تمجید از ابو بکر ندارد. بلکه سیاق کلام، خبر از پدران و مادران ایشان می دهد. بنابراین فضیلتی برای ابو بکر نیست، زیرا خداوند متعال در آیهٔ شریفه می فرماید:

(وَ لاَ تَزِرُ وَازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرَی(2)) و (کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ(3))

سام فرزند نوح پیامبر است، و مع ذلک رفتار او، هیچ ضرر و زیانی به پدرش وارد نیاورده، و نسبت فرزندی او، سودی برای او نداشته است، چرا که خداوند متعال فرموده است:

(إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ(4))

و همچنین محمّد بن ابو بکر را بنگر، که چگونه کاملاً مخالف پدرش، و از اصحاب خالص حضرت امیرمؤمنان علیّ(علیه السلام)بود. و در دفاع از آن حضرت به شهادت رسید.(5)

و جناب قاسم نیز که از فقهاء زمان خود بوده،(6) چونان پدرش محمّد، الحقّ از پیروان مولا امیرالمؤمنین، حضرت علیّ بن أبی طالب(علیه السلام)بود. چنانچه مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)در ضمن روایت دیگری، در مورد جناب قاسم، از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نقل کرده است:

«کَانَ سَعِیدُ بْنُ الْمُسَیَّبِ وَ الْقَاسِمُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ وَ أَبُو خَالِدٍ الْکَابُلِیُّ مِنْ ثِقَاتِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ.»(7)

ص: 27

(سعید مسیّب، و قاسم بن محمّد بن ابو بکر، و ابو خالد کابلی از افراد مورد اطمینان حضرت امام سجّاد(علیه السلام)بودند.)

«ما أرجُو مِنْ شفاعَةِ عَلیٍّ [(علیه السلام)] شَيئاً إلّا وَ أنَا أَرجُو مِنْ شفاعَةِ أبِي بِكرٍ مِثلَه وَ لَقدْ وَلَدَنِي مَرَّتِين.»(1)

(همان چیزی را که از شفاعت حضرت علیّ [(علیه السلام)] امید دارم، مانند همان را از شفاعت ابوبکر امید دارم، همانا ابوبکر دو مرتبه مرا به دنیا آورده است.)

این روایت را اهل سنّت نقل کرده اند، و به نظر می رسد، مورد قبول ایشان باشد. ولی آن چه آدمی را متعجب می کند، این است که آنان به شیعیان اشکال می کنند، که چرا شما معتقد به شفاعت هستید؟! حال چه شده که به یک باره، صحبت از شفاعت می کنند، و آن را نیکو تلقی می نمایند؟! گذشته از این که حضرت امام صادق(علیه السلام)، خود شافع روز قیامت می باشند، و شفاعت کردن از ایشان معنا ندارد؟!

به هر تقدیر صرف نظر از دلالت این روایت، سند آن نیز ضعیف می باشد، و در سلسه سند این حدیث، چندین راوی مجهول، و ضعیف وجود دارد. از جمله:

یک: أبو البرکات داود بن احمد بن محمّد بن ملاعب البغدادی: وی مجهول است؛ چنانچه ذهبی در کتاب «تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام»،(2) و صفدی در کتاب «الوافی بالوفیات»،(3) نام وی را ذکر کرده اند؛ امّا هیچ گونه جرح و تعدیلی درباره اش نیاورده اند.(4)دو: عبد الصمد بن علیّ بن محمّد: وی نیز مجهول است؛ چنانچه خطیب بغدادی در کتاب «تاریخ بغداد»،(5) نامش را آورده؛ ولی هیچ مدح و ذمی درباره اش نقل نکرده است.(6)

سه: احمد بن محمّد بن اسماعیل الآدمی: که او هم مجهول است.(7)

ص: 29

چهار: عبد العزیز بن محمّد الازدی: که نمازی در کتاب «مستدرکات علم الرجال»،(1) نام وی را ذکر، و تصریح می کند، او مجهول است.(2)

پنج: حفص بن غیاث: وى از قضات هارون الرشيد بوده، و از همين روى، ضعيف می باشد؛ چنان كه سلیمان بن خلف الباجی، که از علماء اهل سنّت نیز می باشد، در ترجمه اش آورده است: علىّ بن مدينى گفته است:

«أحادیث حفص، و حاتم بن وردان عن جعفر بن محمّد [(علیهما السلام)] منکرة.»(3)

(احاديث حفص و حاتم بن وردان از جعفر بن محمّد(علیهما السلام)پذيرفتنى نيست.)(4)

و مبارکفوری در کتاب «تحفة الأحوذی» دربارهٔ وی می نویسد:

«و حفص بن غیاث ساء حفظه فی الآخر، صرح به الحافظ فی مقدمة الفتح، و قال الذهبی فی المیزان: قال أبو زرعة: ساء حفظه بعد ما استقضی.»(5)(و حفص بن غیاث در اواخر عمرش، حافظه اش ضعیف شده بود. کما این که حافظ در مقدمهٔ کتاب فتح الباری به آن تصریح کرده است. و ذهبی در کتاب المیزان گفته: أبو زرعه گفته است: حفص بن غیاث بعد از آن که قاضی شد، حافظه اش ضعیف گشت.)

و نیز ذهبی در کتاب «میزان الاعتدال» درباره وی می نویسد:

«و قال داود بن رشید: حفص بن غیاث کثیر الغلط.»(6)

(داوود بن رشید گفته: حفص بن غیاث، اشتباهاتش زیاد بود.)

ص: 30

بنابراین در سلسله سند این روایت افرادی مجهول، و اشخاصی همچون حفص بن غیاث یافت می شوند، که نمی توان به آن ها اعتماد کرد، و همین امر موجب ضعف آن می گردد، و قابل استناد نیست.

سند دوّم: ابن عساكر در کتاب «تاريخ مدينه دمشق»، سند دیگرى براى اين روايت آورده است، و نگاشته است: أخبرنا أبو القاسم إسماعيل بن محمّد بن الفضل، أنا أبو منصور بن شكرويه، أنا أبو بكر بن مردويه، أنا أبو بكر الشافعي، أنا معاذ بن المثنّى، نا مسدّد، نا يحيى، عن جعفر بن محمّد [(علیهما السلام)] قال؛ یحیی از جعفر بن محمّد [(علیهما السلام)] نقل کرده است:

«تاللّه لحدّثني أبي أنّ علياً [(علیه السلام)] دخل على عمر و هو مسجّى بثوبه، فأثنى عليه و قال: ما أحد من أهل الأرض ألقى اللّه بما في صحيفته أحبّ [إلي] من المسجّى بثوبه. قال يحيى: ثم ذكر جعفر [(علیه السلام)] أبا بكر و أثنى عليه، و قال: ولدني مرتين.»(1)(به خدا قسم پدرم نقل کرد که علیّ [(علیه السلام)] بر عمر وارد شد، در حالی که عمر خود را در لباسش پیچیده بود، پس علیّ [(علیه السلام)] بر او درود فرستاد و گفت: احدی از اهل زمین، به سبب آن چه خداوند در صحیفه اش گذاشته است، در نزد من از این شخصی که خودش را در لباسش پیچیده است، محبوب تر نیست. یحیی گفته است: سپس جعفر [(علیه السلام)] از ابو بکر یاد نمود، و بر او درود فرستاد، و گفت: ابوبکر مرا دو بار به دنیا آورده است.)

دلالت این حدیث نیز با مبانی سازگار نیست. چرا که فارغ از آزارهائی که حضرت علیّ(علیه السلام)، در واقعهٔ آتش زدن درب خانهٔ حضرت زهرا(علیها السلام)، و به شهادت رساندن ایشان، دیدند. و غضبی که حضرت فاطمه(علیها السلام)، از آن دو نفر داشتند، امکان ندارد، حضرت علیّ(علیه السلام)، با وجود پیامبر عظیم الشأن اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)، و حضرت زهرا(علیها السلام)، و فرزندان خود، خاصه وجود نازنین امام حسن

ص: 31

(علیه السلام)و امام حسین(علیه السلام)، که سیّد جوانان بهشت می باشند، هیچ کسی را به اندازهٔ عمر دوست نداشته باشند.

گذشته از این که صدر، و ذیل این روایت، با هم سازگار نیست. چرا که در صدر این روایت، صحبت از محبّت حضرت علیّ(علیه السلام)، به عمر است. و به جای این که در ذیل روایت نیز امام جعفر صادق(علیه السلام)، مطلبی دربارهٔ عمر بفرمایند، به یک باره حرف از ابوبکر می زنند، که هیچ ربطی با صحبت های قبلی ندارد.

مضافاً بر این که در سلسله سند این روایت، که ابن عساکر آن را نقل کرده است، اسماعيل بن محمّد بن الفضل، وجود دارد، که از جانب علماء اهل سنّت، روایات او ضعف دانسته شده است. چرا که وقتی ابن عساکر با اسماعيل بن محمّد بن الفضل ملاقات نمود، که او دیگر پیر شده بود، و از ضعف حافظه رنج می برد، و بیمار گشته بود. چنانچه ذهبى در کتاب «سیر أعلام النبلاء»، دربارهٔ وى چنين مى نويسد:«وَ كَأنَ ابْنَ عَسَاكِرَ لَمَّا رَأَى إِسْمَاعِيلَ بنَ مُحَمَّدٍ وَ قَدْ كَبِرَ وَ نَقَصَ حِفْظُهُ.»(1)

(وقتى ابن عساكر، اسماعيل را ديد، اسماعيل پير شده، و حافظه اش خوب كار نمى كرد.)(2)

بنابراين، نمى توان به روايت ابن عساكر نیز اعتماد كرد. چرا که ذهبى، در جای دیگری از همین کتاب، دربارهٔ "اسماعيل بن محمّد بن الفضل" نوشته است:

«قَاْلَ أبُو سَعْدِ:... وَ رَأيْتُهُ وَ قَدْ ضَعُفَ، وَ سَاءَ حِفْظُهُ.»(3)

(من در حالى او را ديدم كه ضعيف شده بود، وحافظه اش خوب كار نمى كرد.)(4)

ص: 32

سند سوّم: ذهبی در کتاب «سیر أعلام النبلاء» روایت کرده است: قال حفص بن غیاث: سمعت جعفر بن محمّد [(علیه السلام)] یقول؛ حفص بن غیاث می گوید: شنیدم جعفر بن محمّد - یعنی حضرت امام صادق(علیه السلام)- فرمودند:

«مَا أَرْجُو مِنْ شَفَاعَةٍ عَلَیَّ شَيْئاً، إِلاَّ و أنا أَرْجُو مِنْ شَفَاعَةِ أَبِي بَكْرٍ مِثْلَه، لَقَدْ وَلَدَنِي مَرَّتَيْنِ.»(1)

(آن چه را از شفاعت علیّ(علیه السلام)انتظار دارم، مثل همان را از شفاعت ابوبکر نیز انتظار دارم، همانا ابو بکر دو مرتبه مرا به دنیا آورد.)

اولاً: این روایت نیز مرسل می باشد، و سلسله سند آن، تا حفص بن غیاث، نقل نشده است. از این رو به نظر می رسد، که سلسله سند این روایت، همان سلسله سندی باشد، که مزی آن را نقل کرده است، و قبلاً در مورد ضعیف بودن روایت مزی بحث شد، و در این صورت، این روایت نیز، همان اشکالات را خواهد داشت.ثانیاً: همان طور که قبلاً نیز در روایت مزی نقل کردیم، حفص بن غیاث، کثیر الغلط، و کم حافظه بوده، و روایات او از امام صادق(علیه السلام)منکَر، و غیر قابل قبول است. البته برخی از علمای اهل سنّت، به ویژه ذهبی و ابن حجر در کتاب های مختلف، این روایت را نقل کرده اند، ولی هیچ کدام سندی برای آن ذکر نکرده اند. بنابراین تمامی سند های این روایت، ارزشی برای استدلال ندارند، و نمی توان به آن اعتماد کرد.(2)

ثالثاً: گذشته از اشکالات یاد شده، دلالت این حدیث نیز در نهایت ضعف می باشد. چرا که امکان ندارد، حضرت امام صادق(علیه السلام)، در جائي انتساب خود به ابو بکر را مدح نمایند. ولی در جای دیگری، این انتساب را نسبت به جناب محمّد بن أبی بکر، که الحقّ از یاران حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)بود را مورد نگوهش، و مذمت قرار دهند. چنانچه مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از

ص: 33

رجال مرحوم کشی (قدس سره)روایت نموده است: مصعب بن شعیب می گوید: شنیدم حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند:

«مَا مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ إِلَّا وَ مِنْهُمْ نَجِیبٌ مِنْ أَنْفُسِهِمْ، وَ أَنْجَبُ النُّجَبَاءِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ سَوْءٍ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَكْرٍ.»(1)

(هیچ طایفه ای نیست مگر این که نجیبی در بین خود دارند، و نجیب ترین نجباء از اهل بیت بد، محمّد بن ابوبکر است.)

به هر ترتیب اگر چه در کتب پیروان مکتب اهل بیت(علیهم السلام)نیز به تبع کتب علماء اهل سنّت، نامِ مادر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، اُمّ فروه(علیها السلام)، دختر قاسم بن محمّد بن أبو بکر ذکر شده است. ولی به نظر می رسد، این انتساب قابل خدشه باشد.

(دلیل بر دروغ بودن این خبر، همین بس که صاحب شفاعت کبری، جدّش رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)است، پس سزاوار نیست که آن حضرت شفاعت جدّش را فراموش کرده باشد، و اظهار امید به شفاعت غیر ایشان کرده باشد. به ویژه ابوبکر که خودش شفاعت کننده و حمایت کننده ای ندارد. «در آن روز که مال و فرزندان سودی نمی بخشد، جز کسی که با قلب سلیم به پیشگاه خدا آید» مگر این که هدف امام صادق(علیه السلام)از بیان این جملات فقط تقیه باشد.)(1)

مضافاً بر این که، امکان ندارد، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به چنین مطلبی افتخار کرده باشد؛ چرا که این مطلب، مخالف سیرهٔ آن حضرت بوده است. زیرا با مراجعه به سیرهٔ آن حضرت، می بینیم که ایشان بالا ترین افتخار برایشان، قبول ولایت و امامت جدّ بزرگوارشان، امیر المؤمنین (علیه السلام)است، نه ولادت و انتساب به حضرت، لذا حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)می فرمایند:«وِلایَتی لِعَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ(علیه السلام)أحَبُّ إلَیَّ مِن وِلادَتی مِنهُ؛ لِأَنَّ وِلایَتی لَهُ فَرضٌ ، وَ وِلادَتی مِنهُ فَضلٌ.»(2)

(ولایت علیّ بن ابی طالب(علیه السلام)برای من محبوب تر از این است که او مرا به دنیا آورده است؛ چرا که قبول ولایت او برای من واجب و فرزند او بودن امتیاز است.)(3)

و همچنین در روایت دیگری، با اندکی تفاوت، نقل شده است، که وجود نازنین امام به حقّ ناطق، حضرت جعفر بن محمّد الصادق(علیهما السلام)فرمودند:

«وَلاَیَتِی لآبَائِی أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ نَسَبِی، وَلاَیَتِی لَهُمْ تَنْفَعُنِی مِنْ غَیْرِ نَسَبٍ، وَ نَسَبِی لاَ یَنْفَعُنِی بِغَیْرِ وَلاَیَةٍ.»(4)

ص: 35

(ولایت پدرانم برای من، دوست داشتنی تر از نسب من [به ایشان] است، ولایت نسبت به ایشان، برای من فایده دارد؛ حتّی اگر نسبتی با آن ها نداشته باشم؛ ولی نسبت با آن ها زمانی که ولایت آن ها را نداشته باشم، برایم سودی ندارد.)

حال چگونه ممکن است، که نسبت امام صادق(علیه السلام)با امیرالمومنین(علیه السلام)افتخارش کمر از نسبت ایشان به دیگران باشد. آن هم وقتی که وجود نازنین حضرت علیّ(علیه السلام)قبل از همگان ایمان آوردند، و لحظه ای غیر از خداوند متعال را عبادن نکردند. در حالی که دیگران سال ها بت پرست بودند، و مدّت زمانی طولانی بعد از حضرت ایمان آوردند. و به راستی چگونه می شود، حضرت امام صادق(علیه السلام)، به امیر المؤمنین(علیه السلام)، که آن رشادت ها، و شجاعت ها را از خود در جنگ ها بروز دادند، افتخار نکنند؟! ولی به ابو بکر افتخار نمایند؟!

(حضرت امام صادق(علیه السلام)در سال هشتاد و سه هجری به دنیا آمدند.)

چنانچه مرحوم ابن شهر آشوب (قدس سره)نیز در این مورد نگاشته است:

«وُلِدَ بِالْمَدِینَةِ، یَوْمَ الْجُمُعَةِ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ. وَ یُقَالُ: یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ لِثَلَاثَ عَشْرَةَ لَیْلَةً بَقِیَتْ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ ثَمَانِینَ.(1) وَ قَالُوا: سَنَةَ سِتٍّ وَ ثَمَانِینَ.(2)

(امام صادق(علیه السلام)روز جمعه در مدینه و در هنگام اذان صبح به دنیا آمدند. گفته شده: ایشان در روز دوشنبه، و زمانی که سیزده شب از ماه ربیع الاوّل باقی مانده بود، در سال هشتاد و سه متولد شدند. گرچه گفته اند: تولد ایشان در سال هشتاد و شش بوده است.)وجود نازنین حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)مدّت دوازده سال، با جدّ خود، حضرت امام سیّد الساجدین، و زین العابدین(علیه السلام)زندگی نمودند. و نوزده سال نیز، دوران پدر بزرگوار خود را درک کردند. و أیّام زعامت و امامت ایشان، بعد از پدر بزرگوارشان، حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)سی و چهار سال بوده است.(3)

و برای وجود نازنین حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)چند کنیه نقل شده است، که از جملهٔ آن ها؛ "أبو عبد اللّه"، و "أبو إسماعیل"،(1)

و "الخالص"، و "أبو موسی" می باشد.(2) و برخی از علماء نیز، "أبو إسحاق" را هم از کنیه های حضرت دانسته اند.(3)و ألقاب آن حضرت عبارتند: "صادق"، و "صابر"، و "فاضل"، و "طاهر"،(4)

و "قاهر"، و "باقی"، و "کامل"، و "منجی"، و "فاطر"،(5)

و برخی "تام" را نیز از ألقاب حضرت دانسته اند.(6) و مرحوم ابن شهر آشوب (قدس سره)نیز "قائم" را از القاب حضرت ذکر کرده است.(7)

«و یقال: إنما سمی صادقا لأنه ما جرب علیه قط زلل و لا تحریف.»(1)

(و گفته اند: همانا حضرت، صادق نامیده شدند، به دلیل آن که در طول زندگی، هرگز لغزش و دگرگونی از حضرتش دیده نشد.)

لقب صادق را وجود نازنین حضرت خاتم الأنبیاء(صلی الله علیه و آله و سلم)، بر امام ششم اطلاق فرمودند، و ایشان را به این دلیل ملقب کردند. به دلیل این که با این لقب، ازجعفر کذاب، متمایز گردند. چرا که در ضمن روایتی از حضرت علیّ بن الحسین، امام زین العابدین(علیه السلام)نقل شده است:

«اسْمُهُ عِنْدَ أَهْلِ السَّمَاءِ الصَّادِقُ، قُلْتُ: کَیْفَ صَارَ اسْمُهُ الصَّادِقَ، وَ کُلُّکُمُ الصَّادِقُونَ؟ فَقَالَ: حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)قَالَ: إِذَا وُلِدَ ابْنِی، جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ، فَسَمُّوهُ الصَّادِقَ، فَإِنَّ الْخَامِسَ مِنْ وُلْدِهِ الَّذِی اسْمُهُ جَعْفَرٌ یَدَّعِی الْإِمَامَةَ اجْتِرَاءً عَلَی اللَّهِ وَ کَذِباً عَلَیْهِ فَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ جَعْفَرٌ الْکَذَّابُ الْمُفْتَرِی عَلَی اللَّهِ.»(2)

(نام ایشان نزد اهل آسمان صادق است. عرض کردم: به چه دلیل نام ایشان صادق می باشد، در حالی که همهٔ شما صادق هستید؟ فرمودند: پدرم از پدرشان برایم نقل کردند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)فرمودند: وقتی فرزندم جعفر بن محمّد بن علیّ بن حسین بن علیّ بن ابی طالب(علیهم السلام)متولد شد، لقب ایشان را صادق بگذارید، چرا که پنجمین فرزند ایشان، که نامش جعفر است، به دروغ، از روی افترا بر خداوند، ادعای امامت خواهد کرد. پس او نزد خداوند متعال، جعفر دروغ گو، که افترا زننده بر خداوند است، می باشد.)

و در روایت دیگری مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)از کتاب «معانی الأخبار» در این مورد روایت نموده است:

ص: 39

«سُمِّیَ الصَّادِقُ(علیه السلام)، صَادِقاً، لِیَتَمَیَّزَ مِنَ الْمُدَّعِی لِلْإِمَامَةِ بِغَیْرِ حَقِّهَا، وَ هُوَ جَعْفَرُ بْنُ عَلِیٍّ، إِمَامُ الْفَطَحِیَّهِ الثَّانِیَةِ.»(1)(امام صادق(علیه السلام)، صادق نامیده شدند، تا از کسی که ناحقّ ادعای امامت خواهد کرد، متمایز شود، و او جعفر بن علیّ، امام فطحیه دوّم است.)

به هر تقدیر وجود نازنین رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، امام ششم را به لقبِ «صادق»، ملقب فرمودند، ولی بعد از این که پیشگوئی های حضرت به وقوع پیوست، این لقب بین مردم نیز شایع شد. کما این که برخی این لقب را، به جهت برخی از پیش گوئی های، حضرت امام صادق(علیه السلام)دانسته اند، چونان پیش گوئي ایشان، دربارهٔ قتل محمّد بن عبد اللّه بن حسن، و همچنین واقع شدن برخی از پیشگوئی ها، در مورد آشکار شدن قبر حضرت علیّ(علیه السلام)، که به وسیلهٔ حضرت امام صادق(علیه السلام) محقّق گشت.

چنانچه مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)در این باره روایت نموده است: روزی منصور دوانیقی به حضرت امام صادق(علیه السلام)عرض نمود: همانا ابو مسلم از شما درخواست کرده بود، که محل دفن حضرت علیّ(علیه السلام)را آشکار فرمائید. ولی شما جواب او را نفرمودید، آیا مکان دفن ایشان را می دانید یا نه؟ امام صادق(علیه السلام)فرمودند:

«إِنَّ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ(علیه السلام)أَنَّهُ یَظْهَرُ فِی أَیَّامِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَاشِمِیِّ، فَفَرِحَ الْمَنْصُورُ بِذَلِکَ. ثُمَّ إِنَّهُ(علیه السلام)أَظْهَرَ التُّرْبَةَ، فَأُخْبِرَ الْمَنْصُورُ بِذَلِکَ، وَ هُوَ فِی الرُّصَافَةِ، فَقَالَ: هَذَا هُوَ الصَّادِقُ، فَلْیَزُرِ الْمُؤْمِنُ بَعْدَ هَذَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ، فَلَقَّبَهُ بِالصَّادِقِ.»(2)

(همانا در کتاب علیّ(علیه السلام)آمده است، که در زمان عبد اللَّه بن جعفر هاشمی مکان قبر حضرت علیّ(علیه السلام)آشکار خواهد شد، پس منصور خوشحال گردید. سپس بعد

ص: 40

از مدّتی حضرت، محل قبر را آشکار فرمودند، وقتی این خبر به منصور رسید، که او در رصافه بود، لذا گفت: همانا ایشان صادق هستند.بعد از این، ان شاء اللَّه مؤمن تقویت خواهد شد، و لقب صادق برای حضرت باقی ماند.)

به هر تقدیر، برخی لقب «صادق»، برای حضرت را، به جهت وقوع برخی از پیشگوئی ها به دست ایشان دانسته اند، ولی به نظر می رسد، که این لقب را حضرت خاتم الأنبیاء(صلی الله علیه و آله و سلم)برای ایشان برگزیده اند، که وقوع آن پیشگوئی ها، در زمان حضرت امام صادق(علیه السلام)، و به دست حضرت نیز، دلیلی بر صدق گفتار پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، و آگاهی ایشان از غیب می باشد.

مِنْ خَلْقِهِ» آمده است.(1)

و به روایت دیگری نقش نگین حضرت: «اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ» می باشد. چنانچه به روایت معتبر دیگری: «أَنْتَ ثِقَتِی فَاعْصِمْنِی مِنَ النَّاسِ»، نقش نگین حضرت ذکر شده است. و در روایت دیگری هم: «اللَّهُمَّ أَنْتَ ثِقَتِی فَقِنِی شَرَّ خَلْقِکَ» به عنوان نقش نگین حضرت ذکر شده است.(2)

و در روایت دیگری: «اَللَّهُ عَوْنِی وَ عِصْمَتِی مِنَ اَلنَّاسِ»، و «رَبِّی عَصَمَنِی مِنْ خَلْقِهِ» نقش نگین حضرت می باشد.(3)

از این رو به نظر می رسد، حضرت، چندین انگشتر به دست می کرده اند، که بر روی هر کدام، نوشته ای وجود داشته است. و ممکن است، در ایّامی از سال، حضرت از انگشتری، و در روزهای دیگری از سال، از خاتم دیگری استفاده می کرده اند. پس جمع روایاتی که در این باره وجود دارد، امکان پذیر بوده، و با هم منافاتی ندارند.

و صاحب کتاب «المعقبون من آل ابیطالب» دربارهٔ تعداد فرزندان حضرت امام محمّد باقر (علیه السلام)نوشته است:

«1- الامام أبو عبد اللّه جعفر الصادق(علیه السلام)، و منه العقب، و امّه امّ فروة بنت القاسم بن محمّد بن أبي بكر بن أبي قحافة. 2- و عبد اللّه دقدق. قال البيهقي: درج. و قيل أعقب من ثلاثة رجال، و هم: حمزة، و إسماعيل، و محمّد. 3- و علیّ الطاهر. 4- و زيد. 5- و عبيد اللّه ابن الثقفية درج، قال المفيد: درج، امّه امّ حكيم بنت أسيد بن المغيرة الثقفية. و ذكره ابن الطقطقي. 6- و إبراهيم ابن الثقفية أيضا درج. و له(علیه السلام)أربع بنات، و هنّ: امّ سلمة خرجت إلى محمّد الأرقط بن عبد الباهر فولدت له إسماعيل، و زينب الصغرى خرجت إلى عبيد اللّه بن محمّد بن عمر بن علیّ بن أبي طالب، و زينب الكبرى، و امّ جعفر.»(1)

(مادر امام کاظم(علیه السلام)حمیدهٔ مصفاه(1)(علیها السلام)دختر صاعد بربری می باشند. و گفته شده: ایشان اهل اسپانیا، و کنیزِ أمّ ولدی مکنی به لؤلؤه(2) بوده اند.)

و صاحب کتاب «عمدة الطالب» دربارهٔ نام مادر حضرت امام کاظم(علیه السلام)نوشته است:

«اُمه، اُمّ ولد، يقال لها: حميدة المغربية، و قيل: نباتة.»(3)

(مادر ایشان، کنیز اُمّ ولدی به نام حمیده مغربیه می باشند، و گفته شده: نام ایشان نباته بوده است.)

و در جای دیگری دربارهٔ مادر حضرت امام کاظم(علیه السلام)نقل شده است:

«اُمُّهُ جاریَةٌ اُمّ وَلَد اسمُها حَمیدَةُ الأندُلُسیّة، وَ یُقالُ: بَربَریّةٌ، وَ ذُکِرَ انَّها رُومِیَّةٌ، وَ الأرجَحُ انّها أندُلُسیّة.»(4)(مادر امام کاظم(علیه السلام)کنیز امّ ولدی به نام حمیده اسپانیائی می باشند، و گفته شده ایشان اهل شمال آفریقا هستند، و بیان شده ایشان از روم بوده اند. و ارجح آن است که ایشان از اسپانیا بوده اند.)

و در عظمت، و جلالت حضرت حمیده(علیها السلام)، همین بس که مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)از معلی بن خنیس روایت کرده است، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند:

«حَمِیدَةُ مُصَفَّاةٌ مِنَ الْأَدْنَاسِ کَسَبِیکَةِ الذَّهَبِ مَا زَالَتِ الْأَمْلَاکُ تَحْرُسُهَا حَتَّی أُدِّیَتْ إِلَیَّ کَرَامَةً مِنَ اللَّهِ لِی وَ الْحُجَّةِ مِنْ بَعْدِی.»(5)

ص: 44

(حمیده چون شمش طلایی خالص، پاکیزه از آلودگی ها می باشند، پیوسته فرشته ها نگهبان ایشان بودند تا نزد من رسیدند. این لطفی بود که خداوند نسبت به من، و امام بعد از من نمود.)

و همچنین مسعودی (رحمه الله)نیز در کتاب «اثبات الوصیة» در ضمن روایتی نقل کرده است: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند:

«یا عَبدَ اللّهِ! حَمِیدَةُ سَیِّدَةُ الإماءِ، مُهَذَّبَةٌ مُصَفّاةٌ مِنَ الأرجاسِ کَسَبِیکَةِ الذَّهَبِ.»(1)

(ای عبد اللّه! حمیده چونان شمش طلایی، [که پیراسته از آلودگی ها است]، سرور کنیزان، پاک و خالص از پلیدی ها می باشند.)

به هر تقدیر حضرت حمیده خاتون(علیها السلام)بانوئی فاضله، و عالمه ای فقیه بودند. که حتّی برخی از اوقات، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)برای آگاهی شیعیان، از علم، و مقام، و منزلت این بانوی بزرگوار، مردم را برای گرفتن پاسخ های سؤالات خود، به ایشانارجاع می داده اند. چنانچه شیخ الطایفه، مرحوم شیخ طوسی (قدس سره)از ابن حجاج روایت نموده است:

در سالی که مجاور مکه بودیم، می خواستیم در روز ترویه احرام ببندیم. لذا از حضرت امام صادق(علیه السلام)سؤال کردم: به همراه ما کودکی می باشد، که تازه متولد شده است؛ با او چه باید بکنیم؟ حضرت فرمودند:

«مُرُوا أُمَّهُ فَلْتَلْقَ حَمِيدَةَ، فَلْتَسْأَلْهَا، كَيْفَ تَفْعَلُ بِصِبْيَانِهَا؟»

(مادر کودک با حمیده ملاقات کند، و از ایشان سؤال نماید، که نسبت به کودکش چه کاری باید انجام دهد؟)

ابن حجاج می گوید: مادر آن کودک، نزد حضرت حمیده(علیها السلام)رفت، و از ایشان سؤال کرد، ایشان به او فرمودند:

ص: 45

«إِذَا كَانَ يَوْمُ اَلتَّرْوِيَةِ فَجَرِّدُوهُ وَ غَسِّلُوهُ كَمَا يُجَرَّدُ اَلْمُحْرِمُ، ثُمَّ أَحْرِمُوا عَنْهُ، ثُمَّ قِفُوا بِهِ فِي اَلْمَوَاقِفِ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ اَلنَّحْرِ فَارْمُوا عَنْهُ وَ اِحْلِقُوا رَأْسَهُ ثُمَّ زُورُوا بِهِ اَلْبَيْتَ ثُمَّ مُرُوا اَلْخَادِمَ أَنْ يَطُوفَ بِهِ اَلْبَيْتَ، وَ بَيْنَ اَلصَّفَا وَ اَلْمَرْوَةِ .وَ إِذَا لَمْ يَكُنِ اَلْهَدْيُ فَلْيَصُمْ عَنْهُ وَلِيُّهُ إِذَا كَانَ مُتَمَتِّعاً.»(1)

(وقتی روز ترویه شد، کودک را عاری از لباس کنید، و او را غسل دهید، همان گونه که مُحرِم لباس هایش را خارج می کند. سپس او را محرم کنید، بعد آن کودک را به موقف ها ببرید. زمانی که عید قربان شد، از طرف او رمی جمره کنید، و سرش را بتراشید. و بعد کودک را به زیارت خانهٔ خدا ببرید. آن گاه خدمت کار خود را ببرید، تا او را طواف خانهٔ خدا، و سعی بین صفا و مروه دهد. و اگر قربانی موجود نبود، ولیّ کودک از طرف او روزه بگیرد، در صورتی که حجّ تمتع باشد.)

سربسته در مقابلشان بود، فرمودند: به زودی برده فروشی بربر به اینجا می آید، و در دار میمون سکونت می کند، با این همیان برای ایشان از او دختری می خریم.

پسر عکّاشه می گوید: آن گاه بعد از مدّتی، روزی نزد حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)رفتیم، حضرت به من فرمودند: آیا به شما، از برده فروشی که در گذشته، از آن برای شما گفته بودم، خبر ندهم؟ آن برده فروش به اینجا آمده است، بروید و با سکه های این همیان، برای ایشان دختری را خریداری کنید.

پسر عکّاشه می گوید: ما به نزد برده فروش رفتیم. او گفت: همهٔ کنیزهایم را فروخته ام. و نزدم فقط دو دختر بیمار باقی مانده، که یکی از آن ها بهتر از دیگری است. ما گفتیم: آن ها را بیرون بیاور تا ببینیم. از این رو او آن ها را خارج کرد. ما گفتیم: این کنیز بهتر را به چند می فروشی؟ گفت: هفتاد دینار. گفتیم: خوبی کن. گفت: از هفتاد دینار کم نمی کنم. گفتیم: ما آن را به این همیان می خریم، هر چه داشته باشد، و نمی دانیم در آن چند دینار است؟

در آن هنگام، نزد آن برده فروش، مردی سر و ریش سفیدی بود، او گفت: همیان را باز کنید، و دینارها را بشمارید. برده فروش گفت: باز نکنید، اگر آن ها یک دانه از هفتاد دینار کم تر باشد،این کنیز را به شما نمی فروشم. آن پیرمرد گفت: نزدیک بیایید، پس نزدیک رفتیم، و او مهر همیان را گشوده، دینارها را شمردیم. بی کم و زیاد، هفتاد دینار بود.

پس آن دختر را خریدیم، و نزد حضرت امام باقر(علیه السلام)بردیم، در حالی که وقتی خدمت حضرت رسیدیم، امام صادق(علیه السلام)هم نزد ایشان ایستاده بودند. پس در کمال ناباوری، حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، از آن چه در هنگام خریدن آن دختر، روی داده بود، به ما خبر دادند. آن گاه سپاس و ستایش خداوند را نمودند، و به آن دختر فرمودند: نام شما چیست؟

عرض کرد: حمیده. پس حضرت [دربارهٔ معنای نام ایشان] فرمودند: پسندیده در دنیا، و ستایش شده در آخرت. بعد حضرت فرمودند: از خودت به من بگو، دوشیزه ای یا بیوه هستی؟ گفت: دوشیزه هستم. حضرت فرمودند: چگونه چنین چیزی ممکن است، درحالی که کنیزی به دست برده فروشان نمی افتد، مگر این که او را سالم نمی گذارند؟ عرض کرد:

ص: 47

«کَانَ یَجِیءُ، فَیَقْعُدُ مِنِّی مَقْعَدَ الرَّجُلِ مِنَ الْمَرْأَةِ، فَیُسَلِّطُ اللَّهُ عَلَیْهِ رَجُلًا أَبْیَضَ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ، فَلَا یَزَالُ یَلْطِمُهُ حَتَّی یَقُومَ عَنِّی فَفَعَلَ بِی مِرَاراً وَ فَعَلَ الشَّیْخُ مِرَاراً. فَقَالَ: یَا جَعْفَرُ! خُذْهَا إِلَیْکَ فَوَلَدَتْ خَیْرَ أَهْلِ الْأَرْضِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ(علیهما السلام).»(1)

(هرگاه برده فروش نزد من می آمد، و همچون شوهری که نزد زن خود می نشیند، می نشست. به ناگاه خداوند مردِ سر و ریش سفیدی را بر او چیره می کرد، و آن پیرمرد پیوسته به او سیلی می زد، تا از نزد من می رفت. او چند بار با من چنین کرد، و آن پیرمرد هم با او چنان می نمود. آن گاه حضرت فرمودند: ای جعفر! او را نزد خودت ببر. پس بهترین مردم روی زمین، موسی بن جعفر(علیهما السلام)از او بوجود آمد.)مرحوم ملا صالح مازندرانی (قدس سره)احتمال می دهد مردِ سر و ریش سفیدی که از حضرت حمیده خاتون (علیها السلام)مراقبت می کرده، ملکی از ملائکه خداوند بوده باشد، که در هنگام خریدن ایشان نیز حاضر بوده، و مهر همیان را نیز در آن هنگام، خود او گشوده است. از این رو نگاشته است:

«لَعَلَّ الْمَلَکُ الَّذِی کانَ یَحرِسُها، هُوَ ابْیَضُ الرَّأسِ وَ اللِّحیَةِ الَّذِی کانَ یَلطَمُ النُّحاسَ، وَ کانَ عِندَهُ عِندَ اشتِرائِها وَ اللهُ اعلَم.»(2)

(احتمال دارد، فرشته ای که از حضرت حمیده خاتون(علیها السلام)مراقبت می کرده است، همان شخصِ مو و محاسن سفیدی بوده باشد، که با لطمه زدن به برده فروش، نمی گذاشته متعرض ایشان شود، و هنگام خریدن آن حضرت، نزد برده فروش حضور داشته است، و خداوند داناتر می باشد.)

و در روایت دیگری، هشام بن احمر نقل کرده است: در یکی از روزها، که هوا به شدّت گرم بود، حضرت امام صادق(علیه السلام)مرا نزد فلان مرد آفریقایی، که برده فروش بود، فرستادند، و فرمودند: برو و از او کنیزی با این احوال و اوصاف بخر! من پیش آن مرد رفتم، امّا کنیزی با آن اوصافی که

ص: 48

حضرت فرموده بودند، نزد او ندیدم. لذا برگشتم و جریان را خدمت ایشان عرض کردم. حضرت فرمودند: پیش آن مرد بازگرد، کنیز همانجا است. باز نزد آن مرد آفریقایی رفتم، قسم خورد که هر چه کنیز داشته، به من نشان داده است.

بعد گفت: البته دخترکی هست، که مریض می باشد، و سرش تراشیده شده است، و کسی او را نمی خرد. گفتم: همان را بیاور. او را در حالی که به دو کنیز دیگر تکیه کرده بود، و پاهایش به زمین کشیده می شد، آورد. نگاه کردم، و صفاتی که حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرموده بودند را در او یافتم. گفتم: این کنیز را چند می فروشی؟ گفت: او را پیش مولایت ببر، تا او خود در مورد قیمتش حکم کند. بعد گفت:«قَدْ وَ اللَّهِ أَدَرْتُهَا مُنْذُ مَلَکْتُهَا فَمَا قَدَرْتُ عَلَیْهَا وَ لَقَدْ أَخْبَرَنِیَ الَّذِی اشْتَرَیْتُهَا مِنْهُ عِنْدَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمْ یَصِلْ إِلَیْهَا وَ حَلَفَتِ الْجَارِیَةُ أَنَّهَا نَظَرَتْ إِلَی الْقَمَرِ وَقَعَ فِی حَجْرِهَا.»

(به خدا قسم، از زمانی که این کنیز را خریده ام، هر وقت قصد کردم با او نزدیکی کنم، مقدورم نشد. و کسی که از او، این کنیز را خریدم هم می گفت: نتوانسته با او نزدیکی کند. و کنیز قسم می خورد که دیده، که ماه در دامنش نشسته است.)

سخنان او را برای حضرت امام صادق(علیه السلام)نقل کردم، ایشان دویست دینار به من دادند. پول را برای برده فروش بردم؛ آن مرد گفت: این کنیز در راه خدا آزاد باشد، اگر معادل پولی که آن را در مغرب برای خرید این کنیز داده ام، نفرستاده باشند. حرف او را برای امام صادق(علیه السلام)نقل کردم، حضرت فرمودند:

«یَا ابْنَ أَحْمَرَ! أَمَا إِنَّهَا تَلِدُ مَوْلُوداً لَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ حِجَابٌ.»(1)

(ای فرزند احمر! از این کنیز فرزندی متولد می شود، که بین او، و خدا، حجابی وجود ندارد.)

ص: 49

به هر تقدیر اگر به این دو روایتی که دربارهٔ ازدواج حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نقل شد، توجه کنیم، به خوبی درمی بابیم که بین آن ها تناقض وجود دارد. به گونه ای که قابل جمع نمی باشد. از این رو به نظر می رسد، در نگارش روایت دوّم، که از هشام بن احمر نقل شده، سهوی رخ داده، و این روایت دوّم، در مورد ازدواج حضرت امام کاظم(علیه السلام)باشد. چناچه مفسر کبیر، مرحوم طبرسی (قدس سره)، و همچنین محدّث بزرگوار، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)بعد از نقل روایت هشام بن احمر نگاشته اند:«فَقَدْ رَوَی الشَّیْخُ الْمُفِیدُ (رحمه الله)فِی کِتَابِ الْإِرْشَادِ مِثْلَ هَذَا الْخَبَرِ مُسْنِداً إِلَی هِشَامِ بْنِ أَحْمَرَ أَیْضاً إِلَّا أَنَّ فِیهِ: أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی(علیه السلام)أَمَرَهُ بِبَیْعِ هَذِهِ الْجَارِیَةِ وَ أَنَّهَا کَانَتْ أُمَّ الرِّضَا(علیه السلام).»(1)

(شیخ مفید (رحمه الله)در کتاب ارشاد، مانند همین روایت را از هشام بن احمر نقل نموده، با این تفاوت که در آن نوشته است: حضرت موسی بن جعفر(علیهما السلام)امر به خریدن این کنیز نمودند، و ایشان مادر حضرت رضا(علیه السلام)بودند.)

حال با توجه به آن چه مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)از کتاب «ارشاد» نقل فرموده است، باید گفت: به نظر می رسد، روایت هشام بن احمر، دربارهٔ کیفیت ازدواج حضرت امام صادق(علیه السلام) نمی باشد. و در مورد ازدواج حضرت امام کاظم(علیه السلام)است. لذا مرحوم آیة اللّه العظمی خوئی (قدس سره) نیز، بعد از آن که هشام بن احمر را در زمرهٔ اصحاب امام صادق(علیه السلام)و امام کاظم(علیه السلام)نام برده، نگاشته است:

«و روي الكليني (قدس سره)أنه هو الذي بعثه أبو الحسن(علیه السلام)ليشتري أمّ الرضا(علیه السلام).»(2)

(و مرحوم کلینی (قدس سره)روایت نموده که هشام بن احمر همان کسی است که ابو الحسن - امام کاظم(علیه السلام)- او را فرستادند، تا مادر حضرت رضا(علیه السلام)را خریداری نماید.)

ص: 50

اَلْعُرَیْضِیُّ، لِأُمِّ وَلَدٍ. وَ اَلْعَبَّاسُ، لِأُمِّ وَلَدٍ. اِبْنَتُهُ أَسْمَاءُ أُمُّ فَرْوَةَ اَلَّتِی زَوَّجَهَا مِنِ اِبْنِ عَمِّهِ اَلْخَارِجِ. وَ یُقَالُ: لَهُ ثَلاَثُ بَنَاتٍ أُمُّ فَرْوَةَ مِنْ فَاطِمَةَ بِنْتِ اَلْحُسَیْنِ اَلْأَصْغَرِ، وَ أَسْمَاءُ مِنْ أُمِّ وَلَدٍ. وَ فَاطِمَةُ مِنْ أُمِّ وَلَدٍ.»(1)

ولی صاحب کتاب «المعقبون من آل ابی طالب(علیهم السلام)» فرزندان حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) را بیست و یک نفر دانسته، که در این بین، چهارده پسر، و هفت دختر می باشند. که پسران آن حضرت عبارتند از:

أبو الحسن، امام موسى كاظم(علیه السلام)، و أبو علیّ، إسماعيل أعرج، که مادرش فاطمه بنت الحسین الأثرم(2) بن الحسن بن علیّ بن أبیّ طالب(علیه السلام)است. و أبو الحسن، علیّ عريضیّ، و أبو جعفر، محمّد، که ملقّب به ديباج و مأمون بوده، و أبو محمّد، إسحاق مؤتمن، که مادر این سه نفر، کنیز اُمّ ولد بودند، و عبد اللّه أفطح، که بزرگترین فرزند پدر خود می باشد، و از او فرزندی باقی نماند. و شیخ مفید (رحمه الله)گفته: مادر او، فاطمه دختر حسين بن علیّ بن الحسين بن علیّ بن أبی طالب(علیه السلام)بوده است، و او بزرگ تر از همهٔ برادران خود بعد از اسماعیل می باشد.(3) و بیهقی نیز گفته: از او فرزندی باقی نماند.(4)

و عبيد اللّه، که برای ایشان نیز فرزندی ذکر نکرده اند. و عبّاس، که برای ایشان نیز فرزندی ذکر نکرده اند. و شیخ مفید (رحمه الله)گفته: مادر ایشان هم کنیز اُمّ ولد، و شخصیت فاضل و بزرگواریبوده اند.(5)

و يحيى، و جعفر، که از این دو نفر هم فرزندی باقی نمانده است. و محمّد أصغر، و حسن، و محسن، و عيسى.(6)

و دختران حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)بنابر آن چه در کتاب ارزشمند «المعقبون من آل ابی طالب(علیهم السلام)» آمده، عبارتند از: رقيّه، و بريهه، و امّ كلثوم، که قبرش در مصر مشهور است، و

ص: 52

قريبه، و فاطمه، و أسماء، که همسر حمزة بن عبد اللّه ابن امام باقر(علیه السلام)گشت، و فاطمه كبرى، همسر محمّد بن إبراهيم بن محمّد بن علیّ بن عبد اللّه بن عبّاس شد.(1)

بستند، و ملحفه ای بر حضرت اسماعیل(علیه السلام)کشیدند، و بعد دستور دادند، ایشان را تجهیز کنند. و هنگامی که از تغسیل ایشان فارغ شدند، کفنی خواستند، و در حاشیۀ آن نوشتند:

«إِسْمَاعِیلُ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ.»(1)

(اسماعیل شهادت می دهد که هیچ معبودی جز اللّه نیست.)

هنگامی که حضرت اسماعيل(علیه السلام)از دنيا رفتند، عده ای از اصحاب امام صادق(علیه السلام)كه گمان امامت حضرت اسماعیل(علیه السلام)را بعد از پدرشان داشتند، از اعتقاد خود برگشتند. ولی عدهٔ اندكی كه از اصحاب خاص امام صادق(علیه السلام)نبودند، و از کسانی هم نبودند، که از ایشان روایت نقل کرده باشند، و در اطراف، و دوردست زندگی می کردند، و از امر امامت بى خبر بودند، بر اعتقاد خود مبنی بر زنده بودن حضرت اسماعيل(علیه السلام)باقی ماندند.

از این رو زمانی که حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از دنيا رفتند، برخی از آن ها، معتقد به امامت موسى بن جعفر(علیهما السلام)، بعد از پدرشان شدند، و بقیه آن ها نیز دو دسته شدند، دسته ای از آن ها از اعتقاد به زنده بودن اسماعيل(علیه السلام)برگشتند، و معتقدبه امامت پسر ایشان، محمّد بن اسماعيل شدند. چرا كه گمان می كردند امامت در پدر او بوده است، و پسر - یعنی محمّد - سزاوارتر به مقام امامت، نسبت به برادر - یعنی حضرت موسى بن جعفر(علیهما السلام)- می باشد.(2)

و گروهى هم به همان اعتقاد خود، مبنی بر زنده بودن اسماعيل(علیه السلام)، باقى ماندند. و اين دسته، آن چنان اندك بودند، كه هیچ كس، یکی از آن ها را نمی شناسد، که بخواهد به او اشاره نماید. و پس از چندی اين دو گروه را اسماعيليه نامیدند. و آن چه هم اكنون از اين دو گروه معروف هستند، همان گروهی می باشند، كه گمان مي کنند، امامت بعد از اسماعيل(علیه السلام)، در ميان فرزند ایشان، و فرزندِ فرزندِ ایشان، تا روز قيامت می باشد.(3) و هم اکنون و در روزگار ما، بسیاری از معتقدین، و پیروان فرقه اسماعیلیه، در هند و پاکستان زندگی می کنند. و آن ها را با نام «بهره» نیز می شناسند.

ص: 54

سیّد ضامن بن شدقم، در کتاب «تحفة الأزهار» روایت نموده است: اسماعیل در سال صد و سی و سه هجری قمری، در قلعه ای که به عریض شناخته می شد، و معروف به "یربام" بود، وفات کرد؛ قلعه ای که وقف سادات بود. سپس در سال پانصد و چهل و شش هجری قمری، حسین بن ابی الهیجاء، وزیر عبیدلی به مدینه رسید، پس بر مشهد ایشان قبّه ای بنا کرد. و باغی را برای آن وقف نمود، که تا هم اکنون معروف است. و ابن شیبه ذکر کرده، که این محل، خانهٔ زید شهید، پسر حضرت امام زین العابدین(علیه السلام)بوده است.(1)

خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)نگاشته است: سلاطین فاطمیه، که در دیار مغرب سلطنت داشتند، از اولاد اسماعیل هستند. اوّلین آن ها، عبید اللّه بن محمّد بن عبد اللّه بن احمد بن محمّد بن اسماعیل بن الامام جعفر الصادق(علیه السلام)، ملقب به المهدی باللّه، نخستین کسی است، که از آل اسماعیل، در دیار مغرب و مصر خلیفه شدند. و در زمان دولت بنی عبّاس، و مدّت دویست و هفتاد و چهار سال پادشاهی کردند. و اوّل سلطنت ایشان، در زمان معتمد و معتضد بوده، که اوایل غیبت صغری باشد، و تعداد آن ها چهارده نفراست، و آن ها را اسماعیلیه و عبیدیه می گفتند. و وجود نازنین حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)در اخبار غیبیه خود، به عبید اللّه مذکور اشاره کرده اند، در آنجا که حضرت فرموده است:

«ثُمَّ یَظْهَرُ صاحِبُ القَیْرَوان الْغَضُّ البَضُّ، ذُو النَّسَبِ المَحْضِ، المُنْتَجَبُ مِنْ سُلالَةِ ذِی البَداءِ، المُسَجّی بِالرِّداء.»

(سپس ظاهر می شود صاحب قیروان، و او مردی وسیم و جسيم، و صاحب نسبِ خالص، از نسل صاحب بداء می باشد، که با عبا پوشانده شد.)

"قیروان"، شهری در مغرب است، و همان جایی می باشد، که عبید اللّه مهدی، در حدود آن، قلعه ای بنا کرد، و آن را "مهدیه" نام نهاد. و مراد از "ذی البداء" و "مسجّی برداء" در فرمایش حضرت علیّ(علیه السلام)، اسماعیل بن جعفر(علیهما السلام)است.(2) به هر ترتیت، در اثبات امر ولایت، و زعامت، و امامت حضرت امام کاظم(علیه السلام)، بعد از پدر بزرگوار خود، همین بس، که محدّث بزرگوار جهان

ص: 55

تشیع، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از کتاب «اختصاص»، و کتاب «بصائر الدرجات» نقل نموده است: مِسْمَع کِرْدِین گفته است:

بر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)وارد شدم، و حال آن که اسماعیل(علیه السلام)، فرزندِ حضرت، نزد ایشان بود. و ما در آن زمان اسماعیل(علیه السلام)را بعد از پدر خود، امام می دانستیم. که در ضمن یک حدیث طولانی از مردی شنیدم که می گفت: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)مطلبی بر خلاف تصور ما، دربارهٔ امامت اسماعیل(علیه السلام)فرموده اند.

از این رو من نزد دو نفر از اهالی کوفه، که اسماعیل(علیه السلام)را بعد از حضرت صادق(علیه السلام)، امام می دانستند، رفتم. و این ماجرا را به آن دو نفر گفتم، یکی از آن ها گفت: شنیدم، و از امام خود اطاعت می کنم، و به این امر راضی هستم. امّا مرد دیگر، با دست، گریبان خود را گرفت، و چاک زد، و گفت: نه، به خدا قسم نمی شنوم، و از این خبر اطاعتنمی کنم، و به آن راضی نیستم، مگر این که این خبر را از خود امام جعفر صادق(علیه السلام)بشنوم.

راوی می گوید: سپس آن مرد به قصد دیدن حضرت امام صادق(علیه السلام)از خانه خارج شد، و به طرف خانهٔ حضرت رفت. من هم دنبال او رفتم، پس هنگامی که به در خانهٔ حضرت رسیدیم، اجازه ورود گرفتیم، پس ایشان به من اجازه دادند، و من قبل از او وارد خانهٔ حضرت شدم. و بعد به او اجازهٔ ورود دادند. امّا همین که خدمت حضرت رسید، [قبل از آن که او با حضرت صحبتی نماید]، امام به او فرمودند:

«یَا فُلَانُ! أَ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْکُمْ أَنْ یُؤْتی صُحُفاً مُنَشَّرَةً، إِنَّ الَّذِی أَخْبَرَکَ بِهِ فُلَانٌ الْحَقُّ.»

(ای فلانی! آیا می خواهی برای هر کدام از شما نامه ای بفرستند، همانا آن چه فلانی به تو گفته است، صحیح می باشد.)

ولی او به حضرت عرض کرد: جانم فدای شما! همانا من دلم می خواست، این مطلب را از شما بشنوم. از این رو حضرت به او فرمودند:

ص: 56

«إِنَّ فُلَاناً إِمَامُکَ، وَ صَاحِبُکَ مِنْ بَعْدِی، یَعْنِی أَبَا الْحَسَنِ(علیه السلام)، فَلَا یَدَّعِیهَا فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُ إِلَّا کَاذِبٌ مُفْتَرٍ.»

(همانا فلانی - یعنی حضرت ابا الحسن، موسی بن جعفر(علیه السلام)- بعد از من، امام، و صاحب اختیار تو می باشد، پس هیچ کسی بین من، و ایشان ادعای امامت نمی کند، مگر دروغ گوئی که افترا می زند.)

راوی می گوید: در این هنگام من به آن مرد کوفی، که زبان نبطی را خوب صحبت می کرد، و این زبان را می دانست، و صاحب قبالات بود، توجه نمودم. پس به من گفت: «ذرقه»(1)،

لذاحضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به من فرمودند: «ذرقه» در زبان نبطی، یعنی: "تحویل بگیر"، بعد حضرت به من فرمودند: بله، تحویل بگیر. بعد از این جریان، ما از محضر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)مرخص شدیم.(2)

کاظم(علیه السلام)را مشاهده نمودند، اکثر آن ها بازگشتند، و قائل به امامت برادر او، حضرت موسی بن جعفر(علیهما السلام)شدند. و فقط تعداد بسیار اندکی از آن ها، بر اعتقاد خود باقى ماندند.

پیروان عبد اللّه، طایفه ای ملقب به "فطحیه" می باشند. چرا که عبد اللّه، "أفْتَح الرِجل" بود، یعنی پاهای پهن و بزرگی داشت.(1)

و برخی هم عبد اللّه را، "أفتح الرأس" دانسته اند، یعنی گفته اند سر پهن و بزرگی داشته است.(2)

و این خود دلیلی بر امام نبودن او می باشد، چرا که امام معصوم (علیه السلام)باید عاری از هرگونه عیب و نقصِ ظاهری و یا باطنی باشند. و بعضی گفته اند:آن ها را فطحیّه می گفتند، به سبب آن که داعی آن ها بر امامت عبد اللّه، مردی به نام عبد اللّه بن فطیح بوده است.(3)

عبد اللّه، در مدّت زمان اندکی پیروانی هم پیدا کرد، که یکی از آن ها زرارة بن أعین کوفی بود. ولی زرارة به مدینه رفت، و بعد از آن که با عبد اللّه ملاقات نمود، و از او چند سؤال فقهی پرسید، چون او را در نهایت جهل یافت، از قول به امامت او بازگشت.(4)

عبد اللّه فرزند پسری نداشت، و از او فقط یک دختر باقی ماند، که آن دختر هم صاحب فرزندی نشد، از این رو هیچ فرزندی برای او و دخترش ذکر نکرده اند.(5) و این نیز خود عاملی دیگری گردید، تا افرادی که به او گرویده بودند، و قائل به امامت او شده بودند، از اعتقاد خود بازگردند، و معتقد به امامت حضرت امام کاظم(علیه السلام)شوند. چراکه امام معصوم(علیه السلام)نباید عقیم، و یا بدون نسل باشد.

گفته شده: عبد اللّه افطح، هفتاد روز بعد از شهادت پدر خود، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) از دنیا رفت.(6) و همین امر نیز موجب شد، که پیروان او، از اعتقاد باطل خود بازگردند، و معتقد

ص: 58

به امامت، و زعامت حضرت امام کاظم(علیه السلام)گردند. قبر عبد اللّه در شهر بسطام، و در مقابل قبر علیّ بن عیسی بن آدم بسطامی معروف است.(1)

سال دویست و هشت هجری، در مصر وفات کردند، و در آنجا دفن گردیدند، و مردم مصر به ایشان اعتقاد تمامی دارند. و معروف است که دعا در نزد قبر ایشان مستجاب می شود، و شافعی از ایشان اخذ حدیث کرده است.(1)

خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)از سیّد مؤمن شبلنجی در کتاب «نور الأبصار» و شیخ محمّد صبّان در کتاب «أسعاف الراغبین» نقل کرده است: سیدهنفیسه(علیها السلام)، در سال صد و چهل و پنج هجری، در مکه متولد شدند، و در مدینه با عبادت و زهد، نشو و نما نمودند. ایشان روزها روزه می گرفتند، و شب ها به عبادت قیام می نمودند. و از آن جائی که صاحب مال بودند، به زمین گیر شدگان، و مریضان، و عموم مردم احسان می کردند، و سی مرتبه به حجّ مشرف شده بودند، که اکثر آن زیارت ها را پیاده رفته بودند.(2)

از زینت دختر یحیی، برادر زادهٔ حضرت نفیسه(علیها السلام)نقل شده است: من چهل سال به عمه ام، حضرت نفیسه(علیها السلام)خدمت کردم، ولی ندیدم که ایشان شب ها بخوابند، و روزها افطار نمایند، و پیوسته قائم اللّیل، و صائم النّهار بودند. لذا روزی به ایشان گفتم: با خودت مدارا نمی کنی؟ فرمود: چگونه با نفسم رِفق و مدارا کنم، و حال آن که در جلوی خود، عقباتی دارم، که آن ها را کسی به جز فائزون، نمی توانند طی کنند.(3)

جناب نفیسه(علیها السلام)از شوهر خود اسحاق(علیه السلام)، دو فرزند به نام های: قاسم و امّ کلثوم آوردند. که از آن ها فرزندی نماند. ایشان وقتی با شوهرشان به زیارت حضرت ابراهیم خلیل(علیه السلام) مشرف شدند، در راه بازگشت به مصر تشریف آوردند، و در خانه ای منزل فرمودند. و از آنجائی که اهل مصر به آن مخدره، عقیدهٔ زیادی داشتند، از ایشان خواهش نمودند در آنجا توقف نمایند، و در طول آن مدّت مردم به زیارت ایشان مشرف می شدند، و از حضرتش برکات فراوانی می دیدند. لذا به درخواست مردم، ایشان در مصر ماندند، تا آن که در آنجا وفات کردند.(4)

ص: 60

آن مخدره با دست مبارک خود، برای خودشان قبری کنده بودند، و پیوسته در آن قبر داخل می شدند، و نماز می خواندند، و قرآن تلاوت می کردند، تا آن که شش هزار ختم قرآن، در آن قبر تلاوت نمودند. حضرت نفیسه(علیها السلام)در ماه رمضان سال دویست و هشت هجری قمری در مصر از دنیا رفتند، در حالی که در وقت احتضار، و هنگام وفات روزه بودند، و چون اطرافیان از ایشان خواستند که افطار نمایند، فرمودند:«واعجبا! تا به حال سی سال است، که از خداوند متعال مسئلت می کنم، که با حالت روزه از دنیا بروم، و اکنون که روزه هستم، افطار کنم!»

سپس شروع به خواندن سورهٔ انعام کردند، و چون به آیهٔ مبارکهٔ (لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِم(1)) رسیدند، وفات کردند. وقتی ایشان از دنیا رفتند، مردم روستاها و شهرها جمع شدند، و شمع های بسیار در آن شب روشن کردند، و صدای گریه از هر خانه ای در مصر شنیده می شد. و غصه و حزن بر اهل مصر بزرگ شد، و بر بدن آن مخدره، به جمعیتی که مثل آن دیده نشده بود، نماز خواندند. به طوری که بیابان، پر از جمعیت شد. و بعد ایشان را در همان قبری که خودشان، با دستان مبارکشان حفر کرده بودند، دفن نمودند.(2)

بعد از وفات حضرت نفیسه(علیها السلام)، شوهر ایشان، حضرت اسحاق مؤتمن(علیه السلام)می خواستند بدن مبارکشان را به مدینه معظمه منتقل کنند، و در قبرستان بقیع دفن نمایدند. ولی اهل مصر از ایشان درخواست کردند، که آن مخدره را برای تبرک، و تیمن در مصر بگذارند. امّا مع الوصف جناب اسحاق(علیه السلام)راضی نمی شدند. تا آن که در خواب حضرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)را ملاقات کردند، و حضرت به ایشان فرمودند:

«با اهل مصر در مورد نفیسه معارضه مکن، همانا به برکت ایشان، بر مردم مصر رحمت نازل می شود.»

ص: 61

از آن مخدرهٔ بزرگوار، کرامات و معجزات بسیاری نقل شده است، و کتابی در کرامات، و آثار، و نشانه های نیک، و کارهای پسندیدهٔ ایشان، به نام «مآثر النّفیسة» نوشته شده است.(1)

چوب پیاده راه می رفت، تا اين كه تابوت را بر زمين قرار دادند. پس وقتی تابوت را بر زمین گذاشتند، مأمون جلو ايستاده، و بر او نماز خواند. سپس بدن او را برداشت، و به كنار قبر آورد، و خود مأمون در ميان قبر رفت، و همچنان در قبر بود، تا اين كه خشت روى آن چيدند. سپس مأمون از قبر او بيرون آمده، و بالاى قبرش ايستاد، تا كار دفن او تمام شد.(1)خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)، از شیخ أقدمِ أقدس، مرحوم شیخ صدوق (قدس سره)، از حضرت عبد العظیم بن عبد اللّه حسنی از جدّش علیّ بن حسن بن زید بن الحسن بن علیّ بن ابی طالب(علیه السلام)روایت کرده است: عبد اللّه بن محمّد بن جعفر، از پدرش، از جدّش امام جعفر صادق (علیه السلام)روایت کرده است:

امام محمّد باقر(علیه السلام)اولاد خود را جمع کردند، در حالی که عموی ایشان، زید بن علیّ(علیه السلام)نیز در بین ایشان بودند، آن گاه برای آن ها کتابی به خط حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)، و املاء حضرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)بیرون آوردند، که در آن، حدیث لوح آسمانی، "هذا کِتابٌ مِنَ اللّهِ العَزیزِ العَلیمِ" تا آخر نوشته شده بود، که در آن تصریح به نام اوصیاء پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم)شده، و در آخر روایت آمده است، حضرت عبدالعظیم فرمودند:

«عجب، و تمام عجب از محمّد بن جعفر، و خروج او است، با آن که حدیث لوح را از پدرش شنیده، و خودش آن را حکایت کرده است.»(2)

خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)از کتاب «تاریخ قم» نقل کرده است: محمّد دیباج، در وقتی که مأمون، در سال دویست و سه هجری به طرف عراق می رفت، در جرجان وفات نمود. پس مأمون بر او نماز خواند، و او را در جرجان دفن کرد.(3)

ص: 63

«فَوَثَبَ عَلِیُّ بْنُ جَعْفَرٍ بِلَا حِذَاءٍ وَ لَا رِدَاءٍ، فَقَبَّلَ یَدَهُ وَ عَظَّمَهُ، فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه السلام): یَا عَمِّ! اجْلِسْ رَحِمَکَ اللَّهُ، فَقَالَ: یَا سَیِّدِی! کَیْفَ أَجْلِسُ وَ أَنْتَ قَائِمٌ. فَلَمَّا رَجَعَ عَلِیُّ بْنُ جَعْفَرٍ إِلَی مَجْلِسِهِ جَعَلَ أَصْحَابُهُ یُوَبِّخُونَهُ وَ یَقُولُونَ أَنْتَ عَمُّ أَبِیهِ وَ أَنْتَ تَفْعَلُ بِهِ هَذَا الْفِعْلَ؟ فَقَالَ: اسْکُتُوا إِذَا کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَبَضَ عَلَی لِحْیَتِهِ لَمْ یُؤَهِّلْ هَذِةِ الشَّیْبَةَ وَ أَهَّلَ هَذَا الْفَتَی وَ وَضَعَهُ حَیْثُ وَضَعَهُ أُنْکِرُ فَضْلَهُ، نَعُوذُ بِاللَّهِ مِمَّا تَقُولُونَ، بَلْ أَنَا لَهُ عَبْدٌ.»(1)

(پس حضرت علیّ بن جعفر(علیهما السلام)بدون رداء و کفش، و با پای برهنه از جا پریدند، و دست ایشان را بوسیدند، و به ایشان بسیار احترام کردند. پس در آن هنگام حضرت جواد الأئمه(علیه السلام)به ایشان فرمودند: بنشینید ای عمو جان! خدا شما را رحمت کند. حضرت علیّ بن جعفر(علیهما السلام)عرض کردند: ای آقای من! چطور بنشینم، در حالی که شما ایستاده اید؟ از این رو هنگامی که علیّ بن جعفر(علیهما السلام)به مکان خود بازگشتند، اصحابشان ایشان را سرزنش کردند و گفتند: شما عموی پدر ایشان هستید، و نسبت به ایشان این گونه عمل می کنید، و خود را خوار می نمائید؟ علیّ بن جعفر(علیهما السلام)به آن ها فرمودند: ساکت باشید! و در حالی که محاسن خود را به دست گرفته بودند، فرمودند: وقتی خداوند عزّ و جلّ مرا با این محاسن، شایسته امامت نمی داند، و این جوان را شایسته مقام امامت می داند، و ایشان را در این مقام قرار می دهد، چگونه من منکر مقام ایشان شوم؟ به خدا پناه می برم، از آن چه شما می گوئید، بلکه من بندهٔ ایشان هستم.)

حسین بن موسی بن جعفر(علیهم السلام)می گوید: در مدینه خدمت حضرت جواد الأئمه(علیه السلام)بودم، و جناب علیّ بن جعفر(علیهما السلام) نیز حضور داشتند. پس هنگامی که طبیب نزدیک آمد، تا رگ حضرت جواد الأئمه(علیه السلام)را فصد کند. حضرتعلیّ بن جعفر(علیهما السلام)از جای خودشان حرکت کردند، و به حضرت جواد الأئمه(علیه السلام)عرض نمودند:

ص: 65

«یَا سَیِّدِی! یَبْدَأُنِی لِتَکُونَ حِدَّةُ الْحَدِیدِ بِیَّ قَبْلَکَ.»

(مولای من! اجازه بفرمایید ابتدا مرا فصد کند، تا تیزی، و زهر آهن قبل از شما در من اثر کند.)

من عرض کردم: گوارا باد شما را این عقیده، پس طبیب قبل از حضرت جواد الأئمه(علیه السلام)، رگ حضرت علیّ بن جعفر(علیهما السلام)را زد.

«ثُمَّ أَرَادَ أَبُو جَعْفَرٍ(علیه السلام)النُّهُوضَ، فَقَامَ عَلِیُّ بْنُ جَعْفَرٍ(علیهما السلام)، فَسَوَّی لَهُ نَعْلَیْهِ حَتَّی یَلْبَسَهُمَا.»(1)

(سپس وقتی حضرت جواد(علیه السلام)قصد داشتند برخیزند، ناگاه علیّ بن جعفر(علیهما السلام) ایستاد، و کفش های حضرت را جفت نمود، تا ایشان بپوشند.)

همانا اصحاب حدیث، نام های راویان مورد اطمینان، و ثقه ای را که از ایشان روایت می نمایند را با توجه به اختلاف نظری که در آراء آن ها وجود دارد را جمع کرده اند. و متوجه شده اند که آن ها چهار هزار نفر می باشند. و آن قدر دلائل واضح، و آشکاری بر امامت آن حضرت وجود دارد، که دل ها را روشن نموده، و زبان مخالفین را برای طعنه زدن در شبهات بسته است.(1)

به هر ترتیب، تعیین هر پیامبر، و یا امامی، فقط از جانب خداوند متعال صورت می گیرد. و به عقیدهٔ شیعه، در تعیین پیامبر، و یا امام، حتّی حضرات انبیاء عظام(علیهم السلام)، من جمله حضرت خاتم الأنبیاء(صلی الله علیه و آله و سلم)نیز نقشی ندارند. و این امر بر عهدهٔ ذات مقدّس ربوبی تبارک و تعالی می باشد. و در این بین، هر امام، و یا پیامبری، فقط امام، یا پیامبر بعد از خود را، به امر خداوند متعال، به مردم معرفی می نماید.

به همین خاطر، از طرف حضرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)و دیگر اهل بیت(علیهم السلام)، روایاتی در مورد امامت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به نحو خاص، و یا همهٔ ائمهٔ اطهار(علیهم السلام)به نحو عام، به دست ما رسیده است. که در برخی از آن روایات، تصریح به نام همهٔ امامان معصوم(علیهم السلام)، و در بعضی از آن ها، تصریح به نام یک نفر از آن بزرگواران، من جمله حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، شده است.

به هر تقدیر، علاوه بر علم، و صفات پسندیده، و بی بدیل حضرت امام صادق(علیه السلام)، که هر کس آن ها را می دید، یقین به امامت حضرت می نمود. روایات بسیاری وجود دارد، که در آن ها، تصریح به امامت ایشان، بعد از پدر بزرگوارشان، حضرت امام محمّدباقر(علیه السلام)شده است. و از بین آن روایات، روایاتی از وجود نازنین، حضرت خاتم الأنبیاء(صلی الله علیه و آله و سلم)، برای ما، در این مورد روایت شده است.

آن بزرگواران، همهٔ تردیدها را دربارهٔ امامت ائمهٔ اطهار(علیهم السلام)برطرف می کند. چنانچه در کتاب ارزشمند «کمال الدّین و تمام النعمة» نیز از جابر بن عبد اللّه انصاری نقل شده است: هنگامی که خداوند بر پیامبرش، حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)، آیهٔ شریفهٔ: (یا أَیّهَا الّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرّسُولَ وَ أوُلیِ الأَمرِ مِنکُم(1)؛ ای اهل ایمان! فرمان خداوند و رسول و اولی الأمری که از خود شما می باشند را اطاعت کنید) را نازل فرمود، من عرض کردم:

«یَا رَسُولَ اَللَّهِ! عَرَفْنَا اَللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَمَنْ أُولُوا اَلْأَمْرِ اَلَّذِینَ قَرَنَ اَللَّهُ طَاعَتَهُمْ بِطَاعَتِکَ؟ فَقَالَ(علیه السلام): هُمُ خُلَفَائِی یَا جَابِرُ! وَ أَئِمَّةُ اَلْمُسْلِمِینَ مِنْ بَعْدِی، أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ثُمَّ اَلْحَسَنُ، وَ اَلْحُسَیْنُ، ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ اَلْحُسَیْنِ، ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ، اَلْمَعْرُوفُ فِی اَلتَّوْرَاةِ بِالْبَاقِرِ، وَ سَتُدْرِکُهُ یَا جَابِرُ! فَاِذَا لَقِیتَهُ فَاقْرَئَهُ مِنِّی اَلسَّلاَمَ، ثُمَّ اَلصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ، ثُمَّ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ، ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی، ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ، ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، ثُمَّ اَلْحَسَنُ بْنِ عَلِیٍّ، ثُمَّ سَمِیِّی وَ کَنِیِّی حُجَّةُ اَللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ بَقِیَّتُهُ فِی عِبَادِهِ اِبْنُ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ، ذَاکَ اَلَّذِی یَفْتَحُ اَللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ عَلَی یَدَیْهِ مَشَارِقَ اَلْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا، ذَاکَ اَلَّذِی یَغِیبُ عَنْ شِیعَتِهِ وَ أَوْلِیَائِهِ غَیْبَةً لاَ یَثْبُتُ فِیهَا عَلَی اَلْقَوْلِ بِإِمَامَتِهِ إِلاَّ مَنِ اِمْتَحَنَ اَللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ.»(ای رسول خدا! ما خداوند و رسولش را می شناسیم، ولی اولوا الامری که خداوند متعال، اطاعت از آن ها را، چونان اطاعت از شما قرار داده است، چه کسانی می باشند. حضرت فرمودند: ای جابر! آن ها جانشین های من می باشند، و امام مسلمان ها بعد از من هستند. و اوّلین آن ها علیّ بن أبی طالب است، سپس حسن و حسین، و بعد علیّ بن حسین، و بعد محمّد بن علیّ که در تورات معروف به باقر می باشد. و به زودی ای جابر! تو ایشان را درک می کنی، هرگاه ایشان را ملاقات کردی، سلام مرا به ایشان برسان. سپس صادق، جعفر بن محمّد، و بعد موسی بن جعفر، و بعد علیّ بن موسی، سپس محمّد بن علیّ، و بعد علیّ بن محمّد، سپس

ص: 68

حسن بن علیّ، سپس کسی که نام و کنیه اش، نام و کنیه من است. و حجّت خداوند در زمین، و بهترین بازمانده الهی، در بین بندگان خداوند می باشد. که ایشان فرزند حسن بن علیّ هستند. ایشان کسی می باشند، که خداوند متعال مشرق و مغرب زمین را به دستشان بگشاید. ایشان کسی هستند، که از شیعیان و اولیاء خود غایب گردند، غیبتی که بر عقیدهٔ به امامت ایشان، باقی نماند، مگر کسی که خداوند قلبش را به ایمان امتحان کرده است.)

جابر نقل نموده: عرض کردم: یا رسول اللَّه! آیا دوستان ایشان، در عصر غیبتشان، از وجود آن حضرت سود می برند؟ حضرت فرمودند:

«إِی، وَ اَلَّذِی بَعَثَنِی بِالنُّبُوَّةِ إِنَّهُمْ یَسْتَضِیئُونَ بِنُورِهِ وَ یَنْتَفِعُونَ بِوِلاَیَتِهِ فِی غَیْبَتِهِ کَانْتِفَاعِ اَلنَّاسِ بِالشَّمْسِ وَ إِنْ تَجَلَّلَهَا سَحَابُ، یَا جَابِرُ! هَذَا مِنْ مَکْنُونِ سِرِّ اَللَّهِ، وَ مَخْزُونِ عِلْمِهِ، فَاکْتُمْهُ إِلاَّ عَنْ أَهْلِهِ.»(1)

(آری، قسم به خداوندی که مرا به نبوّت مبعوث فرمود، آن ها از نور وجود ایشان کسب نور می نمایند، و از ولایت ایشان سود می برند، همان گونه که مردم ازخورشید، گرچه در پشت ابر پنهان باشد، سود می برند. ای جابر! این سرّ مکنون خداوند، و علم مخزون او است، پس آن را از غیر اهلش مخفی نما.)

و همچنین صاحب کتاب «ینابیع المودة» که از علماء اهل سنت نیز می باشد، از أبو المؤيد موفق بن أحمد الخوارزمي، به سند خودش، از أبي سليمان، در این باره روایت نموده است: شنیدم رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)می فرمودند: در شب معراج، خداوند متعال به من وحی فرمود:

ای محمّد! نظر کردم به سوی اهل زمین، و تو را از میان آن ها برگزیدم، و نامی از نام های خودم را برای تو جدا کردم. و در جایی از من یاد نشود، مگر این که از تو نیز با من یاد شود. من محمود هستم، و تو محمّد هستی. سپس در مرتبه دوّم به اهل زمین نظر کردم، و از بین آن ها، علیّ را برگزیدم، و او را با یکی از نام های خودم، نامیدم.

ص: 69

ای محمّد! تو، و علیّ، و فاطمه، و حسن، و حسین، و امامان از اولاد حسین را از نور خودم آفریدم، و ولایت شما را بر آسمان ها و زمین ها عرضه نمودم، پس هر کس قبول کرد، نزد من از مؤمنین می باشد، و هر کس انکار نمود، نزد من از کافران است.

«یَا مُحَمَّدُ! لَوْ أَنَّ عَبْداً مِنْ عَبِیدِی عَبَدَنِی حَتَّی یَنْقَطِعَ أوَ یَصِیرَ کَالشَّنِّ الْبَالِی، ثُمَّ جَاْءَنِي جَاحِداً لِوَلَایَتِکُمْ مَا غَفَرْتُ لَهُ.»

(ای محمّد! اگر بنده ای از بندگانم مرا عبادت کند، تا از پا افتد - یعنی از شدّت عبادت از دنیا برود - یا مانند مَشك خشكي شود - یعنی از شدّت عبادت پوست و استخوان گردد - سپس با انکار ولايت شما بر من وارد شود، من او را نمي آمرزم.)

در این هنگام خداوند متعال به من فرمود: ای محمّد! می خواهی ایشان را ببینی؟ عرض کردم: بله، خداوند متعال خطاب فرمود:

«اُنْظُرْ إلی یَمِینِ الْعَرْشِ، فَنَظَرْتُ، فَإذاً عَلِیّ، وَ فَاطِمَة، وَ الْحَسَنُ، وَ الْحُسَینُ، وَ عَلِیّ بْنُ الْحُسَینِ، وَ مُحَمَّدُ ابْنُ عَلِیّ، وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ، وَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ، وَعَلیّ بْن مُوسی، وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیّ، وَ عَلِیّ بْنُ مُحَمَّدٍ، وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیّ وَ مُحَمَّدٌ الْمَهْدی بْنُ الْحَسَنِ کأَنَّهُ کوْکبٌ دُرّی بَيْنَهُم.»

(به طرف راست عرش نگاه کن، چون نظر کردم، ناگهان علیّ و فاطمه و حسن و حسین و علیّ بن حسین و محمّد بن علیّ و جعفر بن محمّد و موسی بن جعفر و علیّ بن موسی و محمّد بن علیّ و علیّ بن محمّد و حسن بن علیّ و محمّد مهدی بن حسن که در بین آن ها چون ستارهٔ درخشان بود را دیدم.)

آن گاه از طرف خداوند متعال به من خطاب رسید:

ص: 70

«یا مُحَمَّدُ! هؤُلاءِ حُجَجِی عَلی عِبَادِی وَ هُمْ أوْصِیاءُکَ، وَ المَهْدِي مِنْهُم، الثَائِر مِنْ قَاتِلِ عِتْرَتكَ، وَ عِزَّتِي وَ جَلالِي إنُّهُ المُنْتَقِم مِنْ أعْدَائِي وَ المُمِدّ لِأوليائِي.»(1)

(اي محمّد! اين بزرگواران حجّت هاي من بر بندگانم هستند، و اوصياء و جانشينان تو می باشند، و مهدي در بین آن ها منتقم عترت تو است. به عزّت و جلالم سوگند او انتقام گيرنده از دشمنان من، و ادامه دهندهٔ اولیاء من می باشد.)

همان گونه که در این روایت، که در مآخذ اهل سنت نقل شده است، ملاحظه می فرمائید، به نام همهٔ ائمه اطهار(علیهم السلام)، از وجود نازنین حضرت علیّ(علیه السلام)، تا یگانه منجی عالم بشریت حضرت مهدی(علیه السلام)، از زبان رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)تصریح شده است. و این امر اختصاص به حضرت خاتم الأنبیاء(صلی الله علیه و آله و سلم)ندارد. و در بین اخبار، روایاتی وجود دارد، که حضرت زهرا(علیها السلام)نیز تصریح به نام مبارک ائمه اطهار(علیهم السلام)نموده اند.

دیدم. پس به ایشان عرض کردم: پدر و مادرم به فدای شما! ای دختر رسول خدا! این لوح چیست؟ حضرت فرمودند:

«هَذَا لَوْحٌ أَهْدَاهُ اللَّهُ إِلَی رَسُولِهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)، فِیهِ اسْمُ أَبِی وَ اسْمُ بَعْلِی وَ اسْمُ ابْنَیَّ وَ اسْمُ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ وُلْدِی وَ أَعْطَانِیهِ أَبِی لِیُبَشِّرَنِی بِذَلِکَ.»

(این لوحی است که خداوند به رسولش(صلی الله علیه و آله و سلم)هدیه کرده است. در آن نام پدرم، نام همسرم، اسم دو پسرم، و نام اوصیائی که از فرزندان من هستند، وجود دارد. و پدرم آن را برای بشارت، به نام آن ها به من عنایت فرموده است.)

جابر گفت: آن گاه مادر شما حضرت فاطمه(علیها السلام)آن را به من دادند. پس من آن را خواندم، و بعد از آن نسخه برداری نمودم. حضرت امام صادق(علیه السلام)در ادامه می فرمایند: پدرم امام باقر(علیه السلام)به او فرمودند: ای جابر! آیا می توانی آن را به من نشانی دهی؟ عرض کرد: بله. آن گاه پدرم با او به خانهٔ جابر رفتند. و او ورقی از پوست بیرونآورد. پس پدرم، قبل از آن که به نوشتهٔ جابر نگاه کنند، فرمودند: ای جابر! به نوشته ات نگاه کن، تا من برای تو بخوانم. پس جابر به نسخۀ خودش نگاه می کرد، و پدرم حرف به حرف، بدون هر تفاوتی آن را خواندند. آن گاه جابر عرض کرد: خدا را شاهد می گیرم، که من نوشته، و محتویات لوح را، همین طور که شما فرمودید، دیدم، که در آن نوشته بود:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

این نامه ای از طرف خداوند عزیز، و حکیم، به محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)، پیامبر او، و نور او، و فرستادهٔ او، و واسطهٔ بین او، و مخلوقات او، و راهنمایش می باشد. که آن را جبرئیل، از نزد پروردگار دو جهان، نازل فرموده است. ای محمّد! نام های مرا بزرگ بدار، و شکر نعمت هایم را بجا آور، و موهبت های مرا انکار نکن. همانا من خداوندی هستم، که به غیر از من، خدائی برای پرستش نیست. من درهم کوبندۀ جباران، چیره کنندۀ مظلومین، و جزا دهندۀ روز قیامت هستم. من خداوندی هستم که به غیر از من معبودی نیست. همانا هر کس، جز به احسان من امیدوار

ص: 72

باشد، یا جز از عدالت من بترسد، او را عذابی می کنم، که کسی را در دو عالم، چنان عذابی نکرده باشم. پس بندگی مرا کن، و به من توکّل نما.

«إِنِّی لَمْ أَبْعَثْ نَبِیّاً، فَأُکْمِلَتْ أَیَّامُهُ وَ انْقَضَتْ مُدَّتُهُ إِلَّا جَعَلْتُ لَهُ وَصِیّاً، وَ إِنِّی فَضَّلْتُکَ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ، وَ فَضَّلْتُ وَصِیَّکَ عَلَی الْأَوْصِیَاءِ، وَ أَکْرَمْتُکَ بِشِبْلَیْکَ وَ سِبْطَیْکَ حَسَنٍ وَ حُسَیْنٍ، فَجَعَلْتُ حَسَناً مَعْدِنَ عِلْمِی بَعْدَ انْقِضَاءِ مُدَّهِ أَبِیهِ، وَ جَعَلْتُ حُسَیْناً خَازِنَ وَحْیِی، وَ أَکْرَمْتُهُ بِالشَّهَادَةِ، وَ خَتَمْتُ لَهُ بِالسَّعَادَةِ، فَهُوَ أَفْضَلُ مَنِ اسْتُشْهِدَ، وَ أَرْفَعُ الشُّهَدَاءِ دَرَجَةً، جَعَلْتُ کَلِمَتِیَ التَّامَّةَ مَعَهُ، وَ حُجَّتِیَ الْبَالِغَةَ عِنْدَهُ، بِعِتْرَتِهِ أُثِیبُ وَ أُعَاقِبُ، أَوَّلُهُمْ عَلِیٌّ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ، وَ زَیْنُ أَوْلِیَائِیَ الْمَاضِینَ وَ ابْنُهُ شِبْهُ جَدِّهِ الْمَحْمُودِ مُحَمَّدٌ الْبَاقِرُ عِلْمِی وَ الْمَعْدِنُ لِحِکْمَتِی. سَیَهْلِکُ الْمُرْتَابُونَ فِی جَعْفَرٍ، الرَّادُّ عَلَیْهِ کَالرَّادِّ عَلَیَّ، حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأُکْرِمَنَّ مَثْوَی جَعْفَرٍ، وَ لَأَسُرَّنَّهُ فِی أَشْیَاعِهِ وَ أَنْصَارِهِ وَ أَوْلِیَائِهِ، أُتِیحَتْ بَعْدَهُ مُوسَی فِتْنَةٌ عَمْیَاءُ حِنْدِسٌ،لِأَنَّ خَیْطَ فَرْضِی لَا یَنْقَطِعُ، وَ حُجَّتِی لَا تَخْفَی، وَ أَنَّ أَوْلِیَائِی یُسْقَوْنَ بِالْکَأْسِ الْأَوْفَی، مَنْ جَحَدَ وَاحِداً مِنْهُمْ، فَقَدْ جَحَدَ نِعْمَتِی، وَ مَنْ غَیَّرَ آیَةً مِنْ کِتَابِی، فَقَدِ افْتَرَی عَلَیَّ، وَیْلٌ لِلْمُفْتَرِینَ الْجَاحِدِینَ عِنْدَ انْقِضَاءِ مُدَّةِ مُوسَی عَبْدِی وَ حَبِیبِی وَ خِیَرَتِی فِی عَلِیٍّ، وَلِیِّی وَ نَاصِرِی، وَ مَنْ أَضَعُ عَلَیْهِ أَعْبَاءَ النُّبُوَّةِ، وَ أَمْتَحِنُهُ بِالاضْطِلَاعِ بِهَا، یَقْتُلُهُ عِفْرِیتٌ مُسْتَکْبِرٌ، یُدْفَنُ فِی الْمَدِینَةِ الَّتِی بَنَاهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ إِلَی جَنْبِ شَرِّ خَلْقِی، حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأَسُرَّنَّهُ بِمُحَمَّدٍ ابْنِهِ، وَ خَلِیفَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ، وَ وَارِثِ عِلْمِهِ، فَهُوَ مَعْدِنُ عِلْمِی، وَ مَوْضِعُ سِرِّی، وَ حُجَّتِی عَلَی خَلْقِی، لَا یُؤْمِنُ عَبْدٌ بِهِ، إِلَّا جَعَلْتُ الْجَنَّةَ مَثْوَاهُ، وَ شَفَّعْتُهُ فِی سَبْعِینَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ، کُلُّهُمْ قَدِ اسْتَوْجَبُوا النَّارَ، وَ أَخْتِمُ بِالسَّعَادَةِ لِابْنِهِ عَلِیٍّ وَلِیِّی وَ نَاصِرِی، وَ الشَّاهِدِ فِی خَلْقِی،

ص: 73

وَ أَمِینِی عَلَی وَحْیِی، أُخْرِجُ مِنْهُ الدَّاعِیَ إِلَی سَبِیلِی، وَ الْخَازِنَ لِعِلْمِیَ الْحَسَنَ، وَ أُکْمِلُ ذَلِکَ بِابْنِهِ م ح م د رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ، عَلَیْهِ کَمَالُ مُوسَی، وَ بَهَاءُ عِیسَی، وَ صَبْرُ أَیُّوبَ، فَیُذَلُّ أَوْلِیَائِی فِی زَمَانِهِ، وَ تُتَهَادَی رُءُوسُهُمْ، کَمَا تُتَهَادَی رُءُوسُ التُّرْکِ وَ الدَّیْلَمِ، فَیُقْتَلُونَ وَ یُحْرَقُونَ، وَ یَکُونُونَ خَائِفِینَ مَرْعُوبِینَ وَجِلِینَ، تُصْبَغُ الْأَرْضُ بِدِمَائِهِمْ، وَ یَفْشُو الْوَیْلُ وَ الرَّنَّهُ فِی نِسَائِهِمْ، أُولَئِکَ أَوْلِیَائِی حَقّاً، بِهِمْ أَدْفَعُ کُلَّ فِتْنَةٍ عَمْیَاءَ حِنْدِسٍ، وَ بِهِمْ أَکْشِفُ الزَّلَازِلَ، وَ أَدْفَعُ الْآصَارَ وَ الْأَغْلَالَ، أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ.»(1)

(من پیامبری را مبعوث نکردم، که روزگارش کامل شده، و مدّتش پایان یافته باشد، مگر این که برای او، وصیّ قرار دادم. من تو را بر انبیاء، و وصیّ تو را بر اوصیاء، برتری دادم. و تو را با دو شیرزاده، و دو نوه ات، حسن و حسین گرامی داشتم. پس حسن را بعد از به پایان رسیدن روزگار پدرش، معدن دانشم قرار دادم، و حسین را خزانه داروحی خود ساختم. او را به شهادت گرامی داشتم، و پایان کارش را به سعادت تمام نمودم. پس او افضل ترین فردی است که به شهادت رسیده، و والاترین درجهٔ شهداء را دارد. کلمۀ کامل - یعنی معارف - خودم را همراه او نهادم، و حجّت رسایم را نزد او قرار دادم. به سبب خاندان او، پاداش و کیفر می دهم. اوّلین عترت او علیّ، پیشوای عبادت کنندگان، و زینت اولیاء گذشتۀ من است. و فرزندش محمّد، که شبیه جدّ ستوده اش می باشد، شکافندۀ علم من، و معدن حکمت من است. و جعفر که شکّ کنندگان در او، زود هلاک می شوند، و انکار کنندهٔ او، مانند کسی است، که مرا انکار نماید. سخن و وعدهٔ پایدار من است، که جایگاه جعفر را گرامی می دارم، و او را نسبت به پیروان، و یاران، و دوستانش شادمان می کنم. و پس از او، موسی است. که فتنه ای کور، و بس تاریک، در زمان او فراگیر خواهد شد؛ زیرا رشتهٔ واجبات من

ص: 74

قطع نمی شود، و حجّت من مخفی نخواهد ماند. و همانا اولیاء من با جامی لبالب سیراب می گردند. کسی که یکی از آن ها را انکار نماید، همانا نعمت مرا انکار کرده است. و کسی که یک آیه، از کتاب من را تغییر دهد، پس همانا به من دروغ بسته است. پس از گذشتن دوران بنده، و دوست، و برگزیده ام موسی، وای بر افترا زنان و منکرين علىّ، ولیّ و یاور من، و کسی که بارهای نبوّت را بر شانهٔ او می گذارم، و او را به وسیلهٔ انجام دادن آن بار نبوّت امتحان می نمایم. او را شیطان صفتی گردنکش می کشد. در شهری که بندۀ صالح - یعنی ذو القرنین - آن را بنا نموده، و در کنار بدترین آفریدگانم - یعنی هارون - دفن می شود. وعده من ثابت شده، که او را به وجود پسرش محمّد، و جانشین پس از او، و وارث علمش، مسرور می سازم. او معدن علم من، و محل راز من، و حجّت من بر مخلوقات من است. بنده ای به او ایمان نمی آورد، مگر آن که بهشت را جایگاهش قرار می دهم، و شفاعت او را نسبت به هفتاد تن از خاندانش، که همگی مستوجب آتش هستند، می پذیرم. و عاقبت کار پسرش علىّ را، که ولیّ و یاور من، و گواه در بین آفریدگان من، و امین بر وحی مناست را ختم به سعادت می نمانم. و حسن را، که دعوت کننده به راه من، و خزانه دار علم من می باشد را، از او به وجود می آورم. و کامل می نمایم این رشته امامت را، به پسر او «م ح م د»، که رحمت برای جهانیان می باشد. او کمال موسی، و شکوه عیسی، و شکیبایی ایوب را دارد. پس در زمان غیبت او، دوستان من خوار می شوند، و سرهای آن ها هدیه داده می شود، همان گونه که سرهای ترک ها، و دیلمی ها (کافران) هدیه داده می شود، پس آنان کشته، و سوزانده می شوند، در حالی که ترسان، و بيمناك، و هراسان می باشند. زمین از خون آنان رنگین می شود، و ناله و واویلا در میان زنان آن ها بلند می گردد، آن ها دوستان حقیقی من هستند. به وسیلهٔ آنان، هر آشوب سخت، و تاريك را بر طرف می کنم. و به سبب آن ها، زلزله ها، و سنگینی ها،

ص: 75

و زنجیرها را دفع می نمایم. درود و رحمت پروردگارشان بر آنان باد، و تنها آن ها هدایت شدگان می باشند.)

«لَمَّا حَضَرَتْ أَبِیَ الْوَفَاةُ، قَالَ: یَا جَعْفَرُ! أُوصِیکَ بِأَصْحَابِی خَیْراً، قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، وَ اللَّهِ لَأَدَعَنَّهُمْ وَ الرَّجُلُ مِنْهُمْ یَکُونُ فِی الْمِصْرِ فَلَا یَسْأَلُ أَحَداً.»(1)

(هنگامی که زمان احتضار پدرم، حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)شد، فرمودند: ای جعفر! به شما وصیّت می کنم، که نسبت به اصحاب من خوش رفتار باشید. عرض کردم: فدای شما شوم، به خدا سوگند آن ها را به مقامی از علم می رسانم، که هر مردی از آن ها، در هر شهری که باشد، محتاج به سؤال از هیچ کس نباشد.)

مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از کتاب «کفایة الأثر»، از محمّد بن مسلم روایت نموده است: خدمت حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)بودم، که پسر بزرگوارشان حضرتجعفر(علیه السلام)وارد شدند، در حالی که بر سر، گیسوانی داشتند، و در دست، عصائی، که با آن بازی می کردند. پس حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، ایشان را در آغوش گرفتند، سپس فرمودند: پدر و مادرم فدای شما، بازی نکنید، بعد به من فرمودند:

«یَا مُحَمَّدُ! هَذَا إِمَامُکَ بَعْدِی، فَاقْتَدِ بِهِ، وَ اقْتَبِسْ مِنْ عِلْمِهِ، وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَهُوَ الصَّادِقُ الَّذِی وَصَفَهُ لَنَا رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)، إِنَّ شِیعَتَهُ مَنْصُورُونَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ، وَ أَعْدَاؤُهُ مَلْعُونُونَ عَلَی لِسَانِ کُلِّ نَبِیٍّ.»

(ای محمّد! ایشان پیشوای تو، بعد از من هستند، پس به ایشان اقتدا نما، و از علم ایشان استفاده کن. به خدا قسم ایشان همان صادقی می باشند، که رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) ایشان را برای ما توصیف فرموده اند: که همانا شیعیان ایشان، در دنیا و آخرت پیروز هستند. و دشمنان ایشان، به زبان همهٔ پیامبران لعنت شده اند.)

پس در این هنگام حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از شنیدن این سخنانِ پدر بزرگوار خود لبخند زدند، و صورت مبارکشان قرمز شد. پس حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)متوجه من شدند، و به من

ص: 77

فرمودند: از جعفر(علیه السلام)سؤال کن. لذا من به حضرت امام صادق(علیه السلام)عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! خنده از کجا می باشد؟ امام صادق(علیه السلام)فرمودند:

«یَا مُحَمَّدُ! الْعَقْلُ مِنَ الْقَلْبِ، وَ الْحُزْنُ مِنَ الْکَبِدِ، وَ النَّفَسُ مِنَ الرِّئَةِ، وَ الضَّحِکُ مِنَ الطِّحَالِ، فَقُمْتُ، وَ قَبَّلْتُ رَأْسَهُ.»(1)

(ای محمّد! عقل از دل است، و اندوه از کبد می باشد، و نفس از ریه، و خنده از طحال است. پس در این هنگام برخاستم، و پیشانی حضرت را بوسیدم.)و همچنین دربارهٔ تصریح امام محمّد باقر(علیه السلام)، به امامت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)در روایت دیگری، از کتاب «کفایه الأثر» نقل نموده است: همام بن نافع گفته است: حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)روزی به اصحاب خود فرمودند:

«إِذَا افْتَقَدْتُمُونِی فَاقْتَدُوا بِهَذَا، فَهُوَ الْإِمَامُ، وَ الْخَلِیفَهُ بَعْدِی، وَ أَشَارَ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام).»(2)

(وقتی مرا از دست دادید، از ایشان پیروی نمائید، چرا که ایشان امام، و خلیفه بعد از من هستند، و به حضرت امام صادق(علیه السلام)اشاره کردند.)

در دست داشتند، که دو سر داشت، و با آن، به کسانی که مار آبی، و مارماهی، و ماهی های بدون فلس، و ماهی های مرده را می فروختند، می زدند. و به آن ها می فرمودند: ای فروشندگان مسخ شدگان بنی اسرائیل، و لشکر بنی مروان!

پس در آن هنگام، فُرات بن أحْنَف، نزد حضرت ایستاد، و عرض کرد: ای امیر المؤمنین! لشکر بنی مروان چه کسانی هستند؟ حضرت به او فرمودند: مردمی بودند، که ریش های خود را می تراشیدند، و سبیل های خود را تاب می دادند، پس آن ها مسخ شدند. حبابهٔ والبیه در ادامه می گوید: من سخنرانی ندیدم، که بهتر از حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)صحبت کند.پس بعد از این ماجرا، به دنبال حضرت علیّ(علیه السلام)رفتم، و دائم ایشان را همراهی می کردم، تا آن که ایشان در صحن مسجد نشستند. در این هنگام به حضرت عرض کردم: ای امیر المؤمنین! خداوند شما را رحمت کند، نشانه و علامت امامت چیست؟ حضرت به من فرمودند:

«ایْتِینِی بِتِلْکِ الْحَصَاةِ - وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی حَصَاةٍ - فَأَتَیْتُهُ بِهَا، فَطَبَعَ لِی فِیهَا بِخَاتَمِهِ، ثُمَّ قَالَ لِی: یَا حَبَابَةُ! إِذَا ادَّعَی مُدَّعٍ الْإِمَامَةَ فَقَدَرَ أَنْ یَطْبَعَ کَمَا رَأَیْتِ، فَاعْلَمِی أَنَّهُ إِمَامٌ مُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ، وَ الْإِمَامُ لَا یَعْزُبُ عَنْهُ شَیْءٌ یُرِیدُهُ.»

(آن ریگ را به من بده - و با دست خود به سنگی اشاره کردند - پس آن را به ایشان دادم، و با انگشتر خود برای من، بر آن مهر زدند، سپس به من فرمودند: ای حبابه! هرگاه شخصی ادّعای امامت نمود، در صورتی که قادر بود، همان گونه که دیدی، سنگ تو را مهر نماید، پس بدان که او امامی است، که اطاعتش واجب می باشد، و هر چیزی را که امام اراده نماید، از او پنهان نخواهد ماند.)

حبابهٔ والبیه می گوید: سپس از نزد حضرت برگشتم، تا آن که حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)از دنیا رفتند، پس در آن زمان، خدمت حضرت امام حسن(علیه السلام)رفتم، در حالی که ایشان در جایگاه حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)نشسته بودند، و مردم از ایشان سؤال می کردند، همین که حضرت مرا دیدند، به من فرمودند: ای حبابهٔ والبیه! عرض کردم: بله، ای مولای من! فرمودند:

ص: 79

«هَاتِی مَا مَعَکِ، قَالَتْ: فَأَعْطَیْتُهُ الْحَصَاةَ، فَطَبَعَ لِی فِیهَا، کَمَا طَبَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام).»

(آن چه همراهت هست را به من بده، حبابه می گوید: آن ریگ را به حضرت دادم، پس همان گونه که امیر المؤمنین(علیه السلام)آن را مهر کرده بودند، ایشان نیز آن را برای من مهر نمودند.)حبابه والبیه می گوید: سپس خدمت حضرت امام حسین(علیه السلام)رفتم، در حالی که حضرت در مسجد رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)بودند. در آن هنگام مرا به نزدیک خود فراخواند، و خوش آمد گفتند، و بعد به من فرمودند:

«إِنَّ فِی الدَّلَالَةِ دَلِیلاً عَلَی مَا تُرِیدِینَ، أَ فَتُرِیدِینَ دَلَالَةَ الْإِمَامَةِ؟ فَقُلْتُ: نَعَمْ، یَا سَیِّدِی! فَقَالَ: هَاتِی مَا مَعَکِ، فَنَاوَلْتُهُ الْحَصَاةَ، فَطَبَعَ لِی فِیهَا.»

(همانا در این علامت، نشانه ای بر خواسته تو وجود دارد، آیا نشانهٔ شناخت امامت را می خواهی؟ عرض کردم: بله، ای مولای من! پس فرمودند: آن چه همراهت هست را بیاور، لذا آن ریگ را به ایشان دادم، پس برای من بر آن مهر زدند.)

حبابه والبیه می گوید: سپس خدمت حضرت امام زین العابدین، علیّ بن الحسین(علیه السلام)رفتم، در حالی که دیگر پیر و ناتوان شده بودم، و در آن زمان، صد و سیزده سال از عمر من می گذشت. در آن هنگام، حضرت امام سجّاد(علیه السلام)را در حال رکوع و سجود مشاهده نمودم، و دیدم ایشان مشغول عبادت می باشند.

«فَیَئِسْتُ مِنَ الدَّلَالَةِ فَأَوْمَأَ إِلَیَّ بِالسَّبَّابَةِ فَعَادَ إِلَیَّ شَبَابِی. قَالَتْ: فَقُلْتُ: یَا سَیِّدِی! کَمْ مَضَی مِنَ الدُّنْیَا وَ کَمْ بَقِیَ؟ فَقَالَ: أَمَّا مَا مَضَی، فَنَعَمْ، وَ أَمَّا مَا بَقِیَ، فَلَا.»

(پس من از رسیدن به نشانهٔ امامت مأیوس شده بودم، که ناگاه حضرت با انگشت سبّابهٔ خود به من اشاره فرمودند، و دوباره جوانی من برگشت، حبابه والبیه می گوید:

ص: 80

عرض کردم: ای مولای من! از عمر دنیا چقدر گذشته است، و چقدر باقی می باشد؟ فرمودند: آن چه گذشته است، بله، ولی آن چه باقی مانده، نه.)

حبابه والبیه می گوید: سپس حضرت امام سجّاد(علیه السلام)به من فرمودند: آن چه همراهت هست را به من بده، پس آن ریگ را به حضرت دادم، و ایشان نیز برای من بر آن مهر زدند، سپس خدمت أبو جعفر، حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)رفتم، پس ایشان هم برای من آن را مهر نمودند. بعد نزد أبا عبد اللّه، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)رفتم،پس ایشان هم آن را برای من مهر نمودند. سپس محضر حضرت أبا الحسن، موسی بن جعفر(علیه السلام)رسیدم، ایشان نیز آن را برای من مهر نمودند. بعد نزد حضرت امام رضا(علیه السلام)رفتم، و ایشان هم آن ریگ را برای من مهر نمودند. راوی این روایت می گوید: حبابه والبیّه، بعد از آن که خدمت حضرت امام رضا(علیه السلام)رسید، چنانچه عبد اللَّه بن هشام نقل کرده است، نه ماه در قید حیات بود.(1)

مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)در توضیح عبارت: «إِنَّ فِی الدَّلَالَةِ دَلِیلاً عَلَی مَا تُرِیدِینَ؛ همانا در این علامت، دلیلی برای خواسته تو وجود دارد» در این روایت شریف، فرموده است:

«إن فی الدلالة لعل المعنی أن ما رأیت من الدلالة من أبی و أخی تکفی لعلمک بإمامتی، لنصهم علی. أو أن فیما جعله اللّه دلیلاً علی إمامتی من المعجزات و البراهین ما یوجب علمک بإمامتی. أو أن فی دلالتی إیاک علی ما فی ضمیرک دلالة علی الإمامة.»(2)

(همانا شاید معنایش این باشد، آن علامتی که از پدر و برادرم دیدی، برای این که به امامت من یقین پیدا کنی، کافی است. چون آن ها من را برای امامت بعد از خود تعیین کرده اند. یا معنایش این است: معجزات و دلیل های زیادی خداوند برای

ص: 81

امامت من قرار داده، که به وسیلهٔ آن ها به امامت من یقین پیدا کنی. یا معنایش این می باشد: این که من از نیّت تو خبر دادم، خود نشانهٔ امامت من است.)

مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)در ادامه، در توضیح عبارت: «أَمَّا مَا مَضَی، فَنَعَمْ، وَ أَمَّا مَا بَقِیَ، فَلَا» در این روایت شریف، نگاشته است:«قوله(علیه السلام)أمّا ما مضی فنعم، أی: لنا علم به، و أمّا ما بقی، فلیس لنا به علم. أو أمّا ما مضی، فنبینه لک. فعلی الثانی، فسره(علیه السلام)لها و لم تنقل. و علی الأوّل، یحتمل البیان، و عدمه للمصلحة.»(1)

(فرمایش امام(علیه السلام)که فرمودند: امّا آن چه گذشته است، بله، یعنی: ما آن را می دانیم. امّا آن چه باقی مانده، [نه،] یعنی: ما آن را نمی دانیم. یا این که بگوییم: مقصود حضرت از آن چه گذشته این است که: آن را برای تو می گوییم. به هر تقدیر بنابر معنای دوّم، امام(علیه السلام)جواب سؤال را به حبابه فرموده اند، ولی او نقل نکرده است. و بنابر معنای اوّل، احتمال دارد امام(علیه السلام)سؤال حبابه را بیان کرده باشند، و همچنین احتمال دارد که به خاطر مصلحتی بیان نکرده باشند.)

به هر صورت، همان گونه که از این روایت شریف دانسته می شود، اگر حبابهٔ والبیه، در اوائل دورانِ امامت حضرت امام زین العابدین(علیه السلام)خدمت حضرت رسیده باشد، کما این که به نظر می رسد این چنین بوده باشد، باید او حدود دویست و سی و پنج سال یا بیشتر، عُمر کرده باشد. و اگر فرض کنیم که حبابهٔ والبیه در اواخر عمر شریف حضرت امام سجّاد(علیه السلام)، خدمت حضرت رسیده باشد، و در اوائل دورانِ امامت حضرت امام رضا(علیه السلام)نیز محضر حضرت را درک کرده باشد، باید عُمر جبابهٔ والبیه، در هنگام وفات، به بیشتر از دویست سال رسیده باشد.(2)

ص: 82

پس در این هنگام حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به او فرمودند: جلو بیا، می گویند: به بیماری بدی مبتلا شده ای؟ عرض کرد: بله، ای فرزند رسول اللَّه! راوی می گوید:«فَحَرَّکَ الصَّادِقُ(علیه السلام)شَفَتَیْهِ بِشَیْءٍ مَا أَدْرِی أَیُّ دُعَاءٍ کَانَ، فَقَالَ: ادْخُلِی دَارَ النِّسَاءِ حَتَّی تَنْظُرِینَ إِلَی جَسَدِکِ. قَالَ: فَدَخَلَتْ، فَکَشَفَتْ عَنْ ثِیَابِهَا، ثُمَّ قَامَتْ، وَ لَمْ یَبْقَ فِی صَدْرِهَا وَ لَا فِی جَسَدِهَا شَیْءٌ. فَقَالَ(علیه السلام): اذْهَبِی الْآنَ إِلَیْهِمْ، وَ قُولِی لَهُمْ: هَذَا الَّذِی یُتَقَرَّبُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی بِإِمَامَتِهِ.»(1)

(در این هنگام، امام صادق(علیه السلام)لب های خود را برای خواندن دعائی حرکت دادند، که متوجه نشدم چه دعایی بود. بعد فرمودند: داخل اطاق زن ها برو تا به بدن تو نگاه کنند. راوی می گوید: پس داخل شد، و لباس های خود را کنار زد، بدنش را نشان داد، سپس برخاست، در حالی که هیچ بیماری در سینه و بدنش باقی نمانده بود. پس حضرت فرمودند: هم اکنون نزدِ نزدیکان خود برو، و به آن ها بگو: این کار را همان کسی انجام داد، که با اعتقاد به امامت او، به خداوند متعال تقرب می جویند.)

(ما اهل بیت کسی که خردمند، و دانا، و با فهم، و فقیه، و بردبار، و اهل مدارا، و شکیبا، و راست گو، و وفادار است را دوست داریم.)

همانا خداوند متعال، پیامبران(علیهم السلام)را با مکارم اخلاق ممتاز ساخته است. پس هر کس دارای مکارم اخلاق بود، خدا را شکر نماید، و هر کس از مکارم اخلاق بی نصیب بود، باید با تزرع به پیشگاه خداوند متعال، مکارم اخلاق را از او بخواهد. از حضرت پرسیده شد، که مکارم اخلاق کدام است؟ حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند:

«اَلْوَرَعُ، وَ اَلْقَنَاعَةُ، وَ اَلصَّبْرُ، وَ اَلشُّکْرُ، وَ اَلْحِلْمُ، وَ اَلْحَیَاءُ، وَ اَلسَّخَاءُ، وَ اَلشَّجَاعَةُ، وَ اَلْغَیْرَةُ، وَ صِدْقُ اَلْحَدِیثِ، وَ اَلْبِرُّ، وَ أَدَاءُ اَلْأَمَانَةِ، وَ اَلْیَقِینُ، وَ حُسْنُ اَلْخُلُقِ، وَ اَلْمُرُوَّةُ.»(1)

(پرهیزگاری، و قناعت، و صبر، و سپاس گزاری، و حلم، و حیا، و سخاوتمندی، و شجاعت، و غیرت، و راست گفتاری، و نیکوکاری، و برگرداندن امانت، و یقین، و نیک خویی، و مردانگی.)

حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)در روایت دیگری می فرمایند: مکارم اخلاق، و خصلت های نیک، یکی بسته به دیگری می باشد، خداوند آن ها را به هر کسی که خود بخواهد، عنایت می کند. از این رو ممکن است، مکارم اخلاق در مردی باشد، ولی در فرزند او وجود نداشته باشد. و یا در بنده ای باشد، امّا در مولایش وجود نداشته باشد. و مکارم اخلاق عبارتند از:

«صِدْقُ الحَدیثِ، و صِدْقُ النّاسِ، و إعْطاءُ السّائلِ، و المُکافَأةُ بالصَّنائعِ، و أداءُ الأمانَةِ، و صِلَةُ الرَّحِمِ، و التّودُّدُ إلی الجارِ و الصّاحبِ، و قِرَی الضَّیفِ، و رأسُهنَّ الحیاءُ.»(2)

ص: 85

(راست گویی، صداقت با مردم، عطا کردن به درخواست کننده، جبران کردن خوبی ها، امانت داری، صله رحم، مهربانی با همسایه و یار، میهمان نوازی، و در رأس همه این ها شرم است.)

می باشند. سپس حضرت صادق(علیه السلام)این آیه را تلاوت فرمودند: «[ای پیامبر] بگو: چه کسی زینت، و رزق های پاکیزه ای را که خداوند، برای بندگان خود خلق نموده را، [برای شما] حرام کرده است».)

ای سفیان ثوری! ما از همهٔ مردم، به نعمت هائی که خداوند عطا فرموده، سزاوارتر هستیم. آن چه تو از لباس من می بینی، همانا آن را برای مردم پوشیده ام، (که مردم گمان نگنند من نیازمند هستم). سپس دست سفیان ثوری را گرفتند، و به طرف خود کشیدند، بعد لباس روئی خود را کنار زدند، و لباس خشنی را که زیر آن لباس گران قیمت، بر پوست بدن مبارکشان بود را بیرون آوردند. و فرمودند:

«این لباس که خشن است را برای خودم پوشیده ام، و آن لباس گران قیمت، که دیدی را برای مردم پوشیده ام.»

سپس حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، لباس سفیان ثوری را که روی آن زبر و درشت، و زیر آن لباس نرمی بود را کنار زدند، و به او فرمودند:

«تو این لباس روئی، که خشن می باشد را، برای مردم پوشیده ای، و آن لباس زیری، که نرم است را، برای خوش آمدِ نفس خودت پوشیده ای.»(1)

البته چنین نبوده، که حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، همیشه اوقات لباس گران بها، و فاخر به تن نمایند. و به این صورت لباس پوشیدن، اختصاص به برخی از موارد داشته است. کما این که در عصر ما نیز، آن لباس که در مجالس مهم به تن می کنیم، با لباس کار، و یا با لباسی که در اوقات معمول سال می پوشیم، فرق دارد. چنانچه مرحوم ثقة الإسلام کلینی(قدس سره)، از فضل بن کثیر مدائنی، از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)روایت نموده است:

یکی از اصحاب حضرت امام صادق(علیه السلام)، خدمت ایشان رسید، و دید حضرت پیراهنی یقه دار پوشیده اند، که یقهٔ آن وصله شده است. از این رو با دقّت به آن نگاه می کرد. لذا حضرت به او

ص: 87

فرمودند: چرا نگاه می کنی؟ عرض کرد: به وصلهٔ پیراهن شما نگاه می کنم. امام به او فرمودند: آن کتاب را بردار، و آن چه در آن نوشته شده را بخوان. و در آن هنگام کتابی در مقابل، یا نزدیک آن مرد بود. پس آن مرد نگاه نمود، و دید در نوشته است:

«لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا حَیَاءَ لَهُ، وَ لَا مَالَ لِمَنْ لَا تَقْدِیرَ لَهُ، وَ لَا جَدِیدَ لِمَنْ لَا خَلَقَ لَهُ.»(1)

(کسی که حیا ندارد، ایمان ندارد. و کسی که در خرج نمودن، اندازه و حساب و کتاب را رعایت نمی کند، ثروتی ندارد. و کسی که لباس کهنه ندارد، لباس نو ندارد.)

و شواهد وجود، و قدرت، و براهین علم، و حکمت خداوند متعال، در تو واضح و لایح می باشد.»

در این هنگام، ابن أبی العوجاء به من گفت: ای مرد! اگر تو از متکلّمین هستی، با تو چونان متکلّمین صحبت می کنم، آن گاه اگر توانستی بر ما حجّت را تمام کنی، ما از تو پیروی می کنیم. و اگر از متکلّمین نیستی، با تو صحبت کردن، سودی ندارد.

«إِنْ کُنْتَ مِنْ أَصْحَابِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ، فَمَا هَکَذَا یُخَاطِبُنَا، وَ لَا بِمِثْلِ دَلِیلِکَ یُجَادِلُنَا، وَ لَقَدْ سَمِعَ مِنْ کَلَامِنَا أَکْثَرَ مِمَّا سَمِعْتَ، فَمَا أَفْحَشَ فِی خِطَابِنَا، وَ لَا تَعَدَّی فِی جَوَابِنَا، وَ إِنَّهُ لَلْحَلِیمُ الرَّزِینُ، الْعَاقِلُ الرَّصِینُ، لَا یَعْتَرِیهِ خُرْقٌ، وَ لَا طَیْشٌ، وَ لَا نَزَقٌ، وَ یَسْمَعُ کَلَامَنَا، وَ یُصْغِی إِلَیْنَا، وَ یَسْتَعْرِفُ حُجَّتَنَا، حَتَّی اسْتَفْرَغْنَا مَا عِنْدَنَا، وَ ظَنَنَّا أَنَّا قَدْ قَطَعْنَاهُ، أَدْحَضَ حُجَّتَنَا بِکَلَامٍ یَسِیرٍ، وَ خِطَابٍ قَصِیرٍ یُلْزِمُنَا بِهِ الْحُجَّةَ، وَ یَقْطَعُ الْعُذْرَ، وَ لَا نَسْتَطِیعُ لِجَوَابِهِ رَدّاً، فَإِنْ کُنْتَ مِنْ أَصْحَابِهِ، فَخَاطِبْنَا بِمِثْلِ خِطَابِهِ.»(1)

(و اگر از اصحاب جعفر بن محمّد صادق(علیه السلام)هستی، او خود با ما چنین مخاطبه نمی کند، و به این نوع دلیل با ما مجادله نمی نماید، و از سخنان ما زیاده از آن چه تو شنیدی، مکرر شنیده است، و در خطاب ما دشنام نداده، و در جواب ما، او از اندازهٔ سخن به در نرفته، و او صاحب حلم و وقار، و صاحب عقل و متانت است. او را حماقت، و غضب، و سفاهت از جا به در نمی آورد. سخنان مارا گوش می دهد، و حجّت های ما را می شنود، تا آن که ما آن چه در خاطر داریم، می گوئیم، و گمان می کنیم که حجّت خود را بر او تمام کردیم، آن گاه حجّت های ما را به اندک سخنی

ص: 89

باطل می کند، و حجّت را بر ما، به مختصرترین کلامی تمام می کند، و نمی توانیم سخنان او را جواب دهیم، اگر تو از اصحاب او هستی، مانند او، با ما صحبت نما.)

و همچنین دربارهٔ موعظه نمودن حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به افراد، در روایت دیگری، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از کتاب «عیون اخبار الرضا(علیه السلام)»، از حضرت امام رضا(علیه السلام)، از وجود نازنین پدر بزرگوارشان، حضرت امام کاظم(علیه السلام)روایت کرده است: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)روزی از حال یکی از یاران خود، که به مجلس حاضر نشده بود، سؤال نمودند، اطرافیان عرض کردند: بیمار است، از این رو امام به عیادت او رفتند. وقتی حضرت کنار بستر او نشستند، در حالی که او را به شدّت ناراحت یافتند، به او فرمودند:

«أَحْسِنْ ظَنَّکَ بِاللَّهِ»

(گمان خود را دربارهٔ خداوند خوب نما)

عرض کرد: امّا گمان من به خداوند دربارهٔ خودم خوب است، ولی غصّهٔ من برای دخترانم می باشد، که مرا غیر فکر و غم آنان چیز دیگری بی تاب نکرده است. امام صادق(علیه السلام)فرمودند: از همان کسی که امید آن را داری، که حسنات تو را زیاد نماید، و گناهان تو را محو کند، به همان کس امید داشته باش، که امور زندگی فرزندانت را هم اصلاح نماید. آیا نمی دانی که حضرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)فرمودند:

در شب معراج هنگامی که از سدره المنتهی می گذشتم، و به شاخه ها و ساق های آن رسیدم، دیدم میوه های آن چون پستان ها آویخته است. و از برخی از آن ها شیر می چکید، و از بعضی دیگر عسل، و از برخی روغن، و از بعضی آرد سفید، و از بعضی دیگر نی شکر، یا نخ، و الیاف، و ازبرخی سدر، یا دارچین، که گردی شیرین است، به طرف زمین می ریزد. پس من به فکر فرو رفتم، که این ها، که از این پستان ها بر زمین می ریزد، برای چه کسی است؟ و چه کسانی مستحقّ این گونه نعمت ها هستند؟ در آن هنگام، که جبرئیل نیز همراه من نبود، ناگاه صدائی برخاست، و پروردگار عزّ و جلّ به من خطاب فرمود:

ص: 92

«یَا مُحَمَّدُ! هَذِةِ أَنْبَتُّهَا مِنْ هَذَا الْمَکَانِ الْأَرْفَعِ، لِأَغْذُوَ مِنْهَا بَنَاتِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أُمَّتِکَ، وَ بَنِیهِمْ. فَقُلْ لآبَاءِ الْبَنَاتِ: لَا تَضِیقَنَّ صُدُورُکُمْ عَلَی فَاقَتِهِنَّ، فَإِنِّی کَمَا خَلَقْتُهُنَّ أَرْزُقُهُنَّ.»(1)

(ای محمّد! این درخت را در مرتفع ترین مکان رویانیدم، تا دختران، و پسران مؤمنین از امّت تو را با آن إطعام کنم، و غذا بدهم. پس به پدران دختران بگو: به جهت فقر و تنگدستی دل نگران ایشان نباشید. زیرا من همان طور که آن ها را خلق کرده ام، همان گونه رزق آن ها را خواهم داد.)

انبانی از نان می باشد. لذا عرض کردم: فدای شما شوم! اجازه بدهید به جای شما، من آن را حمل کنم. امّا حضرت فرمودند:

«لَا، أَنَا أَوْلَی بِهِ مِنْکَ، وَ لَکِنِ امْضِ مَعِی.»

(نه، من برای حمل آن سزاوارتر از تو هستم، ولی با من بیا.)

معلی بن خنیس می گوید: پس ما حرکت کردیم، تا به سایبان بنی ساعده رسیدیم. در آن هنگام ناگهان به گروهی رسیدیم، که همگی در خواب بودند. پس حضرت برای هر نفر از آن ها، یک، یا دو قرص نان، زیر لباسشان قرار می دادند، تا آن که به آخرین نفر آن ها رسیدیم، سپس از آنجا برگشتیم. پس من محضر حضرت عرض کردم: فدای شما شوم! آیا این ها حقّ را می دانند، و امام خود را می شناسند؟ حضرت فرمودند:

«لَوْ عَرَفُوا لَوَاسَیْنَاهُمْ بِالدُّقَّةِ.»(1)

(اگر می شناختند و از شیعیان بودند، ما نمک غذایشان را هم می آوردیم.)

خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)در توضیح عبارت: «لَوْ عَرَفُوا لَوَاسَیْناهُمْ بالدُّقَةِ» نوشته است:

«فقیر گوید، که در کتاب «کلمهٔ طیّبه» این عبارت از خبر، به این نحو معنی شده، و فرموده: اگر حقّ را می شناختند، هر آینه با ایشان به نمک غذایشان نیزمواسات می کردیم، یعنی: در هر چه داشتیم، تا نمک غذا هم، ایشان را شریک می کردیم.»(2)

ص: 94

و همچنین مرحوم ابن شهرآشوب مازندرانی (قدس سره)، در روایت دیگری، دربارهٔ مکارم اخلاق حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، از ابو جعفر خثعمی روایت نموده است: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)کیسه زری به من دادند، و به من فرمودند:

«ادْفَعْهَا إِلَی رَجُلٍ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ، وَ لَا تُعْلِمْهُ أَنِّی أَعْطَیْتُکَ شَیْئاً.»

(این کیسه را به مردی از بنی هاشم بده، و به او نگو من به او چیزی داده ام.)

أبو جعفر خثعمی در ادامهٔ این روایت، نقل کرده است: پس من آن کیسه را از حضرت امام صادق(علیه السلام)گرفتم، و به آن مرد هاشمی، که حضرت فرموده بودند، دادم. در این هنگام آن مرد هاشمی به من گفت:

«جَزَاهُ اللَّهُ خَیْراً مَا یَزَالُ کُلَّ حِینٍ یَبْعَثُ بِهَا فَنَعِیشُ بِهِ إِلَی قَابِلٍ، وَ لَکِنِّی لَا یَصِلُنِی جَعْفَرٌ بِدِرْهَمٍ فِی کَثْرَةِ مَالِهِ.»(1)

(خداوند پیوسته به کسی که این کیسه را داده خیر بدهد، هر سال آن قدر برای من می فرستد، که تا سال دیگر ما با آن زندگی می کنیم، ولی جعفر - امام صادق­(علیه السلام)- با آن کثرت مالی که دارد، یک درهم به من نمی دهد.)

و مرحوم ابن شهرآشوب مازندرانی (قدس سره)در روایت دیگری، در این مورد، از ابو الهیاج پسر بسطام نقل نموده است:

«کَانَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ یُطْعِمُ حَتَّی لَا یَبْقَی لِعِیَالِهِ شَیْءٌ.»(2)

(حضرت امام صادق(علیه السلام)به قدری مردم را اطعام می کردند که برای خانوادهٔ خودشان چیزی باقی نمی ماند.)

ص: 95

«شَیْءٌ خَرَجَ مِنْ یَدِی لَا یَعُودُ إِلَیَّ. قَالَ: فَسَأَلَ الرَّجُلُ عَنْهُ، فَقِیلَ: هَذَا جَعْفَرٌ الصَّادِقُ(علیه السلام). قَالَ: لَا جَرَمَ هَذَا فِعَالُ مِثْلِهِ.»(1)

(چیزی که از دستم خارج شود، دیگر به من برگردانده نمی شود. راوی می گوید: پس آن مرد در مورد ایشان از دیگران سؤال نمود، گفته شد: ایشان جعفر صادق(علیه السلام) هستند. آن مرد گفت: کسی چونان ایشان باید چنین کاری را انجام دهند.)

آری یکی از خصوصیات اخلاقی وجود نازنین ائمه اطهار(علیهم السلام)، آن است، که اگر مال، یا هر چیز دیگری را، به هر نحوی، به شخصی عنایت می فرمودند، و به هر صورتی، از دست مبارک آن بزرگواران خارج می شد، دیگر آن را پس نمی گرفتند. همان گونه که در این روایت نیز، به این مطلب، تصریح شده است.

«وَ إِنَّمَا تَغَیَّرَ لَوْنِی لِمَا أَدْخَلْتُ عَلَیْهَا مِنَ الرُّعْبِ، وَ کَانَ(علیه السلام)قَالَ لَهَا: أَنْتِ حُرَّةٌ لِوَجْهِ اللَّهِ، لَا بَأْسَ عَلَیْکِ مَرَّتَیْنِ.»(1)

(بلکه از ترسی که بر کنیز وارد کرده ام رنگم تغییر نموده است. این در صورتی می باشد که حضرت دو مرتبه به او فرموده بودند: باکی نداشته باش، تو را در راه خدا آزاد کردم.)

آری در روزگاری که بانوان هیچ جایگاه، و منزلت اجتماعی نداشتند، چه رسد به کنیزان و عبدهای زر خرید، و همگان، با کنیزان خود به قدری بد رفتاری می کرده اند، که وقتی یکی از کنیزان حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، به گمان این که حضرت نیز، همانند دیگران، تخلف از کلام خود را نادیده نخواهد گرفت، به اندازه ای وحشت می کند، که حتّی موجب مرگ فرزند ایشان می گردد. ولی مع الوصف، نه تنها حضرت با او بد رفتاری نمی کنند، بلکه او را دل داری می دهند، و حتّی او را از قید بندگی نیز آزاد می نمایند.

از این رو جا دارد، از این همه بخشش، و عطوفت بی انتها، آدمی دست حیرت به دندان بگیرد. که مگر ممکن است، شخصیتی این چنین بزرگوار در عالم امکان یافت شود، که نه تنها قاتل فرزند خود را، گر چه از روی سهو مرتکب این خطا شده، نه تنها او را توبیخ ننمایند، بلکه او را دل داری هم بدهند، و به آرامش دعوت نمایند. و حتّی بعد از آن که او را آزاد نموده اند نیز، این چنین به جهت ترس کنیزی، اظهار ناراحتی کنند، و مکدر احوال گردند، آن هم به حدی که حتّی رنگ به صورت مبارکشان باقی نماند.و به راستی آیا در آن دورانی که کسی برای فرودستان، هیچ منزلت، و جایگاهی قائل نبوده، به غیر از وجود نازنین اهل بیت نبوّت(علیهم السلام)، شخص دیگری یافت می شده، که به جهت ناراحت شدن، و وحشت کردن قاتل فرزند خود، به نحوی آشفته احوال گردد، که حتّی رنگ صورتش تغیییر نماید؟ اینجاست که در مقابل جود، و بخشش، و مهربانی، و عطوفت حضرات معصومین (علیهم السلام)، آدمی حیران، و سرگشته می گردد.

ص: 98

به خدا کَرم به امام ما *** شده معنیش به جهان ندا

که اگر نبُد شه لا فتی *** عدمش همی بودش روا

«مؤلف»

سهل انگاری در پرداخت دستمزد کارگران، نه تنها از گناهان کبیره، که حتّی موجب می گردد، آدمی بوی بهشت را نیز استشمام نکند. چنانچه مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)در این باره از حضرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)روایت کرده است:

«مَنْ ظَلَمَ أَجِیراً أَجْرَهُ، أَحْبَطَ اللَّهُ عَمَلَهُ، وَ حَرَّمَ عَلَیْهِ رِیحَ الْجَنَّةِ، وَ إِنَّ رِیحَهَا لَتُوجَدُ مِنْ مَسِیرَةِ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ.»(1)

(هر کس در پرداخت دستمزد کارگر ظلم کند، خداوند عمل او را باطل می گرداند، و بوی بهشتی را که از فاصله پانصد سال به مشام می رسد را بر وی حرام می نماید.)

و به همین جهت، کسی که در پرداخت دستمزد کارگر خویش کوتاهی نمایند، گناهش غیر قابل بخشش خواهد بود. چنانچه نبیّ مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)در این زمینه می فرمایند:

«إِنَّ اللَّهَ غَافِرُ کُلِّ ذَنْبٍ إِلَّا مَنْ أَحْدَثَ دِیناً، أَوِ اغْتَصَبَ أَجِیراً أَجْرَهُ، أَوْ رَجُلٌ [رَجُلاً] بَاعَ حُرّاً.»(2)

(همانا خداوند هر گناهی را می آمرزد، مگر گناه کسی که مذهب جدیدی را بیاورد، یا دستمزد کارگری را نپردازد، یا فرد آزادی را بفروشد.)

بنابراین رعایت حقوق کارگران از مطالب فوق العاده مهمی می باشد، که در دین مبین اسلام به آن سفارش ویژه ای شده است. از این رو لازمهٔ رعایت حقوق کارگران این است، که قبل ازورود، و اشتغال پیدا نمودن به کار، دستمزد ایشان نیز باید معین گردد. چنانچه مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)در این باره روایت نموده، در اخبار مناهی آمده است:

«أَنَّ النَّبِیَّ(صلی الله علیه و آله و سلم)نَهَی أَنْ یُسْتَعْمَلَ أَجِیرٌ حَتَّی یَعْلَمَ مَا أُجْرَتُهُ.»(3)

ص: 100

(همانا پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)از به کارگیری کارگر نهی فرموده اند، مگر این که کارگر أجرت خود را بداند.)

و در روایت دیگری، مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)، در مورد تعیین اُجرت کارگران، قبل از مشغول به کار شدن، از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نقل نموده است:

«مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ، وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ، فَلَا یَسْتَعْمِلَنَّ أَجِیراً، حَتَّی یُعْلِمَهُ مَا أَجْرُهُ.»(1)

(کسی که به خدا، و روز واپسین ایمان دارد، نباید کارگری را به کار بگیرد، مگر آن که او را از مقدار دستمزدش آگاه نماید.)

حضرت پاسخی به این مضمون می دادند: آن قدر آیات قرآن را تکرار کردم، تا این که کأنه آن را از نازل کننده اش مشافهة شنیدم.)

آری کسی که نماز خواندنش به نحوی می باشد، که گوئی خداوند متعال، او را در نمازش خطاب قرار می دهد، سخن گفتن در مورد عبودیت او، آدمی را حیران و سرگشته می کند. چنانچه حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)در مورد نحوهٔ عبادت نمودنشان فرموده اند:

«إِنَّ النَّاسَ یَعْبُدُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی ثَلَاثَةِ أَوْجُهٍ: فَطَبَقَةٌ یَعْبُدُونَهُ رَغْبَةً فِی ثَوَابِهِ، فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْحُرَصَاءِ، وَ هُوَ الطَّمَعُ، وَ آخَرُونَ یَعْبُدُونَهُ خَوْفاً مِنَ النَّارِ، فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ، وَ هِیَ رَهْبَةٌ، وَ لَکِنِّی أَعْبُدُهُ حُبّاً لَهُ عَزَّ وَ جَلَّ، فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْکِرَامِ، وَ هُوَ الْأَمْنُ لِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: (وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ(1)) وَ لِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: (قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ(2)) فَمَنْ أَحَبَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَحَبَّهُ اللَّهُ تَعَالَی کَانَ مِنَ الآمِنِینَ.»(3)(مردم خداوند عزّ و جلّ را بر سه گونه عبادت می کنند: گروهی خداوند را عبادت می نمایند از روی میل به ثواب آن، که این عبادت حریصان است، و همان طمع می باشد. گروه دیگری خداوند را عبادت می کنند، به خاطر ترس از آتش دوزخ، که این عبادت بردگان می باشد، و همان ترس است. ولی من خداوند را به جهت این که او را دوست دارم، عبادت می نمایم، که این عبادت کریمان است، و این نحوهٔ عبادت همان امنیت می باشد. زیرا خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «و آن ها در روز قیامت از هول و هراس ایمن می باشند»، و در آیهٔ دیگری فرموده: «ای پیامبر بگو اگر خدا را دوست دارید از من پیروی کنید تا خدا شما را دوست بدارد و گناه شما را ببخشد»

ص: 102

پس هر کسی که خداوند عزّ و جلّ را دوست داشته باشد، خداوند نیز او را دوست خواهد داشت. و آن کسی که محبوب خدا شد، از ایمنی یافتگان است.)

آری وجود نازنین حضرت امام صادق(علیه السلام)، به جهت محبّتی که به ذات مقدّس ربوبی تبارک و تعالی داشتند، خداوند را عبادت می کردند. و عبادتی که این گونه باشد، چونان است که عاشق به وصال معشوق خود رسیده باشد. و وصال معشوق، عاشق را خسته نخواهد نمود. لذا عبادت برای آن بزرگواران نه تنها ملال آور نبود، که با شوقی وصف ناشدنی خداوند متعال را عبادت می نمودند. چنانچه کیفیت رکوع و سجود حضرت، اصحاب و راویان اخبار را نیز به تحیر واداشته است، و در این باره روایاتی را نقل کرده اند.

خشن بود. و در باغ خود کار می کردند، و عرق از پشت مبارک حضرت می ریخت. از این رو به حضرت عرض کردم: جانم فدای شما شود! اجازه بدهید من به شما کمک نمایم، حضرت به من فرمودند:

«إِنِّی أُحِبُّ أَنْ یَتَأَذَّی الرَّجُلُ بِحَرِّ الشَّمْسِ فِی طَلَبِ الْمَعِیشَةِ.»(1)

(همانا من دوست دارم که مرد در راه طلب معیشت از حرارت آفتاب رنج ببرد.)

(بسم اللَّه الرحمن الرحیم، این سند خانه ای در بهشت می باشد، که جعفر بن محمّد آن را برای فلانی فرزند فلان از بلاد جبل خریداری نموده است. که حدّ اوّل آن به خانهٔ رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، حد دوّم به خانهٔ امیر المؤمنین(علیه السلام)، و حد سوّم به خانهٔ حسن بن علیّ(علیهما السلام)، و حد چهارم آن به خانهٔ حسین بن علیّ(علیهما السلام)است.)

پس وقتی آن مرد نوشته را خواند، به حضرت عرض کرد: خداوند جانم را فدای شما کند! راضی هستم. حضرت امام صادق(علیه السلام)فرمودند: من آن مال را گرفتم، و آن را بین فرزندان امام حسن(علیه السلام)و امام حسین(علیه السلام)تقسیم نمودم، و امیدوارم خداوند قبول کند، و بهشت را برای تو قرار دهد. راوی می گوید: بعد آن مرد، به وطن خودش بازگشت، در حالی که نوشته ای که حضرت به او داده بودند، همراه او بود. سپس بعد از مدّتی بیمار شد، پس هنگامی که زمان مرگ او فرارسید، خانواده خود را جمع نمود، و آن ها را قسم داد، تا نامهٔ حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)را با او دفن کنند، آن ها نیز این کار را انجام دادند.

«فَلَمَّا أَصْبَحَ الْقَوْمُ غَدَوْا إِلَی قَبْرِهِ، فَوَجَدُوا الصَّکَّ عَلَی ظَهْرِ الْقَبْرِ، مَکْتُوبٌ عَلَیْهِ، وَفَی لِی وَ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ بِمَا قَالَ.»(1)

(امّا فردا صبح که خانواده اش بر سر قبرش رفتند، همان نامه را روی قبر دیدند، که روی آن نوشته شده بود، به خدا قسم جعفر بن محمّد(علیهما السلام)به آن چه به من فرموده بود، وفا کرد.)

و در روایت دیگری، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)، از ابو بصیر نقل نموده است: همسایه ای داشتم که پیرو حاکم بود، و مال زیادی به دست آورده بود. پس چند کنیزِ خواننده تهیه کرده، و به این سبب گروهی در اطراف او جمع شده بودند، و شراب می خوردند، و مرا اذیت می کردند. پس بیش از یک مرتبه ای به خود او شکایت کردم، ولی توجه نکرد. وقتی به او زیاد شکایت و اصرار کردم، روزی به من گفت:

ص: 105

ای فلانی! من مرد گرفتاری هستم، و تو مردی آسوده هستی، اگر وضع مرا برای امام خود بیان کنی، امیدوارم خداوند به سبب تو مرا از این گرفتاری نجات دهد. پس حرف او به دلم نشست، از این رو وقتی نزد حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)رفتم، جریان آن مرد همسایه را برای حضرت تعریف کردم. حضرت امام صادق(علیه السلام)به من فرمودند: هنگامی که به کوفه برگردی، آن مرد همسایه، برای دیدن تو، خیلی زود، نزدت خواهد آمد، به او بگو: جعفر بن محمّد(علیهما السلام)به تو فرمودند: هر چه از این راه به دست آورده ای را رها کن، تا من نیز از طرف خداوند متعال بهشت را برای تو ضمانت کنم.

ابو بصیر در ادامهٔ این روایت، نقل کرده است: وقتی به کوفه برگشتم، از جملهٔ کسانی که به دیدن من آمدند، او بود. پس در آن هنگام، او را نگاه داشتم، تا خانه ام خلوت شود، سپس به او گفتم: فلانی من موضوع تو را خدمت جعفر بن محمّد الصادق(علیه السلام)عرض کردم، حضرت به من فرمودند به او بگو:

«یَقُولُ لَکَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ، دَعْ مَا أَنْتَ عَلَیْهِ، وَ أَضْمَنَ لَکَ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةَ. قَالَ: فَبَکَی، ثُمَّ قَالَ لِیَ: اللَّهِ لَقَدْ قَالَ لَکَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ هَذَا؟»

(جعفر بن محمّد به تو فرمودند، هر کاری را که انجام می دهی رها کن، من هم از طرف خداوند بهشت را برای تو ضمانت می کنم. ابو بصیر گفته: در این هنگام گریه اش گرفت. سپس به من گفت: تو را به خدا سوگند، ابو عبد اللّه خود به تو چنین فرمودند؟)

ابو بصیر می گوید: برای او قسم خوردم، که آن چه را به تو گفتم، حضرت به من فرموده بودند. لذا به من گفت: کافی است، و رفت. پس چند روز بیشتر از این ماجرا نگذشته بود، که به دنبال من فرستاد، و مرا طلب کرد. وقتی نزد او رفتم، دیدم، پشت درب خانه اش عریان ایستاده است. پس در آن حال به من گفت: ای ابو بصیر! به خدا سوگند هیچ چیز در خانه ام نبود، مگر آن که همهٔ آن ها را از خانه ام خارج نموده، و در راه خداوند متعال دادم، و اکنون تو می بینی، که در چه موقعیتی هستم.

ص: 106

ابو بصیر می گوید: پس نزد دوستانم رفتم، و مقداری لباس برای او گرفتم، تا خود را با آن بپوشاند. سپس چند روز از او خبری نبود، تا این که دوباره به دنبال من فرستاد، و پیغام داده بود، که بیمار شده ام، نزد من بیا، تا تو را ببینم. لذا از آن پس مرتب از او خبر می گرفتم، و در صدد درمان او بودم، تا آن که در شرف مرگ قرار گرفت. در آن لحظات، من بر بالین او نشسته بودم، و او در حال جان دادن بود، و پس به ناگاه برای مدّتی بیهوش شد، وقتی که بهوش آمد، ناگاه به من گفت:

«یَا أَبَا بَصِیرٍ! قَدْ وَفَی صَاحِبُکَ لَنَا، ثُمَّ قُبِضَ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ.»

(ای ابو بصیر! امام تو به وعده ای که به من داده بودند، وفا کردند. سپس از دنیا رفت، رحمت خدا بر او باد.)

وقتی در آن سال به حجّ رفتم، خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)رسیدم، و از حضرت اجازهٔ شرفیابی گرفتم، پس همین که وارد خانهٔ حضرت شدم.«قَالَ مُبْتَدِئاً مِنْ دَاخِلِ الْبَیْتِ، وَ إِحْدَی رِجْلَیَّ فِی الصَّحْنِ وَ الْأُخْرَی فِی دِهْلِیزِ دَارِهِ، یَا أَبَا بَصِیرٍ! قَدْ وَفَیْنَا لِصَاحِبِکَ.»(1)

(حضرت از داخل خانه، قبل از آن که صحبتی کنم، در حالی که یکی از پاهایم در حیاط خانه، و پای دیگرم در دالان خانه بود، فرمودند: ای ابو بصیر! به عهدی که با دوست تو نموده بودیم، وفا کردم.)

و همچنین در روایت دیگری، دربارهٔ ضمانت نمودن بهشت، برای برخی از افراد، به وسیلهٔ حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، مرحوم ابن شهر آشوب (قدس سره)نقل کرده: علیّ ابن ابی حمزه گفته است: من دوستی داشتم، که از نویسندگان، و کاتبان حکومت بنی امیه بود. تا آن که او روزی به من گفت:

ص: 107

از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)برای من اجازهٔ ملاقات بگیر! لذا از حضرت برای او اجازهٔ ملاقات گرفتم. وقتی خدمت حضرت رسید، سلام کرد، و نشست، و بعد به حضرت عرض کرد: فدای شما شوم! من در دیوان حکومت بنی امیه بوده ام، از این رو از دنیای آن ها، مال زیادی را به دست آوردم، و در جمع نمودن این مال، رعایت حلال و حرام را نکردم. حضرت فرمودند:

«لَوْ لَا أَنَّ بَنِی أُمَیَّةَ وَجَدُوا مَنْ یَکْتُبُ لَهُمْ، وَ یَجْبِی لَهُمُ الْفَیْءَ، وَ یُقَاتِلُ عَنْهُمْ، وَ یَشْهَدُ جَمَاعَتَهُمْ، لَمَا سَلَبُونَا حَقَّنَا، وَ لَوْ تَرَکَهُمُ النَّاسُ وَ مَا فِی أَیْدِیهِمْ مَا وَجَدُوا شَیْئاً إِلَّا مَا وَقَعَ فِی أَیْدِیهِمْ.»

(اگر بنی امیه عده ای را نمی یافتند که برای آن ها بنویسند، و مالیات ها را برای آنان جمع آوری کند، و از طرف آن ها بجنگند، و در اجتماعات آنان حضور پیدا کند، آن ها نمی توانستند حقّ ما اهل بیت را بگیرند. و اگر مردم آن ها را با آن چه داشتندترک می کردند، به غیر از آن چه در اختیار داشتند، نمی توانستند چیز دیگری به دست آوردند.)

آن جوان عرض کرد: فدای شما شوم! آیا برای من راه نجاتی از آن وجود دارد؟ حضرت فرمودند: اگر به تو بگویم، انجام می دهی؟ آن جوان به حضرت عرض کرد: انجام می دهم! حضرت به او فرمودند:

«فَاخْرُجْ مِنْ جَمِیعِ مَا اکْتَسَبْتَ فِی دِیوَانِهِمْ، فَمَنْ عَرَفْتَ مِنْهُمْ، رَدَدْتَ عَلَیْهِ مَالَهُ، وَ مَنْ لَمْ تَعْرِفْ، تَصَدَّقْتَ بِهِ، وَ أَنَا أَضْمَنُ لَکَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْجَنَّةَ.»

(پس از همه چیزهائی که در دیوان بنی امیه به دست آورده ای، خارج شو. و هر کدام از صاحب آن اموال را می شناسی، مالش را به او بر گردان، و هر کدام از آن ها را که نمی شناسی، برایشان صدقه بده، و در این صورت، من برای تو، از طرف خداوند عزّ و جلّ بهشت را ضمانت می کنم.)

ص: 108

علیّ ابن ابی حمزه می گوید: آن جوان مدّتی طولانی سر خود را به زیر انداخت، سپس گفت: فدای شما شوم! قطعاً انجام می دهم. علیّ ابن ابی حمزه می گوید: جوان با ما به طرف کوفه برگشت، و چیزی روی زمین باقی نگذاشت، مگر این که از خود جدا نمود، به نحوی که حتّی لباس هایش را هم خارج کرده بود. لذا ما هزینهٔ زندگی او را میان خود تقسیم کردیم، و برای او لباسی خریدیم، و با نفقه اش برای او فرستادیم. پس مدّت زمان زیادی به غیر از چند ماه بر او نگذشته بود، که حتّی بیمار شد، لذا به عیادت او می رفتیم؛ تا این که یک روز که نزد او رفتم در حالی که داشت جان می داد، چشمانش را باز کرد، و بعد به من گفت:

«یَا عَلِیُّ! وَفَی لِی وَ اللَّهِ صَاحِبُکَ.»

(ای علیّ! به خدا قسم، مولای تو به وعدهٔ خودش با من وفا کرد.)علیّ ابن ابی حمزه می گوید: این جمله را گفت، و بعد از دنیا رفت. از این رو، ما امور او را بر عهده گرفتیم، و از آن فارغ شدیم. آن گاه نزد امام صادق(علیه السلام)رفتم. پس همین که نگاه حضرت به من افتاد، فرمودند:

«یَا عَلِیُّ! وَفَیْنَا وَ اللَّهِ لِصَاحِبِکَ، قَالَ: فَقُلْتُ: صَدَقْتَ جُعِلْتُ فِدَاکَ، هَکَذَا وَ اللَّهِ قَالَ لِی عِنْدَ مَوْتِهِ.» (1)

(ای علیّ! به خدا قسم! به عهدی که با دوست تو کرده بودیم، وفا کردیم! به حضرت عرض کردم: درست می فرمائید، فدای شما شوم! به خدا قسم! او هم هنگام مرگش به من همین را گفت.)

آری اگر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)برای کسی بهشت را ضمانت نمایند، جایگاه ابدی او بهشت برین خواهد بود. و نه تنها حضرت، که اگر یکی از موالیان، و ارادتمندن، و سینه چاکان اهل بیت نبوّت(علیهم السلام)، بهشت را برای کسی ضمانت کنند، خداوند متعال جایگاه آن شخص را

ص: 109

بهشت برین قرار خواهد داد. چنانچه مرحوم محمّد بن حسن صفار (قدس سره)، و برخی دیگر از أعاظم مذهب حقهٔ امامیه، در این باره از ابو بصیر نقل کرده اند:

مردی از أهل شام بر ما وارد شد، پس من امامت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)را بر او عرضه کردم، و او نیز قبول کرد. تا این که روزی بر او وارد شدم، و دیدم در حال احتضار قرار گرفته، و مرگ او نزدیک شده است. پس در آن حال به من گفت:

«یَا أَبَا بَصِیرٍ! قَدْ قَبِلْتُ مَا قُلْتَ لِی، فَکَیْفَ لِی بِالْجَنَّةِ؟ فَقُلْتُ: أَنَا ضَامِنٌ لَکَ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)بِالْجَنَّةِ، فَمَاتَ، فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، فَابْتَدَأَنِی، فَقَالَ لِی: قَدْ وُفِیَ لِصَاحِبِکَ بِالْجَنَّةِ.»(1)(ای ابا بصیر! همانا هر آن چه به من گفتی را قبول کردم، پس با بهشت چه کنم؟ گفتم: من از طرف حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)بهشت را برای تو ضمانت می کنم. پس آن مرد از دنیا رفت. وقتی خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)رفتم، قبل از این که چیزی بگویم، حضرت به من فرمودند: همانا به عهدی که دربارهٔ بهشت، برای دوستت کرده بودی، وفا کردم.)

راوی می گوید: من از محضر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)سؤال کردم: مصحف حضرت فاطمه(علیها السلام)چیست؟ حضرت فرمودند:

«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی لَمَّا قَبَضَ نَبِیَّهُ(صلی الله علیه و آله و سلم)دَخَلَ عَلَی فَاطِمَةَ(علیها السلام)مِنْ وَفَاتِهِ مِنَ الْحُزْنِ مَا لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ، فَأَرْسَلَ إِلَیْهَا مَلَكاً یُسَلِّی عَنْهَا غَمَّهَا وَ یُحَدِّثُهَا، فَشَكَتْ ذَلِكَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، فَقَالَ لَهَا: إِذَا أَحْسَسْتِ بِذَلِكِ، وَ سَمِعْتِ الصَّوْتَ،قُولِی لِی، فَأَعْلَمَتْهُ، فَجَعَلَ یَكْتُبُ كُلَّمَا سَمِعَ حَتَّی أَثْبَتَ مِنْ ذَلِكَ مُصْحَفاً، قَالَ: ثُمَّ قَالَ: أَمَا إِنَّهُ لَیْسَ مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ لَكِنْ فِیهِ عِلْمُ مَا یَكُونُ.»(1)

(همانا زمانی که خداوند تبارک و تعالی پیامبر خود(صلی الله علیه و آله و سلم)را قبض روح کرد، غم و اندوه فراوانی حضرت فاطمه(علیها السلام)را از وفات حضرت فرا گرفت، که به غیر از خداوند کسی از شدّت آن با خبر نبود. لذا خداوند ملکی را نزد حضرت فاطمه(علیها السلام)فرستاد، که ایشان را در آن غم ها تسلا بدهد، و با حضرت گفتگو نماید. پس حضرت فاطمه (علیها السلام)این ماجرا را برای حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)بیان نمودند. حضرت علیّ(علیه السلام) هم به ایشان گفتند: هرگاه صدای آن ملک را احساس کردید، و صدای او را شنیدید به من بگوئید. از این رو هرگاه حضرت فاطمه(علیها السلام)کلامی را از آن ملک می شنیدند، حضرت علیّ(علیه السلام)را باخبر می کردند، و ایشان نیز هر آن چه را از حضرت فاطمه(علیها السلام) می شنیدند، می نوشتند، تا آن که کتابی از فرمایشات حضرت فاطمه(علیها السلام)نوشته شد. سپس حضرت صادق(علیه السلام)فرمودند: در آن مصحف حکم حلال و حرامی نمی باشد، ولی علم به امور آینده در آن موجود است.)

ص: 111

و در روایت دیگری، مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)نقل کرده است: عبد الملک بن اعین، به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)عرض کرد: طایفه زیدیه و معتزله، اطراف محمّد بن عبد اللّه(1) را گرفته اند، آیا برای او سلطنتی می باشد؟ حضرت فرمودند:«وَ اللَّهِ إِنَّ عِنْدِی لَکِتَابَیْنِ فِیهِمَا تَسْمِیَةُ کُلِّ نَبِیٍّ، وَ کُلِّ مَلِکٍ یَمْلِکُ الْأَرْضَ، لَا وَ اللَّهِ مَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ فِی وَاحِدٍ مِنْهُمَا.»(2)

(به خدا قسم نزد من دو کتاب می باشد، که نام همهٔ انبیاء، و سلطان هائی که در زمین حکومت می کنند، در آن ها نوشته شده است، نه، به خدا قسم در هیچ کدام از آن ها نام محمّد بن عبد اللّه نیست.)

مقصود از دو کتابی که در این روایت آمده، مصحف حضرت فاطمه(علیها السلام)، و کتاب حضرت علیّ(علیه السلام)می باشد. از این رو در روایتی که دربارهٔ محمّد بن عبد اللّه است، تصریح شده که یکی از آن کتاب ها، کتاب حضرت علیّ(علیه السلام)می باشد. چنانچه مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)از کتاب «بصائر الدرجات» نقل نموده: عنبسه بن خنیس گفته است:

خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)بودم، که محمّد بن عبد اللَّه بن حسن بر حضرت وارد شد. و به حضرت سلام نمود، و بعد از مدّتی رفت. در این هنگام حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) دلشان برای او سوخت، به نحوی که اشک از چشمان مبارک حضرت جاری شد. پس به حضرت عرض کردم:

«لَقَدْ رَأَیْتُکَ صَنَعْتَ بِهِ مَا لَمْ تَکُنْ تَصْنَعُ؟ قَالَ: رَقَقْتُ لَهُ، لِأَنَّهُ یُنْسَبُ فِی أَمْرٍ لَیْسَ لَهُ، لَمْ أَجِدْهُ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ(علیه السلام)مِنْ خُلَفَاءِ هَذِهِ الْأُمَّةِ، وَ لَا مُلُوکِهَا.»(3)

ص: 112

(همانا دیدم کاری نسبت به او انجام دادید، که قبلاً آن را انجام نداده بودید؟ حضرت فرمودند: دلم برای او سوخت، زیرا دنبال کاری است که مربوط به او نمی باشد. در کتاب علیّ(علیه السلام)نام او را جزء خلفاء این امّت، و پادشاهان آن ها نیافتم.)و در روایت دیگری نیز تصریح شده، که یکی دیگر از آن دو کتاب، مصحف فاطمه(علیه السلام) می باشد. چنانچه مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)در این باره، از کتاب «بصائر الدرجات» روایت نموده: فضیل سکره گفته است: روزی خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)رسیدم. حضرت به من فرمودند:

«یَا فُضَیْلُ! أَ تَدْرِی فِی أَیِّ شَیْءٍ کُنْتُ أَنْظُرُ فِیهِ قَبْلُ؟ قَالَ: قُلْتُ: لَا، قَالَ: کُنْتُ أَنْظُرُ فِی کِتَابِ فَاطِمَةَ(علیه السلام)فَلَیْسَ مَلِکٌ یَمْلِکُ إِلَّا وَ فِیهِ مَکْتُوبٌ اسْمُهُ وَ اسْمُ أَبِیهِ، فَمَا وَجَدْتُ لِوُلْدِ الْحَسَنِ فِیهِ شَیْئاً.»(1)

(ای فضیل! آیا می دانی قبل از آمدن تو، در چه چیزی داشتم نگاه می کردم؟ فضیل می گوید: عرض کردم: نه. حضرت فرمودند: داشتم در کتاب فاطمه(علیها السلام)نگاه می کردم، پس هیچ سلطانی که به فرمان روایی برسد، نمی باشد، مگر این که نام او، و نام پدرش در آن کتاب نوشته شده است. ولی من برای فرزندان حسن چیزی در آن کتاب نیافتم.)

به هر تقدیر از روایات دانسته می شود، که کتاب هائي نزد ائمه اطهار(علیهم السلام)بوده، که مربوط به اخبار غیبی، و آن چه در آینده واقع خواهد شد، می باشد. و حتّی در آن ها نام شیعیان، و پدرانشان نیز موجود است. البته به نظر می رسد، که فرقی بین آن چه در این کتاب ها آمده، و آن علومی که خداوند متعال به آن بزرگواران عنایت فرموده، نیست. و هر آن چه در این کتاب ها هست را خداوند متعال به آن بزرگواران نیز عنایت نموده، و این که ائمه اطهار(علیهم السلام)به این کتب استناد می کردند، به جهت مصالحی بوده است. و کأنه حضرات معصومین(علیهم السلام)در صدد بیان آن بوده اند، که آگاهی

ص: 113

آن بزرگواران از غیب، و تمامی علوم، چونان دانش حضرت علیّ(علیه السلام)، و علم حضرت فاطمه زهرا(علیها السلام)، لدنی، و از جانب خداوند متعال می باشد.

در حیره بود. پس نزد منصور دوانیقی رفتم، و درحالی که جعفر [(علیه السلام)]، سمت راست منصور نشسته بودند، بر او وارد شدم.

«فَلَمَّا بَصُرْتُ بِهِ، دَخَلَنِي مِنَ الْهَيْبَةَ لِجَعْفَرٍ، مَا لَمْ يَدْخُلْنِي لِأَبِي جَعْفَرٍ.»(پس همین که چشمم به جعفر [(علیه السلام)] افتاد، هیبت و جلالت ایشان چنان مرا گرفت که هیبت منصور مرا به آن نحو نگرفته بود.)

بعد سلام کردم، و وقتی به من اشاره کرد بنشین، نشستم. در این هنگام منصور به ایشان توجه کرد، و گفت: یا أبا عبد اللَّه! این ابو حنیفه است، فرمود: بله، او را می شناسم. سپس منصور به من نگاه کرد، و گفت: ای ابو حنیفه! خوب است سؤال های خود را از ابا عبد اللَّه - یعنی امام صادق(علیه السلام)- سؤال کنی، لذا من شروع به سؤال نمودن از ایشان کردم، و ایشان نیز جواب می دادند، و می فرمودند:

شما این چنین می گویید، و اهل مدینه با این نحو می گویند، و ما هم چنین می گوییم. پس گاهی حرف ما را می پذیرفتند، و گاهی حرف اهل مدینه را قبول می نمودند، و در برخی اوقات نیز هر دو را رد می کردند. تا آن که چهل سؤال را پرسیدم، حتّی یکی از آن ها را بی پاسخ نگذاشتند. راوی می گوید: سپس ابو حنیفه گفت:

«أَ لَيْسَ أَنَّ أَعْلَمَ النَّاسِ، أَعْلَمُهُمْ بِاخْتِلاَفٍ النَّاسِ.»(1)

(مگر عالم ترین افراد کسی نیست، که از اختلاف نظر مردم آگاه باشد.)

به هر صورت ابو حنیفه، با حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)دیدارهای بسیاری داشته است، و هرگاه با حضرت مناظره می کرد، مبهوت علم ایشان می گشت، به نحوی که قابل انکار نبود، و اعتراف به علم بی نهایت حضرت می نمود. چنانچه محدّث نام دار، و بزرگوار جهان تشیع، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از کتاب «کنز الفوائد» روايت کرده است: ابو حنیفه، با وجود نازنین حضرت

ص: 115

امام جعفر صادق(علیه السلام)مشغول غذا خوردن بود، پس هنگامى كه غذا خوردن امام صادق(علیه السلام)تمام شد، حضرت فرمودند:

«الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ، اللَّهُمَّ هَذَا مِنْکَ وَ مِنْ رَسُولِکَ(صلی الله علیه و آله و سلم). فَقَالَ أَبُو حَنِیفَةَ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! أَ جَعَلْتَ مَعَ اللَّهِ شَرِیکاً؟ فَقَالَ لَهُ:وَیْلَکَ، فإِنَّ اللَّهَ تَعَالی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ: (وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْناهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ(1)) وَ یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ: (وَ لَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا ما آتاهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ، وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ سَیُؤْتِینَا اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ رَسُولُهُ(2)) فَقَالَ أَبُو حَنِیفَةَ: وَ اللَّهِ، لَکَأَنِّی مَا قَرَأْتُهُمَا قَطُّ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ، وَ لَا سَمِعْتُهُمَا إِلَّا فِی هَذَا الْوَقْتِ. فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): بَلَی، قَدْ قَرَأْتَهُمَا وَ سَمِعْتَهُمَا، وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَنْزَلَ فِیکَ وَ فِی أَشْبَاهِکَ: (أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها(3)) وَ قَالَ: (کَلَّا بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ(4)).»(5)

(سپاس مخصوص خداى جهانيان است. خدايا اين طعام از جانب تو و پيامبر تو (صلی الله علیه و آله و سلم)براى ما آمده است. پس ابو حنيفه عرض کرد: اى ابا عبد اللّه! آيا براى خدا شريك قائل شدى؟ امام فرمودند: واى بر تو! همانا خداوند در كتاب خود فرموده است: «آن ها به جاى آن كه از آن بى نيازى كه به فضل خدا و رسول نصيب آن ها شد شكر گويند در مقام انتقام و دشمنى برآمدند»، و در جاى ديگرى مى فرمايد: «و چه مى شود اگر آن ها به آن چه خدا و رسول به آن ها عطا كرد راضى بودند و مى گفتند كه خدا ما را كافى است، او و رسولش از لطف خود به ما همه چيز عطا خواهند كرد». در این هنگام ابوحنيفه عرض کرد: گويا من اين دو آيه را از كتاب خدا نخوانده، و آن ها را جز همين الآن نشنيده بودم. امام فرمودند: بلكه تو آن دو آيه را خوانده اى،

ص: 116

ولى خداوند متعال درباره تو و امثال تو نازل فرموده است: «آيا بر دل هايشان قفلى زده شده؟». و در آيه ديگرى مى فرمايد: «چنين نيستبلكه ظلمت ظلم و كارى هاي بد آن ها بر دل هاى تيرهٔ آنان غلبه كرده است - كه حقيقت را انكار مى كنند».)

پس بنابر این روایت، اگر نعمات بى اندازه الهى، شامل حال مخلوقات عالم، از انس و جنّ و ملك مى شود، از عنايات ذات مقدّس احديّت جلّ جلاله، و وجود نازنین حضرت محمّد و آل محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)است. كه شكر اين نعمات، شكرى ديگر مى طلبد، و ما قادر به سپاس گزارى و شكرگزارى از نعمات الهی نيستيم؛ چرا كه هر چه داريم از اوست، و با نعماتى كه از خداوند تبارك و تعالى است، چگونه مى توانيم شكر نعمت هاى ديگرش را به جا آوريم.

«فَلَمَّا اِسْتَوَتْ بِهِ رَاحِلَتُهُ عِنْدَ اَلْإِحْرَامِ، كَانَ كُلَّمَا هَمَّ بِالتَّلْبِيَةِ، اِنْقَطَعَ اَلصَّوْتُ فِي حَلْقِهِ، وَ كَادَ أَنْ يَخِرَّ مِنْ رَاحِلَتِهِ، فَقُلْتُ: قُلْ يَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ! وَ لاَ بُدَّ لَكَ مِنْ أَنْ تَقُولَ، فَقَالَ: يَا اِبْنَ أَبِي عَامِرٍ! كَيْفَ أَجْسُرُ أَنْ أَقُولَ: لَبَّيْكَ اَللَّهُمَّ لَبَّيْكَ، وَ أَخْشَى أَنْ يَقُولَ تَعَالَى لِي: لاَ لَبَّيْكَ وَ لاَ سَعْدَيْكَ.»(1)

(همین که زمان محرم شدن، سوار بر مرکب شدند، هر چه تصمیم می گرفتند، که لبیک بگوید، صدا در گلویشان می گرفت، به صورتی که نزدیک بود از مرکب بیفتد. عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! لبیک بگویید، چاره ای جز گفتن، ندارید. پس می فرمودند: ای ابن ابی عامر! چگونه جرأت کنم، و بگویم: لبیک، اللّهم لبیک، در حالی که می ترسم خداوند عزّ و جلّ به من بگوید: لا لبّیک و لا سعدیک.)

آری لبیک گفتن، و اجابت فرامین خداوند متعال، چه در هنگام مُحْرم شدن، برای انجام اعمال و مناسک حجّ، و چه برای انجام نماز و روزه، و چه برای انجام واجبات دیگر، شرایطی دارد. که وجود نازنین حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، با تمام وجودِ ذی جُود خود، در صدد بیان آن، برای مالک بن أنس بوده اند. تا او نیک بداند، و آگاه گردد، و حجّت بر او تمام شود، که صرف گفتن: «لبیک»، در هنگام انجام مناسک حجّ، رضایت خداوند متعال را در پی نخواهد داشت. و حتّی می توان گفت: نه تنها ثوابی به مکلف تعلق نمی گیرد، بلکه اگر مکلف شرایط لبیک گفتن را فراهم نکرده باشد، موجب می گردد، از ذات مقدّس ربوبی تبارک و تعالی دورتر گردد، و خطاب «لا لبّیک و لا سعدیک»، شامل حال او گردد.

اینجاست که این سؤال مطرح می شود، که در بین اعتقادات، و اعمال مالک بن أنس، چه نکتهٔ مفقوده ای وجود داشته، که حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)در صدد بیان آن بوده اند. آیا او به توحید، و یا نبوّت اعتقاد نداشته؟ و یا به انجام مناسک حجّ اعتقادی نداشتهاست؟ که به حسب ظاهر، چنین نیست، و او اگر توحید، و نبوّت را قبول نداشت، در صدد انجام فرامین الهی بر

ص: 118

نمی آمد. و نه تنها در ظاهر معتقد به حجّ بوده، که حتّی در صدد انجام آن نیز بر آمده است. کما این که به نظر می رسد، به دیگر واجبات نیز معتقد بوده است.

پس آن واجبی که مالک بن أنس، آن را ترک کرده، و در صدد أحیاء آن نبوده، چه می باشد؟ که حتّی اگر در اعتقادات، و فروعات دیگر او نیز انحرافی رخ داده، به سبب فقدان آن واجبِ اساسی می باشد. و حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)با تمام وجود خود، در صدد أحیاء آن اصل اساسی، در وجود مالک بن أنس هستند؟! گر چه خود حضرت، نیک می دانند، که هر وجودی، قابل زنده شدن نیست، و کسی که خواب باشد را می توان بیدار نمود. ولی کسی که خود را به خواب زده، قطعاً از خواب غفلت بیدار نمی گردد.

پس باید در بین اعتقادات مالک بن أنس، مطلب ویژه ای، قدرش مغفول مانده باشد. که حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)با این گونه تلبیه گفتن خود، در هنگام احرام بستن، در صدد بیان آن، برای مالک بن أنس بوده اند. به نحوی که حتّی حضرت، در آن زمان، از خود بی خود می شده اند، و نزدیک بوده، از صدر زین، بر زمین قرار بگیرند. و این اهتمام امام صادق(علیه السلام)، برای آگاه نمودن مالک بن أنسی که در اعتقاداتش مبتلا به انحرافات بسیاری بوده است. بدان جهت می باشد، که اولاً: همگان، من جمله مالک بن أنس را، نسبت به ارزش آن اصل اساسی، در پیشگاه خداوند متعال، آگاه و متنبه نمایند. و ثانیاً: حجّت بر مالک بن أنس، و یاران او، در این دار فانی تمام گردد، و در روز قیامت، هیچ بهانه ای، برای هیچ کس باقی بماند.

و صد البته آن واجب، باید فوق العاده ارزنده باشد. به نحوی که با عدم اعتقاد به آن، همهٔ اعمال مکلف، تحت شعاع واقع گشته، و با فقدانش اعمال دیگر او نیز بی فایده گردد. و چه بسا بتوان گفت: آن عمل، به قدری در پیشگاه خداوند متعال ارزنده، و ارزشمند است، که با فقدانش، حتّی دیگر اعمال نیکی که مکلفی چونان مالک بن أنس انجام داده است، در روز قیامت تلقی به عصیان، در برابر خداوند خواهد شد. و فقدانش اعمال پسندیده، و حسنات را، بر فرض آن که عمل خوبی انجام داده باشد، تبدیل به سیئات و گناه های غیر قابل جبران می کند. و نه تنها خودعمل از بین می رود، بلکه تبدیل به هیزم شعله وری می گردد، که صاحب عمل را نیز عذاب داده، و می سوزند.

ص: 119

آری، آن اصل اساسی مهم و ارزنده، که اعتقاد به آن، نزد مالک بن أنس، مفقود مانده، اعتقاد به اصل اساسی «امامت» می باشد. و در جای خود ثابت شده، که قبول شدن همهٔ اعمال و واجبات، در پیشگاه خداوند متعال، به آن بستگی دارد. و اگر کسی معتقد به اصل «امامت» نباشد، گر چه نماز، و یا روزه، و یا حجّ، و یا دیگر فروعات را انجام دهد، باز فایده ای بر آن مترتب نمی باشد. و اساساً فقدان اصل اساسی «امامت» موجب به وجود آمدن انحرافات گوناگون، در دیگر اعتقادات می گردد. تا جائی که برخی از فِرق، قائل به جسمانیت، نسبت به ذات مقدّس ربوبی تبارک و تعالی شده اند. و یا به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)نسبت هائی ناروائی را داده اند، که آدمی شرم می کند، آن نسبت ها را در حقّ فردی از آحاد بنی بشر بیان نماید، چه رسد به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) گرامی اسلام، که سر منشأ همهٔ محسنات و صفات پسندیده می باشند.

به هر تقدیر حتّی می توان گفت: بر فرض که شخصی اعمال حسنه ای نیز داشته باشد، عدم اعتقاد به اصل «امامت»، عبادات، و اعمال نیک، و پسندیده او را، در پیشگاه خداوند متعال، تبدیل به گناه و سیئه خواهد نمود. و خداوند متعال، به جهت آن عبادتی که بدون ولایت وجود نازنین أئمهٔ اطهار(علیهم السلام)انجام داده است، در دنیا و آخرت، او را از رحمت خود دور خواهد کرد. چنانچه شیخ أقدم، مرحوم شیخ صدوق (قدس سره)، از عبد اللّه بن سنان، از حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام)روایت کرده است:

روزى رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)به امير المؤمنین(علیه السلام)فرمودند: آيا نمى خواهى به تو مژده اى بدهم؟! حضرت علیّ(علیه السلام)عرض كردند: پدرم و مادرم فداى شما گردند، شما هميشه مژده دهندهٔ به همۀ خوبي ها بوده ايد. رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)فرمودند: جبرئيل به تازگی مرا از مطلب عجيبى آگاه کرده است. حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)سؤال کردند: يا رسول اللّه! جبرئیل شما را از چه چيزى باخبر نموده است؟ رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)فرمودند:

«أَخْبَرَنِي أَنَّ اَلرَّجُلَ مِنْ أُمَّتِي، إِذَا صَلَّى عَلَیَّ، وَ أَتْبَعَ بِالصَّلاَةِ عَلَیَّ، أَهْلَ بَيْتِي، فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ اَلسَّمَاءِ، وَ صَلَّتْ عَلَيْهِ اَلْمَلاَئِكَةُ سَبْعِينَ صَلاَةً، وَ إِنَّهُ لِلذَّنْبِ حَطٌّ، ثُمَّ تَحَاتُّ عَنْهُ اَلذُّنُوبُ، كَمَا تَحَاتُّ اَلْوَرَقُ مِنَ اَلشَّجَرِ، وَ يَقُولُ اَللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: لَبَّيْكَ عَبْدِي وَ سَعْدَيْكَ، يَا مَلاَئِكَتِي! أَنْتُمْ تُصَلُّونَ عَلَيْهِ سَبْعِينَ صَلاَةً، وَ أَنَا أُصَلِّي

ص: 120

عَلَيْهِ سَبْعَمِائَةِ صَلاَةٍ، فَإِذَا صَلَّى عَلَیَّ، وَ لَمْ يُتْبِعْ بِالصَّلاَةِ عَلَیَّ، أَهْلَ بَيْتِي، كَانَ بَيْنَهَا وَ بَيْنَ اَلسَّمَاءِ سَبْعُونَ حِجَاباً، وَ يَقُولُ اَللَّهُ جَلَّ جَلاَلُهُ: لاَ لَبَّيْكَ وَ لاَ سَعْدَيْكَ، يَا مَلاَئِكَتِي! لاَ تُصْعِدُوا دُعَاءَهُ إِلاَّ أَنْ يُلْحِقَ بِالنَّبِیِّ عِتْرَتَهُ، فَلاَ يَزَالُ مَحْجُوباً، حَتَّى يُلْحِقَ بِي، أَهْلَ بَيْتِي.»(1)

(جبرئيل به من خبر داد، اگر شخصى از امّتم، بر من صلوات بفرستد، و در پی صلوات بر من، بر اهل بيت من نيز صلوات بفرستد، درهاى آسمان بر روى او گشوده مى شود، و ملائکه، هفتاد مرتبه بر او صلوات مى فرستند، و همانا اين خود محو سازندهٔ گناه است. آن گاه گناهان او چونان برگ درختان فرو مى ريزند. و خداوند تبارك و تعالى به او خطاب مى کند: اى بندۀ من! تو را پذيرفتم، و سعادتمند گشتی. بعد خداوند به ملائکه می فرماید: اى فرشتگان من! شما بر او هفتاد مرتبه صلوات فرستاديد، ولی من بر او هفتصد صلوات می فرستم. رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)به حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)فرمودند: ولی اگر فقط بر من صلوات بفرستد، و در پی آن، بر اهل بيت من صلوات نفرستد، و اهل بیت مرا به من ملحق نکند، ميان صلوات او، و آسمان، هفتاد حجاب قرار مى گيرد، و خداوند متعال مى فرمايد: تو را نمى پذيرم و اجابت نمی کنم، و شاد و سعادتمند نگشتی. آن گاه خداوند به ملائکه می فرماید: اى فرشتگان من! دعاي او را بالا نبريد، مگر آن که در هنگام صلوات فرستادن، اهل بيت رسول خدا(صلی الله علیه وآله و سلم)را، به ایشان ملحق نماید. رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)فرمودند: پس پیوسته دعاى او در حجاب خواهد ماند، تا زمانى كه در صلوات خود، اهل بيت مرا به من ملحق نماید.)

از این روایت شریف به خوبی دانسته می شود، که اگر کسی به اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام)معتقد نباشد، و در صلوات خود، آن بزرگواران را به رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)ملحق نکند. نه تنها

ص: 121

عمل او، ثوابی را در پی نخواهد داشت، بلکه به امر خداوند متعال برای او هفتاد حجاب نیز قرار داده می شود. و خداوند متعال به او خطاب می نماید: «لا لبیک و لا سعدیک»، که این خطاب نشان دهندهٔ آن است، که چنین بنده ای، چونان کسی است، که لعنت خداوند متعال شامل حال او شده، و از رحمت ذات مقدّس ربوبی تبارک و تعالی دور گشته است.

(جعفر صادق(علیه السلام)منزلت فوق العاده، و از امامان علم بودند. ایشان به امر خلافت، از ابی جعفر منصور، سزاوارتر بودند.)

ذهبی در جای دیگری دربارهٔ شأن و منزلت حضرت امام صادق(علیه السلام)نگاشته است:

«مَنَاقِبُ جَعْفَرِ [(علیه السلام)] کَثِیْرَةٌ، وَ کَانَ يَصْلُحُ لِلْخِلَاْفَةِ؛ لِسُؤْدِدِهِ وَ فَضْلِهِ وَ عِلْمِهِ وَ شَرَفِهِ.»(1)

(مناقب جعفر [(علیه السلام)] بسیار است. و ایشان به جهت بزرگواری، و فضل، و علم، و شرف، برای خلافت صلاحیّت داشتند.)

ابو عبد اللَّه أسعد بن علیّ بن سلیمان یافعی هم دربارهٔ وجود نازنین حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام)گفته است:

«الامام السیّد الجلیل، سلالة النبوّة و معدن الفتوّة»(2)

4- ابراهيم بن وليد بن عبد الملك (70 روز از سال 126ه.ق).

5- مروان بن محمّد، مشهور به مروان حمار (126 تا 132ه.ق).

و همچنین از ميان خلفاء بنی عبّاس نیز، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)با خلفاء زیر معاصر بودند:

عبد اللّه بن محمّد، مشهور به سفاح (132 تا 137ه.ق).

أبو جعفر، مشهور به منصور دوانيقى (137 تا 158ه.ق).(1)

مردي جبّار، و عنيد، و ظلوم، و قبيح المنظر، و قليل العلم، بود. ولید در سال هشتاد و هفتم، و يا هشتاد و نهم هجری، شروع به ساختن مسجد اموي در شام، و تعمير مسجد رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در مدينه، كرد. و مال بسياری را برای ساخت، و تعمیر این دو مسجد صرف نمود.(1)

وليد بن عبد الملک در روز شنبه، نیمهٔ جمادي الأوّل سال نود و شش هجری، در شام وفات كرد. و مدّت حکومت او، نه سال، و هشت ماه، و دو شب، طول كشيد. و در آن هنگام، عمرش به چهل و سه سال رسيده بود، و چهارده پسر داشت. از عمر بن عبد العزيز نقل شده است: چون وليد را در لحد نهادم، ديدم كه پاهاي خويش را بر زمين مي كوبد، و دستهايش را ديدم كه به گردنش غل كرده بودند.(2)

در روز مرگ وليد، مردم با برادر او، سليمان بن عبد الملك بن مروان بيعت كردند. و او بر عكس وليد، مردي فصيح اللسان بود. سليمان پيوسته جامه هاي قيمتي و لطيف مي پوشيد، و مسجد جامع اموي را كه وليد بنا كرده بود، به إتمام رساند. او [به جهت عوام فریبی] نمازهایشرا در اوّل وقت به جا مي آورد، و حال آن که خلفاء بني اميه، که قبل از او به خلافت رسیده بودند، نمازهایشان را به تأخير مي انداختند، و در آخر وقت مي خواندند.(3)

با مرگ سلیمان در سال نود و نه هجری، عمر بن عبد العزيز به خلافت رسيد. و نقل شده: علّت به خلافت رسیدن او، این شد، كه وقتی سليمان در حال احتضار قرار گرفت، وصيّت نامه ای نوشت، و همه اكابر، و اعيان، و وجوه را بر آن شاهد گرفت، و وصيّت كرد، وقتی زمان مرگ من فرا رسيد، مردم را جمع كنيد، و وصيّت نامهٔ مرا براي آن ها بخوانيد، و هر كسی را که من تعيين كرده بودم، خليفهٔ خود قرار دهید.

پس وقتی سليمان مُرد، و از كار دفن او فارغ شدند، نداي «الصّلاة جامعة» سر دادند، و بعد طايفۀ بني مروان، و ساير طبقات مردم جمع شدند، تا ببينند قباي خلافت بر قامت چه كسي استوار خواهد شد. زُهري به پا خاست، و فرياد زد: اي مردم! هر کسی را که سليمان، براي

ص: 125

خلافت نام برده باشد، شما به آن راضي مي باشيد؟ گفتند: بله. پس وصيّت نامهٔ او را باز کردند، و در حضور مردم خواندند، سلیمان در آن نوشته بود:

«عمر بن عبد العزيز خليفه است، و پس از او، يزيد بن عبد الملك خلیفه می باشد.»

در آن وقت عمر بن عبد العزیز، در آخر جمعیت قرار داشت. آن گاه مردم به جانب او شتافتند، و دست و بازوي او را گرفتند، و او را بالای منبر بردند. منبر پنج پله داشت، ولی عمر بن عبد العزیز بر پله دوّم منبر نشست. در آن هنگام، اوّلین كسي كه با او بيعت كرد، يزيد بن عبد الملك بود، و بعد از او، ساير مردم، به غیر از سعيد و هشام، با او بيعت كردند، که آن دو نفر هم بعد از دو روز، با عمر بن عبد العزیز بيعت نمودند.(1)

عمر بن عبد العزیز، در ماه رجب سال صد و يكم هجري قمری، در «دير سمعان»، از شهرهای «حُمص» از دنيا رفت. و مدّت خلافت او دو سال، و پنج ماه، و پنج روز بود. و در آن زمان سي و نه سال از عمرش گذشته بود. و قبرش در «دير سمعان» است. بني عبّاس كه امواتبني اميّه را از گور بيرون می آوردند، و باقی ماندهٔ جنازهٔ آن ها را می سوزاندند، متعرض قبر عمر بن عبد العزیز نشدند.(2)

با مرگ عمر بن عبد العزيز، در ده روز آخر ماه رجب سال صد و یک هجری قمری، يزيد بن عبد الملك بن مروان، سبط يزيد بن معاويه بن أبي سفيان، بر اريكۀ سلطنت نشست، و تا مدّت چهل روز، به سيرۀ عمر بن عبد العزيز رفتار كرد. آن گاه چهل نفر از مشايخ شام نزد او آمدند، و قسم ياد كردند، كه خلفاء در قیامت، حساب و عقابي ندارند، يزيد هم به ظاهر فريب خورد، و از سيرهٔ عمر بن عبد العزیز دست كشيد.

نقل شده: در قلب یزید بن عبد الملک، محبّت کنیزی به نام «حبّابه»، غلبه كرده بود. و پيوسته با او در عيش و عشرت بود. تا آن كه حبابه مُرد، يزيد از مرگ او سخت غمگین شد، و عيشش منغّص گشت، و عقل او ناقص گرديد. به نحوی که مدّت زماني نگذاشت جنازۀ «حبابه»

ص: 126

را دفن كنند، و در طول این مدّت، پيوسته جنازهٔ او را مي بوسيد، و مي بوئيد، تا آن كه بدن «حبابه» متعفن شد، و گنديد.

و مردم بر اين كار خليفه خیلی عيب كردند، تا آن که در نهایت اجازه داد او را دفن کنند، و خودش از آن پس، بر سر قبر او اقامت نمود. یزید بن عبد الملک بعد از مدّتی دوباره امر كرد، تا قبر «حبابه» را نبش نمایند، و بدن گنديدۀ او را از قبر در آورند. بعد از پانزده روز از مرگ «حبابه»، يزيد بن عبد الملک هم مُرد.(1)

يزيد بن عبد الملك در روز جمعه، بیست و پنجم شعبان سال صد و پنج هجری، در «بلقا» از شهرهای دمشق از دنیا رفت. و جنازۀ او را حمل كردند، و در ما بين «جابيه» و «باب صغير» در دمشق دفن نمودند. مدّت عمر او سي و هفت سال، و ايّام خلافتش چهار سال، و يك ماه، و دو روز بوده است.(2)

وقتی يزيد بن عبد الملك از دنيا رفت، برادرش هشام، به جاي وي بر اریکه سلطنت نشست. و او مردي أحول، و غليظ، و بد خو، و موصوف به حرص، و بخل بوده است. و هيچ يك از خلفاءسابق، به اندازهٔ او، اموال مردم را در خزانه جمع آوری نكرده بودند، و نقل شده كه: در سفر حجّي لباس هاي او را سيصد شتر حمل مي كردند.

ما بين هشام، و وليد منافرت و دشمنی بود، به همین جهت پس از مرگ هشام، وليد او را غسل نداد، و به عنوان احتياط او را كفن نكرد، تا آن كه جنازۀ هشام گنديد. به هر ترتیب زماني سخت تر از زمان او بر رعيت نگذشت. هشام مردي با سياست بوده، و گفته شده است: در بین خلفاء بني اميه، سه نفر در امور سياسي بي نظير بودند؛ يكي: معاوية بن ايي سفيان. دوّم: عبد الملك بن مروان. سوّم: هشام بن عبد الملک. از این رو منصور دوانيقي در امر سياست، و تدبير امور مملكت، از هشام تقليد مي كرد.(3)

ص: 127

حرف ها را رها کن، به خدا قسم اگر دستت را ندهی، تا بیعت کنم، و یا این دست من، اگر بیعت نکنی، تو را به کاری وادارم می کنم، که طاقت آن را نداشته باشی. جهاد را ترک کرده ای، و خانه نشین شده ای، و پرده را انداخته ای، و از شرق و غرب برای تو پول می فرستند.

پس حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند: عمو! خداوند تو را رحمت کند، و خداوند تو را بیامرزد. ولی زید دشنام می داد، و می گفت: «وعده ما صبح است. صبح به زودی خواهد آمد»(1)، و بعد از خانهٔ حضرت صادق(علیه السلام)خارج شد. پس در این هنگام، مردم دربارهٔ سخنان زید صحبت، و اظهار نظر می کردند. ولی امام جعفر صادق(علیه السلام)به آن ها فرمودند:

«مَهْ، لَا تَقُولُوا لِعَمِّی زَیْدٍ إِلَّا خَیْراً، رَحِمَ اللَّهُ عَمِّی، فَلَوْ ظَفِرَ لَوَفَی.»(ساکت باشید، و دربارهٔ عمویم زید، جز نیکی، چیزی نگویید، خداوند عمویم را رحمت کند، اگر پیروز می شد به وعدهٔ خود وفا می کرد.)

راوی می گوید: زید سحرگاه دو مرتبه در خانهٔ حضرت امام صادق(علیه السلام)را زد، پس در را برای او باز کردم، با گریه و زاری داخل خانه شده، در حالی که می گفت: جعفر مرا ببخش، خداوند تو را ببخشد. از من راضی شو، خداوند از تو راضی باشد. از من درگذر، خداوند از تو بگذرد. حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به زید فرمودند: خداوند تو را ببخشد، و از تو راضی شود، و از تو بگذرد، چه خبری شده عمو جان؟

زید به حضرت عرض کرد: به خواب رفتم، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)را در خواب دیدم، که وارد خانهٔ من شدند، طرف راست ایشان امام حسن(علیه السلام)و در طرف چپ ایشان امام حسین(علیه السلام)بودند، حضرت فاطمه(علیها السلام)پشت سر، و حضرت علیّ(علیه السلام)جلو ایشان بودند، و در دست ایشان حربه ای بود، که مثل آتش می درخشید. و ایشان می فرمودند:

«إِیهاً یَا زَیْدُ! آذَیْتَ رَسُولَ اللَّهِ فِی جَعْفَرٍ، وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ یَرْحَمْکَ وَ یَغْفِرْ لَکَ وَ یَرْضَی عَنْکَ، لَأَرْمِیَنَّکَ بِهَذِهِ الْحَرْبَةِ، فَلَأَضَعُهَا بَیْنَ کَتِفَیْکَ ثُمَّ لَأُخْرِجُهَا مِنْ صَدْرِکَ.»

ص: 129

(وای بر تو ای زید! رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)را به واسطهٔ آزار دادن جعفر، آزار دادی. به خدا قسم اگر جعفر تو را نبخشد، و از تو نگذرد، و راضی نشود، با همین حربه به تو می زنم، و چنان بر پشت تو فرود می آورم، که از سینه ات خارج شود.)

پس با ترس و لرز از خواب بیدار شدم، و خودم را به شما رساندم. مرا ببخش، خدا شما را رحمت کند. پس حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به او فرمودند:«رَضِیَ اللَّهُ عَنْکَ وَ غَفَرَ لَکَ، أَوْصِنِی، فَإِنَّکَ مَقْتُولٌ مَصْلُوبٌ مُحْرَقٌ بِالنَّارِ. فَوَصَّی زَیْدٌ بِعِیَالِهِ وَ أَوْلَادِهِ وَ قَضَاءِ الدَّیْنِ عَنْهُ.»(1)

(خداوند از تو راضی باشد، و تو را بیامرزد، هر وصیّتی داری بکن، زیرا تو کشته خواهی شد، و به دار آویخته می شوی، و پیکرت را با آتش می سوزانند. پس زید دربارهٔ زن و فرزند خود، و پرداخت قرض هایش به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) وصیّت نمود.)

زید به این دلیل خروج نمود، كه در «رصافه»، كه از اراضي «قنسرين» است، بر هشام داخل شد، و چون وارد مجلس او شد، جايي براي نشستن خود پیدا نکرد، و آن ها هم براي او جايي را نگشودند. لذا زید، به ناچار در پايين مجلس نشست، و رو به هشام كرد، و فرمود:

«لَیْسَ اَحَدٌ یَکْبُرُ عَنْ تَقْوَی اللّهِ، وَ لا یَصْغُرُ دُون تَقْوَی اللّهِ، وَ اَنَا اُوصِیکَ بِتَقْوَی اللّهِ، فَاتَّقْهِ!»

(هيچ كس نمى تواند از تقواى الهی سرباز بزند، و آن را كوچك شمارد، و من تو را به تقواى خداوند سفارش مى كنم. پس از خداوند بترس.)

در این هنگام هشام به او گفت: ساكت باش، ای بی مادر! تو آن كسي هستی كه به خيال خلافت افتاده، و حال آن كه تو فرزند كنيزي مي باشي؟! زيد گفت: یا امیر المؤمنین! همانا براي

ص: 130

حرف تو جوابي وجود دارد، اگر دوست داری با آن، جواب تو را بدهم. و اگر مایل نیستی، ساكت باشم. هشام به زید گفت: بگو. گفت:

«انَّ الاُمَهّاتِ لا يُقعِدنَ بالرّجال عَن الغَايَاتِ.»

(پستي رتبهٔ مادران، موجب پستي قدر فرزندان، و رسیدن آن ها به مقصد نمي شود.)بعد زید به او فرمود: مادر اسماعيل(علیه السلام)كنيزي متعلق به مادر اسحاق(علیه السلام)بود، و با آن كه مادرش كنيز بود، حقّ تعالي او را به نبوّت مبعوث فرمود، و او را پدر عرب قرار داد، و از صلب او پيغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم)را بيرون آورد. اينك تو مرا به سبب مادرم طعنه مي زني، و حال آن كه من فرزند علیّ، و فاطمه(علیهما السلام)مي باشم. پس برخاست، و از نزد او بيرون آمد، و به طرف كوفه رفت. سپس قراء و اشراف كوفه با او بيعت كردند، و بعد از مدّتی زيد خروج كرد.

و يوسف بن عمر ثقفي، از طرف هشام، برای جنگ با زید آماده شد، همين كه تنور جنگ گرم شد، اصحاب زید مکر و حیله نمودند، و بيعت خود را شکستند، و فرار كردند. و او با جماعت قليلي باقي ماند، و پيوسته جنگ رو به سختي می رفت، تا این که شب شد، و لشكريان دست از جنگ كشيدند، و در آن حال زيد زخم های بسياری برداشته بود، و تيري هم بر پيشانيش اصابت کرده بود، پس از روستاهای كوفه، حجّامي را نزد او آوردند، تا پيكان تير را از پیشانی او بيرون بیاورد، همين كه حجّام آن تير را بيرون آورد، زيد از دنيا رفت.

پس جنازۀ او را برداشتند، و در جوي آبي دفن نمودند، و قبر او را از خاك و گياه پر كرده، و آب بر روي آن جاري نمودند، و از آن حجام نيز پيمان گرفتند كه اين مطلب را آشكار نكند. ولی همين كه صبح شد، حجام نزد يوسف رفت، و مکان قبر زيد را به او نشان داد. يوسف نیز قبر زيد را شكافت، و جنازهٔ او را بيرون آورد، و سرش را جدا كرد، و براي هشام فرستاد. هشام نیز در نامه ای برای او نوشت:

«زيد را برهنه، و عريان بردار بكش.»

لذا يوسف او را در كناسۀ كوفه، برهنه بر دار آويزان کرد. آن گاه بعد از مدّت زماني، هشام براي يوسف در نامه ای نوشت:

ص: 131

«جثۀ زيد را به آتش بسوزان، و خاكسترش را به باد بده.»(1)البته أبو الفرج اصفهانی در این باره از أبو مخنف، از موسی بن أبو حبیب روايت كرده است: زيد تا ايّام خلافت وليد بن يزيد، بر دار آويزان بود، پس همين كه يحيي فرزند زيد خروج كرد، وليد در نامه ای براي يوسف بن عمر ثقفي نوشت:

«أَمَّا بَعْدُ. فَإِذَا أَتَاكَ كِتَابِي هَذَا، فَانْظُرْ عِجْلَ أَهْلِ الْعِرَاقِ، فَاحْرِقْهَ، وَ اَنْسِفْهُ فِیْ الْيَمِّ نَسْفاً، وَ السَّلاَم.»(2)

(زمانی که این نامهٔ من به دستت رسید، متوجه گوسالهٔ اهل عراق شو، و آن را بسوزان، و خاکسترش را به باد بده، و السلام.)

يوسف نیز بر حسب اين مكتوب، و نامهٔ ولید، خراش بن حوشب را امر كرد، تا زيد را از دار به زير آورد، و بعد بدن او بسوزاند، و خاكسترش را در فرات به باد داد.(3) أبو الفرج اصفهانی در ادامه این روایت، از موسی بن أبو حبیب نقل کرده است:

«رَأَيْتُ زَيْدَ بْنَ عَلِیٍّ مَصْلُوْباً بِالْكُنَّاسَةِ، فَمَا رَأَى أَحَدٌ لَهُ عَوْرَةٌ، اسْتَرْسَلَ جِلْد مِنْ بَطْنِهِ، مِنْ قُدَّامِهِ، وَ خَلْفِهِ حَتَّى سَتَرَ عَوْرَتَهُ.»(4)

(زید بن علیّ را در حالی که به دار آویخته شده بود، بر کناسه دیدم، که عورتش را هیچ کس نمی دید، چرا که پوستی از شکمش، بر پیش روی او، و بر پشت وی آویخته شده بود، به نحوی که عورتش را پوشانده بود.)

در برخی از روايات آمده است: بدن زید، چهار سال بر دار آويخته بود. بعد از این مدّت، بدن او را از بالای دار فرود آوردند، و آتش زدند، و خاکستر آن را به باد دادند. و در روايت دیگری

ص: 132

نقل شده است: شخصي در خواب رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)را دید، كه بر دار زيد تكيه كرده بودند، و به مردم مي فرمودند: آيا با فرزند من چنين مي كنيد؟(1)به هر صورت هشام بن عبد الملک بن مروان، بعد از انجام جنایات بی شمار، در طول زندگی خود، در روز چهارشنبه، ششم ربيع الآخر سال صد و بيست و پنجم هجري، در رصافهٔ قنسرين وفات کرد. و مدّت عمر او در هنگام مرگ، پنجاه و سه سال بود. و سلطنت او قريب بيست سال طول كشيد.(2)

در روز مرگ هشام، وليد پليد بر سرير خلافت نشست. او مردي خبيث السيرة، و ملحد، و بد كيش، و معروف به فسق و جور بود. او به هيچ وجه ملتزم به اسلام نبود، و پيوسته به شرب خمر، و غنا، و لهو و لعب، و انواع فسق و فجور، و طرب، اشتغال داشت. و هيچ كدام از خلفاء بني اميه به اندازه او، شرب خمر نمی كردند.

او دستور داده بود، بركه ای را مملو از شراب كرده بودند، و گاهي كه طرب بر او غلبه مي كرد، خود را داخل آن بركه مي افكند. و در آن هنگام به قدری از شراب های آن مي آشاميد، كه اثر کم شدن شراب ها، در بركه ظاهر مي گشت.(3)

ولید به هیچ چیز پای بند نبود. به نحوی که روایت شده است: يك روز وليد ملحد به خانه اش آمد، به ناگاه دختر خودش را دید، كه با دايه اش نشسته است، لذا بر زانوي وي بنشست، و بكارت وي را زائل كرد، دايه دخترش به او گفت: آیا دين مجوس را پيشه كرده اي؟ وليد در پاسخ او، اين را شعر خواند:

مَنْ رَاقَبَ النَّاسَ مَاتَ غَمّاً *** وَ فَازَ بِاللَذَّةِ الجَسُورُ(4)

هر کس با مردم رقابت کند، با اندوه بمیرد، ولی شخص پرجرأت به لذّت می رسد.

ص: 133

يك روز سليمان، برادر وليد، در مجلسي گفت: خدا برادرم وليد را لعنت کند، كه او مرد فاجري بود، و مرا تكليف به فحشا كرد (يعني تكليف به لواط نمود). كسي از خويشاوندانش بود، به او گفت: ساكت باش، به خدا قسم كه اگر او قصد كرده باشد، همانا انجام داده است.(1)يك شب مؤذن اذان صبح را گفت: پس وليد برخاست، و شراب خورد، و با کنیزی كه او هم مست بود نزدیکی كرد، و قسم خورد كه جز آن کنیز، کس دیگری برای مردم، نماز جماعت را نخواهد خواند. از این رو لباس خود را به آن کنیز پوشانيد، و او را مست، و با حالت جنابت، به مسجد فرستاد، تا برای مردم نماز جماعت بخواند.(2)

و همچنین در کتاب «اخبار الدّول» آمده است: ولید كافر قصد عزيمت برای رفتن به مکه، در ایّام حجّ كرد، فقط به این نیّت که دوست داشت بر پشت بام کعبه شراب بنوشد.(3)

و روايت شده است: رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)دربارهٔ او فرموده بودند:

«لَيَكُونَنَّ في هذه الاُمّةِ رَجُلٌ، يُقالُ لَهُ: الوَليد، لَهُو أشدُّ لِهذهِ الأمّةِ مِن فِرعَونَ لِقَومِهِ.»(4)

(برای این امّت مردی می باشد، که به او ولید می گویند، همانا او برای این امّت بدتر از فرعون برای قومش است.)

و در کتاب «اخبار الدّول» آمده است: صاحب کتاب «كوكب الملك» نقل كرده: وليد به سي و سه بليّه مبتلا شده بود، که كمترین بليه او آن بود، كه از ناف خود بول مي كرد.(5)

به هر تقدیر هنگامی که فسق و فجورِ وليدِ پليد، فاش، و شايع شد. مردم نسبت به او عداوت پیدا کردند، و همگي بر او خروج كردند، و اهل دمشق بر خلع او از خلافت اجماع كردند، و قصد کردند، كه او را بكشند، و لباس خلافت را بر پسرعمویش يزيد بپوشانند، به همین خاطر

ص: 134

يزيد را از باديه به شهر آوردند، و هم قسم شدند، که همگی یزید را یاری نمایند. تا با وليد وارد جنگ و قتال شود. و در آن وقت وليد برای شکار کردن به ناحيۀ «تدمر» رفته بود.(1)پس يزيد آماده جنگ با وليد شد، و كارزار عظيمي ما بين آن ها واقع گرديد، تا آن که در نهایت وليد شکست خورد، و به قصر خود فرار كرد. و در آنجا متحصن گردید. از این رو لشكر يزيد قصر را محاصره كردند، و بالاخره داخل قصر شدند، و وليد را به بدترین وجه ممکن كشتند، و سرش را بر دیوار اطراف قصر آويزان کرده، و تن او را در خارج باب فرديس دفن نمودند.(2)

روایت شده است: ولید، دو روز مانده به آخر جمادي الآخر سال صد و بیست و شش هجری، در «بحراء»، که يكي از روستاهای دمشق می باشد، گشته شد. و مدّت حکومت ولید، يك سال، و دو ماه، و بيست و دو روز بوده است. و عمرش در هنگام کشته شدن، به چهل سال رسيده بود، و در بحراء نیز دفن شد.(3)

به يزيد بن عمرو تيمي وارد شد، و مدّت شش ماه نزد او ماند. در این هنگام جماعتي از مُحَكِّمَه،(1)به جهت جنگ با بني اميّه، می خواستند با یحیی متحد و هم دست شوند. ولی يزيد بن عمرو، يحيي را از همراهي با آن ها نهي كرد، و به او گفت:

«چگونه برای دفع اعداء، از جماعتي كه از حضرت علیّ(علیه السلام)و اهل بيتش(علیهم السلام) اظهار بی زاری مي کنند، استعانت مي جوئي؟»

لذا يحيی، از سرخس، به جانب بلخ رفت. و بر جريش بن عبد اللّه شيباني وارد شد، و نزد او ماند، تا هشام از دنيا رفت، و وليد خليفه شد.(2) آن گاه يوسف بن عمرو، براي نصر بن سيّار، حاکم خراسان، نامه نوشت، كه عده ای را نزد جريش بن عبد اللّه شیبانی بفرست، تا يحيي را دستگیر نماید. از این رو نصر، براي عقيل، حاکم بلخ، نامه ای نوشت، و در نامه خطاب به او گفت: جريش بن عبد اللّه را بگير، و او را رها نكن، تا يحيي را به تو تحویل دهد.

بدین منظور عقيل، به دستور نصر بن سيار، جريش بن عبد اللّه شیبانی را گرفت، و ششصد تازيانه به او زد، و به او گفت: به خدا سوگند، اگر يحيي را به من تحویل ندهی، تو را مي كشم. ولی مع الوصف جريش بن عبد اللّه، از تحویل دادن یحیی به او امتناع كرد. امّا در این بین، قريش، پسر جريش بن عبد اللّه، به عقيل گفت: با پدر من كاري نداشته باش، چرا كه من يحيي را به تو تحویل مي دهم.

لذا قریش، جماعتي را با خود برداشت، و در صدد جستجو، و پیدا نمودن يحيي بر آمد. و يحيي را در خانه اي، كه در داخل خانۀ ديگری بود، یافت. پس قریش، یحیی را با يزيد بن عمرو، كه يكي از اصحاب یحیی در كوفه بود، گرفتند. و نزد نصر بن سيار فرستادند. نصر هم یحیی را در قيد و بند كرده، و زندانی نمود. و بعد شرح حال او را، در ضمن نامه ای، براي يوسف بن عمر نوشت، يوسف نيز قضيه را براي وليد نوشت. وليد هم در جواب نامهٔ او نوشت:

ص: 136

يحيي، و اصحاب او را از بند رها كنند. يوسف نیز مضمون نامۀ وليد را، براي نصر بن سیار نوشت، نصر هم يحيي را طلبيد، و او را از هر فتنه ای برحذر داشت، و هزار درهم، با دو استر به وي داد، و به او امر كرد، كه به وليد ملحق شود.(1) ولی وقتی يحيي آزاد شد، به طرف سرخسحرکت کرد، و از آنجا به نزد عمرو بن زراره، والي ابرشهر، رفت. عمرو، به يحيي هزار درهم داد، تا خرج خود كند، و او را به طرف بيهق، كه دورترین شهر خراسان بود، روانه کرد.

يحيي در بيهق، عده ای را با خود متحد نمود، و براي آن ها مرکب خريد، و برای دفع عمرو بن زراره، حاکم ابرشهر، حرکت کرد. عمرو وقتی از خروج يحيي مطّلع شد، قضيه را براي نصر بن سيار نوشت، نصر هم نامه ای برای عبد اللّه بن قيس، حاکم سرخس، و براي حسن بن زيد، حاکم طوس، نوشت، تا هر دو به ابرشهر بروند، و در تحت فرمان عمرو بن زراره، با يحيي، مقابله كنند. لذا عبد اللّه، و حسن با لشکرهای خود، به نزد عمرو رفتند، و به این نحو، یک لشکر ده هزار نفری مهیا كردند، و آماده جنگ با يحيي شدند.

يحيي با سواران خود به جنگ آن ها آمد، و با آن ها وارد جنگ سختي شد، و در پايان كار عمرو بن زراره را كشت، و لشكر او را متفرق كرد، و پیروز گشت، و اموال لشگرگاه عمرو را به غنيمت گرفت، و پس از آن، به طرف هرات حرکت کرد. سپس از هرات، به جوزجان، كه ما بين مرو، و بلخ، و از بلاد خراسان است، وارد شد. در این هنگام، نصر بن سيّار، سَلَم بن اَحور را با هشت هزار سوار شامي و غير شامي، به جنگ يحيي فرستاد. و در روستای ارغوي، دو لشكر با هم رو به رو شدند، و يحيي سه شبانه روز، با آن ها جنگ كرد، تا آن كه لشكریان او كشته شدند، و در پايان كار، تيري بر پیشانی يحيي اصابت کرد، و کشته شد.(2)

سَلَم بن اَحور بعد از مرگ يحيي، بدن او را برهنه كرد، و سرش را جدا نمود، و براي نصر فرستاد، نصر هم سر او را براي وليد فرستاد. سپس بدن يحيي را بر دروازه شهر جوزجان، به دار آويخت. و پيوسته بدن او بر دار آويخته بود، تا اركان سلطنت امويه متزلزل گشت، و سلطنت بني عبّاس قوّت گرفت، و ابو مسلم مروزي، داعي دولت عبّاسيه، سَلَم بن اَحور، قاتل يحيي را كشت، و بدن يحيي را غسل داد، و بعد از كفن کردن، بر او نماز خواند، و در همان جا، او را دفن نمود.

ص: 137

و بعد هر کسی را که در قتل یحیی شرکت کرده بود را به قتل رساند.(1) قتل يحيي، در سال صد وبیست و پنج هجری واقع شد. مادر او، «ريطه»، دختر أبو هاشم، عبد اللّه ابن محمّد حنفيه بوده است.(2)

متوكل بن هارون، راوي صحيفهٔ سجادیة مي گويد: در زماني كه يحيي متوجه خراسان شده بود، به خدمت او رسيدم، و سلام كردم، پس یحیی به من گفت: از كجا مي آيي؟ گفتم: از حجّ، لذا یحیی از من، احوال پسر عموهای خود، كه در مدينه بودند را پرسيد. و در پرسش از حال حضرت جعفر بن محمّد(علیهما السلام)مبالغه نمود. از این رو من، از حال آن حضرت، و اندوه ایشان، بر شهادت پدرش، زید، به او خبر دادم، یحیی به من گفت:

«قَدْ کَانَ عَمِّی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ(علیهما السلام)أَشَارَ عَلی أبِی بِتَرْکِ الْخُرُوْجِ، وَ عَرَّفَهُ انْ هُوَ خَرَجَ وَ فَارَقَ الْمَدینَةَ، مَا یَکُونُ إلَیْهِ مَصِیرُ أَمْرِهِ.»

(همانا عمویم، حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، پدرم را به ترک قیام سفارش کرده بودند، و به پدرم فهمانده بودند، که در صورت قیام، و جدا شدن از مدینه، کارش به کجا خواهد رسید.)

بعد یحیی به من گفت: آیا پسر عمویم، جعفر بن محمّد(علیهما السلام)را، در أیّام حجّ ملاقات كردي؟ گفتم: بله. یحیی گفت: آیا دربارۀ من، و اوضاع، و کارهایم، از ایشان چیزی نشنيدي؟ گفتم: فداي شما شوم! دوست ندارم، آن چه شنيدم را برای شما نقل كنم. یحیی گفت: آیا مرا از مرگ مي ترساني؟ آن چه از ایشان، دربارهٔ من شنيده اي را بگو. لذا به یحیی گفتم: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) شنیدم، که می فرمودند:

«إنَّكَ تُقْتَلُ، و تُصْلَبُ، كَمَا قُتِلَ أَبُوكَ وَ صُلِبَ.»

(همانا تو کشته مي شوي، و به دار آویخته می گردی، همان گونه که پدرت کشته شد، و به دار آويخته گشت.)

ص: 138

پس يحيي از شنيدن اين خبر، رنگ صورتش تغيير كرد، و اين آيهٔ مباركه را تلاوت نمود: (يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ ۖ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ(1))...(2)

به هر تقدیر، يزيد بن وليد بن عبد الملك در شب جمعه، بيست و سوّم جمادي الآخر سال صد و بیست و شش هجری علم خلافت برافراشت. و در این هنگام، مردم شام، پسر عمویش، وليد بن يزيد بن عبد الملک را از خلافت خلع كردند، و دست بيعت با يزيد دادند. آن گاه يزيد، فرمان قتل وليد را صادر کرد، و گفت: هر كس سر او را بياورد، صد هزار درهم جايزه می گيرد. لذا اصحاب او به جانب «بحراء»، كه نام روستائی در دمشق بود، رفتند، و وليد را محاصره كردند، در آن هنگام وليد گفت: حال من در امروز، مثل حال عثمان بن عفّان است. پس بر سر او ريختند، و خون ولید را ريختند، و سرش را جدا كردند، و در دمشق گرداندند، و پس از آن به دروازهٔ دمشق آويزان کردند.(3)

مدّت خلافت يزيد بن ولید بن عبد الملک، از زمان قتل وليد بن یزید بن عبد الملک، تا وقتي كه وفات او رسيد، پنج ماه و دو شب بوده است. و او در روز يك شنبه، هلال ذي الحجهٔ سال صد و بیست و شش هجری، در دمشق وفات كرد، و ما بين «باب جابيه»، و «باب صغير» مدفون گشت، و عمرش در آن زمان به چهل و شش، و یا به چهل سال رسيده بود.(4)

وقتی يزيد بن وليد بن عبد الملك از دنيا رفت، به حسب وصيّت او، برادرش ابراهيم، بر تخت سلطنت نشست. و مدّت چهار ماه، يا دو ماه، و ده روز خلافت کرد. ولكن خلافت بر او مستقر نبود، و در ايّام خلافت او، هرج و مرج، و اختلاط، و اختلاف كلمه به وجود آمد. مردم يك هفته به او، با عنوان خلیفه سلام مي کردند، و يك هفته، اعتنائی به او نمي نمودند. امر بدين منوال بود، تا آن كه مروان بن محمّد خروج كرد، و از جزيره، داخل دمشق شد، و آماده جنگ با ابراهیم

ص: 139

گشت. ابراهيم نیز چون دولتش قوّت و قدرتي نداشت، به ناچار فرار کرد، مروان نیز او را دنبال کرد، و در نهایت او را به قتل رساند، و جسدش را به دار آویخت.(1)

از زمان ابراهيم و مروان، سلطنت بني مروان رو به ضعف و اضمحلال آورد، تا وقتي كه مروان گشته شد، پس به يكباره دولت از آن ها، به بني عبّاس منتقل گشت. در ايّام خلافت ابراهيم، و به قول بعضي در ايّام وليد، حضرت باقر العلوم(علیه السلام)به شهادت رسیدند.(2)

و در روز دوشنبه، چهاردهم صفر سال صد و بیست و هفت هجری، بعد از قتل ابراهيم در «دمشق»، يا در «حرّان»، كه يكي از شهرهای مصر است، مردم با مروان بن محمّد بن مروان بن حکم بيعت كردند.(3)

و مروان ملقب به «حمار» بود، و در اين که چرا او به این لقب مشهور شد، دلايل مختلفی گفته شده است. و در کتاب «اخبار الدول» آمده است: مروان به سبب كثرت صبرش بر شدائد، و سختی های جنگ، و این که هيچ گاه از جنگ روي برنمي تافت، ملقب به حمار شده بود. و از اين باب است كه مي گويند: «فُلانٌ أصبَرُ مِن حِمارٍ في الحُروُب؛ فلانی در جنگ ها از خر شکیباتر است.»(4)

مروان بن محمّد بن مروان بن حکم، در اوائل سال صد و سی و دو هجری گشته شد، و ايّام خلافت او، تا وقتي كه كشته گشت، پنج سال، و ده روز، و به قول ديگری: پنج سال، و سه ماه بوده است.(5)

در ايّام خلافت مروان، عبد الرحمن بن محمّد، معروف به أبو مسلم مَروَزي خراساني، قیام كرد. و مردم را به بيعت نمودن با ابراهيم بن محمّد بن علیّ بن عبد اللّه بن عبّاس بن عبد المطلب، ملقب به امام دعوت نمود. و نصر بن سيّار، كه در آن زمان، از گماشتگان مروان، در بلاد خراسان بود، دولتش رو به ضعف و اضمحلال آورده بود. لذا او هر چه با مروان مكاتبه كرد، و از او کمک

ص: 140

خواست، مروان نتوانست او را ياري كند، و لشكر براي او روانه نمايد. چرا که در آن وقت، مروان نیز مشغول دفع خوارج، و جنگ با آن ها بود.(1)

نصر بن سيّار، چون تاب مقاومت در برابر أبو مسلم را نداشت، به ناچار از حکومت خراسان دست كشيد، و به طرف ري سفر كرد، و از آنجا، به ساوه رفت، و در ساوه، از كثرت حزن و غصه وفات كرد. و از طرف دیگر نیز كار أبو مسلم بالا گرفت، و خراسان را تصرف نمود، و امر كرد که مردم لباس سياه را شعار خود نمایند، و رنگ پرچم ها را نيز سياه قرار دهند.

وجود نازنین حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، مدّت ها قبل از به حکومت رسیدن بنی عبّاس، به کمک أبو مسلم خراسانی، از این امر خبر داده بودند. و تصریح نموده بودند، که أبو مسلم، در این مسأله نقش پر رنگی خواهد داشت. چنانچه مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)در این باره، از زکار بن ابی زکار واسطی روایت فرموده است:

در محضرحضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)بودم، که مردی سر مبارک حضرت را بوسید، پس حضرت لباس او را لمس کردند، و به او فرمودند: تا امروز لباسی سفیدتر، و زیباتر از این ندیده بودم، عرض کرد: فدای شما شوم! این لباس سرزمین ما می باشد، و من بهتر از این نوع لباس را برای شما هدیه آورده ام. حضرت فرمودند: ای معتب! هدیه را از او بگیر. سپس آن مرد خارج شد، و حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) بعد از رفتن او فرمودند:

«صَدَقَ الْوَصْفُ، وَ قَرُبَ الْوَقْتُ، هَذَا صَاحِبُ الرَّایَاتِ السُّودِ الَّذِی یَأْتِی بِهَا مِنْ خُرَاسَانَ. ثُمَّ قَالَ: یَا مُعَتِّبُ! الْحَقْهُ فَسَلْهُ مَا اسْمُهُ. ثُمَّ قَالَ: إِنْ کَانَ عَبْدَ الرَّحْمَنِ، فَهُوَ وَ اللَّهِ هُوَ.»

(اوصاف بر او تطبیق می کند، و زمانش نزدیک شده است. این همان صاحب پرچم های سیاه می باشد، که با آن ها از خراسان خواهد آمد. سپس فرمودند: ای معتب! خود را به او برسان، و از او نامش را سؤال کن، سپس فرمودند: اگر نامش عبد الرحمن باشد، به خدا قسم این همان شخص است.)

ص: 141

راوی می گوید: معتب برگشت، و به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)عرض کرد: او گفت: نام من عبد الرحمن است. راوی می گوید: وقتی فرزندان عبّاس حاکم شدند، به او نگاه کردم، و دیدم که او، عبد الرحمن، أبو مسلم می باشد.

به هر تقدیر، مروان چون مطلّع شد، كه ابراهيم الامام، خيال سلطنت دارد، و أبو مسلم مردم را به بيعت با او فرا مي خواند، به گماشتگان خود نوشت، در هر جا که ابراهيم را یافتید، او را دستگير نمايید. پس ابراهيم را در روستای كداد و حُميمه دستگير كردند، و نزد مروان فرستادند، مروان او را در حرّان زندانی كرد، و ابراهیم مدّتي در زندان بود، تا آن كه انباني را پر از آهك كردند، و سر ابراهیم را در ميان آن نمودند، ابراهيم مدّتي دست و پا زد، تا از دنیا رفت.(1)

در ايّامي كه ابراهيم در حبس بود، چون از آزاد شدن خود نااميد شده بود، وصيّت نامه ای نوشت، و برادر خود، عبد اللّه سفاح را به عنوان خلیفه و جانشین خود قرار داد. و آن وصيّت نامه را به شخصي سپرد، و گفت: اين مكتوب را با خود نگاه دار، هر زمانی كه من كشته شدم، آن را به سفاح برسان.

وقتی ابراهيم كشته شد، و آن مكتوب در حميمه به سفاح رسيد، منصور دوانیقی برادرش را، با عموی خود، عبد اللّه بن علیّ، به همراه جماعتي از اهل بيت خويش، طلبيد، و به موازرت و همراهي ايشان، به جانب كوفه شتافت. آن ها در سال صد و سي و دوّم هجری، در كوفه، مردم را به بيعت سفّاح فرا می خواندند، مردم نيز با او بيعت مي كردند. پس در آن هنگام سفّاح لشكر خود را، با لشکر أبو سلمۀ خلّال، به هم ضمیمه کرد، و در كوفه عموی خود، داوود بن علیّ را، به عنوان خليفه قرار داد، و عموی ديگر خود، عبد اللّه بن علیّ را به جنگ با مروان فرستاد.(2)

عبد اللّه با لشکر خراسان راه پيمود، تا در «زاب موصل»، در دوّم جمادي الآخر سال صد و سی و دو هجری، با لشکر مروان رو به رو شد، و جنگ سخت، و شدیدي بين آن ها واقع شد، و در نهایت لشكر بني عبّاس پیروز شد، و تعداد زیادی از لشكر مروان را كشتند، و بسياري از آن ها هم در آب غرق شدند. به نحوی که فقط تعداد کسانی که از لشکر مروان، از بني اميّه غرق شدند،

ص: 142

به سيصد تن نفر می رسید. و امّا افرادی که در لشکر مروان، از غير بني اميه بودند، و در آب غرق شده بودند، تعداد بي شماری را شامل می شدند.

به هر تقدیر، لشكر مروان متفرق شد، و او در روز شنبه، يازدهم جمادي الآخر سال صد و سی و دو هجری، به طرف موصل فرار كرد، و چون اهل موصل او را راه ندادند، از آن جا به حران رفت، چرا که خانهٔ مروان، و خزانه های او، در «حران» بود. و اهل حران، با امير المؤمنين(علیه السلام) در نهايت عداوت و عناد بودند، و همیشه آن حضرت را سب مي كردند، حتّي در زمانی که دیگر کسی به امیر المؤمنین(علیه السلام)لعن نمی کرد، اهل حران، لعن به حضرت را ترك نكردند، و مي گفتند:

«لَاْ صَلَاْةَ إِلَّاْ بِلَعْنِ أَبِیْ تُرَاْبٍ.»(1)

(نماز بدون لعن أبو تراب - یعنی حضرت علىّ(علیه السلام)- نماز نيست.)

مروان از ترس عبد اللّه، در حران توقف نکرد، و با خانواده خود، و جماعتی از بني اميّه، و بقيهٔ لشکر خود، از حران بيرون آمد، و به طرف نهر اردن، و فلسطين سفر كرد. عبداللّه بن علیّ نیز به جانب حران آمد، و قصر مروان را خراب كرد، و خزائن، و اموال او را غارت نمود، آن گاه به جانب دمشق رفت، و اهل دمشق را محاصره كرد، و وليد بن معاوية بن عبد الملك را، با جماعت بسياری از مردم شام كشت. و يزيد، و برادر او را، با عبد الجبار بن يزيد بن عبد الملك اسير كرد، و به نزد سفّاح فرستاد، سفاح هم آن ها را كشت، و جنازهٔ آن ها در حيره به دار آويخت.

آ ن گاه عبد اللّه به جهت دفع مروان، به جانب نهر اردن، سفر كرد، و در نيمۀ ذي القعدهٔ سال صد و سی و دو هجری، به آنجا رسيد، و جماعت بسياري از بني اميّه، كه بیشتر از هشتاد نفر بودند را كشت.(2) و بعد برای دفع مروان حركت كردند، و در بوصير، كه از روستاهای فيّوم است، مروان را يافته، و او را محاصره نمودند. در اين وقت مروان در كنيسۀ بوصير بود، وقتی صداي هياهوي لشكر را شنيد، شمشير كشيد، و بيرون دويد. لشكر بني عبّاس هم دور او را احاطهكردند، و با وي جنگ كردند، تا او را كشتند. و عامر بن اسماعيل امر كرد، سر او را قطع نمایند، و زبانش را ببرند، و دور افكند. در همان زمان نیز گربه اي حاضر شد، و زبان مروان را خورد.

ص: 143

و از عجائب روزگار آن كه قبل از اين واقعه، مروان شنيده بود، كه یکی از خادمانش، نمامي كرده است. لذا زبان او را بريده بود، و همين گربه زبان او را هم خورده بود. به هر صورت در روز يك شنبه، بيست و هفتم ذي الحجهٔ سال صد و سی و دو هجری، مروان كشته شد، و دولت بني اميه منقرض گشت.(1) مدّت سلطنت مروان، تا زمان بيعت مردم با سفّاح، پنج سال، و هفتاد روز بوده است. و تا زماني كه كشته شد، پنج سال، و ده ماه، و دو روز طول کشید. لذا از زمان بيعت مردم با سفّاح، و قتل مروان، هشت ماه می باشد.(2)

بعد از آن که بنی عبّاس به قدرت رسیدند، بني اميه دو گروه شدند: يك دسته از آن ها کسانی بودند، كه در شام اقامت داشتند، و با كشته شدن مروان، منقرض شدند. و گروه ديگری از آن ها، افرادی بودند، كه از ترس حکومت بنی عبّاس در مغرب زمين اقامت كردند، و سببش آن شد كه چون خلافت، به بني عبّاس منتقل شد، آن ها در صدد قتل بنی امیه بر آمدند، و ايشان را در هر جائی که می یافتند، می كشتند. و هر چه آن ها فرار می كردند، به جستجوي ايشان برمی آمدند، و ايشان را زنده نمی گذاشتند.

و از جمله كساني كه فرار كردند، و از این ماجرا جان به در بردند، عبد الرحمن بن معاوية بن هشام بن عبد الملك، به همراه برخی از اطرافیانش بود. كه به جانب مغرب فرار كرد، و اهل اندلس در سال صد و سی و نه هجري، با او بیعت کردند. و او در سال صد و هفتاد و یک هجری، وفات كرد، و پسرش هشام بن عبد الرحمن به جاي او نشست. و بعد از او، فرزندش حَكَم بن هشام، و سپس عبد الرحمن بن حكم، و بعد محمّد بن عبد الرحمن به خلافت رسیدند. لذا پيوسته سلطنت از پدران به پسران، و برادران منتقل شد، تا به اميّه رسيد، که در این زمان، دولت بني اميهٔ ساكنِ اندلس نیز منقرض شد.(3)

به هر ترتیب در روز جمعه، سيزدهم ربيع الاوّل، و يا نيمهٔ جمادي الآخر سال صد و سی و دو هجری، سفاح لباس خلافت پوشيد، و مردم با وي بيعت كردند. سپس او به طرف مسجد رفت، و بر منبر قرار گرفت، و ايستاده خطبۀ روز جمعه را خواند. به همین خاطر صداي مردم بلند شد،

ص: 144

كه سنّت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)را احیا کردی، و اين سخن كنايه ای به بني اميّه بود. چرا که آن ها نشسته خطبه مي خواندند.(1)

سفّاح مردي رئوف و مهربانی بود، و در وقت طعام، از همهٔ حالات خوشحال تر، و گشاده روئيش بيشتر بود. سفاح، أبو سلمه حفص خلال را وزير خود كرده بود، و او را وزير آل محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم)مي گفتند. و این خود نشان دهندهٔ آن است، که بنی عبّاس از نام اهل بیت(علیهم السلام)، برای به قدرت رسیدن نهایت سوء استفاده را نمودند. أبو سلمه حفص خلال، اوّلین كسي بود، كه در دولت بنی عبّاس، وزارت بر او قرار گرفت. ولی أبو مسلم خراسانی درصدد قتل او برآمد، و مترصد فرصت بود، تا آن که وقتی شبي أبو سلمه از خانهٔ سفّاح بيرون آمد، كه به خانه اش برود، اصحاب أبو مسلم بر سر او ريختند، و خونش را ريختند.

قتل أبو سلمه بعد از چهار ماه از خلافت سفاح اتفاق افتاد. و چون دولت بنی عبّاس با سعي و کوشش های أبو مسلم مَروزی خراسانی مستقر شده بود، سفّاح، به او آسيبي نرساند، بلكه به او احترام هم مي كرد. سفّاح چهار سال و نه ماه خلافت كرد. و در روز يك شنبه، دوازدهم ذي الحجۀ سال صد و سی شش هجری قمری، سفّاح در انبار، در شهری كه خودش بنا كرده بود، و نام آنجا را هاشميه قرار داده بود، از دنيا رفت. و در آن زمان سي و سه، يا سی و دو سال از عمرش گذشته بود.(2)

وقتی سفّاح از دنیا، منصور دوانیقی، به سلطنت رسید. و در اوّلین اقدام خود، در بیست و پنج شعبان سال صد و سی و هفت هجری، دستور قتل أبو مسلم خراسانی را صادر کرد، از این رو او در «رومية المداين» كشته شد.

وجود نازنین حضرت اميرالمؤمنين(علیه السلام)در يكي از خطبه هاي خود از خلافت بني اميّه، و انتقال آن به بني عبّاس خبر داده بودند. و در آن خطبه به اوصاف مشهور، و خصائصبعضي از خلفاء بني عبّاس اشاره فرموده بودند. و در قسمتی از آن خطبه، که محدّث بزرگ جهان شیعه، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از مرحوم ابن شهر آشوب مازندرانی (قدس سره)آن را نقل کرده است: حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)می فرمایند:

ص: 145

«وَیْلُ هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ رِجَالِهِمْ الشَّجَرَةِ الْمَلْعُونَةِ الَّتِی ذَكَرَهَا رَبُّكُمْ تَعَالَی أَوَّلُهُمْ خَضْرَاءُ وَ آخِرُهُمْ هَزْمَاءُ ثُمَّ یَلِی بَعْدَهُمْ أَمْرُ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ رِجَالٌ أَوَّلُهُمْ أَرْأَفُهُمْ وَ ثَانِیهِمْ أَفْتَكُهُمْ وَ خَامِسُهُمْ كَبْشُهُمْ وَ سَابِعُهُمْ أَعْلَمُهُمْ وَ عَاشِرُهُمْ أَكْفَرُهُمْ یَقْتُلُهُ أَخَصُّهُمْ بِهِ وَ خَامِسَ عَشَرَهُمْ كَثِیرُ الْعَنَاءِ قَلِیلُ الْغَنَاءِ سَادِسَ عَشَرَهُمْ أَقْضَاهُمْ لِلذِّمَمِ وَ أَوْصَلُهُمْ لِلرَّحِمِ كَأَنِّی أَرَی ثَامِنَ عَشَرَهُمْ تَفْحَصُ رِجْلَاهُ فِی دَمِهِ بَعْدَ أَنْ یَأْخُذَ جُنْدُهُ بِكَظَمِهِ مِنْ وُلْدِهِ ثَلَاثُ رِجَالٍ سِیرَتُهُمْ سِیرَةُ الضَّلَالِ...»(1)

(وای بر این امّت از مردانِ درخت ملعونه، که پروردگار شما آن را - در قرآن - ذکر کرده است. اوّل کار آن ها سرسبز، و آخر کار آنان شکافته شده است. سپس بعد از آن ها امر ولایت أمّت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)را مردانی بر عهده می گیرند، که اوّلین آن ها مهربان ترین آنان می باشد. و دوّمین آن ها خون ریزترین آنان است. و پنجمین آن ها مقتدرترین، آنان خواهد بود. و هفتمین آن ها عالم ترین آنان می باشد. و دهمین آنان کافرترین آن ها است. که یکی از نزدیکانش او را می کشد. و پانزدهمین آن ها رنجش بسیار، و ثروتش اندک است. و شانزدهمین آنان بیش از همه ادای حقّ، و صلهٔ رحم می کند. گویی که من هیجدهمین آنان را می بینم، که پاهایش در خون خودش حرکت می کند، بعد از این که خشمگین شده و سربازش را سرزنش می کند. از فرزندان او سه مرد هستند، که سیرهٔ آن ها، سیره ای گمراه کننده است...)

مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)در توضیح این خطبه شریف، که در این نوشتار، قسمتی از آن آورده شده، و دانش پژوهان برای مطالعهٔ کامل خطبه می توانند، به کتاب «بحارالانوار»، یا کتاب «مناقب» مرحوم ابن شهرآشوب (قدس سره)مراجعه کنند، نگاشته است: فرمایش حضرت علیّ(علیه السلام)که فرموده اند:

ص: 146

«أوّلهم خضراء»، به دلیل آن می باشد، که خداوند در قرآن کریم بنی امیه را، به درخت ملعون تشبیه کرده است. لذا وجود نازنین حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام)آن ها را در آغاز کارشان، که حکومتشان قدرتمند، و زندگیشان پررونق بود، به درخت سرسبز تشبیه کرده اند. و در أواخر حکومت بنی امیه، که اوضاع آن ها بر عکس شده بود، حضرت، آن ها را به درخت شکافته شده، تشبیه کرده اند.

و امّا دربارهٔ بنی عبّاس، بر هر کسی که به تاریخ مراجعه کند، مخفی نیست، که أوّلین حاکم آن ها، که سفّاح بوده، مهربان ترین آن ها می باشد. و دوّمین خلیفهٔ آن ها، که منصور بوده، خون ریزترین آن ها بوده است. و بیش از همهٔ آن ها با حیله و نیرنگ، مردم را به قتل می رساند. و پنجمین آن ها، که هارون الرشید بوده است، مقتدرترین آن ها می باشد. زیرا حکومت هیچ یک از آن ها مانند حکومت او استحکام پیدا نکرد. و هفتمین آن ها مأمون می باشد، که او در بین حکام بنی عبّاس عالم ترین آن ها بوده است. و شهرت علم زیاد او، در میان دیگر پادشاهان نیاز به توضیح ندارد.

و دهمین حاکم بنی عبّاس، که متوکل بوده، کافرترین آن ها است. بلکه به خاطر پافشاری در تعقیب، و شکنجهٔ اهل بیت(علیهم السلام)، و شیعیان آن ها، و دیگر افراد، در بین همهٔ انسان ها، کافری چون او نبوده، و نخواهد بود. و پانزدهمین آن ها، معتمد علی اللّه، أحمد بن متوکّل بوده است. و اگرچه زمان خلافت او بیست و سه سال بود، ولی بیشتر زمان حکومتش را درگیر جنگ با صاحب الزنج، و دیگران بوده است. به همین خاطر حضرت علیّ(علیه السلام)او را به رنج فراوان، و ثروت کم توصیف فرموده اند.

و شانزدهمین خلیفهٔ بنی عبّاس، معتضد باللّه بوده است. که روزی در خواب، مردی را مشاهده کرد، که به دجله آمد، و دستش را به طرف دجله دراز کرد، پس همهٔ آب آن، در دستش جمع شد، سپس دستش را باز نمود، و آب جوشید. و بعد از معتضد سؤال کرد، آیا مرا می شناسی؟گفت: نه .فرمود: من علیّ بن ابی طالب هستم، وقتی بر تخت خلافت نشستی، به فرزندان من نیکی کن. از این رو وقتی او به خلافت رسید، علویان را دوست داشت، و به آن ها نیکی می کرد. به همین دلیل، حضرت علیّ(علیه السلام)او را به ادای حقّ، و صلهٔ رحم توصف فرموده اند.

ص: 147

و هجدهمین حاکم بنی عبّاس، جعفر، ملقّب به مقتدر باللّه بوده است. که مونسِ خادم، از لشکر او جدا شد، و به طرف موصل رفت، و آن جا را تصرف نمود. و بعد از آن که سپاهی جمع آوری نمود، و دو مرتبه بازگشت، و در بغداد با مقتدر جنگ نمود، و سپاه او را شکست داد. بعد از مقتدر، سه نفر از فرزندانش به خلافت رسیدند: محمّد، مشهور به راضی باللّه. و ابراهیم، معروف به متّقی باللّه. و فضل که ملقب به مطیع للّه بوده است.(1)

حکومت بنی عبّاس، سی و هفت حاکم داشته است، که شرح حال آن ها، در دیگر کتاب ها به تفصیل آمده است، و این مختصر در صدد بیان شرح حال همهٔ آن ها نیست، و قدری از زندگی نامهٔ آن ها که مربوط به دوران امامت حضرت امام صادق(علیه السلام)می باشد، آورده خواهد شد. به هر تقدیر، در دوازدهم، ذي الحجۀ سال صد و سی و شش هجری، كه سفّاح وفات كرد، از مردم، براي برادرش أبو جعفر، منصور دوانیقی بيعت گرفتند، و منصور در آن روز به مكّه رفته بود، لذا با مردم حجّ خود را انجام داد، و به كوفه مراجعت كرد، و در هاشميه، بر تخت سلطنت نشست، و مردم دوباره با او بيعت كردند.

منصور نيز در ششم ذي الحجهٔ سال صد و پنجاه و هشت هجری، در راه مكّه، و در «بثر ميمون» به درک واصل شد، و در «حجون» او را دفن کردند. در زمان مرگش، نه روز مانده بود، تا بيست و دو سال خلافت کرده باشد. و در زمان مرگ، سن او به شصت و سه سال رسيده بود. و وقتی منصور از دنيا رفت، ششصد هزار هزار درهم، و چهارده هزار هزار دينار از او مانده بود. او مردی بخیل بود، و به جهت این که در امور مالی، با زیر دستان خود، حتّی «دوانيق» را هم محاسبه می کرد، به او لقب دوانیقی داده بودند.(2)

وقتی وليد بن يزيد بن عبد الملك بن مروان كشته شد، و سلطنت بني اميّه رو به ضعف و زوال آورد، جماعتي از بني عبّاس و بني هاشم، كه از جملۀ آن ها أبو جعفر منصور، و برادران او، سفّاح،و ابراهيم بن محمّد، و عموي او، صالح بن علیّ، و همچنین محمّد ديباج، و عبد اللّه محض، و

ص: 148

فرزندانش، محمّد و ابراهيم، و عده ای دیگر، در «اَبواء» جمع شدند، و اتفاق كردند كه با یکی از پسران عبد اللّه محض(1) بيعت كنند، و يك نفر از آن ها را به عنوان خلیفه انتخاب کنند.

و از قضا آن ها، محمّد بن عبد اللّه محض را بدین منظور انتخاب كردند. و به او مهدي هم مي گفتند، چرا که از خاندان رسالت(علیهم السلام)، به آن ها خبر رسیده بود، که مهدي آل محمّد(علیهم السلام)هم نام پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)است. و مالك زمین خواهد شد، و شرق، و غرب عالم را پر از عدل و داد خواهد كرد، بعد از آن كه پر از ظلم و جور شده باشد. لذا آن ها با محمّد بيعت كردند.(2)

سپس از امام جعفر صادق(علیه السلام)نیز خواستند، که با محمّد بن عبد اللّه محض، بیعت کنند. ولی حضرت فرمودند: اين كار را نكنيد، چرا كه اگر بيعت شما با محمّد، به گمان آن می باشد، كه او همان مهدي موعود(علیه السلام)است، اين گمان شما خطا می باشد. و محمّد بن عبد اللّه محض، مهدي موعود(علیه السلام)نيست، و اين زمان هم، زمان خروج او نخواهد بود. و اگر اين بيعت شما، به جهت آن است، كه خروج كنيد، و امر به معروف، و نهي از منكر نماييد، باز هم بيعت با محمّد اشتباه است. چرا كه هم اکنون، تو، ای عبد اللّه! از نظر سن و سال، شیخ بني هاشم هستي، چگونه تو را بگذاريم، و با پسرت بيعت كنيم؟!

عبد اللّه محض گفت: چنين نيست، كه تو مي گويي، و به جهت حسادتی که داری، از بیعت با محمّد امتناع می کنی. لذا حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)دستي بر شانهٔ سفّاح گذاشتند، و فرمودند: به خدا سوگند، اين سخن من از باب حسادت نيست، بلكه خلافت متعلق به اين مرد است، و بعد از او، برادرش - یعنی منصور دوانیقی - و اولادهاي ايشان، به خلافت خواهند رسید. و خلافت به شما - یعنی به فرزندان امیر المؤمنین(علیه السلام)- نمی رسید.

سپس حضرت، دستي بر كتف عبد اللّه محض زدند، و فرمودند: به خدا قسم، خلافت بر تو، و پسران تو، فرود نخواهد آمد. و همانا هر دو فرزند تو كشته خواهند شد. حضرت صادق(علیهالسلام)، اين سخن را فرمودند، و برخاستند، و بعد بر دست عبد العزيز بن عمران زُهري تكيه فرمودند، و بيرون رفتند. در حالی که به عبد العزيز می فرمودند:

ص: 149

«صاحب رِداي زرد - یعنی منصور دوانیقی - را نگاه کردي؟ عرض کرد: بله. فرمودند: به خدا سوگند، او عبد اللّه را خواهد كشت.»

عبدالعزيز خدمت حضرت عرض کرد: محمّد، فرزند عبد اللّه را هم خواهد كشت؟ حضرت فرمودند: بله. عبد العزيز می گوید: در آن هنگام، با خودم گفتم: به پروردگار كعبه، اين سخن امام صادق(علیه السلام)، از روي حسادت است! ولی از دنيا بيرون نرفتم، تا آن که هر آن چه را حضرت به من فرموده بودند، و مرا از آن با خبر کرده بودند را با چشمان خودم ديدم.

بعد از رفتن حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، اهل مجلس هم متفرّق شدند، ولی عبد الصمد، و منصور دوانیقی، دنبال حضرت رفتند، وقتی به آن حضرت رسيدند، خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)عرض کردند: آيا آن چه در مجلس فرمودید، حقیقت دارد؟ حضرت فرمودند: به خدا سوگند حقیقت دارد، و اين از علومي می باشد، كه به ما رسيده است. لذا بني عبّاس این سخن حضرت را، با یقینی دو چندان باور داشتند، و از آن روز خود را برای این امر مهیا نمودند، تا زماني كه امر خلافت را درك كردند.(1) خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)بعد از نقل این روایت، نگاشته است:

«اگر چه از گفتگوهای عبد اللّه محض، با حضرت امام صادق(علیه السلام)، سوءِ رأي او ظاهر می باشد، ولی اخبار بسياري در مدح ايشان وارد شده است، و حضرت صادق(علیه السلام)، هنگامي كه ايشان را، در مدينه اسير كردند، و به جانب كوفه مي بردند، براي ايشان بسيار گريستند، و در حقّ انصار نفرين فرمودند، و از كثرت حزن و اندوه، تب كردند، و تعزيت نامه براي عبد اللّه، وساير اهل بيت او فرستادند، و در آن، از عبد اللّه، به عبد صالح، تعبير فرمودند، و در حقّ ايشان به سعادت دعا كردند.»(2)

ص: 150

به هر تقدیر محمّد و ابراهيم، پسران عبد اللّه محض، همواره در حال و هواي خلافت زندگی مي کردند، و مهیای قیام بودند، تا آن كه ابو العبّاس سفّاح، به خلافت رسید، و از آن وقت آن ها فراری شدند، و از مردم متواري گشتند. چرا که بنی عباس، به جهت بیعتی که قبل از به خلافت رسیدن، با آن ها کرده بودند، در صدد به قتل رساندن ایشان بودند. امّا به هر ترتیب، سفّاح، جناب عبد اللّه محض را، بزرگ مي داشت، و خیلی او را اكرام مي كرد. ولی گه گاه نیز، از عبد اللّه سؤال مي كرد، كه پسران تو، محمّد و ابراهيم، در كجا هستند؟ و چرا آن ها با شما به نزد من نمی آیند؟! و عبد اللّه محض نیز مي گفت: مخفی بودن آن ها از خليفه، به جهت امري نيست، كه باعث كراهت شما شود.(1)

سفّاح همیشه اين سخن را، به عبد اللّه محض مي گفت، و عيش او را منغّص مي نمود، تا آن که يك مرتبه، به وي گفت: اي عبد اللّه! پسران خود را پنهان كرده اي؟ هر آينه محمّد و ابراهيم، هر دو نفرشان كشته خواهند شد. عبد اللّه چون اين سخن را از او شنيد، با حالت حزن و اندوه، از نزد سفّاح، به منزل خود مراجعت كرد. حسن مثلّث، وقتی آثار حزن را، در صورت عبد اللّه ديد، پرسيد: اي برادر! سبب حزن تو چيست؟ عبد اللّه نیز، مطالبۀ سفاح را در باب فرزندانش، محمّد و ابراهيم، براي او نقل كرد. حسن گفت: اين دفعه كه سفاح از حال ايشان سؤال كرد، بگو عمّوی آن ها، از حالشان خبر دارد، تا من او را از اين سخن ساكت كنم.

لذا دفعهٔ بعد، كه سفّاح، صحبت پسران عبد اللّه را به ميان آورد، عبد اللّه گفت: عموی آن ها حسن، از حالشان باخبر است. از این رو سفاح صبر كرد، تا عبد اللّه از خانه اش خارج شود، سپس حسن مثلث را احضار نمود، و از او، دربارهٔ محمّد و ابراهيم، سؤال كرد. حسن مثلث هم به او گفت: اي امير! با شما به نحوی صحبت کنم، كه رعيت با سلطان گفتگو می کند. يا به نحویصحبت كنم، که مردی با پسر عمویش گفتگو مي کند؟ سفاح گفت: به نحوی صحبت كن، كه مردی با پسر عموی خود صحبت می کند.

حسن گفت: ای امير! به من بگو: اگر خداوند متعال مقدّر كرده باشد، كه محمّد و ابراهيم، به منصب خلافت برسند، تو و تمام مخلوقات آسمان و زمين، مي توانند ايشان را از رسیدن به خلافت، دفع کنند؟ گفت: نه، به خدا نمی توانند. آن گاه گفت: اگر خداوند متعال خلافت را برای

ص: 151

آن ها مقدّر نكرده باشد، آیا اگر تمام اهل زمین و آسمان جمع شوند، مي توانند آن ها را به خلافت برسانند؟ سفّاح گفت: نه، به خدا نمی توانند. سپس حسن مثلث، به سفاح گفت: ای امیر! پس چرا از اين پيرمرد، همیشه در مورد فرزندانش سؤال مي كنید؟ و نعمت خود را بر او منغّص مي فرمائيد؟ سفاح گفت: از پس، ديگر نام آن ها را نخواهم برد. و از آن به بعد، تا زنده بود، ديگر نام فرزندان عبد اللّه محض را نبرد. و بعد از مدّتی نیز، سفاح، به عبد اللّه محض اجازه داد، كه به مدينه برگردد.(1)

ماجرا اين گونه بود، تا زماني كه سفّاح وفات کرد، و منصور دوانيقي به خلافت رسید. و منصور به جهت خباثت طينتی که داشت، يك باره دل بر قتل محمّد و ابراهيم، فرزندان عبد اللّه محض بست. لذا منصور در سال صد و چهل هجری، از راه مدينه، به زیارت خانهٔ خدا رفت، و چون به مدينه رسيد، عبد اللّه محض را احضار نمود، و از او دربارهٔ فرزندانش سؤال كرد. عبد اللّه گفت: نمي دانم آن ها در كجا هستند، ولی منصور با تندی با عبد اللّه حرف زد، و بعد دستور داد، تا در خانهٔ مروان در مدينه، عبد اللّه محض را زندانی و حبس نمایند.

و بعد از زندانی نمودن عبد اللّه محض، تعدادی ديگر از آل ابوطالب(علیهم السلام)، مانند: حسن، و ابراهيم، و ابوبكر، برادران عبد اللّه محض، و همچنین حسن بن جعفر بن حسن مثنّي، و سليمان، و عبد اللّه، و علیّ، و عبّاس، پسران داوود بن حسن مثنّي، و همچنین محمّد، و اسحاق، پسران ابراهيم بن حسن مثنّي، و همچنین عبّاس، و علیّ عابد، پسران حسن مثلّث، و علیّ، فرزند محمّد نفس زكيّه، و جمعی دیگر را به تدريج دستگیر نمود. و سپس همهٔ آن ها را زندانی کرد.(2)

پس رياح بن عثمان، به دستور منصور، جماعت بني حسن را در زندان، در قيد و بند كرد، و بر آن ها كار را به شدّت تنگ كرد. و در اين ايّامي كه آن ها در زندان بودند، گه گاهي رياح بن عثمان، بعضي از ناصحين را به نزد عبد اللّه محض مي فرستاد، كه او را نصيحت كنند، تا شايد مكان فرزندانش را اطلاع دهد. ولی عبد اللّه محض مي گفت: بليّۀ من، از بليّه خليل الرّحمن، بيشتر است. چرا که او، مأمور به ذبح فرزند خود شد، و حال آن که ذبح فرزند او، اطاعت خداوند

ص: 152

بود. ولی مرا امر مي كنند، كه فرزندان خود را به آن ها نشان دهم، تا فرزندانم را بكشند، و حال آن كه كشتن آن ها، معصيت خداوند متعال مي باشد.(1)

پس تا سه سال، آن ها در مدينه، در حبس بودند، تا سال صد و چهل و چهار هجری، فرا رسيد، و منصور دوانیقی دوباره به زیارت خانهٔ خدا رفت، و چون از مكّه مراجعت نمود، داخل مدينه نشد، و به «رَبَذه» رفت. و دستور داد آن ها را به نزدش ببرند. لذا رياح بن عثمان، به اتّفاق ابو الأزهر، فرزندان امام حسن(علیه السلام)را، با محمّد ديباج، برادر مادري عبد اللّه محض، در غل و قيد كردند، و با كمال شدّت، و سختي، آن ها را به طرف ربذه حركت دادند. هنگامي كه آن ها را به ربذه مي بردند، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از پشت حجاب، به ايشان می نگريستند، و به شدّت گريه می کردند. به نحوی كه اشک ديده گان مبارک حضرت، بر محاسن شریفشان جاري گشت، و بر طايفهٔ انصار نفرين كردند، و فرمودند:

«انصار به شرايط بيعت، با رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)وفا نكردند. زیرا آن ها، به شرط حفظ و حراست، از فرزندان حضرت، با ایشان بيعت كرده بودند.»

بنابر روايتي، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، بعد از دیدن آن ها از راه دور، داخل خانهٔ خود شدند، و تب كردند، و بيست شب، در تب و تاب بودند، و شب و روز مي گريستند، تا آن كه اطرافیان بر آن حضرت ترسيدند. به هر تقدیر وقتی آن ها را وارد ربذه كردند، ايشان را درآفتاب نگاه داشتند، و مدّت زماني نگذشته بود، كه مردي از جانب منصور دوانیقی بيرون آمد، و محمّد ديباج را به نزد منصور برد.

راوي گفته است: مدّت زمان زیادي نگذشته بود، كه صداي تازيانه بلند شد. و آن تازيانه هايي بود، كه به محمّد مي زدند. و چون محمّد را برگرداندند، ديديم به قدری او را تازيانه زده بودند، كه چهره، و رنگ او، كه مانند سبيكۀ نقره بود، به صورت رنگ زنگيان شده بود، و يك چشم او به واسطۀ تازيانه، از كاسهٔ چشمش، بيرون آمده بود.(2)

ص: 153

آن گاه محمّد را آوردند، و در کنار برادرش، عبد اللّه محض قرار دادند. و عبد اللّه، به محمّد خیلی علاقه داشت. در اين حال تشنگي فوق العاده ای بر محمّد غلبه كرد، و طلب آب مي نمود، ولی مردم به خاطر ترس از منصور، می ترسیدند به آن ها رحم کنند. تا این كه عبد اللّه گفت: چه كسي در اینجا پسر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)را سيراب می كند؟ در اين وقت، يك نفر از مردم خراسان، به او مقداری آب داد. نقل شده: لباس محمّد، در اثر صدمات تازيانه، و آمدن خون، چنان بر کمرش چسبيده بود، كه از بدن او كنده نمي شد. لذا اوّل بدن او را با روغن زيتون چرب كردند، آن گاه لباس را با پوست، از بدن او در آوردند.(1)

پس از این واقعه، منصور از ربذه حركت كرد، و در حالی که خودش، در محملي كه روپوش آن از حرير بود، نشسته بود، و در کنارش ربيع حاجب قرار داشت. فرزندان امام حسن(علیه السلام)را با لب تشنه، و شكم گرسنه، و سر و بدن برهنه، با غل و زنجير بر شتران برهنه سوار كردند، و در ركاب منصور به جانب كوفه حركت دادند. وقتي منصور از کنار آن ها عبور كرد، عبد اللّه فرياد زد: اي ابو جعفر! آيا ما با اسيران شما در بدر چنين رفتار كرديم؟(2)

این سخن عبد اللّه محض، اشاره ای بود، به اسارت عبّاس، جدّ منصور دوانیقی، که در روز جنگ بدر، اسیر شده بود. و رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)هنگامي كه عبّاس، به خاطر بند و قيد ناله مي كرد، به او رحم كرده بودند. و حضرت فرمودند: نالۀ عبّاس،نگذاشت امشب بخوابم، و بعد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)امر فرمودند، كه قيد و بند را از عبّاس بردارند.(3)

روايت شده است: منصور دوانیقی، به خاطر این که می خواست، آزار، و اذیت رساندن، به جناب عبد اللّه محض را دو چندان کند، دستور داده بود، شتری که محمّد بر آن سوار بود را، در جلو شتر او قرار دهند. تا عبد اللّه پيوسته نگاهش به کمر محمّد بیفتد، و با دیدن آثار تازيانه ها، ناراحتی و حزنش بیشتر شود. به هر ترتیب پيوسته آن ها را با سوء حال، به كوفه بردند، و در زندان

ص: 154

هاشميّه، آن ها را در سردابي حبس نمودند، و آن زندان، فوق العاده تاريك بود، به نحوی که آن ها نمی توانستند، شب و روز را تشخیص دهند.(1)

خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)از مسعودی (رحمه الله)روایت نموده است: منصور، سليمان و عبد اللّه، فرزندان داوود بن حسن مثنّي را، با موسي بن عبد اللّه محض، و حسن بن جعفر آزاد كرد، ولی بقيه آن ها را در زندان نگه داشت، تا آن که همگی در زندان از دنیا رفتند. و زندان آن ها، در کنار شط فرات، نزدیک قنطرهٔ كوفه بود. و هم اکنون که ما در سال سیصد و سی و دو هجری هستیم، جای آن ها در كوفه معلوم، و زيارتگاه می باشد. و قبور همهٔ آن ها، همان زندان است، كه سقف آن را بر روي آن ها خراب كردند، و حتّی بعضی از اوقات، آن ها را براي قضاء حاجت نیز از زندان بيرون نمي آوردند. لذا آن ها به ناچار، در همان زندان، قضاء حاجت مي نمودند، و به تدريج بوی آن منتشر می شد، و از این جهت بر آن ها سخت مي گذشت.(2)

به هر صورت، به جهت آن بوی كريه، و بودن در زندان و بند، در پاهاي آنان ورم پديد آمد، و به تدريج به بالا سرايت كرد، تا به قلب آنان رسيد، و آن ها را هلاک کرد. و چون زندان ايشان تاريك بود، نمي توانستند اوقات نماز را تشخیص دهند. و هرگاه يكي از آن ها از دنیا مي رفت،بدنش پيوسته در بند و زنجير بود، تا آن که بو مي گرفت، و پوسيده مي شد، و کسانی كه هنوز زنده بودند، او را به اين حال مي ديدند، و اذيت مي شدند.(3)

در ميان ايشان، علیّ بن الحسن المثلّث، كه معروف به علیّ عابد بوده، در عبادت و ذكر و صبر بر شدائد ممتاز بود. چنانچه در روايتي وارد شده است: نوادگان امام حسن(علیه السلام)در زندان، نمی توانستند اوقات نماز را تشخیص دهند، مگر به سبب تسبيح، و اوراد علیّ بن الحسن(علیهما السلام)، چرا که او پيوسته مشغول ذكر بود، و به حسب ذکر، و اورادی، كه موظّف بود، در هر شبانه روز بگوید، اوقات دخول نماز را متوجه می شدند.(4)

ص: 155

گاهي عبد اللّه بن الحسن المثني، از شدّت زجری که به خاطر سنگینی غل و زنجیر، و بودن در زندان متحمل می شد، به علیّ عابد می گفت: مي بيني ابتلاء، و گرفتاري ما را، چرا از خداوند نمي خواهي كه ما را از اين زندان، و بلاء نجات دهد؟ علیّ عابد نیز، زمانی طولانی پاسخ نداد، آن گاه به او گفت:

«اي عمو! همانا براي ما در بهشت درجه اي است، كه به آن درجه نمي رسيم، مگر به تحمل نمودن اين بليه، يا به چيزي كه عظیم تر از اين بلیه باشد. و همچنین براي منصور در جهنم مرتبه اي است، كه به آن نمي رسد، مگر آن كه با ما، آن چه را كه از این بلاها مي بيني، انجام دهد. پس اگر مي خواهي بر این بلاها و سختی ها صبر مي كنيم، و به زودي راحت مي شويم، و به آن مقامات می رسیم، چرا که مرگ ما نزديك شده است. و اگر مي خواهي برای نجات از این سختی ها دعا مي كنم، ولی منصور، به آن مرتبه ای كه در جهنم دارد، نخواهد رسيد.»(1)

لذا همگی به او گفتند: بلكه صبر مي كنيم، پس سه روز بيشتر نگذشته بود، كه در زندان جان داد، و راحت شد. علیّ بن الحسن(علیهما السلام)در حالت سجده، از دنيا رفت، و عبد اللّهبه گمان آن كه او خواب می باشد، گفت: فرزند برادرم را بيدار كنيد، چون او را حركت دادند، ديدند بيدار نمي شود. لذا متوجه شدند، که او از دنیا رفته است. و وفات او در روز بيست و ششم محرم سال صد و چهل و شش هجری، اتفاق افتاد، و مدّت عمرش چهل و پنج سال بوده است.(2)

به هر نحو، حال آن ها در زندان بدين گونه بود، و به تدريج بعضي از آن ها مُردند، و بعضي نیز كشته شدند. و عبد اللّه محض با چند نفر از اقوامش زنده ماندند، تا زماني كه محمّد و ابراهيم، پسران او قیام كردند، و گشته شدند، و سر آن ها را براي منصور دوانیقی فرستادند، و منصور هم سر ابراهيم را براي عبد اللّه فرستاد. و آن گاه او نيز در زندان از دنیا رفت، و شهيد شد.(3)

ص: 156

خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)از ابن الجوزي، و افراد دیگری نقل كرده است: پيش از آن كه محمّد بن عبد اللّه كشته شود، أبو عون، حاکم منصور در خراسان، براي او نوشت: مردم خراسان به سبب خروج محمّد و ابراهيم، پسران عبد اللّه، بيعت ما را شكسته اند. منصور هم امر كرد، گردن محمّد ديباج را زدند، و سر او را به طرف خراسان فرستاد، كه اهل خراسان را فريب دهند، و قسم ياد كنند كه اين سر محمّد بن عبد اللّه بن فاطمه بنت رسول اللّه(صلی الله علیه و آله و سلم)است، تا مردم خراسان از فکر خروج، با محمّد بن عبد اللّه بیرون بروند.(1)

تو، مگر نمی داني، اين مرد، محمّد بن عبد اللّه محض، و مهدي ما اهل بيت است؟ و مرتبه ديگری که با او بیعت نمود، در «ابواء» بود. چنانچه شرح آن در همین نوشتار گذشت.(1)

خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)نوشته است: أبو الفرج، و مرحوم سيّد ابن طاووس (قدس سره)، اخبار و روایات بسياري را نقل كرده اند، كه عبد اللّه محض، و ساير اهل بيت او، انكار می کردند، كه محمّد، مهدي موعود(علیه السلام)باشد. و مي گفتند: مهدي موعود(علیه السلام)شخصی غير از محمّد است.(2)

به هر تقدیر وقتی بني عبّاس به خلافت رسیدند، محمّد و ابراهيم، فرزندان عبد اللّه محض، به صورت مخفيانه زندگی مي کردند. و در ايّام خلافت منصور، گاهي مخفیانه، و به صورت اعراب باديه نشین ها، در زندان به ملاقات پدر خود می آمدند، و می گفتند: اگر اجازه فرمايي، آشكار شويم، چرا که اگر ما دو نفر كشته شويم، بهتر از آن است، كه جماعتي از اهل بيت پيغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) كشته شوند، ولی عبد اللّه محض، آن ها را از این کار منع می کرد، و می گفت:«اِن مَنَعَكُما أَبُو جَعفرٍ أَن تَعيشا كَريمَينِ، فلا يَمنَعكُما اَن تَمُوتا كَريمينِ.»(3)

(اگر ابو جعفر منصور دوانیقی رضایت نمي دهد كه شما چون جوان مردان زندگي كنيد، نمی تواند شما را منع كند، كه چون جوان مردان بميريد.)

در ايّامي كه محمّد و ابراهيم، مخفي بودند، منصور دوانیقی همّ و غمي جز يافتن آن ها نداشت. و جاسوس هائی در اطراف، و اکناف بلاد اسلامی قرار داده بود، تا شايد از مكان آن ها اطلاع پیدا کند. خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)نگاشته است: أبو الفرج روايت كرده: محمّد بن عبد اللّه محض گفته است:

«زماني كه در شکاف کوه ها مخفي بودم، روزي در كوه رَضوي، با کنیز امّ ولد خود، که از او کودک شیر خواری داشتم، پنهان شده بودم. ناگاه متوجه شدم

ص: 158

كه غلامي از مدينه دنبال من می گردد، من فرار كردم، کنیز امّ ولد نيز فرزندم را در آغوش گرفته بود، و مي گريخت، كه ناگاه آن كودك، از دست مادرش رها شد، و از كوه افتاد، و پاره پاره شد.»(1)

در نهایت محمّد، در سال صد و چهل و پنج هجری، قیام کرد. و بر علیه منصور دوانیقی، به اتفاق دویست و پنجاه نفر خروج نمود، و در ماه رجب داخل مدينه شد، و همگی صدا به تكبير بلند كردند، و به طرف زندان منصور حمله کردند، و درب زندان را شكستند، و زندانیان را بيرون آوردند، و رياح بن عثمان، زندانبان منصور را گرفتند، و حبس نمودند. آن گاه محمّد بر فراز منبر رفت، و خطبه خواند، و مقداري از مطاعن، و بدعت ها، و کارهائی که منصور دوانیقی انجام داده بود را متذكر شد.(2)

در آن وقت مردم نیز از مالك بن انس استفتاء كردند، كه با آن كه بيعت منصور در گردن ما است، آیا ما می توانيم با محمّد بيعت كنيم؟ مالك هم فتوي داد: بله، می توانید. چرا كه بيعت شمابا منصور، از روي كراهت بوده است. از این رو مردم نیز با محمّد بيعت كردند، و محمّد بر مدينه، و مكّه، و يمن استيلا پیدا نمود.(3)

وقتی خبر این ماجرا به منصور دوانیقی رسید، نامه ای با مضمون صلح و آرامش براي محمّد نوشت، و به او امان داد. ولی محمّد در جواب او نوشت: نزد تو چه امانی معتبر است، كه آن را به من عرضه می کني؟ آيا آن اماني است، كه به ابن هُبيره دادي؟ يا آن اماني می باشد، كه به عمويت عبد اللّه بن علیّ دادي؟ يا آن اماني خواهد بود، كه با آن أبو مسلم را خوشحال کردي؟ چه اعتمادی بر امان تو وجود دارد، و همان گونه كه به اين سه نفر امان دادي، ولی به مقتضاي امان خود عمل نكردي، الآن هم قصد داری به من امان بدهی.

لذا منصور برای بار دوّم برای او نامه ای نوشت، ولی وقتی منصور، از آن كه محمّد صلح کند، مأيوس شد، عيسي بن موسي، برادرزاده، و وليعهد خود را، برای جنگ با محمّد روانه کرد. و در

ص: 159

باطن با خود نیز گفت: هر كدام که كشته شوند، باكي ندارم. چرا كه منصور، نمی خواست عيسي هم زنده بماند. و فقط به خاطر آن كه با سفّاح، عهد كرده بود، كه بعد از خلافتش، عيسي به خلافت برسد، او را ولیعهد خود قرار داده بود. و إلّا منصور، از خلیفه شدن عیسی، بعد از خودش، كراهت شدیدی داشت.(1)

به هر ترتیب، عيسي، با چهار هزار سواره، و دو هزار پياده، به طرف محمّد رفت، و هنگام رفتن، منصور به او گفت: قبل از جنگ به او امان بده، تا شايد بدون درگیری از ما اطاعت کند. عيسي نیز حرکت كرد تا به «فَبد»، كه نام منزل گاهي در راه مکه بوده، رسيد. و بعد نامه اي براي برخی از اصحاب محمّد نوشت، و از آن ها خواست، دست از ياري محمّد بردارند. و محمّد نیز وقتی مطلع شد، كه عيسي برای جنگ با او آمده است، آمادهٔ جنگ شد، و خندقي اطراف مدينه كند. تا آن که عیسی در ماه رمضان مدينه را محاصره كرد.(2)

در آن وقت عيسي بر «سلع»، كه اسم کوهي در مدينه است، ايستاد، و ندا سر داد: اي محمّد! تو در امان هستی. محمّد گفت: شما به امان خود وفادار نيستید، و مُردن با عزّت، بهتر از زندگانيبا ذلّت است. و اين در حالی بود، که لشكر محمّد، از اطراف او، متفرق شده بودند، و از صد هزار نفری كه با او بيعت كرده بودند، سيصد و شانزده نفر، به تعداد اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)در جنگ بدر، با او باقی مانده بودند.

لذا محمّد و اصحابش غسل كردند، و خود را حنوط نمودند، و به سمت عیسی و اصحابش حمله كردند، و سه مرتبه آن ها را متفرق نمودند. تا این که لشكر عيسي، همگی به يك باره بر آن ها حمله کردند، و آن ها را کشتند، و در این بین حميد بن قحطيه، محمّد را گشت، و سرش را نزد عيسي برد. سپس زينب، خواهر محمّد، و فاطمه، دخترش، جسد او را از خاك برداشتند، و در قبرستان بقيع دفن نمودند.

عیسی، سر محمّد را نزد منصور برد، و منصور دستور داد، سر محمّد را در كوفه نصب كنند، و در شهرها بگردانند. محمّد در اواسط ماه رمضان سال صد و چهل و پنج هجری، گشته شد. و مدّت قیام او، تا وقت شهادتش، دو ماه و هفده روز بوده است. و عمرش در آن زمان، به چهل

ص: 160

و پنج سال رسيده بود.(1) محل کشته شدن او در «احجار زيت» مدينه می باشد. چنانچه وجود نازنین حضرت امير المؤمنين(علیه السلام)، در پیش گوئی هائی که از غيب کرده بودند، به آن مطلب اشاره کرده، و فرموده بودند:

«وَ اِنَّهُ يُقتَلُ عِندَ اَحجارِ الزَّيتِ.»(2)

(و همانا او نزد درختان زیتون کشته می شود.)

هيچ گاه نزديك زنان نروم، و به عيش و لذّت مشغول نشوم، تا زماني كه سر ابراهيم، براي من آورده شود، يا سر مرا نزد او ببرند.(1)

و این هول، و ترس عظيمی که در دل منصور پيدا شده بود، بدان جهت بود، که صد هزار نفر ملازم ركاب ابراهيم بن عبد اللّه محض بودند، و منصور در آن زمان بیشتر از دو هزار سوار در لشكرش نبودند. و سپاهیانش در شام و آفريقا و خراسان متفرق شده بودند.(2) در اين هنگام منصور، عيسي بن موسي بن علیّ بن عبد اللّه بن عبّاس را به جنگ ابراهيم فرستاد، و از آن طرف نيز ابراهيم فريب كوفيان را خورد، و از بصره به طرف كوفه رفت. چرا كه جماعتي از اهل كوفه، در بصره نزد ابراهيم آمدند، و به وي گفتند كه در كوفه صد هزار نفر انتظار مقدم شريف تو را دارند، اگر نزد آن ها بروی جان هاي خود را نثار راه تو می كنند.

مردم بصره ابراهيم را از رفتن به كوفه منع کردند، ولی ابراهيم توجهی نکرد، و به طرف كوفه روانه شد. شانزده فرسخ مانده به كوفه، در زمین طف، که به «باخمرا» معروف بود، بين ابراهیم، و لشکر منصور جنگی به وقوع پيوست، لشكر ابراهيم، بر لشكر منصور پیروز شد، و آن ها را هزيمت نمود. ولی در این بین، عيسي بن موسي، كه فرمانده لشكر منصور دوانیقی بود، با صدتن از خانواده، و خواص خود ایستادگی کردند، و از قتال رو برنتافتند، و در حالی که نزديك بود ابراهيم آن ها را هم شکست دهد، ناگاه در میدان جنگ، تبري كه زنندهٔ آن معلوم نبود، و هم معلوم نبود، كه از كجا آمد، به گودي گلوي ابراهيم اصابت کرد، او در حالی که مي گفت :«و كانَ اَمرُ اللّهِ قَدَراً مَقدُوراً اَرَدنا اَمراً و اَرادَ اللّهُ غَيرَهُ»، از اسب بر زمين افتاد.(3)

آن گاه اصحاب عيسي، سر ابراهيم را بريدند، و به نزد عيسي بردند. و عيسي نیز سر به سجده نهاد، و سجده شكر به جاي آورد، و سر او را براي منصور فرستاد. قتل ابراهيم در روز دوشنبه، و در ماه ذي الحجهٔ سال صد و چهل و پنج هجری واقع شد. و برخی نیز گفته اند: او در بيست

ص: 162

و پنجم ماه ذي القعده، در روز دحو الارض کشته شد، و در آن زمان چهل و هشت داشت.(1)

حضرت امير المؤمنين(علیه السلام)در اخبار غيبيهٔ خود، دربارهٔ کشته شدن ابراهيم فرموده اند:

«بِبَاخْمِرَا يُقْتَلُ بَعْدَ انْ يَظهَر، و يَقْهَر بَعْدَ انْ يَقهَرَ.»(2)

(در باخمرا کشته می شود، بعد از آن که پیروز می گردد. و شکست می خورد، بعد از آن که شکست می دهد)

و همچنین حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)دربارهٔ عاقبت ابراهیم، و علّت کشته شدنش، از غیب خبر داده، و فرموده اند:

«يأتِيْهِ سَهْمٌ غَرْبٌ يَكُونُ فِيهِ مُنْتُهُ فَيَا بُؤسَ الرّامي، شَلَّت يَدُهُ، و وَهنَ عَضدُهُ.»(3)

(تیر تیزی به او زده می شود، و باعث مرگش می گردد. بدا به حال تیرانداز، دستش بشکند، و بازویش سست گردد.)نقل شده است: وقتی لشكر منصور دوانیقی منهزم شد، و خبر آن را برای منصور بردند، جهان روشن در مقابل چشمانش تاريك شد. و از آن جائی که حضرت امام صادق(علیه السلام)پیش بینی کرده بودند، که بنی عبّاس، و فرزندانش به خلافت می رسند، و فرزندان آن ها، چونان کودکان با خلافت بازی می کنند. و عبد اللّه محض، همراه فرزندانش به دست منصور دوانقی کشته خواهند شد. با خود می گفت:

«اَين قَولُ صادِقِهم، اَينَ لَعبُ الغِلمانِ وَ الصّبيانِ؟»(4)

(چه شد قول صادق [(علیه السلام)] بني هاشم كه مي گفت: كودكان بني عبّاس با خلافت بازي خواهند كرد.)

ص: 163

بعد از کشته شدن ابراهیم، منصور دستور داد، سر او را در كوفه آويزان کنند، تا مردم نيز سر او را مشاهده نمايند. سپس به ربيع گفت: سر ابراهيم را براي پدرش عبد اللّه محض، به زندان ببرد. ربيع نیز سر ابراهیم را به زندان برد، در آن زمان عبد اللّه مشغول نماز خواندن بود. لذا به او گفتند: اي عبد اللّه! نمازت را به سرعت تمام كن، و عجله نما، كه چيزي در پيش تو است. چون عبد اللّه محض سلام نماز را داد، و نگاه كرد، سر فرزند خود، ابراهيم را ديد، سر را برداشت، و بر سينه اش چسباند، و گفت:

«رَحِمَكَ اللّهُ يَا اَبَا القَاسِم! و اَهَلاً بِكَ وَ سَهْلاً، لَقَدْ وَفَيْتَ بِعَهْدِ اللّهِ وَ مِيْثَاقِهِ، أنْتَ الْذِی قَالَ اللّه تَعَالَی فِیْکَ: (الّذينَ يُوفُونَ بِعَهدِ اللّهِ و لا يَنقُضونَ الميثاقَ(1)).»(2)

(خوش آمدی ای ابا القاسم! - کنیه ابراهیم است - خدا تو را رحمت کند، هر آينه تو به عهد و میثاقی که با خداوند بستی وفا کردی. تو مانند آن كساني هستی كه خداوند در حقّ آن ها فرموده است: «آن ها کسانی هستند که به عهد خدا وفا می کنند، و پیمان حقّ را نمی شکنند».)آن گاه عبد اللّه محض به ربيع فرمود: به منصور بگو: ايّام سختي و شدّت ما به آخر رسيده، و ايّام نعمت تو نيز به پایان خود رسیده است. و این ایّام پاينده نخواهد ماند، و محل دیدار ما، و تو، روز قيامت می باشد، و خداوند حكيم، ما بين ما، و تو، حكم خواهد فرمود. ربيع گفت: وقتي كه اين خبر را به منصور رسانيدم، چنان شكستگي در او پديدار شد، كه هيچ گاه او را به چنين حالی نديده بودم.(3)

به هر ترتیب منصور دوانیقی در روز ششم ذي الحجهٔ سال صد و پنجاه و هشت هجری، در راه مکّه به درک واصل شد. و در همان روز، ربيع، از مردم، براي پسر او، محمّد، مشهور به مهدی، بيعت گرفت، و محمّد در آن زمان در بغداد بود.(4) مهدي عبّاسی، در سال صد و بیست و

ص: 164

هفت هجری، به دنیا آمد، و در بیست و سوّم محرم سال صد و شصت و نه هجری، در روستای «رزین» به درک واصل شد.

هارون الرشيد بر او نماز خواند، و او را در همانجا به خاك سپردند. مدّت خلافت مهدی عبّاسی، ده سال و يك ماه و نيم بود. و در زمان مرگ، چهل و سه سال، از عمرش گذشته بود. و برخی گفته اند: او به سبب افتادن از اسب، وفات کرد. ولی بعضي گفته اند: يكي از كنيزان او، براي هوی خود، غذای مسمومی درست كرده بود، كه او را بكشد، ولی مهدي عبّاسی ندانسته از آن طعام خورد، و به درک واصل شد.(1)

خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)حاضر می شدند، و به حسب قابلیت وجودی خود، از آن معدن علم الهی استفاده می نمودند، و پاسخ سؤالات خود را دریافت می کردند.

به نحوی که تراجم نگاران، و محدّثان، تعداد شاگردان حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)را بیش از چهار هزار نفر ذکر نموده اند. و ابو العبّاس، احمد بن محمّد بن سعید، معروف به ابن عُقده، در کتاب رجالی خود، به این مطلب تصریح نموده است. و حسن بن علیّ بن زیاد وشاء بجلی کوفی، که خود از اصحاب حضرت رضا(علیه السلام)می باشد، گفته است:

«فَإِنِّی أَدْرَکْتُ فِی هَذَا الْمَسْجِدِ، تِسْعِمَائَة شِیْخٍ، کُلٌّ یَقُوْلُ: حَدَثَنِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّد(علیهما السلام).»(1)

(همانا من در این مسجد کوفه، نهصد نفر از مشایخ حدیث را درک کردم، که همگی می گفتند: روایت نمود برای من جعفر بن محمّد(علیهما السلام).)

از بین آن ارادتمندانِ آستان مقدّس حضرت امام صادق(علیه السلام)که از دانشمندان و بزرگان زمان خود بوده اند، می توان از: زرارة بن أعین و دو برادرش بکر و حمران، جمیل بن صالح، و جمیل بن دراج، و محمّد بن مسلم طائفى، و برید بن معاویه، و هشام بن حکم، و هشام بنسالم، و أبو بصیر، و عبید اللّه، و محمّد، و عمران حلبى، و عبد اللّه بن سنان، و أبو الصباح کنانى، و بسیاری دیگر از فضلاء و علماء نام برد.(2)

را هیجده نفر ذکر کرده اند. که از این تعداد، شش نفر آن ها، فقط از اصحاب امام صادق(علیه السلام) می باشند. چنانچه رجالی نامدار محمّد بن عمر بن عبد العزیز کشی (قدس سره)، دربارهٔ جمعی از اصحاب اجماع، که محضر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)را درک کرده اند، نگاشته است:

«أَجْمَعَتِ الْعِصَابَةُ عَلَی تَصْحِیحِ مَا یَصِحُّ مِنْ هَؤُلَاءِ وَ تَصْدِیقِهِمْ لِمَا یَقُولُونَ، وَ أَقَرُّوا لَهُمْ بِالْفِقْهِ، مِنْ دُونِ أُولَئِکَ السِّتَّةِ الَّذِینَ عَدَدْنَاهُمْ وَ سَمَّیْنَاهُمْ سِتَّهُ نَفَرٍ: جَمِیلُ بْنُ دَرَّاجٍ، وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُسْکَانَ، وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بُکَیْرٍ، وَ حَمَّادُ بْنُ عِیسَی، وَ حَمَّادُ بْنُ عُثْمَانَ، وَ أَبَانُ بْنُ عُثْمَانَ، قَالُوا: وَ زَعَمَ أَبُو إِسْحَاقَ الْفَقِیهُ یَعْنِی ثَعْلَبَهَ بْنَ مَیْمُونٍ: أَنَّ أَفْقَهَ هَؤُلَاءِ جَمِیلُ بْنُ دَرَّاجٍ وَ هُمْ أَحْدَاثُ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام).»(1)

(شيعیان اتفاق نظر دارند، بر صحيح بودن آن چه از اين افراد، صحيح دانسته شده است، و نيز آنان را در آن چه مى گويند، تصديق می نمایند. و بر فقيه بودن آنان، اقراركرده اند. آن ها غير از شش نفرى كه برشمرديم و نام برديم، شش نفر هستند: جميل بن درّاج، عبد اللّه بن مُسكان، عبد اللّه بن بكير، حمّاد بن عيسى، حمّاد بن عثمان و ابان بن عثمان. گفته اند: ابو اسحاق فقيه، يعنى ثعلبة بن ميمون، بر اين باور است كه فقيه ترين آنان، جميل بن درّاج است. اين افراد، اصحاب جوان و متأخر امام صادق(علیه السلام)هستند.)

و تعدادی از اصحاب اجماع نیز هستند، که هم در محضر امام جعفر صادق(علیه السلام)بوده اند، و از ایشان کسب فیض کرده اند، و هم محضر حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)را درک کرده اند. چنانچه مرحوم کشی (قدس سره)دربارهٔ آن ها نوشته است:

«أَجْتَمَعَتِ الْعِصَابَةُ عَلَی تَصْدِیقِ هَؤُلَاءِ الْأَوَّلِینَ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)وَ انْقَادُوا لَهُمْ بِالْفِقْهِ، فَقَالُوا: أَفْقَهُ الْأَوَّلِینَ سِتَّةٌ: زُرَارَةُ، وَ مَعْرُوفُ بْنُ

ص: 167

خَرَّبُوذَ، وَ بُرَیْدٌ، وَ أَبُو بَصِیرٍ الْأَسَدِیُّ، وَ الْفُضَیْلُ بْنُ یَسَارٍ، وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ الطَّائِفِیُّ، قَالُوا: وَ أَفْقَهُ السِّتَّةِ زُرَارَةُ، وَ قَالَ بَعْضُهُمْ مَکَانَ أَبِی بَصِیرٍ الْأَسَدِیِّ، أَبُو بَصِیرٍ الْمُرَادِیُّ، وَ هُوَ لَیْثُ بْنُ الْبَخْتَرِیُّ.»(1)

(شيعیان بر تصديق اين دسته از ياران قديم امام باقر(علیه السلام)و امام صادق(علیه السلام)اتفاق نظر دارند، و فقاهت آنان را پذيرفته اند، و گفته اند: فقيه ترين ياران قديم اين دو امام، شش نفر هستند: زراره، و معروف بن خرّبوذ، و بُرَيد، و ابوبصير اسدى، و فُضَيل بن يَسار و محمّد بن مسلم طائفى. برخى به جاى ابو بصير اسدى، از ابوبصير مرادى، يعنى ليث بن بخترى نام برده اند.)البته جمعی از اصحاب اجماع، از شاگردان، و اصحاب حضرت امام کاظم(علیه السلام)، و حضرت امام رضا(علیه السلام)هستند. و مرحوم کشی (قدس سره)دربارهٔ آن ها گفته است:

«أَجْمَعَ أَصْحَابُنَا عَلَی تَصْحِیحِ مَا یَصِحُّ عَنْ هَؤُلَاءِ وَ تَصْدِیقِهِمْ، وَ أَقَرُّوا لَهُمْ بِالْفِقْهِ وَ الْعِلْمِ: وَ هُمْ سِتَّةُ نَفَرٍ آخَرَ دونَ السِّتَةِ نَفَرِ الَّذينَ ذَكَرْناهُم فِى أصْحَابِ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، مِنهُم يونُسُ بنُ عَبدِ الرَّحمنِ، وَ صَفوانُ بنُ يحيي بَيّاعُ السّابُرِى، وَ مُحَمَّدُ بنُ أبِى عُمَيرٍ، وَ عَبدُ اللّهِ بنِ الْمُغِيرَةِ، وَ الْحَسَنُ بنُ مَحبوبٍ، وَ أحمَدُ بنُ مُحَمَّدُ بنُ أبِى نَصرٍ. وَ قَالَ بَعضُهُم مَكانَ الْحَسَنِ بنِ مَحبوبٍ، الْحَسَنَ بنَ عَلِى بنِ فَضّالٍ، وَ فَضالَةَ بنَ أيّوبٍ. وَ قَالَ بَعضُهُم مَكانَ ابنِ فَضّالٍ، عثمانَ بنَ عيسَي. وَ أفقَهُ هؤلاءِ: يونُسُ بنُ عَبدِ الرَّحمنِ، وَ صَفوانُ بنُ يَحْيَى.»(2)

(شيعیان در صحيح دانستن آن چه از اين افراد، صحيح دانسته شده است، و آن چه آنان تصديق کرده اند، اتفاق نظر دارند، و بر فقاهت و دانش آن ها، اقرار نموده اند.

ص: 168

اين افراد، غير از شش نفرى كه در شمار ياران امام صادق(علیه السلام)آورديم، شش نفر هستند: يونس بن عبد الرحمان، و صفوان بن يحيى بيّاع سابرى، و محمّد بن ابى عُمَير، و عبد اللّه بن مغيره، و حسن بن محبوب، و احمد بن محمّد بن ابى نصر. برخى به جاى حسن بن محبوب، حسن بن علىّ بن فضّال و فضالة بن ايّوب را ذکر کرده اند، و برخى ديگر به جاى ابن فضّال، عثمان بن عيسى را گفته اند. و فقيه ترين آن ها، يونس بن عبدالرحمان و صفوان بن يحيى هستند.)

به هر تقدیر بسیاری از بزرگان، از شاگردان و اصحاب حضرت امام صادق(علیه السلام)می باشند، و از محضر آن حضرت استفاده کرده، و بهره مند شده اند. که سزاوار استمتذکر شرح حال برخی از آن اساطین علم و تقوی شویم. و در این نوشتار یادی از آن یادگاران، و ارادتمندان آستان مقدّس حضرت امام صادق(علیه السلام)نمائیم.

و در روایت دیگری آمده، حضرت به او فرمودند:

«با اهل مدینه مناظره کن، چرا که دوست دارم، کسی مانند تو، از روات و اصحاب من باشد.»(1)

أبان بن تغلب در سال صد و چهل و یک هجری وفات نمود. و حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) او را از زمان وفاتش باخبر کرده بودند.(2) او در زمان حیات امام جعفرصادق(علیه السلام)از دنیا رفت، وقتی خبر فوت او به حضرت رسید، امام(علیه السلام)فرمودند:

«رَحِمَهُ اَللَّهُ أَمَا وَ اَللَّهِ لَقَدْ أَوْجَعَ قَلْبِی مَوْتُ أَبَانٍ.»(3)

(خدا او را رحمت کند، به خدا سوگند مرگ أبان دل مرا به درد آورد.)

مدافع حریم ولایت و امامت، مرحوم قاضی نور اللّه شوشتری (قدس سره)، از شیخ نجاشی (رحمه الله)روایت نموده است:

«هرگاه أبان بن تغلب به مدینه منوره می رفت، مردم به جهت شنیدن حدیث، و استفاده مسائل به نزد او هجوم می بردند. چنانچه به غیر از سکوی مسجد، که جهت او، آن را خالی می گذاشتند، دیگر هیچ جایی از مسجد خالی نمی ماند.»(4)

و همچنین مرحوم قاضی نور اللّه شوشتری (قدس سره)از عبد الرحمن بن حجاج روایت نموده است: روزی در مجلس أبان بن تغلب بودم، که ناگاه مردی از در وارد شد، و از او پرسید: ای أبو سعید! به من خبر بده، که چند نفر از أصحاب پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، از حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)متابعت نمودند؟ أبان گفت: گویا می خواهی فضل و بزرگی حضرت علیّ(علیه السلام)را به آن اصحاب پیامبر

ص: 170

(صلی الله علیه و آله و سلم)، که از امیر المؤمنین(علیه السلام)متابعت نمودند، بشناسی؟! آن مرد گفت: مقصود من همین است! پس أبان گفت:

«و اللّه ما فضل صحابه را نمی شناسیم، مگر به متابعت نمودن آن ها از حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام).»(1)

«دو نفر در طول تاریخ، نامشان اسحاق بن عمار است، که یکی از آن ها امامی است، و اسحاق بن عمار بن موسی فطحی می باشد.»(1)

و لهذا در سند روایت، باید رجوع به تمیز کنند، تا معلوم شود، که کدام یک از آن ها، در سند روایت نامش آمده است. و عمل علماء بر همین حال بود، تا زمان مرحوم علامهٔ طباطبائی بحرالعلوم (رحمه الله)، این بزرگوار قرائنی به دست آورد، که اسحاق به عمار یک نفر بیشترنیست، و آن هم ثقه و امامی مذهب است. و شیخ ما، مرحوم علامهٔ محدّث نوری رضی اللّه عنه نیز در خاتمهٔ کتاب «مستدرک الوسائل» همین قول را اختیار کرده است. و اللّه العالم.(2)

بُرید بن معاویة عِجلی

خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)نگاشته است: برید بن معاویة عِجلی کنیه اش أبو القاسم، و از وجوه فقهاء اصحاب، و ثقه، و جلیل القدر می باشد. و از حواریین حضرت باقر و حضرت صادق(علیهما السلام)می باشد. و نزد ائمه اطهار(علیهم السلام)منزلت، و مکان عظیمی داشته، و از اصحاب اجماع است.(3) و حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرموده اند:

«إِنَّ أَصْحَابَ أَبِی کَانُوا زَیْناً أَحْیَاءً وَ أَمْوَاتاً، أَعْنِی: زُرَارَةَ وَ مُحَمدِ بْنَ مُسْلِمٍ وَ مِنْهُمْ لَیْثٌ اَلْمُرَادِیُّ وَ بُرَیْدٌ اَلْعِجْلِیُّ، هَؤُلاَءِ اَلْقَوَّامُونَ بِالْقِسْطِ هَؤُلاَءِ اَلْقَوَّامُونَ بِالْقِسْطِ وَ هَؤُلاَءِ اَلسّابِقُونَ اَلسّابِقُونَ `أُولئِکَ اَلْمُقَرَّبُونَ.»(4)

(همانا مرده و زنده ياران پدرم نيكو بودند، و ايشان: زراره، و محمّد بن مسلم، و لیث مرادی، و بريد عجلي مي باشند، و اينان قيام كنندگان به عدل و راستي، و سبقت جويندگان به خوبي، و مقربين هستند.)

ص: 172

مرحوم کشی (قدس سره)در روایت دیگری، دربارهٔ برید بن معاویه، از جمیل بن دراج نقل کرده است: شنیدم حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند:

«أَوْتَادُ اَلْأَرْضِ وَ أَعْلاَمُ اَلدِّینِ أَرْبَعَةٌ: مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ، وَ بُرَیْدُ بْنُ مُعَاوِیَةَ، وَ لَیْثُ بْنُ اَلْبَخْتَرِیِّ اَلْمُرَادِیُّ، وَ زُرَارَةُ بْنُ أَعْیَنَ.»(1)(ميخ هاي زمين و اعلام دين چهار نفر هستند: محمّد بن مسلم، و بريد بن معاويه، لیث بن بختری، و زرارة بن اعين.)

مرحوم کشی (قدس سره)در جای دیگری، دربارهٔ برید بن معاویه از جمیل بن دراج نقل کرده است: شنیدم حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند:

«بَشِّرِ اَلْمُخْبِتِینَ بِالْجَنَّةِ، بُرَیْدُ بْنُ مُعَاوِیَةَ اَلْعِجْلِیُّ، وَ أَبُو بَصِیرٍ لَیْثُ بْنُ اَلْبَخْتَرِیِّ اَلْمُرَادِیُّ، وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ، وَ زُرَارَةُ، أَرْبَعَةٌ نُجَبَاءُ أُمَنَاءُ اَللَّهِ عَلَی حَلاَلِهِ وَ حَرَامِهِ، لَوْ لاَ هَؤُلاَءِ اِنْقَطَعَتْ آثَارُ اَلنُّبُوَّةِ وَ اِنْدَرَسَتْ.»(2)

(متواضان را به بهشت بشارت بده: برید بن معاویه عجلی، و ابو بصیر، لیث بن بختری مرادی، و محمّد بن مسلم، و زراره، که این چهار تن از نجباء و امناء خداوند، بر حلال و حرام او هستند، اگر این چهار نفر نبودند، آثار نبوّت قطع، و کهنه می شد.)

مرحوم حویزی (قدس سره)در روایت دیگری، از مرحوم شیخ مفید (قدس سره)، دربارهٔ برید بن معاویه نقل کرده است: شنیدم حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند:

«مَا أَحَدٌ أَحْیَی ذِکْرَنَا وَ أَحَادِیثَ أَبِی(علیه السلام)إِلاَّ زُرَارَةُ، وَ أَبُو بَصِیرٍ، لَیْثٌ اَلْمُرَادِیُّ، وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ، وَ بُرَیْدُ بْنُ مُعَاوِیَهَ اَلْعِجْلِیُّ، لَوْلاَ هَؤُلاَءِ مَا کَانَ أَحَدٌ یَسْتَنْبِطُ هَذَا،

ص: 173

هَؤُلاَءِ حُفَّاظُ اَلدِّینِ وَ أُمَنَاءُ أَبِی عَلَی حَلاَلِ اَللَّهِ وَ حَرَامِهِ، وَ هُمُ اَلسَّابِقُونَ إِلَیْنَا فِی اَلدُّنْیَا، وَ اَلسَّابِقُونَ إِلَیْنَا فِی اَلْآخِرَةِ.»(1)

(کسی مانند زراره، و ابو بصیر، لیث مرادی، و محمّد بن مسلم، و برید بن معاویه عجلی، نام ما و احادیث پدرم را زنده نکرده، و اگر این جماعت نبودند، احدیاستنباط این امر را نمی کرد. این گروه نگهداران دین، و امناء پدرم بر حلال و حرام خدا می باشند، و ایشان سبقت جویندگان به سوی ما، در دنیا و آخرت هستند.)

«إِنِّی لَأَسْتَرِیحُ إِذَا رَأَیْتُکَ.»(1)

(من آسایش پیدا می کنم وقتی تو را می بینم.)

و مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)و مرحوم کشی (قدس سره)هر دو، از ابو حمزه ثمالی روایت کرده اند: که او گفته است: پسری داشتم که بر زمین افتاد، و دستش شکست.از این رو دست او را، به یحیی بن عبد اللّه شکسته بند نشان دادم. او گفت: شکستگی بسیار بدی در دست او می بینم. و بعد به اتاق بالا خانه رفت، تا دستمال و یراق شکسته بندی را بیاورد.

«فَذَكَرْتُ فِی سَاعَتِی تِلْكَ دُعَاءَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ(علیه السلام)فَأَخَذْتُ یَدَ ابْنِی فَقَرَأْتُ عَلَیْهِ، وَ مَسَحْتُ الْكَسْرَ، فَاسْتَوَی الْكَسْرُ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.»

(پس در همان وقت، دعائی که حضرت امام زین العابدین(علیه السلام)به من آموخته بودند، به یادم آمد. لذا دست پسرم را گرفتم، و آن دعا را خواندم، و دستم را بر آن موضعی که شکسته بود، مالیدم. پس به امر خداوند متعال دستش صحّت پیدا کرد.)

بعد از آن، یحیی از آن بالا خانه پائین آمد، و اثر شکستگی را در دست پسرم ندید. لذا گفت: آن دست دیگر را به من بده تا ببینم. وقتی دید که آن دست هم سالم است، گفت: سبحان اللَّه! مگر دست او بسیار بد نشکسته بود، پس چه شد؟! این از سحر شما گروه شیعیان، عجب نیست. پس به او گفتم:

«ثَكِلَتْكَ أُمُّكَ، لَیْسَ هَذَا سِحْرٌ، بَلْ إِنِّی ذَكَرْتُ دُعَاءً سَمِعْتُهُ مِنْ مَوْلَایَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ(علیهما السلام)فَدَعَوْتُ بِهِ.»

(مادرت به عزایت بنشیند، این سحر نیست، بلکه به برکت دعائی است، که آن را از مولای خود حضرت امام زین العابدین(علیه السلام)شنیده بودم و آن را بر این شکسته خواندم.)

ص: 175

پس یحیی گفت: به من این دعا را تعلیم نما. گفتم: آیا بعد از آن که از تو این سخن را شنیدم، به تو این دعا را تعلیم نمایم. نه حرفی از آن را نمی گویم. تو قابل آن نیستی که این دعا را به تو بیاموزم. (1)ابو حمزه ثمالی در سال صد و پنجاه هجری از دنیا رفت. و علیّ بن حمزه بطائنی، از ابو بصیر روایت نموده است: روزی خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)مشرف شدم. حضرت سؤال نمودند: ابو حمزه ثمالی چه کار کرد؟ عرض کردم: بیمار است. حضرت فرمودند:

«إِذَا رَجَعْتَ إِلَیْهِ، فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ، وَ أَعْلِمْهُ، أَنَّهُ یَمُوتُ فِی شَهْرِ کَذَا فِی یَوْمِ.»

(وقتی نزد او بازگشتی، سلام مرا به او برسان و به او بگو: در فلان روز، از فلان ماه از دنیا می رود.)

ابو بصیر می گوید خدمت حضرت عرض کردم: جانم فدای شما شود! به خدا او به شما انس دارد، و از شیعیان شما می باشد. حضرت فرمودند:

«صَدَقْتَ، مَا عِنْدَنَا خَیْرٌ لَکُمْ، قُلْتُ: شِیعَتُکُمْ مَعَکُمْ؟ قَالَ: إِنْ هُوَ خَافَ اللَّهَ، وَ رَاقَبَ نَبِیَّهُ(صلی الله علیه و آله و سلم)، وَ تَوَقَّی الذُّنُوبَ فَإِذَا هُوَ فَعَلَ، کَانَ مَعَنَا فِی دَرَجَاتِنَا.»

(راست می گویی، ولی آن چه برای شما نزد ما می باشد، برای شما بهتر است. عرض کردم: شیعیان شما، با شما هستند؟ فرمودند: اگر از خدا بترسد، مراقب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)خود باشند، و خود را از آلودگی به گناه حفظ کند، در درجات مربوط به ما، با همراه خواهد بود.)

علیّ بن حمزه بطائنی، که این روایت را از ابو بصیر، نقل کرده است، می گوید: در آن سال، وقتی به وطن خود بازگشتم، مدّت زمانی بیشتر نگذشته بود، که همان گونه که حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام)فرموده بودند، ابو حمزه ثمالی از دنیا رفت.(2)

ص: 176

خاتم المحدّثین مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)، از مرحوم سیّد عبد الکریم بن طاووس (قدس سره) روایت کرده است: همانا حضرت امام زین العابدین(علیه السلام)وارد کوفه شدند، و سپس داخل مسجد کوفه شدند. و در آن هنگام ابو حمزه ثمالی نیزدر مسجد کوفه بود. ابو حمزه که از زاهدین اهل کوفه، و مشایخ آنجا بود، دید حضرت دو رکعت نماز خواندند. ابو حمزه می گوید: تا به حال لهجه ای پاکیزه تر از لحجهٔ حضرت نشنیده بودم، لذا نزدیک ایشان رفتم، تا بشنوم چه می گوید، پس شنیدم می فرمایند:

«إِلَهِی إِنْ كَانَ قَدْ عَصَیْتُكَ، فَإِنِّی قَدْ أَطَعْتُكَ فِي أَحَبِّ اَلْأَشْیَاءِ إِلَیْكَ، اَلْإِقْرَارِ بِوَحْدَانِیَّتِكَ مَنّاً مِنْكَ عَلَیَّ، اَ مَنّاً مِنِّي عَلَیْكَ.»

(خداوندا! اگر از تو سرکشی کردم، ولی در محبوب ترین امور نزد تو، اطاعت تو را نمودم. اقرار به یگانگی تو، لطفی از تو بر من، نه لطفی از من بر تو است.)

و این دعایی معروف است. آن گاه حضرت برخاستند، و رفتند. ابو حمزه می گوید: من از پست سر، حضرت را تا کاروانسرای کوفه دنبال کردم. پس در آنجا دیدم غلام سیاهی با اسب نجیب و یک شتری منتظر است. لذا به او گفتم: ای غلام سیاه! این مرد کیست؟ گفت:

«اَ وَ تَخْفَی عَلَیْک شَمائِلُهُ؟ هَوَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسِیْن(علیه السلام).»

(آیا شمایل ایشان بر تو مخفی است؟ ایشان علیّ بن الحسین(علیه السلام)هستند.)

ابو حمزه گفته است: پس خودم را روی قدم های آن حضرت انداختم، و آن را بوسیدم. ولی آن حضرت نگذاشتند، و با دست خود، سر مرا بلند کردند، و فرمودند: ای ابو حمزه! مکن، همانا سجده برای خداوند عزّ و جلّ می باشد، عرض کردم: یابن رسول اللّه! برای چه به اینجا آمدید؟ حضرت فرمودند:

«مَا رَأَیْتَ، وَ لَوْ عَلِمَ النَّاسُ مَا فِیهِ مِنَ الْفَضْلِ، لَأَتَوْهُ وَ لَوْ حَبْواً.»

(از برای آن چه دیدی - یعنی نماز خواندن در مسجد کوفه - اگر مردم می دانستند چه فضیلتی در آن است، به زیارت آن می آمدند، حتّی کشان کشان، و با زانو.)

ص: 177

بعد حضرت فرمودند: آیا مایلی با من قبر جدّم علیّ بن ابی طالب(علیه السلام)را زیارت کنی؟ عرض کردم: بله! پس حرکت فرمودند، و در آن زمان من در سایه ناقهٔ ایشان بودم، و حضرت با من صحبت می کردند.

«حَتَّی أَتَیْنَا الْغَرِیَّیْنِ، وَ هِیَ بُقْعَةٌ بَیْضَاءُ، تَلْمَعُ نُوراً، فَنَزَلَ عَنْ نَاقَتِهِ، وَ مَرَّغَ خَدَّیْهِ عَلَیْهَا، وَ قَالَ: یَا أَبَا حَمْزَةَ! هَذَا قَبْرُ جَدِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام).»

(تا به غریّین رسیدیم، و آن بقعه ای سفید، که نور آن می درخشید، بود. پس حضرت از شتر خود پیاده شدند، و دو طرف صورت خود را بر آن قرار دادند، و فرمودند: ای ابوحمزه ! این قبر جدّم علیّ بن ابی طالب(علیه السلام)است.)

و بعد آن حضرت را با زیاراتی که اوّل آن «اَلسَّلامُ عَلَی اَسْمِ اللّهِ الرَّضِیِّ وَ نُورِ وَجْهِهِ الْمُضِیءِ» است، زیارت کردند. سپس با آن قبر مطهر وداع کردند، و به طرف مدینه رفتند، و من هم به سوی کوفه برگشتم.(1)

مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)بعد از نقل این روایت، نگاشته است: در ذکر وفات حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)گذشت، که ابو حمزه به زیارت قبر امیرالمؤمنین(علیه السلام)مشرف می شده، و نزدیک آن تربت مقدّس می نشسته، و فقهاء شیعه، خدمتش جمع می گشتند، و از جنابش اخذ حدیث، و علم می نمودند.(2)

مطهر حضرت، قرار می دهند. و حال آن که این فعل حضرت، به نوعی سجده، در مقابل قبر مطهر حضرت می باشد.

از این رو، تذکر این نکته لازم است، که سجده نمودن، به حسب نیّت افراد، احکام متفاوتی پیدا خواهد کرد. فی المثل، گاهی سجده نمودن در مقابل شخصی، برای مسخره کردن او است، و سجده کننده، قصدش به سُخره گرفتن دیگران می باشد، و قصد دیگری از سجده کردن ندارد. که چنین شخصی، با سجده نمودن خود، مشرک نخواهد گشت، اگر چه نفس مسخره کردن افراد حرام می باشد، ولی موجب خروج او، از دین مبین اسلام نمی گردد.

امّا گاهی سجده کردن، به عنوان عبودیت، و بندگی می باشد، و سجده کننده، به نیّت عبادت کردن، سر به سجده می برد. که این نوع سجده، فقط نسبت به خداوند متعال جایز است. و اگر انسان، به نیّت عبادت کردن شخصی، در مقابل او به سجده برود، نه تنها مرتکب فعل حرام شده، که حتّی مستلزم مشرک شدن او نیز می باشد.

ولی گاهی سجده نمودن، به جهت احترام، و تعظم دیگری می باشد. که این نوع سجده، اگر ذات مقدّس ربوبی عزّ و جلّ، اذن داده باشد، در مقابل غیر خداوند متعال نیز جایز است. زیرا هنگامی که چنین شخصی، به اذن خداوند متعال، برای احترام، و تکریم، و تعظیم غیر خداوند متعال به سجده می رود، در حقیت برای ذات مقدّس ربوبی تبارک و تعالی، که معبود او می باشد، سر به سجده قرار داده است. چنانچه در قرآن کریم نیز امثال این نوع سجده، یافت می شود. و خداوند متعال در سورهٔ یوسف می فرماید:

(إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ(1))

«آن گاه که یوسف به پدر خود گفت: ای پدر در عالم رؤیا دیدم، که یازده ستاره، و خورشید و ماه، برای من سجده می کردند.»

ص: 179

و از آن جائی که خواب پیامبران، به منزلهٔ وحی می باشد، هنگامی که حضرت یوسف(علیه السلام)، عزیز مصر گشت، و بعد از سال ها، دو مرتبه با خانوادهٔ خود دیدار نمود، این خواب صورت واقع به خود گرفت، و یازده برادر او، که در خوابش، همان یازده ستاره بودند، به همراه پدر و مادرش، که به منزلهٔ خورشید و ماه بودند، در مقابل جناب یوسف(علیه السلام)، سر تعظیم فرود آوردند، و به سجده افتادند. چنانچه خداوند متعال در این باره می فرماید:

(وَ رَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّدًا ۖ وَ قَالَ يَا أَبَتِ هَٰذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّي حَقًّا ۖ وَ قَدْ أَحْسَنَ بِي إِذْ أَخْرَجَنِي مِنَ السِّجْنِ وَ جَاءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّيْطَانُ بَيْنِي وَ بَيْنَ إِخْوَتِي ۚ إِنَّ رَبِّي لَطِيفٌ لِمَا يَشَاءُ ۚ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ(1))

«و پدر و مادر خود را بر تخت نشاند، و آن ها همگی مقابل یوسف سجده کردند، و یوسف گفت: ای پدر! این بود تعبیر خوابی که قبل از این دیده بودم، که پروردگار من، آن خواب را محقّق فرمود، و به من احسان فراوان نمود، که مرا از زندان آزاد کرد، و شما را از آن بیابان - یعنی از کنعان - به اینجا آورد، بعد از آن که شیطان، بین من، و برادرانم، فتنه و جدائی انداخته بود. همانا پروردگارم، به هر چه بخواهد، داراى لطف است، و همانا او دانای حکیم می باشد.»

و همچنین، در جای دیگری، خود ذات مقدّس ربوبی تبارک و تعالی، به ملائکه امر فرموده، در مقابل حضرت آدم(علیه السلام)، سجده نمایند. چنانچه در قرآن مجید، در چندین آیه، به این مطلب تصریح شده است. من جمله خداوند متعال در سورهٔ بقره می فرماید:

(وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَ اسْتَكْبَرَ وَ كَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ(2))

ص: 180

«و هنگامی که به ملائکه گفتیم: به آدم سجده کنید، پس همگی سجده کردند، به جزء ابلیس، که إبا کرد، و تکبّر نمود، و از کافران شد.»

به هر تقدیر، سجده کردن، گاهی به جهت تعظیم، و تکریم، و احترام است، که در این صورت، سجده نمودن به غیر خداوند متعال، اگر با اذن ذات مقدّس ربوبی صورت گرفته باشد، مستلزم شرک نخواهد بود. ولی گاهی به نیّت عبادت، و بندگی است، که در این صورت، فقط نسبت به خداوند متعال جایز می باشد. چنانچه آیت اللّه شیخ عبد اللّه جوادی آملی نیز در «تفسیر تسنیم» در ذیل آیهٔ سی و چهارم سورهٔ بقره، در این مورد نگاشته است:

«و قد أجاب الکثیر من المفسرین علی هذا السؤال، و من جملتهم العلامة الطباطبائی (رحمه الله)، فقالوا: انّ السجود ذاتاً لیس عبادة، بل انّ العبادة تتحقق فیه اذا جیئ به بنیّة العبادة، و لذلک یمکن ان یحصل السجود بعنوان السخریة و الاستهزاء احیاناً، لا العبادة. و علی هذا الأساس یمکن القول: انّه لیس هناک منع و نهی ذاتی من السجود لغیر اللّه، بل انّ النهی عنه، یصدر من الشرع، و یثبت بدلیل العقل أو النقل، و الثابت بعد البحث و التحقیق، هو انّ المانع العقلی أو النقلی، یثبت اذا کان الساجد لغیر اللّه، ینوی بسجوده، الشهادة للمسجود له بالربوبیّة و العبودیة، امّا اذا کان السجود، بنیة الاکرام و الاحترام المحض، فلا دلیل علی المنع منه. نعم انّ الذوق الدینی و مذاق المتشرعین - الحاصل بفضل الاُنس بالظواهر الدینیّة - یقتضی اختصاص السجود باللّه سبحانه، حتّی اذا کان بقصد التحیّة و التکریم فحسب.» (1)

(و همانا به این سؤال، بسیاری از مفسرین، که از جملهٔ آن ها علامهٔ طباطبائي (رحمه الله) است، پاسخ داده اند، به این که همانا سجده، ذاتاً عبادت نيست.بلکه همانا عبادت،

ص: 181

با سجده تحقق پیدا می کند، در صورتى که آن را به نیّت عبادت انجام دهند. از این رو امکان دارد، که سجده به عنوان مسخره نمودن حاصل گردد، نه به عنوان عبادت [وقتی که در زمان سجده کردن، نیّت مسخره کردن را داشته باشیم]. بر این اساس ممکن است بگوئیم: در اینجا منع و نهی ذاتی، برای سجده بر غیر خداوند، وجود ندارد. بلکه همانا نهی از آن، از شرع صادر می گردد، که با دلیل عقلی یا نقلی ثابت می شود، و آن چه بعد از بحث و تحقیق ثابت می گردد، این است، که همانا مانع عقلی یا نقلی وقتی ثابت می شود، که سجده کننده بر غیر خداوند، با سجده خود، نیّت ربّ بودن، و عبودیت را برای کسی که در مقابل او سجده کرده است را نموده باشد. ولی اگر سجده، فقط به نیّت اکرام و احترام باشد، دلیلی بر ممنوع بودن آن وجود ندارد. آری ذوق دینی و ذائقه متشرعین، که با انس به ظواهر دین، حاصل می گردد، اقتضاء می کند، که سجده، به خداوند سبحان اختصاص داشته باشد، اگرچه نیّت [سجده کننده]، فقط اکرام و تکریم بوده باشد.)

و مرحوم علامهٔ طباطبائی (قدس سره)نیز بنابر آن چه در کتاب «ترجمهٔ تفسیر المیزان» آمده، در این مورد، نگاشته است:

«و باید دانست، که این سجده، برای عبادت یوسف نبوده، به دلیل این که، در میان سجده کنندگان، در داستان یوسف، شخصی بوده، که در توحید، مخلص (به فتح لام) بوده، و چیزی را شریک خدا نمی گرفته، و او یعقوب(علیه السلام)است. دلیل دیگر این که، اگر این سجده، سجدهٔ عبادت یوسف بوده، "مسجود له"، که یوسف است. و به نص قرآن، همان کسی است، که به رفیق زندانیش گفت: "ما را نمی رسد، که چیزی را شریک خدا بگیریم" قطعاً ایشان را، از این عمل، نهی می کرد، و نمی گذاشت چنین کاری بکنند، ولی می بینیم نهی نکرده، پس می فهمیم سجده، عبادت او نبوده. و قطعاً جز این منظوری نداشته اند، که

ص: 182

یوسف را، آیتی از آیات خدا دانسته، و او را قبله، در سجده، و عبادت خود گرفتند، هم چنان که ما خدا را عبادت می کنیم، و کعبه را قبله خود می گیریم، و نماز و عبادت را بدان سو می گذاریم، پس با کعبه، خدا عبادت می شود، نه کعبه، و معلوم است، که آیت خدا، از آن نظر که آیه و نشانه است، خودش اصلاً نفسیت و استقلالی ندارد. پس اگر سجده شود، جز صاحب نشانه، یعنی خدا، عبادت نشده، و کلام در این باره در چند جای این کتاب گذشت. از اینجا بخوبی معلوم می شود، که آن چه در توجیه این آیه گفته اند، صحیح نیست، از قبیل این که: در آن روز، تحیت مردم، سجده بوده، آن چنان که در اسلام، سلام است. و یا این که گفته اند: رسم آن روز، در تعظیم بزرگان، سجده بوده، و هنوز حکم حرمت، و نهی از سجده، برای غیر خدا، نیامده بوده، و این حکم در اسلام آمد. و یا این که گفته اند که: سجده آن روز، حالتی شبیه به رکوع بوده، هم چنان که در میان عجم ها رسم است، برای بزرگان به حالت رکوع درمی آیند.»(1)

و محدّث بزرگوار جهان تشیع، و ناشر معارف اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، هم در این باره نوشته است:

«اعلم أن المسلمین قد أجمعوا علی أن ذلک السجود لم یکن سجود عبادة، لأنها لغیر الله تعالی توجب الشرک. ثم اختلفوا علی ثلاثة أقوال: الأول: أن ذلک السجود کان للّه تعالی، و آدم علی نبینا و آله و علیه السلام، کان قبله. و هو قول أبی علی الجبائی و أبی القاسم البلخی و جماعة. و الثانی: أن السجود فی أصل

ص: 183

اللغة هو الانقیاد و الخضوع قال الشاعر: «تری الأُکم فیها سُجَّدا للحوافر» أی الجبال الصغار و التِلال کانت مذلله لحوافر الخیول و منه قوله تعالی: (وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ(1)) و أورد علیه بأن المتبادر من السجود وضع الجبهه علی الأرض، فیجب الحمل علیه، ما لم یدل دلیل علی خلافه، و یؤیده قوله تعالی: (فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ(2)) و یدل علیه صریحا بعض الأخبار المتقدمه. و الثالث: أن السجود کان تعظیما لآدم علی نبینا و آله و علیه السلام و تکرمه له و هو فی الحقیقة عبادة للّه تعالی، لکونه بأمره و هو مختار جماعة من المفسرین و هو الأظهر من مجموع الأخبار التی أوردناها و إن کان الخبر الأوّل، یؤید الوجه الأوّل.»(3)

(بدان که مسلمان ها اجماع دارند، که آن سجده ها، سجدهٔ عبادت نبوده است، زیرا سجده ای که به نیّت عبادت باشد، برای غیر خداوند متعال، موجب شرک می گردد. سپس مسلمان ها در این مورد از سجده ها، در سه قول اختلاف نظر پیدا کرده اند: اوّل: آن سجده ها برای خداوند متعال بوده، و آدم(علیه السلام)به عنوان قبله بوده است. که این نظر أبو علیّ جبائی، و أبو القاسم بلخی، و گروه دیگری می باشد. دوّم: سجده، در لغت، به معنای فرمان برداری، و تواضع است. چنانچه شاعر می گوید: «می بینی آن بلندی ها را، که برای سم ها سجده کرده اند». یعنی کوه های کوچک، و تپه ها، در مقابل سم های اسب ها خاشع هستند. و از این قبیل است، فرمایش خداوند متعال: «ستاره و درخت سجده می کنند»، و به این پاسخ، اشکال شده، به این که آن چه از لفظ سجده، تبادر می کند، قرار دادن پیشانی بر زمین است، پس تاوقتی که دلیلی بر

ص: 184

خلاف آن نباشد، باید سجده را، بر همین معنا حمل نمود. و مؤید آن، فرمایش خداوند متعال می باشد: «پس برای او به سجده بروید»، و بر این مطلب، برخی از روایات قبل تصریح می نمایند. سوّم: سجده برای احترام و تکریم آدم(علیه السلام)بوده است، و در حقیقت، چون خداوند متعال به آن امر نموده، عبادت خداوند به شمار می آید. و این قول را گروهی از مفسرین اختیار کرده اند، و این قول، از همهٔ روایت هایی که آورده ایم، ظاهر می شود. اگر چه روایت اوّل، مؤید وجه اوّل می باشد.)

به هر ترتیب، همان گونه که بزرگان، و علماء مذهب تشیع، تصریح فرموده اند، با اذن ذات مقدّس ربوبی تبارک و تعالی، اگر سجده، به نیّت تکریم و احترام باشد، نسبت به غیر خداوند متعال هم جایز است. از این رو حتّی اگر کسی، روایاتی که در این زمینه وجود دارد را توجیه نماید. و آن ها را صریح در اذن خداوند متعال، نسبت به سجده نمودن در مقابل اهل بیت(علیهم السلام)، نداند. و اخباری را که در این مورد وجود دارد را، خارج از محل بحث، به شمار آورد. و قائل گردد، که ما از جانب خداوند متعال، اذنی برای سجده نمودن، در مقابل ائمه اطهار(علیهم السلام)، زمانی که سجده، به نیّت اکرام و تکریم باشد، نداریم.

باز مع ذلک، جواز سجده در مقابل آن بزرگواران، در صورتی که به نیّت اکرام و احترام نمودن به ایشان باشد، با استفاده از قیاس اولویت، غیر قابل خدشه می باشد. چرا که در بسیاری از منابع پیروان مکتب اهل بیت(علیهم السلام)، در خصوص حکمت سجدهٔ ملائکه، بر جناب آدم(علیه السلام)، وجود نور حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)و اهل بیت بزرگوار ایشان(علیهم السلام)، در صُلب آدم(علیه السلام)، ذکر شده است. چنانچه مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)روایت نموده است:

حضرت امام سجّاد(علیه السلام)فرمودند: پدرم، از پدر خود، از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، برای من نقل کردند، که ایشان فرمودند: ای بندگان خدا! همانا آدم(علیه السلام)، نور درخشانی را از صلب خود دید. و آن نور، بدان جهت بود، که خداونداشباح ما اهل بیت را، از بالای عرش، به صلب او، منتقل نموده بود. لذا آن نور را مشاهده کرد، ولی اشباح ما را ندید. پس عرض کرد:

ص: 185

«یَا رَبِّ! مَا هَذِهِ الْأَنْوَارُ؟ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: أَنْوَارُ أَشْبَاحٍ، نَقَلْتُهُمْ مِنْ أَشْرَفِ بِقَاعِ عَرْشِی، إِلَی ظَهْرِکَ، وَ لِذَلِکَ أَمَرْتُ الْمَلَائِکَةَ بِالسُّجُودِ لَکَ، إِذْ کُنْتَ وِعَاءً لِتِلْکَ الْأَشْبَاح.»

(ای پروردگار! این نورها چیست؟ خداوند عزّ و جلّ فرمود: نور اشباحی می باشد، که از بهترین مکان عرشم، آن ها را به پشت تو منتقل کردم، و به جهت وجود آن ها در پشت تو، به ملائکه امر نمودم به تو سجده کنند، چرا که تو ظرف این انوار بودی.)

پس آدم(علیه السلام)عرض کرد: پروردگارا! برای من آن انوار را بیان فرما. لذا خداوند متعال فرمود: ای آدم! به بالای عرش نگاه کن! پس آدم(علیه السلام)نگاه کرد، و در آن هنگام، نور اشباح ما اهل بیت، از صلب آدم، بر بالای عرش افتاد. پس در آن، صورت های اشباح ما اهل بیت نقش بست، همان گونه که صورت انسان، در آینهٔ صافی نقش پیدا می کند. پس آدم(علیه السلام)، اشباح ما اهل بیت را مشاهده کرد. پس عرض کرد:

«مَا هَذِهِ الْأَشْبَاحُ یَا رَبِّ؟ فَقَالَ: یَا آدَمُ هَذِهِ الْأَشْبَاحُ أَفْضَلُ خَلَائِقِی وَ بَرِیَّاتِی، هَذَا مُحَمَّدٌ وَ أَنَا الْحَمِیدُ الْمَحْمُودُ فِی أَفْعَالِی، شَقَقْتُ لَهُ اسْماً مِنِ اسْمِی. وَ هَذَا عَلِیٌّ، وَ أَنَا الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ، شَقَقْتُ لَهُ اسْماً مِنِ اسْمِی. وَ هَذِهِ فَاطِمَةُ، وَ أَنَا فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ، فَاطِمُ أَعْدَائِی عَنْ رَحْمَتِی یَوْمَ فَصْلِ قَضَائِی، وَ فَاطِمُ أَوْلِیَائِی عَمَّا یَعْتَرِیهِمْ وَ یَشِینُهُمْ، فَشَقَقْتُ لَهَا اسْماً مِنِ اسْمِی. وَ هَذَا الْحَسَنُ، وَ هَذَا الْحُسَیْنُ، وَ أَنَا الْمُحْسِنُ الْمُجْمِلُ، شَقَقْتُ لَهُمَا اسْماً مِنِ اسْمِی. هَؤُلَاءِ خِیَارُ خَلِیقَتِی، وَ کِرَامُ بَرِیَّتِی، بِهِمْ آخُذُ، وَ بِهِمْ أُعْطِی، وَ بِهِمْ أُعَاقِبُ، وَ بِهِمْ أُثِیبُ، فَتَوَّسَلْ إِلَیَّ بِهِمْ یَا آدَمُ! وَ إِذَا دَهَتْکَ دَاهِیَةٌ، فَاجْعَلْهُمْ إِلَیَّ شُفَعَاءَکَ، فَإِنِّی آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی قَسَماً

ص: 186

حَقّاً، لَا أُخَیِّبُ بِهِمْ آمِلاً، وَ لَا أَرُدُّ بِهِمْ سَائِلاً. فَلِذَلِکَ حِینَ زَلَّتْ مِنْهُ الْخَطِیئَةُ، دَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِمْ، فَتَابَ عَلَیْهِ، وَ غُفِرَ لَهُ.»(1)

(پروردگارا! این شبح ها چیست؟ خداوند فرمود: ای آدم! این اشباح بهترین مخلوقات و بندگان من می باشند. این محمّد است، و من حمید محمود در افعالم هستم، اسمی از اسماء خود را برای او جدا کرده ام. و این علیّ است، و من علیّ عظیم هستم، اسمی از اسماء خود را برای او جدا نموده ام. و این فاطمه است، و من آفرینندهٔ آسمان ها و زمین ها هستم، و جدا کننده دشمنانم، از رحمتم، در روز قیامت هستم. و جدا کننده دوستانم، از چیزهایی که موجب ناراحتی و آلودگی آن ها می گردد، می باشم. برای او، یک اسم، از اسماء خودم را جدا کرده ام. و این حسن، و این حسین است، و من محسن نیکوکار هستم، و یک اسم از اسماء خود را، برای آن دو نفر جدا نموده ام. آن ها بهترین مخلوقات من، و گرامی ترین بندگان من هستند. و به وسیلهٔ آن ها مؤاخذه می نمایم، و به جهت آن ها عطا می کنم، و به سبب آن ها کیفر می دهم، و به وسیلهٔ آن ها ثواب می دهم. پس ای آدم! به وسیلهٔ آن ها به من توسل پیدا کن، و اگر به مصیبت و اندوهی مبتلا شدی، آن ها را نزد من، شفیع خود قرار بده. چرا که من همانا بر خود سوگند حقّی یاد کرده ام، شخصی که به وسیلهٔ آن ها، امیدی به من داشته باشد را ناامید نکنم. و هر کس به وسیلهٔ آن ها، از من درخواستی داشته باشد را رد نکنم. به خاطر همین، وقتی از آدم، آن ترک اولی، و لغزش سر زد، به واسطهٔ اهل بیت، خداوند عزّ و جلّ را خواند، پس خداوند توبه او را پذیرفت، و او را بخشید.)

همان گونه که ملاحظه کردید، در این روایت، در ضمن عبارت: «وَ لِذَلِکَ أَمَرْتُ الْمَلَائِکَةَ بِالسُّجُودِ لَکَ»، تصریح شده است، که به جهت وجود اهل بیت(علیهم السلام)، در صلب آدم(علیه السلام)، خداوند

ص: 187

متعال، به ملائکه امر فرمود، به ایشان سجده نمایند. و در روایت دیگری، شیخ أقدم، مرحوم شیخ صدوق (قدس سره)در ضمن روایتی طولانی، که دلالت می کند، وجود نازنین ائمهٔ اطهار(علیهم السلام)افضل و برتر از همهٔ ملائکه هستند، از حضرت امام رضا(علیه السلام)، از پدران ایشان(علیهم السلام)، از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)نقل کرده است:

«ثُمَّ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقَ آدَمَ، فَأَوْدَعَنَا صُلْبَهُ وَ أَمَرَ اَلْمَلاَئِكَةَ بِالسُّجُودِ لَهُ تَعْظِيماً لَنَا وَ إِكْرَاماً، وَ كَانَ سُجُودُهُمْ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عُبُودِيَّةً، وَ لآِدَمَ إِكْرَاماً وَ طَاعَةً لِكَوْنِنَا فِي صُلْبِهِ، فَكَيْفَ لاَ نَكُونُ أَفْضَلَ مِنَ اَلْمَلاَئِكَةِ، وَ قَدْ سَجَدُوا لآِدَمَ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ؟»(1)

(سپس همانا خدواند تبارک و تعالى آدم را خلق كرد، و ما اهل بیت را در پشت او به امانت سپرد. و به ملائكه امر كرد، که براى تعظيم و اكرام ما اهل بیت، به او سجده کنند، و سجده ملائکه، براى خداوند عزّ و جلّ بندگى بود. و براى آدم گرامى داشتن و اطاعت بود. چرا كه ما اهل بیت در صلب او بوديم، پس چگونه ما بهتر از ملائكه نباشيم، و حال آن كه همۀ ملائكه، برای آدم سجده كردند؟)

به هر تقدیر، با وجود چنین روایاتی که دلالت بر جواز سجده، بر اهل بیت(علیهم السلام)می کند، اگر سؤال شود، چرا اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)خود، در برخی از روایات، شیعیانشان را، از سجده نمودن به ایشان، منع فرموده اند، در پاسخ گفته شده است:

ممکن است، این نهی، برگشتش به خاطر این بوده باشد، که سجده کننده، قصد عبادت نمودن ایشان را داشته است. از این رو آن بزرگواران، او را، از این عمل، نهی فرموده اند. ولی اگر کسی به قصد احترام نمودن، و تکریم کردن ائمه اطهار(علیهم السلام)، به ایشان سجده نمایند، بلا اشکال خواهد بود. همان گونه که جمادات و نبادات نیز در مقابل ایشان، سر به سجده فرود می آوردند.

و از آن جائی که نباتات و جمادات، خارج از دائرهٔ اوامر تشرعیهٔ الهیه می باشند، و سجدهٔ آن ها، به حسب اوامر تکوینهٔ الهیه است. اهل تحقیق نیک می دانند، در صورتی که امر تکوینی

ص: 188

خداوند متعال، به چیزی تعلق بگیرد، دیگر جائی برای سؤال، در مورد جواز آن، در عالم تشریع باقی نخواهد ماند. به هر ترتیب، دربارهٔ سجده نمودن نباتات، و جمادات، بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)، از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)روايت نموده است:

«كَانَ فِي رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)ثَلَاثَةٌ لَمْ تَكُنْ فِي أَحَدٍ غَيْرِهِ، لَمْ يَكُنْ لَهُ فَیْءٌ، وَ كَانَ لَا يَمُرُّ فِي طَرِيقٍ فَيُمَرُّ فِيهِ بَعْدَ يَوْمَيْنِ أَوْ ثَلَاثَةٍ إِلَّا عُرِفَ أَنَّهُ قَدْ مَرَّ فِيهِ لِطِيبِ عَرْفِهِ، وَ كَانَ لَا يَمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لَا بِشَجَرٍ إِلَّا سَجَدَ لَهُ.»(1)

(سه چیز در رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)بود، که در کسی جز ایشان وجود نداشت: حضرت سایه نداشتند. و از راهی عبور نمی کردند، مگر این که هر کس بعد از دو یا سه روز از آنجا عبور می کرد، از بوی حضرت متوجه می شد، که ایشان از آنجا عبور کرده اند. و حضرت از کنار سنگ و درختی عبور نمی کردند، مگر این که آن ها برای حضرت سجده می نمودند.)

و همچنین در روایت دیگری، محدّث بزرگوار جهان تشیع، مرحوم علّامهٔ مجلسى (قدس سره)، از مرحوم شيخ صدوق (قدس سره)، از ابن عبّاس، از پدرش نقل كرده است: حضرت أبو طالب(علیه السلام)، به وجود نازنین حضرت رسول اللّه(صلی الله علیه و آله و سلم)عرض کردند:

«یَا ابْنَ أَخِ! اللَّهُ أَرْسَلَکَ؟»

(اى پسر برادر! آيا خدا شما را به رسالت فرستاده است؟)حضرت رسول اللّه(صلی الله علیه و آله و سلم)، به حضرت أبو طالب(علیه السلام)فرمودند: بله، لذا وجود نازنین حضرت أبو طالب(علیه السلام)، به وجود بی همتای رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)عرض کردند:

«فَأَرِنِی آیَةً، قَالَ: ادْعُ لِی تِلْکَ الشَّجَرَةَ. فَدَعَاهَا، فَأَقْبَلَتْ، حَتَّی سَجَدَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ، ثُمَّ انْصَرَفَتْ، فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ(علیه السلام): أَشْهَدُ أَنَّکَ صَادِقٌ، یَا عَلِیُّ! صِلْ جَنَاحَ ابْنِ عَمِّکَ.»(2)

ص: 189

(پس معجزه اى به من نشان بدهید، و عرض نمود: براى من آن درخت را حاضر كنید. لذا رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)آن درخت را طلب كردند، پس آن درخت در مقابل حضرت آمد، تا اين كه در مقابل ایشان سجده كرد، و سپس به جاي خودش بازگشت. پس ابوطالب(علیه السلام)گفت: شهادت مى دهم كه شما صادق هستيد، [و بعد به فرزند خود نیز گفتند:] اى علىّ! پشت سر پسرعمويت نماز بخوان.)

ثانیاً: از آن جائی که نیّت، امری قلبی می باشد، و دیگران متوجه نمی شده اند، که اگر شیعیان در مقابل ایشان، سر به سجده فرود می آورند، به چه خاطر، و از چه جهت است، و به این نحو، چنین افرادی، در معرض خطر شرک، قرار می گرفتند. لذا ائمه اطهار(علیهم السلام)، از شیعیان خود می خواستند، از انجام این عمل، در چنین زمان هائی اجتناب نمایند. به عبارت دیگر، اهل بیت (علیهم السلام)به جهت در امان بودن، از تهمت مخالفان، شیعیان خود را، از انجام این کار، در بین دیگران برحذر می نمودند.

لذا جای هیچ شک و تردیدی نیست، که با دیدن سجده شیعیان، به آن بزرگواران، ائمهٔ اطهار(علیهم السلام)و شیعیان را، مورد هجمه های همه جانبه قرار می دادند، و حتّی به دروغ می گفتند، که ایشان ادعای اُلوهیت کرده اند. و به این نحو، جان ایشان، و شیعیان، در خطر جدی واقع می شده است. لذا شیعیان را، در چنین موقعیت هائی، از سجده در مقابل خود، منع می کرده اند.ثالثاً: همهٔ انسان ها، در درک معارف، یکسان نیستند، و ممکن است، منع اهل بیت(علیهم السلام)، به سبب افراد مغرض و یا حسود، نبوده باشد. بلکه به جهت وجود افرادی بوده باشد، که درک والائی در تحلیل مقامات و معارف اهل بیت(علیهم السلام)، نداشته اند. و چون چنین افرادی عمل شعیان را، تلقی به شرک می کردند. لذا آن بزرگواران، شیعیان خود را، از سجده نمودن در مقابل ایشان، در حضور چنین افرادی، منع کرده باشند. و صد البته این منع، اختصاص به این مطلب ندارد، و حتّی نسبت به بیان برخی از مقامات و فضائل اهل بیت(علیهم السلام)نیز وجود دارد. کما این که بسیاری از معارف را، ائمه اطهار(علیه السلام)، وقتی برای خواص از شیعیان خود می فرمودند، آن ها را، از نقل آن معارف، برای دیگران، منع می نمودند.

رابعاً: ممکن است، منع اهل بیت(علیهم السلام)، نه از مردم، که به جهت در امان بودن از آزار و اذیت های خلفاء بنی عبّاس، و بنی امیه، بوده باشد. زیرا در شرایطی که حکام ظالم بنی امیه، و

ص: 190

بنی عبّاس، آن چنان اهل بیت(علیهم السلام)را مورد آزار قرار می دادند، که حتّی در بسیاری از اوقات، آن بزرگواران را، از دیدار شیعیان خود نیز منع می نمودند، و شیعیان را از ملاقات با ایشان برحذر می داشتند. حال در چنین خفقانی که حاکمیت، یک دیدار ساده را تحمل نمی کرد، در صورتی که متوجه می شد، شیعیان در برابر آن بزرگواران، سر به سجده فرود می آورند. به طریق اولی، شرایط دو چندان سختی، برای اهل بیت(علیهم السلام)، و شیعیانشان، بروز می نمود. لذا آن بزرگواران، به این جهت، شیعیان خود را، در چنین شرایطی، از انجام این عمل، بر حذر می داشته اند.

به هر صورت، از برخی از آیات استفاده می شود، که به جز إبلیس، عدهٔ دیگری هم، در زمان سجده ملائکه، به حضرت آدم(علیه السلام)، وجود داشته اند، که آن ها نیز، به حضرت، سجده نکرده اند. با این تفاوت، که آن ها، چون شأن، و منزلتی بالاتر از حضرت آدم(علیه السلام)داشته اند، لذا خداوند متعال به آن ها امر نفرمود، که به جناب آدم(علیه السلام)، سجده نمایند. و آن ها، افرادی هستند که خداوند متعال، در قرآن، با لفظ "عالین"، از ایشان یاد فرموده است. و در این باره خطاب به شیطان ملعون می فرماید:

(قَالَ يَا إِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ ۖ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعَالِينَ(1))

«خدا به شیطان فرمود: ای ابلیس! چه چیزی مانع تو شد، که به کسی که من با قدرت خود آفریدم، سجده نکنی؟ آیا تکبر کردی، یا از بلند مرتبه گان هستی، [که نباید سجده می کردند]؟»

پس از این آیهٔ شریفه، دانسته می شود، که در هنگام سجدهٔ ملائکه به حضرت آدم(علیه السلام)، به جز شیطان جمع دیگری، که از آن ها در قرآن، به "عالین؛ بلند رتبه گان"، تعبیر شده است، وجود داشته اند، که به حضرت آدم(علیه السلام)سجده نکرده اند. منتهی بر خلاف شیطان، "عالین" به جهت برتری، و فضیلتی، که نسبت به حضرت آدم(علیه السلام)داشته اند، مأمور به سجده در مقابل ایشان نبوده اند. که در تفسیر این آیهٔ شریفه، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از کتاب «کنز جامع الفوائد»

ص: 191

مرحوم شیخ صدوق (قدس سره)، از أبو سعید خدری، نقل کرده است: ما در محضر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نشسته بودیم، که ناگاه مردی به طرف حضرت آمد، و خدمت ایشان عرض کرد:

«یَا رَسُولَ اللَّهِ! أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِإِبْلِیسَ: (أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالِینَ)، مَنْ هُمْ، یَا رَسُولَ اللَّهِ! الَّذِینَ هُمْ، أَعْلَی مِنَ الْمَلَائِكَةِ الْمُقَرَّبِینَ؟»

(ای رسول خدا! مرا از فرمایش خداوند عزّ و جلّ آگاه فرما، که به إبلیس فرموده: «آیا تکبّر کردی، یا از بلند مرتبه گان هستی، [که نباید سجده می کردند]؟» آن ها چه کسانی هستند، ای رسول خدا! که والاتر از ملائکه مقرب بودند؟)

پس در این هنگام، وجود نازنین حضرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، به آن مردی که از حضرت، در مورد این که "عالین" چه کسانی می باشند، سؤال کرده بود، فرمودند:

«أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ(علیهم السلام)، كُنَّا فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ، نُسَبِّحُ اللَّهَ، فَسَبَّحَتِ الْمَلَائِكَةُ بِتَسْبِیحِنَا، قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ بِأَلْفَیْ عَامٍ، فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ، أَمَرَ الْمَلَائِكَةَ أَنْ یَسْجُدُوا وَ لَمْ یُؤْمَرُوا بِالسُّجُودِ إِلَّا لِأَجْلِنَا، فَسَجَدَتِ الْمَلَائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلَّا إِبْلِیسَ أَبَی أَنْ یَسْجُدَ، فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی لَهُ: (یَا إِبْلِیسُ مَا مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالِینَ(1))، أَیْ: مِنْ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةِ الْمَكْتُوبَةِ أَسْمَاؤُهُمْ فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ. فَنَحْنُ بَابُ اللَّهِ الَّذِی یُؤْتَی مِنْهُ، وَ بِنَا یَهْتَدِی الْمُهْتَدُونَ، فَمَنْ أَحَبَّنَا أَحَبَّهُ اللَّهُ، وَ مَنْ أَبْغَضَنَا، أَبْغَضَهُ اللَّهُ، وَ أَسْكَنَهُ نَارَهُ، وَ لَا یُحِبُّنَا إِلَّا مَنْ طَابَ مَوْلِدُهُ»(2)

(من، و علیّ، و فاطمه، و حسن، و حسین(علیهم السلام)، همان بلند مرتبه گان هستیم. ما دو هزار سال قبل از خلقت آدم، در سراپردۀ عرش، خداوند را تسبیح می نمودیم. پس

ص: 192

ملائکه به سبب تسبیح گفتن ما، تسبیح گفتند. پس هنگامی که خداوند عزّ و جلّ آدم را خلق کرد، به ملائکه امر نمود که به آدم سجده کنند، و خداوند به ملائکه امر نکرد، که به او سجده نمایند، مگر به خاطر ما [که در صلب او بودیم]. پس همهٔ ملائکه [به آدم] سجده کردند، به جز شیطان، که امتناع نمود. پس خداوند تبارک و تعال دربارهٔ او فرمود: «ای ابلیس! چه چیزی مانع تو شد، که به کسی که من با قدرت خود آفریدم، سجده نکنی؟ آیا تکبر کردی، یا از بلند رتبه گان بودی، [که نباید سجده می کردند].» [عالین] یعنی: آن پنج نفری که نام های آن ها، در سراپردهٔ عرش نوشته شده است. و ما درب خداوندی هستیم، که باید از آنجا وارد شد. و به وسیلهٔ ما، طالبان هدایت، هدایت می گردند. و هر کس ما اهل بیت را دوست داشته باشد، خدا را دوست داشته است، و هر کس با ما اهل بیت دشمنباشد، با خدا دشمنی کرده است، و خدا او را ساکن جهنم خواهد نمود، و هیچ کس ما اهل بیت را دوست نخواهد داشت، مگر آن که ولادت او پاک باشد [یعنی حلال زاده باشد].)

به هر ترتیب به نظر می رسد، در صورتی که به نیّت تکریم و تعظیم اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام)، در مقابل آن بزرگوراران سر تعظیم فرود آورده شود، بلا مانع بوده باشد. چنانچه در ذیل آیهٔ شریفهٔ (وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هَٰذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَ ادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ ۚ وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ(1))، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)نگاشته است:

(وَ إِذْ قُلْنَا اُدْخُلُوا هذِهِ اَلْقَرْيَةَ)؛ فرمود: يعنى اى بنى اسرائيل! به ياد آوريد، وقتى را كه ما به پدران و گذشتگان شما گفتيم: در اين شهر داخل شويد - يعنى شهر اريحا، كه از شهرهاى شام بوده است - و اين، در وقتى بود، كه بنی اسرائیل از صحراى تيه بيرون آمدند. (فَكُلُوا مِنْها حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَداً)؛ پس بخوريد از [محصولات] اين شهر، هر چه خواستید، فراوان و گوارا بخورید. (وَ اُدْخُلُوا اَلْبابَ سُجَّداً)؛ و با تواضع و سجده، داخل دروازۀ شهر شويد. فرمود:

ص: 193

«حقّ تعالى در دروازۀ شهر براى ايشان، صورت محمّد و علىّ(علیهما السلام)را ممثّل گردانيد. و ايشان را امر كرد، كه براى تعظيم آن مثال ها سجده كنند. و بر خود، بيعت ايشان، و محبّت ايشان را تازه كنند. و عهد، و پيمان ولايت، و اعتقاد به فضيلت ايشان را به ياد آورند، كه حقّ تعالى از آن ها گرفته بود.»

(وَ قُولُوا حِطَّةٌ)، يعنى: بگوئيد اين سجدۀ ما، براى خدا، به جهت تعظيم مثال محمّد و علىّ (علیهما السلام)، و اعتقاد ما براى ولايت ايشان، كم كنندۀ گناهان ما، و محو كنندۀ سيئات ما است. (نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ)؛ تا براى شما خطاهاى گذشتۀ شما را بيامرزيم، (وَ سَنَزِيدُاَلْمُحْسِنِينَ)؛ بزودى ثواب نيكوكاران را زياد خواهيم كرد. يعنى آن ها كه اين كار كنند و پيشتر گناهى نكرده اند، به سبب اين فعل، درجات و مثوبات ايشان را زياد مى كنيم.(1)

لطیفه: در پایان این بحث، جا دارد، مطلبی را که نگارنده، دربارهٔ به خاک افتادن، در آستان مقدّس اهل بیت(علیهم السلام)، از برخی از اساتید خود، و همچنین از آیت اللّه شیخ محمّد ناصری (رحمه الله)، شنیده است را، نقل نماید. و آن این که، روزی مرحوم فاضل دربندی (قدس سره)، که خود ملا، و مجتهد مسلم بود، در هنگام ورود به حرم مطهر و منور حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)، در ایوان طلای حرم حضرت، با مرحوم شیخ مرتضی انصاری (قدس سره)، ملاقات نمود، و به ایشان گفت: آقا شما ملاذ، و ملجأ، و مرجع عالیقدر جهان تشیع هستید، از شما سؤالی دارم. مرحوم شیخ انصاری (قدس سره)گفت: چه سؤالی دارید؟ مرحوم فاضل دربندی (قدس سره)، از ایشان سؤال کرد:

«به نظر شما بوسیدن عتبهٔ حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)چه حکمی دارد؟»

مرحوم شیخ مرتضی انصاری (قدس سره)گفت: جایز نیست. لذا مرحوم فاضل دربندی (قدس سره)، که شیفته و عاشق اهل بیت(علیه السلام)بود، بدون این که صحبتی نماید، دگرگون شد، که ناگاه مرحوم شيخ مرتضی انصاري (قدس سره)، در ادامه کلام خود می گوید:

ص: 194

«بوسيدن عتبهٔ امیرالمؤمنین(علیه السلام)، بما أنَّه عتبة امیرالمؤمنین(علیه السلام)، كار امام حسن (علیه السلام)و امام حسین(علیه السلام)و سلمان است. ما اگر بخواهيم عتبهٔ حضرت را ببوسيم، باید به این عنوان، که جاي پاي زوار حضرت ابا الفضل(علیه السلام)می باشد، عتبهٔ ایشان را ببوسيم.»

مرحوم فاضل دربندي (قدس سره)با شنیدن این فرمایش مرحوم شیخ مرتضی انصاری (قدس سره)مي گويد: احسنت؛ يك چنين فردي براي مرجعيت شيعه سزوار است.

خسته، و ملول شد، حضرت به وی فرمودند: ای شامی! حمران را چگونه دیدی؟ گفت: حاذق است، دربارهٔ هر چیزی از او سؤال کردم، جواب مرا داد.(1)

و مرحوم کشی (قدس سره)، از حسن بن علیّ بن یقطین، از مشایخ خود، روایت کرده است:«أَنَّ حُمْرَانَ، وَ زُرَارَةَ، وَ عَبْدَ اَلْمَلِکِ، وَ بُکَیْراً، وَ عَبْدَ اَلرَّحْمَنِ بَنِی أَعْیَنَ، کَانُوا مُسْتَقِیمِینَ، وَ مَاتَ مِنْهُمْ أَرْبَعَةٌ فِی زَمَانِ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ(علیه السلام)، وَ کَانُوا مِنْ أَصْحَابِ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)، وَ بَقِیَ زُرَارَةُ إِلَی عَهْدِ أَبِی اَلْحَسَنِ(علیه السلام)، فَلَقِیَ مَا لَقِی.»(2)

(همانا حمران، و زراره، و عبد الملک، و بکیر، و عبد الرحمان فرزندان اعین، همگی مستقیم بودند، و چهار نفر آن ها در زمان حضرت صادق(علیه السلام)از دنیا رفتند، و از اصحاب حضرت امام باقر(علیه السلام)نیز بودند، و زراره تا زمان حضرت کاظم(علیه السلام)بود، و ملاقات نمود، آن چه ملاقات کرد.)

و خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)نوشته است: گفته شده، که حمران از تابعین محسوب می شود، چرا که او از أبو طفیل، عامر بن واصله، روایت نقل کرده است.(3)

و در بین اصحاب حضرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، آخرین کسی که از دنیا رفت، أبو طفیل بود. حمران، از عبید اللّه بن عمر، که اهل سنت او را از اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)شمرده اند نیز روایت نقل نموده است. (4)

چنانچه مرحوم طبرسی (قدس سره)، در تفسیر «مجمع البیان»، در ضمن تفسیر سورهٔ مزمّل، بعد از این آیهٔ شریفهٔ (إِنَّ لَدَيْنَا أَنْكَالاً وَ جَحِيماً، وَ طَعَاماً ذَا غُصَّةٍ وَ عَذَاباً أَلِيماً(5))، فرموده است:

« رُوِیَ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ، عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ عُمَرَ: أَنَّ اَلنَّبِیَّ(صلی الله علیه و آله و سلم)سَمِعَ قَارِئاً یَقْرَأُ هَذِهِ فَصَعِقَ.»(6)

ص: 197

(از حمران بن أعین، از عبد اللّه بن عمر روایت شده: همانا پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)شنیدند، که شخصی این آیات را قرائت می کند، پس حضرت از شنیدن آن ها غش کردند.)

و در روایت دیگری مرحوم کشی (قدس سره)از صفوان روایت نموده است:

«کَانَ یَجْلِسُ حُمْرَانُ مَعَ أَصْحَابِهِ، فَلاَ یَزَالُ مَعَهُمْ فِی اَلرِّوَایَةِ عَنْ آلِ مُحَمَّدٍ(علیهم السلام)فَإِنْ خَلَطُوا فِی ذَلِکَ بِغَیْرِهِ، رَدَّهُمْ إِلَیْهِ، فَإِنْ صَنَعُوا ذَلِکَ عِدْلَ ثَلاَثِ مَرَّاتٍ قَامَ عَنْهُمْ، وَ تَرَکَهُمْ .»(1)

(حمران همواره وقتی با اصحاب خود می نشست، با آن ها در مورد آل محمّد(علیهم السلام) روایت می نمود، پس هرگاه آنان از غیر آل محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)چیزی می گفتند، آن ها را تا سه دفعه به همان حدیث از اهل بیت(علیهم السلام)برمی گرداند. امّا وقتی چنین می کرد، اگر به همان حال باقی می ماندند برمی خاست، و آن ها را ترک می کرد.)

و همچنین از حمران بن أعین شَیبانی نقل شده است: به وجود نازنین حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)عرض کردم:

«مَا أَقَلَّنَا لَوِ اجْتَمَعْنَا عَلَی شَاةٍ مَا أَفْنَیْنَاهَا؟»

(ما شیعیان چه مقدار کم هستیم، اگر برای خوردن گوسفندی جمع شویم، تمامش نمی کنیم؟)

حضرت به آن ها فرمودند: می خواهی عجیب تر از این را به تو بگویم؟ عرض کرد: بله، حضرت فرمودند: مهاجر و انصار رفتند، و بعد با دست خود اشاره فرمودند: مگر سه نفر،(2)

حمران می گوید: خدمت حضرت عرض کردم:

ص: 198

«جُعِلْتُ فِدَاکَ! مَا حَالُ عَمَّارٍ؟ قَالَ: رَحِمَ اللَّهُ عَمَّاراً أَبَا الْیَقْظَانِ بَایَعَ، وَ قُتِلَ شَهِیداً. فَقُلْتُ فِی نَفْسِی: مَا شَیْءٌ أَفْضَلَ مِنَ الشَّهَادَةِ، فَنَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ: لَعَلَّکَ تَرَی أَنَّهُ مِثْلُ الثَّلَاثَةِ؟ أَیْهَاتَ أَیْهَاتَ.»(1)

(جانم فدای شما شود! عمّار در آن زمان چه کرد؟ حضرت فرمودند: خداوند عمار، أبو الیقظان را رحمت نماید. او بیعت نمود، و شهید شد. با خودم گفتم: هیچ چیزی افضل تر از شهادت نیست؟ لذا حضرت به من نگاه کردند، و فرمودند: شاید گمان کنی او مثل آن سه نفر است؟ هیهات هیهات این چنین نیست.)

به نظر می رسد، منظور حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، از آن سه نفر، سلمان، و أبوذر، و مقداد بوده است.(2) چرا که در روایت دیگری، از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)نقل شده است:

«ارْتَدَّ النَّاسُ إِلَّا ثَلَاثَةُ نَفَرٍ، سَلْمَانُ، وَ أَبُو ذَرٍّ، وَ الْمِقْدَادُ. قَالَ: قُلْتُ: فَعَمَّارٌ؟ قَالَ: قَدْ کَانَ جَاضَ جَیْضَةً، ثُمَّ رَجَعَ، ثُمَّ قَالَ: إِنْ أَرَدْتَ الَّذِی لَمْ یَشُکَّ، وَ لَمْ یَدْخُلْهُ شَیْءٌ، فَالْمِقْدَادُ. فَأَمَّا سَلْمَانُ، فَإِنَّهُ عَرَضَ فِی قَلْبِهِ عَارِضٌ أَنَّ عِنْدَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام)اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ، لَوْ تَکَلَّمَ بِهِ، لَأَخَذَتْهُمُ الْأَرْضُ، وَ هُوَ هَکَذَا، فَلُبِّبَ، وَ وُجِئَتْ فِی عُنُقِهِ حَتَّی تُرِکَتْ کَالسِّلْقَةِ،(3) فَمَرَّ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیهالسلام)فَقَالَ: یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! هَذَا مِنْ ذَاکَ بَایِعْ، فَبَایَعَ. وَ أَمَّا أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ، فَأَمَرَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)بِالسُّکُوتِ، وَ لَمْ یَکُنْ تَأْخُذُهُ فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ فَأَبَی، إِلَّا أَنْ یَتَکَلَّمَ، فَمَرَّ بِهِ عُثْمَانُ، فَأَمَرَ بِهِ، ثُمَّ

ص: 199

أَنَابَ النَّاسُ بَعْدُ، فَکَانَ أَوَّلَ مَنْ أَنَابَ أَبُو سَنَانَ الْأَنْصَارِیُّ، وَ أَبُو عَمْرَةَ، وَ شُتَیْرَةُ، وَ کَانُوا سَبْعَةً،(1)

فَلَمْ یَکُنْ یَعْرِفُ حَقَّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)إِلَّا هَؤُلَاءِ السَّبْعَةُ.»(2)

(مردم، به غیر از سه نفر، سلمان، و ابوذر، و مقداد، همگی مرتد شدند. عرض کردم: پس عمار چه؟ فرمودند: او مقداری کج رفت، و سپس برگشت. بعد فرمودند: اگر می خواهی بدانی چه کسی یک لحظه هم شک نکرد، و هیچ چیز بر قلب او وارد نشد، پس او مقداد بود. و امّا سلمان، همانا به قلب او چیزی خطور کرد، که همانا نزد امیر المؤمنین(علیه السلام)اسم اعظم خدا می باشد، و اگر حضرت، آن اسم را بگویند، زمین آن ها را در خود فرو خواهد برد. امّا چرا حضرت، به این حال درآمده اند، و نزدیک است که ایشان را بکشند، و آن قدر به گردن حضرت، ضربه زده اند، که تاول زده است. پس در این هنگام امیر المؤمنین(علیه السلام)از کنار او عبور کردند، و به او فرمودند: ای ابا عبد اللّه! این از همان ها می باشد، [با من] بیعت کن. پس او نیز بیعت کرد. امّا ابوذر غفاری، امیر المؤمنین(علیه السلام)او را امر به سکوت کرده بودند. چرا که او کسی نبود، که در راه خدا، تحت تأثیرِ سرزنشِ سرزنش کنندگان، قرار بگیرد، لذا از سخن گفتن خودداری کرد. پس در این هنگام، عثمان از کنار او عبور نمود، و به او دستور داد. پس از آن بود که مردم بازگشتند، و اوّلین کسانی که بازگشتند، ابو سنان انصاری، و ابو عمره، و شتیره بودند، و تعدادآن ها هفت نفر بود. پس هیچ کس حقّ امیر المؤمنین(علیه السلام)را نشناخت، مگر همین هفت نفر.)

علم، و فضل، و فقاهت، و دیانت، و وثاقت جمع شده بود. و از حواریین صادقین(علیهما السلام)است.(1) و مرحوم کشی (قدس سره)، از بکیر، از زراره روایت نموده است:

«قَالَ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ(علیه السلام): یَا زُرَارَةُ! إِنَّ اِسْمَکَ فِی أَسَامِی أَهْلِ اَلْجَنَّةِ بِغَیْرِ أَلِفٍ، قُلْتُ: نَعَمْ، جُعِلْتُ فِدَاکَ! اِسْمِی عَبْدُ رَبِّهِ، وَ لَکِنِّی لُقِّبْتُ بِزُرَارَةَ.»(2)

(حضرت صادق(علیه السلام)فرمودند: ای زراره! همانا نام تو در بین اسامی اهل بهشت بدون الف است، عرض کردم: بله، جان من فدای شما! اسم من عبدربّه است، ولی ملقّب به زراره شدم.)

زراره همان شخصی است، که یونس بن عمار، به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)عرض کرد: همانا زراره، از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)نقل کرده است: با بودن پدر، و مادر، و پسر، و دختر، هیچ کس به غیر زن، یا شوهر، از متوفی ارث نخواهد برد. حضرت امام صادق(علیه السلام)فرمودند:

«أَمَّا مَا رَوَاهُ زُرَارَةُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام)فَلاَ یَجُوزُ أَنْ تَرُدَّهُ.»(3)(امّا آن چه را که زراره از امام باقر(علیه السلام)روایت نموده است، پس جایز نیست، که آن را رد کنید.)

و در روایت دیگری، فیض بن مختار روایت نموده است: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به من فرمودند: هر زمانی که احادیث ما را خواستی، پس بر تو باد که به این شخصی که نشسته است، مراجعه کنی. و حضرت با دست مبارکشان، به جانب مردی از اصحاب خود، اشاره فرمودند. پس از یارانم، دربارهٔ آن مرد سؤال کردم. آن ها گفتند: او زراره بن أعین است.(4)

و نیز از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)دربارهٔ زراره، از ابا بصیر، روایت شده است:

ص: 201

«إِنَّ أَبَاکَ حَدَّثَنِی أَنَّ اَلزُّبَیْرَ وَ اَلْمِقْدَادَ وَ سَلْمَانَ اَلْفَارِسِیَّ حَلَقُوا رُءُوسَهُمْ لِیُقَاتِلُوا أَبَا بَکْرٍ، فَقَالَ لِی: لَوْلاَ زُرَارَةُ لَظَنَنْتُ أَنَّ أَحَادِیثَ أَبِیِ(علیه السلام)سَتَذْهَبُ.»(1)

(همانا پدر شما، برایم روایت فرمودند که هر آینه زبیر، و مقداد، و سلمان فارسی، موهای سر خود را تراشیدند، تا با ابوبکر مخالفت نمایند. پس حضرت به من فرمودند: اگر زراره نبود، هر آینه گمان می کردم، همانا احادیث پدرم به زودی از بین می رود.)

و از زراه نقل شده که او می گفته است: به سبب هر حرفی که از امام جعفر صادق(علیه السلام)می شنوم ایمان من زیادتر می شود.(2)

و در روایت دیگری مرحوم کشی (قدس سره)، از محمّد بن ابی عمیر، از ابراهیم بن عبد الحمید، و غیر او، روایت کرده است: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند:«رَحِمَ اَللَّهُ زُرَارَةَ بْنَ أَعْیَنَ، لَوْلاَ زُرَارَةُ بْنُ أَعْیَنَ، لَوْلاَ زُرَارَةُ وَ نُظَرَاؤُهُ، لاَنْدَرَسَتْ أَحَادِیثُ أَبِی(علیه السلام).»(3)

(خدا زراره بن أعین را رحمت کند، اگر زراره بن أعین نبود، اگر زراره و امثال او نبودند، احادیث پدرم امام باقر(علیه السلام)از بین می رفت.)

و مرحوم کشی (قدس سره)از ابن ابی عمیر، که خود از بزرگان فضلاء شیعه است، نقل نموده: وقتی به جمیل بن درّاج، که از اعاظم فقهاء، و محدّثین این طایفه می باشد، گفته شد، که محضر تو چه نیکو است، و چقدر مجلس افادهٔ تو زینت دارد، گفت:

«إِی وَ اَللَّهِ مَا کُنَّا حَوْلَ زُرَارَةَ بْنِ أَعْیَنَ، إِلاَّ بِمَنْزِلَةِ اَلصِّبْیَانِ فِی اَلْکُتَّابِ حَوْلَ اَلْمُعَلِّمِ.»(4)

ص: 202

(بله، ولی به خدا قسم ما در اطراف زراره نبودیم، مگر چونان بچه هائی که در مدرسه، نزد معلم خود باشند.)

و خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)نوشته است: أبو غالب زراری، در رساله ای که برای فرزندِ فرزندش، محمّد بن عبد اللّه نوشته، فرموده است:

«روایت شده، که زراره مردی وسیم، و جسیم، و ابیض اللّون بوده. و هنگامی که به نماز جمعه می رفت، بر سرش برنسی بود، و در پیشانیش اثر سجده ظاهر بود، و بر دست خود، عصایی داشت. احتشام او مردم را به پا می داشت، و برای او صف می زدند، و نظر به حسن، و هیئت، و جمال او می نمودند. و در جدل، و مخاصمت در کلام امتیازی تمام داشت. و هیچ کس، قدرت نداشت، که در مناظره، او را مغلوب سازد. الاّ آن که کثرت عبادت، او را از کلام واداشته بود.و متکلمین شیعه، در سلک تلامیذ او بودند، هفتاد سال عمر کرد، و از برای آل اعین فضایل بسیاری است، و آن چه در حقّ ایشان روایت شده، زیاده از آن است که برای تو بنویسم.»(1) مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)در ادامه نگاشته است: وفات زراره، بعد از وفات حضرت صادق (علیه السلام)، به فاصله دو ماه، یا کمتر واقع شد، و زراره در وقت وفات آن حضرت، مریض بود، و در همان بیماری رحلت کرد، رحمه اللّه.(2)

و بدان که خانواده، و بیت أعین، از بیوت شریفه است، و غالب ایشان اهل حدیث، و فقه، و کلام بوده اند. و اصول تصانیف، و روایات بسیار، از ایشان نقل شده است. و زراره نیز چند فرزند داشت، که از جملهٔ آن ها رومی، و عبد اللّه می باشند، که هر

ص: 203

دو نفر از ثقات روات بوده اند.(1)

و دیگر از فرزندان او، حسن و حسین هستند، که حضرت صادق (علیه السلام)در حقّ آن ها دعا کردند، و فرمودند:

«اَحاطَهُمَا اللّهُ وَ کَلاهُما وَ رَعاهُماَ وَ حَفِظَهُما بِصَلاحِ اَبیهِما کَما حَفِظَ الْغُلامَیْنِ.»(2)

(خداوند آن ها را به سبب نيكويي و خوبي پدرشان حفظ و رعايت فرمايد، همان گونه كه آن دو پسر بچه را حفظ نمود.)(3)

بکیر بن أعین شیبانیبکیر، یکی دیگر از برادران زراره است، که حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از او را یاد کرده، و دربارهٔ او فرمودند:

«رَحِمَ اللّهُ بُکَیْراً وَ قَدْ فَعَلَ.»(4)

(خداوند بکیر را رحمت کند، و رحمت کرده است.)

و همچنین روایت شده است، که بعد از فوتش، در محضر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، صحبت از بکیر بن أعین شد، حضرت فرمودند:

«وَ اللّهُ لَقَدْ اَنْزَلَهُ اللّهُ بَیْنَ رَسُولِهِ وَ اَمیرِ المُؤمِنینَ صلواتُ اللّهِ وَ سَلامُهُ عَلَیْهِما.»(5)

ص: 204

(به خدا سوگند هر آینه خداوند او را بین رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)و امیر المؤمنین(علیه السلام)قرار داد.)

مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)در ادامه نگاشته است: اولاد و احفاد بکیر، اهل حدیث بوده اند، و از برای آن جناب، در بیرون شهر دامغان، بقعه و مزار معروفی است. و عبد الرحمن بن أعین، همان است که مشایخ، شهادت بر استقامت او داده اند. و عبد الملک بن أعین، همان می باشد، که حضرت صادق(علیه السلام)بر او ترحم فرموده، و قبر او را در مدینه، با اصحاب خود زیارت کردند. و او عارف به علم نجوم بوده، و فرزندش، ضریس بن عبد الملک، از ثقات روات است.(1)

صفوان بن مهران جمال أسدیصفوان بن مهران، اهل کوفه، و مکنّی به أبو محمّد، و بسیار ثقه و جلیل القدر است.(2)

او از کسانی می باشد، که از حضرت صادق(علیه السلام)روایت نقل کرده است.(3)

و نقل شده، که صفوان ایمان خود، دربارهٔ ائمهٔ اطهار(علیهم السلام)را، به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)عرضه نمود، و حضرت به او فرمودند: رحمک اللّه.(4)

مرحوم کشی (قدس سره)، از حسن بن علیّ بن فضال، از صفوان بن مهران، نقل نموده است: شتران خود را، به هارون الرشید، به جهت سفر حجّ، کرایه داده بودم. پس وقتی خدمت حضرت امام کاظم(علیه السلام)رسیدم، حضرت به من فرمودند:

ای صفوان ! همهٔ کارهای تو خوب است، مگر یکی از آن ها، عرض کردم: فدای شما شوم کدام یک؟ حضرت فرمودند: این که شترهای خود را به این مرد - یعنی هارون - کرایه می دهی، عرض کردم: به خدا سوگند که من به جهت سفر معصیت، و لهو و لعب، شترها را کرایه نداده ام،

ص: 205

بلکه آن ها برای راه مکه کرایه داده ام، و خود من هم در هنگام کار، همراه آن ها نیستم، و کار به دست غلامان من است. حضرت به من فرمودند:

«یَا صَفْوَانُ! أیَقَعُ کِراؤُکَ عَلَیهِم؟ قُلْتُ: نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ. قَالَ: فَقَالَ لِی: أتُحِبُّ بَقَائَهُمْ حَتَّی یَخْرُجَ کِرَاؤُکَ؟ قُلتُ: نَعَمْ. قالَ: فَمَنْ أحَبَّ بَقَائَهُم، فَهُوَ مِنْهُمْ، وَ مَنْ کَانَ مِنْهُمْ کَانَ وَرَدَ النَّارَ.»

( ای صفوان! آیا کرایه از آن ها طلب داری؟ عرض کردم: بله، فدای شما شوم! بعد حضرت به من فرمودند: آیا دوست داری آن ها باقی بمانند، تا کرایه تو را پرداخت کنند؟ عرض کردم: بله، فرمودند: کسی که بقاء آن ها را دوست داشته باشد، پس او از آن ها است، و کسی که از آن ها باشد، با آنان وارد آتش می شود.)صفوان می گوید: پس رفتم، و همهٔ شترهایم را تا نفر آخر آن ها فروختم، لذا وقتی خبرش به هارون الرسید، مرا طلب نمود و به من گفت: ای صفوان! به من خبر رسیده که تو شترهایت را فروخته ای؟ به او گفتم: بله، گفت: برای چه؟ گفتم: چون پیر شده ام و غلامانم نیز درست به کارها رسیدگی نمی کنند. هارون گفت:

«هَيْهَاتَ، أَيْهَاتَ! إِنِّي لَأَعْلَمُ مَنْ أَشَارَ عَلَيْكَ بِهَذَا، مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ، قُلْتُ: مَا لِي وَ لِمُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ، فَقَالَ: دَعْ هَذَا عَنْكَ، فَوَ اَللَّهِ لَوْ لَا حُسْنُ صُحْبَتِكَ لَقَتَلْتُكَ.»(1)

(بعید است، بعید است! همانا من می دانم موسی بن جعفر(علیهما السلام)به تو اشاره ای در این مورد کرده است. گفتم: مرا چه به موسی بن جعفر(علیهما السلام). گفت: از این حرف ها نزن، به خدا قسم! اگر حسن صحبت تو نبود، هر آینه تو را می کشتم.)

و این صفوان، همان شخصی است که زیارت روز اربعین امام حسین(علیه السلام)را، از حضرت صادق(علیه السلام)روایت کرده است. و همچنین زیارت وارث، و دعای معروف به «علقمه»، که بعد از زیارت عاشورا می خوانند را نیز از آن حضرت نقل نموده است. صفوان مکرر، حضرت صادق

ص: 206

(علیه السلام)را از مدینه، به کوفه آورد، و با آن حضرت، به زیارت تربت حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)نائل گشته، و از مکان قبر آن حضرت، [که تا زمان حضرت امام صادق(علیه السلام)مخفی بوده،] به خوبی اطلاع داشته است.(1)

و مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)، از کتاب «کامل الزّیارة»، روایت کرده است: صفوان بن مهران مدّت بیست سال به زیارت تربیت مطهرهٔ حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)می رفت، و نماز خود را در نزد آن حضرت به جای می آورد. و او جدّ ثقهٔ جلیل، و فقیه نبیل، شیخ طایفهٔ امامیه، ابو عبد اللّه صفوانی است، که در محضر سیف الدوله حمدانی، با قاضیموصل، در امامت مباهله کرد. به نحوی که وقتی قاضی موصل از مجلس برخاست، تب کرد، و آن دستش که در مباهله بلند کرده بود، سیاه شد، و ورم کرد، و روز بعد هلاک شد.(2)

عبد اللّه بن ابی یعفور

عبد اللّه، ثقه و بسیار جلیل القدر، و کنیه اش أبو محمّد بود، و همیشه در مسجد کوفه، به درس قرآن و تلاوت آن، اشتغال داشت.(3) او در زمرهٔ اصحاب ائمه(علیهم السلام)و از حواریین صادقین (علیهما السلام)به شمار می رفت. و بسیار محبوب حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)بوده است، و حضرت از او رضایت داشته اند. چون در مقام اطاعت، و امتثال امر آن حضرت، و قبول فرمایشات ایشان، خیلی ثابت قدم بوده است.(4)

چنانچه مرحوم کشی (قدس سره)، از ابن أبی عمیر، از جمعی از اصحاب، روایت کرده است:

«کَانَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ(علیه السلام)یَقُولُ: مَا وَجَدْتُ أَحَداً یَقْبَلُ وَصِیَّتِی، وَ یُطِیعُ أَمْرِی، إِلاَّ عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ أَبِی یَعْفُورٍ.»(5)

ص: 207

(حضرت امام صادق(علیه السلام)می فرمودند: من هیچ کس را نیافتم که وصیّت مرا قبول کند، و از امر من اطاعت کند، مگر عبد اللّه بن ابی یعفور.)

عبد اللّه بن أبی یعفور، به نحوی مطیع اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)بود، که روزی به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)عرض کرد:«وَ اَللَّهِ لَوْ فَلَقْتَ رُمَّانَةً بِنِصْفَیْنِ، فَقُلْتَ: هَذَا حَرَامٌ، وَ هَذَا حَلاَلٌ. لَشَهِدْتُ أَنَّ اَلَّذِی قُلْتَ حَلاَلٌ، حَلاَلٌ. وَ أَنَّ اَلَّذِی قُلْتَ حَرَامٌ، حَرَامٌ. فَقَالَ: رَحِمَکَ اَللَّهُ، رَحِمَکَ اَللَّهُ.»(1)

(به خدا سوگند! اگر شما اناری را نصف کنید، و به من بفرمائید: این نصف، حرام است. و این نصف، حلال می باشد. من شهادت می دهم، که آن چه را شما فرمودید، حلال است، حلال می باشد. و آن چه را که شما فرمودید، حرام است، حرام می باشد! در این هنگام حضرت فرمودند: خدا تو را رحمت کند، خدا تو را رحمت کند.)

عبد اللّه بن أبی یعفور همان کسی است، که دین خود را بر حضرت امام صادق(علیه السلام)عرضه کرده است. و همان کسی می باشد، که حضرت صادق(علیه السلام)بر او سلام فرستاده،(2)

و او را به صدق حدیث، و اداء امانت، وصیّت کردند.(3)

عبد اللّه بن أبی یعفور، در زمان حیات حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، و در سالی که طاعون آمده بود، وفات کرد.(4)

و بعد از فوت او، حضرت اما صادق(علیه السلام)، برای مفضل بن عمر نامه ای نوشتند، و در آن نامه، او را ستودند. و این نامه دلالت می کند، حضرت از او رضایت داشته اند، و نشان دهندهٔ جلالت شأن او می باشد. و متن آن نامه، این چنین است :

ص: 208

«یَا مُفَضَّلُ! عَهِدْتُ إِلَیْکَ عَهْدِی کَانَ إِلَی عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِ، فَمَضَی صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِ مُوفِیاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِإِمَامِهِ بِالْعَهْدِ اَلْمَعْهُودِ لِلَّهِ، وَ قُبِضَ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَی رُوحِهِ مَحْمُودَ اَلْأَثَرِ مَشْکُورَ اَلسَّعْیِ مَغْفُوراً لَهُ مَرْحُوماً بِرِضَا اَللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِمَامِهِ عَنْهُ، فَوِلادَتِی مِنْ رَسُولِ اَللَّهِ(صلی الله علیهو آله و سلم)مَا کَانَ فِی عَصْرِنَا أَحَدٌ أَطْوَعَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِإِمَامِهِ مِنْهُ، فَمَا زَالَ کَذَلِکَ حَتَّی قَبَضَهُ اَللَّهُ إِلَیْهِ بِرَحْمَتِهِ وَ صَیَّرَهُ إِلَی جَنَّتِهِ، مُسَاکِناً فِیهَا مَعَ رَسُولِ اَللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام)، أَنْزَلَهُ اَللَّهُ بَیْنَ اَلْمَسْکَنَیْنِ، مَسْکَنِ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم)، وَ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، وَ إِنْ کَانَتِ اَلْمَسَاکِنُ وَاحِدَةً وَ اَلدَّرَجَاتُ وَاحِدَةً! فَزَادَهُ اَللَّهُ رِضًی مِنْ عِنْدِهِ، وَ مَغْفِرَةً مِنْ فَضْلِهِ، بِرِضَایَ عَنْهُ.»(1)

(ای مفضل! عهد و پیمانی را كه، با عبد اللّه بن أبی یعفور(علیه السلام)داشتم، به تو واگذار می كنم. درود خدا بر او باد، در حالی از دنیا رفت، که به عهدی که با خداوند عزّ و جلّ، و رسول(صلی الله علیه و آله و سلم)، و امامش بسته بود، وفا کرد. عبد اللّه ابی یعفور درود خدا بر روح او، از دنیا رفت، در حالی که دارای كار و آثار ستوده و خوبی بود. و تلاشی که از خود نشان داد، همه قبول شده بود، و خداوند همهٔ گناهانش را آمرزید. و به خاطر رضایت و خشنودی خداوند، و رسول او، و امامش، مورد رحمت قرار گرفت. به ولادتم از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)سوگند، در زمان ما، مطیع تر از او، برای خداوند و رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)و امامش وجود نداشت. همیشه همین گونه بود، تا این که خداوند به رحمت خویش، او را به سوی خود خواند، و او را به بهشت خود منتقل نمود؛ جایگاهی که در آن ها با رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)و امیر المؤمنین(علیه السلام)به سر می برد. خدا او را بین دو خانهٔ رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)و امیر الؤمنین(علیه السلام)ساکن نمود. هر چند آن خانه ها،

ص: 209

یکی هستند، و درجه ها یکسان می باشند. پس خداوند،به سبب رضایتی که من از او دارم، به رضایت خود از او، و به بخشش از فضلش، به او بیفزاید.)

فرمودند: این ها کجا بوده است؟ عرض کردم: فدای شما شوم! این خیمه ها را عمران بن عبد اللَّه قمی، برای شما زده است. پس حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)در یکی از آن خیمه ها فرود آمدند، و به غلام خود فرمودند:

عمران بن عبد اللَّه را نزد من بیاور. پس وقتی عمران خدمت حضرت آمد. عرض کرد: ای مولای من، فدای شما شوم! این ها همان خیمه هایی است، که دستورش را داده بودید، آن ها را درست کنم. حضرت فرمودند: چقدر شد؟ عرض کرد: ای مولای من! کرباس های آن را خودم بافته ام، و با دست خودم این ها را مهیا کرده ام، و دوست داشتم از من به عنوان هدیه قبول کنید. لذا آن پولی که به من داده بودید را رد کردم. پس حضرت دست او را گرفتند، و فرمودند:

«أَسْأَلُ اَللَّهَ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، وَ أَنْ یُظِلَّکَ وَ عِتْرَتَکَ یَوْمَ لاَ ظِلَّ إِلاَّ ظِلُّهُ»(1)

(از خدا درخواست می کنم که بر محمّد و آل محمّد درود بفرستد، و آن که تو و عترتت را، در روزی که جز سایهٔ خدا، سایه ای نباشد، در سایه رحمت خود قرار دهد.)

و پسر عمران، "مرزبان" نیز، صاحب کتاب می باشد. و از راویان، و اصحاب حضرت امام رضا(علیه السلام)است. و روزی خدمت آن حضرت عرض کرد: از شما، در مورد مهم ترین امور، در نزد خودم، سؤال می کنم، آیا من از شیعیان شما هستم؟ حضرت فرمودند: بله، عرض کرد: آیا اسم من، نزد شما مکتوب است؟ حضرت فرمودند: بله.(2)

ایشان را خیلی دوست داشتند، و هر وقت در مدینه به آن حضرت وارد می شدند، از آن ها تفقد می فرمودند. و احوال خانواده، و اقوام، و بستگان آن ها را می پرسیدند.(1)

و مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)از کتاب «مجالس» مرحوم شیخ مفید (قدس سره)روایت کرده: که یونس بن یعقوب گفته است:

در مدینه بودم، که در بین بازار با حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)برخورد کردم، پس حضرت به من فرمودند: ای یونس! به خانه برو، چرا که در مقابل درب خانه، مردی منتظر است، که او از ما اهل بیت می باشد. لذا به در خانهٔ حضرت صادق(علیه السلام)رفتم، و دیدم عیسی ابن عبد اللَّه نشسته است. پس به او گفتم: تو چه کسی هستی؟ گفت: من مردی از اهالی قم هستم. چیزی نگذشت که امام صادق(علیه السلام)، در حالی که سوار بر اُلاغ بودند، آمدند. و با همان الاغ وارد خانه شدند، سپس به ما توجه نمودند، فرمودند: داخل شوید. بعد به من فرمودند:

«یَا یُونُسُ! أَحْسَبُ أَنَّكَ أَنْكَرْتَ قَوْلِی لَكَ، إِنَّ عِیسَی بْنَ عَبْدِ اللَّهِ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ؟ قَالَ: إِی وَ اللَّهِ جُعِلْتُ فِدَاكَ، لِأَنَّ عِیسَی بْنَ عَبْدِ اللَّهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ قُمَّ، فَكَیْفَ یَكُونُ مِنْكُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ؟ قَالَ: یَا یُونُسُ! عِیسَی بْنُ عَبْدِ اللَّهِ رَجُلٌ مِنَّا، حَیّ [حَیّاً] وَ هُوَ مِنَّا مَیّت [مَیِّتاً].»(2)

(ای یونس! گمان می کنم این حرف مرا که گفتم عیسی بن عبد اللَّه از ما اهل بیت است را قبول نداری؟ عرض کردم: بله، خدا جان مرا فدای شما کند، زیرا عیسی بن عبد اللَّه، مردی از اهالی قم است، چگون امکان دارد، از شما اهل بیت باشد؟ فرمودند: ای یونس! عیسی بن عبد اللَّه، در زندگی و پس از مرگ، مردی از ما است.)

به فقهاهت او اقرار کرده اند.(1)

و روایت شده است، که هرگاه حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)او را می دیدند، می فرمودند:

«(بَشِّرِ الْمُخْبِتینَ(2))، مَن أَحَبَّ أَن یَنظُرَ رَجُلاً مِن أَهلِ الجَنَّةِ، فَلیَنظُر إِلی هذا.»(3)

(«متواضعان و مطیعان را (به سعادت ابدی) بشارت ده». هر کس دوست دارد که به مردی از اهل بهشت نگاه کند، پس به این مرد نگاه نماید.)

و حضرت می فرمودند: فضیل، از اصحاب پدر من است، و من آن آدمی را که اصحاب پدرم را دوست داشته باشد، دوست می دارم.(4)

و فضیل در زمان حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از دنیا رفت. و مرحوم کشی (قدس سره)، از رِبعی بن عبد اللّه نقل کرده است: از آن کسی که فضیل بن یسار را غسل داده بود، شنیدم:

«إِنِّی لَأَغْسِلُ اَلْفُضَیْلَ بْنَ یَسَارٍ وَ إِنَّ یَدَهُ لَتَسْبِقُنِی إِلَی عَوْرَتِهِ، فَخَبَّرْتُ بِذَلِکَ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ(علیه السلام)قَالَ لِی: رَحِمَ اَللَّهُ اَلْفُضَیْلَ بْنَ یَسَارٍ، وَ هُوَ مِنَّا أَهْلَ اَلْبَیْتِ.»(5)(همانا وقتی فضیل بن یسار را غسل می دادم، دست او زودتر از من به سوی عورتش می رفت. پس هنگامی که حضرت صادق(علیه السلام)را از این ماجرا باخبر نمودم، حضرت به من فرمودند: خداوند فضیل بن یسار را رحمت کند، او از ما اهل بیت بود.)

و در روایت دیگری مرحوم کشی (قدس سره)، از فضیل بن عثمان روایت نموده است: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند:

ص: 213

«إِنَّ اَلْأَرْضَ لَتَسْکُنُ إِلَی اَلْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ.»(1)

(هر آینه زمین به برکت فضیل به یسار آرام می گیرد.)

پسران فضیل بن یسار: قاسم و علاء، و نوهٔ او، محمّد بن قاسم، همگی از اجلاء، و ثقات اصحاب می باشند. رضوان اللّه علیهم اجمعین.(2)

أبا الحسن، حضرت امام کاظم(علیه السلام)نیز وارد شدند. در حالی که در آن زمان، پنج سال داشتند، و در دست مبارکشان، شلاقی بود.

پس حضرت صادق(علیه السلام)، ایشان را روی زانوی خود نشاندند، و به ایشان فرمودند: پدر و مادرم فدای شما شوند! این شلاق چیست، که در دست شما است؟ عرض کردند: از کنار برادرم علیّ عبور می کردم، که این شلاق در دست او بود، و با آن چارپایان را می زد، لذا آن را از دست او گرفتم. حضرت صادق(علیه السلام)فرمودند:

ای فیض! همانا صحف ابراهیم و موسی(علیهما السلام)، به رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)رسید، و حضرت آن ها را به حضرت علیّ(علیه السلام)امانت دادند، حضرت علیّ(علیه السلام)هم آن ها را به امام حسن(علیه السلام)امانت دادند، و ایشان نیز آن ها را به امام حسین(علیه السلام)سپردند، و امام حسین(علیه السلام)هم آن ها را به حضرت علیّ بن الحسین(علیه السلام)، و ایشان نیز، آن ها را به حضرت محمّد بن علیّ(علیه السلام)امانت دادند. و پدرم هم، آن ها را به من سپردند، و آن ها هم اکنون نزد من بود. و من هم آن ها را به این پسرم، با همین سن کمش، سپردم. و آن الواح هم اکنون نزد او می باشد. پس من منظور حضرت را متوجه شدم، و به ایشان عرض کردم: فدای شما شوم! بیشتر بفرمائید.

حضرت فرمودند: ای فیض! همانا وقتی پدرم می خواستند، دعایشان مستجاب شود، مرا در طرف راست خود می نشاندند، و دعا می کردند، و من آمین می گفتم. از این رو همیشه دعایایشان مستجاب می شد. من هم نسبت به این پسرم، همین کار را می کنم. دیروز در موقف، به یاد تو بودیم، و ذکر خیر تو را کردیم. به حضرت عرض کردم: ای مولای من! بیشتر بفرمائید.

حضرت فرمودند: ای فیض! همانا پدرم، هنگامی که در سفری بودند، که من هم با ایشان بودم، وقتی حالت خواب به ایشان دست می داد، مرکب سواری خود را، نزدیک مرکب ایشان می بردم، و ساعد خود را، متکای ایشان قرار می دادم. یک یا دو میل، به من تکیه می کردند، تا استراحت نیم روزی ایشان، تمام می شد. این پسرم نیز، نسبت به من، همان کار را می کند. عرض کردم: فدای شما شوم! بیشتر بفرمائید. حضرت فرمودند:

«إِنِّی لَأَجِدُ بِابْنِی هَذَا مَا کَانَ یَجِدُ یَعْقُوبُ بِیُوسُفَ، قُلْتُ: یَا سَیِّدِی! زِدْنِی، قَالَ: هُوَ صَاحِبُکَ الَّذِی سَأَلْتَ عَنْهُ، فَأَقِرَّ لَهُ بِحَقِّهِ.»

ص: 215

(هر آینه همان احساسی که یعقوب، نسبت به یوسف داشت، من نیز نسبت به این پسرم دارم. عرض کردم: ای مولای من! بیشتر بفرمائید! حضرت فرمودند: این فرزندم، همان امام تو هستند، که دربارهٔ ایشان سؤال کردی، پس به حقّ ایشان اقرار کن.)

پس برخاستم، تا آن که سر مبارک ایشان را بوسیدم، و برای ایشان از خداوند طلب خیر کردم. پس حضرت صادق(علیه السلام)فرمودند: اوّلش اجازه نداده بودند، که این مسأله را برای تو آشکار کنم. عرض کردم: آیا می توانم به کسی این خبر را بگویم؟ فرمودند: به خانواده، و فرزندان، و رفقایت بگو. و در آن سفر، خانواده و فرزندانم نیز همراه من بودند، و از دوستانم نیز، یونس بن ظبیان با من بود. وقتی جریان را به آن ها گفتم، برای این نعمت، خیلی حمد خداوند را نمودند.

ولی یونس بن ظبیان، که در بین آن ها، مردی عجول بود، گفت: نه به خدا قسم، من باید این مطلب را، از خود حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)بشنوم. لذا بیرون رفت، و من هم دنبال او رفتم. پس وقتی به درب خانهٔ حضرت رسیدم، او که از من سبقت گرفته بود، زودتر از من وارد خانهٔ حضرت شد، لذا از بیرون خانه، شنیدم، که حضرت صادق(علیه السلام)به اوفرمودند: امر همان است، که فیض به تو گفته است. یونس هم عرض کرد: شنیدم، و اطاعت کردم.(1)

او یکی از متکلمین می باشد، و چند کتاب تصنیف کرده، از جملهٔ کتاب های او، کتاب احتجاج، در امامت حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)است، و کتابی نیز دربارهٔ مجالسی که او با أبو حنیفه و مرجئه داشته، نوشته است. و کتابی هم در ردّ خوارج نگاشته است. و کتاب دیگری به نام «افعل لا تفعل» دارد.(1) احتجاج او با زید، فرزند امام زین العابدین(علیه السلام)معروف می باشد. و همچنین مناظرات او با خوارج، و گفتگوهای او با أبو حنیفه مشهور است .چنانچه مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)روایت نموده است: روزی أبو حنیفه به وی گفت: شما شیعیان اعتقاد به رجعت دارید؟ او گفت: بله، لذا ابو حنیفه گفت:

«فَأَعْطِنِی الآنَ أَلْفَ دِرْهَمٍ حَتَّی أُعْطِیَكَ أَلْفَ دِینَارٍ إِذَا رَجَعْنَا، قَالَ الطَّاقِیُّ لِأَبِی حَنِیفَةَ: فَأَعْطِنِی كَفِیلاً بِأَنَّكَ تَرْجِعُ إِنْسَاناً وَ لَا تَرْجِعُ خِنْزِیراً.»(2)(پس اکنون هزار درهم نقره به من قرض بده، تا در رجعت که به دنیا برگشتم هزار دینار طلا به تو برگردانم. مؤمن الطاق به أبو حنیفه فرمود: برای من کفیلی بیاور، که ضمانت کند، تو به صورت انسان برگردی، و به صورت میمون برنمی گردی.)

و همچنین روایت شده است: هنگامی که حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)رحلت فرمودند، ابو حنیفه به مؤمن الطّاق گفت: ای ابا جعفر! امام تو وفات کرد، مؤمن گفت:

«لکِن امامُکَ مِنَ المُنْظَرین اِلی یَوْمِ الْوَقْتِ المَعْلُومِ.»(3)

([اگر امام من وفات نمود] امام تو [که شیطان است] تا روز قیامت نمی میرد.)

و خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)نگاشته است: در کتاب «مجالس المؤمنین» آمده است: روزی أبو حنیفه با اصحاب خود در مجالسی نشسته بود، که ابو جعفر از دور پیدا شد، و به طرف آن ها رفت، و چون أبو حنیفه نگاهش به مؤمن الطاق افتاد، از روی تعصب، و عناد، به مؤمن الطّاق اشاره نمود، و به اصحاب خود گفت:

ص: 217

«قَدْ جاءَکُمُ الشِّیْطانُ.»

(همانا شیطان به سوی شما آمد.)

از این رو أبو جعفر - یعنی مؤمن الطّاق - وقتی این سخن را شنید، نزدیک آن ها که رسید، این آیه را خطاب به أبو حنیفه، و اصحابش خواند:

(اِنّا اَرْسَلْنَا الشَّیاطِینَ عَلَی الْکافِرینَ تَؤُزُّهُمْ اَزّا(1))

(آیا ندیدی که ما شیاطین را بر سر کافران فرستادیم، تا سخت آن ها را تحریک کنند.)(2)و در روایت دیگری، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)نقل کرده است: روزی أبو حنیفه، به جناب مؤمن الطاق عرض کرد:

«لِمَ لَمْ یُطَالِبْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ بِحَقِّهِ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)إِنْ كَانَ لَهُ حَقٌّ، فَأَجَابَهُ مُؤْمِنُ الطَّاقِ، فَقَالَ: خَافَ أَنْ تَقْتُلَهُ الْجِنُّ كَمَا قَتَلُوا سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ بِسَهْمِ الْمُغِیرَةِ بْنِ شُعْبَةَ.»(3)

(اگر علیّ بن ابی طالب(علیه السلام)حقّی در خلافت داشت، چرا بعد از وفات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)حقّ خود را مطالبه نکرد؟ مؤمن طاق در جواب او فرمود: ترسید جنیان او را بکشند، چنانچه جنیان سعد بن عباده را با تیر مغیره بن شعبه کشتند.)

ص: 218

و مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)نقل کرده است: هنگامی که ضحاک شاری، که یکی از خوارج بود، در کوفه خروج نمود، و نام خود را امیر المؤمنین نهاد، و مردم را به مذهب خود دعوت می کرد، مؤمن الطاق نزد او رفت، پس همین که یاران، و اصحاب ضحاک، او را دیدند، از جای خود حرکت کردند، و او را گرفتند، و نزد ضحاک ساری بردند. پس مؤمن الطاق به ضحّاک گفت: من مردی هستم که در دین خود بصیرتی دارم، و شنیده ام که تو عادل و منصف هستی، لذا دوست دارم که در زمرهٔ اصحاب تو باشم.

پس ضحاک به اصحاب خود گفت: اگر این مرد با ما همراه شود، کار ما رواج و گسترش پیدا خواهد کرد. آن گاه مؤمن الطاق به ضحاک گفت: چرا از علیّ بن أبی طالب(علیهالسلام)تبری، و اظهار بیزاری می کنید، و کشتن و جنگیدن با او را حلال می دانید؟ ضحاک گفت: چون او در دین حَکم، و داور قرار داد. و هر کس در دین حَکم، و داور قرار دهد، از او بیزاری می جوئیم، و کشتن و جنگ کردن با او را حلال می شماریم؟ مؤمن الطاق گفت:

پس مرا از اصول دین خود آگاه کن، تا با تو مناظره کنم، و هرگاه حجّت تو، بر حجّت من غالب آمد، در سلک اصحاب تو درآیم. البته اگر من با تو مناظره کردم، و دلیل من بر تو غالب شد، یا دلیل تو بر من غالب گردید، آیا کسی هست که داوری کند؟ و بگوید: حرف فلانی صحیح است، و آن دیگری اشتباه گفته یا نه؟ بالاخره باید یک نفر بین ما داور باشد. ضحاک به یکی از یاران خود اشاره نموده گفت: این مرد بین من و تو داور باشد. چرا که او در امور دینی فقیه است، و مرد آگاه و مطّلعی می باشد.

مؤمن الطاق گفت: هم اکنون تو خودت در دین حَکم، و داور قرار دادی. گفت: درست است. مؤمن طاق روی به اصحاب ضحاک نموده گفت: ملاحظه کردید، رئیس شما خودش در دین، داور قرار داد، هر معامله ای می خواهید با او بکنید. از این رو آن ها ضحاک را هدف شمشیرهای خود قرار دادند، تا ساکت شد.(1)

ص: 219

(محمّد بن مسلم از کسانی می باشد، که شیعیان بر صحّت احادیثی که، به سند صحیح، از وی روایت شود، اتفاق نظر دارند. و همچنین شیعیان بر تصدیق، و پیروی نمودن از او در فقه اجماع دارند.)و ثقهٔ جلیل القدر، عبد اللّه بن ابی یعفور روایت نموده است: خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)عرض کردم: برای من امکان ندارد، که همیشه خدمت شما برسم، و حال آن که گاهی مردی از اصحاب ما، نزد من می آید، و از من دربارهٔ مسأله ای سؤال می کند، و نزد من، جواب هر سؤالی که آن ها از من می پرسند، نیست. در این صورت چه کاری باید انجام دهم؟ حضرت صادق (علیه السلام)فرمودند:

«فَمَا یَمْنَعُکَ مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ اَلثَّقَفِیِّ، فَإِنَّهُ قَدْ سَمِعَ مِنْ أَبِی، وَ کَانَ عِنْدَهُ وَجِیهاً.»(1)

(چه چیزی مانع تو می باشد، که آن را از محمّد بن مسلم ثقفی سؤال کنی، پس همانا او از پدرم [مطالب بسیاری را] شنیده، و نزد ایشان اعتبار داشته است.)

و در روایت دیگری، مرحوم کشی (قدس سره)، از ابن بُکیر نقل نموده است: محمّد بن مسلم گفت: همانا شبی در پشت بام خوابیده بودم، که صدای در خانه بلند شد، پس گفتم چه کسی است؟ گفت: شریک هستم، خدا تو را رحمت کند. لذا از بالای پشت بام نگاه نمودم، دیدم که زنی است، پس به من گفت: دختری تازه عروس داشتم، که درد زایمان او را فراگرفت، پس آن درد زایمان ادامه یافت، تا آن که بالاخره از دنیا رفت. ولی بچه در شکم او زنده است، و در دل او حرکت می کند، چکار باید بکنم؟

پس گفتم: ای کنیز خداوند! از حضرت امام باقر(علیه السلام)مثل همین سؤال را پرسیدند، آن حضرت فرمودند: باید شکم مرده را شکافت، و فرزند را بیرون آورد. ای کنیز خداوند! تو هم مثل این کار را انجام بده. بعد به او گفتم: ای کنیز خداوند! من مخفی زندگی می کنم، چه کسی تو را به نزد من

ص: 221

راهنمایی کرده؟ گفت: خدا تو را رحمت کند، به نزد ابو حنیفه، که خود صاحب فتوی می باشد، مراجعه کردم، او به من گفت؟

«مَا عِنْدِی فِیهَا شَیْءٌ، وَ لَکِنْ عَلَیْکِ بِمُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ الثَّقَفِیِّ، فَإِنَّهُ یُخْبِرُکِ، فَمَا أَفْتَاکِ بِهِ مِنْ شَیْءٍ، فَعُودِی إِلَیَّ، فَأَعْلِمْنِیهِ.»(من در این مورد چیزی نمی دانم، ولی بر تو با که نزد محمّد بن مسلم ثقفی بروی، او تو را از جواب سؤالت آگاه خواهد کرد. پس هر جوابی که داد، نزد من برگرد، و مرا از آن آگاه نما.)

پس به آن زن گفتم: برو به سلامت، ولی هنگامی که فردا صبح به مسجد رفتم، دیدم که ابو حنیفه همین مسأله را مطرح کرده بود، و از اصحاب خود می پرسید. لذا سرفه ای کردم، پس گفت: خداوندا! خطاهای ما را بپوشان، [بعد خطاب به من گفت:] بگذار زندگی کنیم.(1)

و مرحوم کشی (قدس سره)، از عبد اللّه بن بکیر، از جناب زراره روایت شده است: وقتی أبو کُرَیبه ازدی، و محمّد بن مسلم ثقفی برای ادای شهادتی نزد شریک، قاضی کوفه رفتند. شریک، مدّت زمانی در صورت ایشان تأمل نمود، و با دقّت نگاهی به چهرهٔ آن ها کرد، پس وقتی آثار صلاح و تقوی و عبادت را در صورت ایشان دید، گفت:

«جَعْفَرِیَّانِ فَاطِمِیَّانِ! فَبَکَیَا، فَقَالَ لَهُمَا: مَا یُبْکِیکُمَا؟ قَالاَ لَهُ: نَسَبْتَنَا إِلَی أَقْوَامٍ، لاَ یَرْضَوْنَ بِأَمْثَالِنَا أَنْ یَکُونُوا مِنْ إِخْوَانِهِمْ لِمَا یَرَوْنَ مِنْ سُخْفِ وَرَعِنَا، وَ نَسَبْتَنَا إِلَی رَجُلٍ لاَ یَرْضَی بِأَمْثَالِنَا أَنْ یَکُونُوا مِنْ شِیعَتِهِ، فَإِنْ تَفَضَّلَ وَ قَبِلَنَا فَلَهُ اَلْمَنُّ عَلَیْنَا وَ اَلْفَضْلُ.»

(هر دو نفر شما از شیعیان حضرت جعفر و فاطمه هستند! پس آن دو نفر گریه نمودند، لذا شریک به آن دو گفت: شما برای چه گریه می کنید؟ به او فرمودند: برای این که ما را به خانواده ای نسبت دادی، که راضی نمی شوند، امثال ما برادران آن ها

ص: 222

باشند، به جهت آن چه از سخافت و کمی ورع ما مشاهده می کنند. و ما را نسبت دادی به مردی که، راضی نمی شود که امثال ما، از شیعیان او باشیم، پس اگر ایشان تفضل نمودند، و ما را قبول فرمودند، پس همانا بر ما منّت نهاده، و به ما تفضل فرموده اند.)در این هنگام شریکِ قاضی لبخندی زد، و گفت: اگر کسی ارادتمند، و پیرو دارد، ای کاش! پیرو او، افرادی مانند شما دو نفر باشد. ای ولید! هم اکنون شهادت آن ها را، این مرتبه قبول کن، برای مرتبه بعد، شهادت آن ها را نمی پذیریم، دیگر شهادت نخواهند داد. زراره در ادامه می گوید: ما برای انجام مناسک حجّ، به مکه رفتیم، و خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)رسیدیم، و جریان را برای ایشان نقل نمودیم، حضرت فرمودند:

«مَا لِشَرِیکٍ شَرِکَهُ اَللَّهُ یَوْمَ اَلْقِیَامَةِ بِشِرَاکَیْنِ مِنْ نَارٍ.»(1)

(وای بر شریک، خداوند روز قیامت او را با دو زنجیر از آتش می بندد.)

مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از کتاب «اختصاص» مرحوم شیخ مفید (قدس سره)روایت کرده: محمّد بن مسعود، از پدر خود نقل نموده است: از عبد اللَّه بن محمّد بن خالد، راجع به محمّد بن مسلم، سؤال کردم، او گفت: محمّد بن مسلم مردی شریف، و ثروتمند بود. پس حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)به او فرمودند:

«تَوَاضَعْ، یَا مُحَمَّدُ!»

(ای محمّد! تواضع کن.)

لذا وقتی به کوفه برگشت، یک زنبیل خرما با ترازو برداشت، و کنار درب مسجد جامع نشست، و شروع کرد به فریاد زدن، و خرما فروختن، تا آن که اقوام او آمدند، و به او گفتند: با این کار ما را رسوا کردی. ولی محمّد بن مسلم به آن ها گفت:

ص: 223

«إِنَّ مَوْلَایَ أَمَرَنِی بِأَمْرٍ، فَلَنْ أُخَالِفَهُ، وَ لَنْ أَبْرَحَ، حَتَّی أَفْرُغَ مِنْ بَیْعِ مَا فِی هَذِهِ الْقَوْسَرَةِ.»(همانا مولایم برای کاری به من امر فرموده است. لذا با دستور ایشان مخالفت نمی کنم، و از جای خود حرکت نخواهم کرد، تا این که از فروش آن چه در این زنبیل است، فارغ شوم.)

از این رو اقوامش به او گفتند: اگر از برخاستن إبا می کنی، مگر این که مشغول خرید و فروش شوی، پس لا اقل در بازار آسیابان ها بنشین، و مشغول آسیاب کردن شو. و بعد برای او سنگ آسیاب، و شتری مهیا کردند، که گندم و جو آرد کند، و بفروشد. محمّد بن مسلم هم قبول کرد.(1)

و أبو محمّد، عبد اللَّه بن محمّد بن خالد برقی گفته است:

«أَنَّهُ کَانَ مَشْهُوراً فِی الْعِبَادَةِ وَ کَانَ مِنَ الْعُبَّادِ فِی زَمَانِهِ.»(2)

(همانا محمّد بن مسلم، در عبادت مشهور بود، و از عُباد زمان خودش به شمار می رفت.)

از آنجائی که محمّد بن مسلم، مدّتی از عمر خود را گندم و جو آسیاب می کرد، به او «طحّان» نیز می گفتند، او در سال صد و پنجاه هجری وفات کرد.(3)

عقلش می رود.(1) چنانچه شیخ الطایفه، مرحوم شیخ طوسی (قدس سره)، از أسباط بن سالم روایت نموده است: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، دربارهٔ معاذ، که تجارت کرباس می نمود، سؤال کردند، در حالی که من نزد ایشان بودم. پس به حضرت گفته شد: او تجارت را ترک کرده است. حضرت فرمودند:

«عَمَلُ اَلشَّيْطَانِ، مَنْ تَرَكَ اَلتِّجَارَةَ ذَهَبَ ثُلُثَا عَقْلِهِ. أَ مَا عَلِمَ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)لَمَّا قَدِمَتْ عِیرٌ مِنَ اَلشَّامِ، فَاشْتَرَی مِنْهَا، وَ اِتَّجَرَ، وَ رَبِحَ فِیهَا مَا قَضَی دَیْنَهُ.»(2)

(ترک تجارت، عمل شیطان است. کسی که تجارت، و کاسبی نمودن را ترک کند، دو سوّم عقلش می رود. آیا نمی داند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، از کاروان شتری که از شام آمد، و نزد آن حضرت رسید، کالاهایی خریدند، و تجارت کردند، و در تجارت خود، سود نمودند، و قرض خود را ادا کردند.)

معاذ بن کثیر، از جمله راویانی می باشد، که فرمایشات حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)را، که در آن ها، تصریح به امامت حضرت امام کاظم(علیه السلام)، بعد از خود نموده اند را نقل کرده است. چنانچه مرحوم شیخ مفید (قدس سره)در این باره نگاشته است:

«فَمِمَّنْ رَوَی صَرِیحَ اَلنَّصِّ بِالْإِمَامَةِ مِنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ اَلصَّادِقِ(علیه السلام)، عَلَی اِبْنِهِ، أَبِی اَلْحَسَنِ مُوسَی(علیه السلام)، مِنْ شُیُوخِ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ(علیه السلام)، وَ خَاصَّتِهِ، وَ بِطَانَتِهِ، وَ ثِقَاتِهِ اَلْفُقَهَاءِ اَلصَّالِحِینَ رِضْوَانُ اَللَّهِ عَلَیْهِمْ، اَلْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ اَلْجُعْفِیُّ، وَ مُعَاذُ بْنُ کَثِیرٍ وَ عَبْدُ اَلرَّحْمَنِ بْنُ اَلْحَجَّاجِ، وَ اَلْفَيْضُ بْنُ اَلْمُخْتَارِ، وَ يَعْقُوبُ اَلسَّرَّاجُ، وَ سُلَيْمَانُ بْنُ خَالِدٍ، وَ صَفْوَانُ اَلْجَمَّالُ، وَ غَيْرُهُمْ مِمَّنْ يَطُولُ بِذِكْرِهِمُ اَلْكِتَابُ.»(3)

ص: 225

(پس از جمله افرادی که از بزرگان اصحاب حضرت صادق(علیه السلام)، و خواص حضرت، و صاحبان اسرار ایشان، و فقهاء صالح مورد اطمینان رضوان اللّه علیهم، که روایت نموده اند، آن حضرت، تصریح به امامت فرزندشان، موسی بن جعفر(علیه السلام)کرده اند، عبارتند از: مفضل بن عمر جعفی، و معاذ بن کثیر، و عبد الرحمن بن حجاج، و فیض بن مختار، و یعقوب سراج، و سلیمان بن خالد، و صفوان جمال، و غیر ایشان که بردن نام آن ها باعث طولانی شدن کتاب می گردد.)

و همچنین در روایت دیگری، در مورد معاذ بن کثیر، مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)، از حماد بن أبی طلحه روایت نموده است: معاذ بن کثیر می گوید: در أیّام حجّ، به محل وقوف مردم، نگاه می کردم، درحالی که عدّهٔ فراوانی به زیارت خانهٔ خدا آمده بودند. پس به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نزدیک شدم، و به حضرت عرض کردم: همانا امسال عدّهٔ زیادی به موقف آمده اند. لذا در این هنگام، حضرت نگاه مبارکشان را به طرف مردم کردند، و نگاه خود را در بین آن ها چرخاندند. آن گاه فرمودند:

«ادْنُ مِنِّی یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! غُثَاءٌ یَأْتِی بِهِ الْمَوْجُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ. لَا وَ اللَّهِ مَا الْحَجُّ إِلَّا لَکُمْ، لَا وَ اللَّهِ مَا یَتَقَبَّلُ اللَّهُ إِلَّا مِنْکُمْ.»(1)

(نزدیک من بیا، ای ابا عبد اللّه! [بعد فرمودند:] این خار و خاشاک، و کفی است که موج از هر طرف می آورد. نه، به خدا قسم، حجّ نخواهد بود، مگر برای شما شیعیان، نه به خدا قسم، خداوند به غیر از شما شیعیان، حجّ کسی را نمی پذیرد.)

«از روایات استفاده می شود که مُعلی بن خُنَیس، از اولیاء اللّه، و از اهل بهشت بوده است. و حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به او علاقمند بودند، و او را دوست داشتند، و او وکیل حضرت، و قیمِ بر نفقات عیال آن حضرت بوده است.»(1)

مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)در همان جا، در ادامه کلام خود، در مورد معلی بن خنیس نوشته: شیخ الطایفه، مرحوم شیخ طوسی (قدس سره)در «کتاب غیبت» فرموده است:

«معلی بن خنیس از ممدوحین است، و از خدمت گزاران وجود مقدّس امام صادق(علیه السلام)بود. و به همين دليل داوود بن علىّ، او را به قتل رسانيد. ايشان در نزد امام صادق(علیه السلام)مورد تأييد و ستايش بود، و با اعتقاد به ولايت حضرت، از دنيا رفت كه مسأله ايشان معروف و مشهور است.»(2)

و در روایت دیگری، شیخ الطایفه، مرحوم شیخ طوسی (قدس سره)، در «کتاب غیبت»، از ابا بصير نقل کرده است: زمانى كه داوود بن علىّ، معلى بن خنيس را به قتل رساند، و او را به دار آويخت، اين امر بر وجود مقدّس حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، خيلى سنگين، و گران تمام شد. و غم از دست دادن او، براى حضرت شديد بود؛ لذا حضرت به داوود بن علیّ فرمودند:

«یَا دَاوُدُ! عَلَی مَا قَتَلْتَ مَوْلاَیَ وَ قَیِّمِی فِی مَالِی وَ عَلَی عِیَالِی، وَ اَللَّهِ إِنَّهُ لَأَوْجَهُ عِنْدَ اَللَّهِ مِنْکَ.»(3)

(اى داوود! به چه دليلى دوست و وکیل و خدمت كارم در امور مالى و خانوادگى ام را كشتى؟ به خدا قسم كه در نزد پروردگار عالم، او از تو آبرومندتر است.)

ص: 227

شیخ الطایفه، مرحوم شیخ طوسی (قدس سره)، در همان جا، در ادامه نوشته است: در روايت ديگری آمده است:

«أَنَّهُ قَالَ: أَمَا وَ اَللَّهِ لَقَدْ دَخَلَ اَلْجَنَّةَ.»(1)

(حضرت به داوود فرمودند: بدان كه به خدا قسم او داخل بهشت شد.)

و همچنین، در روایت دیگری، در شأن معلی بن خنیس، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از کتاب «مناقب» ابن شهرآشوب مازندرانی (قدس سره)نقل نموده است: أبو بصیر گفت: شنیدم که حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)بعد از آن که در مورد معلی بن خنیس سخن گفته شد، فرمودند: ای أبو محمّد! آن چه در مورد معلی به تو می گویم را پنهان کن. عرض کردم: هر چیزی را که دربارهٔ او بفرمائید، از دیگران پنهان می کنم. حضرت فرمودند:

«أَمَا إِنَّهُ مَا كَانَ یَنَالُ دَرَجَتَنَا إِلَّا بِمَا كَانَ یَنَالُ مِنْهُ دَاوُدُ بْنُ عَلِیٍّ قُلْتُ وَ مَا الَّذِی یُصِیبُهُ مِنْ دَاوُدَ؟ قَالَ یَدْعُو بِهِ فَیَأْمُرُ بِهِ فَیُضْرَبُ عُنُقُهُ وَ یَصْلِبُهُ وَ ذَلِكَ قَابِلٌ.»

(همانا معلی بن خنیس، به درجه و مرتبه ما نمی رسد، مگر آن که به شکنجه داوود مبتلا شود. عرض کردم: داوود بن علیّ با او چه خواهد کرد؟ فرمودند: گردنش را می زند، و بدنش را به دار آویزان می کند، و این اتفاق در سال آینده رخ می دهد.)

أبو بصیر می گوید: سال بعد داوود بن علیّ، فرماندار مدینه شد، تصمیم به کشتن معلی گرفت، لذا او را احضار نمود، و نام اصحاب حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)را از او جویا شد، ولی معلی نام آن ها را پنهان کرد، داوود گفت: از من مخفی می کنی، اگر پنهان کنی تو را خواهم کشت!! لذا معلی نیز به او گفت: مرا از کشته شدن می ترسانی، اگر اصحاب امام زیر پایمباشند، پایم را برنمی دارم، تا آن ها را ببینی. اگر مرا بکشی، سعادتمند خواهم شد، و تو بدبخت می شوی.

ص: 228

أبو بصیر در ادامه نقل کرده است: وقتی داوود بن علیّ می خواست معلی بن خنیس را به شهادت برساند، معلی به او گفت: مرا نزد مردم ببر، زیرا چیزهای زیادی دارم، که باید برای آن ها شاهد بگیرم. وقتی او را به بازار بردند، و مردم جمع شدند، به آن ها گفت:

«أَیُّهَا النَّاسُ اشْهَدُوا أَنَّ مَا تَرَكْتُ مِنْ مَالٍ عَیْنٍ أَوْ دَیْنٍ أَوْ أَمَةٍ أَوْ عَبْدٍ أَوْ دَارٍ أَوْ قَلِیلٍ أَوْ كَثِیرٍ فَهُوَ لِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام)، فَقُتِلَ.»(1)

(ای مردم! شاهد باشید که آن چه از مال خودم یا قرض یا کنیز یا غلام یا خانه، کم یا زیاد به جا گذاشته ام، متعلق به امام صادق(علیه السلام)است. و بعد کشته شد.)

در ضمن روایتی که مرحوم علامهٔ مجلسی(علیه السلام)، از مرحوم کشی (قدس سره)، از ولید بن صبیح، روایت نموده، آمده است: وقتی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از مکه تشریف آوردند، نزد داوود بن علیّ رفتند، و به او فرمودند:

«قَتَلْتَ رَجُلاً مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ.»

(مردی از اهل بهشت را به قتل رساندی.)

عرض کرد: من نگشتم، حضرت فرمودند: چه کسی او را کشت؟ عرض کرد: سیرافی او را کشت، و حال آن که سیرافی مسئول شهربانی داوود بود، حضرت فرمودند: او را قصاص می کنیم، لذا وقتی سیرافی را گرفتند تا او را قصاص نمایند، در آن هنگام فریاد می زد: ای مسلمان ها! به من دستور می دهند مردم را برایشان بکشم، ولی وقتی آن ها را برای ایشان به قتل رساندم، بعد قصد می کنند مرا به قتل برسانند.(2)

خاتم المحدّثین، مرحوم شیخ عبّاس قمی (قدس سره)، از معتّب روایت نموده است: در آن شبی که داوود بن علیّ به درک واصل شد، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)،آن شب را در سجده و قیام بودند، و در آخر شب، به داوود بن علیّ نفرین کردند، به خدا سوگند هنوز حضرت سر از سجده

ص: 229

بر نداشته بودند، که صدای صیحه شنیدم، و مردم گفتند: داوود بن علیّ وفات کرد. در این هنگام حضرت صادق(علیه السلام)فرمودند:

«همانا من خدا را به دعا خواندم، تا آن که خداوند به سوی او ملکی را فرستاد، که عمودی بر سر او زد، که [تا] مثانهٔ او را شکافت.»(1)

و بسیاری از اعاظم امامیه روایت نموده اند: حفص أبیض تمّار گفته است: در آن روزها که معلّی بن خُنَیس را کشته بودند، و او را به دار آویخته بودند، بر حضرت امام جعفر صادق (قدس سره)وارد شدم، پس حضرت به من فرمودند:

«یَا حَفْصُ! إِنِّی نَهَیْتَ الْمُعَلَّی عَنْ أَمْرٍ فَأَذَاعَهُ فَقُوبِلَ بِمَا تَرَی، قُلْتُ لَهُ: إِنَّ لَنَا حَدِیثاً مَنْ حَفِظَهُ حَفِظَ اللهُ عَلَیْهِ دِینَهُ وَ دُنْیَاهُ، وَ مَنْ أَذَاعَهُ عَلَیْنَا سَلَبَهُ اللهُ دِینَهُ .یَا مُعَلَّی! لَا تَکُونُوا أَسْرَی فِی أَیْدِی النَّاسِ بِحَدِیثِنَا، إِنْ شَاءُوا مَنُّوا وَ إِنْ شَاءُوا قَتَلُوکُمْ .یَا مُعَلَّی! إِنَّهُ مَنْ کَتَمَ الصَّعْبَ مِنْ حَدِیثِنَا جَعَلَهُ اللهُ نُوراً بَیْنَ عَیْنَیْهِ، وَ رَزَقَهُ الْعِزَّ فِی النَّاسِ .یَا مُعَلَّی! مَنْ أَذَاعَ الصَّعْبَ مِنْ حَدِیثِنَا لَمْ یَمُتْ حَتَّی یَعَضَّهُ السِّلَاحُ أَوْ یَمُوتَ بِحَبْلٍ. إِنِّی رَأَیْتُهُ یَوْماً حَزِیناً، فَقُلْتُ: مَا لَکَ أَ ذَکَرْتَ أَهْلَکَ وَ عِیَالَکَ؟ فَقَالَ: نَعَمْ، فَمَسَحْتُ وَجْهَهُ، فَقُلْتُ: أَنَّی تَرَاکَ؟ فَقَالَ: أَرَانِی فِی بَیْتِی مَعَ زَوْجَتِی وَ عِیَالِی، فَتَرَکْتُهُ فِی تِلْکَ الْحَالِ مَلِیّاً، ثُمَّ مَسَحْتُ وَجْهَهُ، فَقُلْتُ: أَیْنَ تَرَاکَ؟ فَقَالَ: أَرَانِی مَعَکَ فِی الْمَدِینَةِ، فَقُلْتُ لَهُ: احْفَظْ مَا رَأَیْتَ وَ لَا تُذِعْهُ، فَقَالَ لِأَهْلِ الْمَدِینَةِ: إِنَّ الْأَرْضَ تُطْوَی لِی، فَأَصَابَهُ مَا قَدْ رَأَیْتَ.»(2)

ص: 230

(ای حفص! من معلّی بن خُنیس را از کاری نهی کردم، ولی او آن را فاش کرد. به همین دلیل، چنان که دیدی، گرفتار شد. به معلی گفتم: همانا برای ما احادیثی است، که هر کس آن ها را از نااهلان پنهان کند، خدا دین و دنیای او را حفظ می کند. و هر کس آن ها را فاش کند، خداوند او را از دین بی بهره نماید. ای معلّی! مبادا خود را به واسطهٔ حدیث ما، اسیر در دست مردم کنی، [تا] اگر خواستند منّت بر شما بگذارند، [و آن را قبول کنند.] و اگر خواستند شما را [به جهت آن که نتوانسته اند آن را درک کنند،] بکشند. ای معلّی! هر کس حدیث مشکل ما را پنهان کند، خداوند آن را به صورت نور، در پیشانیش قرار می دهد، و به او در بین مردم عزّت می دهد. ای معلّی! هر کس حدیث مشکل ما را افشا کند، نخواهد مُرد، مگر با ضربات شمشیر، یا با ریسمان به دار آویخته می شود. همانا یک روز معلی را در حالی که محزون بود دیدم، گفتم: چه شده، آیا به یاد خانواده، و زن و فرزندانت افتاده ای؟ گفت: بله. پس صورتش را دست کشیدم، و گفتم: خود را کجا می بینی؟ پس گفت: می بینم در خانه ام، با همسر و فرزندانم هستم. پس مدّتی در آن حال او را رها کردم، آن گاه به صورتش دست کشیدم، و گفتم: خود را کجا می بینی؟ گفت: خود را با شما در مدینه می بینم. به او گفتم: آن چیزهایی که دیدی را (پیش خود) نگه دار و آن را فاش نکن، ولی او به مردم مدینه گفت: همانا [به برکت امام صادق(علیه السلام)] من طیّ الأرض نمودم، از این رو به آن مصائبی که دیدی مبتلا شد.)

جمعی از اکابر امامیه روایت کرده اند، مردی خدمت حضرت صادق(علیه السلام)آمد، و مدعی شد، من از معلی بن خنیس طلب کار هستم. و به حضرت عرض کرد: معلی حقّ مرا از بین بُرده است. امام صادق(علیه السلام)به او فرمودند:

ص: 231

«ذَهَبَ بِحَقِّکَ الَّذِی قَتَلَهُ، ثُمَّ قَالَ لِلْوَلِیدِ: قُمْ إِلَی الرَّجُلِ، فَاقْضِهِ مِنْ حَقِّهِ، فَإِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُبَرِّدَ عَلَیْهِ جِلْدَهُ الَّذِی کَانَ بَارِداً.»(1)

(حقّ تو را آن کسی که او را کشت، از بین بُرد. سپس به ولید فرمودند: برخیز نزد آن مرد برو، و حقّ او را بده، همانا قصد دارم، بدن معلی را خنک نمایم، گرچه پیکر او خنک و آسوده است.)

و در روایت دیگری، مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)، از ولید بن صبیح نقل کرده است: روزی بر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)وارد شدم، پس حضرت لباس هایی را به من دادند، و فرمودند: ای ولید! این ها را تا بِزَن. لذا در برابر حضرت ایستاده بودم، [و مشغول انجام دستور ایشان بودم،] که امام صادق(علیه السلام)به من فرمودند:

«رَحِمَ اللَّهُ الْمُعَلَّی بْنَ خُنَیْسٍ، فَظَنَنْتُ أَنَّهُ شَبَّهَ قِیَامِی بَیْنَ یَدَیْهِ، بِقِیَامِ الْمُعَلَّی بَیْنَ یَدَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: أُفٍّ لِلدُّنْیَا، أُفٍّ لِلدُّنْیَا، إِنَّمَا الدُّنْیَا دَارُ بَلَاءٍ، یُسَلِّطُ اللَّهُ فِیهَا عَدُوَّهُ، عَلَی وَلِیِّهِ، وَ إِنَّ بَعْدَهَا دَاراً، لَیْسَتْ هَکَذَا. فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ! وَ أَیْنَ تِلْکَ الدَّارُ، فَقَالَ: هَاهُنَا، وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی الْأَرْضِ.»(2)

(خداوند، مُعلّی بن خُنیس را رحمت کند. پس من گمان نمودم که حضرت ایستادن مرا در مقابلشان به ایستادن معلّی در برابر خود تشبیه کرده اند، و به یاد او افتاده اند. سپس فرمودند: اُف بر دنیا، اُف بر دنیا! همانا دنیا، سرای بلائی است، که خداوند در آن دشمن خود را، بر دوست خود، مسلّط می نماید، و همانا بعد از دنیا، سرایی است، که این گونه نمی باشد. عرض کردم: فدای شما شوم، آن سرا کجا می باشد؟ پس حضرت با دست خود به زمین اشاره کردند، و فرمودند: این جا.)

ص: 232

مرحوم ملا محمّدصالح مازندرانی (قدس سره)، در شرح عبارت، «وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی الْأَرْضِ»، در پایان این روایت شریف، نگاشته است:

«"الإشارة إلى الأرض"، إشارة إلى القبر و البرزخ، لأن الجنة في السماء السابعة. كما نطقت به الأخبار و صرح بذلك أيضا بعض الأفاضل.»(1)

("اشاره به زمین"، اشاره به قبر و عالم برزخ می باشد، زیرا بهشت در آسمان هفتم است. کما این که روایات به این مطلب دلالت می کند، و برخی از فضلاء نیز به این مطلب تصریح کرده اند.)

و مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)نیز کتاب ارزشمند «مرآة العقول»، در توضیح این عبارت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نوشته است:

«"وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی الْأَرْضِ" أي القبر أو جنة الدنيا و نارها اللتان تكون فيهما أرواح المؤمنين، و الكفار في البرزخ، أو الأرض في زمن القائم أو أرض القيامة و لا يخفي بعد الأوّلين.»(2)

("و با دست خود به زمین اشاره کردند"، یعنی قبر، یا بهشت و دوزخ دنیا، که در عالم برزخ، روح مؤمنین و کفار در آن قرار دارند. یا مقصود زمین در زمان حضرت قائم (علیه السلام)، یا زمین قیامت است. و به نظر می رسد که دو وجه اوّل، دور از واقعیت باشد.)

به هر ترتیب، در شأن، و جلالت معلی بن خنیس، در روایت دیگری، مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)، از عُقبة بن خالد روایت نموده است: من، و معلی، و عثمان بن عمران، خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)مشرف شدیم، همین که حضرت ما را دیدند، فرمودند:

«مَرْحَباً مَرْحَباً بِکُمْ وُجُوهٌ تُحِبُّنَا وَ نُحِبُّهَا، جَعَلَکُمُ اللَّهُ مَعَنَا فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.»(3)

ص: 233

(مرحبا به شما، مرحبا به شما! صورت هائی که ما را دوست دارند، و ما نیز آن ها را دوست داریم. خداوند شما را در دنیا و آخرت با ما قرار دهد.)

و در روایت دیگری، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از مرحوم کشی (قدس سره)، دربارهٔ معلی بن خنیس، روایت کرده است: معلی بن خنیس (رحمه الله)، هر وقت روز عید می شد، با حالتی درهم، و با موهائی پریشان و غبار آلود، چونان مصیبت زدگان به بیابان می رفت. و هنگامی که خطیب به منبر قرار می گرفت، او دست هایش را به طرف آسمان بلند می کرد، و می گفت:

«اَللَّهُمَّ هَذَا مَقَامُ خُلَفَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ، وَ مَوْضِعُ أُمَنَائِکَ اَلَّذِینَ خَصَصْتَهُمْ بِهَا اِبْتَزُّوهَا، وَ أَنْتَ اَلْمُقَدِّرُ لِمَا تَشَاءُ لاَ یُغْلَبُ قَضَاؤُکَ، وَ لاَ یُجَاوَزُ اَلْمَحْتُومُ مِنْ تَدْبِیرِکَ کَیْفَ شِئْتَ وَ أَنَّی شِئْتَ، عِلْمُکَ فِی إِرَادَتِکَ، کَعِلْمِکَ فِی خَلْقِکَ، حَتَّی عَادَ صَفْوَتُکَ وَ خُلَفَاؤُکَ مَغْلُوبِینَ مَقْهُورِینَ مُسْتَتِرِینَ، یَرَوْنَ حُکْمَکَ مُبَدَّلاً وَ کِتَابَکَ مَنْبُوذاً، وَ فَرَائِضَکَ مُحَرَّفَةً عَنْ جِهَاتِ شَرَائِعِکَ، وَ سُنَنَ نَبِیِّکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ مَتْرُوکَةً، اَللَّهُمَّ اِلْعَنْ أَعْدَاءَهُمْ مِنَ اَلْأَوَّلِینَ وَ اَلْآخِرِینَ وَ اَلْغَادِینَ وَ اَلرَّائِحِینَ وَ اَلْمَاضِینَ وَ اَلْغَابِرِینَ، اَللَّهُمَّ وَ اِلْعَنْ جَبَابِرَةَ زَمَانِنَا وَ أَشْیَاعَهُمْ وَ أَتْبَاعَهُمْ وَ أَحْزَابَهُمْ وَ أَعْوَانَهُمْ، إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ.»(1)

(خداوندا! این جایگاه خلفاء و برگزیدگان تو است، و این مقام امناء تو، افرادی که تو این مقام را به آن ها اختصاص داده ای، می باشد. که غصب شده، و به زور بر آن تکیه زده اند. و تقدیر آن چه را اراده نمائی، به دست تو است. کسی نمی تواند بر قضاء تو غالب گردد، و تصمیم تو را در هم بشکند، و تدبیر قطعی تو، هر طور اراده کنی،و هر زمان که بخواهی، رد نمی گردد. علم تو، در ارادهٔ تو، مانند علم تو، در آفرینش تو می باشد، و [کار این غاصبین به جائی رسیده، که] حتّی برگزیدگان و خلفاء تو،

ص: 234

شکست خورده و مقهور و از حقّ خود محروم شده اند، در حالی که حکم تو را تغییر یافته، و کتاب تو را کنار گذاشته، و واجبات تو را از شرایع تو، تحریف شده، و سنّت های پیامبر تو را ترک شده، می بینند. خداوندا! دشمنانِ برگزیدگان و خلفاء خود را، از اوّلین و آخرین آن ها، و افرادی که صبح و شام به در خانهٔ این غاصبین رفت و آمد می کنند، و آن هائی که مرده اند، و آن ها که می آیند، و بازماندگان ایشان را، لعنت فرما. خداوندا! ستم کاران زمان ما، و پیروان آن ها، و کسانی که از آن ها تبعیت می کنند، و احزاب، و یاران آنان را، لعنت فرما، همانا تو بر هر کاری توانا هستی.)

(به بيمارى سختى مبتلا شدم تا جايى كه علم خود را فراموش کردم، پس خدمت حضرت امام صادق(علیه السلام)رفتم، و محضر ایشان نشستم، حضرت با كاسه اى مرا سيراب نمودند، كه در آن دانش بود، و علم من برگشت .)

حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به هشام بن محمّد، عنایت ویژه ای داشتند. چنانچه مرحوم علامهٔ حلی (قدس سره)، در ادامهٔ کلام خود در شأن أبو منذر، هشام بن محمّد سائب کلبی نگاشته است:

«و كان أبو عبد اللّه(علیه السلام)يقربه و يدنيه و يبسطه.»(1)

(حضرت امام صادق(علیه السلام)، او را نزدیک خود می نشاندند، و با گشاده رویی با او صحبت می فرمودند، و مورد احترام حضرت بود.)

او کتاب های بسیاری در انساب، و فتوحات، و مثالب، و مقاتل، و غیره تألیف کرده است. و هشام بن محمّد، همان کلبی، نسابه معروف می باشد. و پدرش، محمّد بن سائب کلبی کوفی، از اصحاب حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)و از علماء و صاحب تفسیر است.(2)

از سمعانی نقل شده که در شرح حال محمّد بن سائب، پدر هشام، گفته است:

«اِنَّهُ صاحِبُ التَّفْسیرِ، کانَ مِنْ اَهْلِ الْکُوفَةِ، وَ قَائِلاً بِالرَّجْعَةِ، وَ ابْنُهُ هِشامُ ذَا نَسَبٍ عَالٍ، وَ فِی التَّشَیُّع غَالٍ.»(3)(همانا محمّد بن سائب کلبی، صاحب تفسیر، و از مردم کوفه است، و معتقد به رجعت می باشد. و فرزند او هشام، صاحب نسب عالی، و در مذهب تشیع غالی است.)

به هر صورت، تعداد اصحاب حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)بیشتر از آن است، که در این نوشتار مختصر، مجال بررسی شرح حال همهٔ آن ها باشد. ولی به شرح حال برخی از آنان پرداخته

ص: 236

شد. امّا جا دارد، که از باب نمونه، مناظرهٔ تعدادی از آن بزرگواران، در محضر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، در این نوشتار آورده شود.

چادر بیرون آوردند - چرا که حضرت چند روزی قبل از أیّام حجّ، در کوهی کنار حرم، در چادری که برای ایشان برپا می شد، سکونت می کردند - پس ناگاه شتری را دیدند، که می دود. آن گاه حضرت فرمودند: به خدای کعبه، او هشام است.

یونس می گوید: ما گمان کردیم، منظور حضرت از هشام، آن مردی که از فرزندان عقیل است، می باشد. که او خیلی حضرت را دوست داشت، ولی معلوم شد، که مقصود ایشان، هشام بن حکم است. یونس در ادامه گفت: آن گاه هشام بن حکم آمد، در حالی که تازه خطّ موی صورتش سبز شده بود، لذا در میان ما کسی نبود، که از او بزرگ تر نباشد. یونس می گوید: وقتی رسید، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)برای هشام بن حکم جا باز کردند، و فرمودند:

«نَاصِرُنَا بِقَلْبِهِ، وَ لِسَانِهِ، وَ یَدِهِ.»

(هشام، یاور ما، با دل، و زبان، و دستش می باشد.)

سپس حضرت فرمودند: ای حمران! با آن مرد شامی، گفتگو کن؛ پس او، با وی، مشغول گفتگو شد، و بر او غلبه کرد. بعد حضرت فرمودند: ای مؤمن الطاق! تو با او گفتگو نما. و او نیز مشغول سخن گفتن شد، و بر او چیره گشت. سپس حضرت فرمودند: ای هشام بن سالم! تو با او صحبت کن. پس وقتی با او وارد مناظره گشت، با هم مسادی و برابر شدند. بعد حضرت بهقیس ماصر فرمودند: تو هم با او صحبت نما. پس او نیز مشغول صحبت شد. امّا حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از سخنان او به خنده افتادند، چرا که آن شامی را گیر انداخته بود، و آن شامی گرفتار او شده بود. آن گاه حضرت به آن مرد شامی فرمودند: با این جوان - یعنی هشام بن حکم - گفتگو کن. او عرض کرد: چشم. و بعد به هشام بن حکم گفت:

ای جوان! دربارۀ امامت این مرد - یعنی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)- از من سؤال کن. هشام از این کلام، خشمگین شد، به نحوی که بدنش به لرزش افتاد. و بعد به آن مرد شامی گفت: ای مرد! آیا پروردگار تو، بهتر صلاح مخلوقاتش را می داند، یا خود مردم؟ مرد شامی گفت: همانا پروردگارم بهتر صلاح مردم را می داند. هشام گفت: خداوند به صلاح دید خود، برای مردم، در مورد دین، چه کاری انجام داده است؟ گفت: برای آن ها حجّت، و نشانه های قرار داده است، تا

ص: 238

پراکنده نشوند، یا بین آن ها اختلاف پیدا نشود. و آن ها را جمع نماید، و خطاهای آن ها را اصلاح کند، و آن ها را از واجبات پروردگار با خبر نماید.

هشام گفت: و او چه کسی است؟ شامی گفت: رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)است. هشام گفت: و بعد از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)کیست؟ گفت: کتاب و سنّت می باشد. هشام گفت: آیا کتاب و سنّت برای برطرف کردن اختلاف های ما امروز فایده دارد؟ شامی گفت: بله. او گفت: پس چرا من و تو با هم اختلاف داریم، و تو از شام به خاطر وجود اختلاف هائی که با هم داریم، نزد ما آمده ای؟ راوی می گوید: پس آن مرد شامی ساکت شد. آن گاه حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به آن مرد شامی فرمودند: برایت چه اتفاقی افتاد، که سخن نمی گویی؟ مرد شامی عرض کرد:

اگر بگویم اختلافی نداریم، دروغ گفته ام. و اگر بگویم کتاب و سنّت اختلاف میان ما را برطرف می کند، حرف باطلی گفته ام؛ زیرا در این صورت، دو احتمال قابل تصور می شود، که هر دو کلام مرا نقض می کند. و اگر بگویم: با هم اختلاف داریم، و هر کدام از ما ادّعای می کنیم، که حقّ هستیم، در این صورت کتاب و سنّت برای ما فایده نداشته است. جز این که همین استدلال به علیه من نیز هست. حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند: از هشام سؤال کن، چرا که او را سرشار از معارف خواهی یافت.پس مرد شامی گفت: ای مرد! آیا پروردگار بهتر صلاح مخلوقاتش را می داند، یا خود مردم؟ هشام گفت: خداوند بهتر از مردم، صلاح کار آن ها را می داند. شامی گفت: و آیا خداوند برای آنان کسی را قرار داده که سخن آن ها را یکی کند، و خطاهای آن ها را اصلاح نماید، و آن ها را از حقّ و باطلی که فرموده، آگاه کند؟ هشام گفت: در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، یا اکنون؟ مرد شامی گفت: در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، ایشان حجّت خداوند بودند، اکنون چه کسی امام و حجّت خداوند است؟

هشام به حضرت امام صادق(علیه السلام)اشاره کرد، و گفت: همین آقائی که اینجا نشسته اند، مولائی که کاروان ها به طرفشان رهسپار شده، و از اخبار آسمان و زمین، به سبب ارثی که از پدر، و جدّشان به ایشان رسیده، ما را باخبر می کنند. مرد شامی گفت: من چگونه آن را متوجه شوم؟ هشام گفت: آن چه به نظرت می رسد، را از ایشان سؤال کن. مرد شامی گفت: عذر من را از بین بردی، پس باید سؤال کنم. آن گاه حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به او فرمودند:

ص: 239

«یَا شَامِیُّ! أُخْبِرُکَ کَیْفَ کَانَ سَفَرُکَ، وَ کَیْفَ کَانَ طَرِیقُکَ؟ کَانَ کَذَا وَ کَذَا، فَأَقْبَلَ اَلشَّامِیُّ، یَقُولُ: صَدَقْتَ، أَسْلَمْتُ لِلَّهِ اَلسَّاعَةَ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ(علیه السلام): بَلْ آمَنْتَ بِاللَّهِ اَلسَّاعَةَ، إِنَّ اَلْإِسْلاَمَ قَبْلَ اَلْإِیمَانِ، وَ عَلَیْهِ یَتَوَارَثُونَ، وَ یَتَنَاکَحُونَ، وَ اَلْإِیمَانُ عَلَیْهِ یُثَابُونَ.»

(ای شامی! به تو خبر بدهم که سفر تو چگونه بوده، و راه تو چگونه بوده است؟ [پس حضرت به او فرمودند که] برای تو چنین و چنان اتفاق هائی رخ داد! لذا مرد شامی رو به جانب حضرت نمود، و گفت: راست گفتید، اکنون در محضر خداوند اسلام آوردم. حضرت صادق(علیه السلام)به او فرمودند: بلکه اکنون به خداوند ایمان آوردی، چرا که اسلام پیش از ایمان است. با اسلام، از همدیگر ارث می برند، و با یکدیگر ازدواج می کنند. ولی با ایمان است، که پاداش می گیرند.)مرد شامی عرض کرد: درست می فرمائید. من هم اکنون شهادت می دهم که خدائی به غیر اللّه نیست، و همانا محمّد فرستادۀ خداوند است، و به درستی که شما جانشینِ جانشینِ محمّد، هستید. آن گاه حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)صورت خود را به طرف حمران کردند، و فرمودند: تو سخن را دنبال حدیث می بری - یعنی مربوط سخن می گوئی - و به حقّ می رسی. و بعد به هشام بن سالم التفات نمودند، و به او فرمودند: دنبال اخبار وارده می گردی، ولی به خوبی آن ها را نمی شناسی. سپس به أحول التفات کردند و فرمودند: تو خیلی در کلام خود قیاس به کار می بری، و از شاخه ای به شاخهٔ دیگر می پری، و سخن باطل را، با سخن باطل در هم می شکنی، ولی سخن باطلی که می آوری روشن تر است.

سپس صورت خود را به قیس ماصر نمودند، و فرمودند: تو سخن را چنان ادا می کنی که هر چه به خبر وارده، از رسول خدا(علیه السلام)نزدیک تر باشد، از آن دورتر می گردد. و حقّ را با باطل در هم می آمیزی، و حال آن که اندکی از حقّ، از انبوهی ناحقّ کافی است. و تو و احول، مانند دو گنجشک پرجست و خیز ماهر هستید. یونس می گوید: به خدا قسم گمان کردم، حضرت برای هشام بن حکم نیز مطلبی شبیه به آن چه برای آن دو نفر فرموده بودند، خواهند گفت. امّا حضرت

ص: 240

رو به جانب او کردند، و فرمودند: ای هشام! تو با دو پای به هم پیچیده، روی زمین نمی افتی. چون وقتی می خواهی به زمین برسی، پرواز می کنی. شخصی چون تو باید با مردم سخن بگوید و مذهب را تبلیغ کند، تو از لغزش خود را نگه دار، که انشاء اللّه شفاعت دنبال آن است.(1)

حضرت خاتم الأنبیاء(صلی الله علیه و آله و سلم)، دربارهٔ معجزات، و مناقب، و فضائل حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام) نقل کرده اند:

«لَوْ أَنَّ اَلْغِيَاضَ، أَقْلاَمٌ، وَ اَلْبَحْرَ، مِدَادٌ، وَ اَلْجِنَّ، حُسَّابٌ، وَ اَلْإِنْسَ، كُتَّابٌ، مَا أَحْصَوْا فَضَائِلَ أَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ، عَلِیِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(علیه السلام).»(1)(اگر تمام درختان، قلم، و دریاها، مركب، و همهٔ جنیان، شمارش گر، و همهٔ انسان ها، نویسند شوند. قادر به شمارش فضائل حضرت امیر المؤمنین، علیّ ابن ابی طالب (علیه السلام)نخواهند بود.)

حال با توجه به این روایت شریف، به خوبی می توان تفسیر این آیهٔ شریفهٔ قرآن را متوجه شویم، که می فرماید:

(وَ لَوْ أَنَّمَا فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلَامٌ وَ الْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللَّهِ(2))

«و اگر هر درختِ روی زمین قلم شود، و آب دریا به اضافهٔ هفت دریای دیگر مرکب گردد، باز نگارش کلمات خداوند ناتمام می ماند.»

و به خوبی آگاه می شویم، که منظور از «کلمات اللّه» در این آیهٔ شریفهٔ قرآن، که همگان از پی بردن به حقیقت آن عاجز هستند، و قادر نخواهند بود، فضائل و مناقب آن را شمارش کنند، وجود نازنین حضرات معصومین(علیهم السلام)می باشند. چنانچه محدّث بزرگوار عالم تشیع، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از کتاب «تحف العقول» نقل کرده است:

ص: 242

«أَمَّا قَوْلُهُ: (وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ، وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ، ما نَفِدَتْ كَلِماتُ اللَّهِ)، فَهُوَ كَذَلِكَ لَوْ أَنَّ أَشْجَارَ الدُّنْیَا أَقْلَامٌ، وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ، وَ انْفَجَرَتِ الْأَرْضُ عُیُوناً، لَنَفَدَتْ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِمَاتُ اللَّهِ، وَ هِیَ عَیْنُ الْكِبْرِیتِ، وَ عَیْنُ النَّمِرِ، وَ عَیْنُ الْبَرَهُوتِ، وَ عَیْنُ طَبَرِیَّةَ، وَ حَمَّةُ مَاسَبَذَانَ، وَ حَمَّةُ إِفْرِیقِیَةَ یُدْعَی لِسَان، وَ عَیْنُ بحرون، وَ نَحْنُ كَلِمَاتُ اللَّهِ الَّتِی لَا تَنْفَدُ، وَ لَا تُدْرَكُ فَضَائِلُنَا.»(1)(امّا اين كه خداوند مى فرمايد: «و اگر هر درختِ روی زمین قلم شود، و آب دریا به اضافهٔ هفت دریای دیگر مرکب گردد، باز نگارش کلمات خداوند ناتمام می ماند.» در واقع همين گونه است، اگر همهٔ درختان دنيا قلم شوند، و هفت درياى ديگر، به درياى زمين اضافه شود. و همهٔ چشمه هاى زمين جوشان شوند. پيش از اتمام كلمات خدا، درياها تمام مى شوند، و آن چشمه ها عبارتند از: چشمهٔ گوگرد، چشمهٔ نمر، برهوت، طبريه، آب گرم ماسبذان، آب گرم آفريقا كه نامش زبان است، و چشمهٔ بحرون. امّا ما اهل بیت، آن كلمات خداوند هستیم، كه پايانى ندارد، و فضايل ما درك نمى شود.)

به هر تقدیر، جا دارد، برخی از معجزات حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، در این نوشتار آورده شود، تا بدین سبب، قدری به معرفت، و شناخت خود، نسبت به این امام بزرگوار، بیفزائیم. و با دانستن گوشه ای از معجزات این امام بزرگوار، آگاه گردیم، که آن حضرت، چه مقام، و منزلتی در پیشگاه ذات مقدّس ربوبی تبارک و تعالی دارند، که خداوند متعال چنین معجزاتی را، به ایشان عنایت کرده است. معجزاتی که نزد همهٔ حضرات انبیاء عظام(علیهم السلام)بوده است، و اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)، وارث همهٔ معجزات پیامبران(علیهم السلام)می باشند.

ص: 243

یکی از گناهانی که در پیشگاه خداوند متعال، در روایات، غیر قابل بخشش توصیف شده است، هم جنس گرائی، و تمایل به لواط دادن می باشد. چنانچه در روایتی، مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)، از عمرو، از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)روایت نموده است:«أَقْسَمَ اللَّهُ عَلَى نَفْسِهِ، أَنْ لَا يَقْعُدَ عَلَى نَمَارِقِ الْجَنَّةِ، مَنْ يُؤْتَى فِي دُبُرِهِ.»

(خداوند به ذات خود سوگند یاد کرده، که ننشیند بر بالش های بهشت، مردی که از پشت، با او آمیزش می کنند.)

راوی می گوید: در این هنگام به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)عرض کردم: فلانی شخص عاقلی است، ولی خداوند متعال او را به دردی مبتلا کرده، که مردم را برای لواط، به سوی خود می خواند. حضرت فرمودند: این کار را در مسجد جامع انجام می دهد؟ عرض کردم: نه. حضرت فرمودند: پس این کار را در مقابل درب خانه اش انجام می دهد؟ عرض کردم: نه. حضرت فرمودند: پس این کار را کجا انجام می دهد؟ عرض کردم: وقتی خلوت می کند. در این هنگام حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند:

«فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ يَبْتَلِهِ هَذَا مُتَلَذِّذٌ لَا يَقْعُدُ عَلَى نَمَارِقِ الْجَنَّةِ.»(1)

(پس به درستی که خداوند او را به این کار مبتلا نکرده، این شخص شهوت ران است، که بر بالش های بهشت نخواهد نشست.)

نماز خواندند، و بعد حمد، و ثناء خداوند متعال را نمودند، و بر حضرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)صلوات فرستادند، سپس فرمودند:

«يَا اَللَّهُ يَا اَللَّهُ يَا اَللَّهُ يَا رَحْمَانُ يَا رَحْمَانُ يَا رَحْمَانُ يَا رَحِيمُ يَا رَحِيمُ يَا رَحِيمُ يَا أَرْحَمَ اَلرَّاحِمِينَ يَا سَمِيعَ اَلدَّعَوَاتِ يَا مُعْطِیَ اَلْخَيْرَاتِ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى أَهْلِبَيْتِهِ اَلطَّاهِرِينَ اَلطَّيِّبِينَ وَ اِصْرِفْ عَنِّي شَرَّ اَلدُّنْيَا وَ شَرَّ اَلْآخِرَةِ وَ أَذْهِبْ عَنِّي مَا بِي فَقَدْ غَاظَنِي ذَلِكَ وَ أَحْزَنَنِي.»

بعد از این دعائی که حضرت امام صادق(علیه السلام)کردند، راوی می گوید:

«فَوَ اَللَّهِ مَا خَرَجْنَا مِنَ اَلْمَدِينَةِ حَتَّى تَنَاثَرَ عَنْ وَجْهِهِ مِثْلَ اَلنُّخَالَةِ وَ ذَهَبَ.»

(به خدا قسم، هنوز از مدینه خارج نشده بودیم، که آن سفیدی ها، مثل پوست گندم، در صورت او پخش شد، و از بین رفت.)

حَکیم بن مِسکین نیز، که قبل از این معجزهٔ حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، صورت یونس بن عمار را دیده بوده، در این مورد گفته است:

«وَ رَأَيْتُ اَلْبَيَاضَ بِوَجْهِهِ، ثُمَّ اِنْصَرَفَ، وَ لَيْسَ فِي وَجْهِهِ شَیْ ءٌ.»(1)

(من آن سفیدی را در صورت او دیده بودم، وقتی برگشت، در صورت او اثری از آن نبود.)

و همچنین در روایت دیگری، در مورد شفاء پیدا کردن افراد، به برکت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، شیخ الطایفه، مرحوم شیخ طوسی (قدس سره)، از سدیر صیرفی روایت کرده است: زنی محضر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)رسید، و به حضرت عرض کرد: فدای شما شوم! همانا پدر و مادر، و خانوادهٔ من، دوست دار شما هستند. در این هنگام حضرت به او فرمودند:

ص: 246

راست می گویی، چه حاجت، و درخواستی داری؟ آن زن به حضرت عرض کرد: ای فرزند رسول خدا! در بازوی من برص - یعنی خوره - پیدا شده، از خداوند متعال بخواهید این بیماری از من برطرف شود. لذا وجود نازنین حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، دست به دعا بلند کردند، و فرمودند:«اَللَّهُمَّ إِنَّكَ تُبْرِئُ اَلْأَكْمَةَ، وَ اَلْأَبْرَصَ، وَ تُحْيِي اَلْعِظَامَ، وَ هِیَ رَمِيمٌ، أَلْبِسْهَا عَفْوَكَ وَ عَافِيَتَكَ مَا تَرَى أَثَرَ إِجَابَةِ دُعَائِي. فَقَالَتِ اَلْمَرْأَةُ: وَ اَللَّهِ قُمْتُ، وَ مَا بِي مِنْهُ لاَ قَلِيلٌ وَ لاَ كَثِيرٌ.»(1)

(خداوندا همانا تو كور و بیماری برص را شفا مى دهى، و استخوان هاى پوسيده را زنده مى گردانى، اگر اجابت دعاى مرا صلاح مى دانى، جامۀ عفو و عافيتت را بر او بپوشان. آن زن گفته است: به خدا سوگند من در حالى برخاستم، كه هيچ چيزى از آن بیماری، چه کم و چه زیاد در من نبود.)

و همچنین در روایت دیگری، دربارهٔ شفاء یافتن افراد، به برکت وجود نازنین حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، مرحوم ابن شهرآشوب مازندرانی (قدس سره)، از معاویه بن وهب نقل نموده است: یکی از اهالی مرو، فرزندش دیوانه شد. از این رو او نزد حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، به خاطر بیماری فرزندش شکایت نمود، حضرت فرمودند: او را نزدیک من بیاور. راوی می گوید:

«فَمَسَحَ عَلَى رَأْسِهِ، ثُمَّ قَالَ: (إِنَّ اَللّهَ يُمْسِكُ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ أَنْ تَزُولا ۚ وَ لَئِنْ زٰالَتٰا إِنْ أَمْسَكَهُمٰا مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ(2))، فَبَرَأَ بِإِذْنِ اَللَّهِ.»(3)

(پس حضرت دست روی سر او کشیدند، و بعد فرمودند: «همانا خداوند آسمان ها و زمین را از این که از جای خود بلغزند نگاه می دارد، و اگر رو به لغزش و انحراف

ص: 247

از مسیر خود پیدا نمایند، به غیر از خداوند هیچ کس نمی تواند آن ها را حفظ کند»، پس آن پسر به اذن خداوند خوب شد.)

طهارت(علیهم السلام)بوده است. چنانچه مرحوم قطبالدّین راوندی (قدس سره)، از علیّ بن حسن بن فضال، از پدرش نقل کرده است: حضرت امام رضا(علیه السلام)فرمودند:

«لَمَّا أَشْرَفَ نُوحٌ(علیه السلام)عَلَی الْغَرَقِ دَعَا اللَّهَ بِحَقِّنَا، فَدَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ الْغَرَقَ. وَ لَمَّا رُمِیَ إِبْرَاهِیمُ(علیه السلام)فِی النَّارِ دَعَا اللَّهَ بِحَقِّنَا، فَجَعَلَ النَّارَ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً. وَ إِنَّ مُوسَی(علیه السلام) لَمَّا ضَرَبَ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ دَعَا اللَّهَ بِحَقِّنَا، فَجَعَلَهُ یَبَساً. وَ إِنَّ عِیسَی(علیه السلام)لَمَّا أَرَادَ الْیَهُودُ قَتْلَهُ دَعَا اللَّهَ بِحَقِّنَا، فَنَجَّاهُ مِنَ الْقَتْلِ فَرَفَعَهُ إِلَیْهِ.»(1)

(وقتی نوح(علیه السلام)در آستانه غرق شدن قرار گرفت، خداوند را به حقّ ما اهل بیت قسم داد، و خدا او را از غرق شدن نجات داد. و زمانی که ابراهیم(علیه السلام)در آتش افکنده شد، خداوند را به حقّ ما اهل بیت خواند، پس آتش را بر او سرد و گلستان نمود. و همانا موسی(علیه السلام)وقتی می خواست راهی در دریا ایجاد نماید، خداوند را به حقّ ما خواند، پس خدا دریا را برای او خشک کرد. و همانا وقتی یهودیان قصد داشتند عیسی(علیه السلام)را به قتل برسانند، خداوند را به حقّ ما خواند، پس خدا او را از مرگ نجات داد، و به طرف خود بالا برد.)

آری حضرت ابراهیم(علیه السلام)، به تمام معنا، از ارادتمندان، و دوست داران اهل بیت نبوّت(علیهم السلام)بوده است. به نحوی که، یکی از دلائلی که موجب شده، خداوند متعال، ایشان را به عنوان خلیل؛ و دوست خود برگزیند، کثرت صلوات فرستادن ایشان، به اهل بیت(علیهم السلام)، ذکر شده است. کما این که شیخ أقدم، مرحوم شیخ صدوق (قدس سره)، از سیّدنا الکریم، حضرت عبد العظیم حسنی(علیه السلام)، روایت نموده است: شنیدم حضرت امام هادی(علیه السلام)می فرمودند:

ص: 249

«إِنَّمَا (اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلاً(1))، لِکَثْرَةِ صَلَاتِهِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ.»(2)

(همانا «خداوند ابراهیم را دوست خود قرار داد»، به دلیل آن که بر محمّد و اهل بیت ایشان(علیهم السلام)، بسیار صلوات می فرستاد.)

به هر تقدیر، از آن جائی که به اذن ذات مقدّس ربوبی تبارک و تعالی، وجود نازنین اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)، صاحب ولایت تکوینی هستند، آتش نیز، چونان تمام ذرات عالم امکان، مطیع و فرمان بردار ایشان می باشد. و ائمهٔ اطهار(علیهم السلام)، به اذن خداوند متعال می توانند، ماهیت و ذات همهٔ اشیاء، و ذرات، و چیزها را تغییر دهند. از این رو مرحوم ابن شهرآشوب مازندرانی (قدس سره)، از مأمون رقی، روایت نموده است: نزد مولایم، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)بودم، که سهل بن حسن خراسانی، بر حضرت داخل شد، و به ایشان سلام کرد، و سپس نشست، و به حضرت عرض نمود:

یا ابن رسول اللَّه! شما مهربان و بخشنده و اهل بیتِ امامت هستید، چه چیز مانع شده، که با این که صاحب حقّ امامت هستید، نشسته اید، و از حقّ خود دفاع نمی کنید. و این در صورتی است، که شما، در بلاد اسلامی، بیش از صد هزار شیعهٔ شمشیر زن دارید. حضرت به او فرمودند: بنشین ای خراسانی! خدا حقّ تو را رعایت کند. سپس به کنیز خود فرمودند: ای حنفیه! آتش تنور را روشن کن. سپس همین که آتش تنور افروخته شد، به نحوی که چونان آتش گداخته گردید، و قسمت بالای آن سفید شد، حضرت فرمودند:

«يَا خُرَاسَانِیٌّ! قُمْ، فَاجْلِسْ فِي التَّنُّورِ.»

(ای خراسانی! برخیز، و برو داخل تنور بنشین.)

آن مرد خراسانی عرض کرد: ای مولای من! یا ابن رسول اللَّه! مرا با آتش عذاب نکنید، از جرم من درگذرید، خداوند از شما بگذرد، حضرت فرمودند: تو را بخشیدم. پس در همین هنگام

ص: 250

هارون مکی آمد، در حالی که یک کفش خود را با انگشت گرفته بود، و عرض کرد: السلام علیک یا ابن رسول اللَّه. حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به او فرمودند:

«أَلْقِ النَّعْلَ مِنْ يَدِكَ وَ اجْلِسْ فِي التَّنُّورِ.»

(نعلین را از دستت بیانداز و برو داخل تنور بنشین.)

راوی می گوید: پس نعلین را از دست خود انداخت، و بعد داخل تنور نشست. و امام شروع به صحبت کردن، با آن مرد خراسانی، در مورد ماجراهای خراسان شدند، به نحوی که گویا خود حضرت، شاهد آن اتفاقات، در خراسان بوده اند. سپس به او فرمودند:

«قُمْ، يَا خُرَاسَانِیُّ! وَ انْظُرْ مَا فِي التَّنُّورِ؟

(برخیز ای خراسانی! و ببین در تنور چه خبر است؟)

آن مرد خراسانی می گوید: برخاستم، و به طرف تنور رفتم، پس دیدم هارون مکی، چهار زانو در تنور نشسته است. پس از تنور خارج شد، و نزد ما آمد، و به ما سلام کرد. در این هنگام حضرت به آن مرد خراسانی فرمودند:

«كَمْ تَجِدُ بِخُرَاسَانَ مِثْلَ هَذَا؟ فَقُلْتُ: وَ اللَّهِ وَ لاَ وَاحِداً، فَقَالَ: لاَ وَ اللَّهِ وَ لاَ وَاحِداً، أَمَا إِنَّا لاَ نَخْرُجُ فِي زَمَانٍ لاَ نَجِدُ فِيهِ خَمْسَةً مُعَاضِدِينَ لَنَا، نَحْنُ أَعْلَمُ بِالْوَقْتِ.»(1)

(چند نفر مثل این مرد در خراسان یافت می شود؟ عرض کردم: به خدا یک نفر هم نیست. حضرت فرمودند: نه، به خدا یک نفر پیدا نمی شود. و ما در زمانی که پنج نفر پیدا نکنیم، که یاور ما باشند، قیام نخواهیم کرد، ما زمان مناسب را بهتر می دانیم.)

ص: 251

«لَوْ زَادَکَ جَدِّی رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)لَزِدْنَاکَ، فَأَخْبَرْتُهُ الْخَبَرَ، فَتَبَسَّمَ تَبَسُّمَ عَارِفٍ بِمَا کَانَ.»(1)

(اگر جدّم رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)به تو بیشتر داده بودند، من هم به تو بیشتر می دادم. لذا حضرت را از خوابم باخبر نمودم، پس ایشان، چونان کسی که آگاهی دارد، از آن چه [در خوابم] اتفاق افتاده، لبخندی زدند.)

این روایت علاوه بر این که نشان دهندهٔ آن می باشد، که ائمهٔ اطهار(علیهم السلام)، به واسطهٔ علم غیبی که خداوند متعال به آن ها ارزانی نموده، از خواب افراد آگاهی دارند. دلالت می کند که وجود نازنین اهل بیت(علیهم السلام)، به منزلهٔ نفس و جان رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)نیز می باشند. کما این که آیهٔ مباهله، و روایات بسیاری نیز بر این مطلب دلالت می کند. از این رو آن افرادی که ائمهٔ اطهار(علیهم السلام)را مورد آزار و اذیت های خود قرارد، دادند، کأنه به رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)آزار رساندند.

و همچنین در مورد آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از خواب افراد، در روایت دیگری، مرحوم ابن شهرآشوب مازندرانی (قدس سره)، از محمّد بن کثیر کوفی روایت کرده است: من نمازم را تمام نمی کردم، و نمازم را شروع نمی نمودم، مگر این که به آن دو نفر لعنت می کردم. تا این که در خوابم کبوتری را دیدم، که با آن کبوتر، ظرف کوچکی از جواهر بود. و داخل آن ظرف، مایع قرمز رنگی شبیه عطر وجود داشت.

پس آن کبوتر وارد حرم رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)شد، و بعد آن دو نفر را از ضریح حضرت خارج کرد، و گونه های آن دو را با آن مایعِ عطر آگین، معطر نمود. سپسآن ها را دو مرتبه به ضریح حضرت، و درون قبرشان بازگرداند، و بعد آن کبوتر برگشت، در حالی که به طرف آسمان اوج می گرفت. پس در عالم رؤیا، از افرادی که در اطرافم بودند سؤال کردم: این پرنده کیست؟ و این عطر چیست؟ یک نفر به من گفت:

ص: 253

«هَذَا مَلَکٌ یَجِیءُ فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ یُخَلِّقُهُمَا، فَأَزْعَجَنِی مَا رَأَیْتُ، فَأَصْبَحْتُ لاَ تَطِیبُ نَفْسِی بِلَعْنِهِمَا، فَدَخَلْتُ عَلَی اَلصَّادِقِ(علیه السلام)فَلَمَّا رَآنِی ضَحِکَ، وَ قَالَ: رَأَیْتَ اَلطَّائِرَ؟»

(این کبوتر، ملکی می باشد، که در هر شب جمعه می آید، آن دو را معطر می کند. پس از دیدن این خواب ناراحت شدم، لذا صبح، دیگر در وجودم از لعن کردن آن ها احساس خوبی نداشتم. تا این که خدمت حضرت صادق(علیه السلام)رفتم، پس همین که حضرت مرا دیدند، لبخندی زدند، و فرمودند: آن پرنده را دیدی؟)

پس محضر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)عرض کردم: بله، ای مولای من! آن پرنده را در خواب دیدم. در این هنگام حضرت به من فرمودند:

«اِقْرَأْ: (إِنَّمَا اَلنَّجْوی مِنَ اَلشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ شَیْئاً إِلاّ بِإِذْنِ اَللّهِ(1)) فَإِذَا رَأَیْتَ شَیْئاً تَکْرَهُ، فَاقْرَأْهَا، وَ اَللَّهِ مَا هُوَ مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِهِمَا لِإِکْرَامِهِمَا، بَلْ هُوَ مُوَکَّلٌ بِمَشَارِقِ اَلْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا إِذَا قُتِلَ قَتِیلٌ ظُلْماً أَخَذَ مِنْ دَمِهِ فَطَوَّقَهُمَا بِهِ فِی رِقَابِهِمَا لِأَنَّهُمَا سَبَبُ کُلِّ ظُلْمٍ مُذْ کَانَا.»(2)

(این آیه را بخوان: «همانا آن نجوا از طرف شیطان می باشد، تا افرادی که ایمان آورده اند را ناراحت و دل تنگ نمایند، در صورتی که هیچ زیانی به آن ها نمی رسد مگر آن که امر خدا باشد» پس هر زمان چیزی را دیدی، که از آن کراهت داشتی، همین آیه را قرائت کن. به خدا قسم آن کبوتر که در خواب مشاهده نمودی، ملکی برایاکرام آن دو نفر نیست، بلکه آن کبوتر، ملکِ موکل به شرق و غرب زمین می باشد، و هر زمان که بناحقّ کسی کشته شود، از خون او برمی دارد، و به گردن آن دو نفر طوقی می کشد، چرا که آن دو نفر، از ابتدا باعث هر ظلم و ستمی می باشند.)

ص: 254

( این را بین دو لب او قرار بده، پس همین که این کار را انجام داد، ناگهان برادرش چشمانش را باز کرد، و نشست، و تشنگی او برطرف شد.)

پس از آن، هر دو برادر به راه خود ادامه دادند، تا آن که زیارتشان را انجام دادند، امّا وقتی که می خواستند دو مرتبه به کوفه برگردند، آن برادری که دعا کرده بود، به مدینه رفت، و خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)رسید. پس همین که بر حضرت وارد شد، امام به او فرمودند:

«اِجْلِسْ، مَا حَالُ أَخِيكَ؟ أَيْنَ اَلْعُودُ؟»

(بنشین، حال برادرت چطور می باشد؟ آن چوب کجا است؟)

پس به حضرت عرض کرد: ای مولای من! همانا من، هنگامی که برادرم، به آن حال افتاد، آن چنان اندوهگین شدم، که وقتی خداوند روح او را برگرداند، و زنده شد، از شدّت شادی، آن چوب را فراموش کردم. پس حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به او فرمودند:

«أَمَا إِنَّهُ سَاعَةَ صِرْتَ إِلَى غَمِّ أَخِيكَ، أَتَانِي أَخِي اَلْخَضِرُ، فَبَعَثْتُ إِلَيْكَ عَلَى يَدَيْهِ قِطْعَةَ عُودٍ مِنْ شَجَرَةِ طُوبَى. ثُمَّ اِلْتَفَتَ إِلَى خَادِمٍ لَهُ، فَقَالَ لَهُ: عَلَیَّ بِالسَّفَطِ، فَأَتَى بِهِ، فَفَتَحَهُ، وَ أَخْرَجَ مِنْهُ اَلْقِطْعَةَ اَلْعُودَ بِعَيْنِهَا، ثُمَّ أَرَاهَا إِيَّاهُ حَتَّى عَرَفَهَا، ثُمَّ رَدَّهَا إِلَى اَلسَّفَطِ.»(1)

(همانا در آن زمانی که تو به غم برادرت مبتلا شدی، برادرم خضر نزد من آمده بود، پس به وسیلهٔ او، تکه چوبی را که از درخت طوبی بود، برای تو فرستادم. سپس حضرت به غلام خود نگاه کردند، و به او فرمودند: آن زنبیل را برای من بیاور، پس او زنبیل را آورد، و حضرت آن را گشودند، و از داخل آن، همان تکه چوب را خارج نمودند، و بعد به او نشان دادند، تا آن که آن را شناخت، سپس حضرت آن چوب را به داخل زنبیل برگرداندند.)

ص: 256

همان گونه که ملاحظه می کنید، در این روایت تصریح شده، که به وسیلهٔ تکه چوبی که از درخت طوبی بوده، شخصی به اعجاز حضرت، از مرگ نجات پیدا کرده است. کما این که قوم حضرت موسی(علیه السلام)نیز به واسطهٔ تکه سنگی، به اعجاز ایشان، تشنگی خود را رفع نمودند. چنانچه مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، در ذیل آیهٔ شریفهٔ (وَ إِذِ اسْتَسْقَىٰ مُوسَىٰ لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ ۖ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا ۖ قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ ۖ كُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَ لَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ(1))، در این باره نگاشته است:

پس حقّ تعالى فرمود: (وَ إِذِ اِسْتَسْقى مُوسى لِقَوْمِهِ)، امام(علیه السلام)فرمودند: يعنى بنى اسرائيل را ياد كنيد، و آن وقت را که موسى(علیه السلام)براى قوم خود، طلب آب كرد، در وقتى كه آن ها در تيه تشنه شدند، و فريادكنان و گريه كنان به نزد موسى(علیه السلام)آمدند، و گفتند: به سبب تشنگى هلاك شديم. پس موسى(علیه السلام)گفت:

«الهى به حقّ محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)سيّد انبياء، و به حقّ علىّ(علیه السلام)سيّد اوصياء، و به حقّ فاطمه(علیها السلام)سيّدة نساء، و به حقّ حسن(علیه السلام)بهترين اولياء، و به حقّ حسين(علیه السلام) افضل شهداء، و به حقّ عترت و خليفه هاى ايشان(علیهم السلام)، كه بهترين ازكيا و پاكان هستند، تو را سوگند مى دهم، كه اين بندگان خود را آب دهى.»

(فَقُلْنَا اِضْرِبْ بِعَصاكَ اَلْحَجَرَ)؛ پس خداوند به موسى(علیه السلام)وحى فرمود: عصاى خود را بر سنگ بزن، (فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اِثْنَتا عَشْرَةَ عَيْناً)؛ چون عصا را بر سنگ زد، از آن دوازده چشمه جارى شد، (قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُناسٍ مَشْرَبَهُمْ)، امام(علیه السلام) فرمودند: هر قبيله، از اسباط اولاد يعقوب (علیه السلام)، محلّ آب خوردن خود را می دانستند، كه با قبيله، و سبط ديگر، براى آب خوردن مزاحمه، و منازعه نكنند. پس خداوند خطاب به ايشان فرمود: (كُلُوا وَ اِشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اَللّهِ)؛ يعنى: از روزى كه خدا به شما عطا فرموده است، بخوريد و بياشاميد، (وَ لا تَعْثَوْا فِي اَلْأَرْضِ مُفْسِدِينَ)؛ و سعى مكنيد در زمين و حال آن كه شما مفسد و عاصى باشيد.(2)

ص: 257

پس اگر خداوند متعال، از تکه سنگی، برای قوم بنی اسرائیل، به اعجاز حضرت موسی(علیه السلام)، آن هم به برکت اهل بیت(علیهم السلام)، و وقتی که خداوند را به حقّ ائمهٔ اطهار(علیهم السلام)قسم می دهد، آب گوارای جاری می نماید. هیچ تعجبی ندارد، اگر خداوند متعال، به اعجاز حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نیز، از تکه چوبی که از درخت طوبی می باشد، آب گوارای برای نجات یکی از شیعیان حضرت، جاری نماید.

و همچنین دربارهٔ رفع عطش، به اعجاز حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، در روایت دیگری، مرحوم ابن شهرآشوب مازندرانی (قدس سره)، از داوود نیلی روایت نموده است: برای انجام مناسک حجّ، با حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، از شهر خارج شدم. پس همین که نزدیک ظهر شد، حضرت به من فرمودند: ای داوود! با ما از راه به کناری بیا، تا آماده نماز شویم. عرض کردم: فدای شما شوم! مگر ما در سرزمین بی آب و علفی، که آب در آن وجود ندارد، نیستیم؟ حضرت به من فرمودند: تو کاری به خشک بودن زمین نداشته باش. داوود نیلی در ادامه گفته است:

«فَسَكَتُّ، وَ عَدَلْنَا عَنِ اَلطَّرِيقِ، فَنَزَلْنَا فِي أَرْضٍ قَفْرٍ لاَ مَاءَ فِيهَا، فَرَكَضَهَا بِرِجْلِهِ، فَنَبَعَ لَنَا عَيْنُ مَاءٍ يُسَيَّبُ كَأَنَّهُ قِطَعُ اَلثَّلْجِ، فَتَوَضَّأَ، وَ تَوَضَّيْتُ، ثُمَّ أَدَّيْنَا مَا عَلَيْنَا مِنَ اَلْفَرْضِ.»(پس من سکوت کردم، و از راه، در زمین خشکی که در آن آبی نبود، کناره گرفتیم. در این هنگام حضرت با پای مبارک خود به زمین زدند، پس چشمهٔ آب روانی برای ما جوشید، که مانند یخ سرد بود. و حضرت وضو گرفتند، و من هم وضو گرفتم، سپس نمازهای خود را خواندیم.)

پس هنگامی که قصد داشتیم به مسیر خود ادامه دهیم، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)متوجه یک شاخهٔ خرما شدند، که روی زمین افتاده بود، و به من فرمودند:

«يَا دَاوُدُ! أَ تُحِبُّ أَنْ أُطْعِمَكَ مِنْهُ رُطَباً؟ فَقُلْتُ: نَعَمْ، قَالَ: فَضَرَبَ بِيَدِهِ إِلَى اَلْجِذْعِ، فَهَزَّهُ، فَاخْضَرَّ مِنْ أَسْفَلِهِ إِلَى أَعْلاَهُ. قَالَ: ثُمَّ اِجْتَذَبَهُ اَلثَّانِيَةَ، فَأَطْعَمَنَا اِثْنَيْنِ وَ ثَلاَثِينَ

ص: 258

نَوْعاً مِنْ أَنْوَاعِ اَلرُّطَبِ، ثُمَّ مَسَحَ بِيَدِهِ عَلَيْهِ، فَقَالَ: عُدْ نَخْلاً(1)

بِإِذْنِ اَللَّهِ تَعَالَى. قَالَ: فَعَادَ كَسِيرَتِهِ اَلْأُولَى.»(2)

(ای داوود! آیا دوست داری از این شاخه، تو را با خرما اطعام کنم؟ پس عرض کردم: بله. داوود نیلی می گوید: در این هنگام حضرت با دست خود، به چوبِ درخت خرما زدند، و آن را تکان دادند، پس از پایین شروع به سبز شدن کرد، تا به بالای آن رسید. داوود نیلی می گوید: سپس در مرتبه دوّم، آن را به طرف خود تکان دادند، که ناگاه سی و دو نوع خرما [در آن به وجود آمد]، و ما از آن اطعام شدیم، بعد حضرت دستی بر آن کشیدند، و فرمودند: به اذن خداوند متعال همان گونه که بودی، خشک شو. داوود نیلی می گوید: پس دوباره مانند حالت اوّلش گردید.)

آری همان گونه که خداوند متعال به حضرت مریم(علیها السلام)وحی فرمود: (وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسَاقِطْ عَلَيْكِ رُطَبًا جَنِيًّا(3))؛ «و شاخهٔ درخت خرما را به طرف خود حرکتبده تا برایت خرمای تازه و از درخت بریزد»، برای اصحاب حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نیز، به اعجاز ایشان، خرماهای تازه و رسیده شده را مهیا فرمود. کما این که مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)در این مورد، از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)نقل کرده است:

«زنان تازه زائيده استشفا نمى كند، به چيزى كه بهتر از رطب باشد. زيرا كه خدا آن را طعام مريم(علیها السلام)بعد از زائيدن گردانيد. و بعد حضرت فرمودند: آن درخت خشك شده بود، و ميوه نداشت. زيرا كه اگر ميوه مى داشت، احتياج نبود كه مريم(علیها السلام)را امر كنند كه درخت را حركت دهد، خود خواهش كرد، در فصل

ص: 259

زمستان بود و در هيچ درخت رطب نبود پس خدا براى ظهور اعجاز او در همان ساعت بر درخت برگ رويانيد و رطب رسانيد.»(1)

(قَالَ أَلْقِهَا يَا مُوسَىٰ(19)فَأَلْقَاهَا فَإِذَا هِیَ حَيَّةٌ تَسْعَىٰ(1))

«خداوند فرمود ای موسی! آن را بیفکن؛ پس موسی آن (عصا) را انداخت، که ناگهان اژدهائی شد که به هر سو می شتافت.»

شیخ أقدم، مرحوم شیخ صدوق (قدس سره)نقل کرده است: موسی با شعیب(علیه السلام)وعده نمود، که ده سال اجیر او باشد. چون موسى(علیه السلام)وعدهٔ خود با شعیب(علیه السلام)را تمام كرد، با همسرش به طرف بيت المقدس روانه شد، ولی در تاریکی شب راه خود را گم كرد، ناگاه در آن حالت، آتشى را از راه دور ديد، از این رو به خانوادهٔ خود گفت: در اينجا بمانيد، كه من آتشى را ديدم، شاید بتوانم برای شما شعله ای، و يا خبرى از راه، برای رسیدن به مقصد پیدا نمایم.

امّا وقتی موسی(علیه السلام)به آن آتش رسيد، درختی را ديد، كه از پائين تا بالاى آن را آتش فراگرفته بود. وقتی نزديك آن رفت، آتش از او دور شد، پس موسى(علیه السلام)که در نفس خود خوفى احساس كرده بود، برگشت. امّا درخت به او نزديك شد، و از آن درخت، از جانب راست وادى، در بقعه اى مباركه، به او ندا رسيد:«ای موسی! همانا من خدای ربّ العالمین هستم، و عصایت را بیفکن، پس وقتی موسی(علیه السلام)دید، که آن عصا، چونان جنّی، به حرکت در آمد، روی برگردانید و رفت، و آن را دنبال نکرد، که ناگاه اژدهائی مثل تنهٔ درخت خرما گشت، و دندان هايش صدای عظیمی داشت، که از آن مثل شعلهٔ آتش خارج می شد.»

چون موسى اين حال را مشاهده كرد، ترسيد، و فرار نمود. پس به او ندا رسيد: برگرد. وقتی موسی(علیه السلام)برگشت، بدنش مى لرزيد، و از ترس زانوهايش به يكديگر مى خورد. لذا حضرت موسی(علیه السلام)عرض کرد:

«إِلَهِی! هَذَا الْكَلَامُ الَّذِی أَسْمَعُ كَلَامُك؟»

(خداوندا! اين کلامى كه مى شنوم كلام تو است؟)

ص: 261

خداوند متعال فرمود: بله، پس نترس. وقتی اين خطاب به او رسيد، ايمن گرديد، و پای خود را بر دم اژدها گذاشت، و آن را گرفت، پس به حالت اوّل خود برگشت، و همان عصائی که قبلاً بود، شد. در این حال نگاه به موسی(علیه السلام)خطاب رسيد:

(فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ إِنَّكَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوَىٰ(1))

«نعلين خود را بکن، بدرستى كه تو در وادى مقدّس "طوى" هستی.»(2)

در روايتى وارد شده است، كه خداوند متعال به خاطر آن كه پوست نعلین حضرت موسی(علیه السلام) از پوست خر مرده بود، به او امر نمود تا نعلین های خود را بکند. و در روايت ديگری وارد شده است، كه مقصود از «فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ؛ نعلين خود را بکن»، دور نمودن دو ترس، از حضرت موسی (علیه السلام)است، كه در دل او وجود داشت: يكى ترس از نابودشدن خانواده اش، و يكى ترس از فرعون. پس خداوند متعال، او را، با دو معجزه: يكى «ید بیضاء؛ دست نورانى»، و دیگرى «عصا»، به رسالت، به سوى فرعون، و یاران او فرستاد.(3)

و در روایت دیگری شیخ أقدم، مرحوم شیخ صدوق (قدس سره)، از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نقل کرده است، که ایشان به برخى از اصحاب خود فرمودند:

«كُنْ لِمَا لَا تَرْجُو أَرْجَی مِنْكَ لِمَا تَرْجُو، فَإِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ(علیه السلام)خَرَجَ لِیَقْتَبِسَ لِأَهْلِهِ نَاراً، فَرَجَعَ إِلَیْهِمْ وَ هُوَ رَسُولٌ نَبِیٌّ، فَأَصْلَحَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی أَمْرَ عَبْدِهِ وَ نَبِیِّهِ مُوسَی(علیه السلام)فِی لَیْلَةٍ وَ كَذَا یَفْعَلُ اللَّهُ تَعَالَی بِالْقَائِمِ الثَّانِیَ عَشَرَ مِنَ الْأَئِمَّةِ(علیهم السلام)، یُصْلِحُ اللَّهُ أَمْرَهُ فِی لَیْلَةٍ، كَمَا أَصْلَحَ اللَّهُ أَمْرَ مُوسَی(علیه السلام)وَ یُخْرِجُهُ مِنَ الْحَیْرَةِ وَ الْغَیْبَةِ إِلَی نُورِ الْفَرَجِ وَ الظُّهُورِ.»(4)

ص: 262

(به آن چه ناامیدی، امیدوارتر از آن چه به آن امیدداری باش، زیرا موسی بن عمران (علیه السلام)رفت تا برای خانواده خود شعلهٔ آتشی بیاورد، امّا به نزد ایشان آمد در حالی که رسول و پیامبر بود، و خدای تعالی کار بنده و پیامبرش موسی(علیه السلام)را در یک شب اصلاح فرمود و با امام قائم دوازدهمین ائمّه(علیهم السلام)نیز چنین کند، در یک شب کارش را اصلاح فرماید، همچنان که کار پیامبرش موسی(علیه السلام)را در شبی اصلاح فرمود، و او را از حیرت و غیبت به روشنائی فرج و ظهور در آورد.)

نیرنگ و سلطهٔ آن ها را از این افراد برطرف فرما [یعنی خداوندا! آن ها را نجات بده]. راوی می گوید: پس از مکه بازگشتیم، و دربارهٔ آن ها سؤال کردم، فهمیدیم که آن ها سه روز بعد از دعای حضرت از زندان آزاد شده اند.)

و همچنین در مورد استجابت دعای حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، در روایت دیگری، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از مرحوم علیّ بن عیسی اربلی (قدس سره)، و مرحوم ابن شهرآشوب (قدس سره)روایت کرده است: هنگامی که به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)خبر رسید، که حکیم بن عبّاس کلبی این اشعار را سروده است:

صَلَبْنَا لَکُمْ زَیْداً عَلَی جِذْعِ نَخْلَةٍ *** وَ لَمْ أَرَ مَهْدِیّاً عَلَی الْجِذْعِ یُصْلَبُ

وَ قِسْتُمْ بِعُثْمَانَ عَلِیّاً سَفَاهَةً *** وَ عُثْمَانُ خَیْرٌ مِنْ عَلِیٍّ وَ أَطْیَبُ

ما زید را برای شما بر شاخهٔ درخت خرما به دار آویختیم. مهدی را ندیدیم که بر شاخ خرما بدار کشیده شود.

و شما از روی نادانی عثمان را با علىّ [(علیه السلام)] مقایسه کردید، در حالی که عثمان از علیّ [(علیه السلام)] بهتر و پاک تر است.

پس حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)دست های خود را، در حالی که می لرزید، به طرف آسمان بلند کردند، و فرمودند:

«اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ عَبْدُکَ کَاذِباً فَسَلِّطْ عَلَیْهِ کَلْبَکَ، فَبَعَثَهُ بَنُو أُمَیَّهَ إِلَی الْکُوفَةِ، فَبَیْنَمَا هُوَ یَدُورُ فِی سِکَکِهَا إِذَا افْتَرَسَهُ الْأَسَدُ، وَ اتَّصَلَ خَبَرُهُ بِجَعْفَرٍ(علیه السلام)فَخَرَّ لِلَّهِ سَاجِداً، ثُمَّ قَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنْجَزَنَا مَا وَعَدَنَا.»(1)

(خداوندا اگر این بندهٔ تو دروغ می گوید، پس سگ خود را بر او مسلط گردان. در این هنگام بنی امیه او را به کوفه فرستادند. پس یک روز او بین بازار کوفه حرکت می کرد که ناگاه شیری او را پاره پاره نمود. وقتی این خبر به حضرت امام صادق(علیه السلام)

ص: 264

رسید، حضرت به سجده افتادند، و فرمودند: سپاس خداوند را که به وعده ای که خود به ما داده بود، وفا فرمود.)

و همچنین در روایت دیگری، دربارهٔ استجابت دعاهای حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، مرحوم سیّد هاشم بحرانی (قدس سره)، از کتاب «دلائل الإمامة»، از عبد الحمید، که از دوستان محمّد بن عبد اللّه بن علیّ بن حسین بود، روایت کرده است: أبو جعفر منصور دوانیقی، عبد الحمید را گرفته بود، و مدّت زمانی او را در زندانی زیر زمین حبس کرده بود. پس در همین أیّام محمّد بن عبد اللّه به حجّ رفت، و زمانی که روز عرفه شد، وجود نازنینحضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)را در موقف ملاقات نمود، پس حضرت به او فرمودند:

«يَا مُحَمَّدُ! مَا فَعَلَ صَدِيقُكَ عَبْدُ الْحَمِيدِ؟»

(ای محمّد! دوستت عبد الحمید چه می کند؟

محمّد بن عبد اللّه بن علیّ بن حسین، خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)عرض کرد: أبو جعفر منصور دوانیقی مدّتی است او را گرفته، و در زندانی زیر زمین حبس نموده است.

«فَرَفَعَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)يَدَهُ، فَدَعَا سَاعَةً، ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ، وَ قَالَ: يَا مُحَمَّدُ! قَدْ وَ اللَّهِ خُلِّیَ سَبِيلُ صَاحِبِكَ. قَالَ مُحَمَّدٌ: فَسَأَلْتُ عَبْدَ الْحَمِيدِ: أَيَّ سَاعَةٍ أَخْرَجَكَ أَبُو جَعْفَرٍ؟ قَالَ: أَخْرَجَنِي يَوْمَ عَرَفَةَ بَعْدَ الْعَصْرِ.»(1)

(آن گاه امام صادق(علیه السلام)دست خود را بلند نمودند، و ساعتی دعا کردند، بعد به طرف من توجه نمودند، و فرمودند: ای محمّد! همانا به خدا سوگند دوستت از زندان آزاد شد. محمّد گفته است: من از عبد الحمید پرسیدم:

أبو جعفر منصور دوانیقی چه زمانی تو را از زندان آزاد کرد؟ گفت: در روز عرفه، بعد از عصر او مرا آزاد نمود.)

ص: 265

و در روایت دیگری، در مورد استجابت دعای حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)، از طَرخان نَخّاس روایت کرده است: به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)در حالی که به حیره آمده بود، برخورد کردم. پس حضرت به من فرمودند: کار تو چیست؟ عرض کردم: فروشنده چهارپایان می باشم. لذا حضرت فرمودند: برایمن یک قاطر فَضْحاء پیدا کن. عرض کردم: فدای شما شوم! فضحاء چیست؟ فرمودند: قاطر سیاه رنگی است، که شکم، و بین پاها، و پوزهٔ آن سفید می باشد.

راوی می گوید: پس عرض کردم: به خدا قسم قاطری با این اوصاف را ندیده ام. و بعد از محضر آن حضرت برگشتم، و در همان ساعتی که داخل خندق شدم، ناگهان غلامی را دیدم، که سوار بر قاطری با همین اوصاف می باشد. لذا از آن غلام سؤال کردم: این قاطر مال کیست؟ گفت: از مولایم است. گفتم: آن را می فروشد؟ گفت: نمی دانم. از این رو به دنبال او رفتم، تا نزد مولای او رسیدم، و قاطر را از او خریدم، و آن را نزد حضرت آوردم. و در این هنگام حضرت فرمودند: منظورم قاطری با همین اوصاف بود. عرض کردم: فدای شما شوم! برای من از خداوند دعایی کنید، پس فرمودند:

«أَکْثَرَ اللَّهُ مَالَکَ وَ وَلَدَکَ، قَالَ: فَصِرْتُ أَکْثَرَ أَهْلِ الْکُوفَةِ مَالاً وَ وَلَداً.»(1)

(خداوند مال و فرزند تو را زیاد نماید. طرخان می گوید: پس من ثروتمندترین و فرزنددارترین اهل کوفه شدم.)

و در روایت دیگری، دربارهٔ استجابت دعاهای حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از مرحوم قطب الدّین راوندی (قدس سره)روایت نموده است: حُماد بن عیسی، از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)درخواست کرد، که حضرت برای او دعا کنند، تا خداوند حجّ های زیاد، و باغی خوب، و خانه ای نیکو، و همسری از خانواده های صالح، و فرزندانی نیکوکار و شایسته، روزی او فرماید. از این رو حضرت دست به دعا برداشتند، و گفتند:

ص: 266

«اللَّهُمَّ ارْزُقْ حَمَّادَ بْنَ عِیسَی، مَا یَحُجُّ بِهِ خَمْسِینَ حَجَّةً، وَ ارْزُقْهُ ضِیَاعاً وَ دَاراً حَسَناً، وَ زَوْجَةً صَالِحَةً مِنْ قَوْمٍ كِرَامٍ، وَ أَوْلَاداً أَبْرَاراً.»(خداوندا! به حماد بن عیسی، پنجاه سال حجّ خانهٔ خدا، و باغ و خانه ای عالی، و همسری پرهیزگار از خانواده ای گرامی، و فرزندانی نیکوکار عنایت فرما.)

یکی از کسانی که در آن زمان، در آنجا حاضر بوده، گفته است: بعد از چندین سال از این ماجرا به خانهٔ حماد بن عیسی در بصره رفتم، که ناگاه حماد بن عیسی به من گفت: به یاد می آوری دعاهائی را که حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به من نمودند؟ گفتم: بله، گفت:

«هَذِهِ دَارِی لَیْسَ فِی الْبَلَدِ مِثْلُهَا، وَ ضِیَاعِی أَحْسَنُ الضِّیَاعِ، وَ زَوْجَتِی مَنْ تَعْرِفُهَا مِنْ كِرَامِ النَّاسِ، وَ أَوْلَادِی تَعْرِفُهُمْ، وَ قَدْ حَجَجْتُ ثَمَانِیاً وَ أَرْبَعِینَ حَجَّةً.»

(این خانه من است که در شهر مثل آن وجود ندارد، و باغ من از بهترین باغ ها می باشد، همسرم را که می شناسی از خانواده های گرامی است، و فرزندان من را هم که می شناسی، و همانا تاکنون چهل و هشت مرتبه به حجّ رفته ام.)

راوی می گوید: حماد دو بار دیگر بعد از گفتن این قضیه به من، به حجّ رفت. ولی هنگامی که برای مرتبه پنجاه و یکم به حجّ مشرف شد، وقتی به جحفه رسید، و می خواست احرام ببندد، برای آن که غسل کند، داخل رودخانه شد، که ناگاه سیل او را برد، پس برای آن که غلامانش به او کمک کنند، دنبال او رفتند، ولی مرده او را از آب خارج کردند. لذا او را حُماد، غریق جحفه، نامیدند.(1)

ص: 267

که در دهان خود نگه داشته بود. عرض کردم: فدای شما شوم! همانا این چیز عجیبی است!! حضرت فرمودند:«ای أبو خالد! این کیسه ای است، که فلانی فرزند فلانی، با مفضّل بن عمر آن را برای من فرستاده اند، و من به آن چیزی که داخل آن می باشد، احتیاج دارم، و راه نیز [به سبب کارگزاران حاکم] خطرناک است، لذا این حیوان درنده را فرستادم، تا آن را برای من بیاورد.»

أبو خالد کابلی می گوید: با خودم گفتم: به خدا قسم آرام نمی گردم، تا این که مفضّل بن عمر بیاید، و به وسیلهٔ او، به حقیقت این مطلب پی ببرم. پس در این هنگام امام صادق(علیه السلام)خندیدند، و به من فرمودند:

«آری ای أبو خالد! آرام نمی گیری، تا این که مفضّل بیاید.»

أبو خالد کابلی می گوید: به خدا قسم از این فرمایش حضرت حیرتی بر من وارد شد، سپس عرض کردم: مرا عفو کنید، فدای شما شوم! پس چند روزی ماندم، تا این که بعد از مدّتی مفضّل آمد، و نزد حضرت رفت. پس مفضّل عرض کرد: خداوند مرا فدای شما نماید! همانا فلانی برای من کیسه ای فرستاد، که در آن پولی بود، ولی زمانی که به مکانی که چنین و چنان بود، رسیدم، حیوان درنده ای آمد، و بین ما و وسايلمان قرار گرفت، پس وقتی که آن حیوان درنده رفت، در بین بارها دنبال کیسه گشتم، ولی آن را پیدا نکردم. حضرت امام صادق(علیه السلام)فرمودند: ای مفضّل! آیا کیسه را می شناسی؟ عرض کرد: بله، خداوند جانم را فدای شما نماید.

لذا حضرت به کنیز خود فرمودند: ای کنیز! کیسه را برای من بیاورد، پس آن کنیز هم کیسه را آورد، پس هنگامی که مفضّل چشمش به آن کیسه افتاد، عرض کرد: بله، این همان کیسه می باشد. سپس حضرت فرمودند: ای مفضّل! آیا آن حیوان درنده را می شناسی؟ عرض کرد: بله، خداوند جان مرا فدای شما نماید!

ص: 269

أبو خالد کابلی می گوید: در آن هنگام، در دل من وحشتی به وجود آمد. پس حضرت فرمودند: نزدیک من بیا. وقتی نزدیک حضرت امام صادق(علیه السلام)رفتم، امام دست خود را بر من قرار دادند، و بعد به من فرمودند:«امْضِ بِرُقْعَتِی إِلَی الْغَیْضَةِ، فَأْتِنَا بِالسَّبُعِ.»

( با نوشته من به بیشه برو، و آن حیوان درنده را نزد ما بیاور.)

زمانی که به بیشه رفتم، آن چه حضرت فرموده بودند را مثل مرتبه اوّل، انجام دادم، پس دوباره آن حیوان درنده با من آمد، و وقتی در مقابل حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)رسید، نگاه کردم، که چونان مرتبه قبل، آن حیوان درنده، حضرت را تکریم می نماید، لذا در دلم استغفار کردم. سپس حضرت فرمودند: ای مفضّل! این همان می باشد؟ عرض کرد: بله، خداوند جان مرا فدای شما نماید! حضرت فرمودند:

«یَا مُفَضِّلُ! أَبْشِرْ فَأَنْتَ مَعَنَا.»(1)

(ای مفضّل! بشارت، که تو با ما هستی.)

ری به آن ها داده بودند، هست، ولی آن کیسه نیست. لذا یکی از آن دو می گوید: خدا کمک کند، هم اکنون به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)چه بگوئیم؟ دیگری جواب می دهد:«إِنَّهُ(علیه السلام)کَرِیمٌ، وَ أَنَا أَرْجُو أَنْ یَکُونَ عَلِمَ مَا نَقُولُ عِنْدَهُ.»

(همانا امام(علیه السلام)شخص کریمی هستند، امیدوارم آن چه را که ما به ایشان خواهیم گفت، بدانند.)

پس زمانی که آن دو نفر وارد مدینه شدند، محضر حضرت رفتند، و آن اموال را تقدیم حضرت نمودند. در آن هنگام حضرت به آن دو نفر فرمودند: کیسهٔ آن مردی که اهل ری است، کجا می باشد؟ لذا ماجرا را خدمت ایشان عرض کردند، پس حضرت به آن ها فرمودند: اگر آن کیسه را ببینید، آن را می شناسید؟ عرض کردند: بله. حضرت به کنیز خود فرمودند: ای کنیز! آن کیسه که چنین و چنان بود را برای من بیاور. وقتی کنیز کیسه را آورد، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)آن را به آن دو نفر دادند، و فرمودند:

«أَ تَعْرِفَانِهِ؟ قَالَا: هُوَ ذَاكَ، قَالَ: إِنِّی احْتَجْتُ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ إِلَی مَالٍ، فَوَجَّهْتُ رَجُلاً مِنَ الْجِنِّ مِنْ شِیعَتِنَا، فَأَتَانِی بِهَذَا الْكِیسِ مِنْ مَتَاعِكُمَا.»(1)

(آیا این را می شناسید؟ عرض کردند: این همان کیسه است. حضرت فرمودند: من در دل شب به پول احتیاج پیدا کردم، لذا مردی از جن را که از شیعیان ما می باشد را فرستادم، پس او این کیسه را از بین وسایل شما برای من آورد.)

و همچنین در روایت دیگری، مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)، از أبو حمزه ثمالی روایت نموده است: من در بین راه مکه و مدینه همراه امام صادق(علیه السلام)بودم. در این هنگام حضرت به طرف چپ خود، که سگی فوق العاده سیاه بود، توجه کردند. و فرمودند:

ص: 271

«مَا لَكَ قَبَّحَكَ اللَّهُ، مَا أَشَدَّ مُسَارَعَتَكَ؟ وَ إِذَا هُوَ شَبِيهٌ بِالطَّائِرِ، فَقُلْتُ: مَا هَذَا جُعِلْتُ فِدَاكَ؟ فَقَالَ: هَذَا غُثَيْمٌظ، بَرِيدُ الْجِنِّ، مَاتَ هِشَامٌ السَّاعَةَ، وَ هُوَ يَطِيرُ يَنْعَاهُ فِي كُلِّ بَلْدَةٍ.»(1)(چه شده، خداوند تو را زشت کند! چقدر سرعت تو زیاد است؟ و حال آن که آن سگ مثل پرنده بود. پس عرض کردم: فدای شما شوم! این چیست؟ حضرت فرمودند: این غثیم، پیک جن ها می باشد. هم اکنون هشام مُرد، و این سگ پرواز می نماید، و خبر آن را در هر شهری پخش می کند.)

و همچنین در مورد اطاعت جنیان از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، در روایت دیگری، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از کتاب «بصائر الدرجات» روایت نموده: أبو حنیفه، سرپرست حجّاج، از مردی از اصحاب نقل کرده است: خدمت امام صادق(علیه السلام)رسیدم، و عرض کردم: من نیز تا زمان حرکت شما در اینجا توقف کنم [تا با هم حرکت کنیم]؟ حضرت فرمودند: نه، برو تا این که أبو الفضل سدیر نزد ما بیاید. پس در صورتی که برخی از کارهایی که داریم، مهیا شد، برای تو نامه می نویسم.

راوی می گوید: پس دو روز و دو شب حرکت کردم. تا این که در بین راه مرد بلند قدِ گندمگونی نامه ای برای من آورد، که هنوز مهر و مرکب آن نامه تَر بود. پس وقتی آن را خواندم، دیدم نوشته است: همانا أبو الفضل نزد ما آمد، و ما نیز إن شاء اللَّه حرکت می کنیم. پس حرکت نکن، تا این که به تو برسیم. راوی می گوید: وقتی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نزد من آمدند، خدمت حضرت عرض کردم:

«جُعِلْتُ فِدَاكَ، إِنَّهُ أَتَانِی الْكِتَابُ رَطْباً وَ الْخَاتَمُ رَطْباً، قَالَ: فَقَالَ: إِنَّ لَنَا أَتْبَاعاً مِنَ الْجِنِّ، كَمَا أَنَّ لَنَا أَتْبَاعاً مِنَ الْإِنْسِ، فَإِذَا أَرَدْنَا أَمْراً بَعَثْنَاهُمْ.»(2)

ص: 272

(فدای شما شوم! همانا او وقتی نامه را برای من آورد، نوشته و مهر آن تَر بود. حضرت فرمودند: همانا ما پیروانی از جن داریم، همان گونه که هر آینه پیروانی از بین انسان ها داریم، و هر زمانی که قصد انجام کاری را داشته باشیم، آن ها را می فرستیم.)و در روایت دیگری، در مورد اطاعت جنیان از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، مرحوم أبو جعفر محمّد بن جریر طبری امامی (قدس سره)، از معتب، غلامِ امام صادق(علیه السلام)روایت کرده است: همانا من در روز ترویه ای، بیرون شهر مدینه بودم، که مردی نزد من آمد. و نامه ای از طرف حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، که مُهرش هنوز تَر بود، به من داد. در حالی که در آن زمان، حضرت برای انجام مناسک حجّ، به مکه رفته بودند.

پس نامه را باز کردم، و آن را خواندم، و دیدم در آن نوشته شده بود: «فردا که شد، چنین و چنان کن»، در این هنگام به آن مرد نگاه کردم، تا از او سؤال نمایم، چه زمانی نزد حضرت بوده ای، که هنوز مُهر نامه تازه است، ولی کسی را ندیدم. از این رو هنگامی که حضرت امام صادق(علیه السلام)از مکه برگشتند، از ایشان در مورد آن مرد سؤال کردم؛ حضرت فرمودند:

«ذَلِكَ مِنْ شِیعَتِنَا مِنْ مُؤْمِنِی الْجِنِّ، إِذَا كَانَتْ لَنَا حَاجَةٌ مُهِمَّةٌ أَرْسَلْنَاهُمْ فِیهَا.»(1)

(او یکی از شیعیان ما، از مؤمنین جن بود. زمانی که کار مهمی برای ما رُخ دهد، آن ها را به دنبال آن کار می فرستیم.)

توضیح: مسئله وجود جن، امری قابل خدشه نمی باشد، و تردیدی بین شیعیان و اهل سنّت، در این که در این عالم موجودی به نام جن وجود دارد، نیست. کما این که در قرآن سوره ای به نام آن ها وجود دارد. و آیات متعددی از قرآن نیز در مورد آنان است. و آن آیات حتّی دلالت می کنند، که جنیان در تسخیر حضرت سلیمان(علیه السلام)نیز بوده اند. چنانچه خداوند متعال در قرآن مجید در این باره می فرماید:

ص: 273

(وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ ۖ وَ مَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِيرِ(1))«و گروهی از جن به اذن پروردگارش نزد سلیمان کار می کردند، و هر کدام از آنان از فرمان ما سرپیچی می کرد از عذاب سوزان به او می چشاندیم.»

پس با توجه به این که انکار جن ها ممکن نیست، و آیاتی دلالت بر وجود، و تسخیر شدن آن ها می نماید. باید گفت: این معجزاتی که در مورد خدمت گزاری آن ها به اهل بیت(علیهم السلام)نقل شده، و وجود دارد، مطابق با کلام اللّه مجید می باشد. و اطاعت آن ها از انبیاء و اوصیاء الهی(علیهم السلام)امری مسبوق به سابقه است.

رفتم. در آن هنگام مادرم نیز با من بود، پس بین من و او صحبتی واقع شد، و من به مادرم درشتی کردم. فردا که بعد از نماز صبح، محضر حضرتامام جعفر صادق(علیه السلام)رفتم، همین که بر حضرت وارد شدم، ایشان بدون مقدمه به من فرمودند:

«یَابْنَ مِهْزَمٍ! مَا لَکَ وَ لِلْوَالِدَةِ أَغْلَظْتَ فِی کَلَامِهَا الْبَارِحَةَ؟ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ بَطْنَهَا مَنْزِلٌ قَدْ سَکَنْتَهُ؟ وَ أَنَّ حَجْرَهَا مَهْداً قَدْ غَمَزْتَهُ؟ وَ ثَدْیَهَا وِعَاءٌ قَدْ شَرِبْتَهُ؟ قَالَ: قُلْتُ: بَلَی، قَالَ: فَلَا تُغْلِظْ لَهَا.»(1)

(ای فرزند مهزم! تو را چه شده، و چرا با مادرت دیشب، در هنگام سخن گفتن درشتی کردی؟ مگر نمی دانی که هر آینه شکم او، محل سکونت تو بوده؟ و دامان او گهواره ای بود که تو را در آن به سختی می خواباند؟ و سینه هایش ظرف غذای بود که تو را با آن سیر می نمود؟ راوی می گوید: عرض کردم: بله، فرمودند: پس مبادا با او درشتی کنی.)

همچنین در مورد آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از غیب، در روایت دیگری، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)روایت کرده است: همانا ابن ابی العوجاء و چند نفر از دهری مذهب ها، که اعتقاد دارند خدائی وجو ندارد، با همدیگر در مکه متحد شدند، که هر کدام در مقابل قرآن، یک چهارم از خودشان به آن اضافه کنند [و به این نحو قرآن را تحریف نمایند]. و قرار گذاشتند، که سال آینده، که دو مرتبه به مکه برمی گردند، نوشته های خود را بیاورند.

پس وقتی یک سال گذشت، آن ها در مقام ابراهیم(علیه السلام)جمع شدند، و یکی از آن ها گفت: من وقتی به آیهٔ (یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی وَ غِیضَ الْماءُ(2)) رسیدم. دست از نوشتن برداشتم. دیگری گفت: من هم وقتی به آیهٔ (فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیّاً(3)) رسیدم. از نوشتن معارضی برای قرآن مأیوس شدم. روای می گوید: آن ها این حرف ها را مخفیانه،و آهسته با خود

ص: 275

می گفتند، که در همین هنگام حضرت امام صادق(علیه السلام)در حالی که از کنارشان عبور می کردند، صورت خود را به آن ها نمودند، و این آیه را خواندند:

«(قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ(1)) فَبُهِتُوا.»(2)

(«ای پیامبر بگو: اگر انس و جن جمع شوند، تا مانند این قرآن را بیاورند، مثل آن را نخواهند آورد» پس آن ها [از این فرمایش حضرت] مبهوت شدند.)

همچنین در روایت دیگری، دربارهٔ آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از غیب، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از مرحوم ابن شهرآشوب (قدس سره)، و مرحوم علیّ بن عیسی إربلی (قدس سره)، نقل کرده: شهاب بن عبد ربه گفته است: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به من فرمودند:

«كَیْفَ أَنْتَ، إِذَا نَعَانِی إِلَیْكَ مُحَمَّدُ بْنُ سُلَیْمَانَ؟»

(چگونه خواهی بود، وقتی محمّد بن سلیمان خبر درگذشت مرا به تو بدهد؟)

خدمت حضرت عرض کردم: به خدا سوگند من محمّد بن سلیمان را نمی شناسم، و نمی دانم او کیست. شهاب بن عبد ربه می گوید: سپس بعد از مدّتی مال من زیاد شد، و ثروتمند شدم، و تجارتم را به کوفه و بصره نیز گسترش دادم. پس در این دوران، همانا روزی در بصره، نزد محمّد بن سلیمان، حاکم بصره بودم. که نامه ای را به طرف من انداخت، و به من گفت:

«یَا شِهَابُ أَعْظَمَ اللَّهُ أَجْرَكَ وَ أَجْرَنَا فِی إِمَامِكَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام). قَالَ: فَذَكَرْتُ الْكَلَامَ، فَخَنَقَتْنِی الْعَبْرَةُ، فَخَرَجْتُ، فَأَتَیْتُ مَنْزِلِی وَ جَعَلْتُ أَبْكِی عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام).»(3)

ص: 276

(ای شهاب! خدا اجر تو و ما را در فوت امام تو، جعفر بن محمّد(علیهما السلام)زیاد کند. شهاب می گوید: ناگاه به یاد فرمایش حضرت افتادم، لذا گریه گلویم را گرفت، و به خانه ام رفتم، و شروع به گریه کردن برای امام صادق(علیه السلام)نمودم.)

دربارهٔ آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از غیب، در روایت دیگری، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از کتاب «بصائر الدرجات» روایت نموده: حارث بن حصیره گفته است: مردی از اهالی کوفه، به خراسان رفت، و مردم را به امامت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) دعوت نمود، لذا مردم سه دسته شدند، و گروهی اطاعت نمودند، و قبول کردند. و برخی او را تکذیب نمودند، و منکر شدند. عده ای هم از روی تقوی توقف کرده، و نه پذیرفتند، و نه رد نمودند. سپس به نمایندگی از هر دسته، یک نفر خدمت حضرت امام صادق(علیه السلام)آمدند. راوی می گوید:

پس از بین این سه گروه، همان کسی که نماینده آن هائی بود، که از روی تقوی، توقف کرده بودند، و سخن گوی آن ها هم بشمار می رفت، در بین راه، با کنیزی که همراه آن ها بود، در خلوت عمل نامشروع انجام داد. پس وقتی محضر حضرت امام صادق(علیه السلام)رسیدند، همان مرد شروع به صحبت کردن، نمود، و خدمت حضرت عرض کرد: خداوند امر شما را اصلاح فرماید! مردی از اهالی کوفه نزد ما آمد، و ما را به پیروی، و قبول ولایت شما دعوت نمود. پس گروهی از ما پذیرفتند، و برخی منکر شدند، و عده ای نیز از روی تقوی توقف کردند. حضرت فرمودند:«فَمِنْ أَیِّ الثَّلَاثِ أَنْتَ؟ قَالَ: أَنَا مِنَ الْفِرْقَةِ الَّتِی وَرِعَتْ وَ وَقَفَتْ، قَالَ: فَأَیْنَ کَانَ وَرَعُکَ لَیْلَةَ کَذَا وَ کَذَا [مَعَ الْجَارِيَةِ]؟ قَالَ: فَارْتَابَ الرَّجُلُ.»(1)

(تو از کدام یک از این سه دسته هستی؟ عرض کرد: من از گروهی هستم، که از روی تقوی توقف کردند. حضرت فرمودند: پس در شبی که با آن کنیز، فلان و فلان کار را انجام دادی، تقوای تو کجا رفت؟ راوی می گوید: پس آن مرد مردد شد.)

و همچنین در مورد آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از غیب، در روایت دیگری، مرحوم قطب الدّین راوندی (قدس سره)، از سعد اسکاف نقل کرده است: روزی در محضر حضرت امام جعفر

ص: 277

صادق(علیه السلام)بودم، که مردی از اهالی کوهستان با هدایا، و لطفی بر حضرت وارد شد. و در بین هدیه های که برای حضرت آورده بود، خیکی از گوشت حیوانات وحشی، که قرمه شده بود، نیز وجود داشت. لذا حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)آن خیک گوشت را باز نمودند، و آن ها را پخش کردند، و بعد فرمودند:

این ها را بگیر، و به سگ ها بده، و آن ها را با این گوشت ها سیر نما. آن مرد عرض کرد: برای چه؟ حضرت فرمودند: حلال نیستند. آن مرد عرض کرد: این گوشت ها را از مرد مسلمانی خریدم، که او به من گفت: حلال می باشد. در این هنگام حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)آن ها را به داخل خیک برگرداندند، و شروع کردند، با زبانی صحبت نمودند، که ما متوجه نمی شدیم، آن چه زبانی بود. سپس به آن مرد فرمودند: برخیز، و هم اکنون آن ها را داخل آن اتاق ببر. راوی می گوید: هر آن چه حضرت دستور داده بودند، را آن مرد انجام داد، پس در آن هنگام شنید، که گوشت های قرمه شده به او می گویند:

«یَا عَبْدَ اللَّهِ! لَیْسَ مِثْلِی یَأْکُلُهُ الْإِمَامُ وَ لَا أَوْلَادُ الْأَنْبِیَاءِ، لَسْتُ بِذَکِیٍّ.»

(ای بندهٔ خدا! مثل ما را امام، و اولاد پیامبران نباید بخورند. من حلال نیستم، [و به دستور شرع ذبح نشده ام].)پس آن مرد، خیک گوشت ها را برداشت، و از اتاق بیرون آمد. در این هنگام حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به او فرمودند: چه چیزی گفتند؟ عرض کرد: همان گونه که شما به من فرموده بودید، این گوشت ها نیز همان را به من گفتند، همانا این ها حلال و تذکیه شده، نیستند. پس امام صادق(علیه السلام)فرمودند:

«مَا عَلِمْتَ یَا أَبَا هَارُونَ! إِنَّا نَعْلَمُ مَا لَا یَعْلَمُ النَّاسُ. قَالَ: فَخَرَجَ، وَ أَلْقَاهُ عَلَی کَلْبٍ لَقِیَهُ.»(1)

ص: 278

(دانستی ای ابا هارون! که همانا ما چیزهایی را می دانیم، که مردم نمی دانند. راوی می گوید: پس او بیرون رفت، و خیک گوشت ها را پیش سگی که با آن برخورد کرد، انداخت.)

و در روایت دیگری، دربارهٔ آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از غیب، بسیاری از علماء بزرگوار مذهب حقهٔ جعفری، از شعیب عَقَرقُوفی روایت نموده اند: مردی همراه من هزار درهم برای حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرستاد، و گفت: همانا دوست دارم، که برتری مقام حضرت را نسبت به سایر بستگان ایشان بدانم. سپس گفت: پنج درهم از این اموال را بردار، و آن ها را در جیب پیراهنت قرار بده، و به جای آن پنج درهم تقلبی، که ظاهر آن مثل نقره است، بگذار. همانا به زودی از فضیلت و مقام حضرت آگاه می شوی. راوی می گوید:

«فَأَتَیْتُ بِهَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، فَنَشَرَهَا، وَ أَخَذَ الْخَمْسَةَ، فَقَالَ: هَاکَ خَمْسَتَکَ، وَ هَاتِ خَمْسَتَنَا.»(1)(پس من درهم ها را خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)بردم، ولی حضرت آن ها را روی زمین پخش کردند، و آن پنج درهم را [از بین آن ها] برداشتند، و فرمودند: پنج درهم خود را بگیر، و پنج درهم ما را بده.)

همچنین در مورد آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از غیب، مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)، از أبو صباح کنانی نقل نموده است: به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)عرض کردم: همانا ما همسایه ای از همدان، به نام جَعْد بن عبد اللّه داریم، که او با ما رفت و آمد دارد. هنگامی که ما از حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)و فضایل آن حضرت سخن می گوییم، او به آن حضرت ناسزا می گوید. آیا به من اجازه می دهید او را به قتل برسانم؟

حضرت به من فرمودند: ای أبو صباح! آیا این کار را انجام می دهی؟ عرض کردم: بله، به خدا قسم! اگر دربارهٔ او به من اذن دهید، مخفیانه او را رصد می کنم، و در کمین او می نشینم. پس

ص: 279

هرگاه موقعیت فراهم شد، با شمشیرم غافلگیرش می نمایم، و به شدّت به او ضربه می زنم، تا آن که او را بکشم. حضرت فرمودند:

«یَا أَبَا الصَّبَّاحِ! هَذَا الْفَتْکُ، وَ قَدْ نَهَی رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)عَنِ الْفَتْکِ. یَا أَبَا الصَّبَّاحِ! إِنَّ الْإِسْلَامَ قَیَّدَ الْفَتْکَ، وَ لَکِنْ دَعْهُ، فَسَتُکْفَی بِغَیْرِکَ.»

(ای أبا صباح! این کار، قتل غافلگیرانه می باشد. و رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)از آن نهی کرده اند. ای أبا صباح! همانا اسلام قتل غافلگیرانه را منع نموده است، ولی او را رها کن، پس به زودی کار او به وسیلهٔ غیر تو تمام می شود.)

أبو صباح می گوید: پس هنگامی که از مدینه به کوفه برگشتم، بیش از هجده روز در آنجا اقامت نکرده بودم، که وقتی برای خواندن نماز صبح، و انجام تعقیبات نماز، به مسجد رفتم. مردی مرا با پایش حرکت داد، و گفت: ای أبا صباح! مژده، گفتم: خداوند تو را به خیر بشارت دهد، برای چه؟ گفت:«إِنَّ الْجَعْدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ، بَاتَ الْبَارِحَةَ فِی دَارِهِ الَّتِی فِی الْجَبَّانَةِ، فَأَیْقَظُوهُ لِلصَّلَاةِ، فَإِذَا هُوَ مِثْلُ الزِّقِّ الْمَنْفُوخِ مَیِّتاً، فَذَهَبُوا یَحْمِلُونَهُ فَإِذَا لَحْمُهُ یَسْقُطُ عَنْ عَظْمِهِ، فَجَمَعُوهُ فِی نَطْعٍ فَإِذَا تَحْتَهُ أَسْوَدُ، فَدَفَنُوهُ.»(1)

(همانا جعد بن عبد اللّه دیشب در خانه اش، در جبّانه، خواب بوده، که وقتی او را برای نماز بیدار می کنند، می بینند در حالی که مثل خیک باد کرده، مرده است. پس همین که می خواسته اند او را ببرند، ناگاه گوشت بدنش از استخوانش جدا می شود، و می افتاد. لذا بدن او را در پوستی جمع می نمایند، و [می بینند] ماری سیاه در زیر بدنش است. پس او را [با همان حال] دفن می نمایند.)

و همچنین در مورد آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از غیب، مرحوم أبو جعفر محمّد بن جریر طبری امامی (قدس سره)، در کتاب «دلائل الإمامة»، از یزید بن عبد الملک روایت کرده است:

ص: 280

من دوستی داشتم که هر کسی را که معتقد بود، ائمهٔ اطهار(علیهم السلام)از غیب آگاهی دارند، به شدّت رد می کرد. پس روزی به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)وارد شدم، و ایشان را از ماجرای او باخبر نمودم. حضرت به من فرمودند: به او بگو:

«إِنِّي وَ اللَّهِ لَأَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِي الْأَرْضِ وَ مَا بَيْنَهُمَا وَ مَا دُونَهُمَا.»(1)

(به خدا سوگند همانا من به آن چه در آسمان ها و زمین، و آن چه بین این دو، و زیر این دو می باشد، علم دارم.)

و در این باره، در روایت دیگری، مرحوم أبو جعفر محمّد بن جریر طبری امامی (قدس سره)، از یونس نقل کرده است: با حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از کوهی عبور می کردیم، که در آنجا کِرم هایی وجود داشت. حضرت فرمودند:«أَعْرِفُ مَنْ يَعْلَمُ إِنَاثَ هَذَا الدُّودِ مِنْ ذُكْرَانِهِ، وَ كَمْ عَدَدُهُ. ثُمَّ قَالَ: نَعْلَمُ ذَلِكَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ، فَإِنَّ فِي كِتَابِ اللَّهِ تِبْيَانَ كُلِّ شَیْءٍ.»(2)

(من کسی را می شناسم، که تعداد این کِرم ها را می داند، و از تعداد مؤنث های آن ها از مذکرشان آگاهی دارد. سپس فرمودند: علم به این مطالب را از کتاب خداوند باخبر شده ام؛ همانا در کتاب خداوند بیان همه چیز وجود دارد.)

دربارهٔ آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از غیب، در روایت دیگری، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از کتاب «بصائر الدرجات»، از أبو عمر دماری نقل کرده است: مردی که برادری جارودی مذهب(3)

داشت، خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)رسید. در آن هنگام حضرت به او فرمودند: برادرت چطور است؟

عرض کرد: جانم فدای شما! وقتی می آمدم خوب بود، حضرت فرمودند: از نظر دینی چطور است؟ عرض کرد: همهٔ کارهای او رضایت بخش می باشد، و آدم خیر خواهی است، به غیر از

ص: 281

این که معتقد به امامت شما نیست، حضرت فرمودند: چه چیز مانع شده، که معتقد به امامت ما نباشد؟ عرض کرد: جانم فدای شما! به خاطر تقوائی که در نظر دارد، از این کار خودداری می کند. حضرت به من فرمودند: هنگامی که نزد او برگشتی، از طرف من به او بگو:

«أَیْنَ کَانَ وَرَعُکَ لَیْلَةَ نَهَرِ بَلْخَ أَنْ تَتَوَرَّعَ؟»

(اگر پرهیزکاری، در شب نهر بلخ پرهیزکاری تو کجا بود؟)

راوی می گوید: وقتی به خانهٔ برادرم رفتم، به او گفتم: قضیهٔ تو در شب نهر بلخ چیست؟ که به خاطر خدا، از اعتقاد به امامت جعفر(علیه السلام)پرهیز می کنی، ولی از انجام آن عمل، در شب نهر بلخ پرهیز نکری؟! گفت: چه کسی این ماجرا را به تو خبر داد؟ گفتم: همانا حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از من دربارهٔ حال تو سؤال کردند، به ایشان عرض کردم: همانااو به خاطر تقوائی که دارد، از اعتقاد به امامت شما خودداری می کند. لذا حضرت به من فرمودند: از قول من به او بگو: اگر پرهیزکاری، در شب نهر بلخ پرهیزکاری تو کجا بود؟

برادرش گفت: ای برادر! شهادت می دهم که ایشان فلان است.(1) و کلامی را نسبت به حضرت گفت، که جایز نیست ذکر شود. به او گفتم: وای به حال تو، از خداوند پرهیز کن، ساکت باش، ایشان آن گونه که تو می گوئی نیستند. گفت: پس از کجا آن جریان را فهمیده، با این که جز من، و خداوند، و آن کنیز هیچ کس دیگری اطلاع نداشت. گفتم: ماجرای تو چه بوده است؟ گفت: من از ما وراء النهر خارج شدم، در حالی که تجارت من تمام شده بود، و قصد داشتم به طرف بلخ بروم. پس در آن هنگام، با مردی که کنیز زیبائی داشت، همسفر شدم.

وقتی از نهر بلخ گذشتیم، و شب فرارسید، آن مرد، که صاحب آن کنیز بود، به من گفت: یا تو اینجا نگهبان وسایل ما باش، تا من بروم، و چیزی تهیه کنم، و وسایلی برای روشن کردن آتش بیاورم. و یا من اینجا می مانم، و تو برو. گفتم: من اینجا هستم تو برو. پس آن مرد رفت، و در آن

ص: 282

هنگام ما در کنار درخت هائی که انبوه و زیاد بود، توقف کرده بودیم. از این رو دست آن کنیز را گرفتم، و او را بین آن درخت ها بردم، و با او نزدیکی کردم، و بعد به جای خود برگشتیم. سپس صاحب آن کنیز آمد، پس شب را خوابیدیم، تا این که در نهایت به عراق رسیدیم، و هیچ کس جز خداوند از این ماجرا آگاه نبود.

راوی می گوید: برادرم، در نهایت از آن غلو و زیادروی، که نسبت به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)کرده بود، دست برداشت. و سپس قائل به امامت حضرت شد. و سال بعد، با هم به زیارت خانهٔ خدا رفتیم، و او را خدمت حضرت بردم. پس جریان را برای حضرتنقل کرد. و حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند: استغفار کن، مبادا دیگر مرتکب آن کار شوی. و او در نهایت از ارادتمندان آن حضرت شد.(1)

و در روایت دیگری، که شبیه همین روایت قبلی می باشد، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)دربارهٔ آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از غیب، از کتاب «الخرائج و الجرائج» نقل کرده: داوود بن کثیر رقی گفته است: من و ابو الخطاب و مفضل و ابو عبد اللَّه بلخی، نزد حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)بودیم، که کثیر النّوّا(2)

وارد مجلس شد، و عرض کرد: همانا أبو الخطاب به آن سه نفر ناسزا می گوید، و از آن ها بیزاری می جوید.

پس در این هنگام حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به أبو الخطاب توجه نموده، و فرمودند: ای محمّد! چه می گویی؟ عرض کرد: به خدا سوگند دروغ می گوید، او هرگز دشنامی از من نسبت به آن ها نشنیده است. در این هنگام حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند: همانا او قسم خورد، و او قسم دروغ نمی خورد.

ص: 283

کثیر النوا عرض کرد: راست می گوید، من از او ناسزا نشنیدم، ولی شخصی مورد اطمینانی برای من نقل کرده، که او به آن ها ناسزا گفته است. حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند: همانا کسی که مورد اطمینان باشد، چنین حرفی را نقل نمی کند. پس هنگامی که کثیر النّوّا خارج شد، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند:«أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ کَانَ أَبُو الْخَطَّابِ ذَکَرَ مَا قَالَ کَثِیرٌ لَقَدْ عَلِمَ مِنْ أَمْرِهِمْ مَا لَمْ یَعْلَمْهُ کَثِیرٌ وَ اللَّهِ لَقَدْ جَلَسَا مَجْلِسَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)غَصْباً فَلَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُمَا وَ لَا عَفَا عَنْهُمَا.»

(به خدا سوگند اگر أبو الخطاب چنین حرفی را که کثیر گفت، زده باشد، همانا به این جهت است، که او چیزهایی از آن ها می داند، که کثیر النّوّا از آن باخبر نیست. به خدا سوگند همانا آن دو نفر جایگاه امیر المؤمنین(علیه السلام)را غصب نمودند، خدا آن ها را نیامرزد و از آن ها نگذرد.)

پس با شنیدن این فرمایشات حضرت، دربارهٔ اوّلی و دوّمی، ابو عبد اللَّه بلخی مبهوت شد، در حالی که با تعجب به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نگاه می کرد. لذا حضرت به او فرمودند: با حرف هایی که دربارهٔ آن دو نفر شنیدی، مخالف هستی، و از آن تعجب کردی؟ عرض کرد: همین طور است. حضرت فرمودند:

«فَهَلَّا کَانَ الْإِنْکَارُ مِنْکَ لَیْلَةَ دَفَعَ إِلَیْکَ فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ الْبَلْخِیُّ، جَارِیَتَهُ فُلَانَةَ لِتَبِیعَهَا، فَلَمَّا عَبَرْتَ النَّهَرَ افْتَرَشْتَهَا فِی أَصْلِ شَجَرَةٍ.»

(پس چرا انکار نکردی در شبی که فلان بن فلان بلخی، فلان کنیز خود را به تو داد، تا او را بفروشی، بعد هنگامی که از آن نهر آب عبور کردی، با آن کنیز در زیر آن درخت همبستر شدی.)

مرد بلخی عرض کرد: به خدا سوگند از آن ماجرا بیش از بیست سال گذشته است، و من در پیشگاه خداوند از آن کار توبه کرده ام. حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند: همانا تو توبه

ص: 284

نموده ای، ولی خداوند توبهٔ تو را نپذیرفته است. و همانا خداوند به خاطر صاحب آن کنیز از تو خشمگین می باشد.(1)

سپس حضرت سوار مرکب شدند، در حالی که آن مرد بلخی نیز همراهایشان بود، در این زمان هنگامی که صدای الاغی بلند شد، حضرت صادق(علیه السلام)فرمودند:

«إِنَّ أَهْلَ النَّارِ یَتَأَذَّوْنَ بِهِمَا وَ بِأَصْوَاتِهِمَا کَمَا تَتَأَذَّوْنَ بِصَوْتِ الْحِمَارِ.»

(همانا اهل جهنم از آن دو نفر، و شنیدن صدای آن ها اذیت می شوند، همان گونه که شما از شنیدن صدای این الاغ آزرده می شوید.)

پس زمانی که وارد بیابان شدیم، به ناگاه به چاه بزرگی رسیدیم. سپس حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به طرف آن مرد بلخی توجه کردند، و به او فرمودند: ما را از این چاه سیراب کن، لذا آن مرد بلخی نزدیک چاه رفت، ولی بعد به حضرت عرض کرد: این چاه خیلی عمیق می باشد، و من آبی در آن نمی بینم. لذا حضرت جلو رفتند، و فرمودند:

«أَیُّهَا الْجُبُّ السَّامِعُ الْمُطِیعُ لِرَبِّهِ! اسْقِنَا مِمَّا جَعَلَ اللَّهُ فِیکَ مِنَ الْمَاءِ بِإِذْنِ اللَّهِ، فَنَظَرْنَا الْمَاءَ یَرْتَفِعُ مِنَ الْجُبِّ، فَشَرِبْنَا مِنْهُ.»

(ای چاه شنوا و مطیع پروردگار خود، به اذن خداوند ما را از آبی که خداوند در تو قرار داده است، سیراب نما. پس نگاه کردیم، و دیدیم آب از چاه بالا آمد، و از آن آشامیدیم.)

سپس حرکت نمودیم، تا آن که به مکانی رسیدیم، که در آنجا درخت خرمای خشکی وجود داشت. پس وقتی به آن نزدیک شدیم، حضرت خطاب به آن فرمودند:

«أَیَّتُهَا النَّخْلَةُ! أَطْعِمِینَا مِمَّا جَعَلَ اللَّهُ فِیکِ، فَانْتَثَرَتْ رُطَباً جَنِیّاً.»

(ای درخت خرما! از آن چه خداوند در تو قرار داده است، ما را اطعام نما. پس ناگاه خرمای تر و تازه از درخت فرو ریخت.)

ص: 285

راوی می گوید: بعد از مدّتی که به آن درخت خرما توجه کردیم، دیگر چیزی در آن ندیدیم، و در آن چیزی باقی نمانده بود. پس به راه خود ادامه دادیم، تا آن که به یک آهو رسیدیم، که پیش آمد، درحالی که با تکان دادن دم خود، اظهار عجز و احتیاج می کرد. بعد همانا نزد حضرت امامجعفر صادق(علیه السلام)رفت، در حالی که با صدائی که نشان از درخواست نمودن داشت، با ایشان گفتگو می نمود. پس حضرت فرمودند: ان شاء اللَّه انجام می دهم، لذا آن آهو برگشت. پس آن مرد بلخی عرض کرد: همانا امروز چیز عجیبی دیدیم، آن آهو چه چیزی از شما درخواست نمود؟ حضرت به او فرمودند:

«اسْتَجَارَ بِیَ الظَّبْیُ وَ أَخْبَرَنِی أَنَّ بَعْضَ مَنْ یَصِیدُ الظِّبَاءَ بِالْمَدِینَةِ، صَادَ زَوْجَتَهُ، وَ أَنَّ لَهَا خِشْفَیْنِ صَغِیرَیْنِ، وَ سَأَلَنِی أَنْ أَشْتَرِیَهَا وَ أُطْلِقَهَا إِلَیْهِ، فَضَمِنْتُ لَهُ ذَلِکَ.»

(آن آهو به من پناه آورد، و به من خبر داد، همانا یکی از صیادهائی مدینه، که آهو صید می کند، همسرش را صید کرده ، و آن آهو، دو بره آهوی کوچکِ تازه متولد شده دارد، و از من درخواست کرد، همسرش را بخرم، و آن را آزاد کنم، من هم این امر را برایش ضمانت کردم.)

بعد حضرت رو به قبله نمودند، و مشغول دعا شدند، و فرمودند: ستایش بسیار خداوند را، به اندازه ای که او شایسته آن می باشد، و استحقاق آن را دارد. و حضرت این آیه را تلاوت نمودند: (أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ؛(1) بلكه به مردم (پیامبران و اهل بیت) براى آن چه خدا از فضل خويش به آنان عطا كرده حسد مى ورزند)، بعد حضرت فرمودند:

«نَحْنُ وَ اللَّهِ الْمَحْسُودُونَ.»

(به خدا سوگند ما مورد حسد قرار گرفتیم.)

سپس امام برگشتند، و ما نیز همراه حضرت بازگشتیم، و بعد حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، آن آهوی ماده را خریدند، و آزادش کردند، و آن گاه فرمودند:

ص: 286

«لَا تُذِیعُوا سِرَّنَا، وَ لَا تُحَدِّثُوا بِهِ عِنْدَ غَیْرِ أَهْلِهِ، فَإِنَ الْمُذِیعَ سِرَّنَا أَشَدُّ عَلَیْنَا مِنْ عَدُوِّنَا.»(1)(اسرار ما را فاش نکنید، و اسرار ما را نزد غیر اهلش بیان نکنید، همانا شخصی که اسرار ما را فاش کند، برای ما ضررش بیشتر از دشمنان ما می باشد.)

و همچنین در روایت دیگری، مرحوم قطب الدّین راوندی (قدس سره)، از ابا صلت هروی روایت نموده است: حضرت امام رضا(علیه السلام)فرمودند: پدرم، حضرت موسی بن جعفر(علیه السلام)برای من نقل کردند: من در محضر پدرم، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نشسته بودم، که یکی از دوستان ما بر ایشان وارد شد، و عرض کرد: درِ خانه، سواران زیادی ایستاده اند، و قصد دارند بر شما وارد شوند. لذا پدرم به من فرمودند: ببین چه کسی درِ خانه می باشد. پس دیدم شترهای زیادی است، که بر آن ها صندوق هایی وجود دارد، و مردی نیز سوار بر اسب، در آنجا منتظر می باشد. گفتم: چه کسی هستی؟ گفت: مردی از سند و هند هستم، که قصد دارم خدمت حضرت امام جعفر بن محمّد(علیهما السلام)برسم. پس پدرم را از این قضیه آگاه نمودم. ناگاه پدرم فرمودند:

«لَا تَأْذَنْ لِلنَّجِسِ الْخَائِنِ.»

(به این نجسِ خیانت کار اجازهٔ [ورود] نده.)

از این رو مدّت زمانی بسیار طولانی جلوی در خانه ایستاد، و به او اجازه شرفیابی خدمت حضرت داده نشد، تا آن که بالاخره یزید بن سلیمان و محمّد بن سلیمان شفاعت نمودند، و برای او اجازه گرفتند. پس مرد هندی وارد شد، و در مقابل حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)دو زانو نشست، و عرض کرد:

خداوند امور امام را نیکوتر فرماید، من مردی از هند هستم، که از طرف پادشاه آنجا آمده ام. ایشان به وسیلهٔ من، نامهٔ سربسته ای را برای شما فرستاده است، ولی اکنون یک سال می باشد، که بر در خانهٔ شما، اجازه ورود می خواهم، ولی به من اجازه ندادید. گناه من چه بوده؟ آیا فرزندان انبیاء باید این گونه رفتار نمایند؟

ص: 287

حضرت موسی بن جعفر(علیه السلام)می فرمایند: در این هنگام، حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)سر خود را بزیر انداختند، و سپس فرمودند: (وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِينٍ؛(1)

و (شما منکرین) قطعاً بعد از مدّتی خبر آن را خواهید دانست.) حضرت موسی بن جعفر(علیه السلام)در ادامه می فرمایند: پس پدرم به من امر کردند که نامه را بگیرم، و آن را باز کنم. که دیدم در نامه نوشته شده است:

بسم اللَّه الرحمن الرحیم

«از طرف پادشاه هند، به حضرت جعفر بن محمّد(علیهما السلام)، که پاکیزه از هر آلودگی است. امّا بعد؛ همانا خداوند مرا به دست شما هدایت نموده، و همانا خداوند کنیزی به من عنایت کرده، که زیباتر از او را تاکنون ندیده ام، و به غیر از شما، کسی را نیافتم که شایستهٔ او باشد. از این رو آن کنیز را به همراه مقداری زیور آلات و جواهر و عطر برای شما فرستادم. و بدین منظور وزیران خود را جمع کردم، و از میان آن ها هزار نفر را که شایسته امانت داری بودند، انتخاب نمودم. و از بین آن هزار نفر، صد نفر را انتخاب کردم، و از بین آن صد نفر، ده نفر را برگزیدم، و از بین آن ده نفر، یک نفر را انتخاب نمودم، که او، میزاب بن حباب است، که مورد اطمینان تر از او ندیده ام. و بعد این کنیز را همراه او نزد شما فرستادم.»

پس در این هنگام حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به آن مرد هندی فرمودند: ای خائن! برگرد. من آن کنیزی را که آورده ای قبول نمی کنم. زیرا در آن چیزی که تو را در آن امین دانسته اند، خیانت کرده ای. پس آن مرد هندی قسم خورد، که خیانت نکرده است. حضرت فرمودند: اگر یکی از لباس های تو شهادت به خیانت تو بدهد، شهادت می دهی که به غیر ازخداوند یکتا، خدائی نیست، و حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)فرستاده خداوند می باشد؟

ص: 288

آن مرد هندی عرض کرد: مرا از این کار عفو کنید. حضرت فرمودند: برای پادشاه و صاحب اختیارت بنویس که چه کاری انجام داده ای. مرد هندی عرض کرد: اگر چیزی می دانید، شما بنویسید. در آن زمان، مرد هندی یک پوستین بر تن داشت، لذا حضرت به آن مرد هندی دستور دادند آن را در بیاورد. سپس امام ایستادند، و دو رکعت نماز خواندند، و بعد از نماز به سجده رفتند. حضرت موسی بن جعفر(علیه السلام)فرمودند: شنیدم پدرم در سجده می گویند:

«اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِمَعَاقِدِ الْعِزِّ مِنْ عَرْشِکَ، وَ مُنْتَهَی الرَّحْمَةِ مِنْ کِتَابِکَ، أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ، وَ رَسُولِکَ، وَ أَمِینِکَ فِی خَلْقِکَ، وَ آلِهِ، وَ أَنْ تَأْذَنَ لِفَرْوِ هَذَا الْهِنْدِیِّ أَنْ یَنْطِقَ بِفِعْلِهِ، وَ أَنْ یَحْکُمَ بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ، یَسْمَعُهُ مَنْ فِی الْمَجْلِسِ مِنْ أَوْلِیَائِنَا، لِیَکُونَ ذَلِکَ عِنْدَهُمْ آیَةً مِنْ آیَاتِ أَهْلِ الْبَیْتِ، فَیَزْدَادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ. ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ، فَقَالَ: أَیُّهَا الْفَرْوُ تَکَلَّمْ بِمَا تَعْلَمُ مِنَ الْهِنْدِیِّ.»

(خداوندا! به پایه های عزیز عرشت، و به مُنتهای رحمت از کتابت، از تو درخواست می کنم، که بر محمّد، بنده و فرستاده و امین خودت در بین مردم، و بر خاندان ایشان درود بفرستی، و به پوستین این مرد هندی، اجازه بدهی، که کار او را بیان کند، و با زبان عربی آشکار حکم نماید، به طوری که همهٔ دوستان ما که در این مجلس حاضر هستند، بشنوند. تا این قضیه نزد آن ها معجزه ای از معجزه های ما اهل بیت باشد. و ایمان آن ها بیشتر گردد. سپس حضرت سر خود را بلند نمودند، و فرمودند: ای پوستین! دربارهٔ آن چه از این مرد هندی می دانی، صحبت کن.)

حضرت موسی بن جعفر(علیه السلام)فرمودند: همین که دعای پدرم تمام شد، به ناگاه پوستین جمع شد، و مثل گوسفند گشت، و خدمت امام صادق(علیه السلام)عرض کرد: ای فرزند رسول خدا! سلطان هند، او را نسبت به این کنیز، و هر آن چه با آن کنیز بود، امین خود قرارداد. و دربارهٔ نگهداری از آن ها، به این مرد، سفارش نمود، تا این که به بیابانی رسیدیم، و باران گرفت، و هر چه همراه ما بود، همگی خیس شد.

ص: 289

بعد از مدّتی باران متوقف شد، و خورشید طلوع نمود، این مرد، خادمی را که همراه این کنیز بود، و کارهای او را انجام می داد، و به او بشیر می گفت، صدا زد، و به بشیر دستور داد، به شهری که نزدیک آنجا بود، برود. و مقداری غذا تهیه کند، و بیاورد، و به این خاطر، مقداری درهم نیز در اختیار او گذاشت. و بعد از این که آن غلام به طرف شهر رفت، میزاب به آن کنیز گفت:

تا از محملی که جایگاه مخصوصش بود، خارج شده، و به خیمه ای که در مقابل آفتاب زده شده بود، برود. امّا وقتی کنیز بیرون آمد، از آن جائی که زمین، به سبب بارش باران، گِل آلود شده بود، لباس خود را بالا گرفت، و به این خاطر ساق های پای او ظاهر شد، و نگاه این خائن، به ساق پاهای کنیز افتاد، و فریفته او گردید، و او را به آن كار ناروا دعوت نمود، کنیز هم راضی شد. پس با کنیز نزدیکی کرد، و به شما خیانت نمود.

پس وقتی آن مرد هندی این معجزه را دید، خود را به زمین انداخت، و به حضرت عرض کرد: به من رحم کنید، همانا خطا کردم، و بعد به آن کاری که انجام داده بود، اقرار کرد. سپس پوستین به حالت اوّل خود برگشت، و همان لباسی که بود، گشت. بعد حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به آن مرد هندی دستور دادند، که آن را بپوشد.

«فَلَمَّا لَبِسَهَا، انْضَمَّتْ فِی حَلْقِهِ، وَ خَنَقَتْهُ حَتَّی اسْوَدَّ وَجْهُهُ.»

(پس همین که آن را پوشید، به ناگاه پوستین جمع شد، و گلوی او را گرفت، و فشار داد، تا آن که صورتش سیاه شد.)

در این هنگام حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند: ای پوستین! او را رها کن، تا نزد سلطان خود برگردد، سلطان هند نسبت به ما سزاوارتر است، که با او چه کار کند. لذا پوستین از اطراف گردن او باز شد. مرد هندی عرض کرد: به خدا، به خدا دربارهٔ من (عنایتی کنید)، همانا اگر شما این هدیه را رد کنید، می ترسم سلطان مرا به این خاطر انکار و رد نماید، و متوجه کار من شود. چراکه او در این موارد، افراد را به شدّت کیفر می نماید. پس حضرت به او فرمودند:

«أَسْلِمْ أُعْطِکَ الْجَارِیَةَ، فَأَبَی. فَقَبِلَ الْهَدِیَّةَ وَ رَدَّ الْجَارِیَةَ.»

ص: 290

(مسلمان شو، تا این کنیز را به تو ببخشم. ولی آن مرد هندی قبول نکرد. از این رو حضرت هدایا را پذیرفتند، ولی کنیز را قبول نکردند.)

حضرت موسی بن جعفر(علیه السلام)می فرمایند: هنگامی که آن مرد هندی نزد سلطان خود بازگشت، بعد از چند ماه، نامه ای از طرف پادشاه هند، برای پدرم، حضرت امام صادق(علیه السلام)آمد. که در آن نوشته شده بود:

بسم اللَّه الرحمن الرحیم

«به امام جعفر بن محمّد(علیهما السلام)، از طرف پادشاه هند. امّا بعد؛ همانا برای شما هدایائی را فرستادم، ولی شما چیزهائی را که ارزش نداشت، قبول کردید، و آن کنیز را رد نمودید. لذا از این کار شما مشکوک شدم. و از آن جائی که می دانستم انبیاء، و فرزندان آن ها دارای فراست خاصی هستند، پس متوجه شدم که فرستادهٔ من، خیانتی کرده است. از این رو یک نامهٔ جعلی نوشتم، و وانمود کردم که شما نامه ای برای من نوشته اید، به این مضمون که او خیانت کرده است. و نزد آن مرد قسم خوردم، که جز صداقت، چیزی باعث نجاتش نخواهد شد. پس در این هنگام به هر کاری که کرده بود، اقرار نمود. و آن کنیز نیز همانند او اقرار کرد، و مرا از قضیهٔ پوستین هم باخبر نمود، و به این خاطر خیلی شگفت زده شدم. و بعد گردن کنیز و آن مرد را زدم، و هم اکنون شهادت می دهم که خدائی جز خداوند یگانه ای که شریکی ندارد، نیست. و شهادت می دهم که همانا محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)بنده و فرستادهٔ خداوند می باشد. من بعد از این نامه، به زودی خدمت شما خواهم آمد.»

ص: 291

راوی در ادامه می گوید: پس آن پادشاه، بعد از مدّت زمان اندکی، حکومت هند را رها کرد، و مسلمان شد، و اسلامی نیکو داشت.(1)

و همچنین دربارهٔ آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از غیب، در روایت دیگری، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از کتاب «بصائر الدرجات»، از سعد بن أبو الاصبغ نقل کرده است: در محضر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نشسته بودم، که حسن بن سری کرخی، بر حضرت وارد شد، پس در این هنگام او از حضرت دربارهٔ مطلبی سؤال نمود. و حضرت پاسخ او را فرمودند، ولی او به حضرت عرض کرد: این گونه نیست. لذا دو مرتبه حضرت فرمودند: آن مطلب چنین می باشد. و بعد چندین مرتبه این کلام را برای او تکرار نمودند، و در هر مرتبه حضرت می فرمودند: آن مطلب چنین است، و او عرض می کرد: نه. تا این که حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند:

«أَ تَرَی مَنْ جَعَلَهُ اللَّهُ حُجَّةً عَلَی خَلْقِهِ یَخْفَی عَلَیْهِ شَیْءٌ مِنْ أُمُورِهِمْ؟»(2)

(آیا گمان می کنی، کسی که خداوند او را حجّت بر مخلوقاتش قرار داده، چیزی از امور آن ها را از او مخفی می نماید؟)

فرمایش حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، که در انتهای این روایت، به شخص سؤال کننده می فرمایند: "آیا گمان می کنی، کسی که خداوند او را حجّت بر مخلوقاتش قرار داده، چیزی از امور آن ها را از او مخفی می نماید؟" اشاره به آن است که «عقلاً»، اگر امام از غیب خبر نداشته باشد، "نقض غرض" لازم می آید. و موجب می گردد، که امام معصوم(علیه السلام)نتواند به وظایف خود عمل نماید، و "قبح نقض غرض" از بدیهیات می باشد.

به بیان دیگر، نقض غرض؛ یعنی انجام عمل، یا ترک کاری که فرد را از رسیدن به وظیفهٔ او باز دارد. مثلاً اگر فردی قصد دارد، که جمعی از دوستانش را به خانهٔ خود دعوت کند، برای این که دوستانش به دعوت او پاسخ مثبت دهند، باید آدابی را رعایت نماید. حال اگر آن فرد، برخی از آن آداب را رعایت نکند، خودش قصد و غرضش را نقض کرده، و موجب می شود، کهدوستانش دعوت او را اجابت نکنند. و این دعوت کردن از دوستان، با توجه به مهیا نکردن شرایط

ص: 292

آن آداب، لغو خواهد بود. و کار لغو، از انسان عاقل صادر نمی شود، چه رسد به ذات مقدّس ربوبی تبارک و تعالی، که خالق عقل می باشد.

و یا فی المثل، اگر خداوند متعال، پیامبرش را برای هدایت مخلوقاتش به رسالات مبعوث نماید، ولی آن پیامبر، زبان آن مخلوقات را نداند. موجب می شود، که قصد، و غرض ذات مقدّس ربوبی جلّ جلاله، از مبعوث نمودن آن پیامبر به رسالت، نقض شود. لذا مقارن با مبعوث نمودن پیامبرش، باید زبان همهٔ آن مخلوقات را نیز، به او آموزش بدهد.

حال در مورد آگاهی از غیب نیز به همین نحو می باشد. یعنی اگر خداوند متعال، شخصی را به امامت منصوب نماید، ولی از غیب آگاه نباشد، تا بتواند، پاسخ های پیروان خود را جواب بدهد، "نقض غرض" لازم می آید، و مردم گمان می کنند، او جاهل می باشد، و هیچ کس از انسان جاهل پیروی نخواهد کرد. و "قُبح نقض غرض"، از بدیهیات است. چرا که موجب لغویت خواهد بود، و انجام کار لغو، در شأن خداوندی که حکیم علی الاطلاق می باشد، نیست.

و همچنین در روایت دیگری، در مورد آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از غیب، مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)، از رُفَید، غلامِ یزید بن عمرو بن هبیره روایت نموده است: ابن هبیره، که والی عراق، از طرف مروان بن محمّد بود. بر من غضب نمود، و برای کشتن من قسم یاد کرد. از این رو من از نزد او فرار کردم، و به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)پناه بردم، و ماجرای خودم را به حضرت عرض نمودم. حضرت به من فرمودند: نزد ابن هبیره برگرد، و سلام مرا به او برسان، و به او بگو:

«إِنِّی قَدْ آجَرْتُ عَلَیْکَ مَوْلَاکَ رُفَیْداً، فَلَا تَهِجْهُ بِسُوءٍ.»

(من غلام تو رفید را از خشم تو در پناه گرفتم، مبادا به او آسیبی برسانی.)

رفید می گوید: من به حضرت عرض کردم: جانم فدای شما! او یک شامی بد عقیده است. حضرت فرمودند: همان گونه که به تو گفتم، نزد او برو. پس حسب فرمایش حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، به جانب حاکم عراق حرکت کردم، ولی در بین راه، وقتی به بیابانی رسیدم، مرد عربی رو به من کرد، و به من گفت:

ص: 293

«أَیْنَ تَذْهَبُ؟ إِنِّی أَرَی وَجْهَ مَقْتُولٍ! ثُمَّ قَالَ لِی: أَخْرِجْ یَدَکَ، فَفَعَلْتُ، فَقَالَ: یَدُ مَقْتُولٍ، ثُمَّ قَالَ لِی: أَبْرِزْ رِجْلَکَ، فَأَبْرَزْتُ رِجْلِی، فَقَالَ: رِجْلُ مَقْتُولٍ، ثُمَّ قَالَ لِی: أَبْرِزْ جَسَدَکَ، فَفَعَلْتُ، فَقَالَ: جَسَدُ مَقْتُولٍ، ثُمَّ قَالَ لِی: أَخْرِجْ لِسَانَکَ، فَفَعَلْتُ، فَقَالَ لِیَ: امْضِ فَلَا بَأْسَ عَلَیْکَ، فَإِنَّ فِی لِسَانِکَ رِسَالَةً لَوْ أَتَیْتَ بِهَا الْجِبَالَ الرَّوَاسِیَ، لَانْقَادَتْ لَکَ.»

(کجا می روی؟ من صورت مردی را می بینم، که کشته می شود! سپس به من گفت: دستت را خارج کن، پس آن چه گفت را انجام دادم. و گفت: دست مردی که کشته می شود می باشد. سپس به من گفت: پای خود را به من نشان بده، لذا پای خود را نشان دادم، گفت: پای مردی است که کشته می شود، بعد به من گفت: بدن خود را نشان بده، پس انجام دادم. پس گفت: بدن مقتول می باشد. سپس به من گفت: زبانت را بیرون بیاور، وقتی زبانم را بیرون آوردم، به من گفت: برو، برای تو اتفاقی رخ نمی دهد، چرا که هر آینه در زبان تو یک پیغامی است، که اگر آن را برای کوه های بلند ببری، مطیع تو می شوند.)

رفید می گوید: رفتم، تا بر در خانۀ ابن هبیره ایستادم، و اجازۀ ورود گرفتم، پس همین که به او وارد شدم، به خودش گفت: خائن با پای خود نزد تو آمده است. ای غلام! سفرۀ چرمی، با شمشیر را بیاور. سپس دستور داد کتف ها و سر مرا بستند، و جلاّد بالای سر من ایستاد، تا گردن مرا بزند. من به او گفتم:

ای امیر! تو به زور به من دسترسی پیدا نکردی، و همانا من خودم نزد تو آمدم، و در این بین مطلبی برایت ذکر می کنم، سپس تو خود، هر کاری می دانی انجام بده. ابن هبیره گفت: بگو، گفتم: مطلب محرمانه است، باید در خلوت بگویم. لذا دستور داد همۀ حاضرین بیرون بروند، بعد به او گفتم: جعفر بن محمّد(علیه السلام)به تو سلام رساندند، و فرمودند: من غلام تو رفید را از خشم تو در پناه گرفتم، مبادا به او آسیبی برسانی. پس گفت:

ص: 294

«وَ اللَّهِ لَقَدْ قَالَ لَکَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ [(علیهما السلام)] هَذِهِ الْمَقَالَةَ، وَ أَقْرَأَنِی السَّلَامَ؟»

(تو را به خدا قسم، جعفر بن محمّد [(علیهما السلام)] این کلام را به تو فرمودند، و به من سلام رساندند؟)

پس برای او قسم خوردم، که حضرت صادق(علیه السلام)این چنین فرمودند، و او تا سه مرتبه، این جمله را تکرار کرد، سپس کتف مرا باز نمود، و گفت: این کار مرا قانع نمی کند، مگر این که همان کاری را که من با تو انجام دادم، تو هم با من انجام بدهی. گفتم: دست من به این کار نمی رود، و دلم به این کار راضی نمی شود. گفت: به خدا من قانع نمی شوم، مگر به این کار. پس آن چه با من انجام داده بود را، نسبت به او انجام دادم، و بعد او را باز کردم. سپس او مهر خود را به من داد، و گفت: همۀ کارهای من به دست تو است، و هرگونه می خواهی آن ها را اداره کن.(1)

اگر چه ابن هبیره، والی عراق بوده، امّا با توجه به عملکرد او، به نظر می رسد، از شیعیان بوده باشد. و به دستور حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، برای حفظ جان، و مال، و عِرض شیعیان، و از روی تقیه، چونان علیّ بن یقطین، به امر حکومت نمودن، مشغول بوده است.

و همچنین در مورد آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از غیب، در روایت دیگری، مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)، از یونس بن یعقوب، از عمر، برادر عُذافِر نقل کرده است: شخصی ششصد، یا هفتصد درهم به من داد، که متعلق به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) بود. و آن در خورجین من قرار داشت. ولی هنگامی که به حَفیره(2) رسیدم، شکافته شد، و با هر آن چه در آن بود از بین رفت.

در آن هنگام من با حاکم مدینه، در آنجا برخورد کردم. پس به من گفت: تو همان کسی هستی که خورجینت شکافته شد، و با هر چه در آن بود از بین رفت؟ گفتم: بله. گفت: وقتی به مدینه رسیدی، نزد ما بیا، تا عوض آن را به تو بدهم.

ص: 295

راوی در ادامه می گوید: هنگامی که به مدینه رسیدم، خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) مشرف شدم، پس حضرت به من فرمودند: ای عمر! خورجین تو پاره شد، و با آن چه داشتی از بین رفت، عرض کردم: بله. پس حضرت به من فرمودند:

«مَا أعْطَاكَ اَللَّهُ خَيْرٌ مِمَّا أُخِذَ مِنْكَ.»(1)

(آن چه خداوند [از دین حقّ و ولایت اهل بیت(علیهم السلام)] به تو عطا کرده، بهتر از آن چه از تو گرفت می باشد.)

سپس حضرت در ادامه فرمودند: همانا رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)شترشان گم شد، پس مردم در این باره گفتند: چگونه است که ایشان از آسمان به ما خبر می دهند، ولی به ما خبر نمی دهند، که شترشان کجا گم شده است! در همین هنگام جبرئیل(علیه السلام)بر آن حضرت نازل شد، و عرض کرد: ای محمّد! شتر شما در فلان بیابان می باشد، و افسار آن به فلان درخت پیچیده شده است. حضرت در ادامه فرمودند: در این هنگام رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)به منبر رفتند، و حمد و ثناء خداوند متعال را نمودند، و فرمودند:

«یَا أَیُّهَا النَّاسُ! أَکْثَرْتُمْ عَلَیَّ فِی نَاقَتِی، أَلَا وَ مَا أَعْطَانِی اللَّهُ خَیْرٌ مِمَّا أُخِذَ مِنِّی، أَلَا وَ إِنَّ نَاقَتِی فِی وَادِی کَذَا وَ کَذَا، مَلْفُوفٌ خِطَامُهَا بِشَجَرَةِ کَذَا وَ کَذَا. فَابْتَدَرَهَا النَّاسُ، فَوَجَدُوهَا کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم).»

(ای مردم! شما در غیاب من دربارهٔ شترم حرف های زیادی گفتید، امّا آگاه باشید که آن چه خداوند [چونان نبوّت] به من عطا کرده، بهتر از آن چه از من گرفته است، می باشد. بدانید که همانا شتر من در فلان بیابان است، و افسار آن به فلان درخت پیچیده شده است. پس مردم به سرعت به طرف مکانی که حضرت فرموده بودند،رفتند. و آن شتر را همان گونه که رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)فرموده بودند، یافتند.)

ص: 296

راوی در ادامه می گوید: سپس حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به او فرمودند: اکنون نزد حاکم مدینه برو، تا به عهدش با تو وفا کند. همانا این چیزی است که خداوند تو را به آن خوانده، و تو از او درخواست نکرده ای.(1)

و همچنین دربارهٔ آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از غیب، در روایت دیگری، مرحوم ابن شهر آشوب مازندرانی (قدس سره)، از سدیر صیرفی نقل کرده است: بر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) وارد شدم، در حالی که مقداری از اموال حضرت نزد من جمع شده بود، و دوست داشتم آن اموال را به ایشان برگردانم. در آن هنگام یکی از آن دینارها را نزد خودم نگه داشتم، تا با این کار، از حرف های مردم، دربارهٔ حضرت، [که می گفتند: ایشان امام هستند، و علم غیب دارند] آگاهی پیدا نمایم. و به این صورت حضرت را آزمایش کنم. لذا وقتی محضر امام صادق(علیه السلام)رسیدم، آن اموال را در مقابل ایشان قرار دادم، و آن یک دینار را نیز نزد خودم نگه داشتم. ناگاه حضرت به من فرمودند:

«يَا سَدِيرُ! خُنْتَنَا، وَ لَمْ تُرِدْ بِخِيَانَتِكَ إِيَّانَا قَطِيعَتَنَا.»

(ای سدیر! به ما خیانت کردی، امّا از این خیانت قصد سوئی نسبت به ما نداشتی.)

پس [برای آن که اطمینان پیدا کنم،] محضر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)عرض کردم: فدای شما شوم! آن خیانت چیست؟ حضرت به من فرمودند:

«أَخَذْتَ شَيْئاً مِنْ حَقِّنَا، لِتَعْلَمَ كَيْفَ مَذْهَبُنَا.»

(مقداری از حقّ ما را برداشتی، تا ببینی مذهب [و راه و روش] ما چگونه است.)

به حضرت عرض کردم: جان من فدای شما شود! راست می فرمائید، همانا من قصد داشتم از صحبت های دوستانم در مورد شما آگاهی پیدا کنم، و به این نحو شما را آزمایش نمایم. پس حضرت به من فرمودند:

ص: 297

«أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ كُلَّ مَا يُحْتَاجُ إِلَيْهِ نَعْلَمُهُ، وَ عِنْدَنَا ذَلِكَ. أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اَللَّهِ تَعَالَى: (وَ كُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَيْنٰاهُ فِي إِمٰامٍ مُبِينٍ(1))، اِعْلَمْ أَنَّ عِلْمَ اَلْأَنْبِيَاءِ مَحْفُوظٌ فِي عِلْمِنَا، مُجْتَمِعٌ عِنْدَنَا، وَ عَلِمُنَا مِنْ عِلْمِ اَلْأَنْبِيَاءِ، فَأَيْنَ يُذْهَبُ بِكَ؟ قُلْتُ: صَدَقْتَ جُعِلْتُ فِدَاكَ!»(2)

(مگر نمی دانی که همانا ما به هر چیزی نیاز باشد، آگاهی داریم. و علم آن نزد ما می باشد. مگر نشنیده ای فرمایش خداوند متعال را که می فرماید: «و در امام مبین هر چیزی را به شماره آورده ایم»، بدان که علم انبیاء در علم ما محفوظ است، و نزد ما مجتمع می باشد. و علم ما از علم انبیاء است. حال چه گمان می کنی؟ عرض کردم: درست می فرمائید، فدای شما شوم!)

حال که سخن به آیهٔ شریفهٔ (وَ كُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَيْنٰاهُ فِي إِمٰامٍ مُبِينٍ(3))، رسید، جا دارد برخی از روایاتی که در تفسیر این آیه نقل شده است، بیان گردد. چنانچه مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)نیز از تفسیر علیّ بن ابراهیم قمی روایت نموده است: ابن عبّاس گفته است: حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام) فرمودند:

«أَنَا وَ اللَّهِ الْإِمَامُ الْمُبِینُ، أُبَیِّنُ الْحَقَّ مِنَ الْبَاطِلِ، وَرِثْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم).»(4)(به خدا قسم من "إِمَامٍ مُّبِین" هستم، من حقّ را از باطل متمایز می کنم، این را از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)ارث برده ام.)

مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)در ادامه، از شیخ أقدم، مرحوم شیخ صدوق (قدس سره)، از حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)، از پدر ایشان، از جدّ بزرگوارشان(علیهم السلام)روایت نموده است: وقتی آیهٔ شریفهٔ: (وَ

ص: 298

کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْنَاهُ فیِ إِمَامٍ مُّبِین)، نازل شد، ابوبکر و عمر از جای خود برخاستند، و خدمت حضرت عرض کردند:

یا رسول اللّه! مقصود از (إِمَامٍ مُّبِین)، در این آیه، تورات است؟ حضرت فرمودند: نه، آن ها عرض کردند: پس منظور انجیل می باشد؟ حضرت فرمودند: نه، عرض کردند: پس مقصود از (إِمَامٍ مُّبِین)، قرآن است؟ حضرت فرمودند: نه. حضرت امام محمّد باقر(علیه السلام)در ادامهٔ فرمایش خود می فرمایند:

«فَأَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام)، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم): هُوَ هَذَا، إِنَّهُ الْإِمَامُ الَّذِی أَحْصَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِیهِ عِلْمَ کُلِّ شَیْءٍ.»(1)

(ناگاه امیر المؤمنین(علیه السلام)وارد شدند، پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)فرمودند: مقصود از (إِمَامٍ مُّبِین)، ایشان می باشد، همانا ایشان همان إمامی هستند که خداوند تبارک و تعالی، علم هر چیزی را در وجودشان احصا نموده است.)

آری مقصود از (إِمَامٍ مُّبِین)، در آیهٔ شریفهٔ: (وَ کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْنَاهُ فیِ إِمَامٍ مُّبِین)، وجود نازنین حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)، و فرزندان بزرگوارشان(علیهم السلام)، تا وجود أقدس و نازنین حضرت بقیة اللّه الأعظم(علیه السلام)می باشد. چنانچه مرحوم علامهٔمجلسی (قدس سره)، در همان جا از کتاب ارزشمند «احتجاج» نقل کرده: در خطبهٔ غدیر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)آمده است:

«مَعَاشِرَ النَّاسِ! مَا مِنْ عِلْمٍ إِلَّا وَ قَدْ أَحْصَاهُ اللَّهُ فِیَّ، وَ کُلُّ عِلْمٍ عُلِّمْتُهُ، فَقَدْ أَحْصَیْتُهُ فِی الْمُتَّقِینَ مِنْ وُلْدِهِ، وَ مَا مِنْ عِلْمٍ إِلَّا وَ قَدْ عَلَّمْتُهُ عَلِیّاً وَ هُوَ الْإِمَامُ الْمُبِینُ.»(2)

(ای مردم، هیچ علمی نیست مگر این که خداوند آن را در من احصا نموده است، و هر علمی که به من آموخته شد، آن را در فرزندان پرهیزکار علیّ(علیه السلام)ودیعه قرار دادم،

ص: 299

و هیچ علمی نیست، مگر این که علیّ(علیه السلام)را از آن آگاه نمودم، و ایشان إمام مبین هستند.)

لَهُ مِنَ الْجَانِبِ الْآخَرِ عَیْنٌ تَنْبُعُ مِنْ ذَلِكَ الْمَاءِ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ، وَ لَا یُوصَلُ إِلَی تِلْكَ الْعَیْنِ.»(1)

(این کوهی می باشد که در حالی که پیامبری از أنبیاء بنی اسرائیل از قوم خود گریخته بود، بر آن رفت. و در آن خداوند را عبادت می کرد، پس قوم او از مکانش با خبر شدند، و او را به قتل رساندند. از این رو آن کوه برای آن پیامبر گریه می نماید، و این قطره ها، از گریه های آن کوه است. و در طرف دیگر آن کوه، چشمه ای وجود دارد، که شبانه روز از آن آب (اشک ها) می جوشد، و دسترسی به آن چشمه وجود ندارد.)

کنم، مقداری پول، برای خرج زندگانی او فرستادم. پس هنگامی که به مدینه رسیدم، حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام)خبر آن را (به علم امامت) به من دادند.(1)

توضیح: این روایت شریف، مشتمل بر نکاتی است. که در این نوشتار، به برخی از آن ها اشاره می شود. نکته اوّل: از این روایت به خوبی دانسته می شود، که اگر وجود نازنین ائمهٔ اطهار (علیهم السلام)در مواردی به ما، در مورد مراعات حال مخالفین امری کرده اند، و فی المثل فرموده اند: در نماز و یا تشییع جنازهٔ آن ها حاضر شوید. به این جهت نیست که آنان در پیشگاه خداوند متعال، ارج و قرب و منزلتی دارند. بلکه امر آن بزرگواران، علّت های مختلفی می تواند داشته باشد. لذا از روی تقیه، و برای حفظ جان، و عرض، و ناموس شیعیان خود، این چنین امر فرموده اند.

چنانچه در این روایت، به صلهٔ رحم، که یکی از موارد آن ها می باشد، تصریح شده است. زیرا ترک صلهٔ رحم، عمر را کوتاه می کند. خاصه اگر ترک صلهٔ رحم، مقرون با استمرار و ادای این حقّ، از طرف دیگر باشد. لذا حضرت امام صادق(علیه السلام)در این روایت شریف، تصریحمی فرمایند، از آنجائی که صلهٔ رحم تو، و ترک این حقّ، از طرف پسر عمویت، موجب شد، عمر یکی از دشمنان ما کم شود، و أجلش فرا برسد، خوشحال شدم.

بنابراین اگر از جانب اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)به ما امر شده، که برخی از احکام شریعت را نسبت به مخالفین مراعات نمائیم. به این جهت می باشد، که مراعات این مسائل از روی تقیه، نه تنها جان و عرض و ناموس شیعه را حفظ می کند. بلکه ممکن است در مواری چونان آن چه در این روایت، به آن تصریح شده، موجب نابودی آنان گردد.

و به راستی چقدر آدمی باید از رحمت خداوند متعال دور شود، که حتّی به جهت آن که یکی از اقوامش، از دوستان حضرت علیّ(علیه السلام)می باشد، حاضر گردد واجبی از واجباب الهی را ترک نماید، گر چه به سبب ترک کردن آن واجب، خودش نیز متضرر گردد. به نحوی که حتّی جان خود را هم از دست بدهد، و از دنیا برود. اینجاست که آدمی به یاد فرمایش حضرت علیّ(علیه السلام)می افتد، که می فرمایند:

ص: 302

«لَوْ ضَرَبْتُ خَيْشُومَ اَلْمُؤْمِنِ بِسَيْفِي هَذَا، عَلَى أَنْ يُبْغِضَنِي، مَا أَبْغَضَنِي. وَ لَوْ صَبَبْتُ اَلدُّنْيَا بِجُمْلَتِهَا عَلَى اَلْمُنَافِقِ، عَلَى أَنْ يُحِبَّنِي، مَا أَحَبَّنِي. وَ ذَلِكَ أَنَّهُ قُضِیَ، فَانْقَضَى عَلَى لِسَانِ اَلنَّبِیِّ اَلْأُمِّیِّ أَنَّهُ قَالَ: لاَ يُبْغِضُكَ مُؤْمِنٌ وَ لاَ يُحِبُّكَ مُنَافِقٌ.»(1)

(اگر با این شمشيرم بر بينی مؤمن بزنم، تا با من دشمنی نماید، هرگز با من دشمنی نمی کند. و اگر تمام دنيا را در اختيار منافق قرار دهم، تا من را دوست بدارد، هرگز مرا دوست نخواهد داشت. همانا اين مقدّر شده، و بر زبان پيامبر اُمّی جاری گشته است، که ایشان فرمودند: ای علیّ! مؤمن با شما دشمنی نمی کند، و منافق شما را دوست نمی دارد.)

لذا از این فرمایش حضرت علیّ(علیه السلام)دانسته می شود، که اگر گفته شده، جایز است، به مخالفین اهل بیت(علیهم السلام)، از باب «مؤلفة قلوبهم» زکات داده شود، مقصود مستضعفین آن ها می باشند. یعنی افرادی که به سبب جهل، و عدم آگاهی، تحت تأثیر اقوال وافکار علماء خود قرار گرفته اند. و یا به این جهت است، که آزاری به شیعیان نرسانند. و به این خاطر نیست، که امیدی به اصلاح آن ها وجود دارد، و احتمال هدایت آن ها داده می شود.

نکته دوّم: دربارهٔ توضیح، و معنای کلمهٔ "ناصبی"، که در این روایت نیز آمده است. و این که به چه شخصی ناصبی گفته می شود، بین فقهاء امامیه، انظار متفاوتی وجود دارد. از این رو گفته شده است:

«ناصِبی کسی می باشد، که با یکی از اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)و یا شیعیان ایشان، به جهت این که از موالیان اهل بیت(علیهم السلام)هستند، دشمنی نماید. و فضایل اهل بیت(علیهم السلام)را انکار کرده، و آن بزرگواران را لعن و سب نماید.»

حال با توجه به این مطلب، و آن چه دربارهٔ معنای ناصبی بودن گذشت، و این که به چه شخصی ناصبی می گویند. برخی از بزرگان فرموده اند:

ص: 303

«چون اکثر مخالفین شیعهٔ دوازده امامی، از دشمنان اهل بیت(علیهم السلام)نمی باشند، و به نوعی محبّت آن بزرگواران را نیز دارند، از مصادیق نواصب به شمار نمی روند. اگر چه بگوئیم محبِ دشمنانِ آن بزرگواران نیز هستند.»

در مقابل محدّث بزرگوار جهان تشیع، مرحوم شیخ یوسف بحرانی (قدس سره)، بر این باور است، که طبق روایاتی که از ائمهٔ اطهار(علیهم السلام)به دست ما رسیده، ناصبی کسی می باشد، که دیگران را بر حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)مقدم کند، و معتقد به امامت آنان نباشد. مگر این که از مستضعفین بوده، و از حقیقت امر مطلع نشده باشد.(1)

چنانچه ایشاندر کتاب «الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة»، به تبع مرحوم شهید ثانی (قدس سره)در کتاب «روض الجنان» و نه دیگر کتب ایشان، نگاشته است:

«فإن مجرد التقديم عليهم في الإمامة بغض لهم كما اعترف به شيخنا الشهيد الثاني.»(2)

(همانا همین که شخصی، کسی را در امامت، به اهل بیت(علیهم السلام)مقدم نماید، برابر با دشمنی و بغض داشتن نسبت به آن بزرگواران می باشد. کما این که شهید ثانی به این امر اقرار نموده است.)

به هر ترتیب در این زمینه، بحث های مفصلی را علماء حقّهٔ امامیه مطرح نموده اند. که نه این مختصر، مجال بیان آن بحث های مفصل علمی را دارد. و نه در بضاعت نگارنده است، که به این بحث ورود نماید. چرا که اساساً در مورد چونان نگارنده ای سروده شده است:

ای مگس عرصهٔ سیمرغ نه جولانگه توست *** عِرض خود می بری و زحمت ما می داری

امّا مع الوصف باید گفت: اگر برای کسی ثابت شود، که خداوند متعال، حضرت امیر المؤمنین (علیه السلام)، و فرزندان آن بزرگوار(علیهم السلام)را، جانشین بلا فصل حضرت خاتم الأنبیاء(صلی الله علیه و آله و سلم)قرار داده

ص: 304

است. و بعد آن شخص، با این که این مطلب برایش ثابت شده، آن را انکار نماید. در این صورت، در عالم امکان، هیچ منصفی گر چه از ادیان دیگر باشد، او را تسلیم اوامر ذات مقدّس ربوبی نخواهد دانست. و چنین شخصی قطعاً در زمرهٔ مسلمانان باقی نخواهد ماند.

و اگر کسی جاهل مقصّر باشد؛ یعنی برای او ثابت نشده، که حقّ با چه کسی است. امّا توانایى تحقیق، و جستجو، و پرسش در این زمینه را داشته است. ولی از رویِ تنبلی، و بی تفاوتی، و یا دنیاپرستی، از تحقق دربارهٔ حقیقت ماجرا، شانه خالی کرده، تا مبادا حقیقت امر برای او واضح شود. و با تقلید کورکورانه، راه پدران خود را رفته است. در این صورت واضح خواهد بود،که چنین فردی در پیشگاه خداوند متعال عذری نخواهد داشت. و او نیز مسلمان نخواهد بود. چرا که اساساً همان گونه که در باب فروعات نیز آمده، جهل چنین افرادی، قابل پذیرش نیست، و عذر پسندیده ای نخواهد بود. و این افراد نیز از زمرهٔ مسلمانان بیرون هستند.

امّا اگر کسی مستضعف، و جاهل قاصِر باشد؛ یعنى از آن افرادی است، که به علماء، و دانشمندان دسترسى ندارند، و از انظار متفاوت مسلمانان بی خبر می باشد، و تاکنون به ذهنش خطور نکرده، که فلان اعتقادش ممکن است، اشتباه باشد. و اگر از حقیقت امر آگاهی پیدا نماید، قطعاً از آن پیروی می کند. چنین فردی در پیشگاه ذات مقدّس ربوبی تبارک و تعالی، جهلش، عذر خواهد بود.

بنابراین، این که برخی هرگونه جهلی را از جانب مخالفین، به منزلهٔ عذری پسندیده دانسته اند، قابل پذیرش نخواهد بود. چرا که برای اثبات خلافت بلا فصل حضرت علیّ(علیه السلام)، کافی است آدمی به مآخذ اهل سنت مراجعه نماید. که این کار را برای اتمام حجّت، مدافع حریم امامت و ولایت، مرحوم علامهٔ امینی (قدس سره)و یا دیگر بزرگان امامیه، چونان مرحوم میر حامد حسین (قدس سره)، برای آسان بودن کار آن ها، به نحو شایسته ای انجام داده اند.

تا جائی که یک مسیحی عرب منصف را آن چنان به وجد می آورد، که خود مشتاقانه دربارهٔ حضرت علیّ(علیه السلام)دست به قلم می برد، و کتاب مستقلی را به رشته تحریر در می آورد. و با صدائی رسا، از سویدای سینهٔ خود فریاد می زند: «الأمام علیّ(علیه السلام)صوت العدالة الإنسانیة؛ امام علیّ (علیه السلام)صدای عدالت انسانیت». از این رو باید در مورد این بحث مفصل و دقیق، گوش جان سپرد به آن روایتی که می فرماید:

ص: 305

«قِیلَ لِلصَّادِقِ(علیه السلام): إِنَّ فُلاَناً یُوَالِیکُمْ إِلاَّ أَنَّهُ یَضْعُفُ عَنِ اَلْبَرَاءَةِ مِنْ عَدُوِّکُمْ. فَقَالَ: هَیْهَاتَ کَذَبَ مَنِ اِدَّعَی مَحَبَّتَنَا وَ لَمْ یَتَبَرَّأْ مِنْ عَدُوِّنَا.»(1)

(به حضرت صادق(علیه السلام)عرض کردند: فلان کس شما را دوست دارد، ولی در بیزاری نمودن از دشمنان شما ضعیف است. حضرت فرمودند: هرگز، دروغمی گوید کسی که ادعا می کند ما را دوست دارد، ولی از دشمنان ما بیزاری نمی جوید.)

نکته سوّم: در این روایت شریف تصریح شده است که در پنج شنبه ها اعمال مردمان بر اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)عرضه می شود. و طبق آیات قرآن کریم، خداوند تبارک و تعالی، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، و ائمهٔ اطهار(علیهم السلام)، که در قرآن از ایشان به مؤمنین تعبیر شده، از اعمال و کردار بندگان خداوند متعال، آگاه هستند. چنانچه خداوند متعال در این باره می فرماید:

(وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ(2))

«بگو: عمل کنید! زیرا خداوند و رسول خدا و مؤمنون، اعمال شما را می بینند! و به زودی، به سوی عالم غیب و آشکار، بازگردانده می شوید. و در آنجا شما را به آن چه عمل می کردید، باخبر می کنند.»

طبق روایاتی که در منابع شیعه وارد شده است، مقصود از کلمهٔ "المؤمنون" در این آیهٔ شریفه، وجود نازنین حضرات معصومین(علیهم السلام)می باشد. چنانچه مرحوم صفار (قدس سره)و همچنین مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)نقل کرده اند:

«سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: (اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ)، قَالَ: هُمُ الْأَئِمَّةُ(علیهم السلام).»(3)

ص: 306

(از امام صادق(علیه السلام)دربارهٔ آیهٔ (فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ) سؤال کردم، حضرت فرمودند: آن ها ائمه اطهار(علیهم السلام)هستند.)و همچنین در روایت دیگری، مرحوم صفار (قدس سره)، از معلّی بن خنیس روایت نموده است: از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)دربارهٔ تفسیر فرمایش خداوند تبارک و تعالی، که می فرماید: (اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ) نقل شده، که حضرت فرمودند:

«هُوَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ الْاَئِمَّةُ(علیهم السلام)، تُعْرَضُ عَلَیْهِمْ اَعْمَالُ الْعِبَادِ کُلَ خَمِیسٍ.»(1)

(مؤمنون، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)و ائمه اطهار(علیهم السلام)هستند، که اعمال بندگان هر روز پنج شنبه بر آن ها عرضه می شود.)

و صد البته، این که در این روایت، نقل شده، که اعمال بندگان، در هر روز پنج شنبه بر آن بزرگواران عرضه می شود، دلالت نمی کند، که در باقی اوقات، و أیّام هفته، اعمال مردمان بر آن حضرات عرض نمی گردد. بلکه حضرت در این روایت، مصداقی از آن را بیان نموده اند، و ممکن است، در روایات دیگری، متعرض مصادیق دیگری از آن شوند.

و به تعبیر دیگر "اثبات شییء، نفی ما عدا نمی کند"؛ یعنی این که در یک روایت می فرماید: در روز پنج شنبه، اعمال مردمان بر اهل بیت(علیهم السلام)عرضه می شود، دلالت نمی کند، که در روزهای دیگر، اعمال بندگان خداوند متعال، بر آن بزرگواران عرضه نخواهد شد. چنانچه در روایت دیگری، مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)، از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)روایت کرده است:

«تُعْرَضُ الْاَعْمَالُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)، اَعْمَالُ الْعِبَادِ کُلَّ صَبَاحٍ اَبْرَارُهَا وَ فُجَّارُهَا، فَاحْذَرُوهَا، وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی: (اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ) وَ سَکَتَ.»(2)

ص: 307

(همه اعمال بندگان، چه اعمال خوب، و چه اعمال بد آن ها، در هر صبح بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)عرضه می شود، پس مراقب اعمال خود باشید، و این است معنای فرمایش خداوند متعال که می فرماید: (اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ) و حضرت صادق(علیه السلام)ساکت شدند.)

پس حسب فرمایش ایشان جلو رفتم، و شروع به خوردن مقداری از آن نمودم، آنقدر طعم خوبی داشت، که هرگز مثل آن را نخورده بودم، و انگوری بی دانه بود. لذا آنقدر خوردم، تا سیر شدم. امّا مع ذلک چیزی از سبد کاسته نشد. سپس به من فرمودند: یکی از این دو بُرد را تو بردار، عرض کردم: احتیاجی به بُرد ندارم. بعد به من فرمودند: خود را از من پنهان نما، تا من این دو بُرد را بپوشم.

از این رو خود را از ایشان پنهان کردم. پس یک بُرد را لنگ نمودند، و به کمر خود بستند. و بُرد دیگر را بر شانهٔ خود افکندند. سپس دو بُرد کهنهٔ قبلی را که پوشیده بودند، به دست خود گرفتند، و از کوه پایین آمدند. پس من به دنبال ایشان رفتم، تا آن که به کوه صفا و مروه رسیدند. در این هنگام مردی با ایشان ملاقات نمود، و عرض کرد: خداوند شما را بپوشاند، مرا بپوشان. لذا هر دو بُرد را به او دادند. پس من به دنبال آن مرد فقیر رفتم، و از او پرسیدم: این شخص کیست؟ به من گفت:

«هَذَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ(علیهما السلام). قَالَ اللَّیْثُ: فَطَلَبْتُهُ لِأَسْمَعَ مِنْهُ، فَلَمْ أَجِدْهُ، فَیَا لِهَذِهِ الْكَرَامَةِ مَا أَسْنَاهَا، وَ یَا لِهَذِهِ الْمَنْقَبَةِ مَا أَعْظَمَ صُورَتَهَا وَ مَعْنَاهَا.»(1)

(ایشان جعفر بن محمّد(علیهما السلام)هستند. لیث می گوید: پس به جستجوی ایشان رفتم، تا از ایشان مطلبی بشنوم و بیاموزم، ولی دیگر ایشان را پیدا نکردم. عجبا از این كرامت كه چه اندازه بلند است، و عجبا از این منقبت كه صورت و معناى آن تا چه حدّ عظمت دارد.)

در عظمت این معجزه، باید گفت: همان گونه که خداوند عزّ و جلّ، در شب معراج، حضرت خاتم الأنبیاء(صلی الله علیه و آله و سلم)را مهمان نمود، در کوه أبو قیس نیز، فرزندایشان، وجود نازنین حضرت امام صادق(علیه السلام)را اطعام کرد. چنانچه رسول اللّه(صلی الله علیه و آله و سلم)دربارهٔ شب معراج فرموده اند:

ص: 309

«أَبِیتُ عِنْدَ رَبِّی یُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِی.»(1)

(نزد پروردگارم شب را صبح نمودم، در حالی که مرا طعام داده و سیراب می گرداند.)

امّا این معجزهٔ حضرت امام صادق(علیه السلام)، علاوه بر آن ظاهر، که مهمان خداوند متعال بودند، باطنی نیز دارد، لذا در عظمتِ معناى این اعجاز حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، همین بس كه خداوند تبارک و تعالی، در این روایتی که دلالت بر یکی از معجرات حضرت می نماید، اتصال ارادهٔ آن حضرت را، به ارادهٔ خود نشان داده است. و همگان نیک می دانند، که ارادهٔ خداوند متعال به چه نحو می باشد. و در قرآن مجید، دربارهٔ ارادهٔ خداوند متعال آمده است: (إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ(2)؛ اين است و جز اين نيست كه هرگاه اراده كند چيزى را مى گويد براى آن باش، پس خواهد بود).

به بیان دیگر، ذات مقدّس ربوبی هر آن چه را اراده نماید، بلافاصله ایجاد می گردد، حال وقتی خداوند متعال، خواسته، و دعای حضرت امام صادق(علیه السلام)را استجابت می فرماید، به این معنا خواهد بود، که اتصال ارادهٔ آن حضرت را، به ارادهٔ خود نشان می دهد. و گوئی خواست اهل بیت (علیهم السلام)، از خواست ذات مقدّس ربوبی جدا نیست، و غیر قابل تفکیک می باشد.

«أَدْرِجْ، فَأَدْرَجَهُ حَتَّی أَوْقَفَهُ عَلَی حَرْفٍ مِنْ حُرُوفِ الْمُعْجَمِ، فَإِذَا اسْمُ ابْنِهِ قَبْلَ اسْمِهِ، فَصَاحَ الِابْنُ فَرَحاً: اسْمِی وَ اللَّهِ، فَرَحِمَ الشَّیْخَ، ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَدْرِجْ، فَأَدْرَجَ، ثُمَّ أَوْقَفَهُ أَیْضاً عَلَی اسْمِهِ کَذَلِکَ.»(1)

(ورق بزن! پس پیرمرد آن را ورق زد، تا به یکی از حروف هجا رسید، پس اسم پسرش قبل از اسم او بود. وقتی پسر [نام خود را دید] از شادی فریاد زد: به خدا اسم من می باشد! پس پیرمرد اظهار مهربانی نمود. سپس حضرت به او فرمودند: ورق بزن! پس پیرمرد ورق زد، بعد همان گونه که حضرت، نام فرزندش را به او نشان داده بودند، نام خودش را هم نشانش دادند.)

و همچنین دربارهٔ آگاهی حضرت امام صادق(علیه السلام)از نام شیعیان خود، در روایت دیگری، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از کتاب «بصائر الدرجات» روایت کرده: حبابهٔ والبیه گفته است: به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)عرض کردم:

«إِنَّ لِیَ ابْنَ أَخٍ، وَ هُوَ یَعْرِفُ فَضْلَکُمْ، وَ إِنِّی أُحِبُّ أَنْ تُعْلِمَنِی أَ مِنْ شِیعَتِکُمْ؟ قَالَ: وَ مَا اسْمُهُ؟ قَالَتْ: قُلْتُ: فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ، قَالَتْ: فَقَالَ: یَا فُلَانَةُ! هَاتِ النَّامُوسَ، فَجَاءَتْ بِصَحِیفَةٍ تَحْمِلُهَا کَبِیرَةٍ، فَنَشَرَهَا، ثُمَّ نَظَرَ فِیهَا، فَقَالَ: نَعَمْ، هُوَ ذَا اسْمُهُ وَ اسْمُ أَبِیهِ هَاهُنَا.»(2)

(همانا پسر برادری دارم، که او از فضل شما آگاه می باشد. و من هر آینه دوست دارم بدانم، آیا از شیعیان شما است؟ حضرت فرمودند: نام او چیست؟ عرض کردم: فلان بن فلان. حبابهٔ والبیه می گوید: حضرت فرمودند: ای فلانی! ناموس را به منبده، پس او با صحیفه ای آمد، و حال آن که آن را با احترام حمل می کرد. پس حضرت

ص: 311

آن را باز نمودند، سپس به آن نگاه کردند، و فرمودند: بله، این نام او و نام پدرش می باشد، که اینجا [نوشته شده] است.)

در روایت دیگری، در مورد آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از نام شیعیان، مرحوم محمّد بن حسن صفار (قدس سره)، از ابو حمزه روایت کرده است: روزی با ابو بصیر بیرون رفتم، و او را نزد حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)بردم. در آن هنگام به من گفت: صحبتی نکن، و هیچ حرفی نزن، پس وقتی با او به درب خانهٔ حضرت رسیدیم، أبو بصیر سرفه ای کرد. پس شنیدم حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به کنیز خود می فرمایند:

ای فلانی! برای أبو محمّد درب را باز کن، وقتی داخل خانه شدیم، چراغ، و یک خورجین که گشوده شده بود، در مقابل حضرت قرار داشت. در آن هنگام ناگاه لرزه ای بر من عارض شد، و بدنم به لرزه افتاد. پس ایشان سر خود را به طرف من بلند کردند، و فرمودند: آیا تو بزّاز هستی؟ عرض کردم: بله، فدای شما شوم! پس ایشان ملافه ای را که روی بالش بود به من دادند، و فرمودند: این را جمع کن! من هم آن را جمع نمودم. دو مرتبه در حالی که به نوشته ای نگاه می کردند، به من فرمودند: آیا تو بزاز هستی؟ پس لرزش من بیشتر شد. لذا وقتی بیرون آمدیم، من گفتم:

«یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! مَا رَأَیْتُ كَمَا مَرَّ بِی اللَّیْلَةَ، إِنِّی وَجَدْتُ بَیْنَ یَدَیْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) سَفَطاً قَدْ أَخْرَجَ مِنْهُ صَحِیفَةً فَنَظَرَ فِیهَا، فَكُلَّمَا نَظَرَ فِیهَا أَخَذَتْنِی الرِّعْدَةُ. قَالَ: فَضَرَبَ أَبُو بَصِیرٍ یَدَهُ عَلَی جَبْهَتِهِ، ثُمَّ قَالَ: وَیْحَكَ أَلَّا أَخْبَرْتَنِی؟ فَتِلْكَ وَ اللَّهِ الصَّحِیفَةُ الَّتِی فِیهَا أَسَامِی الشِّیعَةِ وَ لَوْ أَخْبَرْتَنِی لَسَأَلْتُهُ أَنْ یُرِیَكَ اسْمَكَ فِیهَا.»(1)

(ای أبو محمّد! آن چه امشب برای من اتفاق افتاد را تا به حال ندیده بودم. همانا من در مقابل حضرت خورجینی را دیدم که از داخل آن نوشته ای را بیرون آورده بودند،و هر گاه به آن نگاه می کردند، بر بدن من لرزه می افتاد. پس ابو بصیر با دست خود به پیشانیش زد، و سپس گفت: وای بر تو! چرا در آن موقع به من خبر ندادی؟ به خدا

ص: 312

قسم آن نوشته ای بود، که در آن نام شیعیان وجود داشت. اگر به من خبر داده بودی، از حضرت درخواست می کردم، که نامت را در آن به تو نشان بدهند.)

و در روایت دیگری، در مورد آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از نام شیعیان، مرحوم علیّ بن عیسی إربلی (قدس سره)، در کتاب «کشف الغمة»، از أبو بصیر روایت نموده است: روزی در محضر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نشسته بودم، که حضرت فرمودند:

«یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! هَلْ تَعْرِفُ إِمَامَکَ؟»

(ای ابا محمّد! آیا امامت را می شناسی؟)

عرض کردم: بله، سوگند به خداوندی که جز او خدایی نیست، شما امام من هستید، و دست خودم را روی زانو یا ران حضرت قرار دادم. در این هنگام حضرت فرمودند:

«صَدَقْتَ قَدْ عَرَفْتَ فَاسْتَمْسِکْ بِهِ.»

(راست گفتی، همانا امامت را شناختی، پس به دامنش چنگ بزن.)

عرض کردم: میل دارم علامت و نشانهٔ امام را به من نشان دهید. حضرت فرمودند: ای ابا محمّد! بعد از شناخت امام، دیگر علامتی لازم نمی باشد. عرض کردم: ایمان و یقینم افزایش پیدا می کند. حضرت فرمودند:

«یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! تَرْجِعُ إِلَی الْکُوفَةِ وَ قَدْ وُلِدَ لَکَ عِیسَی، وَ مِنْ بَعْدِ عِیسَی مُحَمَّدٌ، وَ مِنْ بَعْدِهِمَا ابْنَتَانِ، وَ اعْلَمْ أَنَّ ابْنَیْکَ مَکْتُوبَانِ عِنْدَنَا فِی الصَّحِیفَةِ الْجَامِعَةِ مَعَأَسْمَاءِ شِیعَتِنَا وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ أُمَّهَاتِهِمْ وَ أَجْدَادِهِمْ وَ أَنْسَابِهِمْ وَ مَا یَلِدُونَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، وَ أَخْرَجَهَا، فَإِذَا هِیَ صَفْرَاءُ مُدْرَجَةٌ.»(1)

(ای ابا محمّد! هنگامی که به کوفه بازگردی، همانا پسری برای تو به نام عیسی متولد شده است، و پس از عیسی، پسر دیگری به اسم محمّد پیدا می کنی، و بعد از این

ص: 313

دو پسر، دو دختر پیدا خواهی نمود. بدان که همانا نام دو پسرت در صحیفهٔ جامعه همراه با نام پدر و مادرها و اجدادشان و منسوبین به آن ها و آن چه تا روز قیامت از این دو نفر متولد می شود، جزو اسماء شیعیان ما نوشته شده است. و بعد حضرت آن صحیفه را به من نشان دادند، پس زرد رنگ و خط کشی شده بود.)

و همچنین در مورد آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از نام شیعیان، در روایت دیگری، مرحوم شیخ مفید (قدس سره)، از عبد اللَّه بن فضل هاشمی روایت نموده است: در محضر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)بودم، که مفضل بن عمر وارد شد. پس همین که چشم حضرت به او افتاد، خوشحال شدند، و خندیدند، و سپس فرمودند:

«إِلَیَّ یَا مُفَضَّلُ! فَوَ رَبِّی إِنِّی لَأُحِبُّکَ وَ أُحِبُّ مَنْ یُحِبُّکَ، یَا مُفَضَّلُ! لَوْ عَرَفَ جَمِیعُ أَصْحَابِی مَا تَعْرِفُ، مَا اخْتَلَفَ اثْنَانِ.»

(ای مفضل! نزد من بیا، قسم به پروردگارم، همانا تو را دوست دارم، و کسی که تو را دوست داشته باشد را هم دوست دارم. ای مفضل! اگر همهٔ اصحاب من، آن چه تو می دانی را می دانستند، دو نفر با هم اختلاف پیدا نمی کردند.)

لذا مفضل به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)عرض کرد: ای فرزند رسول خدا! همانا گمان می کنم مرا در جایگاهی غیر از آن جایگاهی که در آن می باشم، قرار دادید. و مرا بالا بردید. حضرت فرمودند: نه، بلکه تو را در همان مقامی که خداوند تو را در آن قرار داده، قرار دادم. پس در این هنگام مفضل به حضرت عرض کرد: ای فرزند رسول خدا! منزلت جابر بن یزیددر نزد شما چگونه است؟ حضرت فرمودند: منزلت سلمان نسبت به رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)را نزد من دارد. مفضل سؤال کرد: پس منزلت داوود بن کثیر رقّیّ در پیشگاه شما چگونه است؟ حضرت فرمودند: به منزلهٔ مقداد نسبت به رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)می باشد. آن گاه حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام)به من - یعنی عبد اللَّه بن فضل هاشمی - توجه نمودند، و فرمودند:

ص: 314

«یَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْفَضْلِ! إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَنَا مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ، وَ صَنَعَنَا بِرَحْمَتِهِ، وَ خَلَقَ أَرْوَاحَکُمْ مِنَّا فَنَحْنُ نَحِنُّ إِلَیْکُمْ، وَ أَنْتُمْ تَحِنَّونَ إِلَیْنَا، وَ اللَّهِ لَوْ جَهَدَ أَهْلُ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ أَنْ یَزِیدُوا فِی شِیعَتِنَا رَجُلاً أَوْ یَنْقُصُوا مِنْهُمْ رَجُلاً، مَا قَدَرُوا عَلَی ذَلِکَ، وَ إِنَّهُمْ لَمَکْتُوبُونَ عِنْدَنَا بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ عَشَائِرِهِمْ وَ أَنْسَابِهِمْ. یَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْفَضْلِ! وَ لَوْ شِئْتَ لَأَرَیْتُکَ اسْمَکَ فِی صَحِیفَتِنَا.»

(ای عبد اللَّه بن فضل! همانا خداوند تبارک و تعالی ما اهل بیت را از نور عظمت خود خلق نموده، و ما را به رحمت خود سرشته است. و ارواح شما شیعیان را از ما آفریده است. پس ما به شما مایل هستیم، و شما نیز به ما علاقمند هستید. به خدا سوگند اگر همهٔ اهل مشرق تا مغرب بکوشند، که یک نفر به شیعیان ما زیاد نمایند، یا یک نفر از آن ها کم کنند، نمی توانند. همانا نام آن ها، و نام پدرانشان، و قبیلهٔ آن ها، و نسب های آن ها، در نزد ما اهل بیت نوشته شده است. ای عبد اللّه بن فضل! اگر دوست داشته باشی نام تو را در کتابی که نام شیعیان ما در آن است را به تو نشان بدهم.)

عبد اللَّه بن فضل هاشمی می گوید: سپس حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، از اطرافیان خود کتابی را خواستند، و آن را گشودند، پس در آن کتاب، صفحات سفیدی را دیدم، که اثری از کتابت در آن نبود. لذا عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! من در این کتاب اثری از نوشته نمی بینم. پس حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)با دست مبارک خود بر روی آنکشیدند، از این رو به برکت دست مبارک حضرت، در آن کتاب، نوشته هائی را دیدم. و در پایین آن، نام خود را مشاهده کردم. لذا برای خداوند به سجده رفتم، و شکر نمودم.(1)

ص: 315

ابو بصیر گفته است: در این هنگام خدمت حضرت عرض کردم: فدای شما شوم! این کار را انجام ندادم، مگر از روی عمد. حضرت فرمودند: مگر به امامت من ایمان نداری؟ عرض کردم: بله ولی می خواستم اطمینان قلبی پیدا کنم. حضرت فرمودند: ای ابا محمّد! برخیز، و غسل نما. ابو بصیر در ادامه می گوید: غسل نمودم، و دوباره خدمت حضرت بازگشتم، و در این هنگام، به این صورت یقین پیدا کردم، که ایشان امام می باشند.(1)

دربارهٔ سبز شدن درخت خشکیده به اعجاز امام صادق(علیه السلام)، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، در روایت دیگری، از مرحوم ابن شهرآشوب مازندرانی (قدس سره)، از داوود نیلی روایت کرده است: با حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به زیارت خانهٔ خدا می رفتم، پس همین که نزدیک ظهر شد، حضرت به من فرمودند: ای داوود! از راه به کناری برو، تا آمادهٔ نماز شویم. عرض کردم: فدای شما شوم! آیا ما در سرزمین خشکی نیستیم، که آب در آن وجود ندارد؟ حضرت به من فرمودند: تو چه کار به خشکی زمین داری. داوود نیلی می گوید: پس سکوت کردم، و با هم از راه خارج شدیم، و در زمین خشک، و بدون آبی فرود آمدیم.

«فَرَکَضَهَا بِرِجْلِهِ، فَنَبَعَ لَنَا عَیْنُ مَاءٍ یَسِیبُ کَأَنَّهُ قِطَعُ الثَّلْجِ، فَتَوَضَّأَ وَ تَوَضَّیْتُ.»

(پس حضرت امام صادق(علیه السلام)با پای خود به زمین زدند، به ناگاه برای ما چشمهٔ آبی مثل یخ جاری نمودند، پس حضرت وضو گرفتند، و من نیز وضو گرفتم.)سپس آن عباداتی که بر ما واجب بود را انجام دادیم. و بعد از آن، هنگامی که می خواستیم به مسیر خود ادامه دهیم، حضرت امام صادق(علیه السلام)متوجهٔ یک شاخهٔ خرما شدند، پس حضرت به من فرمودند: ای داوود! دوست داری تو را از این شاخه، با خرما اطعام کنم؟ عرض کردم: بله. داوود نیلی در ادامه می گوید:

«فَضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی الْجِذْعِ، فَهَزَّهُ، فَاخْضَرَّ مِنْ أَسْفَلِهِ إِلَی أَعْلَاهُ، قَالَ: ثُمَّ اجْتَذَبَهُ الثَّانِیَةَ، فَأَطْعَمَنَا اثْنَیْنِ وَ ثَلَاثِینَ نَوْعاً مِنْ أَنْوَاعِ الرُّطَبِ، ثُمَّ مَسَحَ بِیَدِهِ عَلَیْهِ، فَقَالَ: عُدْ نَخِلاً بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی، قَالَ: فَعَادَ کَسِیرتِهِ الْأُوْلَی.»(1)

(ناگاه حضرت صادق(علیه السلام)با دست خود به آن شاخهٔ خرما زدند، و آن را تکانی دادند، پس به ناگاه از پایین تا بالای آن سبز شد. داوود می گوید: سپس برای مرتبه دوّم آن را حرکت دادند، پس [با آن شاخهٔ خشکیده ای که سبز شده بود] ما را با سی و دو نوع

ص: 318

از انواع خرماها اطعام فرمودند، سپس دست خود را بر آن کشیدند، و فرمودند: به اذن خداوند متعال خشک شو، داوود می گوید: پس مانند حالت اوّلش شد.)

(همانا این ها آب بردند، تا آتش ابراهیم(علیه السلام)را خاموش کنند. پس حضرت لبخندی زدند، سپس فرمودند: ای مفضل! ولی این عبد اللَّه، و فرزندان او است، که مردم به سبب خویشاوندی و ولادت از [پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)] برای آن ها دل سوزی می نمایند.)

همان گونه که از فرمایش مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)در توضیح این روایت شریف نیز دانسته می شود.(1) به نظر می رسد مقصود حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)در پایان این روایت این باشد، که این مارمولک، با وجود این که حیوان می باشد، معرفتش نسبت به حجّتخداوند متعال بیشتر از امثال عبد اللّه می باشد. چرا که این حیوان برای حفظ جان حضرت ابراهیم(علیه السلام)نهایت کوشش خود را کرد، و از ایشان فاع نمود. امّا عبد اللّه، و فرزندانش با این که با ما خویشاوند، و از نسل رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)هستیم، با من این چنین رفتار می کنند. و حال آن که اگر مردم به آن ها توجه می کنند، و به آن ها احترام می گذارند، به خاطر همین قرابت و خویشاوندی است، که با اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)دارند.

به هر ترتیب، عبد اللّه بن حسن، همان شخصی است، که در زمان حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام)ادعای امامت نمود. چنانچه مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)، از کلبی نسابه، در روایتی که مشتمل بر معجزه ای از حضرت صادق(علیه السلام)می باشد، نقل نموده است: روزی وارد مدینه شدم، در حالی که چیزی دربارهٔ اعتقادات مذهب شیعه نمی دانستم. پس به مسجد رفتم، و در آنجا با گروهی از قریش برخورد کردم. و به آن ها گفتم:

«در مورد عالمِ اهل بیتِ رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)به من خبر دهید؟»

پس آن ها گفتند: عالمِ اهل بیتِ رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)هم اکنون عبد اللَّه بن حسن است. از این رو به خانهٔ او رفتم، و اجازهٔ ورود خواستم. پس شخصی نزد من آمد، که گمان کردم غلام او می باشد. به او گفتم: از مولایت برای من اجازهٔ ورود بگیر. لذا داخل خانه رفت، و بعد از خانه خارج شد، و به من گفت: داخل شو.

ص: 320

وقتی داخل خانه شدم، پیرمردی را دیدم، که با جدیّت مشغول عبادت می باشد. پس به او سلام کردم، او نیز به من گفت: تو چه کسی هستید؟ گفتم: من کلبی نسابه هستم. گفت: چه کاری داری؟ گفتم: آمده ام از شما سؤال نمایم. گفت: آیا با پسرم محمّد برخورد نکردی؟ گفتم: اوّل نزد شما آمدم. گفت: سؤال کن.

گفتم: مرا آگاه کنید، از وظیفهٔ شرعی مردی که به زن خود گفته است: تو را به اندازهٔ ستاره های آسمان طلاق دادم. به من گفت: به شمارهٔ رأس الجوزاء از او جدا می شود - یعنی از آن جائی کهجوزا برج سوّم سال می باشد، با این حرف آن مرد، سه طلاق واقع می گردد - و بقیهٔ ستاره ها برای او گناه، و عقوبت خواهد بود.

با خودم گفتم: این سؤال اوّل، که او نتوانست پاسخ آن را به درستی بگوید. به او گفتم: شیخ دربارهٔ مسح کشیدن بر روی کفش، چه می گوید؟ گفت: همانا جمعی از مردم صالح، بر روی کفش مسح کشیده اند، ولی ما اهل بیت بر روی کفش مسح نمی کشیم.

با خودم گفتم: این دوّمین سؤال، که نتوانست پاسخ بدهد. به او گفتم: دربارهٔ خوردن مار آبی چه می فرمائید، آیا خوردن آن حلال است، یا حرام می باشد؟ گفت: حلال است، ولی ما اهل بیت از خوردن آن صرف نظر کردیم.

با خودم گفتم: این سوّمین سؤال، که از او نمودم، ولی پاسخ صحیح نداد. به او گفتم: دربارهٔ آشامیدن نبیذ - یعنی شرابی که از انگور، و خرما، و گندم، و جو مهیا می شود - چه می فرمائید؟ گفت: حلال می باشد، ولی ما اهل بیت نمی آشامیم. پس با شنیدن این پاسخ، برخاستم، و از نزد او رفتم، در حالی که با خودم می گفتم: این گروه، به اهل بیت نبوّت(علیهم السلام)دروغ می بندند.

پس دو مرتبه وارد مسجد شدم، و گروهی از قریش، و جمعی که از قریش نبودند را دیدم، و به آن ها سلام کردم، سپس به آن ها گفتم: أعلم اهل بیت(علیهم السلام)چه کسی است؟ گفتند: عبد اللَّه بن حسن می باشد. به آن ها گفتم: همانا نزد او رفتم، ولی چیزی از علم و دانش نزد او نیافتم. در این هنگام یک نفر از بین آن ها سرش را بلند کرد، و گفت:

«نزد جعفر بن محمّد(علیه السلام)برو، چرا که ایشان، أعلم از همهٔ اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) می باشند.»

ص: 321

در این هنگام، یکی از حاضرین، آن مرد را سرزنش کرد. لذا با خودم گفتم: همانا این مردم به جهت حسادتی که دارند، از اوّل، مرا به نزد آن حضرت راهنمائی نکردند. از این رو به آن مرد گفتم: وای به حال تو، من از همان ابتدای امر منظورم آن حضرت بود. بعد از نزد آن ها رفتم، تا آن که به در خانهٔ حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)رسیدم، وقتی در خانهٔ حضرت را زدم، غلام ایشان بیرون آمد، و بدون این که من صحبتی نمایم، و خود را معرفی کنم، به من گفت:«ادْخُلْ، یَا أَخَا کَلْبٍ! فَوَ اللَّهِ لَقَدْ أَدْهَشَنِی فَدَخَلْتُ وَ أَنَا مُضْطَرِبٌ.»

(ای برادر کلبی! داخل شو. پس به خدا قسم [از شنیدن این سخن غلام، که بدون هیچ پیش زمینه ای از نام من آگاهی داشت،] هراسان شدم، و در حالی که اضطراب داشتم، داخل خانه شدم.)

و دیدم پیرمردی روی جایگاه نماز خود، بدون تکیه گاه، و زیراندازی نشسته است. بعد از آن که به حضرت سلام کردم، ایشان شروع به سخن گفتن با من نمودند، و به من فرمودند: تو چه کسی هستی؟ با خودم گفتم: سبحان اللَّه! غلام ایشان، بر در خانه، به من گفت: داخل شو، ای برادر کلبی! ولی مولای او از من سؤال می کند، تو چه کسی هستی؟ به ایشان عرض کردم: من کلبی نسابه هستم. پس در این هنگام با دست خود بر پیشانی مبارکشان زدند، و فرمودند:

«کَذَبَ الْعَادِلُونَ بِاللَّهِ وَ ضَلُّوا ضَلالاً بَعِیداً وَ خَسِرُوا خُسْراناً مُبِیناً، یَا أَخَا کَلْبٍ! إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: (وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ وَ قُرُوناً بَیْنَ ذلِکَ کَثِیراً(1)) أَ فَتَنْسُبُهَا أَنْتَ؟»

(دروغ گفتند کسانی که برای خداوند شریکی گرفتند، و به گمراهی دوری افتادند، و زیان آشکاری نمودند، ای برادر کلبی! همانا خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «و [نیز] قوم عاد و ثمود و اصحابِ رَسّ و ملّت هایِ زیادی بین این نسل ها را [هلاک

ص: 322

کردیم].» [تو که خود را عالم به علم انساب می دانی]، می توانی نسب آن ها را بیان کنی؟)

عرض کردم: نه، جانم فدای شما! حضرت به من فرمودند: می توانی نسب خودت را بیان کنی؟ عرض کردم: بله، من فلان پسر فلان فرزند فلان هستم، و تا چندین پشت بالا رفتم. پس به من فرمودند: توقف کن، وای بر تو، این چنین که گفتی درست نیست. می دانی فلان پسر فلان کیست؟ عرض کردم: بله، او، فلان فرزند فلان شخص می باشد.حضرت به من فرمودند: همانا فلان فرزندِ فلان پسر فلان، چوپان کُردی بوده است. و به درستی که آن چوپان کُرد، در کوه هایی که متعلق به آل فلان بود، چوپانی می کرد. پس در آن هنگام او، نزد فلانه، زنِ فلان مرد، که اهل آن کوهستان بود، و در آن کوه چوپانی می کرد، رفت. و او را با مقداری غذا اطعام نمود، و بعد با او همبستر شد، سپس از آن زن، فلان شخص متولد شد. و فلان بن فلان، که یکی از اجداد تو است، فرزند فلانه زن، و فلان بن فلان - یعنی آن چوپان کُرد - می باشد. سپس حضرت فرمودند:

«أَ تَعْرِفُ هَذِهِ الْأَسَامِیَ؟ قُلْتُ: لَا وَ اللَّهِ، جُعِلْتُ فِدَاکَ! فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَکُفَّ عَنْ هَذَا فَعَلْتَ، فَقَالَ: إِنَّمَا قُلْتَ، فَقُلْتُ.»

(آیا این اسامی را می شناختی؟ عرض کردم: نه، به خدا سوگند، فدای شما شوم! اگر صلاح می دانید از گفتگو دربارهٔ این موضوع خودداری کنیم. فرمودند: همانا تو گفتی [من از علم انساب آگاهی دارم]، پس من نیز چنین گفتم.)

عرض کردم: همانا من دیگر این سخن را نمی گویم، حضرت فرمودند: من نیز دیگر در این باره چیزی نمی گویم. اکنون آن چیزی را که به خاطر آن آمده ای را سؤال کن. به حضرت عرض کردم: مرا از حکم مردی که به زن خود گفته: تو را به تعداد ستاره های آسمان طلاق دادم، باخبر نمائید؟ حضرت فرمودند: مگر سورهٔ طلاق را نخوانده ای؟ عرض کردم: بله، فرمودند: پس آن را بخوان، لذا من خواندم:

ص: 323

(فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ(1))

«زنان را وقتی که می توانند عدّه نگاه دارند، طلاق دهید. و زمان عدّه را (مدّت سه پاکی) بشمارید.»

بعد [بدون آن که من حرفی دربارهٔ عبد اللَّه بن حسن، و رفتن خود نزد او، و سؤال نمودن از او، و پاسخ او بزنم] حضرت به من فرمودند: آیا در این آیه، ستاره های آسمان هست؟ عرض کردم:نه. در ادامه عرض کردم: پس مردی که به زن خود بگوید: تو را سه بار طلاق دادم، چه حکمی دارد؟ حضرت فرمودند: به کتاب خداوند، و سنّت پیامبرش(صلی الله علیه و آله و سلم)برمی گردد (یعنی یک طلاق به حساب می آید). بعد حضرت فرمودند: طلاق صحیح نیست، مگر در ایّام پاکی زن، و در صورتی که شوهرش با او نزدیکی نکرده باشد، و هنگام طلاق نیز دو شاهد عادل وجود داشته باشد.

در این هنگام با خودم گفتم: این سؤال اوّل، که پاسخ آن را صحیح فرمودند. سپس حضرت فرمودند: سؤال کن. عرض کردم: دربارهٔ مسح کشیدن روی کفش چه می فرمائید؟ پس لبخندی زدند، و بعد فرمودند: هنگامی که روز قیامت می شود، خداوند هر چیزی را به اصلش برمی گرداند، و چرم کفش را نیز به گوسفند برمی گرداند، در آن زمان افرادی که بر روی کفش مسح کشیده اند، خواهند دید وضوی آن ها کجا می رود (یعنی کسانی که روی پوست پای خود مسح کشیده اند، اثر آن بر اعضایشان باقی می ماند. ولی افرادی که بر روی کفش مسح کشیده اند، اثری از آن باقی نخواهد ماند، چرا که چرم کفش، به گوسفند ملحق خواهد شد).

با خودم گفتم: این دوّمین سؤال، که جوابش را صحیح فرمودند. سپس حضرت به من توجه نمودند، و فرمودند: سؤال نما. عرض کردم: مرا از حکم خوردن مار آبی، آگاه فرمائید؟ حضرت فرمودند: همانا خداوند عزّ و جلّ گروهی از بنی اسرائیل را مسخ فرمود، پس هر کدام از آن ها که وارد دریا شدند، تبدیل به مار آبی، و مارماهی، و ماهی بدون فلس و غیر این ها شدند. و هر کدام از آن ها که وارد صحرا شدند، میمون، و خوک، و موش صحرایی، و سوسمار، و به شکل های دیگر درآمدند.

ص: 324

به خودم گفتم: این هم سؤال سوّم، که درست پاسخ دادند. سپس حضرت به طرف من التفات نمودند، و فرمودند: سؤال نما، و برخیز. عرض کردم: دربارهٔ حکم خوردن نبیذ (آبی که خرما در آن بریزند) چه می فرمائید؟ حضرت فرمودند: حلال است. عرض کردم: همانا ما شراب می گیریم، و در آن روغن زیتون، و چیزهای دیگری می ریزیم، و آن را می آشامیم. حضرت فرمودند: أه، أه، آن که شراب بد بو است. پس به حضرت عرض کردم: جان من فدای شما! پس مقصود شما چه نبیذ چه می باشد؟حضرت فرمودند: همانا اهل مدینه از تغییر نمودن طعم آب، و فاسد شدن مزاج خود به سبب آن، به رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)شکایت نمودند، لذا آن حضرت، به مردم مدینه دستور دادند، که چند دانه خرما در آب بیندازند، و بعد آن را بنوشند. از این رو مردم مدینه، به خادم خود امر می کردند، یک مشت خرما، در مشک آب بریزند، و از آن می آشامید، و با آن وضو می گرفتند.

عرض کردم: تعداد خرماهائی که به دست می گرفتند، چند عدد بوده است؟ حضرت فرمودند: به اندازهٔ گنجایش یک مشت، عرض کردم: یک مشت می ریختند، یا دو مشت؟ حضرت فرمودند: گاهی یک مشت، و گاهی دو مشت بوده است. عرض کردم: آن مشک چه مقدار گنجایش داشته است؟ حضرت فرمودند: بین چهل تا هشتاد رطل عراقی.(1)

سماعه، که راوی این حدیث می باشد، نقل کرده: کلبی نسابه گفته است: سپس حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از جای خود حرکت کردند، و برخاستند. لذا من هم برخاستم، و از خانهٔ حضرت خارج شدم، در حالی که من با یک دست خودم، بر روی دست دیگرم می زدم، و با خودم می گفتم: اگر چیزی باشد، در این جا است. و کلبی نسابه همیشه با محبّت اهل بیت(علیهم السلام)، خداوند را پرستش می کرد، تا آن که از دنیا رفت.(2)

ص: 325

دربارهٔ افراد روستا، که در طول این مدّت از دنیا رفته بودند، و کسانی که هنوز زنده هستند، سؤال کردم. پس به من گفت:«قوفه ما نامت، وَ هِیَ بِالنَّبَطِیَّةِ: قِرْدُ الْقَرْیَةِ مَاتَ. فَقُلْتُ لَهُ: مَتَی؟ فَقَالَ لِی: یَوْمَ كَذَا، فِی وَقْتِ کَذَا، فَكَانَ فِی الْوَقْتِ الَّذِی أَخْبَرَنِی بِهِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام).»(1)

(قوفه ما نامت، که به زبان نبطی یعنی: میمون روستا مُرده است. پس از او سؤال کردم: چه زمانی؟ به من گفت: فلان روز، و در فلان زمان. پس (دیدم زمان مرگ او) در همان وقتی که حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به من فرموده بودند، می باشد.)

و همچنین در مورد آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از زمان مرگ افراد، مرحوم قطب الدّین راوندی (قدس سره)، از حسین بن ابی العلاء نقل نموده است: در محضر حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام)بودم، که مردی، یا غلام آن مرد، خدمت حضرت شرفیاب شد، و از رفتار، و بد اخلاقی همسرش شکایت نمود. حضرت فرمودند: با او نزد من بیا. پس وقتی با همسرش نزد حضرت آمد، امام جعفر صادق(علیه السلام)به آن زن فرمودند:

«مَا لِزَوْجِکِ یَشْکُوکِ؟»

(چرا شوهرت از تو شكايت مى كند؟)

آن زن به حضرت عرض کرد: خداوند با او چنین و چنان کند، يعنى خداوند او را بكشد. حضرت به آن زن فرمودند:

«إِنْ ثَبَتِّ عَلَی هَذَا، لَمْ تَعِیشِی إِلَّا یَسِیراً. قَالَتْ: مَا أُبَالِی أَنْ لَا أَرَهُ أَبَداً. فَقَالَ لَهُ: خُذْ بِیَدِ زَوْجَتِکَ فَلَیْسَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهَا إِلَّا ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ، فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ، دَخَلَ

ص: 327

عَلَیْهِ الرَّجُلُ، فَقَالَ(علیه السلام): مَا فَعَلَتْ زَوْجَتُکَ؟ قَالَ: قَدْ وَ اللَّهِ دَفَنْتُهَا السَّاعَةَ. قُلْتُ: مَا کَانَ حَالُهَا؟ قَالَ: کَانَتْ مُعْتَدِیَةً، فَبَتَرَ اللَّهُ عُمُرَهَا، وَ أَرَاحَهُ مِنْهَا.»(1)

(اگر بر همین حال باقی بمانی، بیش از مدّت اندکی زنده نخواهی ماند. آن زن عرض کرد: ترسى ندارم، كه هرگز او را نبينم. حضرت به شوهر آن زن فرمودند: دست همسرت را بگیر [و برو، او زیاد زنده نخواهد ماند]، بین تو و همسرت بیشتر از سه روز باقی نمانده است. پس چون روز سوّم فرارسید، آن مرد بر حضرت وارد شد. در این هنگام حضرت به او فرمودند: همسرت چه می کند؟ عرض کرد: همانا به خدا قسم هم اكنون او را دفن نمودم. راوى مى گويد: به حضرت عرض کردم: حال آن زن چگونه بود؟ حضرت فرمودند: آن زن ظالم بود، از این رو خداوند عُمر او را قطع کرد، و اين مرد را از دست آن زن راحت نمود.)

مرحوم شیخ مفید (قدس سره)در کتاب «اختصاص»، از عروة بن موسی جعفی روایت کرده است: روزی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، در حالی که ما در محضر ایشان مشغول گفتگو بودیم، به ما فرمودند:

«الْیَوْمَ انْفَقَأَتْ عَیْنُ هِشَامِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ فِی قَبْرِهِ، قُلْنَا: وَ مَتَی مَاتَ؟ فَقَالَ: الْیَوْمُ الثَّالِثُ. فَحَسَبْنَا مَوْتَهُ، وَ سَأَلْنَا عَنْ ذَلِکَ، فَکَانَ کَذَلِکَ.»(2)

(امروز چشم های هشام بن عبد الملک در قبرش ترکید. عرض کردیم: چه وقت مرده است؟ حضرت فرمودند: امروز سه روز است. پس ما زمان مرگ او را حسابکردیم، و بعد از زمان مرگ او سؤال کردیم، پس دیدیم زمان مرگ او، همان زمانی می باشد، که امام فرموده بودند.)

ص: 328

در روایات، آگاهی از زمان مرگ افراد، از مصادیق علم مَنَایا و بَلایا می باشد. و معنای این علم، آگاهی اهل بیت نبوّت(علیهم السلام)، از رخدادهایی است، که برای افراد، در آینده روی می دهد. این اتفاق ها در علم منایا، در مورد مرگ، و چگونگی، و زمان آن می باشد. و در علم بلایا، دربارهٔ حوادث و گرفتاری های افراد است. به عبارت دیگر، منایا، جمع منیّه، و به معنای مرگ و میر است. و بلایا، جمع بلیّه، و به معنی رنج ها و گرفتاری ها می باشد. و ائمهٔ اطهار(علیهم السلام)این علم را از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)آموخته اند. چنانچه مرحوم شیخ مفید (قدس سره)از اصبغ بن نباته نقل کرده است: شنیدم حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)می فرمودند:

«إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)عَلَّمَنِی أَلْفَ بَابٍ مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ مِمَّا کَانَ وَ مِمَّا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، کُلُّ بَابٍ مِنْهَا، یَفْتَحُ أَلْفَ بَابٍ، فَذَلِکَ أَلْفُ أَلْفِ بَابٍ، حَتَّی عَلِمْتُ عِلْمَ الْمَنَایَا، وَ الْبَلَایَا، وَ فَصْلَ الْخِطابِ.»(1)

(همانا رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)به من هزار درب از حلال و حرام، از آن چه قبلاً بوده، و آن چه تا روز قیامت خواهد آمد، آموختند. که از هر درب، هزار درب گشوده می شد، که آن ها می شود هزار هزار درب، تا آنجا که من از علم منایا و بلایا، و جدا نمودن حقّ از باطل آگاه شدم.)

و همچنین در کتاب «بصائر الدرجات»، از جناب سلمان فارسی(علیه السلام)نقل شده است: شنیدم حضرت امیر المؤمنین(علیه السلام)می فرمودند:

«عِنْدِی عِلْمُ الْمَنَایَا وَ الْبَلَایَا وَ الْوَصَایَا وَ الْأَنْسَابِ وَ الْأَسْبَابِ وَ فَصْلُ الْخِطَابِ وَ مَوْلِدُ الْإِسْلَامِ وَ مَوْلِدُ الْكُفْرِ أَنَا صَاحِبُ الْمِیسَمِ وَ أَنَا الْفَارُوقُ الْأَکْبَرُ وَ أَنَا صَاحِبُ الْكَرَّاتِ وَ دَوْلَةِ الدُّوَلِ فَسَلُونِی عَمَّا یَكُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.»(2)

ص: 329

(نزد من علم منایا، و بلایا، و وصایای پیامبر، و علم انساب، و اسباب، و جدا نمودن حقّ از باطل، و مکان تولد اسلام و کفر می باشد. من صاحب وسیلۀ علامت گذاری، و تمیز دهندهٔ اعظم، و پیروز در حمله های جنگی، و صاحب دولت دولت ها هستم. پس از من راجع به آن چه تا قیامت پیش می آید، سؤال کنید.)

علم منایا و بلایا از کتاب جفر گرفته شده است. چنانچه شیخ أقدم، مرحوم شیخ صدوق (قدس سره)، در ضمن روایتی از سَدیر صَیْرَفی، از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نقل کرده است:

«نَظَرْتُ فِی کِتَابِ اَلْجَفْرِ صَبِیحَةَ هَذَا اَلْیَوْمِ، وَ هُوَ اَلْکِتَابُ اَلْمُشْتَمِلُ عَلَی عِلْمِ اَلْمَنَایَا وَ اَلْبَلاَیَا وَ الرَّزَایَا، وَ عِلْمِ مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ اَلْقِیمَةِ، اَلَّذِی خَصَّ اَللَّهُ بِهِ مُحَمَّداً(صلی الله علیه و آله و سلم)وَ اَلْأَئِمَّهَ مِنْ بَعْدِهِ(علیهم السلام).»(1)

(صبح امروز در کتاب جفر می نگریستم، و آن کتابی است که مشتمل بر علم منایا و بلایا، و مصائب عظیمه، و آگاهی از آن چه بوده، و آن چه در آینده تا روز قیامت رخ می دهد وجود دارد. همان کتابی که خداوند متعال آن را به محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)و ائمّه بعد از او(علیهم السلام)اختصاص داده است.)

البته اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)، علم منایا و بلایا را به برخی از اصحاب و یاران نزدیک خود، که مورد اطمینان آن بزرگواران بودند نیز آموختند. و فی المثل جنابسلمان(علیه السلام)از این علم آگاهی کامل داشت. کما این که مرحوم شیخ مفید (قدس سره)روایت نموده است: حضرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)فرمودند:

«فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ أَمَرَنِی أَنْ أُطْلِعَهُ عَلَی عِلْمِ الْمَنَایَا وَ الْبَلَایَا وَ الْأَنْسَابِ وَ فَصْلِ الْخِطَابِ.»(2)

ص: 330

(پس همانا خداوند تبارک و تعالی مرا امر کرد که سلمان را از علم منایا و بلایا، و علم انساب، و فصل الخطاب آگاه کنم.)

(همانا این کبوتر نر، صدایش را برای ماده خود در گلو انداخته بود، و می گفت: تو همسر و عروس من هستی، امّا این شخصی که روی تشک نشسته است را از تو بیشتر دوست دارم، لذا از حرف او خندیدم.)

مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)در ادامه این حدیث، از مرحوم ابن شهر آشوب مازندرانی (قدس سره)نقل کرده است: و در روایت دیگری می گوید: کبوتر نر به ماده خود گفت:

«یَا سَكَنِی وَ عِرْسِی مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْكِ وَ مَا حِرْصِی عَلَیْكِ هَذَا الْحِرْصُ إِلَّا طَمَعاً أَنْ یَرْزُقَنِیَ اللَّهُ وُلْداً مِنْكِ یُحِبُّونَ أَهْلَ الْبَیْتِ(علیهم السلام).»(1)

(ای همسر و عروس من! خداوند کسی را خلق نکرده، که بیشتر از تو، او را دوست داشته باشم، این علاقه شدید من به تو نیست، مگر به خاطر آن که خداوند از تو فرزندانی به من روزی کند، که اهل بیت(علیهم السلام)را دوست داشته باشند.)

و همچنین دربارهٔ آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از زبان حیوانات، در روایت دیگری، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از مرحوم صفار (قدس سره)و مرحوم شیخ مفید (قدس سره)، از بزنطی، از برخی از شیعیان نقل نموده است: به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، فاخته،(2) ورشان(3) و پرندهٔ راعبی(4) هدیه دادند. پس حضرت فرمودند:

ص: 332

«أَمَّا الْفَاخِتَهُ فَتَقُولُ: "فَقَدْتُکُمْ فَقَدْتُکُمْ"، فَافْقِدُوهَا قَبْلَ أَنْ تَفْقِدَکُمْ، فَأَمَرَ بِهَا، فَذُبِحَتْ. وَ أَمَّا الْوَرَشَانُ فَیَقُولُ: "قُدِّسْتُمْ قُدِّسْتُمْ"، فَوَهَبَهُ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ. وَ الطَّیْرُ الرَّاعِبِیُّ یَکُونُ عِنْدِی أُسَرُّ بِهِ.»(1)

(امّا فاخته می گوید: "شما را از بین بردم، شما را از بین بردم"، پس فاخته را از بین ببرید قبل از آن که او شما را از بین ببرد. لذا حضرت امر فرمودند تا آن را ذبح کنند. و امّا ورشان می گوید: "شما را مقدّس کردند، شما را مقدّس کردند"، لذا آن را به یکی از اصحاب خود هدیه دادند. و [دربارهٔ کبوتر راعبی فرمودند:] وقتی پرنده راعبی نزد من است، با بودن آن خوشحال می شوم.)

همچنین در مورد آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از زبان پرندگان، در روایت دیگری، مرحوم صفار (قدس سره)، از بَیاع زُطی نقل نموده است: به همراه چند نفر در باغی که متعلق به حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)بود، قرار داشتیم، که گنجشک ها شروع به خواندن نمودند، در این هنگام حضرت فرمودند: آیا می دانید چه می گویند؟ عرض کردیم: فدای شما شوم! نه، به خدا قسم ما نمی دانیم چه می گویند. حضرت فرمودند: آن ها می گویند:«اللَّهُمَّ إِنَّا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِکَ، لَا بُدَّ لَنَا مِنْ رِزْقِکَ، فَأَطْعِمْنَا وَ اسْقِنَا.»(2)

(خداوندا همانا ما آفریده ای از آفریده های تو هستیم، ما ناچاریم از روزی تو بخوریم، پس ما را اطعام نما و سیراب کن.)

و همچنین دربارهٔ آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از زبان حیوانات، در روایت دیگری، از کتاب «بصائر الدرجات»، از عبد اللَّه بن فرقد نقل شده است: با حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)

ص: 333

به طرف مکه حرکت می کردیم، تا آن که به سَرِف(1)

رسیدیم، که ناگاه کلاغی نزدیک ما آمد، و در مقابل حضرت شروع به غارغار نمودن کرد. در این هنگام حضرت فرمودند:

«مُتْ جُوعاً، مَا تَعْلَمُ شَیْئاً إِلَّا وَ نَحْنُ نَعْلَمُهُ إِلَّا أَنَّا أَعْلَمُ بِاللَّهِ مِنْکَ. فَقُلْنَا: هَلْ کَانَ فِی وَجْهِهِ شَیْءٌ؟ قَالَ: نَعَمْ، سَقَطَتْ نَاقَةٌ بِعَرَفَاتٍ.»(2)

(از گرسنگی بمیری، تو چیزی را نمی دانی مگر آن که ما از آن آگاه هستیم، و جز این که ما از تو خدا شناس تر می باشیم. پس عرض کردیم: آیا خبری داشت؟ حضرت فرمودند: بله، شتری در عرفات سقط شده است.)

و همچنین در مورد آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از زبان حیوانات، مرحوم محمّد بن جریر طبری امامی (قدس سره)، از عمرو بن میثم، از برخی از شیعیان نقل کرده است: حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)با برخی از اصحاب خود، به طرف زمینی کشاورزی که متعلق به آن حضرت بود، می رفتند. ناگاه در زمانی که آنان در حال رفتن بودند، گرگی به طرف حضرت آمد. وقتی غلامان حضرت دیدند آن گرگ به طرف ایشان می آید،امام صادق(علیه السلام)به آن ها فرمودند: این گرگ را آزاد بگذارید، و به آن آسیبی نرسانید، که حاجتی دارد.

پس گرگ به حضرت نزدیک شد، تا آن که دست های خود را بر چهارپای امام گذاشت، و با این کار افسار حیوان را گرفت. و حضرت نیز سر خود را پایین آوردند، و گرگ با زبانی که کسی متوجه نمی شد، با حضرت گفتگو کرد. و امام نیز به همان زبان، جواب آن گرگ را دادند. و بعد گرگ با شتاب برگشت. پس اصحاب، خدمت ایشان عرض کردند: چیز عجیبی دیدیم، حضرت به آن ها فرمودند:

ص: 334

«إِنَّهُ أَخْبَرَنِی أَنَّهُ خَلَّفَ زَوْجَتَهُ خَلْفَ هَذَا الْجَبَلِ فِی کَهْفٍ وَ قَدْ ضَرَبَهَا الطَّلْقُ وَ خَافَ عَلَیْهَا فَسَأَلَنِی الدُّعَاءَ لَهَا بِالْخَلَاصِ وَ أَنْ یَرْزُقَهُ اللَّهُ ذَکَراً یَکُونُ لَنَا وَلِیّاً وَ مُحِبّاً فَضَمِنْتُ لَهُ ذَلِکَ.»

(آن گرگ به من خبر داد که همانا جفتش را پشت این کوه، درون غاری گذاشته است، و هم اکنون آن را درد زایمان گرفته، از این رو این گرگ برای جفت خود ترسیده، لذا از من درخواست نمود، تا برای خلاص شدن جفتش از سختی زایمان دعا کنم، و دعا کنم خداوند پسری که دوست و محب ما اهل بیت باشد، روزی آن کند. و من هم، این را برای او ضمانت کردم.)

راوی می گوید: بعد حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)راه افتادند، و ما نیز با ایشان به سمت آن زمین کشاورزی حرکت می کردیم. که حضرت فرمودند:

«إِنَّ الذِّئْبَ قَدْ وُلِدَ لَهُ جِرْوُ ذَکَراً.»

(همانا هم اکنون برای گرگ تولهٔ نری به دنیا آمد.)

راوی در ادامه می گوید: ما یک ماه در زمین کشاورزی حضرت، با ایشان ماندیم. سپس آن حضرت با اصحاب خود بازگشتند، که ناگاه در حال بازگشت، آن گرگ و جفت و توله اش نزد حضرت آمدند، و برای ایشان زوزه کشیدند، حضرت نیز با زبان خودِ آن ها جوابشان را دادند. واصحاب حضرت نیز آن ها را دیدند، و دانستند که فرمایش حضرت، به آنان، دربارهٔ آن حیوان، درست بوده است. بعد حضرت به اصحاب خود فرمودند: آیا متوجه شدید آن ها چه گفتند؟ اصحاب عرض نمودند: نه. امام فرمودند:

«کَانُوا یَدْعُونَ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ بِحُسْنِ الصَّحَابَةِ، وَ دَعَوْتُ لَهُمْ بِمِثْلِهِ، وَ أَمَرْتُهُمْ أَنْ لَا یُؤْذُوا لِی وَلِیّاً وَ لَا لِأَهْلِ بَیْتِی، فَضَمِنُوا لِی ذَلِکَ.»(1)

ص: 335

(آن ها از خداوند برای من و شما، دوستی خوب و نیکوئی را خواستند، و من هم برای آن ها همین دعا را نمودم، و به آن ها امر نمودم، دوستان من و اهل بیت من را اذیت نکنند، و آن ها نیز این امر را برای من ضمانت نمودند.)

و همچنین در مورد آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از زبان حیوانات، مرحوم علامهٔ مجلسی (قدس سره)، از کتاب «بصائر الدرجات» و «اختصاص» نقل کرده است: سلیمان بن خالد روایت نموده است: وقتی أبو عبد اللَّه بلخی و ما، در محضر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)بودیم. ناگهان آهویی را دیدیم که صدا می نمود، و دم خود را حرکت می داد. پس حضرت امام صادق(علیه السلام) فرمودند:

«أَفْعَلُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.»

(ان شاء اللَّه انجام می دهم.)

راوی می گوید: سپس حضرت به طرف ما آمدند، و فرمودند: می دانید این آهو چه گفت؟ عرض کردیم: خداوند متعال، و رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، و فرزند پیامبر بهتر می دانند. حضرت صادق (علیه السلام)به ما فرمودند: همانا آن آهو نزد من آمد، و به من خبر داد، که برخی از اهالی شهر مدینه برای مادهٔ او، دامی قرار داده، و او را صید کرده، و گرفته اند. در حالی که آن ماده آهو، دو بچه دارد، که کوچک می باشند، و مستقل نشده اند، و هنوز آن قدر بزرگ نشده اند، که قدرت چریدن داشته باشند.

لذا آن آهو از من درخواست نمود، که از آن ها بخواهم، آن ماده آهو را آزاد کنند. و بعد نزد من ضامن شد، که اگر صیادان فرصت دهند، تا ماده آهو برگردد، و بچه هایش را شیر دهد، تا آن بچه ها قوی شوند، و بتوانند خود به تنهائي بچرند، آن ماده آهو را نزد آن ها برمی گرداند. حضرت در ادامه فرمودند: من آن آهو را به جهت انجام این کار قسم دادم، لذا آن آهو برای من قسم خورد، و گفت:

ص: 336

«بَرِئْتُ مِنْ وَلَایَتِکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ إِنْ لَمْ أَفِ، وَ أَنَا فَاعِلٌ ذَلِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ. فَقَالَ الْبَلْخِیُّ: سُنَّةٌ فِیکُمْ، کَسُنَّةِ سُلَیْمَانَ(علیه السلام).»(1)

(از ولایت شما اهل بیت بیزار باشم، اگر به این شرط وفا نکنم، و ان شاء اللَّه من هم این کار را انجام خواهم داد. مرد بلخی گفت: این سنّتی در بین شما اهل بیت است، مثل سنّت سلیمان(علیه السلام).)

و در روایت دیگری، در مورد آگاهی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)از غیب، مرحوم قطب الدّین راوندی (قدس سره)، از صفوان بن یحیی، از جابر نقل کرده است: در محضر حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)بودم، که با حضرت به مردی برخورد کردیم، که بزغاله ای را خوابانده بود، تا آن را ذبح نماید. ناگاه بزغاله صدایی کرد، لذا حضرت امام صادق(علیه السلام)فرمودند:

«كَمْ ثَمَنُ هَذَا اَلْجَدْیِ؟»

(قیمت این بزغاله چقدر است؟)

آن مرد عرض کرد: چهار درهم، پس حضرت از جیب خود چهار درهم بیرون آوردند، و به او دادند، و فرمودند: آزادش کن. جابر می گوید: پس حرکت کردیم، تا این که در بین راه به بازی برخورد کردیم، که به پرنده ای حمله کرده بود، پس پرنده صدائی نمود. در این هنگام حضرت امامجعفر صادق(علیه السلام)به باز اشاره نمودند، لذا دست از آن پرنده برداشت. پس به حضرت عرض کردم: همانا از شما کارهای عجیبی دیدم. حضرت فرمودند:

«نَعَمْ، إِنَّ اَلْجَدْيَ لَمَّا أَضْجَعَهُ اَلرَّجُلُ لِيَذْبَحَهُ وَ بَصُرَ بِي، قَالَ: أَسْتَجِيرُ بِاللَّهِ وَ بِكُمْ أَهْلَ اَلْبَيْتِ مِمَّا يُرَادُ بِي. وَ كَذَلِكَ قَالَتِ اَلدُّرَّاجَةُ. وَ لَوْ أَنَّ شِيعَتَنَا اِسْتَقَامَتْ، لَأَسْمَعْتُهُمْ مَنْطِقَ اَلطَّيْرِ.»(2)

ص: 337

(بله، همانا وقتی آن مرد، بزغاله را خواباند، تا آن را ذبح کند، بزغاله نگاهی به من نمود، و گفت: به خداوند و شما اهل بیت پناه می برم، از قصدی که این مرد در مورد من دارد. همان گونه که پرنده هم همین را گفت. و همانا اگر شیعیان ما استقامت نمایند، آن ها را از زبان پرندگان آگاه می کنم.)

صحبت کردن اهل بیت(علیهم السلام)با حیوانات، امر عجیبی نیست. و قبل از ایشان، گفتگو کردن انبیاء(علیهم السلام)با حیوانات امری مسبوق به سابقه بوده است. و روایات و آیات قرآن دلالت می کند، که انبیاء عظام(علیهم السلام)، چونان حضرت سلیمان(علیه السلام)با حیوانات سخن گفته اند. چنانچه خداوند متعال در قرآن مجید از زبان حضرت سلیمان(علیه السلام)می فرماید:

(وَ قَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ(1))

«و گفت: ای مردم، به ما زبان پرندگان را آموختند.»

از این رو در سورهٔ مبارکهٔ نمل، دربارهٔ سخن گفتن حضرت سلیمان(علیه السلام)، با هدهد، آیاتی وجود دارد. و خداوند متعال می فرماید:

(فَمَكَثَ غَيْرَ بَعِيدٍ فَقَالَ أَحَطْتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِ وَجِئْتُكَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ يَقِينٍ (23) إِنِّي وَجَدْتُ امْرَأَةً تَمْلِكُهُمْ وَ أُوتِيَتْ مِنْ كُلِّ شَیْءٍ وَ لَهَا عَرْشٌ عَظِيمٌ(2))

«پس از اندک زمانی، هدهد حاضر شد، و به سلیمان(علیه السلام)گفت: من به چیزی که تو از آن آگاه نشده ای، خبر یافتم، و از ملک سبا برای تو خبری راست، و مهم آوردم. همانا در آنجا زنی را یافتم، که بر مردم آن کشور پادشاهی داشت، و به آن زن، هر نوع دولت و نعمت عطا شده بود، و تخت با عظمتی داشت.»

و همچنین در همین سورهٔ مبارکه، دربارهٔ صحبت نمودن حضرت سلیمان(علیه السلام)، با رئیس گروهی از مورچه ها، آیاتی وجود دارد، و در این باره خداوند متعال می فرماید:

ص: 338

(حَتَّىٰ إِذَا أَتَوْا عَلَىٰ وَادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لَا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لَا يَشْعُرُونَ (18) فَتَبَسَّمَ ضَاحِكاً مِنْ قَوْلِهَا وَ قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلَىٰ وَالِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صَالِحاً تَرْضَاهُ وَ أَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبَادِكَ الصَّالِحِينَ(1))

«تا چون به وادی مورچگان رسید مورچه ای گفت: ای مورچه ها، همه به خانه های خود روید، مبادا سلیمان و سپاهیانش ندانسته شما را پایمال کنند. سلیمان از گفتار آن مورچه خندید، و گفت: پروردگارا، مرا توفیق شکر نعمت خود، که به من، و پدر و مادرم عطا فرمودی عنایت فرما و مرا به عمل صالح خالصی که تو بپسندی موفق بدار و مرا به لطف و رحمت خود در صف بندگان خاص شایسته ات داخل گردان.»

و از آن جائی که حضرت سلیمان نبیّ(علیه السلام)از زبان حیوانات آگاهی داشت، و با آن ها صحبت می نمود، حافظ شیرازی نیز در این باره می گوید:

نظر کردن به درویشان، مُنافیِّ بزرگی نیست *** سلیمان با چُنان حشمت، نظرها بود با مورش

(گنجینه های زمین و کلیدهای آن نزد ما اهل بیت است. و اگر بخواهم، می توانم با به زمین زدن یکی از پاهایم، به آن بگویم، هر چه طلا درون خود داری را خارج نما، و زمین هم آن ها خارج می نماید.)

راوی می گوید: سپس حضرت با یکی از پاهای خود بر زمین خطّی کشیدند، و به زمین خطاب فرمودند، پس زمین شکافته شد. بعد با دست خود اشاره کردند، و شمش طلائی که به اندازۀ یک وجب بود را از آن بیرون آوردند. سپس فرمودند:

«انْظُرُوا حَسَناً، فَنَظَرْنَا، فَإِذَا سَبَائِکُ کَثِیرَةٌ بَعْضُهَا عَلَی بَعْضٍ، یَتَلَأْلَأُ، فَقَالَ لَهُ بَعْضُنَا: جُعِلْتُ فِدَاکَ، أُعْطِیتُمْ مَا أُعْطِیتُمْ، وَ شِیعَتُکُمْ مُحْتَاجُونَ. قَالَ: فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ سَیَجْمَعُ لَنَا وَ لِشِیعَتِنَا الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةَ، وَ یُدْخِلُهُمْ جَنَّاتِ النَّعِیمِ، وَ یُدْخِلُ عَدُوَّنَا الْجَحِیمَ.»(1)

(خوب نگاه کنید! وقتی نگاه کردیم، شمش های فراوانِ درخشانی را که بر روی هم بودند را دیدیم. پس یکی از ما، به حضرت عرض کرد: جانم فدای شما! به شما دادهشده، آن چه داده شده است - یعنی به شما چه نعمت های فوق العاده ای عنایت شده است - ولی شیعیان شما نیازمند هستند. حضرت فرمودند: همانا خداوند به زودی برای ما، و شیعیان ما، دنیا و آخرت را جمع خواهد کرد، و آن ها را به بهشت پر نعمت می برد، و دشمنان ما را داخل دوزخ می کند.)

ناگاه گریه نمودم، لذا حضرت فرمودند: ای داوود! چرا گریه می کنی؟ عرض کردم: ای پسر رسول خدا! همانا گروهی به ما می گویند:

«خداوند هیچ چیزی را به شما شیعیان اختصاص نداده، مگر این که آن را به دیگران هم عنایت کرده است. و هیچ فضیلتی را به شما نداده، مگر این که آن را به دیگران نیز عنایت کرده است. و شما هیچ برتری بر ما ندارید، و با دیگران یکسان هستید.»

در این هنگام حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)فرمودند: آن ملعون ها دروغ گو می باشند. سپس حضرت برخاستند، و پای خود را بر زمین زدند، و بعد فرمودند:

«كُونِي بِقُدْرَةِ اللَّهِ، فَإِذَا سَفِينَةٌ مِنْ يَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ، وَسَطُهَا دُرَّةٌ بَيْضَاءُ، وَ عَلَى أَعْلَى السَّفِينَةِ رَايَةٌ خَضْرَاءُ، عَلَيْهَا مَكْتُوبٌ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ، يَقْتُلُ الْقَائِمُ (علیه السلام)الْأَعْدَاءَ، وَ يَبْعَثُ الْمُؤْمِنُونَ، وَ يَنْصُرُهُ اللَّهُ بِالْمَلاَئِكَةِ.»

(به قدرت خداوند ایجاد شو، پس ناگاه کشتی قرمز رنگی نمایان شد، و در وسط آن درّی سفید بود، و بر بالای کشتی پرچم سبزی وجود داشت، که روی آن نوشته شدهبود: خدائی جز اللّه نیست، محمّد رسول خدا است، قائم آل محمّد(علیهم السلام)دشمنان را خواهد کشت، و خداوند مؤمنین را (به جهت قائم(علیه السلام)) مبعوث می کند، و قائم آل محمّد(علیه السلام)را به وسیلهٔ ملائکه یاری می نماید.)

پس در این هنگام، چهار صندلی، که از انواع جواهرات بود، در وسط کشتی دیدم. پس حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)روی یکی از صندلی ها نشستند، و من هم روی یکی از آن ها نشستم، و فرزندشان حضرت موسی کاظم(علیه السلام)نیز روی یکی دیگر از آن ها نشستند، و فرزند دیگر حضرت، اسماعیل هم روی یکی از آن ها نشست.

سپس حضرت خطاب به کشتی فرمودند: به برکت خداوند عزّ و جلّ حرکت کن. پس کشتی در بین دریائی که سفیدتر از شیر، و شیرین تر از عسل بود، حرکت کرد، تا رسیدیم به کوه هائی که

ص: 341

از دُرّ و یاقوت بود. تا آنجا که به جزیره ای برخورد کردیم، که وسط آن گنبدهائی از دُرّ سفید وجود داشت، که ملائکه در آن جا جمع شده بودند، و با صدای بلند می گفتند: خوش آمدید، خوش آمدید، یا ابن رسول اللّه!

بعد حضرت فرمودند: این گنبدها متعلق به أئمه ای که از آل محمّد(علیهم السلام)هستند، می باشد. و هر وقت، یک نفر از آن ها از دنیا برود، وارد یکی از آن ها خواهد شد، تا زمانی فرا برسد، که خداوند متعال دربارهٔ آن فرموده است:

(ثُمَّ رَدَدْنَا لَكُمُ الْكَرَّةَ عَلَيْهِمْ وَ أَمْدَدْنَاكُمْ بِأَمْوَالٍ وَ بَنِينَ وَ جَعَلْنَاكُمْ أَكْثَرَ نَفِيراً(1))

«شما [اهل بیت رسالت] را مرتبه ای دیگر به عالم دنیا باز می گردانیم، و بر آن ها غلبه می دهیم، و به وسیلهٔ مال و فرزندان شما را مدد خواهیم کرد، و عدّهٔ شما را بیشتر از دشمن می گردانیم.»داوود بن کثیر رقی، که راوی این روایت ارزشمند می باشد، در ادامه این حدیث شریف نقل کرده است:

«ثُمَّ ضَرَبَ يَدُهُ إِلَى أَسْفَلِ الْبَحْرِ، فَاسْتَخْرَجَ مِنْهُ دُرّاً وَ يَاقُوتاً، فَقَالَ: يَا دَاوُدُ، إِنْ كُنْتَ تُرِيدُ الدُّنْيَا فَخُذْهَا. فَقُلْتُ: لاَ حَاجَةَ لِي فِي الدُّنْيَا يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ. فَأَلْقَاهُ فِي الْبَحْرِ، ثُمَّ اسْتَخْرَجَ مِنْ رَمْلِ الْبَحْرِ، فَإِذَا مِسْكٌ وَ عَنْبَرٌ وَ اشْتَمَّهُ وَ اشْتَمَمْنَاهُ، ثُمَّ رَمَى بِهِ فِي الْبَحْرِ.»

(سپس حضرت دست مبارک خود را به کف دریا زدند، و مقداری درّ و یاقوت از آن خارج نمودند. و فرمودند: ای داوود! اگر طالب دنیا هستی، این جواهرات را بگیر. عرض کردم: من حاجتی در دنیا ندارم، یا ابن رسول اللّه! از این رو حضرت آن ها را به دریا ریختند، و سپس مقداری از شن های کف دریا را بیرون آوردند، که ناگاه دیدم

ص: 342

مُشک و عَنبر است، و حضرت آن ها را استشمام نمودند، و ما هم آن ها را استشمام کردیم، سپس حضرت آن ها را به دریا ریختند.)

و بعد حضرت امام صادق(علیه السلام)فرمودند: برخیزید، تا به امیر المؤمنین، علیّ بن ابی طالب(علیه السلام)، و أبو محمّد، حسن بن علیّ(علیه السلام)، و أبو عبد اللّه، حسین بن علیّ(علیه السلام)، و أبو محمّد، علیّ بن الحسین(علیه السلام)، و أبو جعفر، محمّد بن علیّ(علیه السلام)، سلام کنیم. پس به امر حضرت حرکت کردیم، تا به گنبدی، که در بین آن گنبدها بود، رسیدیم.

بعد حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)پردهٔ آن را بلند نمودند. پس ناگاه امیرالمؤمنین، علیّ بن أبی طالب(علیه السلام)را دیدیم، که در آنجا نشسته بودند، و بر حضرت سلام کردیم. سپس به قبّهٔ امام حسن(علیه السلام)رفتیم، و به ایشان سلام کردیم، و خارج شدیم. بعد به قبّهٔ امام حسین(علیه السلام)رفتیم، و به ایشان هم سلام نمودیم، و خارج شدیم. سپس به قبهٔ امام سجّاد(علیه السلام)رفتیم، و به ایشان نیز سلام نمودیم، و خارج شدیم. بعدبه قبهٔ امام باقر(علیه السلام)وارد شدیم، و به ایشان نیز سلام کردیم، و بیرون آمدیم. سپس حضرت صادق(علیه السلام)فرمودند:

«انْظُرُوا عَلَى يَمِينٍ الْجَزِيرَةِ. فَإِذَا قِبَابٌ لاَ سُتُورَ عَلَيْهَا، قَالَ: هَذِهِ لِي، وَ لِمَنْ يَكُونُ مِنْ بَعْدِي مِنَ الْأَئِمَّةِ. ثُمَّ قَالَ: انْظُرُوا إِلَى وَسَطِ الْجَزِيرَةِ، هَذِهِ لِلْقَائِمِ(علیه السلام)مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه و آله و سلم)، ثُمَّ قَالَ: ارْجِعُوا، فَرَجَعْنَا، ثُمَّ قَالَ: كُونِي بِقُدْرَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فَإِذَا نَحْنُ فِي مَجْلِسِنَا كَمَا كُنَّا.»(1)

(به طرف راست جزیره نگاه کنید، پس ناگاه گنبدهائی را دیدیم که بر آن ها پرده ای نبود، حضرت فرمودند: این ها متعلق به من، و أئمه ای که بعد از من می آیند، می باشد. و بعد فرمودند: به وسط جزیره نگاه کنید؛ این قبّه متعلق به قائم آل محمّد(علیهم السلام)است. و سپس فرمودند: بازگردید، پس برگشتیم. بعد خطاب به کشتی

ص: 343

فرمودند: به قدرت خداوند حرکت کن، پس ناگهان به همان مکانی که قبلاً بودم، برگشتیم.)

کردند، و به معلی دادند، و فرمودند: آن را بخوان، در آن نوشته شده بود: بسم اللَّه الرحمن الرحیم، لا إله إلا اللَّه، محمّد رسول اللَّه، علیّ المرتضی، و الحسن، و الحسین، و علیّ بن الحسین، یکی یکی، تا حسن بن علیّ، و فرزندشان [حضرت مهدی](علیهم السلام)در آن نوشته شده بود.)

حضرت اسرافیل(علیه السلام)در صور می دمد، و همگان می میرند. و بعد دو مرتبه، در آن می دمد، همه زنده، و برانگیخته می شوند.

ذات مقدّس ربوبی جلّ جلاله، به برخی از حضرات انبیاء عظام(علیهم السلام)، و به وجود نازنین چهارده معصوم(علیهم السلام)هم این قدرت را عنایت فرموده، که چونان حضرت اسرافیل(علیه السلام)، آن بزرگواران هم بتوانند مردگان را زنده نمایند. گرچه سال ها از مرگ شخصی گذشته باشد. کما این که خداوند متعال به حضرت عزائیل(علیه السلام)نیز قدرت قبض روح نمودن انسان ها را عنایت فرموده است. از این رو در بارهٔ زندن نمودن آن چهار پرنده، به دست حضرت ابراهیم(علیه السلام)، در کلام اللّه مجید آمده است:

(وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَىٰ ۖ قَالَ أَوَ لَمْ تُؤْمِنْ ۖ قَالَ بَلَىٰ وَلَٰكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي ۖ قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَىٰ كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا ۚ وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ(1))

«و چون ابراهیم گفت: پروردگارا! به من نشان بده چگونه مردگان را زنده خواهی کرد؟ خداوند فرمود: مگر باور نداری؟ گفت: آری، لیکن می خواهم (با مشاهده زنده شدن مردگان) اطمینان قلبی پیدا کنم. خداوند فرمود: پس چهار پرنده بگیر، و گوشت آن ها را در نزد خود با هم درآمیز، آن گاه هر قسمتی از گوشت ها را بر سر کوهی قرار بده، سپس آن پرندگان را بخوان، که شتابان به سوی تو می آیند؛ و بدان که خداوند (بر همه چیز) توانا و دانا می باشد.»

همان گونه که در این آیهٔ شریفه نیز تصریح شده، حضرت ابراهیم(علیه السلام)، به اذن خداوند متعال، آن چهار پرنده را بعد از آن که ذبح کرد، و گوشت و پوست و استخوان آن ها را با هم مخلوط نمود، آن ها را خواند، پس به اذن خداوند متعال، و به اعجاز حضرت ابراهیم(علیه السلام)، آن پرندگان زنده شدند.

ص: 346

چنانچه حضرت عیسی(علیه السلام)هم، به اذن ذات مقدّس ربوبی تبارک و تعالی، قادر بود مردگان را زنده نماید. کما این که در قرآن به این مطلب تصریح شده، و خداوند متعال در این باره، در آیه ای از قرآن مجید می فرماید:

(وَ أُحْيِي الْمَوْتَىٰ بِإِذْنِ اللَّهِ(1))

«و مردگان را به امر خداوند زنده می کنم.»

پیامبران الهی که جای خود دارند، حتّی به اذن خداوند متعال به وسیلهٔ جزئی از بدن گاو قوم بنی اسرائیل نیز مرده ای زنده شده است. آن هم وقتی قوم بنی اسرائیل، در مورد قاتل شخصی کهاو را کشته بودند، از حضرت موسی(علیه السلام)سؤال نمودند، خداوند متعال به ایشان وحی فرمود؛ گاوی که دارای مشخصات فوق العاده، و ویژه ای است را ذبح نماید، و دُم آن را به متوفی بزند، تا مقتول زنده شده، و قاتل خود را معرفی نماید. چنانچه در قرآن مجید در این مورد آمده است:

(فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا ۚ كَذَٰلِكَ يُحْيِي اللَّهُ الْمَوْتَىٰ(2))

«پس دستور دادیم بعضی از اعضاء گاو را بر بدن مقتول بزنید (تا زنده شود و قاتل خود را معرفی کند). این گونه خداوند مردگان را زنده می نماید.»

به هر ترتیب همان گونه که به اذن ذات مقدّس ربوبی جلّ جلاله، مَلکی از ملائکه خداوند متعال قادر است مردگان را زنده نماید، به اذن خداوند متعال، با دُم گاوی نیز مرده زنده می گردد. از این رو تشکیک در این معجزهٔ اهل بیت(علیهم السلام)، یا از روی جهل، و یا از روی عناد و دشمنی می باشد. که افرادی که از روی عناد، معجزات اولیاء الهی را انکار می کنند، چونان افرادی هستند، که خود را به خواب زده اند. لذا انسان خواب را می توان بیدار کرد، ولی کسی که خود را به خواب زده، از خواب دشمنی و عناد بیدار نمی شود. و چنین افرادی مصداق این آیه شریفه می باشند، که خداوند متعال دربارهٔ آن ها فرموده است:

ص: 347

(فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً ۖ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ(1))

«در دل های آن ها بیماری [عناد] است، لذا خداوند [با دور کردن آن ها از رحمت خویش] بر بیماری آن ها بیفزاید، و برای آن ها عذابی دردناک خواهد بود، به سبب آن که (آیات خداوند را) تکذیب می نمودند.»

به هر ترتیب یکی از معجزاتی که چونان برخی از حضرات انبیاء عظام(علیهم السلام)، از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)نیز به منسه ظهور رسیده است، معجزهٔ احیاءاموات؛ و زنده شدن مردگان می باشد. چنانچه مرحوم صفار (قدس سره)، در کتاب ارزشمند «بصائر الدرجات»، از داوود بن کثیر رقّی روایت کرده است:

یکی از شیعیان و دوستان ما، اعمال حجّ را انجام داد، و خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)رسید. و عرض کرد: پدر و مادرم فدای شما شوند! همانا همسرم فوت شده است، و من تنها مانده ام. حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به او فرمودند:

«أَ فَکُنْتَ تُحِبُّهَا؟ قَالَ: نَعَمْ، جُعِلْتُ فِدَاکَ! قَالَ: ارْجِعْ إِلَی مَنْزِلِکَ، فَإِنَّکَ سَتَرْجِعُ إِلَی الْمَنْزِلِ، وَ هِیَ تَأْکُلُ شَیْئاً. قَالَ: فَلَمَّا رَجَعْتُ مِنْ حَجَّتِی، وَ دَخَلْتُ مَنْزِلِی، رَأَیْتُهَا قَاعِدَةً وَ هِیَ تَأْکُلُ.»(2)

(آیا او را دوست داشتی؟ عرض کرد: بله، فدای شما شوم! حضرت فرمودند: به خانه ات برگرد، همانا تو به زودی به خانه ات برمی گردی، در حالی که او مشغول غذا خوردن است. آن مرد گفته: زمانی که از مکه برگشتم، و داخل خانه ام شدم، دیدم او نشسته است، و غذا می خورد.)

و در روایت دیگری، دربارهٔ احیاء اموات؛ و زنده شدن مردگان، به وسیلهٔ حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، مرحوم ثقة الإسلام کلینی (قدس سره)، از جمیل بن دراج نقل کرده است: در محضر حضرت

ص: 348

امام جعفر صادق(علیه السلام)بودم، که زنی خدمت حضرت رسید، و گفت: پسر خود را در حالی ترک کرده، که او از دنیا رفته، و ملافه ای بر رویش کشیده است. پس حضرت به آن زن فرمودند:«لَعَلَّهُ لَمْ يَمُتْ، فَقُومِي، فَاذْهَبِي إِلَى بَيْتِكِ، فَاغْتَسِلِي، وَ صَلِّي رَكْعَتَيْنِ، وَ اُدْعِي وَ قُولِي: يَا مَنْ وَهَبَهُ لِي، وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً، جَدِّدْ هِبَتَهُ لِی، ثُمَّ حَرِّكِيهِ، وَ لاَ تُخْبِرِي بِذَلِكَ أَحَداً. قَالَتْ: فَفَعَلَتُ، فَحَرَّکْتُهُ، فَإِذَا هُوَ قَدْ بَکَی.»(1)

(شاید او نمرده باشد، لذا برخیز، و هم اکنون به خانه ات برو، و بعد غسل کن، و دو رکعت نماز بخوان، و دعا کن، و بگو: ای خداوندی که این فرزند را به من عنایت کردی، در حالی که فرزندی نداشتم، بر من لطف کرده، دو مرتبه فرزندم را به من برگردان، سپس او را حرکت بده، و کسی را از این قضیه باخبر نکن. آن زن می گوید: آن چه حضرت فرمودند را انجام دادم، و بعد او را حرکت دادم، پس همانا او گریه نمود [و دو مرتبه زنده شد].)

همچنین دربارهٔ احیاء اموات؛ و زنده شدن مردگان، توسط حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)، در روایت دیگری، مرحوم قطب الدّین راوندی (قدس سره)، از حضرت امام رضا(علیه السلام)، از پدر بزرگوارشان، حضرت امام کاظم(علیه السلام)روایت کرده است:

مردی خدمت حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)آمد، و عرض کرد: جان خود را نجات بدهید، چرا که فلانی فرزند فلان شخص، دربارهٔ شما نزد منصور دوانیقی سخن چینی نموده، و گفته است: همانا شما از مردم برای خود بیعت می گیرید، تا بر علیه بنی عبّاس قیام کنید. در این هنگام حضرت امام صادق(علیه السلام)تبسمی کردند، و فرمودند:

«يَا [أَبَا] عَبْدِ اَللَّهِ! لاَ تَرُعْ، فَإِنَّ اَللَّهَ إِذَا أَرَادَ إِظْهَارَ فَضِيلَةٍ كُتِمَتْ أَوْ جُحِدَتْ أَثَارَ عَلَيْهَا حَاسِداً بَاغِياً يُحَرِّكُهَا حَتَّى يُبَيِّنَهَا.»

ص: 349

(ای [أبا] عبد اللّه! نگران نباش، زیرا هرگاه خداوند اراده نماید، فضیلتی که پنهان یا انکار شده را ظاهر نماید، حسودِ سرکشی را برمی انگیزاند، که [با حسادت خود،] آن فضیلت را تکان دهد، تا آشکار گردد.)

بعد حضرت فرمودند: اکنون کنار من بنشین تا دنبال من بیایند، آن گاه با من به آنجا بیا، تا شاهد جریان قدرت خداوند باشی؛ قدرتی که با وجود آن، هیچ چیز نمی تواند آن را از مؤمن بگرداند. پس بعد از مدّتی فرستاده منصور نزد حضرت آمد، و عرض کرد: امیر المؤمنین - یعنی منصور دوانیقی - شما را طلب نموده است.

لذا حضرت امام صادق(علیه السلام)از آنجا خارج شدند، و نزد منصور دوانیقی که فوق العاده خشمگین و ناراحت بود، رفتند. وقتی منصور دوانیقی حضرت را دید به ایشان عرض کرد: تو کسی هستی که برای خودت از مسلمان ها بیعت گرفته ای، و قصد داری جمع آن ها را متفرق نمائی، و برای نابودی آنان سعی می کنی، و آنان را به جان هم می اندازی؟ حضرت امام صادق(علیه السلام) به منصور دوانیقی فرمودند:

«مَا فَعَلْتُ شَيْئاً مِنْ هَذَا.»

(من هیچ یک از این کارها را انجام نداده ام.)

منصور دوانیقی عرض کرد: فلان شخص می گوید، که همانا تو این کار را انجام داده ای، و او، یکی از افرادی می باشد، که تو از آن ها خواسته ای همگی با تو بیعت نمایند. حضرت فرمودند: او دروغ می گوید. منصور عرض کرد: همانا من او را قسم می دهم، اگر قسم خورد، خودم را از تو آسوده می کنم. حضرت امام صادق(علیه السلام)فرمودند:

«إِنَّهُ إِذَا حَلَفَ كَاذِباً بَاءَ بِإِثْمٍ.»

(اگر قسم دروغ یاد کند، گناهش به او باز خواهد گشت، و به کیفر گناهش می رسد.)

پس منصور دوانیقی به دربان خود گفت: این مرد را دربارهٔ آن چیزهائی که دربارهٔ ایشان - یعنی حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)- گفته، قسم بده. پس دربان به آن مرد گفت: بگو: قسم به خداوندی که معبودی جز او نیست، و او را قسم های شدیدی داد. در این هنگام، حضرت امام

ص: 350

جعفر صادق(علیه السلام)به او فرمودند: او را به این نحو قسم نده. چرا که شنیدم پدرم از قول جدّم حضرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)می فرمودند:

«إِنَّ مِنَ اَلنَّاسِ مَنْ يَحْلِفُ كَاذِباً، فَيُعَظِّمُ اَللَّهَ فِي يَمِينِهِ وَ يَصِفُهُ بِصِفَاتِهِ اَلْحُسْنَى، فَيَأْتِي تَعْظِيمُهُ لِلَّهِ عَلَى إِثْمِ كَذِبِهِ وَ يَمِينِهِ، فَيُؤَخِّرُ عَنْهُ اَلْبَلاَءَ.»

(همانا برخی از مردم هستند که قسم دروغ می خورند، و در قسم خود از خداوند به بزرگی یاد می نمایند، و او را با صفات نیکویش توصیف می کنند، و این بزرگ شمردن خداوند، بر دروغ و قسم او غالب می شود، و عذاب از او به تأخیر می افتد.)

در ادامه حضرت به او فرمودند: به من اجازه بده، او را به سوگندی قسم بدهم، که پدرم آن را از جدّم، از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)برای من نقل کرده است. و آن این که رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)فرمودند: هر کس به دروغ، به این نحو قسم بخورد، گناهش به او باز خواهد گشت، و به کیفر گناهش می رسد. از این رو منصور دوانیقی عرض کرد: ای جعفر! پس شما او را قسم بدهید. لذا حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به آن مرد فرمودند:

«قُلْ: إِنْ كُنْتُ كَاذِباً عَلَيْكَ، فَقَدْ بَرِئْتُ مِنْ حَوْلِ اَللَّهِ وَ قُوَّتِهِ وَ لَجَأْتُ إِلَى حَوْلِي وَ قُوَّتِي. فَقَالَهَا اَلرَّجُلُ. فَقَالَ اَلصَّادِقُ(علیه السلام): اَللَّهُمَّ إِنْ كَانَ كَاذِباً فَأَمِتْهُ. فَمَا اِسْتَتَمَّ كَلاَمَهُ حَتَّى سَقَطَ اَلرَّجُلُ مَيِّتاً، وَ اُحْتُمِلَ، وَ مَضَى بِهِ، وَ سُرِّيَ عَنِ اَلْمَنْصُورِ، وَ سَأَلَهُ عَنْ حَوَائِجِهِ.»

(بگو: اگر به شما دروغ بسته باشم، پس همانا از قدرت خداوند، بیزار می باشم، و به قدرت خودم پناه می بردم. پس آن مرد، همین که این جمله را گفت، حضرت امام صادق(علیه السلام)فرمودند: خداوندا! اگر دروغ می گوید، او را بمیران. پس هنوز فرمایش حضرت تمام نشده بود، که آن مرد افتاد، و مُرد، و جنازه اش را برداشتندو بردند. و خشم منصور برطرف شد، و از نیازهای حضرت سؤال کرد [تا حوائج ایشان را برآورده نماید].)

ص: 351

در این هنگام حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام)به منصور دوانیقی فرمودند: من به غیر از خداوند از هیچ کس درخواست و حاجتی ندارم، و فقط زودتر مرا به خانواده ام برسان، چرا که دل های آن ها به من وابسته است. منصور به حضرت عرض کرد: اختیار با شما است، هر کار می خواهید انجام بدهید. پس حضرت با احترام از نزد او رفتند، در حالی که منصور از حضرت و کارهای ایشان متحیر شده بود.

در این بین، برخی می گفتند: مگر چه اتفاقی افتاده است؟ شخصی ناگهان فوت نموده، و این چیزها زیاد اتفاق می افتد. و مردم از کنار آن شخصِ مرده عبور می کردند، و به او نگاه می نمودند، پس وقتی او را داخل تابوت گذاشتند، مردم در مورد او صحبت می کردند، و برخی از آن ها او را شماتت می کردند، و بعضی هم او را ستایش می نمودند، که ناگهان آن مَرد مُرده، در تابوت خود نشست، و کفنش را از صورتش کنار زد، و گفت:

«يَا أَيُّهَا اَلنَّاسُ! إِنِّي لَقِيتُ رَبِّي بَعْدَكُمْ، فَلَقَّانِي اَلسَّخَطَ وَ اَللَّعْنَةَ وَ اِشْتَدَّ غَضَبُ زَبَانِيَّتِهِ عَلَیَّ لِلَّذِي كَانَ مِنِّي إِلَى جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ اَلصَّادِقِ، فَاتَّقُوا اَللَّهَ وَ لاَ تَهْلِكُوا فِيهِ كَمَا هَلَكْتُ. ثُمَّ أَعَادَ كَفَنَهُ عَلَى وَجْهِهِ وَ عَادَ فِي مَوْتِهِ. فَرَأَوْهُ لاَ حَرَاكَ بِهِ وَ هُوَ مَيِّتٌ، فَدَفَنُوهُ، وَ بَقُوا حَائِرِينَ فِي ذَلِكَ.»(1)

(ای مردم! همانا من بعد از شما، پروردگارم را ملاقات نمودم، پس عذاب، و لعنت، و غضب شدیدی مرا به خاطر آن کاری که با جعفر بن محمّد صادق انجام دادم، فراگرفت. پس از خداوند بترسید، و در مورد آن حضرت خود را به هلاک نیندازید، همان گونه که من هلاک شدم. سپس دوباره کفنش را بر صورتش کشید، و به مرگخود بازگشت. پس مردم دیدند که دیگر هیچ حرکتی نمی کند، و مُرده است، لذا مردم او را دفن کردند، و از این ماجرا متحیر شدند.)

ص: 352