اصول و ضوابط عمومی مکان یابی و آمایش مساجد کشور

مقدمه:

مسجد مهم ترین پناهگاه انسان و بهترین پایگاه برای پیوند عبد با معبود و مرکز ارتباط انسان های مومن با یک دیگر است، که در کویر ظلم و ظلمت، سر پناه بشریت مظلوم در برابر طوفان جهل و جور و آزمندی محسوب می شود. انسان های دور مانده از معنویت و گرفتار شده در غربت زندگی، سایبانی با صفاتر و مأمنی زیباتر از مساجد پیدا نمی کنند.

مسجد جایگاه عبادت است و عبادت حرکت قرب جویانه انسان به سوی آستان قدس ربوبی است، ساختن مسجد، تعمیر و نگهداری و حضور در مساجد، امامت و مدیریت بر امور مساجد باید متناسب با اهداف متعالیه الهی و بر اساس رهنمودهای قرآن، پیامبر عظیم الشان (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت پاکش (سلام الله علیهم اجمعین) باشد. تا این شبکه گسترد و سراسری ارتباط دهنده بین فرشیان با عرشیان و نقطه پیوند مؤمنان، جامعه را به سوی اهداف عالی الهی پیش برد و نقش مسجد با انتظار اسلام از آن هماهنگ شود.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در بیست و سه سال بعثت خود با بیان قوانین الهی، وظیفه امت اسلامی را در ابعاد گوناگون زندگی از جمله مسائل مساجد روشن ساخته است.

و ایرانیان نیز پس از گرایش به اسلام، با تکیه بر منابع متقن قرآن و عترت و آموزه های غنی فرهنگ اسلام و بهره گیری از فقه متعالیه اسلامی آن را با فرهنگ غنی ایرانی عجین کرده و عمارت مساجد را به عنوان یکی از مهم ترین مکان های مذهبی و اجتماعی ایجاد نموده اند. ولی متأسفانه روند

ص: 3

کلیات:

ویژگی های عمارت کنندگان مساجد از منظر قرآن کریم و روایات:

﴿ اِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدُ اَللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الآخِرِ وَ اِقَامَ اَلصِّلُوهَ وَ آتِي الزَّ كْوهَ وَ لَمْ يَخْشَ الاّ اللَّهَ فَعَسيَ اولئِكَ اَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ. ﴾ (توبه 18)

مساجد خدا را تنها کسی آباد می کند که به خدا و روز واپسین ایمان آورد و نماز بر پا دارد و زکات بپردازد و جز از خدا نترسید و امید است چنین گروهی از هدایت یافتگان باشند.

تفسیر مجمع البیان در ذیل این آیه آورده است که:

یکی از معانی لغوی عمارت مسجد که در قرآن شریف و روایات به کار برده شده است، ساختن اولیه مسجد و هم تعمیر و نگهداری آن را شامل می شود.

وصیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به جناب ابوذر رضوان الله تعالى عليه آمده است که ﴿ یا اباذر! مَنْ أَجَابَ داعی اللَّهِ وَ أَحْسَنَ عُمَّارِهِ مَسَاجِدِ اللَّهِ كَانَ ثَوَابُهُ مِنَ اللَّهِ الجنه. فَقُلْتُ: كَيْفَ يُعْمَرُ مَسَاجِدُ اللَّهِ؟ قَالَ: لَا تَرْفَعْ الاصوات فِيهَا وَ لَا يخاص فِيهَا بِالْبَاطِلِ وَ لَا يُشْتَرَى وَ لَا يُبَاعُ وَ اتْرُكِ اللَّغْوَ مادمت فِيهَا. فَانٍ لَمْ تَفْعَلْ فلاتلومن يَوْمَ القيامه الانفسای ﴾ ای ابوذر! کسی که دعوت کننده به سوی خدا را اجابت کند و مساجد خدا را نیکو آباد نماید، پاداشی که خداوند به وی عطا می کند، بهشت است. ابوذر می گوید: عرض کردم: ای رسول خدا آبادی مساجد به چه چیزی حاصل می شود؟

رسول خدا (صلی الله علیه و آله): آباد کردن مسجد به این است که صداها در آن بلند نشود،

ص: 6

در نکوهش آراستن مسجد و آذین بندی:

عيون الاخبار: در حدیثی قدسی در آن چه خداوند به شعیان وحی فرمود:

«خانه ها را برایم برافراشته می سازند و مسجدها را به خاطر م-ن آذین می بندند. مرا چه حاجت به افراشتن خانه هایی که در آن ها سکنا نمی گزینم و به آراستن مسجد هایی که در آن ها وارد نمی شوم به افراشتن آن ها فرمان داده ام تنها برای این که در آن ها یاد شوم و تسبیحم کنند حالی که جان ها و خردها و دل هایشان را آلوده کرده و ویران می سازند.»

رسول خدا (صلی الله علیه و آله): «در بیان نشانه های رستاخیز: ای سلمان در آن هنگام مسجد ها هم چون کلیساها و کنیسه ها زینت می شوند.»

رسول خدا (صلی الله علیه و آله): «هیچ گاه کردار مردمی ناشایست نگردید مگر آن که مساجدشان را به زیور آراستند.»

رسول خدا (صلی الله علیه و آله): «می بینم شما را که پس از من مسجد هایتان را کنگره دار می سازید همان گونه که یهودیان کنیسه های خود و مسیحیان کلیساهایشان را کنگره دار می سازند.

ص: 7

اهمیت جایگاه مسجد از دیدگاه امام خمینی (رحمة الله علیه)

«مسجد محلی است که از آن باید امور اداره بشود، این مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد. این مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشند. این طور نباشد که خیال کنیم حالا دیگر ما پیروز شدیم، دیگر مسجد می خواهیم چه کنیم؟ پیروزی ما برای اداره مسجد است.

این ها از مسجد می ترسند، من تکلیفم را باید ادا کنم به شما بگویم، شما دانشگاهی، شما دانشجویان، همه تان مساجدتان بروید، پر کنید، سنگر هست این جا، سنگرها را باید پر کرد.

مساجد و محافل دینیه را که سنگرهای اسلام در مقابل شیاطین است، هر چه بیشتر گرم و مجهز نگه دارید.»

بنای مسجد از منظر مقام معظم رهبری (مدظله العالی):

«طراحی و ساخت مسجد و تزئینات آن به سبک غربی و بیگانه که یادآور غیر مذهبی یا ضد مذهبی باشد اگر سبب ترویج فرهنگ بیگانه باشد حرام است.» «طرح مسجد ساده باشد و سادگی طرح ساختمان مسجد به این معناست که تزئیناتی که کاخ ها و خانه های قدرتمندان مادی به آن ها زینت می شود در مسجد جایز نیست و به کار برده نشود.»

ص: 9

اصول و ضوابط:

1. رعایت اصل سادگی در بنای مسجد.

2. استفاده از مصالح بومی سازگار با آب و هوای منطقه.

3. استفاده از رنگ های آرام بخش در مساجد.

4. شکل و ظاهر مساجد نباید القاء کننده بینش و مکتبی به غیر از دین مبین اسلام باشد.

5. مسجد به عنوان فضای عمومی و اصلی از دید مناسب برخوردار باشد.

6. عدم تزاحم و تداخل فضاهای وابسته و جانبی مسجد با فضای اصلی آن.

اجزای تشکیل دهندهٔ فضاهای کالبدی و نمادی مسجد:

ورودی

هم اکنون ساماندهی و طراحی خیابان ها، کوچه ها و معابر شهر ها غالباً بر محور شرق، غرب و شمال، جنوب طراحی شده از این رو سعی شود ورودی به گونه ای طراحی شود ورود افراد به مسجد روبه قبله باشد تا موقع برگزاری نماز، افرادی که با تأخیر مراجعه می نمایند بتوانند بدون مشکل به صفوف نمازگزاران به جماعت بپیوندند علاوه بر این موجب از بین رفتن تمرکز حواس نمازگزاران نشود.

وضوخانه، یکی از فضاهای کالبدی مهم مسجد به شمار می آید.

ب- فضاهای فرعی:

دفتر هیات امناء، دفتر امام جماعت، صحن (حیاط)، رواق، ایوان.

شاخص ها و معیارهای مکان یابی مساجد:

ضوابط و مقررات مکان یابی مساجد در طرح های توسعه شهری (مصوبه مورخ 87/5/7 شورای عالی شهرسازی و معماری)

2- مکان یابی مساجد در شهرهای جدید:

دستگاه تهیه کننده طرح های جامع و تفصیلی شهرهای جدید مکلف به مکان یابی

ص: 17

3- مکان یابی مساجد در شهرک های مسکونی:

در تهیه طرح های مربوط به شهرک های مسکونی، نهاد، دستگاه و یا سازمان تهیه کننده طرح مکلف است متناسب با جمعیت پذیری شهرک در سال افق طرح و مطابقت طرح با سطوح شهری (محله «ناحیه»، کلان محله، شهرک) حداقل یک مسجد در مرکز شهرک و مرتبط با ساختار اصلی در مجاورت سایر خدمات عمومی پیش بینی نمایند. بدیهی است که چنان چه جمعیت پذیری شهرک بیش از سه محله شهری باشد، نیاز به پیش بینی یک مسجد برای کل شهرک و نیز پیش بینی مساجد محله ای برای هر یک از محلات جزو تکلیف طراحان و مجریان شهرک خواهد بود.

5- روستاها:

در طرح های هادی روستایی نهاد تهیه کننده طرح ها مکلف است متناسب با ویژگی های فرهنگی، قومی و میزان جمعیت روستا، اراضی مورد نیاز برای احداث حداقل یک مسجد در اراضی دولتی در ساختار اصلی روستا را مکان یابی نماید و چنان چه جمعیت یک روستا مقیاس بیش از جمعیت سه محله مسکونی به نزدیک ترین شهر مرکز آن شهرستان باشد، علاوه بر مسجد اصلی

ص: 19

لزوم مرکزیت فضای تعبدی و سازمان دهی دیگر فضاها با کاربری عمومی شهری پیرامون آن:

دسته بندی مساجد و ایجاد فضای متناسب با کارکرد آن ها:

ب- مسجد ناحیه:

2- فرهنگی آموزشی:

آموزش قرآن کریم در کلیه سطوح و تخصص ها، آموزش علوم دینی، آموزش شبهه شناسی و اعتقادات، آموزش دروس تقویتی تجدیدی، کنکور، دبیرستانی، آموزش زبان انگلیسی، کامپیوتر در رشته های مختلف، تشکیل دوره پیش دبستانی با محوریت قرآنی و اسلامی، مهارت های ارتباطی و اجتماعی، آموزش رشته های مختلف و متنوع هنری تشکیل کانون فرهنگی، تشکیل شواری فرهنگی منطقه با اعضای دبیر شورای فرهنگی محله، برگزاری حلقه های هم اندیشی، برگزاری مجالس سخنرانی و طرح پرسش ها و پاسخ به شبهات، تعیین رابط فرهنگی از مساجد محلی، تشکیل کتاب خانه عمومی و واحد سمعی و بصری، کتاب خوانی، قصه نویسی و خلاصه نویسی، ایجاد وب سایت ایمیل و تشکیل کافی نت، در اختیار گذاشتن شبکه اینترنت مسجد، برگزاری جشن تکلیف به صورت

منطقه ایی، تشکیل ستاد اقامه نماز منطقه، برگزاری مسابقه یا جشنواره با محوریت مباحث مذهبی و فرهنگی و علمی و بزرگداشت شخصیت های مذهبی و علمی و نخبگان منطقه، برگزاری نمایشگاه های مختلف فرهنگی و هنری، برگزاری مراسم سالانه تجلیل و قدردانی منصف ترین کسبه و بازاری منطقه، تشکیل گروه های گردشگری و زیارتی و علمی منطقه ایی و سایر فعالیت های فرهنگی متنوع متناسب باشان مسجد.

4- قضایی:

راه اندازی شورای حل اختلاف با رسیدگی به کلیه دعاوی خانوادگی، صنفی، حقوقی و کیفری، راه اندازی مراکز مشاوره حقوقی و قضایی، دفاتر وکالت رایگان.

3- اجتماعی و سیاسی:

تشکیل مجتمع های خدمات اجتماعی و رفاهی، تشکیل شورای اجتماعی، مراکز مشاوره حقوقی و وکالت رایگان، برگزاری نشست های اجتماعی با محوریت مهارت های اجتماعی و شناخت و گرایش های مختلف و شناخت حقوق و وظایف اجتماعی در جامعه، برگزاری مناسب و بی طرفانه ی نشست کاندیدا های انتخابات با گرایش های متفاوت در مسجد به ویژه شورای اسلامی شهر و روستا.

6- خدماتی و امدادی:

راه اندازی کانون داوطلبان حمایت از آسیب دیدگان از بلایای عام و حوادث طبیعی و غیر طبیعی، راه اندازی صندوق قرض الحسنه و بانک اسلامی، جمعیت های خدمت و رسیدگی به مستمندان و بیماران، راه اندازی گروه های تهیه جهیزیه و صندوق کمک به ازدواج آسان، درمانگاه های پزشکی و همیاری برای رفع مشکلات خانوادگی گرفتاران.

ص: 27

ساماندهی مساجد موجود

با توجه به این که هم اکنون نحوه استقرار مساجد موجود کشور به گونه ای است که در برخی از نقاط کشور با تراکم و در برخی نقاط دیگر با کمبود مسجد مواجهیم، لذا به لحاظ لزوم تبعیت از اصول و ضوابط مشخص و مدون، ضرورت دارد مساجد موجود کشور نیز به تدریج و به مرور زمان در قالب اصول و ضوابط تعریف شده مکان یابی و آمایش مساجد جایگاه واقعی خود را بازیافته و در قالب جدید ساماندهی شوند.

تبصره: مرجع چگونگی تطبیق و اجرای اصول و ضوابط عمومی مکان یابی و آمایش مساجد کشور متناسب با شرایط استان های قومی شورای رسیدگی به امور مساجد در استان های قومی می باشند.

ص: 28