انقراض حیوانات
مشخصات کتاب
سرشناسه: سیاره مقدم، مهدی، 1384-، گردآورنده
عنوان و نام پدیدآور: انقراض حیوانات/گردآورندگان مهدی سیاره مقدم، سید حسام الدین سیف.
مشخصات نشر: اصفهان: انتشارات امیرفدک، 1397.
مشخصات ظاهری: 70 ص.: مصور( رنگی).
شابک: 4-88-6446-622-978 400000 ریال
وضعیت فهرست نویسی: فیپا
یادداشت: کتابنامه: ص.63.
موضوع: گونه های در حال انقراض - ادبیات کودکان و نوجوانان
موضوع: Endangered species -- Juvenile literature
موضوع: حیوان های کمیاب - ادبیات کودکان و نوجوانان
موضوع: Rare animals - Juvenile literature
شناسه افزوده: سیف، سید حسام الدین، 1385-، گردآورنده
رده بندی کنگره: QH75/س9الف8 1397
رده بندی دیویی: [ج]333/9542
شماره کتابشناسی ملی: 5516256
خیراندیش دیجیتالی: کانون فرهنگی اندیشه اصفهان
ویراستار کتاب: مریم محققیان
ص: 1
اشاره
سرشناسه: سیاره مقدم، مهدی، 1384-، گردآورنده
عنوان و نام پدیدآور: انقراض حیوانات/گردآورندگان مهدی سیاره مقدم، سید حسام الدین سیف.
مشخصات نشر: اصفهان: انتشارات امیرفدک، 1397.
مشخصات ظاهری: 70 ص.: مصور( رنگی).
شابک: 4-88-6446-622-978 400000 ریال
وضعیت فهرست نویسی: فیپا
یادداشت: کتابنامه: ص.63.
موضوع: گونه های در حال انقراض - ادبیات کودکان و نوجوانان
موضوع: Endangered species -- Juvenile literature
موضوع: حیوان های کمیاب - ادبیات کودکان و نوجوانان
موضوع: Rare animals - Juvenile literature
شناسه افزوده: سیف، سید حسام الدین، 1385-، گردآورنده
رده بندی کنگره: QH75/س9الف8 1397
رده بندی دیویی: [ج]333/9542
شماره کتابشناسی ملی: 5516256
ص: 2
انقراض حیوانات
گردآورندگان: مهدی سیاره مقدم
دانش آموز پایه ی هفتم دبیرستان دکتر محمد شفیعی
سید حسام الدین سیف دانش آموز پایه ی هفتم دبیرستان دکتر محمدشفیعی
ص: 3
انتشارات امیر فدک: اصفهان- خیابان هشت بهشت غربی نبش تقاطع ملک ساختمان فدک
تلفن: 32730360-031 - همراه: 09133135694کد پستی: 43151-81546
Fadak.mansori@gmail.com
انقراض حیوانات
مهدی سیاره مقدم 84- سیدحسام الدین سیف 85
آماده سازی: انتشارات امیر فدک
مدیر مسئول: دکترمحمدرضا محمد شفیعی
مدیر تولید: سید محمد رضا منصوری تهرانی
مدیر فنی: صالحیان - مظفری
ویراستار ادبی: جوهریان
ویراستار علمی: مظفری- نادر سلطانی- آرمان رضائی
صفحه آرا: عابدی- کاویانی
طراح جلد: کاویانی
● لیتوگرافی: طاها ● چاپ: ملت ● صحافی: ملت
● چاپ اول: 1397 ● تعداد:1000 ● قیمت: 40000 تومان
© حق چاپ: 1397، انتشارات امیر فدک
شابک: 4-88-6446-622-978
ISBN: 978-622-6446-88-4
هر گونه استفاده از مطالب این کتاب اعم از بازنویسی، خلاصه سازی، نقل مطالب آموزشی، برداشت به صورت دست نویس، کپی، تکثیر و هر گونه چاپ سنتی و دیجیتال، استفاده به صورت کتاب الکترونیکی، لوح فشرده، قراردادن مطالب بر روی اینترنت و وبسایت ها و هر گونه شبکه ی کامپیوتری دیگر و به طور کل هر گونه استفاده ی اشخاص حقیقی و حقوقی در جهت منافع مادی و معنوی خود، بدون اجازه ی کتبی ناشر ممنوع و بر اساس بند 5 ماده ی 23 قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و قوانین مربوط به جرایم رایانه ای کشور قابل پیگیری در محاکم قضایی است.
ص: 4
تقدیم به:
پدر و مادر عزیز و مهربانم که در سختی ها و دشواری های زندگی همواره یاوری دلسوز و فداکار و پشتیبانی محکم و مطمئن برایم بوده اند.
مهدی سیاره مقدم
تقدیم به:
پدر و مادرم که از نگاهشان صلابت از رفتارشان محبت و از صبرشان ایستادگی را آموختم
سیدحسام الدین سیف
ص: 5
پیشگفتار:
در مرکز تحقیقات و فنآوری های نوین دمش سپاهان (دکتر محمد شفیعی) آموزش پژوهش محور را نهادینه کردیم، چرا که ایمان داریم گسترش مرزهای علم و فنآوری در جهت پیشرفت کشور در گرو کوشش پژوهشگران است و پژوهشگر با ذهن پرسش گرش از لایه های ابر گرفته آسمان دانش می گذرد، تا به افق های جدیدی دست یابد. روح پژوهشگر، پویا و جوینده است و پوسته های جهل را شکافته، به قنات جاری علم دست می یابد و تا چشمه ی جوشان آن را بر کویر تشنه خویش جاری نسازد، آرام نمی گیرد. در مراکز پژوهش محور دکتر محمد شفیعی اعتقاد داریم؛ پژوهش هزینه نیست، سرمایه است. در اقدامات پژوهشی این مراکز پژوهشی، پژوهشگران کوچک ما تلاش می کنند وضعیت نامطلوب را به وضعیت مطلوب تغییر دهند ویاد می گیرند درست توجه کنند و بدان چه که آموخته اند عمل کنند.
دانش آموزان پژوهنده ی ما می فهمند که هیچ گاه شکست در مسیر کسب دانش وجود ندارد، لذا از ناملایمات علمی و بن بست های مقطعی هراسی نداشته و راه غلبه بر سدهای مجازی پیش روی کسب دانش و ارتقای علمی را خوب یاد بگیرند. علاوه براین اصول و مبنای کار گروهی را فراگرفته تا بتوانند براساس خرد جمعی کار کنند. با بیش از 25 سال سابقه آموزشی - پژوهشی و مدیریتی دریافت هایم که پژوهش و تحقیق مثل حروف الفبا باید از سال های نخست آموزش شروع شده و نهادینه شود، و این امر مهم را در طرح آموزش پژوهش محور انجام داده و به نتایج شگرفی دست یافته ایم و با علم به این که می دانستیم دانش آموزان در مقاطع پایین تر توانایی های بزرگی دارند و در عمل تجربه نمودیم و نهادینه کردیم و مصمم هستیم که این امر مهم در کل کشور اجرایی شود. انشاا...
محمدرضا محمدشفیعی
مدیر مجتمع فرهنگی آموزشی تحقیقاتی دکتر محمد شفیعی
ص: 6
فهرست مطالب
فصل اول...8
مقدمه...9
وضعیت گونه های جانوری وحشی در ایران...10
جلوگیری از انقراض گونه ها چه فایده ای برای انسان خواهد داشت؟...11
زیبایی طبیعت...12
فصل دوم...15
حیوانات در حال انقراض...16
فصل سوم...45
دلایل انقراض حیوانات...46
دخالت انسان در انقراض حیوانات...46
جلوگیری از انقراض گونه ها چه فایده ای برای انسان خواهد داشت؟...51
حیات وحش...52
گونه های جانوری...53
انسان و طبیعت...56
علتهای بروز چالش خطرانقراض گونه های جانوری...57
منابع...60
ص: 7
مقدمه
انقراض یا نابودی، گونه ای وضعیتی در زیست شناسی و بوم شناسی است که به پایانِ کارِ یک گونه گفته می شود. انقراض هنگامی پدید می آید که واپسین عضوِ یک گونه می میرد و آن گونه دیگر نمی تواند با زایش و تولید مثلِ طبیعی به زندگی خود ادامه دهد. این رخداد با گذر زمان مشخص می شود، زیرا اطمینان دقیق از نابود شدن یک گونه به پیدا نشدن آن گونه در آینده بستگی دارد.
گونه های زیستی به دلایل گوناگون، از جمله تلاش برای همزیستی با محیط یا رقابت با دشمنان طبیعی، تکامل پیدا می کنند و گونه های پیشین نابود می شوند که گفته می شود منقرض شده اند. به صورت طبیعی، یک گونه با گذشت 10میلیون سال از پیدایش آن، منقرض شده و به گونه دیگری تبدیل می شود. تخمین زده می شود که 99٫9 درصد از جانداران در طول تاریخ منقرض شده اند. عدهای از پژوهشگران بر این باورند که نیمی از گونه های کنونیِ جهان تا سال 2100 نابود می شوند. اتحادیه بین المللی حفاظت از محیط زیست در گزارش سال 2011 خود اعلام کرد که 25درصد از پستانداران زمین در شرف نابودی و انقراض هستند.
در سال 2003 نیز فهرست قرمز اتحادیه بین المللی حفاظت از محیط زیست حاکی بود که بیش از 12 هزار گونه (از میان 40 هزار گونه ی ارزیابی شده) به نوعی با خطر انقراض مواجه هستند که ازجمله یک هشتم پرندگان، 13 درصد گیاهان گلدار جهان و یک چهارم کلیه پستانداران را شامل می شود. روند انقراض گونه های زیستی، به دلیل بدرفتاری انسان با طبیعت پیرامون خود با سرعت نگران کننده ای افزایش یافته و با حذف هر گونه جانوری از چرخه طبیعت کره خاکی یک قدم به سوی نابودی پیش خواهد رفت.
تنوع یا غنای گونه ای، شبکه ای از همه موجودات زنده، اعم از گیاهی و جانوری است و نژادهای انسان و انواع جانوران، گیاهان و موجودات تک سلولی را در بر می گیرد. گونه ها علاوه بر آن که نیازهای ضروری و اولیه انسان ها نظیر خوراک، پوشاک، مسکن و دارو را فراهم می آورد، می توانند بر سلامت و شادابی روح و جسم، رونق اقتصادی و پیشرفت روزافزون جامعه بشری و پایداری محیط زیست جهان و کشورها نقش داشته باشد.
امروزه دیگر مفاهیمی چون سلاح و تجهیزات نظامی، حرف آخر را در تامین امنیت ملی نمی زنند و در دنیایی که کشورها برای دسترسی به منابعی چون آب در تقابل با
ص: 9
یکدیگر هستند، ابعاد و ارزش های مهم تنوعزیستی را نمی توان نادیده گرفت.
از طرفی دیگرتنوع زیستی، میراث ارزشمندی است که بشر آن را از نسل های قبل به امانت گرفته است و باید به نسل های بعد بسپارد و حفاظت از آن، ریشه در اخلاق، فرهنگ و اعتقادات ملتها دارد. نحوه برخورد انسان با محیط زیست، رابطه نزدیکی با فرهنگ و ارزشهای اخلاقی در ادیان و جوامع گوناگون دارد.
در بیش تر مذاهب، از جمله دین اسلام بهطور ویژه احترام به طبیعت و حفاظت از گونه های زیستی موجود در آن، مورد توجه و جزء تعالیم دینی محسوب می شود. این امر در فرهنگ های بومی و جوامع پایبند به اعتقادات سنتی نیز مورد توجه قرار دارد.
متاسفانه امروزه به دلیل بدرفتاری انسان با طبیعت پیرامون خود روند انقراض گونه های زیستی، با سرعت نگران کنندهای افزایش یافته است و با حذف هر گونه جانوری از چرخه طبیعت و از دست رفتن نقش او در پایداری محیط زیست، کره خاکی یک قدم به سوی نابودی پیش خواهد رفت.
وضعیت گونه های جانوری وحشی در ایران
کشور ایران به دلیل مکان جغرافیایی، برخورداری از تنوع سیمای منظر و اقلیم به علاوه وجود منابع آبی عظیم دریای خزر در شمال و خلیج فارس و دریای عمان در جنوب از غنای گونه ای بالا برخوردار است، براساس آخرین بررسی ها 1140 گونه جانوری اعم از پستاندار، پرنده، خزنده، دوزیست و ماهیان آب های داخلی در اکوسیستم های خشکی و آب های داخلی ایران شناسایی شده، به علاوه حدود 650 گونه ماهی که در آب های دریایی شناسایی شده است.
پستانداران با 197 گونه شناسایی شده طیف وسیعی از جانوران را از نظر جثه در بر می گیرد، به طوری که از پستاندار بسیار کوچکی که حشره خوار کوتوله نامی ده می شود و فقط در حدود 2 گرم وزن دارد تا نهنگ های بزرگ آب های دریای جنوب با طول بیش از سی متر و وزن 130 تن را می توان در این رده مشاهده نمود. در میان مهره داران 535 گونه پرنده شناسایی و گزارش شده که این تعداد گونه معادل کل گونه های پرنده گزارش شده در قاره اروپا و 3/2 پرندگان خاورمیانه می باشد. از رده خزندگان نیز تاکنون227 گونه مورد شناسایی قرار گرفته است، اما اطلاعات مفید و قابل دسترس در مورد این جانوران بسیار اندک است. از رده دوزیستان نیز در کشورمان 21 گونه تاکنون گزارش شده و ماهیان آب های داخلی ایران شامل 160
ص: 10
گونه می باشند که در 25 خانواده جای گرفته اند.
غنای گونه ای نباید موجب غرور شود چراکه حدود 74 گونه از رده های جانوری کشورمان، در فهرست سرخ IUCN قراردارد و ازگونه هایی هم چون شیر ایرانی و ببر مازندران امروز جز نامی باقی نمانده ودر کمتر یک قرن گذشته منقرض شده اند و اگر برای حفاظت گونه های ارزشمند ودر خطر انقراض مثل گور ایرانی، یوزپلنگ ایرانی، خرس سیاه، گوزن زرد و... اقدام لازم صورت نگیرد در آینده ای نه چندان دور نیز شاهد انقراض این گونه های نادر نیزدر کشورمان خواهیم بود.
جلوگیری از انقراض گونه ها چه فایده ای برای انسان خواهد داشت؟
شاید نظریه ی جلوگیری از انقراض گونه های جانوری بی اهمیت به نظر برسد، اما همین جانوران باعث بقای ما و خدمات اکوسیستم می شوند.
گاهی اوقات بحثهایی مثل اعتراض به انقراض یک گونه ی خاص حیوانی یا گیاهی ممکن است لوکس و بی اهمیت به نظر برسد و حتی احساسی تلقی شود. مطمئنا اکثر ما اصولی مثل احترام به طبیعت و محیط زیست را تایید می کنیم اما ممکن است نسبت به اهمیت این موضوع آگاهی کافی نداشته باشیم.
در سال 1981، جمعیت گوریل های کوهی به کمترین حد خود رسید. این گونه ی جانوری در رشته کوه کوچکی در آفریقای مرکزی استقرار داشت. با تجاوز انسان به زیستگاه او و وقوع مواردی چون جنگ داخلی و شکار غیر مجاز، جمعیت کل این جانور تنها به 254 عدد رسید. به طوری که تمام آن ها را می شد در یک بویینگ 747 جای داد!
به نظر می رسد اوضاع امروز گوریل های کوهی کمی بهتر شده است. طی یک بررسی که در سال 2012 انجام شد، جمعیت این گونه به بیش از 880 عدد رسیده است. با این که رسیدن به این تعداد پیشرفت قابل توجهی محسوب می شود، اما این بار هم 2 عدد بویینگ 747 برای سوار کردن این تعداد گوریل کوهی لازم است! در واقع می توان گفت که این جانوران در آستانه ی انقراض قرار دارند.
تا به حال اخبار مشابهی از گوشه و کنار جهان شنیده ایم که جانورانی مثل ببر، پاندا، رُخ کرکس کالیفرنیا یا صخره های مرجانی در معرض خطر انقراض قرار دارند. در ابتدا شنیدن این اخبار ناراحت کننده به نظر می رسد اما به مرور زمان نسبت به آن ها بی تفاوت خواهیم شد.
ص: 11
با این اوصاف، آیا واقعا این مسئله جای نگرانی دارد؟ مطمئنا اگر هیچ پاندای زیبایی بر روی کرهی زمین باقی نماند ناراحت می شویم اما این به آن معنا نیست که زندگی ما به آن ها وابسته باشد. از طرفی، قطعا انسان ها اهمیت بیش تری دارند وصرف میلیون ها دلار هزینه برای حفظ بقای آن ها از اولویت بالاتری برخوردار است تا این که این هزینه را صرف حیوانات کنیم. پس حفاظت از گونه های جانوری در حال انقراض چه توجیهی خواهد داشت؟
یکی از واضح ترین آن ها، بحث هزینه های سرسام آور در رابطه با حل این مشکل است. بررسی صورت گرفته در سال 2012، هزینه ی حفظ بقای جانوران در حال انقراض زمینی را 76 میلیارد دلار در سال برآورد کرده است. این رقم برای حفظ بقای جانداران دریایی ممکن است بیش از این مقدار باشد. پس با این حساب، واقعا چه دلیلی دارد که متحمل این هزینه شویم در حالی که می دانیم این مقدار پول می تواند از گرسنگی، بیماری و مرگ انسانهای زیادی جلوگیری کند؟
در مواقعی باور به تلاش برای نجات بعضی حیوانات سخت تر می شود. برای مثال نجات گرگ که یک عامل تهدیدکننده برای انسان و دام است. حتی می توان گفت که نبود بعضی از گونه ها امنیت زندگی بشر را بالاتر خواهد برد.
زیبایی طبیعت
به هرحال، خطر انقراض همیشه برای جانوران وجود دارد. همان طور که طی "5 رویداد انقراض بزرگ" گونه های مختلف جانوری از بین رفتند. جدیدترین انقراض بزرگ به 65 میلیون سال پیش برمی گردد، که طی آن دایناسورها از کرهی زمین محو شدند. چنانچه انقراض را یک فرآیند طبیعی در نظر بگیریم که حتی بدون دخالت انسان اتفاق می افتد، چه طور می توان باعث توقف آن شد؟
یک پاسخ این است که روند انقراض در گونه های موجود، سرعت بالاتری نسبت به گذشته پیدا کرده است. نتایج یک مطالعه ی اخیر نشان داده است که نرخ انقراض نسبت به قرن گذشته افزایش 100 درصدی داشته است که جا دارد خود را به این علت سرزنش کنیم.
ساده ترین و سطحی ترین دلیلی که برای نجات حیوانات می توان پیدا کرد این است که دوست داریم آن ها را نجات دهیم! خیلی از ما به طبیعت علاقه مند هستیم. به نظر خیلی از ما حیوانات، زیبا، باشکوه یا در ساده ترین حالت، دوست داشتنی
ص: 12
هستند. ما عاشق قدم زدن در یک جنگل قدیمی هستیم مخصوصا زمانی که تشعشع نور آفتاب تصاویر خالخالی در محیط پیرامون ایجاد کند یا دوست داریم که بر فراز صخره های مرجانی غواصی کنیم. در این میان همه ی ما می دانیم که گوریل های کوهی حیوانات جذابی هستند.
طبیعت زیبا است، و این زیبایی شناختی، ارزش این را دارد که برای حفظ آن تلاش کنیم. همان طور که سعی در حفظ شاهکارهای هنری مانند مونالیزا یا آنگکور وات داریم. البته اولین مشکل این نوع استدلال این است که حیوانات یا گیاهانی که به دلایلی مثل زشتی، بدبویی یا دیگر موارد، کمتر مورد علاقه ی انسان هستند محکوم به فنا و نابودی شوند و چنانچه از نظر ما جذاب نباشند باید از صحنه ی روزگار محو شوند!
اساسا این نوع دیدگاه، برآمده از یک موقعیت لوکس است. برای مثال، یک شخص ثروتمند در دنیای غرب دوست دارد که گونه ی ببرها حفظ شود تا از دیدن آن ها در طبیعت لذت ببرد. در حالی که زندگی یک روستایی فقیر در هند که زندگی خانوادهاش در خطر است هیچ حس تاثری در همین فرد ایجاد نمی کند.
بنابراین، حفظ زیبایی به تنهایی دلیل درستی برای این نگرانی و تلاش نیست. دلایل بیش تری برای حفظ گونه های اطراف وجود دارد. تا به حال دنیا را بدون وجود مخلوقاتش تصور کردهاید؟ دنیایی بدون گیاه و هیچ گونه ای از حیوان؟ حتی تصور وحشتناک و غیرقابل تحملی است. این که صبح ها را بدون شنیدن صدای پرندگان آغاز کنیم و این که درختان سبز و پرباری نباشند تا تابستانها در زیر سایه شان بنشینیم و از خوردن میوه هایشان لذت ببریم و در زمستان دیگر خبری از درختهای عریان که با لباسی از برف پوشیده شده اند، نباشد. واقعا دنیای ترسناکی می شود!
شاید این تصورات بسیار تلخ و حتی غیرممکن باشد اما بعید نیست با جفایی که آدمی به محیط پیرامونش می کند، روزی بیاید که فرزندان ما، در اسارت مطلق ساختمان ها و ماشین ها درآمده باشند و دیگر خبری از هم زیستی مسالمت آمیز با آفریدگان دیگر خداوند نیست. هرچند که هنوز هم راهکارهای بسیاری برای نجات بقای این حیوانات وجود دارد و افراد بسیاری هستند که برای حفظ جان تکتک این موجودات تلاش های فراوان می کنند اما متاسفانه بشر بی توجه به این امر، از هیچ گونه ظلمی نسبت به محیط اطراف دریغ نمی کند و جان و زندگی گونه های بی شماری از حیوانات و گیاهان به دلیل شکار، آلودگی های زیست محیطی، تخریب
ص: 13
زیس بوم و ده ها دلیل دیگر در معرض جدی نابودی است.
ص: 14
فصل دوم: حیوانات در حال انقراض
حیوانات در حال انقراض
اُکاپی
زرافه گردن کوتاه یا اکاپی (Okapi)، آمیزه ای از زرافه و گوره خر است. این حیوان سُم شکافته و گیاه خوار از خانواده زرافگان است و نخستین بار در قرن هجدهم توسط سیاحان بریتانیایی یافت شده است. این پستاندار، بومی جنگل های بارانی شمال کشور کنگو (Congo) می باشد و به دلیل تخریب زیستگاه بر اثر جنگل زدایی و گسترش سکونت گاه های انسانی و از همه این ها مهمتر شکار بی رویه در معرض خطر جدی انقراض قرار دارد و گفته می شود، تنها حدود10 تا20 هزار نمونه از آن ها در طبیعت باقی مانده اند.
تصویر
میمون عنکبوتی
میمون عنکبوتی (Spider Monkey) در جنگل های گرمسیری آمریکای مرکزی و جنوبی یافت می شوند و برای زندگی به جنگل های بزرگ نیاز دارد اما امروزه به دلیل جنگل زدایی و تخریب زیستگاهشان به دست بشر با خطر انقراض مواجهند.
تصویر
ص: 16
خرچنگ نارگیل
خرچنگ نارگیل (Coconut crabs) را با نام های خرچنگ دزد یا دزد نخل هم می شناسند، و دلیل آن، بالا رفتن این خرچنگ از درخت نارگیل و چیدن و تغذیه از نارگیل است. خرچنگ های نارگیل بزرگ ترین سخت پوستان و بندپایان زمین محسوب می شوند و وزنشان تا 9 کیلوگرم نیز می رسد، هم چنین قادرند تا وزن 30 کیلوگرم را بلند کنند و قدرت چنگک هایشان برای گازگرفتن و نیرو وارد کردن از هر حیوان دیگری روی زمین بیش تر است. این جانور سخت پوست در جزیره های اقیانوس هند و بخشی از اقیانوس آرام و نواحی ژاپن یافت می شود و متاسفانه به دلیل گوشت بسیار لذیذ و خوشمزه ای که دارد، شکار بی رویه این حیوان سبب تهدید بقای آن شده است.
تصویر
شاخ دوکی
شاخ دوکی (Saola) حیوانی از تیره گاوان است و به ندرت در طبیعت مشاهده می شود و هیچ نمونه ای از آن ها در اسارت به سر نمی برند. در حال حاضر جمعیت این حیوان را در طبیعت حدود 12 عدد تخمین زده اند و به دلیل تامین نیازهای فزاینده در چین، ویتنام و لائوس شکار می شوند، هم چنین به دلیل تخریب زیستگاه و کاهش تنوع ژنتیکی در معرض خطر انقراض قرار گرفتهاست.
تصویر
ص: 17
کرگدن جاوهای
کرگدن جاوهای (Javan Rhinoceros) یکی از پنج گونه کرگدن های در معرض خطر انقراض در دنیاست. این حیوان بومی قاره آسیاست و در گذشته پراکندگی آن دامنه وسیعی از جزایر اندونزی، هند و چین را شامل می شد، اما امروزه به عنوان نادرترین حیوان پستاندار بزرگ جثه در کره زمین شناخته می شود و با خطر انقراض بسیار جدی رو به رو است. عمرطبیعی آن ها 30 تا 40 سال است و به جز انسان، دشمن دیگری در طبیعت ندارند و شکار بی رویه این حیوان به دلیل شاخ کوچک اما بسیار ارزشمندش تهدید اصلی برای انقراض آن است.
تصویر
عقاب فیلیپینی
عقاب فلیپینی (Philippine Eagle) پرنده ملی کشور فیلیپین است و با نام عقاب میمونخور هم معروف است. این روزها به دلیل جنگل زدایی و فعالیت غیر قانونی انسان در حوزه قطع درختان، ادامه حیات این گونه در معرض خطر قرار دارد و در حال حاضر تعداد این گونه عقاب را در طبیعت حدود 500 عدد تخمین زده اند.
تصویر
ص: 18
میمون دماغ دراز
میمون دماغ دراز (Proboscis Monkey ) یا پوزه دراز، رنگ قهوه ای مایل به قرمز دارد و حیوان درخت زی محسوب می شود و محیط زندگی آن جزیره بورنئو (Borneo) سومین جزیره بزرگ جهان در جنوب شرقی آسیا است.
این حیوان با دماغ عجیب وغریب و شکم بسیار بزرگش به راحتی قابل تشخیص است و با نام مستعار میمون هلندی نیز شناخته می شود. متاسفانه در 40 سال گذشته جمعیت این میمون ها 50 درصد کاهش یافته است.
تصویر
آرمادیلوی غولپ یکر
آرمادیلوی غول پیکر (Giant Armadillo) نام گونه ای از خانواده آرمادیلوهاست. این حیوان، نمونه عظیم الجثه پستانداران کوچکی است که پوست سخت و زرهی دارند و آرمادیلو نیز به زبان اسپانیایی به معنای زرهدار کوچک است. این حیوانات به دلیل ارزش غذایی و پروتئین موجود در گوشتشان بسیار شکار می شوند و در سه دهه ی اخیر با کاهش 30 تا 50 درصدی جمعیتشان مواجه شده اند. بیش تر این حیوانات در جریان داد و ستد و در حال اسارت و حمل ونقل کشته می شوند.
تصویر
ص: 19
چشم گرد گریزان
چشم گرد یا لوریس گریزان (Loris Elusive) با چشمهای قهوه ای بزرگ، قدرت دید فوق العاده ای در شب دارد. این حیوان گرفتار خرافات های بسیاری شده است. مثلا معتقدند گوشت این حیوان می تواند درمانگر جذام باشد. با توجه به استثمار و شکارو اسارت بی رویه، این حیوانات بین سال های 1939 تا 2002، به طور کامل ناپدید شدند و در حال حاضر نیز بسیار کمیاب و محدود هستند و به صورت جدی با خطر انقراض مواجهند.
تصویر
فک سرپوش دار
فک سرپوش دار (Hooded Seal) نام گونه ای از فک است که به دلیل ظاهر بینی و نوع حفره های منحصر به فردش شناخته می شود. این حیوان هنگام شناکردن مدام این حفره ها را از هوا پر و خالی می کند. این گونه از فک ها تنها در بخش کوچکی از اقیانوس اطلس شمالی یافت می شود و به دلیل شکار فراوان در آستانه نابودی قرار دارند.
تصویر
ص: 20
کاکاپو
کاکاپو (Kakapo) نام پرندهای است که بومی جزیره نیوزیلند است و تنها گونه طوطی است که پرواز نمی کند و معمولا شب ها از لانه بیرون می آید. این پرنده را با نام طوطی شب یا جغد طوطی نیز می شناسند. این پرنده ها غالبا توسط گربه ها شکار می شوند و امروز تنها 128 عدد از آن ها در مناطق آزاد نیوزیلند شمارش شده اند.
تصویر
سمندر سفید
سمندر سفید (Olm) یکی از معدود دوزیستانی است که به طور کامل آبزی است. این جانور در آب تغذیه می کند، می خوابد و تخمگذاری می کند. این جانوران عمدتا در غارهای مرکزی و جنوب شرقی اروپا یافت می شوند و متاسفانه امروزه به دلیل آلودگی های وحشتناک منابع آبی جمعیتشان بهشدت رو به کاهش است.
تصویر
گرازماهی کالیفرنیا
گرازماهی ها را با نام واکیتا (Vaquita) می شناسند، که در زبان اسپانیایی به معنای گاو کوچک است. گرازماهی ها پستاندارانی با درجه هوشی بالا هستند و به دلیل جثه
ص: 21
نسبتا کوچکشان بارها در تور شکار ماهی و می گو گیر افتاده اند و سبب اصلی کاهش جمعیتشان همین مسئله است. این گونه در بخش محدودی از شمال خلیج کالیفرنیا یافت می شود و در حال حاضر تنها 300 عدد از آن ها در طبیعت به صورت آزادانه باقی ماندهاست.
تصویر
فک راهب مدیترانه
فک راهب مدیترانه (Mediterranean Monk Seal) مرتبط به گونه فک راهب هاوایی است و تنها تفاوتشان در انتخاب زیستگاهشان است. فک مدیترانه به دلیل زندگی در زیستگاه متفاوت با خطر انقراض بسیار جدی تری مواجه است و حدود 500 تا از این گونه فک در طبیعت باقی مانده است.
تصویر
سمندر مکزیکی
سمندر مکزیکی یا اکسولوتل (Axolotl) از دسته جانوران دوزیست است و به ماهی راه رونده مکزیکی نیز معروف است. از ویژگیهای منحصر به فرد این جانور احیا و
ص: 22
بازسازی قسمت های آسیبدیده و یا قطع شده بدنش است و هر دو سه روز یک بار به خوراک احتیاج پیدا می کند. این دوزیست کوچک و بامزه بیش تر در دریاچه های آمریکای مرکزی یافت می شود و در سال 2010 به فهرست گونه های در معرض خطر انقراض اضافه شد اما سال 2013 اعلام شد در حال حاضر موردی از آن ها در طبیعت یافت نمی شود.
تصویر
گوریل کوهی
گوریل های کوهی (Mountain Gorilla) تنها در دو منطقه از جهان یاقت می شوند. گروهی در کوههای آتشفشانی ویرونگا (Virunga) در مرکز آفریقا و در مرز اوگاندا، رواندا و جمهوری دموکراتیک کونگو و گروهی دیگر در پارک محافظت شده بویندی (Bwindi) در اوگاندا. شکار غیرقانونی، تخریب زیستگاه، بیماری و قطع بی رویه درختان زیستگاه این گوریل ها به منظور تهیه زغال چوب دلایل اصلی تهدید زندگی این گونه از گوریل ها است و امروزه جمعیتشان به880 عدد در محیط طبیعی رسیده است.
تصویر
ص: 23
پلنگچه
پلنگچه (Ocelot) گونه ای از گربه سانان وحشی است که در آمریکای شمالی و مرکزی یافت می شود و جثه آن دو برابر یک گربه معمولی است. متاسفانه این حیوان خیره کننده به دلیل پوست زیبا و منحصر به فردش بسیار شکار می شود و هر چند که در حال حاضر در فهرست گونه های در حال انقراض قرار نمی گیرد اما جمعیت آن ها به شدت رو به کاهش است و ممکن است در آینده نزدیک نام آن هم به این فهرست اضافه شود.
تصویر
ماکائو آبی سنبلی
ماکائو سنبلی یا هایسینث (Hyacinth Macaw) پرنده بومی در شرق و مرکز آمریکای جنوبی است و با طول 100 سانتیمتر بلندترین گونه از خانواده طوطی ها است. متاسفانه حدود 3000 ماکائو آبی رنگ در طبیعت باقی مانده و دلیل اصلی آن انسان و خطرات مشابه ی از جمله تله گذاری های غیر قانونی، شکار بی رویه و تخریب زیستگاه این موجودات است.
تصویر
ص: 24
کوئوکا
کوئوکا (Quokka) پستانداری از تیره کیسه داران است و جثه ای به اندازه یک گربه خانگی دارد. هرچند که این موجودات بامزه و به ظاهر ساده لوح از خانواده کانگوروها هستند اما بیش تر به موش ها شباهت دارند. آن ها عمدتا توسط روباه ها وگونه ای سگ وحشی بهنام دینگو که بومی استرالیا است شکار می شوند. اغلب آن ها را می توان در جزایر کوچک کرانه استرالیای غربی، به ویژه در جزیره روتنست یافت.
تصویر
کانگوروی درختی
کانگورو درختی (Tree Kangaroo) گونه ای از کیسه داران درازپا است و بیش تر در جنگل های گینه نو و در نواحی کوهستانی کوئینزلند (Queensland) ایالتی در شمال شرقی استرالیا یافت می شود. متاسفانه امروز تنها یک درصد از این گونه حیوانی در طبیعت باقی مانده است و کانگوروهای درختی نیز قربانیان دیگر شکار و تخریب زیستگاه در جهان هستند که به شدت در معرض خطر انقراض قرار دارند.
در روزگاری زندگی می کنیم که جانوران و گیاهان زیادی در معرض خطر انقراض
تصویر
ص: 25
قرار گرفتند. دلایل زیادی برای انقراض اونها وجود داره؛ مثل عدم توانایی حیوان در رقابت با سایر گونه های جانوری برای به دست آوردن غذا و یا حتی تغییرات اقلیمی؛ اما همچنان قوی ترین عامل این انقراض، نامی آشناست، انسان! حیوانات در حال انقراض روز بهروز بیش تر می شوند و این موضوع بسیار ناراحت کنندهاست.
روباه صحرا
یکی دیگر از موجودات در حال انقراض روباه صحراست که ظاهری بسیار بامزه و دوستداشتنی دارند. روباه صحرا بومی خاورمیانه و شمال آفریقاست و اندازه بدنشان تنها 40 سانتیمتر است. این روباه زیبا و بامزه کوچکترین گونه روباه به حساب می آید و مشخصه اش گوش های بسیار بزرگش است. متاسفانه این گونه به دلیل شکار بی رویه و تخریب زیست محیطشان در خطر انقراض قرار گرفته اند و در حال حاضر تحت حفاظت قرار دارند.
تصویر
سمور دریایی
سمور دریایی یکی دیگر از حیوانات در حال انقراض است و به دلیل تجارت پوست و شکار بی رویه تقریبا در قرن 20 تا مرز انقراض هم پیشرفت. امروزه شکار غیرقانونی، گیرافتادن در تورهای ماهی گیری و شکارچیان طبیعی همگی حیات این موجود دوست داشتنی را تهدید می کنند. اما نشت نفت و فرآورده های نفتی بزرگ ترین و جدی ترین خطر برای سمور دریایی است. فاجعه عظیم زیست محیطی نشت نفت اکسون والدز در سال 1989 باعث مرگ و نابودی تقریبا 2800 سمور دریایی شد. مواد نفتی که همچنان به دریا ریخته می شود باعث تهدید جدی و کاهش جمعیت این گونه حیوان شده است.
ص: 26
تصویر
اسب آبی کوتوله
یکی دیگر از حیوانات در حال انقراض که به شما معرفی می کنیم علاوه بر ظاهر دوست داشتنی، اسم بامزه ای هم دارد. اسب آبی کوتوله یکی از گونه های اسب آبی است و بومی مناطق جنگلی غرب آفریقا به ویژه کشور لیبی است. این اسب آبی متاسفانه در حال انقراض است و امروزه حدود 1000 اسب آبی کوتوله در دنیا زندگی می کنند. این گونه اسب آبی همانطورکه از اسمش مشخص است قد کوتاهی دارد و برخلاف سایر خویشاوندانش قدش به زحمت به1متر می رسد. متاسفانه شکار بی رویه و غیرقانونی این گونه اسب آبی باعث کاهش جمعیت آن ها شده است، اما بزرگترین خطر نابودی و تخریب زیستگاه های جنگلی آن هاست. خوشبختانه گونه هایی که تحت حفاظت و در باغ وحش ها نگهداری می شوند تولید مثل موفقی داشته اند و امید به بقا و حفظ آن ها وجود دارد.
تصویر
ص: 27
گیبون ابلق
گیبون ابلق هم با این ظاهر بامزه ای که دارد جزء حیوانات در حال انقراض به حساب می آید. متاسفانه امروزه حدود47000 از این گونه در دنیا باقی مانده است و این گونه از گیبون در معرض نابودی قرار گرفته است. گیبون ابلق بومی کلمبیا، لائوس و تایلند است و لابه لای درختان جنگلی زندگی می کند. تخریب زیست محیط و جنگل های محل سکونت این گیبون ها و همینطور شکار بی رویه از جمله دلایل اصلی کاهش جمعیت و انقراض آن ها هستند. امیدواریم با اقدامات و تدابیر لازم از نابودی این گونه گیبون جلوگیری شود و باز هم شاهد زندگی و سکونت این گیبون های بامزه باشیم.
تصویر
پلنگ آمور
نام دیگری از حیوانات در حال انقراض که به شما معرفی می کنیم پلنگ آمور است. متاسفانه در حال حاضر کمتر از 60 حیوان شناخته شده از این گونه در حیات وحش وجوددارند. تغییرات آب وهوا و شرایط جوی، تخریب زیستگاه و شکار بی رویه و غیرقانونی از جمله عوامل اصلی نابودی و انقراض این حیوان زیبا و باشکوه هستند. پلنگ آمور که پلنگ کره ای هم نامیده می شود بومی شرق روسیه، شبه جزیره کره و شمال شرقی کشور چین است. متاسفانه نسل این پلنگ ها در چین و کره تا مرز نابودی پیش رفته و تنها در مناطقی از روسیه تعداد محدودی از این پلنگ ها همچنان زندگی می کنند.
ص: 28
گوسفند بزرگ شاخ
نام دیگر این حیوان گوسفند کوهی آمریکایی (Bighorn Sheep) است و به دلیل ظاهر منحصر به فرد و البته شاخ های سنگین و زیبایشان با خطر شکار مواجه هستند و یک شاخشان به تنهایی می تواند بالغ بر 14کیلوگرم وزن داشته باشد. این گونه به دلیل شکار فراوان و هم چنین بیماری که از طریق احشام اروپایی به آن ها سرایت کرد، با کاهش سریع جمعیت مواجه شد و با وجود جمعیت اولیه 2 میلیون راس در ابتدای قرن بیستم به 70 هزار راس تقلیل یافتند.
تصویر
عنکبوت هندی
عنکبوت هندی (Spider Gooty) به دلیل رنگ آبی بسیار زیبایی که دارد معروف است و تنها در محدوده کوچکی از جنگل های هند یافت می شود. این نوع عنکبوت به دلیل ظاهر متفاوت و زیبایش شکار می شود و به فروش می رسد. افرادی بالغ بر 500 دلار برای خریداری آن ها هزینه می کنند و تعجبی ندارد که این گونه نیز در حال انقراض باشد.
تصویر
ص: 29
شیر ایرانی
شیر از نیرومندترین و مشهورترین پستانداران ایران و جهان، مدتی که نسلش در کشور ما از بین رفته، این شیر دارای موهایی کوتاه، رنگ بدن زرد و بدون لکه یا نوارهای راهراه است. شیر نر، یالی نسبتا کوتاه (در مقایسه با زیرگونه آفریقایی) با موهای سیاه و زرد دارد. دم شیر ایرانی بلند و با دستهای از موهای سیاه در انتهای آن است. اندازه طول سر و تنه 150 تا 190 سانتیمتر، دم در حدود 100 سانتیمتر و وزن اون 150 تا250 کیلوگرم است.
مناطق جنگلی، بوته زارها و عل فزارهای نزدیک به آب، واقع در نواحی جنوب زاگرس و خوزستان زیستگاه شیر ایرانی بوده است. البته در گذشته پراکندگی وسیعی در مناطق جنوب و جنوب غربی ایران، از جنگل های اطراف رودخانه کرخه، دز، کازرون به طرف مسجدسلیمان، بوشهر، کازرون تا دشت ارژن واقع در غرب شیراز داشتهاست.
شیرها ازنظر ویژگی فیزیکی و رفتاری، شباهت زیادی به سایر گربه سانان دارند، سر کوچک، پوزه کوتاه، گوش های نسبتاً کوچک و چشمهای درشت از جمله این ویژگی ها هستند. دستها پنج انگشت و پاها چهار انگشت دارند با ناخن های بلند و تیز. بالشتک های کف دست و پا به آن ها کمک می کند که به آرامی به طعمه خود نزدیک شوند. سبیل ها به عصب ارتباط دارند و برای عبور از زیر یا کنار موانع، به ویژه در شب اهمیت دارند. آن ها حیواناتی شبگرد هستند و از حس بینایی قوی برخوردارند. حس شنوایی آن ها بسیار قوی است ولی حس بویائی متوسطی دارند، به همین دلیل بر خلاف سگ سانان، کمتر به واسطه بوئیدن طعمه خود را تعقیب می کنند. شیرها طعمه خود رو از طریق کمین کردن در مسیر پستانداران، پرش ناگهانی و دویدن صید می کنند. آن ها به صورت اجتماعی زندگی می کنند و قلمرویشان را به وسیله ادرار، مدفوع و خراشیدن درختان متمایز می کنند. در فصل جفت گیری، شیر نر و ماده در کنار هم دیده می شوند و در باغ وحش جفتگیری شیر با ببر و شیر ماده با پلنگ نر هم به ندرت دیده شده است.
تا سال 1321، دسته های 2 تا 5 تایی شیر ایرانی در بیشه زارهای جنوب شوش دیده می شوند. ولی از سال 1321 خورشیدی که آخرین شیر ایرانی در شمال غربی دزفول شکار شده، اطلاعات دیگری مبنی بر مشاهده این حیوانات ثبت نشده است. اگرچه به واسطه شکار، طعمه های مسموم، قطع درختان جنگلی و… اکثر زیستگاه های طبیعی شیر ایرانی در ایران از بی نرفته اما زیرگونه ای از آن هم چنان در شمال غربی
ص: 30
هندوستان به حیات خودش ادامه می دهد. متاسفانه شیر ایرانی که نقش آن زمانی نماد هویت ملی و زینت بخش پرچم ایران بوده، امروز طوری از سوی ایرانیان با بی مهری مواجه شده که علاقمندان شیر در هندوستان به خودشان اجازه دادند تا نام علمی شیر ایرانی رو از Panthera Leo Persica به شیر هندی Panthera Leo Indiaca تغییر بدهند.
تصویر
ببر ایرانی (ببر مازندران)
نژادی از ببر که بهنام ببر ایرانی شهرت دارد در جنگل های مازندران می زیستد که این روزها دیگر هیچ اثری از آن نیست، آخرین ببر که در مازندران به آن شیر سرخ می گفتند، در سال 1338 در جنگل گلستان به دست یک شکارچی محلی شکار شد.
از ببر مازندران فقط یک نقاشی رنگی، چند عکس و چند پوست بهجا مانده است. عکس ها و پوست ها نشان می دهند که رنگ ببر مازندران از ببر بنگال روشن تر و تا اندازهای نارنجی مایل به قرمز و نوارهای عرضی آن باریک تر و منظم تر و از نظر تعداد هم بیش تر است. موهای بدن ببر مازندران بلندتر و پرپشت تر از ببر بنگال و کوتاهتر از ببر سیبری و جثه اش هم بزرگتر از ببر بنگال و کوچکتر از ببر سیبری بوده است.
تصویر
ص: 31
یوزپلنگ ایرانی
طبق گفته کارشناسان یوزایرانی که جزء تیرهای خاص از یوزپلنگ در غرب آسیاست رو به انقراض است. به طوری که طبق نظریه کارشناسان محیط زیست، تخمین زده می شود کمتر از 60 قلاده یوزایرانی در تمام ایران زیست می کند. برای کسب آمار دقیق از تعداد این نوع جانور نایاب، دوربین هایی در محل هایی که احتمال حضور این جانور وحشی می رود، کار گذاشته شده تا آمارگیری دقیق تری صورت بگیرد.
تصویر
پلنگ ایرانی
اعضای این زیرگونه عمدتاً در ایران به سر می برند اما در کپه داغ و ترکمنستان، قفقاز، تاجیکستان، ازبکستان، ارمنستان، بخشی از ترکیه، افغانستان و شاید کردستان عراق هم حضور دارند. البته دامنه کامل آن را به طور دقیق نمی دونیم چون به رغم این که پلنگ از بسیاری جهات جانوری مهم به شمار می آید، متاسفانه اطلاعات لازم درباره پراکندگی و تغییرات درون گونه ای اون وجود ندارد. فقط می دانیم گسترش جغرافیایی نسبتاً وسیعی دارد که ایران در مرکز آن قرار می گیرد اما محدود به ایران نمی شود. آنطور که رکوردهای شکارچیان نشان می دهد پلنگ ایرانی اگر بزرگترین زیرگونه نباشد، قطعا یکی از بزرگ جثه ترین زیرگونه های پلنگ در دنیاست.
تصویر
ص: 32
سیاه گوش ایران
تنها نمونه سیاه گوش موجود، به عنوان گونه ای کمیاب، در خطر انقراض و فاقد هرگونه آمار و شناسنامه علمی معتبر، در ایران نگهداری می شود. این سیاهگوش به عنوان تنها نمونه ی در دسترس و قابل مطالعه، به مثابه گنجینه یا ذخیره ژنتیکی باارزش، در شرایطی غیراستاندارد در پارک ملی پردیسان تهران رهاشده و مورد بی مهری مسئولان و کارشناسان حیاتوحش قرار گرفته است. در صورتی که بی توجهی نسبت به حفظ و مطالعه این گونه ادامه داشته باشد، آینده ای نامعلوم و به دنبال آن نابودی قطعی این گونه ی نایاب را شاهد خواهیم بود.
سیاه گوش یا لینکس با نام علمی Euracian lynx از راسته گوشتخواران و در زمره 4 گربه سان کوچک ایرانی است و دست و پایی بلند، دمی بسیار کوتاه با نوک پهن و سیاهرنگ و یک دسته مو به طول 4 سانتیمتر روی گوش ها دارد که به دلیل داشتن جثه ای بزرگ و خال های روی بدنش، معمولا با پلنگ اشتباه گرفته می شود. غذای مورد علاقه آن معمولا بچه های گراز، شوکا، مرال و پستانداران کوچک است.
این گونه به صورت انفرادی زندگی می کند و به دلیل روزگرد بودن، برخلاف دیگر گربه سانان شبگرد، بیش تر در معرض تهدید و خطر قرار دارد. پراکندگی آن در ایران، در مناطقی از آذربایجان شرقی و غربی شروع می شود و تا نواحی زنجان، قزوین و جنوب گرگان ادامه پیدا می کند. حضور سیاه گوش در این مناطق بر اساس مشاهدات تصادفی محیط بانان و یا گزارش های ثبت شده هست و تا به حال مطالعات علمی و دقیقی از طرف کارشناسان چه خارجی و چه ایرانی روی این گوشت خوار ایرانی صورت نگرفته است.
انجام نشدن مطالعات تحقیقی و طرح های پژوهشی در خصوص این گونه، در حالی ادامه دارد که زیستگاه این حیوان به دلیل مدیریت ناصحیح حفاظتی و پیشروی مناطق مسکونی و کشاورزی، در حال تخریب است و طعمه های قابل تغذیه آن هم به واسطه این تخریب ها و شکارهای بی رویه کاهش پیدا کرده است. به طوری که بعد از گذشت زمانی نه چندان دور، نام این گونه هم مثل ببر و شیر ایرانی در فهرست حیوانات منقرض شده قرار خواهدگرفت، بدون این که حتی مطالعه ای روی آن صورت گرفته باشد!
ص: 33
تصویر
فوک خزری
این فوک از پستاندران نادر آبزی دنیاست که فقط می توانید آن ها را در دریای خزر و رودخانه های منتهی به آن پیدا کنید. صید بی رویه و به هم خوردن شرایط زیستی فوک خزری، این جانور زیبا را در خطر انقراض قرار داده است. این فوک تنها پستاندار دریای خزر به حساب میاد و در صورت نابودی آن، به اکوسیستم دریای خزر آسیب جدی وارد می شود.
تصویر
لاکپشت پوزه عقابی
این لاکپشت که به شدت در خطر نابودی قرار دارد، به کمک پوزه عقابیش، غذای اصلی خود که اسفنج دریایی هست را از بین مرجان ها بیرون می آورد. در ایران زیستگاه این لاک پشت خلیج فارس است و در ساحل تخم گذاری می کند. استفاده از تخم این جانور باعث شده که در معرض انقراض قرار بگیرد.
ص: 34
گربه پالاس
نام این گربه هم در لیست قرمز انقراض قرارگرفته است. به نسبت جثه اش از تمام گربه های دیگر موهای بلندتر و پرپشت تری دارد. به اندازه یک گربه اهلی اما از آن پرتر و دست و پاهاش کوتاه تر است. رنگ بدن خاکستری روشن که ممکنه به زردی یا قرمزی بزند. نوک موها سفید که به آن ظاهری یخ زده می دهد. روی گونه ها موهای بلند و دو نوار تیره واضح دارد. دارای سری گرد و پهن با گوش های خوابیده و کوچک در بیش ترین فاصله از هم هست. روی پیشانی خال های نامنظم دارد و در نیمه انتهایی پشت و روی پاها چندین نوار عرضی تیره دارد. چشم ها کاملاً رو به جلو هستند که نشان می دهد برای شکار وابسته به بینایی است و همین، ظاهری جغد مانند به آن می دهد.
مردمک چشمش برخلاف سایر گربه های کوچک به صورت دایرهای منقبض می شود. موی بلندش سازشی برای زندگی در سرما دارد و کوچک و پایین بودن گوش هایش برای آنکه در مناطق باز با پوشش گیاهی اندک کمتر دیده شود. به راحتی از صخره ها بالا می رود، تا ارتفاع 4800 متری دیده شده و به ندرت در نواحی جلگه ای حضور دارد. تکزی و شبگرد است اما زمان غروب و صبح زود هم فعال است. روزها می خوابد و نقش و نگار و رنگبندیش اجازه می دهد که بهراحتی با محیط اطرافش یکی شود. زیرگونه ایرانی آن در حال تهدید است. در ایران تا الان از مشهد، سرخس و خوش ییلاق شاهرود و همینطور سواحل رود ارس در آذربایجان غربی گزارش شده است.
ص: 35
تصویر
گوزن زرد ایرانی
خطر انقراض نسل گوزن زرد ایرانی، دوست داران محیط زیست و حیات وحش را به شدت نگران کرده است. به گزارش خبرگزاری های معتبر شوری آب جزیره اشک دریاچه ارومیه، پساب سمی شرکت های نفتی در چغازنبیل، تخریب زیستگاه ها در دشت ارژن و زباله های شهری و بیمارستانی بابل، از مهمترین دلایل در خطر انقراض قرار گرفتن نسل گوزن زرد ایرانی به شمار می رود. گوزن زرد ایرانی شاخ های بلند و پهن، 150 تا 240 سانتیمتر بدن و 16 تا 20 سانتیمتر دم دارد.
تصویر
روباه بلانفورد یا شاه روبا
شاه روباه با نام علمیVulpes cana کمی از روباه قرمز(معمولی) کوچک تر است. روی صورتش دو نوار سیاه و بسیار مشخص دارد که از چشم ها به طرف بینی، امتداد دارد. دمی بسیار بلند و پرمو که رنگ موه ای انتهای آن به سفیدی دم روباه معمولی نیست،
ص: 36
گوش ها بزرگ و در قاعده بسیار پهن هستند. رنگ پشت گوش ها قهوه ای مایل به خاکستری است. موهای بدن بسیار انبوه، رنگ موهای پشت خاکستری-نقرهای با سایه قهوه ای، در ناحیه ستون مهره ها کاملا قهوه ای و روی دم سیاه است. زیستگاهش استپ های کوهستانی و مناطق نیمه بیابانی می باشد. در ایران در مناطق شرق خراسان، کرمان، فارس، رباط پشت بادام یزد و اصفهان مشاهده شده و پراکنش جهانی آن در بلوچستان پاکستان، افغانستان و ترکمنستان است.
عادات این حیوان احتمالا شبیه سایر روباه هاست. این روباه بسیار بازیگوش و باهوش است. می تواند مدتها با سرعت50 کیلومتر در ساعت بدود. شب فعال وبا این که فقط یک جفت انتخاب می کند ولی تنها به شکار می رود. همه چیزخوار است اما معمولا ازحشرات و میوه ها تغذیه می کند. آن کمیاب ترین روباه ایران است و بهعلت داشتن پوست زیبا و گران بها، همیشه مورد توجه شکارچیان پوست است. در سال های اخیر نسل این روباه بهشدت کاهش یافته، و خطر انقراض نسل، آن را تهدید می کند.
تصویر
روباه کرساک یا روباه ترکمنی
جثه آن کوچک تر ولی دست و پا بلندتر از روباه قرمز است. مشخصه اصلی این روباه دم نسبتا کوتاهیه که برخلاف سایر گونه ها به زمین نمی رسد. رنگ موهای انتهائی دم برخلاف روباه معمولی و روباه شنی، قهوهای تیره یا سیاه است، گوش ها نسبتا کوچک هستند و رنگ پشت آن ها دارچینی روشن، در فصل زمستان موها بسیار بلند و به رنگ خاکستری متمایل به سفید است، به طوری که فقط نوک گوش ها دیده می شود و پوشش تابستانی کوتاه و به رنگ نخودی متمایل به قرمز است.
ص: 37
زیستگاهش مناطق استپی خشک و نیمه بیابانی است. معمولا وابسته به نقطه خاصی نبوده و اکثرا در حال حرکت است و از لانه های سایر جانوران که در راه می بیند استفاده می کند. در ایران فقط در نواحی ترکمن صحرا زندگی می کنند و پراکنش جهانی آن ها: مغولستان، افغانستان، شمال منچوری و چین تا تبت است.
اغلب شبگرد است و در گروه های کوچک یا جفت جفت دیدهمی شود ولی به تنهایی شکار می کند. معمولا در لانه متروک جانورانی مثل گورکن ساکن می شهود بسیار چابک و بازیگوش و می تواند از درختان بالا برود و در گذشته شکار آن با عقاب متداول بوده است. بعضی نیز آن را به عنوان حیوان خانگی نگهداری می کردند.
از جوندگان کوچک، خرگوش، خزندگان، پرندگان، قورباغه، حشرات و لاشه حیوانات تغذیه می کند و معمولا پوست خارپشت هایی که توسط این حیوان شکارشده اند، در نزدیک لانه اش مشاهده می شود. بهعلت با ارزش بودن پوستش، شکارچیان با استفاده از وسیله نقلیه موتوری آن را تعقیب و شکار می کنند و به همین علت تعداد این روباه ها بهشدت کاهش یافته و خطر انقراض تهدیدشان می کند.
تصویر
روباه شنی یا روباه روپل
روباه شنی با نام علمیVulpes rueppellii کوچکتر از روباه قرمز ولی با گوش های بزرگ تر است. رنگ پشت گوش ها برخلاف روباه قرمز، سیاه نیست و معمولا به رنگ پشت بدن یعنی زرد متمایل به نارنجی است. در دو طرف صورتش دو نوار قهوهای متمایل به سیاه دیده می شود که از دو طرف چشم ها تا گوشه دهان امتداد دارد. رنگ موهای دم، زرد متمایل به قهوه ای و انتهای آن سفید است. در بین پنجه های دست و پا موهای بلندی وجود دارد که مانع فرورفتن حیوان در شن می شود. زیستگاهش
ص: 38
بیابان های سنگی و زمین های بایر است. از استپ ها تا خارستان ها و بیشه زارهای پراکنده هست. در مناطق حاشیه کویر مرکزی، سیستان و بلوچستان، فارس، خوزستان، بندرعباس و جزیره قشم زندگی می کند. در شمال افریقا، عربستان و افغانستان هم پراکندگی دارد.
شبگرد است و معمولا در روز دیده نمی شود و به صورت انفرادی یا در دسته های کوچک دیدهمی شود و از حشرات، پستانداران کوچک، خزندگان، لاشه حیوانات و مواد گیاهی مثل برگ، دانه های آبدار و صیفی جات تغذیه می کند. طول عمر در اسارت حدود 5/6 سال است.
به علت زندگی در مناطق بیابانی و دور از دسترس به نظر می رسد خطر چندانی نسل این حیوان را تهدید نمی کند، فقط در سالهای 1359 و 1360 اکثر روباه های شنی پارک ملی کویر، به علت نامشخصی که احتمالا طعمه های مسموم کار گذاشته شده توسط دامداران برای کشتن گرگ ها بوده، نابود شدند.
تصویر
پلنگ برفی
پلنگ برفی عموما بین 75 تا 130 سانتیمتر طول و بالغ ها معمولا بین 35 تا 55 کیلوگرم وزن دارند. این گربه سان بزرگ در کوههای مرتفع آسیای میانه، هیمالیا و تبت زندگی می کند. البته در حال حاضر، زیستگاه آن در هیمالیای شرقی و یانگتسه است.
پلنگ برفی از بقیه گربه های بزرگ کوچک تر است و روی پوست آن خال های رزشکل تیره رنگ وجود دارد. اندام پلنگ برفی متناسب با نواحی سرد و کوهستان های صخره ای و پرشیب شکل گرفته است، پای کوتاه جلو و پای بلند عقبی به حرکت در شیب های تند کمک می کند و پنجه های بزرگ برای حرکت در برف مناسب است.
ص: 39
دم این حیوان نیز بسیار بلند است و این امر برای حفظ هر چه بیش تر تعادل بسیار مهم است. پلنگ برفی اغلب در ارتفاع 3 هزار تا 4 هزار و 500 متری زندگی می کند اما گاهی در هیمالیا به ارتفاع بالای 5 هزار و 500 متر هم می رود.
نام این جانور در لیست قرمز گونه های در حال انقراض اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت جای گرفته است.
تصویر
کرکس مصری
کرکس مصری بعضا در ایران نیز مشاهده شده است. این پرنده زیبا که با نام لاشخور سفید هم شناخته می شود در جنوبغربی اروپا، آفریقای شمالی و هند زندگی می کند. کرکس مصری بعضا در ایران نیز مشاهده شده است.
کرکس مصری (کرکس کوچک) اغلب بین 53 تا 65 سانتیمتر، بزرگی دارد و از سایر لاشخورها کوچکتر است. سر و گلوی پرنده بالغ پوستی زرد رنگ و بدون پر دارد. پر و بال آن سفید کدر و شاه پرهای نخستینش سیاه رنگ هستند. منقارش نیز از منقار لاشخورهای دیگر باریک تر است.
بد نیست بدانید رنگ پر پرنده نابالغ بر حسب سن، از قهوه ای پررنگ تا سفید تیره متغیر است. کرکس مصری از پرندگان در خطر انقراض جهان و حمایت شده ایران به شمار می رود.
لاکپشت ماداگاسکار
لاک بر آمده سیاه و طلایی این جانور موجب شده در بازارهای بین المللی طرفداران ویژه خود را داشته باشد. لاکپشت ماداگاسکار یکی از نادرترین سنگ پشتان جهان است. متاسفانه نسل این جانور در خطر انقراض قرار دارد و ممکن است تا چند سال
ص: 40
دیگر هیچ نمونه ای از آن را در جهان پیدا نکنیم.
کارشناسان محیط زیست برآورد کرده اند کمتر از 100 لاکپشت ماداگاسکار در حیات وحش باقیمانده و تداوم شکار غیرمجاز این گونه با هدف تجارت غیرقانونی موجب می شود این لاکپشت های بسیار کمیاب طی دو تا سه سال آینده منقرض شوند.
تصویر
قورباغه درختی چشم زرد
قورباغه درختی چشم زرد، همان طور که از چشمانش مشخص است دارای عنبیه زرد طلایی است و دستها و پاهایش رنگ آبی دارد. این گونه از قورباغه ها منحصر به برخی از بلندی های مرکزی کاستاریکا و ارتفاعات پانامای مرکزی غربی است. متاسفانه این جانور زیبا نیز در خطر انقراض قرار دارد.
تصویر
مکائو سنبلی
مکائو سنبلی در واقع نوعی طوطی بومی جنوب شرقی آمریکاست. این پرنده از دیگر گونه های طوطی ها بزرگ تر است به طوری که اندازه آن به یک صد سانتیمتر هم
ص: 41
می رسد. محبوبیت ماکائو آبی سنبلی به عنوان حیوان خانگی سبب کاهش جمعیت وحشی آنان تا مرز انقراض و قرارگرفتن این گونه در لیست قرمز (درمعرض تهدید) شده است.
وزن ماکائو آبی سنبلی بین 1٫5 تا 2 کیلوگرم است. طول بال های آن هنگام پرواز بین 120 تا 140 سانتیمتر و عرض آن ها 48 تا 56 سانتیمتر باز می شوند. مکائو سنبلی به طور کامل آبی رنگ هستند و پرهای زیر بال ها نیز سیاه رنگ است و دارای منقار بزرگ و سیاه بوده و در دو طرف منقار و اطراف چشم ناحیه ای زرد رنگ و روشن وجود دارد.
تصویر
میمون دماغ سر بالای سیاه
شکارهای غیرقانونی میمون دماغ سربالای سیاه توسط انسان، این گونه جانوری را در لیست قرمز قرار داده است. در کشور چین سه نوع میمون دماغ سربالا وجود دارد که نمونه سیاه آن ها بیش تر از همه در خطر انقراض است. این گونه میمون ها از کوهستان های یونلینگ در جنوب غربی چین تا استان یونان در شمال غربی و جنوب شرقی تبت پراکنده هستند.
به دلیل از بین رفتن زیستگاه های این میمون ها و هم چنین شکارهای غیرقانونی آن ها توسط انسان، این گونه جانوری در لیست قرمز قرار گرفته است. البته، دولت چین شکار میمون دماغ سربالای سیاه را در سال 1975 میلادی ممنوع اعلام کرد، اما نمی تواند به طور کامل روی این مساله نظارت داشته باشد.
ص: 42
تمساح پوزه باریک گنگی (گریال)تمساح پوزه باریک هندی در معرض انقراض است. تمساح پوزه باریک هندی که با نام تمساح ماهی خوار نیز شناخته می شود و بومی بخش شمالی شبه قاره هند به شمار می رود، به شدت در معرض خطر انقراض قرار دارد. با این که فقط تعدادی از این جانور باقی مانده است اما هم چنان زیستگاه آن ها در معرض خطر است و صیدهای غیرقانونی انسان نیز نسل این تمساح را در معرض تهدید قرار داده است.
تصویر
ایگوانا دریایی
ایگوانا دریایی، در جزیره های گالاپاگوس یافت می شود. ایگوانا دریایی تنها مارمولک دریایی جهان است و خیلی خوب توانسته با محیط خطرناک دریا خودش
تصویر
ص: 43
را تطبیق دهد. این امر آن را برای زندگی و تکاپو در دریا، به یک خزنده دریایی تبدیل کرده است. ایگوانا دریایی، در جزیره های گالاپاگوس یافت می شود و توانایی این ایگوانا در میان مارمولک های جدید منحصر به فرد است. اما متاسفانه در معرض خطر انقراض قرار دارد.
تیزشاخ عربی
این تیزشاخها اغلب در محیط های بیابانی زندگی می کنند. تیزشاخ عربی یا اریکس (غزال آفریقایی) نوعی بزکوهی با اندازه متوسط است و نام آن به عنوان کوچکترین اریکس در گینس بهثبت رسیده است. این تیزشاخ ها اغلب در محیط های بیابانی زندگی می کنند. در حال حاضر، این حیوان را می توان در شبه جزیره عربستان پیدا کرد.
این جانور در معرض خطر انقراض قرار دارد. از مشخصات ظاهری آن هم می توان به 140 تا 180 سانتیمتر طول و بین001 تا 120 کیلوگرم وزن اشاره کرد. طول شاخ آن نیز بین 70 تا 75 سانتیمتر است. تیزشاخ ها بین 20 تا 25 سال زندگی می کنند.
تمساح سیامی
کروکودیل سیامی یک گونه کوچک از کروکودیل های آب های شیرین است و به شدت در معرض خطر انقراض قرار دارد. در همه جای جهان به غیر از کامبوج در حال از بین رفتن است. اشغال محل زندگی این حیوانات توسط انسان یکی از عمده ترین دلایل انقراض این جانور محسوب می شود.
تصویر
ص: 44
فصل سوم: دلایل انقراض حیوانات
دلایل انقراض حیوانات
اشاره
از دست رفتن میکروب های مفید در خاک، نابودی ماهی ها و گونه های مختلف دریایی در آب های آلوده و تغییرات آب هوایی روی زمین توسط گازهای گلخانه ای، بخشی از نتایج فعالیت های بشر هستند. انسان ها با بردن یک گونه به یک منطقه هم، می توانند در نابودی دیگر گونه های طبیعی آن منطقه دست داشته باشند.
وقتی که دریانوردان با خودشان دام به مناطق ناشناخته می بردند و اقدام به پرورش آن ها در آن مناطق می کردند، و یا ناخواسته انواع گونه های موش از سراسر جهان با کشتی به مناطق دیگه برده می شدند، تعادل زیست محیطی آن مناطق به هم می خورد. این گونه های تازه وارد، بیماری های ناشناخت های را با خودشان می آوردند و باعث بیماری و مرگ گونه های بومی آن منطقه می شدند. از طرفی رقابت گونه های جدید با گونه های قبلی، اغلب به انقراض گونه های قدیمی آن منطقه منجر می شد. این روند به ویژه در استرالیا و نیوزیلند زیاد دیده شده است.
دخالت انسان در انقراض حیوانات
1- از بین بردن محیط زیست طبیعی جانوران
کم کردن سطح جنگل ها، آلودهکردن محیط زیست، عوض کردن پوشش گیاهی منطقه در مقیاس کلان، رفتارهای غیردوستانه با محیط زیست مثل ریختن زباله در طبیعت و یا حتی شکستن یک شاخه از درخت، همه و همه باعث نابودی محیط زیست جانوران می شود.
2- شکار
متاسفانه با وجود جریمه ها و پیگردهای قانونی مبنی بر عدم شکار حیوانات محلی، خیلی از گونه های جانوران، پرندگان و ماهی ها، به علت شکار بی رویه در معرض انقراض هستند. فراموش نکنیم که علاوه بر غیرقانونی بودن شکار در بعضی مناطق و فصل های سال، این کار چه آسیب جبران ناپذیری به محیط زیست و طبیعت میزند.
3- گرم شدن زمین
با افزایش گازهای گلخانه ای و گرم شدن زمین بسیاری از دوزیستان مثل قورباغه نابود شدند. در سال 2009 گاردین فهرستی تحت عنوان لیست قرمز در کشورهای
ص: 46
مختلف چاپ کرد که به « وضعیت انقراض گونه ها» در کشورهای مختلف پرداخته بود. طبق این فهرست پستانداران با 16 گونه، پرندگان با 20 گونه و ماهیان با 28 گونه رقم های بالای ردیف ایران هستند. دلایل متعددی برای انقراض جانوران و گیاهان وجود دارد. مثلا عدم توانایی حیوان در رقابت با دیگر گونه های جانوری برای به دست آوردن غذا و یا تغییرات اقلیمی در سخت شدن حیات گیاهان و انقراض آن ها.
قوی ترین عامل تغییر سریع در محیط زیست حیوانات تنها یک نام دارد؛ انسان. از دست رفتن میکروب های مفید در خاک که قبلاً از جنگل های حاره یی محافظت می کردند، نابودی ماهی ها و گونه های مختلف دریایی در آب های آلوده و تغییرات آب و هوایی به روی زمین توسط گازهای گلخانه ای از نتایج فعالیت های بشر هستند.
انسان ها با معرفی یک گونه به یک منطقه نیز می توانند در نابودی دیگر گونه های طبیعی آن منطقه دست داشته باشند. هنگامی که دریانوردان با خود دام به مناطق ناشناخته می بردند و اقدام به پرورش آن ها در آن مناطق می کردند و یا ناخواسته گونه های موش از سراسر جهان با کشتی به دیگر مناطق برده می شدند تعادل زیست محیطی آن مناطق به هم می خورَد. این گونه های تازه وارد با خود بیماری های ناشناخته برای گونه های بومی به همراه داشتند که باعث بیماری و مرگ آن ها می شد. از سویی رقابت گونه های نوین با گونه های قبلی، اغلب به انقراض گونه های پیشین منجر می شد. چنین روندی به ویژه در استرالیا و نیوزیلند دیده شد.
بهره گیری زیاد عامل بعدی است که بارزترین نمونه آن شکار بی حد وحصر نهنگ ها در قرن بیستم است که آن ها را رو به انقراض کشانده است. گرچه برخی از انواع نهنگ ها مانند نهنگ خاکستری تا حدی بیش تر شده اند اما باقی آن ها هم چنان رو به انقراض هستند. تجارت قسمت های مختلف اندام حیوانات از جمله شاخ کرگدن و استخوان ببر که خواهان زیادی در چندین کشور آسیایی به خاطر فواید طبی آن ها دارند نیز از دیگر عوامل انقراض حیوانات هستند.
انسان با شکار، قطع درختان، فعالیت های صنعتی که باعث گرمایش زمین و یا آلوده شدن زیست بوم ها می گردد حیوانات زیادی را به سمت انقراض کامل سوق می دهد. شاید کمترین کاری که این روزها برای جلوگیری از انقراض گونه های جانوری و گیاهی از دست ما ساخته است اطلاع رسانی درباره این فاجعه دردناک به دیگران است. میل به مصرف گوشت حیوانات بیش از سیصد گونه پستانداران در آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی را به خطر انقراض نزدیک کرده است. این حیوانات
ص: 47
گستره متنوعی از موش وحشی تا کرگدن و حیواناتی مثل مورچه خوار پولک پوست تا گربه سانان بزرگ را شامل می شوند.
پانزده دانشمند حفاظت محیط زیست هشدار داده اند که شکار این حیوانات وحشی برای مصرف گوشتشان، تبدیل به یک بحران جهانی شده است.
تصویر
آن ها می گویند که «میزان جمیعت و محدوده قابل زیست برای حیوانات این کره خاکی رو به نابودی است». این فروپاشی، به گفته این دانشمندان، بخشی از «انقراض ششم» است. این ششمین انقراضی است که در پانصد میلیون سال گذشته رخ می دهد و در آن گونه های جانوری کره زمین با سرعتی بیش از هزار برابر سرعت معمول از بین می روند.
در کنار کشتن این حیوانات برای مصرف گوشت، انسان ها محیط های طبیعی زندگی این حیوانات را برای گسترش کشاورزی یا زندگی شهری از بین می برند. آلودگی محیط زیست، تغییرات جوی و بیماری از دیگر هدایای مرگ بار انسانی برای این حیوانات است.
بر اساس فهرست قرمزی که از سوی اتحادیه حفاظت از طبیعت IUCN منتشر شده، یک چهارم از 4556 پستاندار ثبت شده بر روی کره زمین در خطر انقراض قرار دارند.
ص: 48
تصویر
شکار برای مصرف گوشت خوراکی (و همین طور به نام ساخت داروهایی برای حفظ سلامت و جوانی) یا شکار برای استفاده از عاج و شاخ، علت اصلی انقراض است، خطر انقراض به اندازه حیوان بستگی دارد: هرچه حیوان بزرگتر باشد، خطر انقراضش بیش تر است. بیش از صدگونه از نخستی سانان، از جمله گوریل و میمون دماغ سربالا، و ده ها گونه از سم داران مانند، گوزن ها و غزالها در خطر جدی شکار قرار دارند. روال از بین رفتن این گونه های جانوری ادامه خواهد داشت مگر این که یک حرکت بزرگ جهانی برای نجات آن ها انجام شود.
تصویر
تمام 301 گونه شناسایی شده در خطر انقراض در کشورهای در حال توسعه زندگی می کنند: 113 گونه در جنوب شرقی آسیا، 91 گونه در آفریقا، 61 گونه در بقیه مناطق آسیا و 38 گونه در آمریکای جنوبی. ماداگاسکار، اندونزی، فیلیپن و برزیل به ترتیب بیش ترین گونه های در خطر انقراض به خاطر شکار برای گوشت را دارا هستند. ابعاد این قلع و قمع، زمانی به حدی است که سالانه 89000 تن گوشت از سلاخی
ص: 49
پستانداران وحشی در جنگل های آمازون به بازار روانه می شود. در انقراض دسته جمعی بزرگی که در حدود 200 میلیون سال قبل رخ داد نیمی از گونه های دریایی موجود از بین رفتند و به طور ریشه ای اکوسیستم زمین تغییر کرد.
تاکنون دانشمندان تصور می کردند که فوران های آتشفشانی علت این انقراض بوده است، به طوری که در انقراض پایان دوره تریاسه، تمرکز دی اکسیدکربن، اتمسفر به چهار برابر سطح خود رسید و موجب شدت گرفتن فعالیت های آتشفشانی در آن سال ها شد.
از سویی دیگر، در آن زمان، فرایند اشتقاق قاره ها در زمین آغاز شد و قاره بزرگ "پانگئا" شروع به تقسیم شدن کرد که به اعتقاد دانشمندان، چهره جدید زمین و افزایش فعالیت های آتشفشانی عامل انقراض بزرگ در 200 میلیون سال قبل بوده است.
اما اکنون، دیرینه شناسان دانشگاه اوخریت در هلند فرضیه دیگری را در توضیح این انقراض دسته جمعی مطرح کردهاند. درحقیقت فعالیت شدید آتشفشانی آن زمان، به مدت 600 هزار سال ادامه داشت. درحالی که وقایع پایان دوران تریاسه تنها بین 20 تا 40 رخ دادند. به همین دلیل این پژوهشگران که نتایج یافته های خود را در مجله ساینس منتشر کردند نشان دادند که فعالیت آتشفشان ها نمی تواند تنها دلیل نابودی گونه های جانوری باشد.
به گفته این دانشمندان، علت اصلی انقراضی که در 201.4 میلیون سال قبل رخ داد، افزایش سطح گاز متان در اتمسفر در پی افزایش دمای اقیانوس ها بوده است. این رویداد تنها در مدت 20 هزار سال و دقیقاً در همان زمان انقراض دسته جمعی رخ داد. این محققان با بررسی بقایای گیاهانی که در عمق دریای تتیس رسوب کرده اند و با بررسی تجمع ایزوتوپ های کربن در این بقایای گیاهی توانستند منبع اصلی این کربن را پیدا کنند.
برپایه این نتایج، منشا بیش تر کربنی که در دوره انقراض دسته جمعی در گیاهان جمع شده، گاز متان است. به اعتقاد این دانشمندان گرمای اقیانوس ها در اتمسفر مقادیر بالایی گاز متان آزاد کرد. این متان، در یک واکنش زنجیره ای منجر به افزایش بیش تر گرمای زمین شد و شرایط را برای انقراض آماده کرد.
ص: 50
جلوگیری از انقراض گونه ها چه فایده ای برای انسان خواهد داشت؟
شاید نظریه ی جلوگیری از انقراض گونه های جانوری بی اهمیت به نظر برسد، اما همین جانوران باعث بقای ما و خدمات اکوسیستم می شوند. گاهی اوقات بحث هایی مثل اعتراض به انقراض یک گونه ی خاص حیوانی یا گیاهی ممکن است لوکس و بی اهمیت به نظر برسد و حتی احساسی تلقی شود. مطمئنا اکثر ما اصولی مثل احترام به طبیعت و محیط زیست را تایید می کنیم اما ممکن است نسبت به اهمیت این موضوع آگاهی کافی نداشته باشیم.
در سال 1981، جمعیت گوریل های کوهی به کمترین حد خود رسید. این گونه ی جانوری در رشته کوه کوچکی در آفریقای مرکزی استقرار داشت. با تجاوز انسان به زیستگاه او و وقوع مواردی چون جنگ داخلی و شکار غیر مجاز، جمعیت کل این جانور تنها به 254 عدد رسید. به طوری که تمام آن ها را می شد در یک بویینگ 747 جای داد!
به نظر می رسد اوضاع امروز گوریل های کوهی کمی بهتر شده است. طی یک بررسی که در سال 2012 انجام شد، جمعیت این گونه به بیش از 880 عدد رسیده است. با این که رسیدن به این تعداد پیشرفت قابل توجهی محسوب می شود اما این بار هم 2 عدد بویینگ 747 برای سوارکردن این تعداد گوریل کوهی لازم است! در واقع می توان گفت که این جانوران در آستانه ی انقراض قرار دارند.
تا به حال اخبار مشابهی از گوشه و کنار جهان شنیده ایم که جانورانی مثل ببر، پاندا، رُخکرکس کالیفرنیا یا صخره های مرجانی در معرض خطر انقراض قرار دارند. در ابتدا شنیدن این اخبار ناراحت کننده به نظر می رسد اما به مرور زمان نسبت به آن ها بی تفاوت خواهیم شد.
با این اوصاف، آیا واقعا این مسئله جای نگرانی دارد؟ مطمئنا اگر هیچ پاندای زیبایی بر روی کرهی زمین باقی نماند ناراحت می شویم اما این به آن معنا نیست که زندگی ما به آن ها وابسته باشد. از طرفی، قطعا انسان ها اهمیت بیش تری دارند و صرف میلیون ها دلار هزینه برای حفظ بقای آن ها از اولویت بالاتری برخوردار است تا این که این هزینه را صرف حیوانات کنیم. پس حفاظت از گونه های جانوری در حال انقراض چه توجیهی خواهد داشت؟
از یک زاویه ی دید، دلایل زیادی وجود دارد که ما را مجاب کنند تا خود را
ص: 51
برای نجات گونه های در حال انقراض به زحمت نیاندازیم. یکی از واضح ترین آن ها، بحث هزینه های سرسام آور در رابطه با حل این مشکل است.
بررسی صورت گرفته در سال 2012، هزینه ی حفظ بقای جانوران در حال انقراض زمینی را 76 میلیارد دلار در سال برآورد کرده است. این رقم برای حفظ بقای جانداران دریایی ممکن است بیش از این مقدار باشد. پس با این حساب، واقعا چه دلیلی دارد که متحمل این هزینه شویم در حالی که می دانیم این مقدار پول می تواند از گرسنگی، بیماری و مرگ انسان های زیادی جلوگیری کند؟
در مواقعی باور به تلاش برای نجات بعضی حیوانات سخت تر می شود. برای مثال نجات گرگ که یک عامل تهدید کننده برای انسان و دام است. حتی می توان گفت که نبود بعضی از گونه ها امنیت زندگی بشر را بالاتر خواهد برد. به هرحال، خطر انقراض همیشه برای جانوران وجود دارد. همان طور که طی 5 رویداد انقراض بزرگ گونه های مختلف جانوری از بین رفتند. جدیدترین انقراض بزرگ به 65 میلیون سال پیش برمی گردد که طی آن دایناسورها از کره ی زمین محو شدند.
چنانچه انقراض را یک فرآیند طبیعی درنظر بگیریم که حتی بدون دخالت انسان اتفاق می افتد، چه طور می توان باعث توقف آن شد؟ یک پاسخ این است که روند انقراض در گونه های موجود، سرعت بالاتری نسبت به گذشته پیدا کرده است. نتایج یک مطالعه ی اخیر نشان داده است که نرخ انقراض نسبت به قرن گذشته افزایش 100 درصدی داشته است که جا دارد خود را به این علت سرزنش کنیم. ساده ترین و سطحی ترین دلیلی که برای نجات حیوانات می توان پیدا کرد این است که "دوست داریم آن ها را نجات دهیم!"
حیات وحش
جرج مونبیوت (George Monbiot) که یک روزنامه نگار فعال در عرصه ی محیط زیست است در یک فایل صوتی به این موضوع اعتراض می کند. استدلال مون بیوت این است که این ارزیابی های حساب گرانه غیرقابل اعتماد هستند و عرصه ی سواستفاده برای صاحبان قدرت را فراهم می کنند. برای مثال اگر کسی بخواهد جاده ای در وسط یک زیستگاه مهم بسازد، به سادگی می تواند اهمیت حیات
ص: 52
وحش را در مقابل احداث جاده کم ارزش جلوه دهد.
از طرفی رویکرد مقابل این نظر این است که در هرحال، بدون حاکم بودن چنین دیدگاهی، امکان سواستفاده فراهم خواهد بود، به همین دلیل است که خیلی از گروه های حافظ محیط زیست سعی دارند که با ارزش بخشیدن به این موضوع، از محیط زیست حمایت کنند. در واقع، خوبی ایده ی استفاده از خدمات اکوسیستم این است که همه ی جوانب در آن در نظر گرفته شده است. به عنوان مثال حتی استدلال های ضعیف محافظت از محیط زیست، در این ایده گنجانده شده اند.
البته که طبیعت زیبا است و درک ارزش زیبایی آن ایجاب می کند تا از آن محافظت کنیم. ضمن این که حتی اگر در تلاش خود برای حفظ محیط زیست، خدمات اکوسیستم را مد نظر داشته باشیم، باز هم می توانیم زیبایی طبیعت را لحاظ کنیم.
تصویر
شاید بپرسید که چه طور می توان بر این زیبایی قیمت گذاشت؟ یا پرسش شما این باشد که چگونه می توان این زیبایی را اندازه گیری کرد؟ مطمئنا در این موارد نمی توان پارامتری را اندازه گیری کرد اما این موضوع نمی تواند از اهمیت شناخت ارزش های آن کم کند. گاهی چنین دیدگاهی را در مورد نقاشی، موسیقی و دیگر اشکال هنر بروز می دهیم. یعنی زمانی ارزش چیزی را به رسمیت می شناسیم که بتوانیم برای آن قیمت تعیین کنیم.در مورد طبیعت، زمانی می توانیم ارزش خدمات آن را برآورد کنیم که برای تجربه ی آن ها متحمل پرداخت هزینه شویم.
گونه های جانوری
از جهت دیگری هم می توان به موضوع نگاه کرد. گوریل های کوهی را در نظر
ص: 53
بگیرید. آن ها در رشته کوهی که با جنگل های انبوه پوشیده شده، زندگی می کنند. چنانچه قصد حفاظت از این گوریل ها را داریم، لازم است که به حفظ اکوسیستم محل زندگی آن ها هم توجه کنیم.
برای مثال ما می دانیم که گوریل ها از گیاهان به عنوان غذا استفاده می کنند. پس باید مطمئن شویم که در محل زندگی آن ها گیاه کافی فراهم است. از طرفی نمی توانیم اجازه دهیم که منطقه توسط علف های هرز غیرقابل استفاده شود. بنابراین باید شرایط حیات حیوانات دیگری را هم فراهم کنیم تا پوشش گیاهی منطقه به درستی شکل گیرد.
تصویر
پس می توان گفت که گوریل کوهی بخشی از یک شبکه ی گسترده از گونه های دیگر است که نمی توان آن را به صورت مستقل در نظر گرفت. حذف یکی از این گونه ها ممکن است تاثیر چندانی ایجاد نکند ضمن این که این احتمال هم وجود دارد که طی یک واکنش زنجیره ای، تغییر کلی در اکوسیستم به وجودآورد.
از این رو اگر تصمیم به نجات گونه ای مثل گوریل های کوهی داریم، باید به حفظ زیستگاه و دیگر گونه های ساکن هم اهمیت دهیم. در این مرحله بسیاری از مردم طفره می روند. چراکه آن ها فقط حاضر به پرداخت هزینه در مورد گوریل های کوهی هستند و دیگر گزینه ها مانند درختان، درختچه ها و حشرات، از نظر آن ها زیاده روی تلقی می شود! به عقیده ی آن ها، گوریل ها حیوانات جذابی هستند اما نه تا آن اندازه که بخواهند هزینه های زیادی را صرف آن ها کنند.
با این حال، حفاظت از جنگل ها دلایل خوب زیادی دارد و لازم نیست که حتما به خاطر حمایت از گوریل های کوهی باشد. جنگل هایی که در دامنه ی کوه ها شکل
ص: 54
گرفته اند، خدمات مفیدی فراتر از درک ما ارایه می دهند. یکی از فواید خاص آن ها تامین آب به طور منظم است.
همه می دانند که شرایط آب وهوایی متغیر است. گاهی اوقات بارش باران به حدی است که به سیل منتهی می شود. در بعضی مواقع هم بارش ناچیز بوده و خشکسالی روی می دهد که هر دو پدیده خطرناک هستند.
درختان افراشته بر روی یک تپه، می توانند منبع قابل اعتمادی از آب تازه تلقی شوند و برای مردمان ساکن در زمین های پست نوعی نوید محسوب شوند. برای برخورداری از این قابلیت، جنگل باید پایدار عمل کند. فایده ای ندارد که فقط در مواقع بارش باران های سنگین بتوان از جنگل بهره برد و در دیگر مواقع خبری نباشد.
بومشناسان شواهدی جمع آوری کرده اند که نشان می دهد، اکوسیستم هایی که پذیرای طیف وسیعی از گونه های متنوع هستند، شرایط باثبات تری از خود ارائه می دهند و کمتر در معرض نوسانات ناگهانی قرار می گیرند. چنان چه عمیق تر به موضوع نگاه شود خواهیم دید که معنای شگفت انگیزی در این یافته قرار دارد.
کرم خاکی کوچکی را در نظر بگیرید که در ظاهر هیچ فایده ی خاصی برای انسان ندارد. اما وجود همین کرم می تواند نقش حمایتگری در اکوسیستم ایفا کند و به تبع آن اکوسیستم بتواند منافع خود را به انسان عرضه کند. از این رو، چه منافع اقتصادی را در حفظ محیط زیست دخیل کنیم و چه نگاهی اخلاق مدارانه تر به آن داشته باشیم، اکوسیستم میزبانی است که می تواند چیزهایی به ما بدهد که تامین آن با دیگر روش ها ممکن نیست. از طرفی هر چه گونه های متنوع تری در اکوسیستم حاضر باشند، پابرجایی و ثبات آن بیش تر خواهد بود.
بنابراین به نفع ما است که چه از لحاظ تامین نیازهایی چون آب و غذا و چه نیازهای غیر جسمی مانند درک زیبایی از گونه های جانوری محافظت کنیم. از این رو بسیاری از دوستداران محیط زیست می گویند که ما نمی توانیم طبیعت را بدون توجه به سودآوری آن برای انسان حفظ کنیم. چرا که هر نقشه ی حفاظتی برای جلب حمایت نیاز به محبوبیت دارد. از طرفی بدون حفظ طبیعت قادر به حفاظت از خودمان هم نخواهیم بود. چراکه خیلی از نیازهای ما توسط طبیعت تامین می شود.
ص: 55
تصویر
انسان و طبیعت
نگاه تازه ای برای توجیه حفاظت از محیط زیست شکل گرفته است. این بار قرار نیست حفظ طبیعت برای خود طبیعت باشد چراکه طبیعت به صراحت مرتبط با نیاز انسان ها عمل می کند. از طرفی رویکرد "طبیعت برای انسان ها" هم به صورت کامل برقرار نیست چراکه موضوع فقط حفظ منافع مستقیم ما نیست.
در دیدگاه جدید، جامعه ی انسانی و اکوسیستم وحشی هر دو اجزای تفکیک ناپذیر یک کل هستند. نام این دیدگاه را "طبیعت و مردم" گذاشته است. هدف از حکم فرما کردن این نگاه این نیست که از انقراض هر نوع گونه ای جلوگیری کنیم، چرا که حتی اگر تلاش هم کنیم، باز هم نمی توانیم. حتی به جرات می توان گفت: که حفظ شرایط فعلی هم امری ناممکن است.
اما این نگاه می تواند تضمین کند که برقراری اکوسیستمی غنی و متنوع، امکان پذیر خواهد بود. شرایطی که برای هر دو طرف ماجرا نتیجه ی برد- برد را به همراه خواهد داشت.
ص: 56
علت های بروز چالش خطر انقراض گونه های جانوری
اشاره
جزیره ای شدن زیستگاه ها، وجود سلاح های غیرمجاز، حضور دام بیش از ظرفیت در زیستگاه ها، تجارت غیرقانونی گونه های جانوری.
الف) عوامل ناشی از توسعه و فعالیت های انسانی شامل:
1- جزیرهای شدن زیستگاه ها و جمعیت گونه ها
جمعیت برخی گونه ها به دلیل توسعه راه ها، سکونت گاه ها وکشتزارها موجب انقراض محلی و بروز فشارهای درون آمیزی در درون جمعیت های موجود شده است و در دراز مدت این گونه با چالش کاهش تنوع ژنتیکی وکاهش مقاومت گونه در مقابل بیماری ها وتغییرات محیطی مواجه می گردد. برای مثال جمعیت آهوان در زیستگاه های دشت سهرین زنجان، موته وکلاه قاضی اصفهان، هفتاد قله مرکزی و شیر احمد سبزوار و... به علاوه این موضوع برای بسیاری از جمعیت های گوشت خوار کشورمان مثل یوزپلنگ و پلنگ نیز صادق است، تلفات این گونه ها در حوادث جادهای و تقابل با جمعیت های انسانی از جمله دلایل اصلی این اتفاق ناگوار برای حیات وحش و این گونه ارزشمند است. از 1218 مورد ثبت شده مرگ و میر در بین گونه های جانوری از سال 1385 تا1391، گوشتخواران با حدود 41 درصد تلفات بیش ترین سهم مرگ ومیر را به خود اختصاص داده اند و مهمترین عامل در مرگ و میر گوشتخواران تصادفات جاده ای ثبت شده است، به طوری که تصادفات جاده ای به تنهایی 70 درصد مرگ و میرها را شامل می شود.
2- وجود سلاح های غیر مجاز
بیش ازیک میلیون اسلحه شکار مجاز در کشور وجود دارد و پیش بینی می شود تعداد زیادی اسلحه غیرقانونی هم وجود داشته باشد و این تعداد اسلحه با توجه به تعداد در خواست های دفترچه و پروانه شکار بیش از ظرفیت و توان حیات وحش کشور می باشد، مزید بر علت، تصویب قانون مجازات قاچاق اسلحه و مهمات (مصوبه 7/6/90 مجلس محترم شورای اسلامی) که به استناد تبصره یک ماده 16 این قانون دارندگان سلاح های شکاری غیرمجاز می توانند مجوز حمل سلاح دریافت کنند و این موضوع باعث گردید تعدادی زیاد اسلحه غیرمجاز توسط افراد سودجو وارد کشور شود.
ص: 57
3- حضور دام بیش از ظرفیت در زیستگاه ها
متاسفانه در حال حاضر دو برابر و در برخی مناطق بیش از دوبرابر ظرفیت مراتع دام درمناطق چرا می کنند و این موضوع ضمن تخریب پوشش گیاهی باعث کاهش منابع آب وعلوفه، حیات وحش و فرو افت مطلوبیت زیست گاه ها شده است.
4- تجارت غیر قانونی گونه های جانوری و اجزای آن ها
دنیای امروز با گسترش پدیده شوم شکار و تجارت غیرقانونی جانوران وحشی و اجزای آن ها مواجه می باشد به طوری که قاچاق جانوران وحشی واجزای آن ها بعداز قاچاق مواد مخدر و سلاح رتبه سوم را به خود اختصاص داده وکشورمان به دلیل مکان جغرافیایی و غنای گونه ای و داشتن گونه های انحصاری در معرض تهدید این پدیده است، متاسفانه کشورمان بیش تر با زنده گیری و قاچاق انواع خزندگان و دوزیستان مواجه است.
ب) عوامل طبیعی:
1- شیوع انواع بیماری ها
اگر چه شیوع بیماری ها بیش تر نتیجه عملکرد جامعه بشری می باشد، اما عومل محیطی در پیدایش وگسترش آن نقش مهمی دارد. امروزه گونه های جانوری وحشی به ویژه گونه های در خطر انقراض با تهدید جدی و جدیدی به نام شیوع و گسترش انواع بیماری ها مثل طاعون نشخوارکنندگان، تب برفکی، شاربن (سیاه زخم)، آنفلوانزای فوق حاد پرندگان، هاری... مواجه هستند. بروز برخی بیماری های نوظهور مثل آنفلوانزای فوق حاد پرندگان که انتشار آن توسط پرندگان وحشی صورت می گیرد، که تلفات زیادی نیز در بین این رده از جانوران در جهان به همراه داشته است. بومی شدن برخی از بیماری های دامی در کشور و کشورهای همسایه و به دلیل ورود غیر قانونی دام به علاوه حضور و چرای دام های آلوده در زیستگاه ها و ارتباط آن ها با حیات وحش این سال ها شاهد بروز تلفات زیادی در بین گونه های ارزشمند و در خطر انقراض و آسیب پذیر کشور بودیم، تلفات قوچ و میش در ساری گل (بیماری طاعون) وگوزن زرد در خوزستان (میازیس) از جمله مهمترین بروز بیماری در حیات وحش کشوراست. به علاوه این که مخزن بیماری خطرناک هاری در گوشتخواران وحشی بوده که نیازمند عزم ملی برای کنترل این بیماری است.
ص: 58
2- خشکسالی های متناوب
بروز پدیده تغییرات جهانی آب وهوا و به طبع آن خشکسالی های متناوب،کاهش منابع آب وعلوفه و افزایش استرس های محیطی باعث کاهش میزان زاد آوری در بین جمعیت انواع پرندگان خشک زی وعلف خواران شاخص و قابل شکار، مهاجرت و تلفات گونه درمسیرهای مهاجرت وکوچه ای اجباری شده است. به طور مثال مهاجرت یا گدار غیرمعمول در بین جمعیت های قوچ ومیش از جزیره کبودان به جزیره اشک، خروج گوزن زرد از جزیره اشک و مرگ و میر آن ها در باتلاق های دریاچه ارومیه، مهاجرت اجباری آهوان از شیر احمد سبزوار به مناطق پرحادثه وکاهش طعمه در زیستگاه های یوزپلنگ از جمله مصادیق تاثیرات این پدیده بر حیات وحش است.
ج) عوامل ناشی از ضعف ساختار حفاظت:
1- عدم امکانات، تجهیزات و نیروی انسانی کافی برای حفاظت
حدود 17 میلیون هکتار (در قالب 272 منطقه) از سطح کشور با عناوین پارک ملی، منطقه حفاظت شده، اثر طبیعی ملی و پناهگاه حیات وحش به منظور حفظ ذخایر ژنتیکی کشور تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست می باشد. برای حفاظت این عرصه های وسیع وحساس، 2617 محیط بان (سرانه 6500 هکتار) و430 واحد محیط بانی مشغول انجام وظیفه هستند این در صورتی است که برای حفاظت مفید و مطابق استاندار جهانی می بایست حداقل هزار محیط بان به کار گرفتهشود.
2- ضعف قوانین ومقررات
عدم توجه به ارزش های متنوع گونه ها در برنامه ریزی توسعه، عدم تناسب جرایم شکار غیرمجاز با ارزش های گونه، تصویب قوانین وآئیننامه های ضد محیط زیستی مثل تصویب قانون مجازات قاچاق اسلحه و مهمات (مصوبه7/6/90 مجلس محترم شورای اسلامی)، اصلاح قانون معدن که اجازه اکتشاف و بهره برداری از معادن را در خارج از مناطق چهارگانه به عهده وزارت صنایع، معادن و تجارت گذاشته است، اجرای پروژه های ملی بزرگ بدون توجیه زیست محیطی و....
ص: 59
منابع
1) www.wikipedia.org
2) www.eligasht.com
3) www.mehrnews.com
4) www.zoom.ir
5) www.hamshahrionline.ir
6) www.yjc.ir
7) www.pakzi.ir
8) www.beytoote.com
ص: 60
