ص: 2

استفتائات باب وقف

رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مدظله العالی)

قبرستان

ص: 3

ص: 4

سازمان اوقاف و امور خیریه معاونت فرهنگی

استفتائات (باب وقف)- قبرستان

رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مدظله العالی)

ناشر: معاونت فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه

چاپ: اسوه

قطع: پالتویی

نوبت چاپ: اول - زمستان 1390

شمارگان: 5000 نسخه

آدرس: تهران، خ نوفل لوشاتو، سازمان اوقاف و امور خیریه، معاونت فرهنگی

تلفن: 64871161-021 نمابر: 64872604-021

سایت سازمان: www.awqaf.ir

سایت معاونت: www.mfso.ir

سایت مجتمع: www.mfpo.ir

آدرس مجتمع: قم، خیابان شهدا (صفاییه)، کوی ممتاز، کوچه 7 (فتحی)، پلاک 32 مجتمع فرهنگی پژوهشی معاونت فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه

تلفن: 7746431-0251

ص: 5

بسمه تعالی

ص: 8

1. معنای وقف عام و وقف خاص چیست؟ عده ای می گویند: تغییر وقف خاص برخلاف قصد واقف و تبدیل آن به ملک خاص جایز است، آیا این سخن صحیح است؟

بسمه تعالی

عموم و خصوص در وقف با ملاحظه موقوف علیه است، بنابراین وقف خاص، وقف بر شخص یا اشخاص معین است مانند وقف بر اولاد و یا وقف بر زید و فرزندان او و وقف عام وقف بر جهات و مصالح عمومی مانند مساجد و مکان های استراحت و مدارس و امور مشابه دیگر و یا وقف بر عناوین کلی مثل فقرا و ایتام و بیماران و کسانی که در راه مانده اند و مانند آن است و این اقسام سه گانه تفاوتی از جهت اصل وقف ندارند هر چند از حیث احکام و آثار تفاوت دارند، مثلا وجود مصداق موقوف علیهم در خارج هنگام اجرای صیغه وقف هم شرط نیست در حالی که در وقف خاص شرط می باشد و همچنین در وقف بر جهات و مصالح عمومی که به صورت وقف انتفاع هستند از قبیل مساجد و مدارس و قبرستان ها و پل ها و مانند آن ها، وقف به هیچ وجه قابل فروش نیست حتی اگر خراب شود، بر خلاف وقف خاص و وقف بر عناوین کلی به صورت وقف منفعت که فروش و تبدیل آن ها در بعضی از حالت های استثنایی جایز است.

ص: 10

2. آيا غصب وقف و تصرف در آن در غیر جهت وقف موجب ضمان اجرت المثل است؟ و آیا تلف کردن وقف مثل این که ساختمان آن تخریب گردد و یا زمین موقوفه تبدیل به خیابان شود، موجب ضمان مثل یا قیمت آن می گردد؟

بسمه تعالی

در وقف خاص مانند وقف بر اولاد و همچنین در وقف عامی که به صورت وقف منفعت است، غصب و تصرف در غیر جهت وقف یا بدون اذن موقوف علیهم در اوّلی و بدون اذن متولی شرعی در دومی، موجب ضمان عین و منفعت است و ردّ عوض منافع استیفا شده و استیفا نشده هم واجب است و همچنین ردّ عین در صورتی که موجود باشد و ردّ عوض آن در صورتی که در دست او یا بر اثر فعل او تلف شده باشد واجب است و عوض منافع باید در جهت وقف و عوض عین موقوفه در بدل وقفی که تلف شده مصرف شود و در وقف عامی که بصورت وقف انتفاع است مثل مساجد و مدارس و کاروانسراها و پل ها و مقبره ها و مانند آن ها که وقف بر جهات یا عناوین عمومی هستند تا موقوف علیهم از آن ها انتفاع ببرند در صورتی که توسط غاصب غصب شوند و آن ها را در جهتی غیر از منافعی که برای آن ها وقف شده اند بکار ببرد باید اجرت المثل تصرفاتش در چیزهایی از قبیل مدارس و کاروانسراها و حمام ها را را بپردازد بر خلاف مساجد و مقبره ها و زیارتگاه ها و پل ها که ضامن اجرت المثل تصرفاتش در آن ها نیست و اگر عین این موقوفات را تلف کند باید عوض مثلی یا قیمی آن ها را بدهند که آن هم در بدل وقف تلف شده مصرف می شود.

3. آیا عدول از شروط وقف جایز است؟ و در صورت جواز، حدود آن کدام است؟ و آیا طولانی شدن زمان، بر عمل به شروط وقف تأثیر می گذارد؟

بسمه تعالی

تخلف از شروط صحیحی که واقف در عقد وقف شرط کرده جایز نیست مگر آن که عمل به آن غیر مقدور یا حرجی باشد و گذشت زمان تأثیری در آن ندارد.

ص: 11

4. زمینی بیست سال پیش وقف اهالی منطقه ای شده تا اموات خود را در آن دفن کنند و واقف تولیت آن را برای خودش و سپس برای یکی از علمای شهر که در وقفنامه ذکر کرده قرار داده و کیفیت انتخاب متولی بعد از عالم مزبور را هم معین نموده است، آیا متولی کنونی حق تغییر وقف یا تغییر بعضی از شرایط آن و یا اضافه کردن شرایط دیگر به آن را دارد؟ و اگر این تغییر بر جهتی که زمین برای آن وقف شده تأثیر بگذارد مثل این که آن را ایستگاه ماشین نماید، آیا موضوع وقف به حال خود باقی می ماند؟

بسمه تعالی

با این فرض که وقف از نظر شرعی با تحقق قبض، محقق و نافذ شده است، دیگر تغییر و تبدیل آن و همچنین تغییر بعضی از شرایط و یا اضافه کردن شرایط جدید به آن توسط واقف یا متولی جایز نیست و با تغییر وقف از حالت قبلی اش، وقفیت آن زایل نمی شود.

ص: 12

5. زمین موقوفه ای در کنار قبرستانی که برای دفن اموات اهالی کافی نیست، وجود دارد و موقعیت آن برای تبدیل به قبرستان مناسب است، آیا تبدیل آن به قبرستان جایز است؟

بسمه تعالی

تبدیل زمینی که برای جهتی غیر از دفن اموات وقف شده، به قبرستان به طور رایگان جایز نیست، ولی اگر وقف آن از قبیل وقف منفعت باشد، متولی شرعی آن می تواند در صورتی که به مصلحت و نفع وقف بداند آن را برای دفن اموات اجاره دهد.

6. زمینی وجود دارد که از زمان های طولانی محل دفن اموات اهالی بوده و یکی از اولاد ائمه(علیهم السلام) نیز در آن مدفون است و قبل از سی سال پیش مکانی را برای غسل دادن اموات در آن ساخته اند، ولی معلوم نیست که این زمین وقف برای دفن اموات شده یا آن که وقف برای امامزاده مدفون در آن است. همچنین نمی دانیم ساخت غسالخانه در آن برای غسل اموات مشروع است یا خیر؟ بنابراین آیا جایز است اهالی آن جا اموات خود را در آن مکان غسل بدهند؟

بسمه تعالی

جایز است همانند گذشته، اموات را در آن غسالخانه، غسل داده و در آن زمین که از توابع صحن امامزاده است، دفن کنند مگر این که علم به مغایرت آن، با جهت وقف زمین، پیدا کنند.

ص: 14

7. در جنب مسجد جامع کاروانسرا و قبرستانی در زمان سابق بوده است که شخصی آن قبرستان را اجاره طویل المدت نموده است و مغازه هائی ساخته و به افراد اجاره داده است و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران اداره اوقاف تعدادی از مغازه ها را در تصرف خود درآورده است و با ساکنین تجدید اجاره نمود و به دلیل عدم تشخیص تولیت مدتی امام جماعت مدعی تولیت بوده است و در آن وقفنامه تصریح شده به تولیت آن و راجع به تولیت امام مسجد در آن وقفنامه ذکری نشده است و اکنون امام مسجد مدعی است که باید اجاره به امام مسجد داده شود با این که در وقفنامه تصریح و تنصیص به تولیت آن شده فعلا سؤال این است که صاحبان مغازه ها که افراد متدین و صالحی هستند آیا می توانند اجاره را به امام مسجد بدهند و یا شرعاً باید اجاره را به متولی منصوص بدهند و بر فرض عدم جواز پرداخت آن به امام جماعت مسجد آیا نسبت به مال الاجاره سال های گذشته چه باید کرد آیا صاحبان مغازه ها برائت ذمه پیدا کرده اند و یا مدیون هستند یا آن کس که اجاره گرفته مدیون است باید استرداد شود و به متولی اصلی آن پرداخت شود آن چه رأی مبارک است مرقوم فرمائید چون خیلی مورد احتیاج می باشد، در ضمن توضیحا آیا می شود اجاره را به اداره اوقاف پرداخت نمود و اگر آن اداره از ساکنین مغازه ها اجاره دریافت کرد مستأجرين برىءالذمه می شوند یا خیر؟

بسمه تعالی

اصل وقفیت و تولیت خاص موقوفه اگر محرز باشد باید تصرفات در موقوفه با اجازه متولی شرعی باشد و وجه اجاره نیز به او پرداخت شود و نسبت به تصرفات گذشته هم وجه اجاره را باید به او بپردازند، و جهت تحقق در این باره خوب است به علماء محترم شهر و مسئولین ذیربط مراجعه نمائید.

8. زمین کنار حسینیه مربوط به بانوئی که در حال حاضر مرحوم گردیده است وقف نموده برای ساختن غسالخانه که این زمین نزدیک خیابان می باشد و با جهاد سازندگی منطقه صحبت کرده ایم و ایشان جواب داده اند که ما غسالخانه

ص: 15

نزدیک خیابان درست نمی کنیم و در جای دیگری در حال حاضر غسالخانه برای روستا ساخته شده است و ما الان نمی دانیم با این تکه زمین چه کنیم؟ سؤال ما این است:1) آیا وارثان این مرحوم میتواند زمین را بفروش برسانند و خرج مثلا حسینیه و یا دیوار قبرستان و یا امر خیری دیگر در روستا نمایند و یا خیر؟ آیا معتمدین محل می توانند به فروش برسانند و باز خرج کارهای خیر در روستا کنند؟

بسمه تعالی

اگر زمین را تحویل متولی وقف نداده است وقف تمام نیست و باقی بر ملک میت است که بعد از فوت او حکم سایر ترکه او را دارد.

9. در ساختمان یک مرکز آموزشی اطاقی وجود دارد که در حال حاضر از آن به عنوان آزمایشگاه آموزشی استفاده می شود و زمین آن جزء قبرستان مجاور است که در سال های قبل از قبرستان جدا شده است، با توجه به این که قبرستان مجاور هنوز مورد استفاده قرار می گیرد، معلمان و دانش آموزانی که در آن آزمایشگاه نماز می خوانند چه تکلیفی دارند؟

بسمه تعالی

تا زمانی که ثابت نشود که زمین آزمایشگاه برای دفن اموات وقف شده، نماز خواندن و سایر تصرفات در آن اشکال ندارد، ولی اگر با دلیل معتبری ثابت شود که فقط برای دفن اموات در آن، وقف شده، واجب است به حالت قبلی خود برگشت داده شده و برای دفن اموات تخلیه شود و تأسیسات ساخته شده در آن محکوم به غصب می باشد.

ص: 16

10. شخصی زمینی را وقف قبرستان نموده و چندین سال از تاریخ وقف می گذرد اما در محل مزبور به جهت دوری از آبادی مرده ای را دفن ننموده اند و شاید تا صد سال دیگر به زمین وقف که دور از آبادی است مرده ای را نبرند، آیا می توانند زمین مزبور را فروخته و پولش را در مسجد هائی که خیلی ضرورت هم دارد خرج نمایند؟

بسمه تعالی

فروش زمین وقف برای دفن جائز نیست بلی اگر وقف تحقق پیدا نکرده یعنی قبض و اقباض معتبر صورت نپذیرفته اختیار آن با واقف است.

11. زمینی است که قبلا قبرستان موقوفه بوده است شخصی به کمک شهرداری وقت زمان طاغوت آن را غصب و مبدل به سند مالکیت کرده است و در این زمین تعداد مغازه دایر نموده که در همان زمان مورد اعتراض شدید علماء قرار گرفته که غاصبان با نفوذ کار خود را انجام داده اند. اما با طلیعه جمهوری اسلامی و فتوای مراجع و مدارک موجود دال بر وقفیت این مکان، اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان اقدام شایسته ای مورد ابطال سند و خلعیت غاصبان انجام داده که نهایتا حاکم شرع دادگستری سند ساختگی طاغوت را باطل اعلام و حکم به وقفیت را صادر و از غاصبان اعلام خلعیت نموده، آیا مستأجرين متدین فعلی مغازه های مزبور اجاره سالیانه خود را به شخصی که مالک غاصب بوده بپردازند و یا به اداره اوقاف و امور خیریه که حکم وقفیت به آن سازمان محول شده است؟

بسمه تعالی

با فرض صدور حکم بر وقفیت از سوی مرجع ذیصلاح قانونی مستأجرين موظفند در تجدید اجاره موقوفه و در پرداخت وجه اجاره به مقامات مسئول شرعی اداره امور موقوفه مراجعه نمایند.

12. زمینی که در السنه مردم مشهور به وقف است در حالی که وقف نامه کتبی و رسمی ندارد اگر بخواهند در این زمین مرده شورخانه ای احداث نمایند درباره احداث این مرده شورخانه نظر شریفتان بیان فرمائید.

ص: 18

بسمه تعالی

شهرت به وقفیت کفایت می کند، و نباید تغییر داده شود بنابراین در فرض مرقوم نباید مرده شورخانه بسازند، والله العالم.

13. اینجانب وارث واقف قطع زمین که قبرستان متروکه می باشد و به صورت زباله دانی درآمده است که آثار قبور آن هم از بین رفته، لذا از آن آیت الله العظمی تقاضا دارم که آیا می توان آن را در اختیار نهضت سوادآموزی جهت ساختمان کردن آن بگذارم که آن را ساختمان نماید که به صورت زباله دانی بیرون رود و خدمت به قبور مؤمنین گردد.

بسمه تعالی

واگذار کردن زمین موقوفه و تبدیل و تغییر آن به هیچ وجه جایز نیست و پس از تمامیت وقف وراث واقف و غیر او نسبت به عدم جواز تصرف فرقی ندارند.

14. مقدار پنج هکتار زمین در شهر محمد آباد از طرف بنیاد مستضعفان جهت گورستان به شهرداری شهر واگذار گردید، گرچه صیغه وقف خوانده نشد اما چند جنازه در آن زمین دفن گردید آیا می توانیم از این زمین مقدار یک هکتار جهت احداث بیمارستان شهر، مورد استفاده قرار دهیم؟ یا فرمانداری مقدار یک هکتار از زمین یاد شده را از شهرداری جهت بیمارستان اجاره کنیم؟ با توجه به این که در شهر بیمارستان وجود ندارد اما قبرستان های متعددی موجود است.

بسمه تعالی

اگر مسئول ذیربط قانونی که اجازه واگذاری زمین را داشته با قصد وقف کردن برای دفن اموات مؤمنین در اختیار قرار داده است و به همین عنوان و قصد، اموات را در آن دفن نموده اند تمام زمین را که به این قصد واگذار شده حکم وقف را دارد و تبدیل آن به چیز دیگر جایز نیست و اگر وقف نشده باشد اشکال ندارد.

15. واقفی قطعه زمینی را جهت احداث گورستان وقف کرده و عده ای اقدام به تصرف این قطعه زمین نموده و آن را به زمین فوتبال تبدیل نموده اند از آن مرجع معظم تقاضا داریم حکم شرعی مسئله را بیان فرمایند.

ص: 19

بسمه تعالی

اگر زمین ملک شرعی واقف بوده و آن را وقف قبرستان کرده و تحویل متولی برای دفن اموات داده حکم وقف بر آن مترتب می شود و تبدیل آن و تغییر آن به زمین ورزش جایز نیست.

16. زمینی که در السنه مردم مشهور به وقف است در حالیکه وقف نامه کتبی و رسمی ندارد اگر بخواهند در این زمین مرده شورخانه ای احداث نمایند درباره احداث این مرده شور خانه نظر شریفتان بیان فرمائید.

بسمه تعالی

شهرت به وقفت کفایت می کند، و نباید تغییر داده شود بنابراین در فرض مرقوم نباید مرده شورخانه بسازند، والله العالم.

17. شخصی زمینی به مساحت 1200 متر مربع جهت دفن اموات وقف نمود تا کنون در مساحت 200 متر دفن اموات شده است با توجه به این که در بقیه این زمین از طرف بهداشت دفن ممنوع گردید و این زمین به صورت مخروبه و بلا انتفاع درآمد آیا در زمین مذکور (قسمت دفن نشده) احداث یک دستگاه ساختمان جایز است یا خیر؟

بسمه تعالی

اگر وقف با شرائط آن محقق و تمام شده است در صورتی که انتفاع به وقف در جهت وقف که دفن اموات است ممکن نباشد، می توانند با نظر متولی شرعی از زمین در امور خیریه استفاده کنند، والله العالم.

18. به مالکیت در آوردن قبرستان عمومی مسلمانان و ساختن ساختمان های شخصی در آن و ثبت آن بعنوان ملک به نام اشخاص چه حکمی دارد؟ و آیا قبرستان عمومی مسلمانان وقف محسوب می شود؟ آیا تصرف شخصی در آن غصب است؟ و آیا تصرف کنندگان در آن باید اجرت المثل تصرفات خود را بپردازند؟ و بر فرض ضمان اجرت المثل، آن اموال در چه موردی باید مصرف شوند؟ و ساختمان هایی که در آن ساخته شده اند چه حکمی دارند؟

ص: 20

بسمه تعالی

مجرّد گرفتن سند مالکیت قبرستان عمومی مسلمین، حجت شرعی بر مالکیت و یا دلیل بر غصب کردن آن نیست، همان گونه که دفن اموات در قبرستان عمومی هم حجت شرعی بر وقف بودن آن نیست بلکه اگر قبرستان از نظر عرف از توابع شهر برای استفاده اهالی جهت دفن اموات و غیره شمرده شود و یا دلیل شرعی وجود داشته باشد که برای دفن اموات مسلمانان وقف شده است، تصرفات شخصی که متصرفین فعلی در آن برای خودشان انجام می دهند غصب و حرام است و باید از زمین قبرستان رفع ید کنند و ساختمان و هر چیزی که در آن ایجاد کرده اند خراب نموده و آن را به حالت قبلی اش برگردانند، ولی ضمان اجرت المثل تصرفات ثابت نیست.

19. مقبره ای وجود دارد که عمر قبرهای آن تقریبا به سی و پنج سال می رسد و شهرداری آن را تبدیل به پارک عمومی کرده و در دوران حکومت سابق ساختمان هایی در قسمت هایی از آن ساخته است، آیا نهاد مربوطه می تواند ساختمان های مورد نیاز خود را مجددا در این زمین بسازد؟

بسمه تعالی

اگر زمین قبرستان برای دفن اموات مسلمانان وقف شده باشد و یا احداث بنا در آن موجب نبش یا هتک حرمت قبور علما و صلحا و مؤمنین شود و یا زمین از مکان های عمومی و مورد نیاز شهر جهت استفاده اهالی باشد، ساخت تأسیسات و همچنین تصرفات خصوصی در آن و تغییر و تبدیل آن جایز نیست و در غیر این صورت آن کار فی نفسه اشکال ندارد، لكن قوانین مربوطه در این زمینه باید مراعات گردد.

20. زمینی برای دفن اموات وقف شده است و در وسط آن ضریح یکی از فرزندان ائمه (علیهم السلام) قرار دارد و در این اواخر اجساد تعدادی از شهدای عزیز در آن قبرستان دفن شده است، با توجه به نبود زمین مناسبی برای بازی های ورزشی جوانان، آیا جایز است با مراعات آداب اسلامی، در داخل قبرستان بازی کنند؟

بسمه تعالی

تبدیل قبرستان به مکان بازی های ورزشی و تصرف در زمین موقوفه در غیر جهت وقف جایز نیست و همچنین هتک حرمت قبور مسلمانان و شهدای عزیز هم جایز نیست.

ص: 21

21. آیا جایز است زائران یکی از فرزندان ائمه (علیهم السلام) وسایل نقلیه خود را داخل یک قبرستان قدیمی که در حدود صد سال از عمر آن می گذرد پارک کنند؟ با علم به این که قبرستان مزبور در گذشته محل دفن اموات اهالی قریه و غیره بوده و در حال حاضر مکان دیگری را برای دفن اموات خود برگزیده اند؟

بسمه تعالی

تا زمانی که این کار از نظر عرف، هتک قبور و مسلمانان محسوب نشود و مزاحمتی هم برای زائران مرقد آن امام زاده (علیه السلام) ایجاد نکند، اشکال ندارد.

22. اشخاصی در قبرستان های عمومی از دفن اموات در کنار بعضی از قبور جلوگیری می کنند، آیا مانع شرعی برای دفن اموات در آنجا وجود دارد؟ و آیا آن ها حق دارند از این کار جلوگیری کنند؟

بسمه تعالی

اگر قبرستان وقف باشد و یا دفن میت برای هر فردی در آن مباح باشد، کسی حق ندارد حریمی در اطراف قبر میت خود در قبرستان عمومی ایجاد کند و از دفن اموات مؤمنین در آن جلوگیری نماید.

23. در کنار مقبره ای که ظرفیت قبرهای آن تکمیل شده، زمینی وجود دارد که توسط دادگاه قضائی از شخص زمین داری مصادره شده و در حال حاضر به شخص دیگری واگذار شده است، آیا استفاده از آن زمین برای دفن اموات با کسب اجازه از صاحب فعلی آن جایز است؟

بسمه تعالی

اگر صاحب فعلی آن کسی است که مالک شرعی آن محسوب می شود، تصرف در آن با رضایت و اذن او اشکال ندارد.

24. شخصی زمینی را برای دفن اموات وقف کرده و آن را قبرستان عمومی مسلمانان قرار داده است، آیا جایز است هیئت امناء آن پول را از کسانی که اموات خود را دفن می کنند، بگیرند؟

ص: 22

بسمه تعالی

آنان حق مطالبه چیزی در برابر دفن اموات در قبرستان عمومی موقوفه را ندارند ولی اگر خدمات دیگری را به قبرستان یا صاحبان اموات برای دفن مرده های خود ارائه می کنند، گرفتن مبلغی به عنوان اجرت در برابر آن خدمات اشکال ندارد.

25. ما قصد داریم مرکز مخابراتی در یکی از روستاها ایجاد کنیم و به همین دلیل از اهالی روستا خواسته ایم زمینی را برای ساخت مرکز مخابرات در اختیار ما بگذارند، با توجه به عدم وجود زمینی در وسط روستا برای این کار، آیا جایز است این مرکز در قسمت متروکه قبرستان قدیمی ساخته شود؟

بسمه تعالی

در صورتی که قبرستان عمومی مسلمانان وقف برای دفن اموات باشد و یا ساخت مرکز مخابرات در آن موجب نبش قبر یا هتک حرمت قبور مسلمانان شود جایز نیست و در غیر این صورت اشکال ندارد.

26. ما تصمیم گرفته ایم که در کنار قبور شهدای مدفون در روستا سنگ هایی بعنوان یادبود دیگر شهدای روستا که در مناطق دیگر دفن شده اند، گذاشته شود تا در آینده مزار آن ها باشد، آیا این کار جایز است؟

بسمه تعالی

ساخت صورت های نمادین قبر به نام شهدای عزیر اشکال ندارد، ولی در صورتی که آن مکان وقف برای دفن اموات باشد، ایجاد مزاحمت برای دیگران در دفن امواتشان جایز نیست.

27. ما قصد داریم که یک مرکز بهداشتی در قسمتی از زمین بائری که در جوار یکی از قبرستان هاست بسازیم، ولی بعضی از اهالی ادعا می کنند که این مکان جزئی از قبرستان است و برای مسئولین تشخیص این که زمین مذکور قبرستان هست یا خیر مشکل شده و بعضی از سالمندان آن منطقه شهادت می دهند که در آن زمینی که عده ای مدعی وجود قبر در آن هستند، قبری وجود نداشته است، البته هر دو گروه شهادت می دهند که در اطراف زمینی که برای ساخت مرکز بهداشتی در نظر گرفته شده قبر وجود دارد، تکلیف ما چیست؟

ص: 23

بسمه تعالی

تا زمانی که احراز نشود آن زمین وقف برای دفن اموات مسلمانان است و زمین مزبور از مکان های عمومی مورد نیاز اهالی در مناسبت ها نباشد و ساخت مرکز بهداشتی در آن هم مستلزم نبش قبر و هتک حرمت قبور مؤمنین نباشد، ایجاد آن مرکز در زمین مزبور اشکال ندارد و در غیر این صورت جایز نیست.

28. آیا جایز است قسمتی از قبرستان که هنوز مرده ای در آن دفن نشده و خود قبرستان هم وسیع است و کیفیت وقف آن هم بطور دقیق معلوم نیست، برای استفاده در مصالح عمومی مانند ساخت مسجد یا مراکز بهداشتی برای فرزندان منطقه اجاره داده شود. به این شرط که پول اجاره به نفع خود قبرستان استفاده شود؟(قابل ذکر است که این منطقه به علت عدم وجود زمین خالی برای ساخت مراکز خدماتی در آن، نیاز به این قبیل خدمات دارد.)

بسمه تعالی

اگر زمین به صورت وقف انتفاع برای خصوص دفن اموات در آن وقف شده باشد، اجاره دادن و استفاده از آن برای ساخت مسجد یا مرکز بهداشتی یا غیره در آن جایز نیست، ولی اگر از قرائن ثابت نشود که آن زمین برای دفن اموات وقف شده و از مکان های عمومی و مورد نیاز منطقه برای استفاده اهالی جهت دفن اموات و مانند آن نباشد و خالی از قبر هم باشد و مالک خاصی هم برای آن شناخته نشود، در این صورت انتفاع از آن در مصلحتی از مصالح عمومی اهالی منطقه اشکال ندارد.

29. وزارت نیرو در نظر دارد چند سد آبی و تولید کننده برق بسازد که از جمله آن ها سدی در مسیر رود کارون برای ایجاد نیروگاه برق است، تأسیسات اولیه طرح، ایجاد شده و هزینه های آن هم تأمین شده است ولی در مرکز منطقه طرح، یک قبرستان قدیمی وجود دارد که قبرهای نسبتا قدیمی و قبرهای جدید در آن وجود دارد و اجرای طرح هم متوقف بر تخریب این قبور است، حکم این مسئله چیست؟

ص: 24

بسمه تعالی

تخریب قبور قدیمی که جسدهای موجود در آن ها تبدیل به خاک شده اند اشکال ندارد، ولی تخریب و نبش قبور غیر مندرس و آشکار کردن جسدهایی که هنوز تبدیل به خاک نشده اند، جایز نیست، البته اگر اجرای طرح های تولید برق در آن مکان ضرورت اقتصادی و اجتماعی داشته باشد بطوری که چاره ای جز اجرای آن ها نباشد و انتقال از آن مکان به مکان دیگر یا انحراف از قبرستان، کار سخت و مشکل و یا طاقت فرسایی باشد، ایجاد سد در آن مکان اشکال ندارد، ولی واجب است قبرهایی که تبدیل به خاک نشده اند با پرهیز از تحقق نبش قبر به مکان دیگری انتقال داده شوند هر چند با کندن خاک موجود در اطراف قبر و انتقال آن به مکان دیگر بدون تحقق نبش قبر باشد و اگر در اثناء کار، جسدی آشکار شود واجب است به مکان دیگری انتقال یابد و در آنجا دفن شود.

30. زمینی در کنار یکی از قبرستان ها وجود دارد که هیچ اثری از قبر در آن دیده نمی شود و احتمال دارد که یک قبرستان قدیمی باشد، آیا تصرف در این زمین و ساختمان سازی در آن برای فعالیت های اجتماعی جایز است؟

بسمه تعالی

اگر احراز شود آن زمین، جزئی از قبرستان عمومی موقوفه برای دفن اموات است و یا از نظر عرف حریم آن محسوب شود حکم قبرستان را دارد و تصرف در آن جایز نیست.

31. آیا جایز است انسان در دوران حیات خود قبری را به قصد تملک بخرد؟

بسمه تعالی

اگر مکان قبر، ملک شرعی دیگری باشد خریدن آن اشکال ندارد ولی اگر جزئی از زمینی باشد که وقف برای دفن اموات مؤمنین است، خرید و نگهداری آن برای خود انسان، چون بطور قهری مستلزم منع دیگران از تصرف در آن برای دفن اموات است، صحیح نیست.

32. اگر ایجاد پیاده رو در یکی از خیابان ها متوقف بر تخریب تعدادی از قبور مؤمنینی باشد که قبل از بیست سال پیش در قبرستان مجاور خیابان عمومی دفن شده اند، آیا این کار جایز است؟

ص: 25

بسمه تعالی

اگر قبرستان مذکور وقف نباشد تبدیل قبور به عنوان محل عبور افراد پیاده تا زمانی که مستلزم نبش قبور مسلمانان و هتک حرمت آن ها نباشد، اشکال ندارد.

33. قبرستان متروکی در وسط شهر وجود دارد که وقفیت آن معلوم نیست، آیا ساخت مسجد در آن جایز است؟

بسمه تعالی

اگر قبرستان مذکور زمین وقفی و ملک خصوصی کسی نبوده و همچنین از مکان های عمومی و مورد نیاز و استفاده اهالی در مناسبت ها نیز نباشد و ساخت مسجد هم در آن موجب هتک یا نبش قبرهای مسلمانان نشود، اشکال ندارد.

34. قطعه زمینی وجود دارد که تقریبا از صد سال پیش تاکنون قبرستان عمومی بوده و چند سال پیش در عملیات حفاری چند قبر در آن مشاهده شده و بعد از عملیات حفاری و بردن خاک ها بعضی از قبرها آشکار شده اند و استخوان هم در داخل آن دیده شده، آیا جایز است شهرداری این زمین را بفروشد؟

بسمه تعالی

اگر قبرستان مزبور وقف باشد، خرید و فروش آن جایز نیست و به هر حال اگر عملیات حفاری موجب نبش قبور شود، آن هم حرام است.

35. وزارت آموزش و پرورش قسمتی از یک قبرستان نسبتا قدیمی را بدون کسب موافقت اهالی، برای ساخت مدرسه، تصرف کرده و مدرسه ای را در آن ساخته است که دانش آموزان در آن نماز می خوانند این کار چه حکمی دارد؟

بسمه تعالی

تا زمانی که دلیل معتبری بر این که زمین مدرسه برای دفن اموات وقف شده، اقامه نشده است و از مکان های عمومی و مورد نیاز شهر برای دفن اموات و غیره و همچنین ملک خصوصی کسی نباشد، استفاده از آن برای مدرسه و خواندن نماز در آن با مراعات ضوابط و مقررات قانونی اشکال ندارد.

ص: 26

36. قبرستانی در کنار زمین کشاورزی قرار دارد به گفته شاهدان محل به قدمت 150 سال. الان متروکه شده و میتی در آن دفن نمی شود و جایگاه حیوانات چون مار و عقرب و موش گردیده که موجب آزار و اذیت کشاورزان محل شده است آیا می شود این قبرستان را به زمین کشاورزی تبدیل کرد و استخوان های مردگان به صورت پودر درآمده است؟

بسمه تعالی

اگر به هیچ نحو قابل استفاده برای دفن مردگان نیست می توانند از آن در کارهای خیر استفاده کنند، والله العالم.

37. زمینی است موقوفه که وقف خاص برای دفن مؤمنین و مؤمنات شده است و وقفنامه زمین با مشخص کردن کامل حدود در سنگ نوشته ای در درب ورودی مسجد محل موجود می باشد. سؤال بنده به عنوان یک طلبه و به نمایندگی از طرف تمام مردم محل این است که: آیا این زمین موقوفه می تواند تبدیل به چیزی دیگری غیر از قبرستان گردد یا خیر؟ با توجه به این که شهردار محترم آن شهر به قصد انتفال قبرستان به خارج می خواهند قبرستان را تبدیل به پارک کنند.

بسمه تعالی

اگر عمل به وقف امکان دارد باید به آن عمل شود و تغییر جایز نیست بلی اگر ممکن نیست، استفاده از موقوفه در سبل خیر اشکال ندارد، والله العالم.

38. در قبرستانی مدت ها اموات مسلمین دفن می گردیده و وقفیت آن هم به اثبات رسیده است بعد از مدتی به جهت رعایت مسائل بهداشتی یا جهات دیگر از دفن اموات ممنوع و قبرستان متروکه گردیده است. گورستان مذکور در موقعیتی بوده که صاحبان نفوذ در صدد تصرف برآمده و در آن ساختمان تجاری، مسکونی و غیره ساخته اند و این عمل در زمان طاغوت انجام گرفته، لذا از آن مرجع بزرگوار استدعا داریم ارشاد فرمایند که متصرفین، از نظر شرعی چگونه میتوانند بری الذمه گردیده و از دین خارج شوند؟ اجاره بهای موقوفه - که در آن ساختمان های متعدد ساخته

ص: 27

شده - بر چه مبنائی اخذ می گردد، به قیمت کارشناسی فعلی یا زمان تصرف؟

با بیان شرعی مسئله تکلیف شرعی متصرفین را روشن و متولی موقوفه هم به وظیفه شرعیش آشنا خواهد گشت.

بسمه تعالی

میزان، قیمت زمان تصرف است و نسبت به تفاوت ارزش پول احتیاط در مصالحه است و اگر در این زمینه قانون و مقرراتی وجود داشته باشد باید مراعات گردد.

39. ساختن مهدیه و حسینیه در قبرستانی که قسمتی از آن به حالت تعطیل در آمده چه صورتی دارد؟

بسمه تعالی

در صورتی که وقف به عنوان قبرستان نباشد و نیز نبش قبر صدق نکند با اجازه مراجع قانونی ذی ربط اشکال ندارد.

40. در روستائی قبرستان قدیمی وجود دارد که محل دفن مردگان مؤمنین از گذشته تا کنون است، در گوشه ای از آن حسینیه ای قرار دارد که در عزای حضرت سید الشهداء (علیه السلام) استفاده می شود، آیا افزایش مساحت حسینیه از حیث تصرف در زمین قبرستان ممنوعیت شرعی خواهد داشت؟ البته با توجه به این که وقفنامه ای در ارتباط با این قبرستان و حسینیه در دست نیست، لذا خواهشمندیم وظیفه شرعی ما را در ارتباط با توسعه حسینیه بیان فرمایید.

بسمه تعالی

در حکم به وقفیت، داشتن وقفنامه لازم نیست اگر در محل معروف به وقف است به نحوی که موجب اطمینان باشد حکم به وقف بودن آن ها می شود بنابراین از قبرستان نمی توانند جزء حسینیه قرار دهند، والله العالم.

41. دزمینی در مجاورت روستا می باشد که طبق اظهارات بزرگان اهل محل وقف بر قبرستان بوده است در مکان یاد شده بیش از پنجاه سال است که جنازه دفن نگردیده است. با عنایت به این که مردم روستا نیاز مبرم به حدود صد متر زمین جهت تأسیس مکان مخابرات دارند که از

ص: 28

نظر تناسب و ضعف اقتصادی اهالی منحصر به تصرف بخشی از کنار قبرستان یاد شده است، ضمنا مکان یاد شده سال هاست که عملا تبدیل به مکان توقف وسائل نقلیه و یا ریختن بار و ابزار و ادوات شده است. مستدعی است حکم مورد مزبور را بیان فرموده و در صورت مقدور راه حلی برای رفع معضل اهل محل مبذول فرمائید.

بسمه تعالی

زمین اگر وقف برای دفن اموات مسلمین است احداث ساختمان مخابرات یا چیزی دیگر در آن جایز نیست.

42. در اجرای طرح عظیم سد البرز رقباتی از موقوفات و اماکن متبرکه از جمله قبور مطهر پنج تن از امامزاده های مورد اکرام و احترام خاص اهالی منطقه به زیر آب سد خواهد رفت. سؤال این است در این رابطه تکلیف شرعی و قانونی اداره اوقاف چیست و نحوه عمل و برخورد با مسئولین اجرای طرح سد چگونه باید باشد؟

بسمه تعالی

این کار شرعاً جایز نیست، مگر در صورتی که در این باره قانون جمهوری اسلامی اقتضا نماید.

43. با احترام به استحضار حضرت عالی می رساند شهرداری به منظور ساخت و عمران یکی از خیابان های محلات شهر با مشکلی مواجه است که نیاز به حکم کتبی شرعی دارد تا بتواند بدون دغدغه نسبت به اجراء و آسفالت آن اقدام نماید، صورت مسئله بدین گونه است:

قبرستان حصارکشی شده در بر این خیابان واقع است تعدادی قبور خارج از حصار کشی با قدمتی بیش از سی سال در مسیر تعریض و بازگشائی قرار دارند که در معرض ریخت و پاش زباله می باشد و چهره ای نامناسب و ناهنجار را به وجود آورده است ضرورت ایجاب می نماید که هرچه سریع تر نسبت به عمران و آبادانی اقدام شود تا یکی از قدیمی ترین محلات شهر به شبکه آسفالت شهری بپیوندد، حال با عنایت به این مسئله راهی جز نبش قبر وجود ندارد لذا بنا به ضرورت و نیاز شدید و ایجاد تسهیلات در امر عبور و مرور و ایاب

ص: 29

و ذهاب عمومی و نزدیک بودن فصل زمستان و بارندگی و نیاز شدید اهالی، متمنی است حکم لازم شرعی اعلام فرمایند و قبلا در جهت جلب رضایت بازماندگان متوفیات مذاکرات لازم حضورا صورت پذیرفته است.

بسمه تعالی

نبش قبر مسلمان جایز نیست، و تصرف در قبرستان بر خلاف جهت قبرستان جایز نیست و چنان چه در جمهوری اسلامی قانونی باشد، لازم المراعات است، والله العالم.

44. اخذ سند مالکیت بر روی قبرستان عمومی مسلمین و احداث ساختمان های شخصی و اختصاصی در زمان طاغوت شرعاً چه حکمی دارد؟ و آیا قبرستان عمومی مسلمین وقف است یا خیر؟

آیا ید متصرفین غاصبانه بوده و نسبت به اجرت المثل تصرفات خود ضامن هستند یا خیر؟

در فرض ضمانت وجوه مذکور باید به چه مصرفی برسد؟ و تکلیف ساختمان های احداثی چیست؟

بسمه تعالی

مجرد اخذ سند مالکیت در مورد قبرستان عمومی مسلمین حجت شرعی بر ملکیت نیست، کما این که مجرد قبرستان عمومی بودن و سابقه دفن اموات حجت شرعی بر وقفیت زمین قبرستان برای دفن اموات نیست، اگر قرائن و شواهد مفید یقین به وقفیت و یا شیاع مفید علم به وقفیت و یا سابقه معامله وقفیت از سوی مؤمنین محل و مطلعین و یا مدارک و اسناد معتبر شرعی دال بر وقفیت در مورد مذکور در بین باشد، باید حکم به وقفیت زمین مذکور نمایند، و در این صورت ایدی متصرفین فعلی در آن زمین غصب شناخته می شود و تصرفات آنان غصب و حرام است، و در آن صورت با توجه به چگونگی وقفیت موقوفه موجب ضمان اجرت المثل نیست، فقط شرعا مکلفند از زمین وقفی رفع ید نمایند و آن را به حال سابق برگردانند، و لازم است جهت جلوگیری از اختلاف و نزاع رسیدگی و احقاق در این باره را به دادگاه صالح ارجاع نمائید.

45. 22 سال قبل شخصی دارای علم و فضل بوده فوت نموده او را در زمین موقوفه دفن نموده اند، حال بعد از گذشت 22 سال عده ای می گویند: که دفن در زمین موقوفه

ص: 30

جایز نبوده لطفا جواز و عدم جواز دفن مزبور را مشخص فرمایید. آیا در صورت عدم جواز می توان در عوض زمین موقوفه پول پرداخت نمود؟

بسمه تعالی

در صورتی که دفن میت در زمین موقوفه منافات با جهت وقف موقوفه نداشته اشکال ندارد، ولی اگر دفن میت در زمین موقوفه منافات با جهت وقف داشته باشد جایز نیست، و چنان چه احیانا میتی را در چنین زمین موقوفه ای دفن کرده باشند، احوط آن است که جنازه را در صورتی که تا به حال خاک نشده باشد از آنجا نبش و در جای دیگر دفن کنند مگر آن که نبش قبر حرجی و یا موجب اهانت و هتک مؤمن باشد و در هر صورت با پرداخت پول یا زمین مشکل قضیه حل نمی گردد.

46. قطعه زمینی در جوار قبرستان متروکه ای با سابقه حدود 200 سال در کنار ملک اینجانب قرار دارد وجود آن باعث در معرض تعرض قرار گرفتن کشت و زراعت بنده به دلیل عدم مالک مشخص و استفاده عمومی به عنوان محل خرمنکوبی و تردد گردیده، با توجه به این که مرجعی به عنوان تصمیم گیرنده برای این گونه موارد وجود ندارد. اینجانب در صورت صلاحدید و امر مقام ولی امر حاضرم زمین یاد شده را کشت نموده عاید آن را به هر ترتیبی که دستور فرمایند واریز نمایم، کسب تکلیف موجب آسودگی خاطر و ادای وظیفه می باشد.

بسمه تعالی

قبرستان را نمی شود تصرف کرد و باید برای دفن مؤمنین از آن استفاده شود.

47. اولاً زمینی وقف قبرستانی شده با نظر به این که قبرستان احتیاج به دستشوئی و امثال آن دارد آیا می شود تصرف نمود و احداث امثالهم نمود؟

بسمه تعالی

اگر از مرافق مورد قبرستان برای رفع حاجت زائرین اهل قبور باشد مانع ندارد.

ثانیاً بر فرض مشمول اگر شرط شده باشد فقط قبر در آن احداث شود، آیا چنین وقفی به عنوان وقف خاص صحیح است یا نه؟ توضیح بفرمائید.

ص: 31

بسمه تعالی

اگر واقف در وقف تصریح کرده باشد غیر از دفن اموات در آن زمین استفاده دیگری نشود احداث توالت در این صورت جایز نیست و باید تخریب شود.

ثالثاً اگر چاه دستشوئی مذکور در کنار قبری احداث شده باشد وارثین قبر راضی نباشند چه حکمی دارد؟

بسمه تعالی

رضایت بستگان میت در این باره شرط نیست.

48. خواهشمند است نظر مبارک را در مورد مسئله ذیل مرقوم فرمائید: حکم فروش قبرستان های وقفی توسط اشخاص حقیقی یا حقوقی چه می باشد در حالی که در بعضی از آن ها قبر علمای اسلام بوده و نیز هنگام انجام عملیات ساختمانی بقایای اجساد مسلمین از زیر خاک ظاهر می گردد.

بسمه تعالی

قبرستان عمومی قابل خرید و فروش نیست.

49. قبرستانی است جنب جاده اصلی (ورود شهر) دارای سند رسمی و جزء موقوفات هست و در این وادی مؤمنین دفن شده و بعضی از صلحاء نیز در این قبرستان مدفونند، شهرداری قصد دارد در این مکان برای جلوگیری از تصادفات عديده احداث فلکه (میدان) نموده و دکاکینی نیز به طور رایگان برای صاحبان دکان های تخریب شده در زمین مذکور بنا نماید و آن ها را اسکان دهد و پیاده کردن این نقشه و طرح مصادف است با نابودی تمام آثار این قبرها و خود قبرستان، آیا این حرکت شهرداری مطابق با شرع مقدس اسلام هست یا خیر؟ مستدعی است نظر مبارک حضرت عالی را در زیر این ورقه مرقوم فرمائید.

بسمه تعالی

تغییر و تبدیل قبرستان که وقف برای دفن اموات مسلمین است جایز نیست.

ص: 32

50. در مجاورت روستا قطعه زمینی است نسبتاً وسیع قبرستان و به اصطلاح اهل محل خرمن گاه بوده و رفت و آمدهای مختلف صورت می گرفته است، طبق اظهارات بزرگان اهل روستا حدود سی سال است که بخشی از این زمین یاد شده تبدیل به اماکن مسکونی اعم از شخصی و عمومی از قبیل مدرسه، شرکت تعاونی در چند سال اخیر نانوائی شده است، به گونه ای که قسمت مرکزی قبرستان در وسط مجموعه قرار گرفته ضمنا در بخشی از مجموعه یاد شده طبق اظهارات افراد مسن و قدیمی در قرن اخیر حداقل از بیست و پنج سال قبل گذشته جنازه ای دفن نشده است.

با عنایت به مسائل یاد شده و ضرورت های پیش آمده، استدعا دارد نظر شریف را نسبت به تکلیف مردم در مورد استفاده از نانوائی برای پخت و خرید نان و رفت آمد به مدرسه و منازل شخصی و شرکت تعاونی و نماز خواندن در هر یک از اماکن با توجه به ناگزیر بودن از تردد از روی قبرستان و قبور مسلمین مشروحاً بیان فرموده تا وظیفه اهل محل اعم از مالکین و شاغلین و سایر افراد روشن گردد.

بسمه تعالی

زمین اگر وقف برای دفن اموات مسلمین یا از مرافق عمومی روستا جهت استفاده عمومی اهالی باشد، استملاک و تصرف آن و احداث ساختمان در آن جایز نیست.

51. در این محل رسم است که اگر کسی بخواهد سنگ قبری از سیاه به سفید تبدیل کند مطالبه یکصد تا یکصد و پنجاه هزار تومان، صرفاً فقط برای مجوز نصب می گیرند، با سادگی و دشمنی می خواهند مردم را از حکومت اسلامی بدبین نمایند که فاصله طبقاتی در مزار مسلمین هم مشهود باشد خواهشمند است دستور فرمائید چنان چه این امر خلاف است یا مجاز در هر صورت دستور شرعی آن را ذیلا مرقوم فرمائید که اهالی وظیفه اسلامی خود را بدانند.

بسمه تعالی

در قبرستان عمومی که وقف برای دفن اموات مسلمین باشد، کسی حق مزاحمت مسلمین ندارد، مگر آن که شهرداری محل جهت مصالح عمومی مقرراتی داشته باشد.

ص: 33

52. با متروکه اعلام نمودن قبرستان شهرداری روی آن سند مالکیت گرفته است و سپس به اشخاص حقیقی و حقوقی فروخته شده و با خاکبرداری و تخریب قبور مسلمین ساختمان سازی گردیده است. با توجه به این که زمین مذکور بیش از سی سال تحت تصرف غاصبین بوده و بر روی آن حدود 2000 باب مغازه احداث گردیده و کل سرقفلی و اجاره آن در طول این سالیان توسط خریداران دریافت شده است مرقوم فرمائید:

الف) آيا غاصبین زمین ضامن اجرت المثل منافع فوت شده آن از زمان تصرف هستند یا از زمان صدور حكم وقفيت؟

ب) با توجه به این که سرقفلی ماخوذه توسط آنان به مجموع عرصه و اعیان مغازه ها تعلق می گیرد و با دریافت سرقفلی متصرفین اجاره ناچیزی می پردازند و حقوق برای آنان ایجاد می شود. آیا غاصبین ضامن پرداخت بخشی از سرقفلی ماخوذه به نسبت سهم زمین موقوفه هستند یا خیر؟

در فرض پرداخت آیا باید قیمت يوم الاداء سرقفلی را بپردازند یا یوم الاخذ؟

ج) با لحاظ این امر که تاکنون استفاده از زمین جهت دفن اموات ممکن نیست تکلیف اعیانی احداثی بر روی زمین چیست؟

د) منافع زمین در چه طریقی باید به مصرف برسد؟

بسمه تعالی

غصب و تصرفات غاصبانه مقابر موقوفه موجب ضمان اجرت المثل و منافع و درآمدهای استحصالی از آن نیست بلکه با فرض وقفیت عرصه برای دفن اموات، باید مالکین بنا با قلع بنای احداثی در مقابر موقوفه عرصه را به حال سابق برگردانند و تحویل جهت وقف و متولی شرعی دهند و آن چه بابت فروش مستغلات و سرقفلی که بابت زمین مقابر گرفته اند به پرداخت کنندگان از مستاجرین و غیر هم باید برگردانند، و عرصه مقابر اگر فعلا به جهتی قابل برای دفن اموات نباشد، استفاده از آن در سایر خیرات زیر نظر متولی شرعی مانع ندارد.

53. زمینی است موقوفه جهت قبرستان که اخیراً هیئت امناء مسجد محل، زمین مزبور را به سه قسم تقسیم کردند و اقدام به آماده سازی قبر می کنند و به تناسب موقعیت آن

ص: 34

به قیمت های 10-15-20 هزار تومان به مردم می فروشند شایان ذکر است هزینه ساخت هر قبر پنج هزار تومان می باشد الباقی مبلغ را جهت ساخت مسجد و بقعه آنجا به مصرف می رسانند در صورتی که مردم راضی به این مسئله نباشند مرقوم فرمائید شرعا چه حکمی دارد و کسانی که قبلاً این مبلغ پرداخت نمودند چه صورتی دارد؟

بسمه تعالی

زمین اگر وقف عام جهت دفن اموات مسلمین باشد فروش قبر در آن زمین به متقاضیان صورت شرعی ندارد، و دریافت هزینه حفر و ساختمان قبر موکول به توافق طرفین است و ربطی به فروش قبر ندارد.

54. به استحضار می رساند قطعه زمینی حدود صد سال پیش جهت دفن اموات مسلمین تعیین و عملی می شود. بیش از پنجاه سال است که میت دفن نمی شود حال از محضر عالی استعلام می شود با توجه به این که گورستان موقوفه متروکه گردیده است و آثار قبور از بین رفته است و با عنایت به نیاز اهالی به مسجد جهت انجام فرایض الهی، آیا اهالی می توانند در گورستان مذکور یک باب مسجد احداث نمایند یا خیر؟

در صورت عدم امکان احداث مسجد در گورستان موقوفه، آیا اهالی می توانند با پرداخت بهاء متناسب به عرصه گورستان اقدام به احداث مسجد نمایند یا خیر؟ ضمنا هیچ گونه نبش قبری به عمل نخواهد آمد.

بسمه تعالی

اگر قبرستان وقف است مسجد نمی شود و تغییر آن هم جایز نیست.

55. قبرستانی که محل دفن اموات عمومی است، تصرف و فروش و بنای احداث عمومی یا خصوصی در زمین قبرستان عمومی و یا تغییر آن جایز است یا خیر؟

بسمه تعالی

قبرستان عمومی حکم وقف را دارد و تصرف و تغییر آن جایز نیست.

56. حریم یک امامزاده متبرکه محل قبرستان عموم مسلمین است و اهالی دو روستا که در جوار هم قرار دارند به

ص: 35

صورت مشترک از سالیان متمادی دور تاکنون برای دفن اموات خود از آن استفاده می کردند بدین منظور چند نفر افراد خیر زمین هایی را خریداری و وقف قبرستان برای عموم مسلمین کرده اند.

سؤال از آن مقام محترم این است با عنایت به موارد فوق آیا یکی از روستاها مجاز است مانع استفاده روستای دیگر از این قبرستان عمومی گردد؟ لطفا نظر و فتوای شریف را مرقوم فرمایید.

بسمه تعالی

باید به همان طور که قبلا استفاده می شده فعلاً هم استفاده شود و جلوگیری از آن جایز نیست.

57. عده ای از اهالی یک روستا محلی را جهت قبرستان عمومی وقف نموده اند و قبرستان محل منحصر به همان است. در این صورت آیا جائز است که از گوشه و کنار همان زمین های وقفی که فعلا دفن اموات با آن نقطه نرسیده خاکبرداری نموده و به جای دیگر مانند جاده سازی و غیره مصرف نمایند (به ادعای این که خاک آنجا با شن مخلوط است و جهت راه سازی خوب است) در صورتی که این کار موجب تغییر یافتن زمین وقفی از صورت اصلی بوده و بسیار ناهموار و نامرغوب شده و هموار نمودن آن هزینه زیادی خواهد داشت به علاوه واقفین زمین هم هیچ وقت به این عمل راضی نخواهند بود.

بسمه تعالی

با فرض این که واقفین مالک زمین بوده و آن را وقف کرده اند تصرف مزبور جایز نیست، و موجب ضمان است، والله العالم.

58. قبرستانی است که هم اکنون متروکه شده بعضی افراد فرصت طلب و سودجو بخشی از قسمت های قبرستان را مورد خرید و فروش قرار داده اند و بعضی به بهانه این که حاشیه زمین ایشان است تصرف کرده اند و موجبات هتک و حرمت قبرستان مسلمین را به وجود آورده اند، حال ما تقاضا داریم که از آن مقام عظمای ولایت حکم این مسئله را دریابیم باشد که با روشن شدن حکم مسئله هتک حرمت قبرستان مسلمین پایان پذیرد و اگر

ص: 36

شرع مقدس اجازه می دهد اقداماتی در جهت رفع نیاز و احتیاجات عموم مردم از قبیل احداث مدرسه، بهداشت، شرکت تعاونی و ... صورت گیرد.

بسمه تعالی

خرید و فروش و تصرف قبرستان جایز نیست و رسیدگی موکول است به مسئولین محترم ذیربط در جمهوری اسلامی، والله العالم.

59. اداره آموزش و پرورش یک قطعه زمین موقوفه را با نظارت اداره اوقاف جهت احداث نماز خانه برای یکی از مدارس راهنمائی دخترانه از متولی اجاره کرده است در هنگام عملیات ساختمانی به چند قبر برخورد کرده اند که از زمان های قدیم بوده و آثاری از آن بر سطح زمین وجود نداشته است.

مستدعی است بیان فرمائید که آیا جایز است بدون نبشر قبر و بدون هتک حرمت آن ها ساختمان نمازخانه مزبور ادامه پیدا کند یا نه؟

بسمه تعالی

اگر قبرستان بودن آن معلوم نیست و از متولی شرعی اجاره شده با مراعات عدم نبش قبر و عدم هتک اشکال ندارد، والا جایز نیست.

60. قطعه زمینی که قبلاً گورستان بوده و اکنون بیش از 40 سال از این قبرستان می گذرد و هیچ نوع آثاری از قبر مشاهده نمی گردد و زمین مسطح می باشد، اما در حین خاکبرداری به استخوان و در بعضی نقاط جسد مدفون شده مشاهده گردیده است. لذا استدعا می گردد به سؤالات زیر پاسخ داده شود تا اقدام مقتضی به عمل آید:

1. آیا در چنین زمینی که قبلا گورستان بوده و بیش از 40 سال از آن گذشته است می توان ساختمان بنا نمود؟

2. آیا خاکبرداری زمین می توان ساخت و ساز نمود؟

3. آیا ایجاد پارک و یا فضای سبز بر روی چنین زمینی امکان پذیر است یا خیر؟

بسمه تعالی

1- 2 نبش قبر مسلمان به هیچ وجه جایز نیست اگر چه چهل سال از دفن گذشته باشد.

ص: 37

3- تبدیل گورستان موقوفه جایز نیست و غیر موقوفه اگر نبش قبر نباشد بلامانع است.

61. اولاً: آیا ساختن دستشوئی و وضوخانه در شش یا هفت متری قبر تعدادی از شهداء (حدود شش قبر) در امامزاده یا قبرستانی که متعلق به عموم مردم و محل زیارتگاه مردم بوده و احداث آن از ضروریات محل است و نیز تنها مکان بکر امامزاده و قبلا هم دستشوئی بوده است، شرعاً بی احترامی به قبر شهداء است؟

ثانياً: آیا بعضی از این خانواده ها شرعاً حق ممانعت از احداث این ساختمان را دارند؟

بسمه تعالی

احداث ساختمان دستشوئی در محلی که وقف دستشوئی بوده مانع ندارد به شرطی که هتک حرمت محسوب نشود و تشخیص هتک احترام و عدم آن با عرف است.

62. به استحضار رسانده می شود، یک قبرستان قدیمی داریم که وقف بودن یا نبودن آن معلوم نبوده ولکن جای خالی ندارد و آثار ظاهری قبرها نیز معلوم نیست آیا می شود غسالخانه در آن قبرستان قدیمی ساخت؟

بسمه تعالی

قبرستان اگر مشهور به وقفیت برای دفن اموات است به چیزی دیگر تبدیل نکنند.

63. مسجدی در کنار گورستانی واقع شده که این گورستان بایر افتاده و مدتی است که میتی در آن دفن نمی کنند و شهرداری این شهر نیز در صدد تصاحب این گورستان می باشد. این کار با مخالفت بعضی از مردم شهر روبرو شده است (شهرداری می خواهد آن را به فضای سبز تبدیل نماید) و این گورستان مکانی است برای تجمع افراد ناپاک آیا حضرت عالی اجازه می فرمائید قسمتی از این گورستان را جهت حیاط مسجد تصاحب نمایند در ضمن اضافه می کنم ورثه اکثر امواتی که در این گورستان دفن هستند راضی به این کار می باشند و حتی تعدادی زیادی از آن ها مبلغی قابل توجه جهت این امر اختصاص داده اند

ص: 38

اضافه می کنم که در این گورستان مقبره چند شهید نیز می باشد که خانواده شهداء نیز به این امر راضی می باشند، والسلام.

بسمه تعالی

اگر به هیچ وجه استفاده گورستان از آن نمی شود با اجازه حاکم شرع و مراعات مقررات جمهوری اسلامی مانع ندارد.

64. یک قبرستان قدیمی داریم که نزدیک به 60 سال است که متروکه مانده و در آن هیچ دفنی صورت نگرفته آیا از نظر شرعی مجاز به ایجاد اماکن عمومی یا فضاهای ورزشی یا این که فروش و استفاده از بهای آن در هزینه های عمومی و خیریه روستا هستیم، نظر حضرت عالی چیست؟

بسمه تعالی

امر وقف با متولی شرعی آن است و با نبود شخص خاص حاکم شرع تولیت دارد و در هر صورت با امکان انتفاع به وقف در جهت وقف، فروش و استفاده در غیر جهت وقف جایز نیست و با عدم امکان می توانند در مطلق خیرات با صلاحدید متولی از آن استفاده کنند.

65. پدر بزرگ اینجانب در حدود 8 سال قبل قبری از اداره اوقاف خریداری نموده است در حالیکه در آن زمان قبرها به صورت مطلق و بدون در نظر گرفتن طبقه خاصی بوده است ولی اکنون بخشی از این قبرها دو طبقه و توسط اوقاف تصاحب شده، خواهشمند است با توجه به شرایط موقع خرید مقدار حق شرعی این ملکیت را در خصوص این مورد مرقوم فرمائید.

بسمه تعالی

اگر مورد معامله زمین مشخص و عرض و طول معینی بوده زمین و طبقات متعارف آن، ملک خریدار است و بعد از او به عنوان ارث منتقل به ورثه او می شود ولی اگر زمین فروخته نشده (خصوصا در صورت وقف بودن زمین و عدم جواز فروش آن) بلکه حق دفن به خریدار واگذار شده در این صورت خریدار حق بیش از یک قبر را ندارد و چنان چه زمین تحمل قبرهای متعدد داشته باشد اختیار سایر قبرها مربوط به مالک یا متولی شرعی در وقف است.

ص: 39

66. قبرستانی است که 40 سال می باشد متروک شده بسیاری از سنگ های قبور از بین رفته است. مؤسسه خیریه سید الساجدین از مسئولین شهرستان قسمتی را جهت کارهای عام المنفعه درخواست نموده است خواهشمند است حضرت عالی نظرتان را در این خصوص بیان فرمائید.

بسمه تعالی

چنان چه قبرستان وقف اموات و یا ملک شخصی افراد نباشد و احداث بنا موجب نبش قبر مسلمین نشود مانع ندارد.

67. آیا این درست است که از یک قبر بعد از گذشت چند سال می توان مجدداً استفاده کرد؟ لطف کنید مدت سال را ذکر کنید.

بسمه تعالی

نبش قبر مسلمان جائز نیست مگر این که علم داشته باشیم که جسد از بین رفته و خاک شده باشد و سال معتبر نیست.

68. احتراماً به استحضار می رساند مؤسسه خیریه سیدالساجدین در شرف تأسیس می باشد، لذا نیاز به یک قطعه زمینی جهت احداث بنا دارد قسمتی از یک گورستان متروکه که قریب به سی و پنج سال از آن می گذرد را جهت تملک تقاضا شده است با توجه به نیاز این شهر به این گونه مؤسسات و این که زمین مذکور در اختیار شهرداری و بلا استفاده می باشد و بسیاری از بازماندگان صاحبان قبور اعلام موافقت نموده خواهشمند است توضیح فرمایید آیا تخریب این قسمت از گورستان جهت ساخت بنای مؤسسه خیریه عام المنفعه از نظر شرع مقدس اسلام چه حکمی دارد؟

بسمه تعالی

اگر گورستان وقف است تغییر وقف جایز نیست، والله العالم.

69. آیا هیئت امناء مساجد اجازه فروش زمین قبرستان به منظور دفن افراد را دارند یا خیر؟

فروش زمین قبرستان چه حکمی دارد؟

بسمه تعالی

زمین اگر وقف قبرستان باشد قابل خرید و فروش نیست.

ص: 40

70. جهت حفظ احترام اموات در نظر است قبرستان محل و گلزار شهداء را حصار نمایند، و تعدادی می خواهند وسط قبرستان خیابان کشی کنند، که اگر این کار اجرا شود قبرستان عملا به دو قسمت تقسیم می شود.

از محضر حضرت عالی تقاضا داریم که حکم شرعی را مرقوم فرمائید که آیا می توانیم کل قبرستان را به عنوان یک مجموعه خیابان کشی نموده و حصار نمائیم، حکم شرعی چیست؟

بسمه تعالی

اگر قبرستان وقف است، احداث خیابان در آن جائز نیست و اگر جزء زمین های عمومی دیگر است، تابع قانون مربوطه است و دیوارکشی اگر خلاف وقف یا مقررات دولتی نباشد به اختیار مردم است و باید از هرگونه عملی که موجب اختلاف می گردد پرهیز شود.

71. جمعی پیدا شده اند به نام گروه ... و قسمتی از قبرستان مسلمین را علناً تصاحب کرده اند و حصار کشی می کنند و ایجاد اختلاف می نمایند. آیا تکلیف ما سکوت و مشاهده است؟

بسمه تعالی

تصاحب قبرستان و تغییر آن جایز نیست، و مؤمنین از وقوع هرگونه اختلاف و درگیری باید بپرهیزند، والله العالم.

72. مسجد قبلی به دلیل خیلی کوچک بودن کفاف جماعت را نمی نماید و کلیه اطراف مسجد قبلی قبرستان قدیمی است آیا می شود جهت گسترش مسجد از قبرستان قدیمی استفاده نمود؟

بسمه تعالی

تبدیل قبرستان وقفی به مسجد جایز نیست.

73. آیا احداث سرویس دستشوئی در انتهای مسجد که قبرستان قدیمی می باشد اشکال شرعی دارد یا نه؟ اگر به صورت زیرزمین و پائین تر از قبرها سرویس احداث گردد چه حکمی دارد؟

توضیح این که هیچ گونه امکان جهت احداث سرویس بهداشتی در محل دیگر وجود ندارد.

ص: 41

بسمه تعالی

گذشت که تغییر وقف است و جایز نیست، والله العالم.

74. شورای اسلامی و شهرداری شهر به جهت تقاضای مکرر جمعی از شهروندان تصمیم به احداث جاده از وسط آرامگاه جهت تردد و رفاه حال عده ای از شهروندان این شهر دارد لازم به ذکر است که هیچ قبری در وسط جاده واقع نشده فقط دو مورد در حدود بیست الی سی سانتی متری گوشه آن در کنار جاده افتاده است که به صورت پل مانند بازسازی شده لذا به جهت محترم شمردن آرامگاه دو طرف جاده دروازه مناسبی نصب و با نرده های آهنی محصور شده است لذا خواهشمند است نظر شرعی آن را مرقوم و ارائه طریق فرمایند.

بسمه تعالی

احداث جاده در قبرستان جایز نیست، بلی ضوابط و مقررات جمهوری اسلامی لازم المراعات است، والله العالم.

75. در جوار امامزاده قبرستان قدیمی شهر می باشد که بجهت احترام و اعتقاد فوق العاده ای که مردم برای این مکان شریف و مقدس قائل می باشند مایل به دفن اموات خود در این مکان مقدس و شریف می باشند لذا تعداد بی شماری در زمان حیات خود مبادرت به تهیه قبر می نمایند از آنجا که دفن اموات از لحاظ شرعی و بهداشتی کاملا مد نظر قرار می گیرد خواهشمند است پاسخ استفتائات ذیل را مرقوم فرمائید:

1. آیا واگذاری قبر در زمان حیات به متقاضی جایز است؟

2. دفن کردن در صحن امامزاده هایی که در شهر واقع شده اند مثل امامزاده ابراهیم و امامزاده احمد بن قاسم و ده ها امامزاده دیگر در قم و امثال آن در شهرستان ها چه حکمی دارد؟

3. دفن کردن در قبری که میت آن متلاشی شده و پوسیده است بعد از چه مدتی جایز است؟

4. چنان چه حیاط قبرستان و زیارتگاه بر اثر تعمیرات و کف سازی، یک متر از کف حیاط سابق بالاتر بیاید، الف: آیا در این یک متر می توان قبر جدید ساخت؟ ب: ملکیت این قبرهای جدید الاحداث که روی قبرهای زمین است به چه کسی تعلق دارد؟ ج: آیا تولیت زیارتگاه حق تصرف در این قبور جدید الاحداث را دارد؟ د: آیا صاحبان قبور زیرین حق در این قبور جدید الاحداث دارند یا خیر؟

ص: 42

بسمه تعالی

2-1- اگر زمین وقف دفن اموات مؤمنین است هر شخصی فوت کند می توانند در آن زمین دفن نمایند و پیش از آن که شخص بمیرد حق واگذاری قبر به او اگر خلاف وقف و نظر واقف باشد جائز نیست، بلی اگر در مورد دفن اموات در شهر مقررات خاصی وجود دارد لازم الاتباع است.

3- نبش قبر میت مسلمان اگر چه متلاشی شده باشد جائز نیست و همان طور اگر محل دفن میت ملک شخصی باشد بدون اذن مالک شرعی آن تصرف در آن جائز نیست اگرچه نبش قبر نشود.

4- حکم مسأله از جواب سؤالهای 1 و 2 و 3 معلوم گردید و هرگونه تصرف در وقف متوقف بر اذن متولی موقوفه و صلاح وقف است و اگر میت مسلمانی را در زمین وقف برای دفن اموات دفن نموده اند، زمین از وقف بودن خارج نمی شود ولی نبش قبر به هیچ وجهی جائز نیست و زمین متعلق به وقف است و دفن میتی در زمین وقف حقی ایجاد نمی کند.

76. قبرستانی است در محله سادات که بسیار مورد توجه است، با توجه به این که آن محل از نداشتن فضای مناسب و حسینیه جهت عزاداری ماه محرم و صفر دارای مشکل اساسی است، آیا می شود از محل فروش قبر پول آن را جهت ساخت حسینیه محل مصرف کرد؟

بسمه تعالی

اگر مردم با رضایت پول برای این کار بدهند مانع ندارد ولی قبر را نفروشند و برای آن پول نگیرند.

77. قبرستان قدیمی در محله ای وجود دارد که حدود 29 سال هیچ میتی در آن به خاک سپرده نشد و اکنون بخشی از این قبرستان در معرض جاده عمومی قرار گرفته بقیه به شکل محل عبور درآمده است، آیا اجازه می دهید جهت استفاده مطلوب تر، قبرستان مذکور فروخته شود و پول آن در قبرستان اصلی محل یا ساخت حسینیه محل استفاده گردد؟

بسمه تعالی

قبرستان قابل فروش نیست.

ص: 43

78. پیکر مطهر شهیدی به عنوان شهید گمنام در سال های گذشته در یکی از شهرهای مرزی کشور مدفون گردیده است اکنون پس از گذشت 20 سال مشخص گردیده که شهید متعلق به خانواده محترمی است که مصرا تقاضای انتقال پیکر مطهر شهید به گلزار شهدای این شهر را دارند مقتضی است نظر معظم له در خصوص انتقال پیکر شهید و یا انتقال قبر بگونه ای که نبش قبر بر آن صدق ننماید امر به ابلاغ فرمائید.

بسمه تعالی

در فرض مرقوم نبش قبر جایز نیست و نقل اگر بدون نبش قبر محقق شود اشکال ندارد، والله العالم.

79. قطعه زمینی از طرف افراد خیر محلی شهر طی سنوات قبل به امر دفن مسملین اختصاص یافته که در جوار مرقد مطهر حضرت امامزاده عبدالله قرار دارد و قسمتی از زمین مذکور که در ایام قدیم محل دفن بوده به ارتفاع 5 متر خاکبرداری گردیده تا تسطیح شود و در ضلع شمال شرقی آن مدرسه راهنمائی و پایگاه بسیج احداث شده است و طبق طرح هادی مصوب شهر قسمتی از زمین که سال های گذشته خاکبرداری شده و در حاشیه پایگاه بسیج و مدرسه می باشد به عنوان محل احداث کتابخانه عمومی در نظر گرفته شده و در حال حاضر به علت خاکبرداری در سنوات قبل هیچ گونه آثاری از قبر در محل موجود نمی باشد خواهشمند است نظریه حضرت عالی را ذیل این ورقه مرقوم فرمائید که محل حاجت است، ضمناً محل خاکبرداری شده قسمتی از مجموعه قبرستان موقوفه می باشد و طبق طرح هادی مصوب شهر محل گورستان به خارج از محدوده شهر انتقال خواهد یافت و مدرسه و پایگاه بسیج احداث شده در محل واگذار شده فوق می باشد.

بسمه تعالی

در صورتی که وقف بودن قبرستان شرعا ثابت نباشد تصرفات مذکور مانع ندارد.

80. یک نفر مالک شرعی و قانونی، یک قطعه زمین را جهت دفن اموات واگذار نموده است که مورد گواهی معتمدین محل و مورد تأیید می باشد و در قسمت زیادی از آن

ص: 44

اموات دفن گردیده و قسمتی نیز برای آینده باقی مانده است و چگونگی واگذاری، که آیا وقف است یا غیر وقف برای اهالی و ورثه معلوم نمی باشد آیا:

احداث ساختمان شخصی در قسمت اموات دفن شده یا نشده جایز است یا خیر؟

احداث ساختمان عام المنفعه از قبیل بهداری و مدرسه و غیره در قسمت های اموات دفن شده یا نشده جایز است یا خیر؟ با گذشت زمان به طوری که ظاهر قبور از بین برود و با توجه به این که زمین جهت دفن اموات واگذار گردیده احداث ساختمان شخصی یا عام المنفعه جایز است یا خیر؟

بسمه تعالی

با فرض این که زمین برای دفن اموات واگذار شده است و اموات هم در آن دفن شده اند حکم وقف بر زمین مزبور مترتب است، و ساختمان سازی در آن به هیچ یک از وجوه ذکر شده جایز نیست، والله العالم.

81. شخصی زمینی را صد سال قبل برای دفن اموات مسلمین وقف نموده و دفن اموات صورت گرفته ولی در زمان رژیم منحوس پهلوی قسمتی از آن زمین را شهرداری و قسمتی دیگر را شهربانی وقت تصاحب نموده است در قسمت دوم نیروی انتظامی با توجه به تصرف شهربانی سابق به تازگی اقدام به ساخت و ساز می نماید و خود معترف به وقفیت زمین می باشد لذا بیان فرمائید آیا می شود با شهرداری و نیروی انتظامی قرارداد اجاره منعقد و وجه الاجاره را صرف مایحتاج قبرستان نمود یا خیر؟

بسمه تعالی

در فرض مرقوم، انعقاد اجاره صحیح نیست.

82. قبرستان کهنه شده به واسطه کمی زمین آن قبرستان را می کنند استخوان کهنه پیدا می شود گوشت و پوست یا مو در آنجا نیست استخوان خشک و خالی است اگر دست بزنی خاک می شود آیا دفن اموات جدید در آن محل جایز است؟

بسمه تعالی

اگر هیچ اثری از میت قبل در قبر نمانده باشد و بدن او خاک شده باشد دفن میت جدید در آن مانعی ندارد.

ص: 45

83. زمینی محل دفن اموات بوده و به عللی بعد از چند سال متروکه می شود تا این که اهالی در چند سال قبل برای دفن مجدد و احیاء قبرستان قدیمی اقدام می کنند متوجه می شوند شخصی از کارمندان سازمان مراتع و جنگلداری زمین مذکور را به شخصی جهت بناء منزل و پرورش طیور فروخته اند. آیا اصل خرید و فروش قبرستان به اشخاص خصوصی جایز است؟

آیا با گذشت چند سال و فرسوده شدن اجساد به طوری که قسمتی از استخوان های پوسیده موجود باشد آیا می شود قبرستان را خرید و فروش کرد؟

آیا در قبرستان بعد از چند سال می شود تغییر و تحول به صورت پارک و شهربازی کودکان و درخت کاری نمود؟ ساختن مسجد و حسینیه و مصلی نماز و یا گسترش بقعه امامزادگان که موجب تصرف و تخریب در قبرستان می شود چگونه است؟

افرادی که به صورت عدوانی یا ابتیاع قبرستانی را تصرف و در آن بنای خصوصی ایجاد می کنند یا ایجاد کرده اند خانه ها و بناهای آن ها چه حکمی دارد؟ و چه باید بکنند؟ وظیفه شرعی مؤمنین و مسلمین یا متصرفین چه می باشد؟

بسمه تعالی

حکم کلی مسئله روشن است که خرید و فروش قبرستان و تبدیل و تغییر آن به چیز دیگر جائز نیست ولی موضوع خاص و مسائل اختلافی نیاز به رسیدگی دارد و موکول است به مسئولین محترم ذیربط.

84. زمینی را مالک برای دفن اموات مسلمین در معرض دفن قرار داده و به مرور زمان اموات دفن گردیده است و از این که هیچ گونه ردع و منعی از هیچ کس نسبت به دفن در تاریخ ثبت نگردیده و از شواهد و قرائن تاریخی هم اطمینان حاصل می گردد که مالک قصد تحبیس و وقف زمین را برای این عمل داشته است، الحال ارشاد فرمائید که آیا با دفن اموات در زمین مذکور وقفیت آن تحقق پیدا می کند یا خیر؟

و به عبارت دیگر با دفن اموات در زمین موصوف الذکر وقفیت گورستان ثابت می گردد یا خیر؟

ص: 46

بسمه تعالی

اگر مالک زمین را به نیت وقف برای دفن اموات مسلمین در اختیار دیگران قرارداده باشد و با اذن او اموات در آن دفن شده باشند زمین مذکور حکم وقف را دارد.

85. روستائی دارای قبرستانی به مساحت تقریبی 5000 متر می باشد که توسط چند نفر از اهالی وقف گردید که بعضی از آن ها دارفانی را وداع کرده و بعضی در قید حیات می باشند آیا می شود به خاطر هزینه های جانبی مانند دیوار کشی و هزینه نگهداری مبلغی را به عنوان حق دفن دریافت نمود؟

بسمه تعالی

برای دفن اموات مؤمنین در قبرستان وقفی جائز نیست، چیزی دریافت شود ولی برای ارائه خدمات اشکال ندارد.

86. مقرر گردید در قبرستان مکانی جهت انجام مراسمات احداث شود که تعدادی قبر در داخل ساختمان قرار می گیرد در صورتی که بی احترامی به مکان قبور نشود آیا جایز است یا خیر؟

بسمه تعالی

فرض مرقوم اگر منافات با جهت وقف نداشته باشد و بی احترامی به قبور هم نباشد اشکالی ندارد و گرنه جائز نیست، انشاء الله موفق باشید.

87. قبرستان قدیمی شهر سال ها است متروکه گردیده و حدود 40 سال است، هیچ دفنی در آن صورت نگرفته و آثار ظاهری قبور قدیمی هم از بین رفته و به طور کلی از حیز انتفاع خارج گشته است، در حال حاضر شهرداری بنا دارد بخشی از آن را جهت ایجاد فضای سبز تسطیح نموده و بخش دیگر آن را در معرض تعویض جاده شهر به قبور مطهر شهداء و قبرستان فعلی قرار دهد.

لذا با توجه به رفاه حال مردم بخصوص خانواده های معظم شهداء مستدعی است نظر مبارک خود را در خصوص این مسئله ذیلا مرقوم فرمائید که آیا شرعا این عمل جائز است یا خیر؟

ص: 47

بسمه تعالی

اگر از قبرستان مزبور در جهت دفن اموات استفاده نمی شود، جایز است از آن در مطلق کارهای خیر استفاده شود ولی باید با اجازه حاکم شرع باشد، والله العالم.

88. یکی از مشکلات این شهر وجود قبرستان های پراکنده موقوفه می باشد که مردم جهت تدفین متوفیان با مشکل مکان مناسب و آبرومندانه مواجه می باشند تا جائی که در اکثر موارد با نبش قبر مبادرت به دفن متوفی می نمایند. لذا استدعا می شود اجازه فرمایند شورای اسلامی شهر به عنوان متولی با فروش بعضی از موقوفات پراکنده با مساحت اندک در جهت حل مشکل به منظور تهیه زمین مناسب تجمیع نمایند.

بسمه تعالی

خرید و فروش وقف جائز نیست و هرگونه تصرف در وقف باید زیر نظر متولی شرعی و صلاح وقف باشد.

89. روستایی دارای قبرستانی می باشد که سالیان سال در آن مرده دفن کرده اند. حال می خواهند در همان مکان یک غسالخانه بنا کنند، مشخص نیست که در آن مکان مرده دفن هست یا نه.

سؤال: آیا بنا کردن آن غسالخانه اشکال دارد یا نه؟

بسمه تعالی

اگر آن مکان وقف است برای دفن اموات نمی توانند در آن غسالخانه بسازند.

90. موقع احداث مسجد فعلی، به علت کمبود زمین و عدم آگاهی مقداری از زمین وقفی قبرستان به مسجد الحاق گردید حالیه جهت تجدید بنای مسجد جدید به علت اضافه شدن زمین خریداری شده از پشت مسجد، از زمین وقفی الحاقی قبرستان بی نیاز شده ایم و قصد داریم زمین الحاقی قبلی وقفی را به قبرستان سابق، ملحق نمائیم آیا این الحاق جایز است؟

بسمه تعالی

جایز بلکه واجب است.

ص: 48

91. مردم روستا زمینی را در خارج از روستا جهت گورستان تعیین کرده و با همیاری غسالخانه را هم ساخته اند ولی به جهت بعد مسافت و به جهت این که در وسط روستا قبرستان وجود دارد که تا چند سال آینده قابل استفاده است و به هیچ وجه از غسالخانه و قبرستان جدید استفاده نشده،

1- آیا شرعاً فروش زمین مربوط به گورستان و غسالخانه جدید جایز است؟

2- در جنب مسجد محل، زمینی که مربوط به مسجد است می توان از این وجه برای ساختن کتابخانه و کلاس و امور مربوط به مسجد هزینه و خرج نمود؟

3- آیا متولی امر صرف و خرج کردن این امر، هیئت امناء مسجد و حسینیه می تواند باشد؟

بسمه تعالی

1- اگر زمین و غسالخانه را وقف نکرده اند اختیار آن با صاحبان آن می باشد چنان چه مصلحت می دانند که می توانند آن را تبدیل کنند ولی اگر وقف محقق شده امکان تغییر و تبدیل ندارد.

3 و 2- در صورت صحت فروش صاحبان پول می توانند به هر کسی که بخواهند وکالت در صرف پول مزبور را در هر موردی بدهند ولی اگر وقف بوده چنین حقی را ندارند.

92. قبرستانی که قبلاً در آن اموات را دفن می کردند و فعلاً دفن اموات در آن متوقف گردیده و تاریخ اکثر به اتفاق قبور بیش از سی سال است.

آیا می توان با خاک ریزی روی قبور قبرها را زیر خاک برده و در آن کتابخانه، زمین فوتبال و فضای سبز برای جوانان و مردم احداث نمود یا خیر؟ لطفا نظر شرعی را بیان فرمائید.

بسمه تعالی

اگر قبرستان وقف برای دفن اموات شده انجام هیچ یک از امور مذکور جایز نیست.

93. در قبرستانی چندین سال پیش اقدام به احداث حمام نمودند و با گذشت مدت زمانی حمام کهنه و تخریب گردید، و حالیه بلا استفاده مانده است، آیا شرعا می توان از آن به عنوان (مرده شویخانه) استفاده کرد یا خیر؟

ص: 49

بسمه تعالی

زمین ساختمان اگر وقف برای دفن اموات مسلمین نباشد استفاده از بنای موجود در آن به عنوان مرده شویخانه اشکال ندارد.

94. چنان چه میت قبل از فوت حاضر به خرید مکانی در محوطه مسجد برای دفن خود باشد چه حکمی دارد، آیا فروش قبر جایز است یا خیر؟

بسمه تعالی

مسجد قابل خرید و فروش نیست و گفته شد که دفن اموات در مسجد جایز نیست.

95. در حیاط مسجد در دوران دفاع مقدس و با اجازه وقف کننده پیکر مطهر 13 شهید دفن گردیده است در حال حاضر با توجه به محدودیت مکانی مسجد آیا می توان بستگان درجه یک شهداء را بر حسب وصیت یا سفارش دفن نمود؟

بسمه تعالی

اگر به عنوان حیاط مسجد وقف شده باشد جائز نیست.

96. شخصی مغازه ای داشته نزدیک حسینیه و هیئت امنای حسینیه می خواسته حسینیه را رسمی تر کند مغازه این شخص را گرفته و جزء حسینیه کرده و داخل حسینیه میت دفن می کند یعنی قبر می فروشند حال این شخص صاحب مغازه می گوید من هم به مقدار زمین که جزء حسینیه شده می خواهم میت از خانواده خودم دفن کنم؟

بسمه تعالی

اگر مغازه مذکور وقف حسینیه شده باشد و دفن میت در آنجا خلاف وقف باشد برای هیچ کس دفن جائز نیست.

97. دو سؤال از محضر مبارک دارم : 1) مدرسه ای در سال 1340 در قبرستان قدیمی ساخته شد چون تعداد دانش آموزان کم بود قسمتی از قبرستان جهت مدرسه دیوار کشی شد اکنون با زیاد شدن تعداد دانش آموزان و

ص: 50

افتتاح مدرسه راهنمائی در همان محل فضای مدرسه برای دانش آموزان کم است آیا اجازه می فرمائید قسمتی از قبرستان که جزء مدرسه نیست اکنون به مدرسه اضافه شود یا خیر؟

2) کاروانسرایی توسط ارباب وقف و به شخصی واگذار شده است پس از چند سال آن شخص اقدام به دایر نمودن آسیاب کرده و چون مردم از داخل کاروانسرا رفت و آمد می کردند برای رفع مزاحمت از زن و بچه مردم پیشنهاد نمودند برای آسیاب دربی فرعی در این زمین باز کنند و این درب مخصوص آسیاب و تا زمانی که آسیاب دایر است باشد اکنون آسیاب تعطیل شده و صاحب آسیاب به تهران مهاجرت کرده ولی عموهای آن شخص در قسمت دیگر کاروانسرا زندگی می کنند و درب کوچک را بزرگ کرده اند و ادعای حق راه می کنند در صورتی که درب اصلی کاروانسرا یکی بوده و در میدان عمومی ده می باشد. آیا حق راه برای او ثابت است یا مردم حق دارند قبرستان آباء و اجدادی خود را به مدرسه واگذار نمایند؟

بسمه تعالی

اگر قبرستان عمومی و وقف است نباید به مدرسه تغییر داده شود بلی اگر استفاده از آن در جهت وقف امکان نداشته باشد با نظر متولی شرعی (حاکم شرع یا اداره اوقاف) می توانند در مطلق خیرات از آن استفاده شود و در مورد کاروانسرا اگر مالک شرعی دارد باید رضایت او تحصیل شود، و چنان چه اختلافی باشد به دادگاه مراجعه نمایند.

98. قطعه زمین که قبلاً قبرستان موقوفه مسلمین بوده است شهرداری و در زمان طاغوت آن را غصب و مبدل به سند مالکیت کرده است و در این زمین تعدادی مغازه دایر نموده، آیا مستأجرين متدین فعلی مغازه های مزبور اجاره سالیانه خود را به شخصی که مالک غاصب بوده بپردازد و یا به اداره اوقاف و امور خیریه که حکم وقفیت به آن سازمان محول شده است؟

بسمه تعالی

با فرض ثبوت شرعی و قانونی وقفیت رقبات متصرفی مستأجرين و بطلان دعوی مالکیت مدعی یا مدعیان مالکیت، مستأجرين شرعاً

ص: 51

موظفند در ادامه تصرفات خود به متولی شرعی موقوفه مراجعه و از او استجازه نمایند، و قرارداد اجاره با متولی شرعی موقوفه منعقد سازند، و وجه اجاره را به او تسلیم نمایند تا صرف جهت وقف نماید.

99. شهرداری چند تا از گورستان ها را به پارک تبدیل نموده است، با توجه به این که در اداره اوقاف سند موجود هست که تمام این گورستان ها موقوفه می باشند و از تاریخ آخرین دفن در بعضی از آن ها فقط حدود 20 سال نمی گذرد، آیا عمل شهرداری مطابق شرع است یا نه؟ لطفا حكم شرع مقدس را اعلام فرمائید.

بسمه تعالی

تصرف در موقوفه در فرض ثبوت وقف شرعاً در خلاف جهت وقف فی نفسه جایز نیست.

100. قبرستانی هست دایر که سال گذشته میتی در آن مدفون گردیده است و فرزندان و بستگان متوفیان نیز در قید حیات می باشند، همچنین در این قبرستان مرقد مطهر دو شهید بزرگوار قرار گرفته است.

1) آیا بنیاد مسکن جهت اجرای طرح هادی و خیابان کشی می تواند نسبت به تخریب قبور و کشیدن خیابان از داخل قبرستان اقدام نماید، با توجه به این که یکی از قبور که در خیابان و پیاده رو قرار می گیرد مربوط به 22 سال پیش و قبر دیگر مربوط به 35 سال پیش و صاحبان این قبور نیز در قید حیات می باشند.

2) آیا اصلا تخریب و کشیدن خیابان بر روی قبری که 22 سال از مدفون شدن میت در آن نگذشته است از نظر شرعی جایز است قبوری که بیشتر از 30 سال از دفن میت در آن می گذرد چطور؟

بسمه تعالی

در فرض مرقوم تخریب قبرستان و قبور جایز نیست. بلی چنان چه مقررات و ضوابط قانونی جمهوری اسلامی اقتضائی داشته باشد مقدم است، والله العالم.

101. زمین قبرستانی سال های سال چراگاه گاو و گوسفند بوده و فعلا دور قبرستان دیوار یا نرده کشیده شده و علف های زیادی در زمین روئیده می شود، اگر به همان حال بماند

ص: 52

آرامگاه مخروبه می شود، آیا مصلحت است زمین را به دامداران به مدت کوتاه اجاره داد و مبلغ اجاره را صرف آبادی همان آرامگاه و مخارج ساختمان معصوم زاده که در همان جا واقع می باشد و نیاز مبرم به تعمیر دارد، بشود اشکال دارد یا خیر؟

بسمه تعالی

اجاره قبرستان صحیح نیست، بلی متولی شرعی می تواند علف ها را بفروشد و پول آن را صرف در آبادی قبرستان نماید.

102. برای شخصی که حدود چهارصد سال قبل فوت کرده و مدفن وی معلوم نیست بنا به خواب دیدن یک تکه استخوان برایش قبر و ضریح ایجاد نموده اند لذا نظر مبارک را در این خصوص عنایت فرمائید.

بسمه تعالی

بدون اطلاع از خصوصیات و محل و عقیده مردم نظری نمی شود اظهار کرد.

به استحضار رسانده می شود زمینی که الان قبرستان روستای ما می باشد نصف آن را یک نفر و نصف دیگر را اهالی خریداری نموده و وقف گذاشتن میت کرده اند آیا شرعاً جایز می باشد در این قبرستان در یک محل خالی آن غسالخانه ساخت؟

بسمه تعالی

زمین اگر وقف دفن اموات باشد تبدیل به غسالخانه نکنند و اگر وقف برای اعم شده بی اشکال است.

103. امامزاده ای است معروف به امامزاده احمد و جنب آن مسجدی است قدیمی و جنب این مسجد قبرستانی بوده متعلق به عموم مؤمنین که وقف بودن آن مسلم نیست حدود شانزده سال قبل بعضی از اهالی به منظور ساختن مسجدی جدید و وصل آن به مسجد قدیم این قبرستان را که بعضی از قبور آن جدید بوده نبش نموده و بقایای آن را به جای دیگر منتقل می نمایند و عملیات ساختن مسجد را در جای آن قبرستان شروع می کنند که بعضی از مؤمنین با

ص: 53

استفتائی که از بعضی مراجع عظام نموده بودند با ساختن این مسجد مخالفت می نمایند که در نتیجه عملیات ساخت این مسجد متوقف می شود تا دو سه سال قبل که مجدداً عده ای از مؤمنین اقدام به ساختن مسجد می نمایند که چند ماه است آن را تکمیل و افتتاح نموده و در آن نماز می خوانند اکنون با همه این اوصاف بفرمائید نماز خواندن در این مسجد جدید و استفاده های دیگر از آن چه حکمی دارد؟

بسمه تعالی

اگر وقفیت قبرستان نزد اهل محل معروف و مشهور نیست نماز خواندن در آن مسجد مانع ندارد.

104. در محله ما مسجد کوچکی است که مدتی پیش ساخته شده است الان اهل محل به خاطر جمعیت زیاد و برای اقامه نماز جماعت می خواهند جای آن مسجد، مسجد دیگری بسازند ولی برای توسعه مسجد با مشکلی روبرو شدیم و آن این است که طرف مسجد قبرستان مؤمنین است که مدت ها پیش دفن شده اند و اگرچه هیچ نشانی از آن ها نمانده است حتی روی قبرهایشان هیچ علامتی از قبیل سنگ قبر و دیگر دیده نمی شود، البته احتمال می رود در صورت کندن زمین در آنجا ممکن است استخوان های پوسیده بیرون بیایند البته طرف های دیگر این قبرستان هنوز هم اموات دفن می کنند. از محضر مبارک حضرت عالی استدعا می کنیم آیا ما می توانیم آنجا مسجد بسازیم تا مشکلات ما رفع شوند و آیا می شود دستشویی و حمام هم در آن مسجد ساخت، آیا این امر موجب بی حرمتی مرده ها نمی شود؟

بسمه تعالی

قبرستان مؤمنین را نمی توانید تغییر دهید و تبدیل به مسجد کنید و تجديد بناء مسجد مانع ندارد بدون تصرف قبرستان، والله العالم.

105. ساختمانی در جنب گلزار شهداء مدت هشت سال پیش به شکل سوله توسط شهردار وقت این شهرستان به عنوان سالن گورستان ساخته شده که اینجانب در سال 1377 سالن فوق را به معرفی امام جمعه و کمک مردم از شهرداری تحویل گرفته آن را به نام حسینیه گلزار

ص: 54

شهداء گذاشتیم بعد از آن که به استفاده رسید به صاحب زمین مراجعه نموده فرمودند زمین فوق اگر برای نماز باشد من خیلی راضی هستم پس حسینیه را به مسجد صاحب الزمان گلزار شهداء نامگذاری نموده و چون راه دیگر جهت خواهران داشت راه دیگر که راهرو بالکن و زیر بالکن هست به مقدار 50 متر زیر بالکن و بالای آن را حسینیه قرار دادیم که در وقت ضروری جهت استفاده خواهران قرار گیرد آیا از نظر مسجد شدن اشکالی دارد یا خیر؟

بسمه تعالی

زمین اگر از سوی مالک شرعی آن وقف مسجد شده و با اجازه او به قصد مسجدیت در آن نماز خوانده شده است حکم مسجد دارد در غیر این فرض حکم مسجد را ندارد و اختیار زمین با مالک شرعی آن است.

106. برخی از بقاع متبرکه و امامزادگان کشور از دیر زمان مورد توجه مسلمانان بوده و مزار شیعیان و علماء و صلحا می باشد، مؤمنین و علاقه مندان به این بقاع متبرکه به قصد تیمن و تبرک وصیت می نموده اند که جنازه آنان در جوار این اماکن متبرکه مدفون گردد و به همین منظور افرادی حتی املاک مجاور این دو بقعه را خریداری و جهت دفن اموات خود و دیگران اختصاص داده اند و یا با پرداخت حق الدفن به متصدیان امر محل دفن پیش خرید نموده اند. با عرض مراتب فوق مستدعی است نظر مبارک را در مورد سؤال ذیل امر به اعلام فرمایند:(آیا اوقاف و یا شهرداری و یا هیئت امناء این گونه بقاع به هر دلیل شرعاً حق جلوگیری از دفن اموات را در این گونه املاک که به همین منظور خریداری و تخصیص یافته است دارند یا خیر؟)

بسمه تعالی

حق جلوگیری ندارند مگر در مواردی که شرعا استثناء شده است.

107. آیا می توان در محوطه مساجد (حیاط کفش کن، صحن مسجد) میت را دفن نمود؟

بسمه تعالی

دفن اموات در مسجد حتی در صحن و کفش کن آن جایز نیست.

ص: 55

چنان چه میت قبل از فوت حاضر به خرید مکانی در محوطه مسجد برای دفن خود باشد چه حکمی دارد، آیا فروش قبر جایز است یا خیر؟

بسمه تعالی

مسجد قابل خرید و فروش نیست و گفته شد که دفن اموات در مسجد جایز نیست.

108. در حیاط حسینیه مزار عده ای از افراد بوده و می باشد و بر حسب وصیت بعضی افراد را در آن جا دفن می نمایند که در حال حاضر بدلیل مخارج جانبی مبلغی را به عنوان حق دفن دریافت می کنند، نظر حضرت عالی را در این زمینه مرقوم بفرمائید.

بسمه تعالی

اگر حیاط برای دفن اموات یا مطلق کارهای خیر در نظر گرفته شده باشد مانعی ندارد ولی اگر برای حیاط حسینیه در نظر گرفته شده باشد جائز نیست.

109. بقعه ای به نام امامزاده عباس مورد توجه و احترام خاص اهالی می باشد ولی فاقد بقعه و بارگاه است و اهالی بر این عقیده اند قبر امامزاده زیر درخت آزاد قرار دارد و به همین جهت دور درخت را با نرده های چوبی محضور و با نصب صندوق نذور مورد زیارت حاجتمندان می باشد. اخیرا هیئت امناء آستانه با توصیه اداره اوقاف قصد قطع درخت مورد نظر و احداث بقعه و بارگاه در همان مکان را دارند. لذا استدعا دارد نظر شرعی حضرت عالی را در خصوص مورد به ویژه قطع نمودن درخت خشکیده مرقوم فرمایند.

بسمه تعالی

احداث بقعه مانع ندارد ولی قطع درخت اگر از نظر مردم منافات باقداست آن دارد اجازه داده نمی شود.

110. زمینی است که قبلاً قبرستان موقوفه بوده است شخصی به کمک شهرداری وقت زمان طاغوت آن را غصب و مبدل

ص: 56

به سند مالکیت کرده است و در این زمین تعداد مغازه دایر نموده که در همان زمان مورد اعتراض شدید علماء قرار گرفته که غاصبان با نفوذ کار خود را انجام داده اند. اما با طلیعه جمهوری اسلامی و فتوای مراجع و مدارک موجود دال بر وقفیت این مکان، اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان اقدام شایسته ای در مورد ابطال سند و خلعیت غاصبان انجام داده که نهایتا حاکم شرع دادگستری سند ساختگی طاغوت را باطل اعلام و حکم به وقفیت را صادر و از غاصبان اعلام خلعیت نموده، آیا مستأجرين متدین فعلی مغازه های مزبور اجاره سالیانه خود را به شخصی که مالک غاصب بوده بپردازند و یا به اداره اوقاف و امور خیریه که حکم وقفیت به آن سازمان محول شده است؟

بسمه تعالی

با فرض صدور حکم بر وقفیت از سوی مرجع ذیصلاح قانونی مستأجرين موظفند در تجدید اجاره موقوفه و در پرداخت وجه اجاره به مقامات مسئول شرعی اداره امور موقوفه مراجعه نمایند.

111. غسالخانه ای است که مربوط و متصل به گورستان که وقف برخود اهالی آن جاست مدتی است که از طرف بهشت زهرا بسته شده آیا می شود این مکان را تبدیل به کتابفروشی و نوارخانه و یا پایگاه بسیج قرار داد و اجاره آن را صرف در خود همان گورستان نمایند رأی مبارک چیست و آیا اجازه می فرمائید یا خیر؟

بسمه تعالی

غسالخانه وقفی قابل اجاره دادن و تغییر و تبدیل نیست.

ص: 57