بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

(و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة)

با تشکر و سپاس از استاد دانشمند و پر مایه ام سرکار خانم دکتر فهیمه مخبر دزفولی که از محضر پر فیض تدریسشان، بهره ها برده ام وبا امتنان بیکران از مساعدت های بی شائبة جناب آقای دکتر هادی عالم زاده استاد ومحقق بزرگ که از علم وتدریس سخاوتمندانه شان بهرمند گشته و پیوسته جرعه نوش جام تعیلم و تربیت، فضیلت و انسانیت شان بوده ام و همواره چراغ وجودشان روشنگر راهم در تحصیل وعلم آموزی بوده است وبا سپاس بی دریغ خدمت همسر گرانمایه ام خانم قادری و دختران موفقم سبا وسما که مرا صمیمانه یاری داده اند.

ص: 3

کتاب حاضر دارای تکنولوژی واقعیت افزوده و هوشمند می باشد که با پیوند دنیای حقیقی و مجازی؛ اطلاعات مستندی در اختیار مخاطب قرار می دهد واقعیت ،افزوده به مخاطب این امکان را می دهد تا علاوه بر متن و تصاویر ،کتاب اطلاعات افزودهی دیگری را در محیطی دیگر و یا بصورت مجازی تجربه .نماید در این تکنولوژی محتوای شبیه سازی شده به کتاب افزوده شده و در محیط گوشی تلفن همراه قابل مشاهده است. بدین معنی که پس از نصب اپلیکیشن مربوطه بر روی موبایل با اجرای برنامه میتوان تصاویر و فیلم های هر بخش را مشاهده نمود. از دیگر ویژگیهای این کتاب استفاده ی واقعیت مجازی و بهره گیری از بارکد خوان گوشیهای موبایل است

راه های هوشمند کردن کتاب

برای استفاده از واقعیت افزوده بارکد خوان گوشی تلفن همراه را روی بارکد پشت جلد نگه دارید و برنامه را دانلود نمایید.

برای استفاده از واقعیت مجازی بارکد خوان گوشی تلفن همراه را روی بارکدهای داخل کتاب نگه دارید تا فیلمها و تصاویر و فایل های پیوست کتاب را مشاهد نمایید.

ص: 5

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

1057 ه.ق پایان یافته است. مدرسه جدّه بزرگ در مسیر اصلی بازار بزرگ اصفهان، نزدیک به میدان نقش جهان، درسال 1058 ه.ق، در دو طبقه و به سبک چهار ایوانی با وسعت 3250 مترمربع به دستور جدّه دیگر شاه عباس دوم، حورنیاز خانم بنا شده است. مدرسه جدّه بزرگ از مدرسه جدّه کوچک مشهورتر و منظوراز مدرسه جدّه در افواه عمومی، مدرسه جدّه بزرگ است، این مدارس از آثار فرهنگی ونمادهای ماندگار علم و هنر اسلامی است که بانوان خاندان صفوی در تأسیس آنها نقش داشته ودانشمندان و روحانيون برجسته اي دراین مدارس به تحصیل اشتغال داشته اند به عنوان نمونه علمای بزرگی چون آقاحسین خوانساری، ملقب به محقق خوانساری (د.1098ه)، آقاجمال خوانساری(د.1125ه)، فرزند آقاحسین خوانساری، میر محمدصادق خاتون آبادی (د.1348ه)، میر سیدمحمد نجف آبادی (د.1358ه) و شیخ محمد حسن عالم نجف آبادی (د.1384ه)ونیز سیدحسن مدَرس(د.1316ش)از مدَرسان این مدرسه بوده اند. میرزاکاظم واله (د.1229ه)، عارف و شاعر و خوشنویس، نیز مدتی در این مدرسه سکونت داشته اند. آقامسیح تویسرکانی، مدیر روزنامه ناقور و سید اشرف الدین گیلانی، مدیر روزنامه نسیم شمال نیز هر یک چندی در آن اقامت داشتند. در سال های اخیر، این مدرسه همیشه مرکز بحث و تدریس و اقامۀ جماعت بوده است. حضور عالمان ناموَرحاکی از گستردگی و تنوّع موضوعات آموزشی این مراکز در دوره های مختلف است. تحصیل برخی از شخصیتهای مؤثر انقلاب اسلامی نیز براهمیت آن می افزاید. اکنون این مدارس از مراکز معمور و مهمّ حوزۀ علمیّۀ اصفهان است وبرنامه های آموزشی گسترده ای، اعم از دروس مقدمات و سطح، در آنها برقراراست.

بررسی جایگاه علمی، تاریخی مدارس، انگیزه ها وعلل ورود زنان خاندان صفوی به عرصه تأسیس، معماری مدرسه وبرنامه آموزشی آن ونهایتا شخصیتهای برجسته علمی که در این مدارس به تحصیل ویاتدریس اشتغال داشته اند موضوع اصلی این کتاب است.

آثارفرهنگی وبرنامه های آموزشی بجای مانده از دوران صفویه وتاثیرآن بربرخی از شیوه های رایج فرهنگی وآموزشی درزمان حاضرلزوم تحقیق در مبانی وبرنامه های آموزشی آن عصر را ایجاب می کند. تاسیس مجموعه های فرهنگی وآموزشی ازجمله مدارس وشیوه های درسی رایج درآنها سبب تربیت شخصیتهای بزرگی شده است که دراین پایان نامه مورد بررسی

ص: 16

قرار خواهند گرفت.

در خصوص آثار بجا مانده ازدوره صفویان تحقیقات در خور توجهی صورت گرفته، اما بررسی آثار فرهنگی ازجمله مدارس بویژه مدارس جدّه کوچک وبزرگ، منحصر به بررسی تاریخ اصفهان ویا مدارس اسلامی وگاهی تک نگاریهای اندک درباره برخی از مدارس است. برخی ازاین آثارکه مستقیما به مدارس جدّه اشاره نموده اند به شرح ذیل است:

از آثارمهم چند دهه اخیر می توان به تاریخ اصفهان اثر محمدحسن جابری انصاری که در دهه 1320 چاپ شده است، اشاره نمود، نویسنده ضمن بررسی ابنیه تاریخی و پلها وراههای اصفهان به مدارس ومراکز علمی از جمله به مدارس جدّه بزرگ وکوچک پرداخته است. اثر تاریخی ارزشمند دیگر تاریخچه اوقاف اصفهان نوشته عبدالحسین سپنتا است، نویسنده در دهه1340به جمع آوری وتدوین آثار اوقافی اصفهان پرداخته واشاراتی به نحوه وقف مدارس جدّه داشته است. دیگر ا ثر به نام گنجینه آثار تاریخی اصفهان نوشته زنده یاد لطف الله هنرفردر دهه 1340 به چاپ رسیده است. تاریخ مدارس ایران تالیف حسین سلطان زاده از دیگر آثاری است که در سال 1364 به چاپ رسیده ومستقیما به مدارس اصفهان پرداخته است واز مدارس جدّه نام برده است. نزدیک ترین اثربه نام چهار وقف نامه نوشته نزهت احمدی است که درسال 1375 به چاپ رسیده ونویسنده به بررسی ویژگیها وچگونگی وقف مدارس جدّه کوچک وبزرگ پرداخته است.

ازجمله كتابها وتحقيقات دیگر كتاب تاریخ فرهنگ اصفهان تالیف مجتبی ایمانیه است. کتاب آموزش و پرورش در ایران تالیف ناصر تکمیل همایون، کتاب تاریخ و فلسفه تعلیم و تربیت در ایران نوشته عباسعلی رستمی نسب، کتاب تاریخ آموزش و پرورش ایران نوشته امان الله صفوی، کتاب تاریخ آموزش و پرورش در ایران اثر حسن ملک، کتاب سیر نحولات آموزش و پرورش در ایران تالیف سید حبیب مکتبی، کتاب تاریخ آموزش و پرورش ایران تالیف احمد آقازاده، کتاب مدارس اسلامی در دوره پهلوی دوم تالیف ناهیدروشن نهاد، کتاب تاریخ اصفهان نوشته جلال الدین همایی، کتاب فرهنگ نهادهای آموزشی ایران تالیف نور الله کسایی از دیگر تحقیقات مورد استفاده در این پایان نامه است.

ص: 17

از مقالات مهم بهره برداری شده در این پایان نامه، مقاله، محمد حسن مظاهری. تحت عنوان «مدرسه جدّه» است که در دانشنامۀ جهان اسلام، جلد9، توسط بنیاد دایره المعارف اسلامی، چاپ شده است. همچنین مقاله مجتبی ایمانیه که تحت عنوان «تحصیل و تدریس آقاحسین خوانساری در مدارس عصر صفوی» درکیهان اندیشهشماره82 به چاپ رسیده است. از دیگر مقالات بکار استفاده شده مقاله بانونهله غروی نائین باعنوان «بررسی نگرش زنان شیعه عصر صفویه » که در فصلنامه شماره 26 بانوان شیعه موسسه شیعه شناسی به چاپ رسیده است. مقاله « نقش وتأثیر زنان در تاریخ وفرهنگ اصفهان تا پایان عصر صفوی» نوشته محمدحسین ریاحی نشریه فرهنگ اصفهان. در فصلنامه شماره1اداره ارشاد اسلامی اصفهان به چاپ رسیده است.

ص: 18

اندازه زیاد و بسیار است»(1).

مدرسه جدّه کوچک بدستور جدّه بزرگ شاه عباس دوم بنام دِلارام خانم(دل آرام خانم/ دلارام بیگم) ساخته شده است. «دِلارام خانم» عُلیای شاه عباس دوم، مادر صفی میرزا، و همسر شاه عباس اول بوده و به همین سبب، او را جدّه بزرگ شاه عباس دوم خوانده اند.

مدرسه جدّه کوچک در بازار بزرگ اصفهان، بازارچه ای به نام «قهوه کاشی ها» قرار دارد.

این محل در دوره صفوی، جنبِ خان مشهور به انارفروشان معرفی شده است. مسیر اصلی بازار، در زمان بنیان مدرسه، از قهوه کاشی ها به محل ساروتَقی می رفت و از بازارچه مشیر انصاری و فضای میان هارونیه و مسجدامام علی علیه السلام و جلو حمام کُرسی و بازار گندم فروشان می گذشت و به بازار قاز منتهی می شد. جدّه کوچک نیز، همچون اغلب مدارس و کاروانسراها، در این مسیر بود(1). این اثر در تاریخ 21 آبانماه 1317 با شماره ثبت 314به عنوان یکی از آثار ملی وباستانی ایران به ثبت رسید(تصویر شماره5و6).

است(1). محل مدرسه بزرگ در مسیر اصلی بازار بزرگ اصفهان، نزدیک به میدان نقش جهان واقع شده و محل آن از گذشته در بازار قنادها، بازار سماور سازها قرار گرفته است(2). این اثر در تاریخ 1 دی ماه 1348 با شماره ثبت 892 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید(تصویر شماره 8و9).

دانشمندان برجسته ای فارغ التحصیل شدند که پیکره ی اصلی تکاپوهای دینی پس از آن را تشکیل می دادند. به این ترتیب کانون های سنتی تشیع اثنی عشری در عتبات، تحت الشعاع شکوفایی علمی در پایتخت و شهرهای عمده ایران قرار گرفتند(1).

ب- یکی دیگر از عوامل رشد وشکوفایی علوم دینی، برگزاری آیین ها و مراسم مخصوص مذهبی درشهرها و مناطق مختلف ایران بود. پادشاهان صفوی با همکاری علمای شیعه، آیین ها، جشن های مذهبی، و مراسم عزاداری و مجالس روضه خوانی برای شهدای کربلا و دیگر ائمه ی شیعه را با شکوهی خاصی در شهرها و روستاهای ایران برگزار می کردند. برگزاری این آیین ها تا امروز نیز برقرار مانده است. آنها همچنین توجه و اهتمام ویژه ای به امور اماکن مذهبی و زیارتگاه های شیعه از خود نشان می دادند. از این رو مقابر امامان شیعه و امامزاده های سراسر کشور مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت و املاک وسیعی وقف آنها گردید(2).

ج- عامل دیگر رشد علوم دینی، رونق نگارش رساله های علمی بود. در عصر صفوی، بحث و مناظره های فلسفی و کلامی مورد علاقه فرهیختگان و حتّی توده مردم بود، از این رو کار نسخه برداران و صحافان، بسیار رونق داشت. این حقیقت را ژان شاردن فرانسوی در سفرنامه خود اینطور گزارش می کند: «در ایران، صحافان هم کتاب صحافی می کنند و هم کاغذ و مرکب و قلم و دوات و قلمتراش و سایر انواع لوازم التحریر به فروش می رساندند. صحافان، عادت دارند که عصر پنجشنبه یکی از آنها به قرعه انتخاب می شود، تا روز جمعه دکان خود را باز کند؛ زیرا روز جمعه، روز تعطیل مسلمین است و چون عموم مردم به مسجد می روند، صحافی که روز جمعه باز باشد، بیش تر از فروش یک ماه اجناس خود را به فروش می رساند»(3).

د- از دیگر عوامل شکوفایی علوم دینی، مهاجرت علمای جبل عامل به ایران در عصر صفوی بود، دولت صفوی پس از اعلان رسمی مذهب تشیع، به منظور بهره برداری از دانش نقلی و عقلی علمای شیعه آنان را از سرزمین های عرب زبان مانند بحرین، عراق و جبل عامل به ایران دعوت کرد. البته در این میان سهم علمای جبل عامل(4) قابل توجه است. زیرا آنان در جلب حمایت صفویه توفیق یافته و از این راه به قدرت اجتماعی و سیاسی بی سابقه ای دست یافتند. مانند هر جریان تاریخی، مهاجرت علمای جبل عامل به ایران به یکباره آغاز

ص: 24

نشد. طلایه دارانی داشت که به ایران آمدند، وضع را ارزیابی کردند و مشوق مهاجرت شدند. تعداد این پیشگامان بسیار معدود وانگشت شمار بودند و در عین حال، مهمترین و پرآوازه ترین مهاجران از میان همین گروه چهره نمودند(1). از مهمترین دلایل مهاجرت علمای شیعی جبل عامل از زادگاه خویش به ایران نفوذ حکومت های سنی بر شام و امپراطوری عثمانی بود که تمامی شیعیان را در سختی و اذیت قرار داده بود. از طرفی دولت صفوی نیز، به وجود این عالمان شیعی نیاز مبرم داشت. زمانی که تشیع به عنوان مذهب رسمی در کشور اعلام شد، دشواری های بسیاری فرا روی صفویان قرار داشت. اگر قرار بود بر روی منابر و مساجد تبلیغ ودر مدارس تدریس شود و یا در محاکم مبانی عمل قرار گیرد، ناگزیر باید معلمان و علمایی برای تبلیغ این مذهب حضور داشته باشند. اما رجال و اعیان شهرهای بزرگی که بتوانند به خدمت صفویه درآیند بسیار محدود بودند. بنابراین با توجه به این نیاز دوسویه از طرف دولت صفوی و علمای جبل عامل به ایران، عاملیان به طور گسترده ای به ایران مهاجرت کردند.

در میان فلاسفه مهم ترین جبل عاملی که توانست در دربار صفویان خدمت بسیاری کند «شیخ بهایی» است. وی در دربار صفویان به خصوص شاه عباس صفوی ارج و قرب فراونی داشت. شیخ بهایی از مؤسسین مکتب اصفهان بود شاگردان فراوانی داشت و در رشد فلسفه اسلامی باروش خویش تلاش بسیاری نمود و شاگردان بزرگی همچون ملاصدرای شیرازی، میرزا رفیعای نایینی، فیض کاشانی، محقق سبزواری و دیگر بزرگان را تربیت نمود. بی شک وجود چنین بستری در ایجاد مدارس جدید موثر بودند ومدارس جدّه هم در پی این تحولات سیاسی آموزشی تاسیس گردیدند و باقی ماندند و اساتید وعلمای بزرگی در این مدارس پرورش یافتند.

علامه مجلسی، آقا حسین خوانساری، میرداماد، فندرسکی، مولی حیدر خوانساری، شیخ بهایی، محمّد تقی مجلسی، فرزندان آقاحسین خوانساری، آقا رضی وآقا جمال خوانساری، میرزا عبدالله افندی، مؤلف کتاب ریاض العلماء، زمینه ساز رونق مدارس علمی در کشور وبطور اخص در اصفهان شدند ومدارس جدّه کوچک وبزرگ هم آوردگاه این بزرگان شد.

سیاسی و فرهنگی روزگار خود گذاشته اند. اگرچه تاریخ نگاران صفوی و سفرنامه نویسان خارجی، به جهت محدودیت های مختلف، تصویر روشنی از آنان به دست نمی دهند، با وجود این، نقش آفرینی آنان در عرصه های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مشهود و غیر قابل انکار است. با ظهور دولت صفویه به ویژه انتقال پایتخت در اوایل قرن یازدهم هجری به اصفهان در دوره سلطنت شاه عباس اول (1038 _ 996ه.ق) اصفهان نه تنها به عنوان یک پایگاه برجسته سیاسی بلکه از لحاظ فرهنگی، علمی و هنری نیز سرآمد گردید. در این دوران شاهد درخشش تعداد قابل توجهی از بانوان در عرصه های مختلف علمی و فرهنگی هستیم. این بانوان از خانواده های سرشناس و اهل علم زمان خود بودند و یا از سایر طبقات مردم و حتی در برخی موارد از طبقات حاکم چون زنان و دختران پادشاهان، درباریان و سران کشور که در علم آموزی یا تأسیس مؤسسات فرهنگی و علمی و عام المنفعه مانند مدارس، کتابخانه ها، مساجد، کاروانسراها و ... در زمان خود فعال و مثمرثمر بوده اند. در عرصه های فرهنگی و تعلیم و تربیت، زنان نامور و شایسته ای بودند که هنوز پس از گذشت چندین قرن، آثار علمی آنان بر جای مانده است از جمله آنان «آمنه خاتون» یا «آمنه بیگم» یکی از چهار دختر ملامحمدتقی مجلسی (1070 _ 1003ه.ق) معروف به مجلسی اول است. در همین دوره زنان دانشمند و فرهیخته دیگری در زمینه های مختلف علمی و ادبی برخاسته اند؛ از جمله می توان به حمیده رویدشتی و خدیجه سلطان بیگم داغستانی ادیب و شاعر معروف اشاره داشت برخی از بانوان هم که در زمینه های علمی و فرهنگی تلاش نداشتند در جهت تداوم آموزش و فرهنگ و کمک به تقویت علوم و دانش ها کمک شایانی داشته اند، تعدادی از نهادهای آموزشی عصر صفوی به همت این زنان، دایر شده است که برخی از این مدارس خوشبختانه هنوز هم پابرجاست و برکات علمی آن تا به حال استمرار داشته است(1).

در عصر صفوی گاهی یک زن سعی می نمود هر چند با وقف یک سنگاب(2)، در امور خیریه و عام المنفعه شرکت کند که این مسئله را در برخی عمارات و ابنیه آن زمان می توان مشاهده نمود. شاه میر (شاهمر) که دختر حاج میرزا علی جزی برخواری، سنگاب های متعددی را در اصفهان احداث کرد. قاجلوخانم اقدام به احداث مقبره شاه اسماعیل در اردبیل نمود، شهربانو دختر شاه سلطان حسین اقدام به ساخت مدرسه و حمام نمود. دلارام خانم مادربزرگ شاه عباس دوم به ساخت کاروان سراهای بزرگ و مجهز ومدارس جدّه مبادرت

ص: 26

کرد(1). در مجموع نشانه های بی شمار حضور زنان در دوران صفویه و نتایج سودمند و ماندگار آن در تاریخ ایران حاکی از پذیرش موثر این قشر توسط حاکمیت در جامعه است و حضور آنان را می توان در عرصه های زیر جستجونمود.

فرهنگی بر نقش های اجتماعی زنان تأثیر گذاربودند.

دولت صفوی در جهت ایجاد هویت سیاسی و دینی جدیدی برای ایرانیان حرکت نمود و به این ترتیب تغییرات عمده ی سیاسی، فرهنگی و اجتماعی را سبب شد. در پی تحولات سیاسی واجتماعی این دوران اهمیت و نفوذ زنان نیز شکل جدیدی به خود گرفت. زنان ایرانی در جامعه ی صفوی به تناسب جایگاه اجتماعی و سیاسی خود نقش آفرین بودند و به فراخور شرایط گوناگون، تأثیرات کوتاه مدت و یا عمیقی بر جریان سیاسی و فرهنگی روزگار خود گذاشته اند، زنان درباری حاضر در حرمسرا نقش قابل توجه تری از خود به جا گذاشتند و همین زنان در جریان حمایت از فرهنگ و دانش رسمی در عصر صفوی گام های مؤثری برداشتند. زنان سایر طبقات در جریانات سیاسی و تقویت بن مایه های فرهنگ رسمی کمتر اثرگذار بودند. زنان صفوی در سیاست، غیر مستقیم و از پس حجاب ها نقش خود را ایفا کردند. در عرصه ی فرهنگی به دلیل استقلال مالی و دارایی های خود به ایجاد بناهای عامل المنفعه علاقمندی نشان می دادند و در سازندگی و آبادانی مفید واقع می شدند.آنها از خود مدرسه، مسجد، پل، کاروانسرا، قنات و... به صورت وقف به جای می گذاشتند و وققیات آنها باعث تداوم کار و رونق این اماکن بعد از مرگشان می شد. برخي از مراکز مهم علمي، آموزشي و يا تعدادي از مساجد و مؤسسات ديگر به دليل پشتوانه هاي وقفي که به دست بانوان آن دوره ايجاد شده بود هنوز نيز پايدار و باعث برکات فراواني شده اند که در اين راستا مي توان از: مدرسة دلارام خانم (جدّه بزرگ)، حوري نام خانم (جدّه کوچک)، جدّه های بزرگ وکوچک شاه عباس دوم ياد کرد. برخی زنان درباری قسمتی از سرمایه و دارایی های خود را در موقوفات و امور عام المنفعه به کار می بردند ولی به دلیل کم بودن این تعداد زنان به نسبت کل زنان جامعه عصر صفوی و هم چنین مردان واقف در این عصر، نسبت زنان واقف به مردان در آن دوران کمتر باشد.

قابل اعتناي آن عهد بر اثر اين موضوع شکل گرفت. بانوان نيز در اين تحول ارزشمند تأثير گذار بودند؛ چه زنان دربار اعم از مادران، همسران و دختران پادشاهان و يا زنان امراء و حکام، عالمان و دانشمندان و حتي بانوان ديگر اقشار جامعه، که همگي در اين زمينه نقش برجسته اي ايفا کرده اند. مدارس جدّه که موضوع اين پاتحقیق ما یان نامه هستند و برخی دیگر از این مراکز علمي _ معنوي که هنوز هم باقي مانده و منشأ خيرات و برکات متعددي شده اند. در نتیجه این سنت متولد شده اند. مسئله وقف به عوامل مختلفی بستگي داشته است؛(1) از جمله:

1-تاثیرپذیری از دستورات قرآن کريم و شريعت اسلامي و سنت نبوي (ص)

2-در امان داشتن اموال از گزند حوادث نظیر اوضاع نابسامان اجتماعي و گاه عدم ثبات و امنيت اقتصادي.

3-کسب اعتبار و بر جاي گذاردن نام و نشاني نيک.

4-کسب ثواب اخروي از سر خلوص نيت.

دردوران صفوی مدارس و نهادهاي آموزشي از اين تحول بزرگ معنوي به خوبي بهره مند شدند، اين رونق و شکوفايي هرچند در عصر شاه عباس اول در اوج خود بود، پس از او هم استمرار يافت. بدين ترتيب آثار و ابنية بسياري در پايتخت صفويان و ساير شهرها و بلاد ايران به وجود آمد که برخي از اين بناها و امکانات هنوز نيز پاي برجا ست و بسياري از آنها نيز با گذشت زمان و بر اثر مصائب و سوانح از بين رفته است. در سرتاسر حيات اين سلسله، مساجد، مدارس و بسياري از اماکن عام المنفعه وقف شد از جمله اين نهادهاي آموزشي مي توان از مدارس جدّه نام برد که ميزان قابل توجهي از املاک و مستغلات وقفي، باعث رونق آنها و فراهم آمدن امکانات، چه براي محصل يا طلبه و يا مدرس و استاد شده است.

1.مدرسه دلارام خانم (جدّه بزرگ).

2.مدرسة حوري نام خانم (جدّه کوچک).

3.مدرسة زينب بيگم اردستاني (نيم آورد).

4.مدرسة عزت نسا خانم (ميرزا حسين).

5.مدرسة مادر شاه (مدرسة چهار باغ).

مُهر شاه عباس دوم و نیز متن اقرار و مهر حورنیاز خانم پیداست این مدرسه برای «کافّه طلاب علوم دینیه که به صفت ایمان موصوف باشند» وقف شده است، همچنین موقوفاتی از املاک و دکان ها و قریه ها برای آن قرار داده شده تا عوایدش، با نظر متولی وقت، برای عمران و تعمیرات مدرسه، و مازاد آن، برای طلاب ساکن در مدرسه و مدرّسان و خدمه صرف شود. این وقف نامه که به شماره ثبت 103 در بایگانی اداره کل اوقاف اصفهان نگهداری می شود، از معدود اسنادی است که اصل آن به دست رسیده است(1). اما بطور کلّی، این وقف نامه آسیب بسیار دیده و مقداری از بخش فوقانی و سطرهای ابتدای آن کاملاً از میان رفته است. این وقف نامه به دستور «حوری نام خانم»، جدۀ کوچک شاه عباس ثانی، همسر صفی میرزا و مادر شاه صفی، تنظیم گردیده استو طیّ آن، انگیزه ایجاد مدرسه، شرح و توصیف موقوفات آن و قیود و شرایطی که از سوی واقف لازم دانسته شده، ذکر گردیده است.از این وقف نامه معلوم مي گردد كه مدرسه را جدّه شاه عباس دوم ساخته وآن را وقف طلبه هاي علوم ديني كرده است(2).

جدّه کوچک شاه عباس صفوی، مدرسه جدّه بزرگ را برعلمای علوم یقینیه و عملیّه شیعه وقف کرده و موقوفاتی به آن اختصاص داده است، از جمله املاکی نظیر قريه ي فیروز آباد قهاب، قريه ي ده مرد، از قريه ي هرمز آباد، کارخانه قنادي ودکانهای تنباکو فروشي، خبازي، چيني فروشي، تفنگ سازي و مدرسه مبارکه مشتمل بر دو دکه صحاف و مذهب که عوایدشان با نظر متولی وقت، برای عمران و تعمیرات مدرسه، و مازاد آن، برای طلاب ساکن در مدرسه و مدرّسان و خدمه در نظر گرفته شده است(3). در کنار این مدرسه زمین حاصل خیزی به نام «آمرزیده آباد» نیز وقف شده تا هزینه های مدرسه از طریق آن تامین شود، ولی این زمین در طول 300 سال گذشته از موقوفات مدرسه خارج شده است(4).

بر روی کاغذی ضخیم نوشته شده که بعدها هنگامی که دچار پارگی و شکستگی شده، پشت آن را پارچه چسبانده اند. اما بطور کلی این وقف نامه آسیب بسیار دیده و مقداری از بخش فوقانی و سطرهای ابتدای آن کاملأ از میان رفته است. به گفته احمدرضا طغياني(1) «اصل وقف نامه مدرسه جدّه بزرگ با شماره ثبتي 103 در بايگاني اداره كل اوقاف استان نگهداري مي شود كه در سال 1057 ه.ق تنظيم شده است» مدیر این مدرسه مجید مهدوی که چهار سال گذشته به این سمت منسوب شده است، بیان می کند «وقف نامه این مدرسه توسط دوتن از مراجع آن زمان تایید شده ووقف مدَرَس و حجرات این مدرسه برای طلاب علوم دینی و مسجد و وضوخانه برای عموم مومنین است ودر کنار این مدرسه زمین حاصل خیز بسیار وسیعی به نام «آمرزیده آباد» نیز وقف شده تا هزینه های مدرسه از طریق آن تامین شود، ولی متاسفانه این زمین موقوفه در طول 300 سال گذشته از موقوفات مدرسه خارج شده است که با همکاری آیت الله طباطبایی، مدیر حوزه علمیه اصفهان به دنبال احیای این موقوفه هستند»(2).

در تعلیم و تربیت بوده، حسرت می خورد که کاش در آلمان نیز به استادان، چنین موهبتی ارزانی می شد. داشتن درآمد کافی برای گذراندن زندگی موجب می شود تا مدرس بیشتر بتواند به امر آموزش فراگیران بپردازد و در راه کسب درآمد بالاتر خود را خسته نکند. هر کدام از این شرایط می تواند بر کیفیت آموزشی اثر وافری داشته باشد(1). ایجاد انگیزه در تحصیل علوم از طریق توجه به زمینه ی اشتغال طلاب مستعد و کوشا با پرداخت کمکهای سالیانه به طلاب مستعد و کوشا به تقویت برونی طلاب پرداخته و انگیزه تلاش علمی بیشتری را درآنها زنده نگه می داشتند؛ به عنوان مثال طلابی که از دیگران کوشاتر و مستعدتر بودند می توانستند قاضی، شیخ الاسلام، پیش نماز و یا مدرس شوند.

بی شک، شمار فراوان مدارس، در شهرهایی که پایتخت صفویان بودند (تبریز، قزوین و اصفهان)، و ارزشی که شاهان خاندان صفوی برای «علم» و «علم آموزی» قائل بودند. و از طرفی رواج ساخت مدرسه و تولید کتاب دراین عصر اعتبارات زیادی را باید مصروف حقوق مدرسان وبطور کلی صرف علم آموزی نمودکه می توانست هزینه سنگینی را بر دولت تحمیل نماید اماسیاست ارزنده صفویان درحمایت از موقوفات این دوره، موجب دایر شدن صدها مدرسه در اصفهان وسایر شهر ها شده بود که همه با موقوفه ها اداره می شدند. کمپفر سیاح آلمانی چنین نوشته است: « ... شهرهای ایران پر است از مدرسه و موقوفه تنها در اصفهان که پایتخت است و شهری است با شکوه و بزرگ، در حدود یک صد موقوفه قابل ملاحظه وجود دارد... از نظر شکوه و جلال و طرز ساختمان، مدارس ایرانی سخت بر مدارس عالیۀ ما برتری دارند». وی در جای دیگری می نویسد: نصب مدرس و استاد از طرف شاه با توافق صدر اعظم عملی می گردد و این در صورتی است که مدرسه از موقوفات شخص شاه باشد. البته در سایر موارد، صدراعظم با توافق شخص واقف مدرس را تعیین می کند، البته هرگاه شخص واقف هنوز در قید حیات باشد. حقوق مدرس کاملا مکفی است و سالانه پرداخته می شود. در مدارسی که از طرف شاه وقف شده است، حقوق مدرس به یک صد تومان بالغ می شود؛ در سایر مدارس، این حقوق کمتر و غالباً در حدود پنجاه تومان است. ولی باید دانست که این حقوق درست در روز مقرر و بدون کم و کاست پرداخت می شود. کاش در آلمان نیز به استادان، این فروزندگان چراغ دانش چنین موهبتی ارزانی می شد(2).

در، «کتابچه کل مدارس اصفهان» که به فرمان ظل السلطان و به قلم حیدرعلی ندیم الملک

ص: 33

اصفهانی تالیف شده است (1) مخارج ومصارف ودخل وخرج مدارس جدّه را چنین برمی شمارد : (2)

چون رای بیضاضیای بندگان حضرت مستطاب اشرف امجد ارفع اسعد والاظل السلطان ارواحنا فداه اقتضا نموده که اطلاع بر مدارس اصفهان حاصل نمایند از بانی و تاریخ بنا و سکنه و خرابی آبادی هریک لهذا در کمال تحقیق از روی تحقیق بصیرت شده و بعرض حضور میمنت ظهور میرساند مدارسی که در حکم معموره است از این قرار است.

مدرسه جدّه کوچک، من حیث الوضع و من حیث البانیه جدّه بزرک (بزرگ) والد صفی میرزای صفوی ملقب بابوالبقا ولد ابوالمظفرشاه عباس الموسوی الحسینی بهادرخان ساخته در بازاریکه از بازار عامه جدا می شود از محل معروف بدر قهوه کاشان پنجاه و شش اطاق فوقانی و تحتانی دارد و شصت هفتاد طلبه محصل دارد طلاب انجا از جانب متولی هر نفری ماهی سی شاهی الی سه هزار... بقدر مراتبهم مقرری دارند متولی آنجا جناب میرزا محمدعلی هرندی است مدرَس معتبری ندارد طلاب باسواد دارد اغلب طلاب آنجا خارج از مدرسه درس میخوانند من حیث الوضع خوب منظم است. متولی آنجا مردی مقدس و خداشناس است. تاریخ بنای مدرسه فی شهر رجب المرحب (المرجب) من شهور سبع و خمسین بعد الالف 1057.

مدرسه جدّه بزرگ؛ من حیث الوضع بزرک و حیث البانیه جدّه کوچک شاه عباس ثانی صفوی بنا کرده هفتاد و دو حجره فوقانی و تحتانی دارد و حجرات فوقانی بلاسکنه و مخروبه از بی مواظبتی خیلی مغشوش است حجرات تحتانی را هم بعد از وضع زوایا که حجراتش مخروبه و بلاسکنه است بقدر بیست نفر طلبه محصل دارد و نهر آب از وسط مدرسه عبور می کند در سال پنج ماه اب ندارد در سایر شهور آب متوالی جاریست قریب دویست و پنجاه تومان موقوفات دارد و چهل پنجاه تومان از ان بمخارج خادم و روغن چراغ و نور پای مسجد و صفه ها میرسد مابقی را از میان میبرند بمصارف برخلاف قرارداد واقف میرسد چند نفر طلبه خوب دارد و دو سه نفر هم مدرس دارد یکی جناب آقا میرزا محمدعلی کاشانی از احفاد مرحوم نراقی دیکری جناب اقا میرزا محمد حسین همدانی و جناب میرزا حیدرعلی راقم کتابچه ولد جناب اقا میرزا مهدی در حجره مرحوم اقا محمدکاظم واله که از

ص: 34

بهترین حجرات مدارس است و بوضع خوب و باسلیقه بنا شده مدرس مقدمات و علوم ادیبه است متولی اسمی بالفعل میرزا محمدعلی از احفاد آقا جمال خوانساریست ولی مداخله با غیر است تاریخ مدرسه قریب بدویست و بیست سال است.

دستور بنای این مدرسه را یکی از زنان شاه صفی صفوی بنام حور نیاز خانم داده است(1).

بجز شاردن سیاحان دیگری هم در زمان صفویه به ایران سفر نمودند و هریک دربررسی های خود اشاراتی به وضعیت آموزشی ومدارس ایران داشته اند اما مانند شاردن بصورت جزیی از مدارس نام نبرده اند. شاردن تنها سفرنامه نویسی است که بصورت مستقیم به مدارس جدّه اشاره داشته است.

که نماز جمعه و جماعت در جامع عباسی در زمان نادرشاه بر عهده او و مرجع طلاب در فقه و حدیث بود. ملا اسماعیل بن محمدحسین خواجویی(متوفی1170ه.ق) حکیم و متکلم و صاحب نظر در فقه و حدیث و تفسیر که کرسی تدریس فلسفه داشت و گفته شده است سی بار شفای ابن سینا را تدریس و مطالعه کرد. از جمله شاگردان او محمدمهدی نراقی، محمد بیدآبادی و ابوالقاسم مدرس اصفهانی بوده اند(1). ملا محراب گیلانی (متوفی 1212 یا 1217ه.ق) از حکما و عرفای اصفهان بود و نزد محمد بن رفیع بیدآبادی و ملا اسماعیل خواجویی شاگردی کرد و خود استاد حاجی محمدابراهیم کلباسی بود(2). هم چنین ابوالقاسم جعفر بن حسین خوانساری (متوفی 1240ه.ق) فقیه برجسته، جد صاحب روضات الجنات، پس از تحصیل مقدمات نزد پدرش در خوانسار به اصفهان رفت و در مدرسه جدّه، حکمت و کلام را نزد ابوالقاسم خاتون آبادی مشهور به مدرس و دیگر علمای اصفهان آموخت وی از سید محمد مهدی بحرالعلوم اجازه روایت داشته است. سرپرستی مدرسه جدّه را نیز داشته است. با وجود چنین عالمانی پیداست که مدارس جدّه هم اگرچه رونق تدریس قبل را ندشتند اما همچنان در دوره افشاریه به فعالیت علمی خود ادامه دادند.

و توجهی به فرهنگ و علوم نداشته اند وتنها هدفشان «انباشتن خزاین» بود. ژنرال گاسپار دروویل که مدت ها در ایران حضور داشت در مورد فتحعلی شاه می گوید: «بخل و خست او نامنتهی است، گویی لذتی جز روی هم انباشتن خزاین ندارد. او همه ساله ده تا دوازده میلیون فرانک جواهر گران بها می خرد و آن ها را در صندوق ها روی هم می ریزد ضمناً طلای بی حسابی نیز جمع آوری می کند؛ از این رو شکی نیست که به زودی زود کشور خویش را دچار ورشکستگی خواهد کرد»(1). فقر اقتصادی منجر به قبول قراردادهایی با دولت های بیگانه شد و تهاجم فرهنگی را به همراه خود روانه کشور کرد. علاوه برقرارداد رویتر که منجر به نهضت تنباکو شد قرارداد قبول تأسیس مدارس خارجی در ایران باعث شد کشورهایی چون انگلیس، آلمان، فرانسه و روسیه در ایران مدرسه دایر کردند(2). درزمان قاجاریه آثار بسیاری از میان رفت به گفته برخی مورخان بلایی که قاجارها بر سر ایران آوردند «این کشور دیگر قد راست نکرد». شاید اگر برخی از مدارس وقف نبودند از آنها نیز اثری باقی نمی ماند. در مدت کوتاهی بیست مدرسه صفوی و مدرسه جعفر قلی آغا که روزهای پایانی ساخت آن بود نابود شدند به غیر از مدارس، باغ های صفی میرزا، باغ چرخاب، باغ محمود، قوشخانه، هزارجریب و باغ زرشک نیز مخروبه گردید. تخریب حدود صد بنا از آثار تاریخی و هنری: کاخ های نقش جهان، فتح آباد، عمارت باغ گلدسته، عمارت خورشید، عمارت سرپوشیده خسروخان، دروازه نقش جهان، عمارت های آیینه خانه، کشکول و کاخ سعادت آباد، عمارت قصر سه طبقه جهان نما، عمارت صدری، مدرسه والده، عمارت کاخ آیینه خانه و هفت دست و عمارت نمکدان را که محل استقبال رسمی از مهمانان خارجی بود، طی چند سال و به بهانه های عجیب، با خاک یکسان گردیدند. چهل عدد از سردر های بی نظیر باغهای چهارباغ بالا، آینه کاری های روی ستون های عالی قاپو و چهل ستون از میان رفت. و مرمرهای بی نظیر دیواره ها رنگ شدند. همچنین ظل السلطان دستور داد روی نقاشی های نفیس داخل چهل ستون را با گچ بپوشانند و روی آنها نقاشی کنند. کاروانسرای عباسی تبدیل به اصطبل و تالار طلاکاری شده اشرف نیز انبار علوفه شد. اگر ملک التجارعالی قاپو را نخریده بود شاید آن نیز از میان رفته بود. بیشتر این تخریب ها در سال های 1317-1318 انجام گرفت. برخی از جهانگردان خارجی آن زمان نیز بر این ویرانگری ها تاسف خورده اند. (3) کرزن جهانگرد

ص: 38

معروف در مورد ظل السلطان گفته «اگر آن کافر را گیر آورده بودم با خوشحالی وی را در بشکه ای از رنگ خودش خفه می کردم»(1) جهانگرد دیگری که وصف اصفهان زمان شاه عباس را شنیده بود و در دوران ظل السلطان نیزدر اصفهان حضور داشت می نوید: «دیگر از جلال و جبروت خیابانهایی که با خیابانهای پاریس رقابت می کرده، اثری نیست. چنارهای چند صد ساله را بریده اند و بجای آن خیار و گرمک کاشته اند. سردر باغ های چهارباغ را تخریب کرده اند و سنگهای کناره جدول¬های جوی آب روان را برده اند»(2).

در واقع، از این زمان به بعد، حوزه اصفهان رسماً از حوزه های تابع نجف شد و استادان درس آموخته نجف با استقرار در این شهر، دستاوردهای علمی آن را در اختیار طلاب می گذاشتند در این دوره بزرگانی چون آیت الله سید حسن مدرس و آیت الله بروجردی در ماندگاری مدارس نقش ارزنده ای را ایفاء نمودند(3). برخی دانشمندان وعلمای این دوره عبارت بودند ازسید محمد مجاهد، فرزند سید علی طباطبائی صاحب ریاض و نواده وحید بهبهانی، که خود در درس اجتهادی جدّ و پدرش شرکت کرده و جایگاهی معتبر داشت(4) ملا علی بن ملا جمشید نوری (متوفی1246ه.ق) حکیم مشهور که تحصیلات دینی خود را در مازندران و قزوین آغاز کرده بود، به اصفهان رفت و نزد آقا محمد بیدآبادی تحصیل خود را ادامه داد؛ وی سپس به تدریس علوم عقلی در اصفهان پرداخت و شاگردان زیادی تربیت کرد. ملا علی نوری چندین حاشیه بر کتاب های ملاصدرا نوشت(5). محمدتقی بن محمدرحیم اصفهانی(متوفی 1248) که به دلیل تألیف کتاب مفصّل هدایة المسترشدین در شرح معالم الاصول، به صاحب حاشیه مشهور شده، فقیه و اصولی و مدرّس برجسته ای بود که در اصفهان شاگردان زیادی پرورش داد. در مسجد ایلچی اصفهان در درس او حدود چهارصد نفر شرکت می کردند(6).

که دویست نفر آنها در مرحله خارج و بیش از دویست نفر در مرحله سطح بودند و سیصد نفر مقدمات می خواندند. همچنین بیش از چهل مجلس درس مقدمات، بیست درس سطح و ده درس خارج دایر بوده است. و مدرّسان درس خارج این حوزه آخوند ملامحمدحسین فشارکی، محمد رضا نجفی (مسجدشاهی)، میرزا محمدصادق نایب الصدر، میرزا عبدالحسین سیدالعراقین، میرزا عبدالحسین نجفی، سید علی نجف آبادی، سید محمد نجف آبادی، سید مهدی درچه ای، آقا نوراللّه اصفهانی بوده اند(1). در پی سیاستهای پهلوی اول هر چند حوزه علمیه اصفهان، شکوفایی خود را از دست داد، با این حال مدارس جدّه همچنان از وجود استادان مبرِّز و مجتهدان درخور ذکری ، مانند: سید حسین خادمی(2)، سید عبدالحسین طیب(3)، آقا احمد فقیه امامی، آقا حسن فقیه امامی، آقا حسین مظاهری(4)، بهره مند بود. سیاست پهلوی پس از رحلت آیت الله العظمی بروجردی انتقال مقرّ مرجعیت شیعه به عراق بود آیت الله امینی (5)که خود از دانش آموختگان مدرسه جدّه در این دوران بود. وضع عمومی طلاب این مدرسه را در دوران پهلوی، وضعیت رضایت بخش بیان می کند(6).

امام جمعه اصفهان به عنوان مدیر حوزه علمیه اصفهان این امر سرعت بیشتری به خود گرفت. در دوره اخیرمدارس جدّه کوچک و بزرگ همچنان به عنوان مدارس علوم دینی میزبان طلاب است و از این رو، بازدید از آنها با محدودیت هایی روبرو است.

فرهنگی فعال می باشد. واحد های قرآن و ورزش این مدرسه تحت نظارت معاونت فرهنگی فعالند. سالن ورزشی برای بدنسازی، کشتی و تنیس در داخل مدرسه وجود دارد و سالن و استخر نیز برای فوتسال و شنای طلاب در نظر گرفته شده است. تیم شنای این مدرسه مقام نخست و تیم فوتسال نیز مقام دوم در المپیاد ورزشی طلاب سراسر کشور را کسب کرده اند. مدرسه به 24رایانه، تجهیز شده و با مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور تعاملات خوبی برقرار شده، به گونه ای که از هر محصول یک نسخه به صورت رایگان به مدرسه ارسال می شود و در حال حاضر بیش از 4 هزار نرم افزار در مدرسه موجود است. تاسیس سایت دربرنامه آتی قرار گرفته باوجود اینترنت، طلاب پژوهشگر می توانند بدون هیچ مشکلی از آن در جهت تکمیل پژوهش استفاده کنند. هر ماه جلسه اساتید در منزل یکی از علما و مراجع برگزار می شود، و تعامل خوبی میان اساتید و علما و مراجع صورت می گیرد.

اردوهایی برای متاهلین برگزار می شود در این اردوها همسران طلاب با روش همسرداری و تربیت کودک آشنا می شوند. یک برد آزاد برای طلاب گذاشته شده است که هر مطلبی را که به ذهنشان می رسد می توانند در آن بنویسند و روز بعد نیز به مطالب آنان پاسخ داده می شود. بسیج این مدرسه در سه سال متمادی به عنوان کاندیدای اسوه کشوری مطرح بوده. در چند سال گذشته کنگره گرامی داشت شهدای این مدرسه برگزار می گردد و یادمانی هم برای این شهدا در یکی از دیوارهای حیاط مدرسه با کاشیکاری سفیدرنگ تهیه شده است.(تصویر شماره3) تعداد 11نفر از دانش آموختگان این مدرسه از شهدای جنگ تحمیلی هستند. اخیرا دوره پژوهشی کاربردی ویژه طلاب مدرسه جدّه بزرگ برگزارشده که این دوره به چهار کارگاه روش شناسی مواجهه با شبهات کلامی، تحلیل رویداد های اسلام، تفاسیر ترتیبی قرآن کریم و ماخذ شناسی علوم نقلی اسلامی تقسیم می شود. در این دوره ها از اساتید بسیار مجرب استفاده شده که هدف از تشکیل این برنامه، آشنایی طلاب در بحث شبهه شناسی، قرآنی، ماخذ و منابع و شیوه های مربوط به مباحث قرآنی می باشد. این طرح تا کنون در اصفهان به انجام نرسیده و برای اولین بار، مدرسه علمیه جدّه بزرگ اقدام به برگزاری آن نموده است(1). شیوه های آموزش این مدارس، متون درسی، امتحانات ومدارک همه تابع وزیر نظر مدیریت حوزه های علمیه اصفهان است.

ص: 42

بوستان و گلستان سعدی و دیوان حافظ مشغول می شدند. مدرسان منطق ریاضیات و طب را تعلیم و تعلم می کردند(1). خانواده های متمول معمولا فرزندان خود را به مکتب نمی فرستادند بلکه معلم خصوصی(سرخانه)استخدام می کردند. آموزش به زبان فارسی صورت می گرفت ولی بر اثر غلبه ترکان قزلباش، زبان ترکی نیز گاهی در کنار زبان فارسی مورد استفاده قرار می گرفت(2). طلاب پس از گذر از این مراحل در مدارس عالی تر شیوه های آموزشی دیگری را تجربه می کردند. مدارس جدّه در زمان آقا حسین خوانساری در بین مراکز فرهنگی آن روز، افروزندگی ویژه ای داشت در این مدارس شاگردان بسیار، از شهرها و سرزمینهای گوناگون، تربیت می شدند و در دانشهای فقه، کلام، هیأت، ریاضیات و دیگر دانشهای رایج، موفقیت هایی کسب نمودند(3). خودسازی و پیراستن روان، تهذیب نفس و تربیت طلاب، در سرلوحه برنامه آموزشی مدرسه بود. در کنار بحثهای علمی و مَدْرِسی، توجه ویژه به پیوند بین شاگردان مدرسه، با خدا وجود داشت. این روش تربیتی در سیرت شاگردان بسیار کارگر افتاد(4). در مدارس جدّه فلسفه از اهمیت کمی برخوردار بود. میرزا عبدالله افندی بعنوان مدرس ودانش آموخته این مدارس، ازمخالفین آموزش فلسفه بود(5).

طلاب مدرسه در نشست هاو همایش های بسیاری که برای بررسی مسائل علمی و حل مشکلات مذهبی مردم وجود داشت شرکت می کردند در این گردهمایی ها، مسائل اجتماعی، تاریخی، ادبی و… مورد بررسی قرار می گرفت(6) شاگردان این مدرسه در نثر و نظم جایگاه والایی داشتند(7). آقا حسین خوانساری برای برانگیختن طلاب به کوشش بیشتر، از سرگذشت دیگر طلاب ممتاز گواه می آورد و با نشان دادن الگوهای موفق، اندیشه و احساس آنان را بیدار می کرد. پیش مطالعه برای بهتر فهمیدن درسها به طلاب پیشنهاد می شد.درسها و نکته های درسی بویژه عبارتهای مشکل را از شاگردان پرسیده می شد و یافته های آنها تصحیح می گردید(8). مجتهد پروری، میدان دادن به طلاب، آزاد اندیشی،

ص: 45

تشویق به تدریس و تشویق به نوشتندر مدارس جده رایج بود(1).

تدریس اشتغال داشته اند، افندی تعداد زیادی از زنان عالمه، محدثه وفاضله صفویان را که در اصفهان زندگی کرده اند را نام برده است. از جمله در خاندان مجلسی از جمله آمنه بیگم دختر محمدتقی مجلسی وحمیده رویدشتی دختر شریف بن محمد رویدشتی اصفهانی(1)، اما هیچ اشاره ای به محل تحصیل آنها نداشته است. در دوران معاصر مدارس علمیه زیادی برای بانوان در اصفهان تأسیس شده و بانوان زیادی در این مدارس مشغول تحصیل هستند و در برخی از آنها دروس حوزوی تا سطوح عالی تدریس می شود(2). از بانوان فاضل و عالمه اصفهان بانوی مجتهده نصرت امین اصفهانی (متوفی 1362ه.ش) بود که علوم مختلف دینی برای زنان اصفهان تدریس می کرد. برخی از زنان این مدارس کتاب های علمی نیز نوشته اند.

بحر الفواید اشاره کرد(1).

همچنین کتاب هایی از جمله آداب المتعلمین و المحصلین، عین الحیات که شامل نظریاتی در باب تعلیم و تربیت اند در مدارس تدریس می شدند(2). کتابهای وقف شده در مدارس جدّه وفهرست اسامی کتابها که در پشت وقف نامه مذکورثبت شده اند حاکی از تدریس این متون در مدرسه است.

تعلیم منطق از دیرباز در مدارس شیعه و سنی معمول بود در مدارس عصر صفوی نیز منطق مورد توجه بود(3). چهار عنوان از کتب وقفی مدرسه جدّه کوچک به منطق اختصاص دارد که از نظر تعداد با چهار عنوان کتاب، پس از فقه و حدیث در رتبه بعدی است و نشانگر اهمیت این رشته در مدرسه جدّه است(4). مهمترین منابع درسی منطق بیشتر همان کتب تألیف شده در دوران پیش از صفویه بود که معمولاً در این دوره شرح و تحشیه می شد(5). در همه ادوار عصر صفویه تعلیم این رشته را می توان دید. مهمترین متون درسی منطق در عصر صفوی از این قرارند. «منطق تجرید» خواجه نصیرالدین از مهمترین منابع درسی در این دوره بود که شروح و حواشی بسیاری بر آن نوشته شده است. همچنین «جوهر النضید» تألیف علامه حلی شرح منطق تجرید که یکی از بهترین کتب درسی در عصر صفویه بوده است. «الکتاب الشمسیه فی قواعد المنطقیه» تألیف نجم الدین علی بن عمر کاتبی قزوینی (د 675ه.ق) از کتب متداول درسی در این دوره بود که شروح بسیاری بر آن نوشته شد که مهمترین آنها حاشیه سیدشریف جرجانی معروف به حاشیه جرجانی است و این حاشیه نیز حواشی بسیاری داشت تدریس این کتاب فراوان در مدارس عصر صفویه مشاهده می شود. شرح فارسی بر حاشیه منطق ملا عبدالله محصول همین زمان است.

«مطالع الانوار» در اواخر عصر صفویه رواج داشت. «تهذیب فی المنطق» اثر سعدالدین تفتازانی (793ه.ق) از دیگر منابع متداول و مهم درسی این دوره بود که شروح بسیاری بر آن نوشته شد. این کتاب از متون درسی مشترک در مدارس شیعه و سنی است و دو شرح بسیار معروف دارد که مورد توجه طلاب عصر صفوی بود. اولی شرح جلال الدین دوانی (910ه.ق) است که این شرح نیز شروح بسیار زیادی دارد؛ و دوم، شرح ملاعبدالله یزدی (981ه.ق) است که بسیار مورد اقبال طلاب بود. این حاشیه را ملاعبدالله هنگام تدریس حاشیه دوانی در

ص: 49

مدرسه جدّه و منصوریه به رشته تحریر درآورد(1). ملاعبدالله شرحی فارسی نیز بر این کتاب نگاشته که نویسنده روضات الجنات آن را در اختیار داشته است(2). از تحریر این کتاب در مدارس عصر صفوی گزارشهای بسیاری وجود دارد که نشان دهنده رواج آن به عنوان کتاب درسی است.

اصفهان بیش از هر کس، مرهون ملا عبداللّه تستری و بهاء الدین عاملی بوده است و پس از این دو، مهم ترین نقش و تأثیر از آنِ محمدباقر مجلسی و شاگردان اوست. یکی از بزرگ ترین مجموعه های حدیثی شیعه یعنی بحارالانوار محصول کار محدّثان این حوزه علمی بود و از آن پس سنّت نقل و اجازه نقل حدیث در این حوزه ادامه یافت. علاوه بر این، نگارش شرح بر احادیث و متون حدیثی در این دوره رواج یافت ودر تمامی مدارس تدریس می شد(1).

در اصفهان تا قرن چهاردهم نیز ادامه یافته و در این عصر در دوره اول قانونچه چغمینی و الموجَز فی القانون ابن نفیس، دوره دوم شرح ابن نفیس بر الموجز و بر اسباب و علامات نجیب الدین سمرقندی و قانون ابن سینا را می خوانده اند.از استادان این علم آخوند ملا عبد الجواد خراسانی بود(1).

درآمد، علاوه بر تحصیل در مدرسه طی ساعاتی از روز به فعالیت اشتغال پرداخته و از این راه کسب درآمد نمایند.

از دیگر ویژگیهای آموزشی این دوره برخورداری طلاب از امکانات رفاهی از جمله مسکن، وجود حجره های متعدد در درون مدارس و تامین خوابگاه بوده است که طالبان مستعد را از اقصی نقاط به خود جلب می کرده است. اطاق های مخصوص سکونت مدرسین در طرفین در ورودی قرار داشته و وسایل استراحت و آسایش هم در نظر گرفته می شده است .

کمپفر سیاح آلمانی در سفرنامه خود از وجود امکانات آموزشی در بعضی از مدارس نظیر ابزار نجومی یاد می کند که از دیگر ویژگیهای آموزشی این دوره است. وجود کتابخانه در اکثر مدارس ،پرداخت حقوق کافی به مدرس، در نظر گرفتن پشتوانه مالی برای مدارس را می توان در ردیف ویژگیهای آموزش این دوره بیان نمود(1).

تعلیم وتربیت در مدارس جدّه متاثر از کلیات آموزشی عصر صفوی بود.طلاب این مدرسه نه تنها از آموزش رایگان، دریافت شهریه وامکانات رفاهی مانند کتابخانه برخوردار بودند از برنامه خاص تهذیب نفس، خودسازی و پیراستن روان نیز بهره مند بودند. تهذیب نفس و تربیت طلاب در سرلوحه برنامه این مدارس بویژه در زمان آقا حسین خوانساری بود و طلاب در کنار تحصیل علم در پالایش روان و صفای روح نیز تلاش می ورزیدند. آقا حسین خوانساری خود از دست پروردگان و اخلاق آموختگان مکتب فکری و عملی شیخ بها و میرفندرسکی بود. و این ویژگی بزرگ و دهها ویژگی دیگر سبب شده بود که آقا حسین خوانساری بتواند پایه های تذهیب نفس استواری برای این مدارس پی ریزی کند(2).

«شیخ بهایی» یاد می کند. پس از وفات شیخ علی منشار عاملی پدرزن «شیخ بهایی» کتابهای او نیز به کتابخانه «شیخ بهایی» ضمیمه گردید.(1) همچنین می توان به « کتابخانه ملاعبدالله شوشتری» اشاره کرد که دارای تألیفات متعدد و نفیس در علوم معقول و منقول بوده و هم اکنون نیز کتابهایی از آن کتابخانه در مدرسه مذکور باقی است(2). باتوجه به اهمیت کتابخانه ها در این عصر آقا حسین خوانساری نیز در کنار مدرسه جدّه کتابخانه ای را ایجاد می کند که متشکل از آثار و تألیفات در زمینه های حکمت و فلسفه و کلام و فقه و اصول است. در پشت وقف نامه مدرسه، فهرستی از کتاب های وقفی آمده که به چهار دسته تقسیم شده اند و ثوابِ وقفِ هر دسته، به ترتیب، به شاه عباس اول، دلارام خانم، صفی میرزا و شاه صفی اختصاص یافته است(3). که همگی در این کتابخانه نگهداری می شده است.این فهرست عبارتند از :

«کتب که وقف بر مدرسه ي مزبوره شده که نواب سيادت و وزارت و اقبال پناه عاليجاه سلطان العلماي اعتماد الدولة العلية العالية الخاقانية وقف نموده اند که ثواب آن به روح خاقان جمجاه گيتي ستان شاه عباس ماضي - انار الله برهانه - عايد گردد: صحيفه کامله، جلد ثاني تفسير کشاف، جلد ثالث تفسير مزبور، مختلف الشيعه، مطول جداول مدارک، جلد ثاني مدارک، شرح منهاج الاصول، شرح مطالع، حاشيه امري و حاشيه قديم شرح الفيه ابن جمهور، شرح شمسيه رساله کلاميه و...، صرف مير سيد شريف، شرح نفيسي، طلب الملوک. [کتبي] که ثواب آن ذخيره حسنات نواب واقفه موفقه شده: شرايع الاسلام، شرح تهذيب الأصول، منتهي المطلب، تاج المصادر، متوسط حاشيه ي مير غياث الدين مرحوم بر حاشيه ي قديم و غيره، دروس شيخ شهيد، حاشيه جديد ملا جلال، حاشيه ملا عبدالغفور شرح جامي، شرح عقايد، حاشيه مير فخرالدين، شرح طوالع. [کتبي] که نواب سعادت و صدارت پناه عاليجاه اسلام و اسلاميان ملاذ وقف نموده اند که ثواب آن به روح شاهزاده مغفور ابوالبقاء صفي ميرزا - عليه الرحمه - عايد گردد: مختلف علامه ي حلي، سه جزء شرح نصف آخر، حاشيه شيخ علي بر شرايع، مختصر نامه، دروع الواقيه ابن طاووس، شرح سديدي در مناقب، شرح مولانا عصام الدين بر کافيه، شرح مجموعه ي فصوص مولوي، شرح اسباب و علامات، رساله ي علامه حلي، شرح تجريد اصفهاني، شرح هدايت ميبدي، حاشيه بر شرح اسباب نفيسي، مجموعه ي مشتمله بر رجال ابن داوود، قانون بالتمام، حاشيه مير سيد شريف بر حکمت، شرح شمسيه

ص: 54

نهايه ي شيخ طوسي، نهايه ي شيخ شهيد، مفتاح الفلاح، شرح جامي، حاشيه مولانا عبدالغفور، منتخب کشي، وصاياي فتوحات.

[کتبي] که ثواب آن به روح نواب خاقان رضوان مکان شاه صفي انار الله برهانه عايد گردد: حاشيه مير سيد شريف بر کشاف، غرر و درر سيد مرتضي جزء اول، فوائد قياسيه و شرح اثباب... خلاصة الرجال علامه، شرح شرايع از وصايا تا آخر، تحرير جزء اول، رواشح السماويه مير محمد باقر، شرح شرايع از کتاب تجارت و وکالت، مصباح صغير، عدة الداعي، دستور اللغمه، شرح الامرين، حاشيه ملا سعدالدين بر کشاف، حاشيه سيد علي بر مطاع، حاشيه مير ابوالفتح بر تعذيب، کشف الغمة، صحيفه کامله، اربعين شيخ بهاءالدين، معالم در حکمت،آيات الاحکام مير ابوالفتح، صحاح اللغة، عدة اصول شيخ طوسي، کفعمي» (1)

این کتابها در کنار سایر کتب، منبع ارزشنمدی در خصوص کتابخانه و متون درسی مدارس جدّه است.

می شد، اما فهرست بیش از هفتاد کتابِ وقفی مدرسه، که عمدتاً در فقه، اصول، تفسیر، کلام شیعی و عرفان است، نشانه ای از اهداف علمی مدرسه در بدو تأسیس آن است(1). شمار طلاب ساکن در مدرسه در 1302ه.ش، 25 تن بوده است(2). اگرچه کتابهای وقفی وموجود مدرسه، حاکی از گستردگی و تنوع موضوعات آموزشی این مرکز در دوره های مختلف است، اما تاریخچه آموزشی آن به درستی مشخص نیست. تنها منبع تاریخی در این باره کتابچه کل مدارس اصفهان است که نویسنده آن خود در سال1300ه.ش در اصفهان در این مدرسه مشغول به تحصیل بوده. طبق آنچه در متن کتابچه آمده، شصت الی هفتاد طلبه محصل داشته، متولی آنجا جناب میرزا محمدعلی هرندی بوده و مدرَس معتبری نداشته، اغلب طلاب آنجا خارج از مدرسه درس میخوانند(3).

خاندان خوانساری دانسته است. (1) نوشته های آقا حسین و آقا جمال خوانساری به سرعت در میان طلاب رواج پیدا کرد و بسیاری از آنها در گروه کتابهای درسی حوزه قرار گرفت و اساتید بزرگ بر آنها حاشیه نوشتند(2).

ازدیگر شخصیت های معروف مدرسۀ جدّه بزرگ، جمال الدّین محمد بن حسین بن محمد معروف به آقا جمال خوانساری (درگذشت 1125ه.ق) می باشد. وی فرزند آقا حسین خوانساری و از شاگردان مجلسی اول و از علمای شیعه در سده دوازدهم قمری است. از وی آثاربسیاری در علوم مختلف از جمله فقه و کلام بر جای مانده است و کتاب عقاید النساءیا کلثوم ننه مشهورترین اثر وی است. آقا جمال در میان مردم و نزد پادشاهان صفوی منزلت ویژه ای داشت.(3) آ قا جمال، در مدرسه جدّه نزد پدرش آقاحسین و محمد تقی مجلسی درس خواند و سپس در همان مدرسه به تدریس علوم معقول و منقول پرداخت که ظاهراً اغلب به نیابت از پدرش تدریس می کرده وی ازعلمای طراز اول و مدرّسان برجسته دوران صفویه شمرده می شد. او در زمان خود ریاست حوزه تدریس اصفهان را به عهده داشت. علمایی چون آقا محمد اکمل اصفهانی و ملا رفیع مشهدی از شاگردان وی بودند(4).

از دیگر دانش آموختگان وشخصیتهای مشهور مدرسه جدّه می توان از میرزا محمد شیروانی، (متولد1033ه.ق متوَفّی1098ه.ق) معروف به مولا ميرزا یکی از دانشمندان بزرگ و مراجع قرن یازدهم هجری نام برد. او فقه، اصول، تفسیر، حدیث، کلام، فلسفه، ریاضیات و نجوم رادر مدرسه جدّه فرا گرفت. شيخ حر عاملی در اَمل و افندی در رياض العلماء از استاد وهم عصر خویش تجليل فراوان نموده اند افندی او را از ساير اساتيد خود برتر دانسته وی را به عنوان «استادی علامه و مدققی بی مانند» توصيف می کند(5).

محمد بن عبدالفتّاح تنکابنی(1040-1124ه.ق) معروف به فاضل سراب، از حکیمان، فقیهان و محدّثان شیعه قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم قمری است. تنکابنی فقه و فلسفه را نزد آقا حسین خوانساری در مدرسه جدّه آموخت و عالمانی چون محمد شفیع لاهیجی، میرمحمدحسین خاتون آبادی، وفرزندان او از وی اجازه روایت گرفته اند. از وی آثاری در فلسفه و فقه برجای مانده است(6).

ص: 57

میر محمّد صادق خاتون آبادی (مُتوَف_ّی 1348ه.ق) میر سیّد محمد نجف آبادی (متوفی 1358ق) و شیخ محمد حسن عالم نجف آبادی (متوفی ه.1384ق) هر سه از علما و مفاخر معاصر حوزۀ اصفهان و ازدانش آموختگان و مدرّسان مدرسه جدّه بوده اند(1). آقا خلیل قائنی، شیخ جعفر کمریی، امیر ذوالفقار همدانی، ملامسیحای فسایی، ملا اسماعیل فدشکویی، ملا سعید مازندرانی و… تربیت شده و دانش آموخته مدرسه جدّه بودند(2).

از دیگر مدرّسان و ساکنان مدرسه جدّه حکیم و عارف مشهور ملا محمد آخوند کاشانی معروف به آخوند کاشی (1333– 1249ه.ق) عارف، فیلسوف، حکیم، فقیه و عالم شیعی است (تصویر شماره 10) وی پس از تحصیلات مقدماتی در موطن خود آنرا درمدرسه جدّه اصفهان به کمال رساند. وی تدریس فلسفه را با عرفان می آمیخت و از مدرسان حکمت صدرایی بود.

سیدحسن مدرس (متوفی 1316 ه.ش) عالم و سیاستمدار نامدار مدتی در مدرسه جدّه فقه و اصول تدریس می کرد(3). و در همین مدرسه به جان او سوءقصدی نافرجام شد؛ آثار چهار گلوله بر دیوار فوقانیِ سمتِ جنوب مدرسه ، نزدیک به حجرة وی، باقی است.

در سالهای1340تا 1357شمسی این مدرسه محل مبارزات مردمی بر علیه رژیم شاهنشاهی بود و روحانیانی مانند آیت الله خادمی ، سید محمدرضا عماد خراسانی ، حاج رحیم ارباب ، حجت الاسلام سید محمدی احمدی وآیت الله سید علی بهبهانی نیز در قالب کلاس های مذهبی به مبارزات و سخنرانی های خود علیه رژیم می پرداختند(4).

بود. او به قزوین رفت و به برکت وجود وی این شهر که پیش از او در فساد و میگساری فرو رفته بود و فسادانگیزان میدان دار بودند پاکیزه شد و قزوین نام شهر برین گرفت. آقا رحیم استرآبادی و ملا رفیعا هردو دانش آموخته این مدارس بودند ومنصب های حکومتی داشتند.

مرتضی پسندیده برادر امام خمینی در مدرسه جدّه بزرگ نزد علمای آن دیار قریب به هشت سال به تحصیل نحو، منطق، کلام، فقه، اصول، هیئت، نجوم و حساب اشتغال می ورزد. دروس سطح و بعدا خارج را از محضر حاج میرزا محمد صادق خاتون آبادی مقدم علمای اصفهان بهره می گیرد و مدتی را هم از درس مرحوم حاج آقا رحیم ارباب دهکردی بهرمند می شود وی از اولین اساتیدامام خمینی(ره) بود که منطق و مطول و سیوطی به ویژه خط نستعلیق را به ایشان آموزش داد(1).

ازدیگر دانش آموختگان و مدرسان مدرسه جدّه می توان ازشخصیتهای مهم جمهوری اسلامی که درپیروزی انقلاب اسلامی نقش مهی داشتند نام برد. آیت الله بهشتی، آیت الله منتظری، آیت الله ابراهیم امینی وآیت الله احمد جنتی هر یک در مقاطع مختلفی در مدارس جدّه تحصیل نموده اند. آیت الله منتظری نقل نموده است زمانی که در مدرسه جدّه ساکن بودم من شرح لمعه می خواندم وهرماه از محل موقوفه مدرسه چهار قِران به حجره ما می دادند در واقع هریک دوقِران شهریه داشتیم(2). آیت الله امینی حضور خودشان را در مدرسه جدّه پس از بیان زندگی نامه خودچنین بیان می نمایند(3) «...براى ادامه تحصيلات به حوزه علميه اصفهان رفتم. در اصفهان نيز به دليل كميابى و گران بودن ارزاق معيشت دشوار بود. (4)ولى از جهت مدارس محل سكونت و وجود اساتيد دانشمند مخصوصاً دروس ادبيات در سطح بسيار غني و ممتاز بود. ابتدا در مدرسه نوريه و بعد در مدرسه جدّه بزرگ مسكن گزيدم». آیت الله امینی در خاطرات خود وضعیت آموزشی این مدرسه را توصیف نموده: وضع عبادي و اخلاقي اكثر طلاب خوب بود، غالباً در نماز جماعت شركت مي كردند و به انجام نوافل يوميه و تهجد و سحرخيزي و نماز شب مقيد بودند. قبل از اذان صبح چراغ اكثر حجره ها روشن بود. از كنار حجره ها كه عبور مي كردم، صداي گريه و مناجات شنيده مي شد. نزديك چاه مدرسه ي جدّه بزرگ، حجره ي مخروبه و تاريكي بود كه يكي از طلاب ساده لوح نجف آبادي در آن سكونت داشت. هنگام سحر كه براي تهيه ي آب وضو از مقابل در حجره عبور مي كردم صداي گريه و زمزمه ي مناجات آن طلبه ي مخلص را مي شنيدم كه با زبان ساده مي گفت: خدايا به من علم بده، خدايا به من علم بده. بامداد صوت قرآن از اكثر حجره ها شنيده مي شد. طلاب به خواندن دعا و از جمله دعاي كميل و سماوات مقيد بودند. شب هاي

ص: 61

جمعه در تخت فولاد مراسم دعاي كميل برگزار مي شد كه تعدادي از طلاب مقيد به شركت در آن بودند. آقاي حاج شيخ محمدحسن عالم، عصرهاي جمعه درس اخلاق مي گفت. طلاب مدرسه ي جدّه بزرگ و تعدادي از طلاب ديگر مدارس در آن شركت مي كردند. نمي دانم به چه مناسبت جلسه اي در مدرس مدرسه ي جدّه بزرگ تشكيل شده بود كه جمعي از طلاب و تعدادي از علماي بزرگ در آن شركت داشتند. از جمله ي آنها حاج آقا رحيم ارباب، آيت الله سيدعلي آيت نجف آبادي، حاج ميرزا علي آقاي شيرازي و حاج شيخ محمدحسن عالم حضور داشتند. اكثر طلاب در درس و بحث كاملاً جدي بودند، حتي در ايام تعطيلي هم درس و بحث داشتند. بعضي از كتاب ها را نخوانده مباحثه مي كردند. خود من كتاب جامي را در يك ماه رمضان از اول تا نوزدهم مباحثه كردم با اينكه اكثر آن را نخوانده بودم. اكثر ابواب كتاب مغني و كتاب مجمع البحرين را مباحثه كردم. تعدادي از كتب شرح لمعه را كه نخوانده بودم مباحثه كردم. يكي از امتيازات این مدرسه اساتيد خوب و مجرب و سابقه دار آن حوزه بود. علماي بزرگ و مجتهد درس سطح و حتي دروس ادبيات را تدريس مي كردند. مثلاً حاج شيخ محمدحسن عالم، كتاب شرح لمعه و معالم الاصول را سال ها تدريس كرده بود. حاج آقا رحيم ارباب از مجتهدان و فقهاي بزرگ بود که كتاب مكاسب را تدريس مي كرد و بارها آن را تدريس كرده بود. آشيخ محمدعلي حبيب آبادي عالم بزرگي بود و كتاب مغني را چندين مرتبه تدريس كرده بود. آسيد علي اصغر محقق مجتهدي بود كه كتاب قوانين را بارها تدريس كرده بود. حجره ي من در مدرسه ي جدّه بزرگ حجره ي خوبي نبود، ولي به هرحال راضي بودم و با جديت به درس و بحث ادامه مي دادم. كتاب هاي زير را در حوزه ي علميه ي اصفهان خواندم.

كتاب هاي جامع المقدمات، سيوطي، اكثر باب هاي مغني، مطول، بخشي از كتاب جامي، حاشيه ي ملاعبدالله، شمسيه و كتاب معالم الاصول، شرح لمعه، قوانين، رسائل و مكاسب. منظومه ي منطق ملاهادي سبزواري. بعضي ابواب مغني، بخش اعظم كتاب هاي شرح لمعه را نخوانده مباحثه كردم.

آیت الله جنتی دوران تحصیل خود چنین می گویند: «دوران علمی من شامل تحصیل و تدریس به 3 دوره تقسیم می شود. یک دوره در اصفهان است که در آن جا پدرم مرا به مدرسه جدّه بردند و آن جا مشغول تحصیل شدم. مقدمات هم چون شرح نامه، معالم و... را که اکنون طلبه ها نمی خوانند من در آنجا مطالعه کرده و گذراندم»(1).

ص: 62

معماری اصفهان، واجد نمایان ترین خصوصیات معماری این دوره ی ایران می باشد(1).

با روی کار آمدن سلسلههای ایرانی تبار، آموزش به نحوی بارزتر در دستور کار قرار گرفت. علاوه بر سلسلهی علویان طبرستان، سامانیان نیز بسیار علم پرور بودند در دوران آل بویه نیز، تحولات مهمیدر این شهر به وقوع پیوست بنای مسجد جامع، مدرسی نیز به نام مدرس ابن سینا در محلهی دردشت احداث گردید که تا به امروز بر جای باقی است(2). بدین ترتیب در دوران آل بویه شهر اصفهان با در برگرفتن مسجد جامع و مدرسهای موجود در آن، مکتب خانه و مدرسهایی همچون مدرس ابن سینا، وظیفهی آموزش ِ طالبان علم این دوره را محول گردید.

پس از سپری شدن این دوره، در دوران سلجوقی، پادشاهان، وزرا و امرای ایالات از یك سو برای تبلیغ و ترویج مذهب خود و از سوی دیگر برای مقابله با تبلیغات مخالفان خود، به ویژه اسماعیلیان، اقدام به تأسیس مدرسه های متعددی كردند. نهضت احداث مدرسه در این عصر بسیارقوی بود. در زمینهی معماری نیز، فعالیتهای بسیار وسیعی صورت پذیرفت. بدین ترتیب علاوه بر تحول معماری مساجد، فضای معماری مدارس نیز دگرگون گردید و به شكل چهار ایوانی در آمد(3).

در پی حملهی اقوام مغول، پایتخت باشکوه سلجوقیان یعنی شهر اصفهان را، به ویرانی سوق داد، مدارس خراب شدند و كتابخانه ها سوختند و بدین ترتیب دوران شکوفایی نهضت تمدن اسلامیروی به افول نهاد. در سال 635 هجری كه اصفهان به دست مغولان افتاد، هر آنچه كه از نزاع بین آل خجند و آل صاعد باقی مانده بود، به آتش كشیده شد، مدارس نابود گردید و همهی دانشمندان كشته شدند. در این دوره كه « دوران فترت » نام دارد تا سال 725 هجری كه ساختمان مدرسهی امامیه تمام می شود، احتمالاً مدرسهی دیگری در اصفهان ساخته نشد(4).

با استقرار دولت صفوی در قرن دهم هجری آرامش نسبی برقرار شد. صفویان برای حفظ مشروعیت حكومت خود، از حمایت برخی علما و تأسیس فضاهای آموزشی تا آنجا كه برای اركان حكومت خود، دریغ نمی نمودند. تبلیغ و ترویج آداب و احكام و تبلیغ و نشر آن و حمایت از علما، بدون توجه به فضاهای آموزشی و مهیا كردن امكانات آموزشی میسر نبود، به عبارت دیگر تدوین، تبلیغ و اجرای احكام و شعائر مذهبی، مستلزم توسعهی نظام

ص: 65

آموزشی بود. به این ترتیب در دورهی صفویه تعداد بسیاری مدرسه احداث شد و هزینه های قابل توجهی صرف آموزش طلاب و ادارهی مدارس گردید(1). این دوران 57 مدرسه بنا شد.(جدول شماره9) متاسفانه پس از سپری شدن دوران صفویه، در اثر عواملی همچون، حملهی افغانها، جنگ های پی درپی، ضعف بنیه ی اقتصادی و عواملی از این دست، شکوه و عظمت این مدارس، به پایان رسید و بسیاری از آنها ویران گشتند. با وجود بهبود اوضاع در دوران كریم خان، باز احداث این سلسله اماکن، به دلیل عموالی متعدد و مختلف به گونه ی پیشین میسر نگردید.

سلاطین قاجار نیز همانند سایر سلسلههای پس از صفویه، نتوانستند، به حكومت و سلطنت جنبه ای شرعی و مذهبی دهند و با وجود آن كه با گروهی از علما رابطه برقرار كردند و ضمن تظاهر به دینداری، هزینه هایی نیز صرف پرداخت مستمری و احداث و احیای تعدادی از بناهای مذهبی نمودند، اما هیچ گاه به این موفقیت دست نیافتند تا نظر موافق بیشتر علما را جلب نمایند و به حكومت خود جنبه ای مذهبی بدهند. مدارس دینی نیز از رونق دوره ی صفویه برخوردار نبودند. (سلطان زاده، 1364، صص : 259 و 260 با این حال با وجود تمامیمشکلات و نابسامانیها، سالها این شهر از بناهای آموزشی و مذهبی جدید و درخور، تهی گشت.

دوران صفویه است(1). از آن دوره تا دوره مشروطیت53 مدرسه در اصفهان بنا گردید که تعداد قابل توجهی از آنها هنوز هم پابرجا است. در اصفهان عصر صفویه، 36 مدرسه دارای موقوفاتی بوده که از این تعداد، 16 مدرسه رونق فراوانی داشته است. مهم ترین و زیباترین مدرسه ی این دوره، مدرسه ی چهارباغ بود که مدرسه سلطانی و مدرسه مادر شاه نیز نامیده می شد. این مدرسه، آخرین بنای تاریخی باشکوه عهد صفویه در اصفهان است که در روزگار شاه سلطان حسین ( 1116- 1126ه.ق) برای تعلیم طلاب علوم دینی ساخته شد. از اواخر دوره ی قاجار، مدارسی به سبک نوین در ایران پدید آمد که در اصفهان نیز مسیر این مدارس و مدارس قدیم از هم جدا شد. بیشتر مدارس قدیمی اصفهان، وقفی بوده اند و هزینه ی قابل توجهی از این مدارس از درآمد موقوفات تامین می گردید. این مدارس اغلب دارای کتابخانه های مستقلی بودند که انسان های خیر، کتابخانه های شخصی خود را به آنها اهداء می کردند(2).

عصر صفوی، عصر کمال و شکوفایی نبوغ معماری و شهرسازی در ایران است. هنرمندان شهر جلفای آذربایجان اوج شکوه معماری ایران را در اصفهان به نمایش گذاشتند. زیباترین و با شکوه ترین آثار معماری ایران در همین دوره، توسط معماران خلاق و هنرمندی چون محمدرضا و علی اکبر اصفهانی آفریده شد.

آجر از مهمترین مصالح ساختمانی مدار در ایران قبل و بعد از اسلام بوده آجر های بکار رفته شده در معماری عموما مربع شکل هستند از انواع آجر در رنگها و در ابعاد مختلف و در قسمتهای گوناگون بنا ها استفاده می شد. ازگچ بدلیل ارزان قیمت بودن و زود سفت شدن در معماری استفاده می شده و کاربردهای متعددی داشته است برای آراستن سطوح داخل بناها نوشتن کتیبه ها تزئین محرابها و … از گچ استفاده می شده است. استفاده از کاشی برای تزئین و استحکام بخشیدن به بناها از دوره سلجوقی آغاز شد و در طی قرون متمادی بویژه در عهد تیموری و صفوی به اوج رسیده کاشی نقش عمده ای در تزئین بناهای دوره اسلامی داشت و با شیوه های متفاوت توسط هنرمندان کاشیکار به کار می رفت برای تزئین از کاشی های یک رنگ ، هفت رنگ، معرق در دوره سلجوقی و ایلخانی تیموری و صفوی استفاده می شد بخشهایی از بنا همانند نبد و مناره سطوح داخل دیوارها و محراب با کاشیهای مختلف تزئین می شد. در معماری مدارس از سنگ برای کار در شالوده ، بدنه ، فرش کردن کف و تزئین بنا استفاده می شد بهره گیری از سن تقریبا در سراسر ایران مرسوم و متداول بوده

ص: 67

برای ساختن کتیبه سنگهای گوناگونی چون سنگ سیاه سنگ آهک ،سنگ مرمر به کار می رفت مانند آنچه در مدارس جده بکار رفته است.

حیاط جنوبی میباشد، مُشتمِل است بر یک مسجد و چند غرفۀ ایوانی شکل است. در قسمت شمالی فضای نسبتاً کوچکی است که مَدرَس و شبستان مدرسه است. زینتکاری بالای ایوانها در مدرسۀ جدّۀ کوچک از مابقی صحن مدرسه مرتفع تر است. [این روش تأکید معمار بر ایوان را در نماسازی نشان می دهد. ](1) پشت بغل های نمای اطراف سر در این ساختمان تزئینات كاشیكاری دارد. در كتیبه سر در به نام شاه عباس دوم و پدر او شاه صفی اشاره شده است. (تصویر شماره 12).

(15 حجره در طبقۀ تحتانی و22حجره در طبقۀ فوقانی) دارد که اختلاف شمارش مربوط به حجره ای است که بعدها آشپزخانه شده است.

جنوبی یک محراب قرار دارد. از فضای نمازخانه به عنوان مَدرس و محل تشکیل حلقه های درس هم استفاده می شده است.

به حدی است که بدون سابقۀ ذهنی نمی توان وضع پیشین این باغچه ها را تصور کرد(1).

مدرسۀ زمستانی استفاده می شده است، قرار دارد. در هر دو سوی ایوان یک پلکان برپا ست که دسترسی به طبقۀ بالا را میسر می سازد و نیز مانع اتصال مستقیم ایوان به حجره ها ست. (تصویر شماره 21) ایوان جنوبی با شمالی متقارن، و از نظر ساختار و کاربری مطابق با آن است. ایوان غربی ، با دهانه ای به پهنای 6/5 متر و عمق 2/5 متر، از طریق دهانه ای که در مرکز آن گشوده شده ، به فضای هشتی و مجموعۀ ورودی متصل می شود؛ کاربری آن با توجه به پیوندش با مجموعۀ ورودی به یک فضای عبوری _ ارتباطی بدل شده است. ایوان شرقی ، 6/5 متر پهنا و 5/ 9 متر عمق دارد. در میان ضلع جنوبی آن محرابی تعبیه شده است. با توجه به این محراب و اندازه های ایوان، کاربری آن به عنوان نمازخانۀ مدرسه روشن است(1). ( تصویر شماره 22و23).

تصویر

ص: 76

تصویر

ص: 77

تصویر

ص: 78

تصویر

ص: 79

تصویر

ص: 80

تصویر

ص: 81

تصویر

ص: 82

تصویر

ص: 83

منابع ومآخذ

1.آربری، آ.ج. و [دیگران]. 1380. تاریخ اسلام کمبریج. ترجمه احمدآرام. تهران: امیرکبر.

2.آیت الله زاده، باقر. 1383. مجموعه مقالات دومین کنگره معماری و شهر سازی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور .

3.اباذری، علیرضا.1389. سه پاره اصفهانی،(مدارس دینی اصفهان در عصر ظل السلطان). تهران: کتابخانه مجلس پیام بهارستان.

4.ابن بطوطه.1370. سفرنامه. ترجمه ی محمدعلی موحد. تهران: نشرآگاه.

5.احمدی، نزهت.1375. چهاروقف نامه از چهارمدرسه اصفهان دوره صفویه. قم: دفترمیراث اسلامی ایران.

افندی اصفهانی، عبدالله. 1410ه.ق. ریاض العلماءو حیاض الفضلاء. تحقیق سید احمد حسینی. قم: کتابخانه آیه اله مرعشی.

6.الاصفهانی، محمدمهدی ابن محمدرضا.1368. نصف جهان فی تعریف الاصفهان تصحیخ و تحشیه منوچهر ستوده. تهران: امیرکبیر.

7.الماسی، محمد علی.1373. تاریخ آموزش و پرورش در ایران. تهران: نشر دانش روز.

8.امین عاملی، محسن. 1406ه.ق. اعیان الشیعه. بیروت: دارالتعارف.

9.ایمانیه، مجتبی.1255. تاریخ فرهنگ اصفهان از صدر اسلام تاکنون. اصفهان: دانشگاه اصفهان.

10.حجازی، بنفشه. 1362. ضعیفه، (بررسی جایگاه زن ایرانی در عصر صفوی). تهران: قصیده سرا.

11.بخشی استاد، موسی الرضا. 1392. جایگاه مدرسه در عصر صفوی. تهران: نشر یاسین نور .

ص: 84

12.بیانی، شیرین.1388. زن در ایران عصر مغول. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

13.پازوکی، ناصر و عبدالکریم شادمهر.1384. آثار ثبت شدۀ ایران در فهرست آثار ملی. تهران: سازمان میراث فرهنگی.

14.پور امینی، محمدباقر.1381. صفویان نماد اقتدار ایران. قم: نور السجاد.

15.تبریزی، محمدزمان.1373. فرائد الفوائد فی احوال مساجد و مدارس. به کوشش رسول جعفریان. تهران: میراث مکتوب .

16.ترکمان، اسکندربیک.1350. عالم آرای عباسی، تصحیح ایرج افشار، تهران: گلشن.

17.ترکمان، اسکندربیک.1372. تاریخ عالم آرای عباسی. تصحیح محمد اسماعیل رضوانی. تهران: دنیای آشنا.

18.تکمیل همایون، ناصر. 1385. آموزش و پرورش در ایران. تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.

19.حاجی قاسمی، کامبیز. 1378. گنج نامهی فرهنگ آثار معماری اسلامی، دفتر پنجم. مدارس. تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دانشکدهی معماری و شهرسازی و سازمان میراث فرهنگی کشور.

20.حافظ ابونعیم اصفهانی. 1377. ذكر اخبار اصفهان. ترجمه ی نورالله كسایی. تهران: سروش.

21.حبیبی، محسن. 1378. از شار تا شهر (تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای كالبدی آن، تفكر و تأثر). تهران: دانشگاه تهران ، چاپ دوم.

22.جابری انصاری، حسن.1321. تاریخ اصفهان و ری. به اهتمام حسین عمادزاده. تهران: عمادزاده.

23.جابری انصاری، حسن. 1358.تاریخ اصفهان. به اهتمام جمشید سروشیار. تهران: عرفان.

24.جابری انصاری، حسن. 1378. تاریخ اصفهان. به کوشش جمشید مظاهری. اصفهان: مشعل.

25.جاوری، محسن.(1376). بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.

26.جزایری، عبدالله بن نورالدین.1367. الاجازه الکبیره. قم: مکتبه آیه الله المرعشی النجفی.

27.جعفریان، رسول.1379. صفویه درعرصه دین فرهنگ و سیاست. قم: انتشارات پژوهشکده حوزه و دانشگاه.

28.جناب اصفهانی، علی. 1376. الاصفهان. به کوشش محمدرضا ریاضی. تهران: سازمان

ص: 85

میراث فرهنگی.

29.حرعاملی، محمدحسن.1362. امل الآمل. به کوشش سید احمد حسینی. قم: دارالکتاب الاسلامی.

30.حسینی قمی، احمد بن شرف الدین الحسین. 1359. خلاصه التواریخ. تصحیح احسان اشراقی. تهران: دانشگاه تهران.

31.حسینی کوهساری، اسحاق.1387. تاریخ فلسفه اسلامی باتوجه به طبقات فلاسفه اسلامی. تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل.

32.خاتون آبادی، عبدالحسین.1352. وقایع السنین و الاعوام. تصحیح محمدباقر بهبودی. تهران: اسلامیه.

33.خواندمیر، امیرمحمود.1370. تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب. تهران: نشر گستره.

34.خوانساری، محمدباقر. 1356. روضات الجنات. ترجمهی محمد باقرساعدی خوانساری.تهران: اسلامیه.

35.دلاواله، پیترو. 1380. سفرنامه، ترجمه محمود بهفروزی، جلددوم. تهران: قطره، .

36.راوندی، محمدبن علی بن سلیمان. 1364. راحه الصدور و آیه السرور. به سعی و تصحیح محمد اقبال. تهران: علمی.

37.رجبی، محمدحسین. 1374. مشاهیر زنان ایرانی و پارسی گوی. تهران: سروش.

38.رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم. 1352. آثار ملی اصفهان. تهران: انجمن آثار ملی.

39.روملو، حسن بیگ. 1342. احسن التواریخ. تصحیح چارلز سیدن. تهران: کتابخانه صدرا.

40.ریاحی، محمدحسین. 1375. مشاهیر زنان اصفهان. چاپ اول.اصفهان: اداره کل ارشاد اسلامی استان اصفهان.

41.زرکوب، عبد الحسین. 1355. کارنامهی اسلام. تهران: امیر کبیر.

42.سپنتا، عبدالحسین.1346. تاریخچه اوقاف اصفهان. اصفهان: انتشارات اوقاف.

43.سلطان زاده، حسین. 1378. تاریخ مدارس ایران از عهد باستان تا تاسیس دارالفنون. تهران: انتشارات آگاه.

44.سیوری، راجر. 1380. درباب صفویان. ترجمه رمضان علی روح اللهی. تهران: نشر مرکز.

45.شاردن، ژان. 1330. سفرنامه بخش اصفهان. ترجمه حسین عریضی. تهران: راه نجات .

46.شاردن، ژان.1345. سفرنامه. ترجمه ی اقبال یغمایی، تهران: طوس.

47.شاردن، ژان.1345. سیاحتنامه. ترجمه محمد عباسی. تهران : امیرکبیر.

ص: 86

48.شفقی، سیروس. 1385. بازار بزرگ اصفهان. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.

49.صفا ،ذبیح الله. 1373. تاریخ ادبیات درایران. ج 4 و 5، بخش اول. تهران: فردوس.

50.صفت گل، منصور.1381. ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفویان، (تاریخ تحولات دینی ایران در صده های دهم تا دوازدهم هجری قمری. تهران: رسا.

51.صفوی، امان الله. 1383. تاریخ آموزش و پرورش ایران از باستان تا 1380. تهران: رشد.

52.صفی زاده، صدیق. 1386. تاریخ فلاسفه ایران از زرتشت تا ملاهادی سبزواری. تهران: انتشارات اندیشه خلاق.

53.فرهانی منفرد، مهدی.1377. مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عهد صفوی. تهران: امیر کبیر.

54.فلسفی، نصرالله.1353. زندگانی شاه عباس اول. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

فیگوئروا، دن گارسیا دسیلوا. 1363. سفرنامه سفیر اسپانیا درباره شاه عباس اول. ترجمه غلامرضا سمیعی. تهران: نشر نو.

قزوینی، وحید.1329. عباسنامه. به تصحیح ابراهیم دهکلان. اراک: داودی.

55.قدیانی، عباس. 1376. فرهنگ فشرده تاریخ ایران ، از آغاز تا پایان قاجاریه. تهران: جاویدان فرد.

56.قزوینی، عباس. 1407 ه.ق. تتمیم امل الآمل . قم: کتابخانه آیت الله مرعشی .

57.کسایی، نورالله.1383. فرهنگ نهادهای آموزشی ایران از روزگار باستان تا تاسیس دولت صفوی.

58.تهران: نشردانشگاه تهران.

59.لکهارت، لارنس. 1364. انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه بر ایران. ترجمه مصطفی قلی عماد. تهران: مروارید.

60.مافروخی، مفضل. 1328. محاسن اصفهان. ترجمه ابن الرضا علوی آوی. به اهتمام عباس اقبال آشتیانی. تهران: یادگار

61.مدرس تبریزی، محمد علی1349. ریحانه الادب. به کوشش میر محمود موسوی.جلد نهم، تهران: بنیاد محقق طباطبایی.

62.مشکور، محمدجواد.1378. تاریخ ایران زمین. تهران: انتشارات صفا.

ص: 87

63.مکتبی، سید حبیب و فریبا حنیفی. 1384. سیر نحولات آموزش و پرورش در ایران. تهران: فراشناختی اندیشه.

64.مقدسی، ابو عبدا... محمد بن احمد. 1361. احسن التقاسیم ( جزء دوم ). ترجمهی دکتر علی منزوی. تهران: شرکت مولفان و مترجمان.

65.منجم یزدی، ملاجلاالدین. 1366. تاریخ عباسی یا روزنامه ملا جلال، به کوشش وحید نیا. تهران: وحید.

66.ملک، حسن. 1388. تاریخ آموزش و پرورش در ایران. تهران: الهدی.

67.مهدوی، مصلح الدین. 1348. دانشمندان و بزرگان اصفهان یا تذکره القبور. اصفهان: انتشارات ثقفی.

68.مهدوی، مصلح الدین.1367. تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر. قم: نشر الهدایه.

69.موحدابطحی. حجت. 1418ه.ق. ریشه ها وجلوهای تشیع و حوزه های علمیه اصفهان در طول تاریخ اصفهان: انتشارات حوزه.

70.میراحمدی، مریم.1363. دین و دولت در عصر صفوی. تهران: انتشارات امیرکبیر.

71.نصر، حسین.1389. تاریخ فلسفه اسلامی. ترجمه جمعی از نویسندگان. تهران: انتشارات حکمت.

72.نصرآبادی، میرزاطاهر.1377. تذکره نصرآبادی، تصحیح وحید دستگردی. تهران: انتشارات وزیری.

73.نفیسی، علی اکبر. 1355. فرهنگ نفیسی. جلد پنجم. تهران: خیام.

74.نوایی، عبدالحسین.1350. شاه طهماسب صفوی، مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یاد داشتهای تفصیلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

75.همایی، جلال الدین. 1381. تاریخ اصفهان، مجلد ابنیه وعمارات، فصل تکایاومقابر، به کوشش ماهدخت بانوهمایی. تهران: نشرهما.

76.هنرفر، لطف الله. 1344. گنجینه آثار تاریخی اصفهان. اصفهان: انتشارات ثقفی.

77.همو.1378. مدارس صفوی اصفهان. تهران: رواق.

78.واله اصفهانی، محمد یوسف. 1374. خلد برین (ایران در روزگار صفویان) به کوشش میرهاشم محدث. تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار .

79.وفی زاده، صدیق.1386. تاریخ فلاسفه ایران از زرتشت تا ملاهادی سبزواری. تهران:

ص: 88

انتشارات اندیشه .خلاق.

80.مقالات:

81.ایمانیه، مجتبی. «تحصیل وتدریس آقاحسین خوانساری درمدارس عصرصفوی».کیهان اندیشه، شماره2.

82.بشیری لمجیری، علی. (1390). «جدّه».دایرة المعارف تشیّع. ج14. تهران: انتشارات حکمت.

83.مظاهری، محمد حسن. (1384). «مدرسه جدّه». دانشنامۀ جهان اسلام، ج9. تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.

84.جاوری، محسن.(1367). «جدّه بزرگ مدرسه». دایرة المعارف بزرگ اسلامی.تهران: مرکز پژوهشهای ایرانی اسلامی.

85.رجبی، محمدحسن. 1378.«گذری بر حیات فرهنگی و اجتماعی زن در تاریخ ایران تا قبل از دوره ی تجدد».کتاب ماه تاریخ و جغرافیا.

86.رضوی، سیدعباس. (1377).«سیمای آموزشی تربیتی مدرسه آقا حسین و آقا جمال خوانساری». مجله حوزه. شماره 89 و 90.

87.ریاحی، محمدحسین. (1374). «نقش وتأثیر زنان در تاریخ وفرهنگ اصفهان». نشریه فرهنگ اصفهان. فصلنامه اداره ارشاد اسلامی اصفهان، سال اول، شماره1.

88.ریاحی، محمدحسین. (1373). «وقف پشتوانه نهادهای علمی و آموزشی دوره صفویه» در نشریه میراث جاویدان، شماره19 و 20.

89.ریاحی، محمدحسین.(1385). «نقش بانوان شیعه اصفهان در فرهنگ و تمدن ایران و اسلام» نشریه بانوان شیعه.

90.زرین بافت، فریبا. (1383). «فعالیت های اقتصادی زنان صفوی در زیارت گاه اردبیل» ترجمه محمد مروار نامه. تاریخ پژوهان، سال اول ، شماره3.

91.ذاکری، علی اکبر.(1377). «گفتگوهای علمی درعصرصفوی». مجله حوزه، شماره 89-90.

92.غروی نائینی، نهله. (1391). «بررسی نگرش زنان شیعه عصر صفویه». فصلنامه بانوان شیعه (موسسه شیعه شناسی). شماره 26.

93.قاسمی، زهرا.(1385).«تحولات فکری وعقلانی دوره صفویه». مجله حافظ. شماره33.

94.قلی زاده، آذر.(1383). «نگاهی جامعه شناختی به موقعیت زنان در عصر صفوی» مجله زن وتوسعه، مقاله 5، دوره 2، شماره2.

ص: 89

95.مجد زاده، جواد. «دوره روزنامه سرنوشت». اصفهان: صهبا.

96.مخلصی، عباس.(1377). «برگی از حکمت و فلسفه در ایران». مجله حوزه، شماره 89 و90.

97.میرمیران، هادی. 1377. «سیری از ماده به روح». مجلهی معماری و شهرسازی، شماره 42 و 43.

98.غلوم بیك، لیزا. 1377. «الگوهای شهری اصفهان پیش از صفویه». مترجم م. نفیس، مجلهی معماری و شهرسازی، شماره42و43.

99.نفیسی، سعید. «مدرسهی نظامیهی بغداد». مجلهی مهر، شمارهی 2، سال دوم.

ص: 90

تصاویر

تصویرشماره1- سر در جدید مدرسه جدّه بزرگ

تصویرشماره2- سر در جدید مدرسه جدّه کوچک

تصویر شماره3- یادمان شهدای مدرسه جدّه

تصویر شماره4 - کتیبه معرفی مدرسه جدّه کوچک

تصویر شماره5 - ثبت مدرسه جدّه در آثار ملی

تصویر شماره6- ثبت آثار باستانی مدارس جدّه

تصویر شماره7- سردر مدرسه جدّه بزرگ

تصویر شماره 8- ثبت آثار ملی مدرسه جدّه بزرگ

تصویر شماره 9- ثبت آثار باستانی مدرسه جدّه بزرگ

تصویر شماره10- اساتید مدرسه جدّه بزرگ، نشسته ملا محمد کاشی، پشت سر سید محمد رضا خوانساری، سمت چپ میرزا مسیح ناقور توسرکانی (تصویر از کتاب رجال اصفهان)

تصویر شماره11- نمای داخلی مدرسه جدّه کوچک

تصویر شماره12- نمای سر در ورودی مدرسه جدّه کوچک

تصویر شماره13- نمای داخلی و باغچه های مدرسه جدّه کوچک

تصویر شماره14- تزئینات وخط کوفی بکار رفته در مدرسه جدّه کوچک

تصویر شماره15- مرمت وباز سازی مدرسه جدّه کوچک درزمان جمهوری اسلامی

تصویر شماره16- نمای سر در ورودی مدرسه جدّه بزرگ

تصویر شماره17- نهر منشعب از زاینده رود در مدرسه جدّه بزرگ

تصویر شماره18- نمای داخلی مدرسه جدّه بزرگ

تصویر شماره19- تزئینات داخلی مدرسه جدّه بزرگ

تصویر شماره20- نمای داخلی سنگ فرش کهن مدرسه جدّه بزرگ

تصویر شماره21- حیاط ومحوطه شمالی مدرسه جدّه بزرگ

تصویر شماره22- حیاط غربی مدرسه جدّه بزرگ

تصویر شماره23- حیاط وجبهه شمالی وغربی مدرسه جدّه بزرگ

تصویر شماره24 – نمای ورودی ساختمان اضافه شده به مدرسه جدّه بزرگ

ص: 91

تصویر

ص: 92

تصویر

ص: 94

تصویر

ص: 95

تصویر

ص: 96

تصویر

ص: 97

تصویر

ص: 98

تصویر

ص: 99

تصویر

ص: 100

تصویر

ص: 101

تصویر

ص: 102

تصویر

ص: 103

تصویر

ص: 104

تصویر

ص: 105

تصویر

ص: 106

تصویر

ص: 107

تصویر

ص: 108

تصویر

ص: 109

تصویر

ص: 110

تصویر

ص: 112

تصویر

ص: 113

تصویر

ص: 114

تصویر

ص: 115

تصویر

ص: 116