بسم الله الرحمن الرحيم

ص: 2

ویژگی های دانشمندان

مؤلف: محمد رضا رجائى

ص: 3

سر شناسه : رجائی، محمد رضا، 1341 -

عنوان و نام پدید آور: ویژگی های دانشمندان/ محمد رضا رجائی

مشخصات نشر : اصفهان: سلام سپاهان، 1403

مشخصات ظاهری : 88 ص

شابک : 1-506-218-964-978

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

یادداشت : کتاب نامه به صورت زیر نویس

موضوع : دانش و دانش اندوزی - جنبه های مذهبی - اسلام

Learning and scholarship -- Religious aspects - Islam

دانشمندان Scientists

رده بندی کنگره : BP254 /4

رده بندی دیویی : 653/297

شماره کتاب شناسی ملی : 9568194

اطلاعات رکورد کتاب شناسی : فیپا

عنوان کتاب: ویژگی های دانشمندان

نویسنده: محمد رضا رجائی

ناشر : سلام سپاهان

مدیر تولید : مرتضی قاسم پور

شابک: 1-506-218-964-978

تعداد صفحات: 88 صفحه - قطع: رقعی

شمار گان: 1000 جلد

نوبت چاپ : 1403

چاپ مؤسسه چاپ و نشر سلام

بهاء: 90000 تومان

«حق چاپ مخصوص مؤلف است.»

ص: 4

10) عالم الگوی عمل است...45

11) از راه علم ارتزاق نمی کند...46

12) عالم غرق رحمت خداست...47

13) عالم با پیامبر یک درجه فاصله دارد...47

14) دانشمندان نمونه...48

15) به مخاطب فهیم آموزش می دهد...49

16) مجالست با نیکان...49

ویژگی های عالم از نگاه پیامبر اسلام صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ...49

فصل پنجم: وظایف دانشمندان...51

وظایف دانشمندان...52

وظایف دانشمند پارسا...56

فصل ششم: شناخت آفات دانشمندان...59

1) اسیر دنیا شدن...60

2) ادعا و تفاخر...61

3) پنهان نگاه داشتن علم...61

4) علم در خدمت پول...61

5) وا گذاشتن محرومان نزد دو رویان...62

6) نان خوردن به نام دین...62

7) پارسایی دروغین...63

8) دین را هم چون دامی به کار بردن...63

9) ریاست طلبی و دوستی نام و ستایش...63

10) شکستن پشت دین...64

11) مردمان را با ظاهر آراسته فریفتن...64

12) بد ترین آفریدگان خدا...65

فصل هفتم: دانش و دانشمندان از دیدگاه مشاهیر ایران...67

علم بهتر است یا ثروت؟!!...68

فصل هشتم: دانش و دانشمندان از دیدگاه مشاهیر دنیا...71

فصل نهم: دانش و دانشمندان از دیدگاه قرآن کریم...75

تصور علم نافع...78

فصل دهم: دانش و دانشمندان از نگاه نهج البلاغه...83

الف) مردم شناسی...84

ب) ارزش های والای دانش...84

ج) ارزش دانشمندان...85

د) اقسام دانش پژوهان...85

و) گنجایش نا محدود ظرف علم...86

ه) روش صحیح پرسیدن...86

ص: 6

مزیت ها و ویژگی های کتاب حاضر

ویژگی ها، مخصوصیات و مزیت های این کتاب عبارتند از:

1- سعی شده است کتابی مختصر و مفید باشد و از مطالب اضافی پرهیز شود.

2- مطالب کتاب روان بوده و در اصطلاح موضوعات مطرح شده «گنگ» نیست.

3- در این کتاب آرایه های ادبی به کار رفته است.

4- کتاب حاضر مزیت ها و ویژگی های دیگری نیز دارد که خواننده عزیز هنگام مطالعه به آن پی می برد.

ما در این جا برای روشن شدن مطلب به نمونه ای از آن اشاره ای مختصر می نمائیم. مطالب متنوع و خواندنی، داستان و دیدگاه بزرگان در مورد هر موضوع بیان شده است.

محمد رضا رجائی

ص: 8

«شاید این سؤال برای شما مطرح شده باشد که چه کسی را دانشمند می نامند؟!! دانشمندان چگونه دانشمند شده اند؟!! چه دانشمندانی وجود دارند؟!! اهمیت و جایگاه علم چگونه است؟!! و ده ها سؤال دیگری که در ذهن آدمی پدید می آید.

همگی به خوبی می دانیم که علم و دانش از هزاران سال پیش از آغاز زندگی بشر وجود داشته و هر روزه با تکامل و رشد بشر علم نیز تکامل یافته است. از زندگی حضرت آدم بر روی کره خاکی که پیامبر و فرستاده خداست و از علم خدایی بهره می برد تا پیامبر خاتم که قرآن از جانب باری تعالی به وی وحی گردیده و از آن عصر تا کنون علم و دانش بشر رو به ترقّی و تعالی بوده است، و دانشمندان طی قرون و

اعصار متمادی با تحمل مشقّات و سختی ها نزد مدرسین کسب فیض نموده و سپس به تعلّم پرداخته اند. دانشمندان در رشته های تحصیلی حوزوی، طبی، اقتصادی، مهندسی، زیست شناسی، اختر شناسی، زمین شناسی، هوا شناسی و... که هر کدام در نوع خود خدمت های شایانی به مردم نموده اند.»

«اگر عالم هر چه بگوید نیکو و صحیح باشد، هر آینه از شگفتی درباره او به شک و تردید می افتند و می گویند از نیرو های مرموزی کمک می گیرد، بلکه عالم آن کسی را گویند که کار های درست او بیش تر باشد.» (1)

«علم عبارت است از ادراک اشیاء و حصول صورت آن ها نزد عقل.»

«علم یعنی اعتقادی قطعی، که مطابق با واقع باشد.» (1)

علم یک واژه عربی است که از ریشه عَلَم به معنی آموزش مشتق شده است. در اصطلاح عامیانه، این کلمه در مورد هر نوع آگاهی که فرد در مورد محیط و مسایل پیرامون خود کسب می کند، اطلاق می گردد، از این روی هر چه میزان آگاهی و معلومات او بیش تر باشد، او را عالم تر می دانند. به همین علت در قدیم به افرادی که در زمینه علوم مذهبی و قرآنی به درجات بالا تری نائل می شدند، علامه می گفتند مانند علامه امینی که آثار بسیار گران بهایی از وی بر جای مانده است. (2)

حضرت علی علیه السَّلَامُ فرمود: «علم اکتسابی اگر هماهنگ با علم فطری نباشد سودمند نخواهد بود.» (1) (2)

به روش های استفاده و بهبود منابع موجود است که به شکل محفوظات علمی قابل آموزش و از طریق پژوهش به چالش علمی کشانده و عمق بخشیدن در آن ها صورت می گیرد و تحقیق موجب تازگی، تکامل، کار آمدی و گشوده شدن مسیر های جدید علمی می شود و در این مسیر ارزش دانش و دانشمندان و پژوهش گران به عنوان تلاش گران صحنه علم رفیع و ارزشمند است و خداوند متعال در این باره می فرماید: «آیا کسانی که عالمند با اشخاص غیر عالم یک سانند» (1)

هرگز چنین نیست افراد عاقل و خردمند به این تفاوت اساسی توجه دارند.

بنابراین توجه دانشمندان به افزایش دانسته های علمی از طریق پژوهش در علوم که نتیجه آن تولید علم و اقتدار علمی است یک اصل اساسی است و در این راه دو نکته اساسی وجود دارد.

اول این که در صورت فرا گیری علوم از دیگران با استناد به ادله، بحث و نقادی با مو شکافی و استناد به روابط دقیق علمی این امر صورت پذیرد و دیگر آن که ارتباط علمی متقابل باعث پویایی علمی می شود و این نکته نیازمند پژوهش و تحقیق و تولید علم است تا یافته های جدید علمی با اصول پذیرفته شده قابل انتقال و پیوند با سایر علوم شود. این تلاش علمی باعث افزایش اطمینان به نفس

ص: 16

در اساتید و تعمیم آن به طلاب و دانش جویان شده و این جسارت را به مجموعه های علمی می دهد که در دنیای گسترده امروزی علوم، با دقت و اعتماد به نفس علوم را از دنیا کسب کرده و با تکیه بر استعداد های فکری و معنوی خود جست جو و کاوش کنند و سپس فراورده های علمی معتبری را به جهان عرضه نمایند. (1)

علوم و کشف روابط دقیق علمی می تواند عامل اصلی تقویت فکر و موفقیت در رقابت علمی جهان باشد. (1)

ص: 20

دانش از اهمیت خاص و جایگاه ویژه ای برخودار است. و یکی از عوامل رشد و تعالی است. دانشمندان در راه علم گام های محکمی بر داشته اند و بهره دو چندانی از دانش خویش برده و نام نیکی از خویش بر جای گذاشته و از سعادت دو عالم بهره مند گردیده اند.

برای هر چه بیش تر آشنا شدن با اهمیت والا و جایگاه مهمی دانش و دانشمندان از آن برخوردارند فضیلت شان را می خوانیم:

﴿ آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ﴾ (1)

من که به خود ایمان ندارم چه انتظاری دارم که مصداق عالم مطاع شوم، پیامبر اکرم صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ آن قدر به آورده هایش ایمان دارد که وقتی می بیند دیگران ایمان نمی آوردند و در راه ضلالت قرار دارند، می خواهد دق کند و از بس که عبادت می کند پاهایش ورم می کند:

﴿ ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى ﴾ (2)

«ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که به زحمت افتی»

شرط دومش این است که همان طور که می گوید عمل کند، اگر می گوید زندگی ساده ای داشته باشید، اول باید از خود شروع کند، اگر از تقوا و راست گویی می گوید اول خودش باید عامل آن باشد.

امام باقر علیه السَّلَامُ می فرماید:

«عالمی که از علمش استفاده شود بهتر از هفتاد هزار عابد است.» (3) مسأله مهم در میان اهل علم تنها فرا گرفتن علم و عمل کردن به آن نیست، گر چه این دو خوب و صحیح است اما مسأله مهم این است که مردم از این علم بهره ای ببرند و هم خود به تکامل برسند و هم اجتماع را به مسیر سعادت رهنمون شوند علمای بزرگی داشتیم که مظهر علم و تقوا بودند اما مردم از علم آن ها بهره ای نگرفتند و

ص: 23

علم را با خود به قبر بردند و این ضایعه بزرگی است. آن چه باعث می شود که عالم از هفتاد هزار عابد بالا تر شود، «يَنتفع بعلمه» است و دلیلش این است که عابد گلیم خودش را برون می برد از آب و فقط خودش را نجات می دهد اما عالم سعی می کند که بگیرد غریق را، و گاهی هزاران نفر به برکت علم او نجات پیدا می کنند.

حالا چه کنیم که «يَنتَفع بعلمه» بشویم و علم ها مورد بهره برداری قرار بگیرد؟

چند راه وجود دارد:

اول: این که مسلّح به سلاح بیان و قلم شویم، چرا که بیش تر، با این دو روش می شود علوم را منتشر کرد این میسّر نمی شود مگر با تمرین و ممارست بسیار زیاد، شاید مانند علامه مجلسی افراد زیادی داشته باشیم، علامه مجلسی اهل قلم بود و این همه آثار با ارزش را به یادگار گذاشت.

دوم: این که انسان از نظر تقوا الگو شود که اخلاق و معاشرت او باعث شود تا دیگران از وی الگو برداری نمایند. (1)

امام علی علیه السَّلَامُ در حدیثی می فرماید:

﴿ تَعَلَّمو الْعِلْمِ فَإِنَّ تَعَلُّمِهِ حُسْنِهِ ، وَ مُدَارِسَتَهُ تَسْبِيحَ وَابحَتْ عَنْهُ جِهَادُ. ﴾ (2)

«علم را یاد بگیرید چرا که یاد گیری علم حسنه و مذاکره آن به منزله تسبیح و بحث درباره آن جهاد و تعلیم آن به کسی که نمی داند نوعی صدقه و انفاق در راه خداست. (3)

ص: 24

این چهار مرحله را که در روایت بیان شده هر شخصی باید طی کند؛

1- یاد گیری علم

2- مذاکره و تثبیت علم

3- بحث برای تکمیل آن

4- نشر آن در بین مردم (1)

در پاسخ گفتند: چرا، راضی هستیم.

امام هادی علیه السَّلَامُ فرمود: خداوند در قرآن می فرماید:

«ای مؤمنان هر گاه به شما گفته شود مجلس را وسعت دهید (به تازه وارد ها جا دهید) و شما چنین کنید، خدواند نیز در کار هایتان وسعت می دهد» نا آن جا که خداوند می فرماید:

﴿يَرْفَعُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ أُوتُو الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ ﴾ (1)

خداوند کسانی را که ایمان آورده اند و کسانی را که علم به آن ها داده شده، درجات رفیعی می بخشد.

بنابراین خدواند دانشمند مؤمن را بر مؤمن غیر دانشمند، مؤمن را بر غیر مؤمن برتری داده است.

و چنین که نگفته است:

﴿يَرْفَعُ اللَّهُ الَّذِينَ اوتو أَشْرَفَ النَّسَبِ دَرَجَاتٍ.﴾

خداوند صاحبان حسب و نسب را بر دیگران برتری داده است. و باز مگر خدواند در این آیه نمی فرماید:

﴿هَلْ يَستَوى الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ.﴾ (2)

آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند یک سانند؟ دانایان بر نادانان امتیاز دارند.

پس چرا ناراحتید و اعتراض بر من می کنید، از این که من یک نفر

ص: 26

عالم را به خاطر این که خدا مقام او را بالا برده است، احترام کرده و امتیاز برایش قائل شده ام؟

این فقیه بزرگ وار، فلان دشمن ناصبی را در مناظره اش با دلیل های محکم در هم شکسته و درمانده کرد، تنها همین کار او فضیلتی بسیار بزرگ و بهتر از شرافت نسبی است. (1) (2)

همان طور که جهالت و نادانی عواقب ناگوار و مخاطره آمیزی در پی دارد دانش و دانایی نیز خصوصیات فراوانی در بر دارد که در این کتاب مجال بحث آن نیست ولی طبق فرموده حضرت علی علیه السَّلَامُ که «زکات علم نشر آن است.» (1) بر آن شدیم به ویژگی های دانش اشاره ای مختصر نمائیم امید واریم با آموزش و پرورش به سر انجام مقصود برسیم، با هم می خوانیم:

ویژگی های دانشمندان

آموزش و پرورش برسد. ﴿وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْماً ﴾ (1)

آری!! نور علم از جانب خداوند متعال به سعادت مندان الهام می شود و از امداد های غیبی بشر است که تا کنون شامل افراد گوناگونی شده است.

وقتی آدمی ایمان و عمل صالح داشته باشد و از باری تعالی نور علم درخواست کند و سپس برای کسب دانش تلاش کند به بهروزی خواهد رسید.

امام علی علیه السَّلَامُ فرمود:

«علم بیاموزید که آموختن دانش حَسَنه است... با دانش است که خداوند فرمان بری و پرستش می شود، با دانش است که خداوند شناخته و یگانگی او دانسته می شود، با دانش است که پیوند های خویشاوندی بر قرار می ماند، با دانش است که روا و نا روا شناخته می شود، دانش پیشوای خرد است و خرد پیرو آن می باشد. خداوند به نیک بختان دانش الهام می کند و شور بختان را از آن محروم می سازد.» (2)

احادیثی از رسول خدا صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ را روایت و ضبط می شد. عنوان بصری نیز در ردیف سایر شاگردان مالک به نقل و دست بدست کردن و ضبط عبارت های احادیث و به ذهن سپردن سند آن ها، یعنی نام کسانی که آن احادیث را روایت کرده اند، سر گرم بود تا بلکه بتواند عطش درونی خود را به این وسیله فرو نشاند. در آن مدت امام صادق علیه السَّلَامُ در مدینه نبود. پس از چندی که آن حضرت به مدینه برگشت، عنوان بصری عازم مدینه شد تا به همان ترتیبی که شاگرد مالک بوده، در محضر امام شاگردی کند. ولی امام به منظور این که آتش شوق او را تیز تر کند از او پرهیز کرد.

روزی به او فرمود: «من آدم گرفتاری هستم، به علاوه اذکار و اورادی در ساعات شبانه روز دارم، وقت ما را نگیر و مزاحم نباش. همان طور که قبلاً به مجلس درس مالک می رفتی حالا هم همان جا برو.»

این جمله ها که صریحاً جواب رد بود، مثل پُتکی بر مغز عنوان بصری فرود آمد. از خود بدش آمد، با خود گفت اگر در من نوری و استعدادی و قابلیتی می دید مرا از خود نمی راند. از دل تنگی داخل مسجد پیغمبر شد و سلامی داد و بعد با هزاران غم و اندوه به خانه خویش رفت.

فردای آن روز از خانه بیرون آمد و یک سره رفت به روضه پیغمبر، دو رکعت نماز خواند و روی دل به درگاه الهی کرد و گفت: خدایا! تو که مالک همه دل ها هستی از تو می خواهم که دل جعفر بن محمد

ص: 36

را بامن مهربان کنی و مرا مورد عنایت او قرار دهی و از علم او به من بهره برسانی که راه راست تو را پیدا کنم. بعد از این نماز و دعا بدون این که به جایی برود، مستقیماً به خانه خودش برگشت. ساعت به ساعت احساس می کرد که بر علاقه و محبتش نسبت به امام صادق علیه السَّلَامُ افزوده می شود. به همین جهت از مهجوری خویش بیش تر رنج می برد. رنج فراوان او را در کنج خانه محبوس کرد. جز برای ادای فریضه نماز از خانه بیرون نمی آمد. چاره ای نبود، از یک طرف امام رسماً به او گفته بود دیگر مزاحم من نشو و از طرف دیگر میل و عشق درونیش چنان به هیجان آمده بود که جز یک مطلوب و یک محبوب بیش تر برای خود نمی یافت. رنج و محنت بالا گرفت؛ طاقتش طاق شد؛ دیگر نتوانست بیش از این صبر کند، کفش و جامه پوشیده و به در خانه امام رفت. خادم آمد، پرسید: چه کار داری؟

- هیچ، فقط می خواستم سلامی به امام عرض کنم.

- امام مشغول نماز است.

طولی نکشید که همان خادم آمد و گفت: بسم الله بفرمایید.

عنوان داخل خانه شد، چشمش که به امام افتاد، سلام کرد.

امام جواب سلام را به اضافه یک دعا به او رد کرد و سپس پرسید: «کنیه ات چیست؟»

- ابو عبدالله

«خداوند این کینه را برای تو حفظ کند و به تو توفیق عنایت فرماید.»

ص: 37

شنیدن این دعا بهجت و انبساطی به او داد، با خود گفت اگر هیچ بهره ای از این ملاقات جز همین دعا نبرم مرا کافی است. بعد امام فرمود: «خوب چه کاری داری؟ و چه می خواهی؟»

- از خدا خواسته ام که دل تو را به من مهربان کند و مرا از علم تو بهره مند سازد. امیدوارم خداوند دعای مرا مستجاب فرماید.

- «ای اباعبدالله، معرفت خدا و نور یقین با رفت و آمد و این در و آن در زدن و آمد و شد نزد این فرد و آن فرد تحصیل نمی شود، دیگری نمی تواند این نور را به تو بدهد، این علم درسی نیست، نوری است که هر گاه خدا بخواهد بنده ای را هدایت کند در دل آن بنده وارد می کند. اگر چنین معرفت و نوری را خواهانی، حقیقت عبودیت و بندگی را از باطن روح خودت جست جو کن، و در خودت پیدا کن، علم را از راه عمل بخواه، از خداوند بخواه، او خودش به دل تو القا می کند...» (1)

پادشاه باشد. او با این کار انتظار همه گونه تشویق و تحسین از هنر خود داشت. پس با هزاران امید و آرزو آن را به پادشاه عرضه کرد.

در ابتدا همان طور که انتظار می رفت مورد عنایت قرار گرفت، اما حادثه ای پیش آمد که فکر و راه زندگی سکّاکی را به کلی عوض کرد.

در حالی که شاه مشغول تماشای آن صنعت بود و سکّاکی هم سرگرم خیالات خویش، خبر دادند عالمی - ادیب یا فقیهی - وارد می شود.

همین که او وارد شد، شاه چنان سرگرم پذیرایی و گفت گو با آن شد. که سکّاکی صنعت و هنرش را یک باره از یاد برد.. مشاهده این منظره تحوّلی عمیق در روح سکّاکی به وجود آورد.

دانست که از این کار تشویق و تقدیری که می بایست نمی شود و آن همه امید ها و آرزو ها بی موقع است. ولی روح بلند پرواز سکّاکی آن نبوده که بتواند آرام بگیرد. حالا چه بکند؟

فکر کرد همان کاری را بکند که دیگران کردند و از همان راه برود که دیگران رفتند. باید به دنبال درس و کتاب برود و امید ها و آرزو های گمشده را در آن راه جست جو کند.

هر چند برای یک مرد عاقل که دوره جوانی را طی کرده، با طفلان نو رس هم درس شدن و از مقدمات شروع کردن، کار آسانی نیست؛ ولی چاره ای نیست، ماهی را هر وقت از آب بگیرند تازه است.

از همه بد تر این که، وقتی که شروع به درس خواندن کرد، در خود هیچ گونه ذوق و استعدادی نسبت به این کار ندید. شاید هم اشتغال

ص: 39

چندین ساله او به کار های فنی و صنعتی ذوق علمی و ادبی او را جامد کرده بود، ولی نه گذشتن سن و نه خاموش شدن استعداد هیچ کدام نتوانست او را از تصمیمی که گرفته بود باز دارد.

با جدیّت فراوان مشغول کار شد، تا این که اتفاقی افتاد و استاد به او چنین تعلیم کرد: «عقیده استاد این است که پوست سگ با دبّاغی پاک می شود.»

سکّاکی این جمله را ده ها بار پیش خود تکرار کرد تا در جلسه امتحان خوب از عهده آن بر آید ولی همین که خواست درس را پس بدهد، این طور بیان کرد: «عقیده سگ این است که پوست استاد با دبّاغی پاک می شود.»

خنده حضّار بلند شد. بر همه ثابت شد که این مرد بزرگ سال که در پیری هوس درس خواندن کرده، به جایی نمی رسد. سکّاکی که دیگر نتوانست در مدرسه و در شهر بماند، سر به صحرا گذاشت.

جهان پهناور بر او تنگ شده بود. از قضا به دامنه کوهی رسید، ناگهان مشاهده کرد که از بلندی قطره قطره آب بر روی صخره ای می چکد و در اثر ریزش مداوم، صخره را سوراخ کرده است.

لحظه ای اندیشید و فکری مانند برق از مغزش عبور کرد، با خود گفت: دل من هر اندازه غير مستعد باشد، از این سنگ سخت تر نیست، امکان ندارد مقاومت و پایداری بی اثر بماند. بالاخره برگشت و آن

ص: 40

قدر به فعالیت پرداخت تا استعدادش شکوفا و ذوقش زنده شد. و عاقبت یکی از دانشمندان کم نظیر ادبیات گشت. (1)

خشم و شهوت جمال حیوان است علم و حکمت کمال انسان است.

بهشت در آی. بدانید که فقیه کسی است که خیر خود را بر مردم فرو ریزد و آنان را از دشمنان شان برهاند... به فقیه گفته می شود: ای کسی که سر پرستی یتیمان خاندان محمد را به عهده گرفتی و دوست داران و پیروان ناتوان آنان را هدایت کردی! بایست تا برای هر کس که از تو بهره مند شده یا دانش آموخته است شفاعت کنی. (1)

«به سبب در گذشت عالم، رخنه ای در اسلام است که تا شب و روز در گردش است، هیچ چیز آن را نمی بندد.» (1)

حضرت صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ و سَلَّمَ در حدیث دیگر درباره این موضوع فرمود:

خدای تعالی عالمی را از میان این امت نبرد، مگر این که رفتن او رخنه ای باشد در اسلام، که تا روز قیامت این رخنه بسته نمی شود. (2)

از خدا بندگان دانشمندش» فرمود: «مقصود او از علما کسانی است که کردار شان؛ گفتار شان را تصدیق کند و هر که کردارش مصداق گفته اش نباشد عالم نیست» (1)

سعدی می گوید:

علم چندان که بیش تر خوانی *** چون عمل در تو نیست نادانی

نه محقق بود نه دانشمند *** چار پائی بر او کتابی چند

بهشت رهنمون می گردد و آن مونس در هنگام وحشت و رفیق در هنگام تنهایی و راهنمای انسان در سختی ها و سلاح بر دشمنان و مایه زینت بر دوستان است، خداوند به وسیله آن گروه هایی را بالا می برد و پیشوایانی در کار های نیکو قرار می دهد که دیگران به آنان اقتدا می کنند. به کار های آنان نگریسته می شود و از آثارشان اقتباس می شود و فرشتگان به دوستی با آنان مایل می گردند و در نماز های شان آنان را با بال های شان لمس می کنند و همه چیز حتی ماهیان و موجودات زنده دریا و درندگان و حیوانات بیابان به او استغفار می کنند، چون علم مایه زندگی دل هاست و نور دیدگان است خداوند، حامل علم را به جایگاه نیکان وارد می کند و در دنیا و آخرت، مجالس خوبان را به او می بخشد، به وسیله علم، خداوند شناخته می شود و به وسیله علم صله ارحام به عمل می آید و به وسیله آن حلال و حرام شناخته می شود و علم پیش روی عمل و عمل تابع آن است، و خدواند آن را به نیکان الهام می کند و بدان را از آن محروم می سازد. (1)

ص: 50

نقش مهمی که دانشمندان بر عهده دارند، تولید علوم بر اساس موازین اسلامی، انسانی است تا به وسیله آن بتوانیم جهانی عاری از جنگ، کینه و دشمنی داشته و آحاد جوامع بتوانند در صلح و دوستی و بر مبنای ارزش های علمی، معنوی زندگی سعادت مندانه ای داشته باشند برای این کار شناخت وظایف دانشمندان از اولویت خاصی برخودار است و سپس به کار گیری آن که اهمیت به سزایی دارد. زیرا شناخت وظایف و به کار گیری آن مکمل یک دیگرند.

شیعه همیشه به تعلیم و تعلّم پای بندند و بر این نکته پا فشاری می نمایند و از سویی عمل به دانش خویش را مستلزم آن می دانند. (1)

کار هایش را براساس کتاب آسمانی تدارک می بیند و فرزند قرآن بوده و تنها راه سعادت مندانه را عمل به آن می داند.

او هنگامی که به عملی بر می خورد که طبق موازین این کتاب وحیانی نیست از آن صرف نظر نموده و به کج راهه نمی رود. چرا که راه راست را برترین و خدا پسندانه ترین راه می داند.

در زندگی روزمره آسیب شناسی و آفت زدایی جایگاه ویژه و اهمیت به سزایی دارد زیرا بدون شناخت آسیب ها، آدمی به بی راهه رفته و یا نابودی حاصل زندگی را در پی دارد. همان طور که اگر انباری پر از گندم آفت زدایی نشود آن محصول رو به نابودی می رود. بنابراین از نقش مهم آفت زدایی در عرصه های مختلف نبايد غافل بمانيم و همیشه سعی نمائیم با شناخت آسیب ها و با آفت زدایی به اهداف بزرگ تر و مهم تری نائل شده و زندگی پر بار تری را از آن خویش نمائیم.

آسیب شناسی در بعد فرهنگ نیز به همین منوال است. اگر بخواهیم از دانش خویش بهره برداری صحیح و پر باری داشته باشیم باید با شناخت آفت ها و به کار گیری آن در این زمینه موفق باشیم حال با هم شناخت آفت ها و آسیب ها را مرور نموده و در مرحله بعد با راه کار های پیشنهادی سعی در بکار گیری آن می نمائیم. با هم می خوانیم:

بنابراین باید با اراده و تصمیم اسیر دنیا نگردد بلکه دنیا را اسیر خویش کرده و همیشه در خدمت علم باشد. و از سویی علم را برای علم نخواهد بلکه از علم برای خدا و رضای او استفاده نماید.

می زند تا زندگی خویش را به ورطه نابودی بکشاند.

راه کار پیشنهادی ما این است که پول را در خدمت علم در آورده و با برنامه ریزی هرگز اسیر پول و ثروت نگردد.

جوامع دارد این است که عالم با سعی و تلاش رزق خویش را از حیث اقتصادی تأمین کند و هرگز ممر درآمد خویش را از چنین راهی قرار ندهد. چرا که درآمد های مشروع فراوان است. و دلیلی ندارد که عالمی به چنین کاری دامن زند.

و عده ای مرید نزد خویش جمع نموده و به اصطلاح مرید گرایی و دسته گرایی را پیشه خود ساخته اند و از این آفت بزرگ پیروی می نمایند پس از چندی نقشه های خویش را نقش بر آب ساخته و به هلاکت ابدی دچار می شوند. چرا که با این رذیلت اخلاقی جایگاه خویش را در بین مردم به ویژه پیروان خود از دست داده و پس از چندی به منزل و مأوای خویش پناه می برند و به اصلاح حرفی برای گفتن ندارند.

تنها راه کار برای این آفت بزرگ اجتماعی پناه بردن به دستورات دین است که سازندگی را فراموش ننمایند. و آن با مراقبت و ممارست امکان پذیر است به شرطی که حساب گری را فراموش ننمایند.

عالم حقیقی ندارند و اکثراً آسیب زده و آفت زده هستند و هر گناهی را مرتکب می شوند.

ص: 66

در طی قرون و اعصار مختلف مشاهیر ایران درباره دانش سخنان فراوانی را بیان نموده و آن را به سبک های گوناگونی مورد تحلیل و بررسی قرار داده اند که در این جا مجال بحث مفصل آن نیست ولی به طور خلاصه به تعدادی از سخنان بزرگان ایران اکتفا می کنیم. با هم می خوانیم:

همان طور که قبلاً بیان کردیم دانش از ارزش والایی خوردار است چرا که باعث نجات انسان هاست.

بنابراین در دانش اندوزی کاهلی نکنیم تا امید فردا باشیم به قول مثل فارسی امروز توانی و ندانی، فردا که بدانی نتوانی»

«نابینایی در شب، چراغ بدست و سبو بر دوش بر راهی می رفت. یکی او را گفت تو که چیزی نمی بینی، چراغ به چه کارت آید؟ گفت: چراغ از بهر کور دلان تاریک اندیش است که به من تنه نزنند و سبوی مرا نشکنند.» (1)

بنابراین اگر در پی دانش رفته و از کور دلی نجات یافتیم، باید اندیشه گرا بوده و تاریک اندیشی را به کناری گذاشته و تفکّر نو و عمل ارزنده را جایگزین آن نمائیم. زیرا به قول مثل فارسی؛ عالم ناپرهیز گار، کور مشعل دار است.

بزرگ مهر می گوید: «هیچ چیز چون خوی خوش نیست و هیچ دانشی چون پیش اندیشی نیست و هیچ پرهیز کاری چون بی آزاری نیست.»

سنایی نیز می گوید:

«علم بی حلم، شمع بی نور است.»

بنابراین همان طور که در اول کتاب بیان شد، در می یابیم که باید علم خوب را سرلوحه قرار دهیم زیرا علم دو گونه است:

ص: 69

1- علم روشنایی بخش

2- علم ظلمت افزا

علم روشنایی بخش را در کتاب حاضر مورد تحلیل و بررسی قرار دادیم و علم ظلمت افزا علم غیر اصولی و علم بد را گویند، مثال زیر را می خوانیم:

«در معبدی گربه ای وجود داشت که هنگام مراقبه راهب ها مزاحم تمرکز آن ها می شد. بنابراین، استاد بزرگ دستور داد هر وقت زمان مراقبه می رسد یک نفر گربه را گرفته و به ته باغ ببرد و به درختی ببندد.

این روال سال ها ادامه پیدا کرد و یکی از اصول کار آن معبد شد سال ها بعد استاد بزرگ درگذشت. گربه هم مرد. راهبان آن معبد گربه ای خریدند و به معبد آوردند تا هنگام مراقبه به درخت ببندند تا اصول مراقبه را درست به جای آورده باشند. سال ها بعد استاد بزرگ دیگری کتابی درباره اهمیت بستن گربه به درخت در هنگام مراقبه نوشت.» (1)

بنابراین به قول مثل فارسی؛ «علم سطحی یک سره قیل است و قال»

ص: 70

دانشمندان با کلید نقره ای دانش تمامی در ها را باز می کنند. بنابراین دانش اندوزی در زندگی تاج افتخار و پس از مرگ یادگار درخشان است.

شاید ما در زر و زیور دنیا غرقیم و به خوش گذرانی مشغولیم اما از این غافلیم که دانش چون اقیانوسی بس بزرگ است که در اعماق آن اسرار شگفت انگیزی نهفته و گنجی است که هرگز تمام شدنی نیست.

پ.والری می گوید: «دانش مجموعه ای از دستور العمل های موفقیت است.»

دانش روشنایی بخش قواعد و قوانینی است که انسان را به سرانجام بهروزی می رساند و از ورطه نابودی نجات می دهد.

اس.ماردن می گوید: «بدبختی هیولایی است که از تاریکی می ترسد و آن هایی که به چراغ خرد و اخلاق مسلح هستند در راه خود این غول وحشتناک و کریمه را نمی بینند.» ولی باید دریابیم که درخت دانش با اشک آبیاری شده و با خون دل تقویت می گردد. ولی کسی که به دانش خود جامعه عمل نپوشاند مردن را بر زندگی ترجیح داده است.

ارسطو می گوید: «مزیت با سوادان بر بی سوادان همانند برتری زندگان بر مردگان است.»

ص: 72

بنابراین در می یابیم که پس از کسب دانش اندیشه گرا باشیم زیرا تقویت اندیشه بواسطه علم موجب گرایش به عمل می شود. و این جمله طلایی بر ناردشا و را فراموش نکنیم که «برای این که دانش ملکه شود، تعلیم کافی نیست، عمل لازم است.»

در ضمن در هر شرایطی باید از دانش بد بر حذر باشیم و نزد دانشمند رو به صفت دانش نیندوزیم زیرا عالم دو رنگ جهانی را خراب می کند.

ص: 73

ص: 74

﴿قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾ (1)

«بگو: آیا آن هایی که می دانند با آن هایی که نمی دانند برابرند؟ تنها خردمندان پند می پذیرند.»

شکی نیست که بالا ترین اوصاف حمیده علم است. و ترقی و تکامل بشر منوط به همین صفت ارجمند خواهد بود. علم نوری است که از مصدر جلال احدى صادر گشته و پرتوی از آن بر قلب مؤمن اشراق نموده و اطراف دل را روشن گردانیده و از شبکه حواس از باطن به ظاهر ظهور می نماید. و آیات و اخبار در فضیلت علم به قدری زیاد است که احصاء و شماره نتوان نمود و در فضیلت علم همین بس که در همین آیه بالا به «هَل» استفهامی به طور تعجب فرموده. ﴿هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ ﴾ یعنی هرگز عالم و جاهل مساوی نخواهند بود.

حال این سؤال مطرح می شود که؛ علم نافع که این قدر درباره آن توصیف شده چه علمی است؟

متکلمین و حکماء علم نافع را علم کلام و حکمت می دانند زیرا که در آن بحث از حقیقت اشیاء از الهیات و طبیعیات از روی دلیل و برهان می شود و سرانجام آن منتهی به مبدأ و معاد می گردد.

محدثین و مفسرین و کسانی که موضوع بحث شان تفسیر قرآن و احادیث است علم نافع را در حفظ اخبار و تفسیر آیات قرآن دانسته اند. (2)

علمای اخلاق و آن هایی که موضوع بحث شان صفات خوب و بد

ص: 76

است نظر به این که اصل هر کمال و فضیلتی در تهذیب اخلاق میسر خواهد گردید و مقدمه بایستی صفات خوب و بد از هم تمیز داده شود و آن تمیز در علم اخلاق پدید خواهد گردید. آن را علم نافع دانسته اند.

فقها علم نافع را منحصر در علم فقه می دانند زیرا که به آن عمل روی میزان شرع صحیح واقع می گردد و حلال و حرام از هم تمیز داده می شود. مخترعین صنایع جدید و طرف داران آنان علم «نافع را» منحصر به همان اختراعات محیر العقول دست بشر دانسته اند ولی این را ندانسته اند که پیشوایان بشر اعتنایی به علم طبیعت و دنیای فانی نداشته اند و هر جا تعریف از علم کرده اند مقصود شان آن علمی بوده که روحانیت انسان را تکمیل نماید و وی را به جاده تکامل سوق دهد. (1)

آری !! هر علمی در مرتبه خود هر گاه مقدمه باشد برای صفا و باطن قلب آدمی را مهیّا گرداند برای پذیرفتن نور معرفت و محبت الهی و وی را رهبری گرداند به جاده سعادت نافع خواهد بود. زیرا که علم نوری است که از مبدأ فیاض افاضه می گردد به قلب هر کسی که خدا خواسته باشد و هر علمی که انسان را نزدیک تر گرداند به دین مقصود چنین علمی در نظر شارع بلکه نزد تمام علما و شریف تر و عظیم تر خواهد بود.

ص: 77

در آیه بالا گویا ذات متعال ارشاد به حکم عقل می نماید که رجوع به عقل تان نمائید آیا آن کس که در ساعات شب در مقام بندگی و عبادت به پا می ایستد و در مقابل مبدأ خود سر تنظیم فرود آورده گاهی در قیام گاهی در سجده از روی دانایی و شناسایی خالق یکتای خود را ستایش می نماید با آن کسی که هیچ دانشی ندارد نه مبدأ می شناسد نه معاد آیا به حکم عقل این دو نفر مساوی می باشند هرگز چنین نخواهد بود. (1)

﴿ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾ (2)

بهترین وسیله برای درک حقایق تفکر و تذکر است کسی که عقل خود را به کار انداخت و دو نفر را در نظر گرفت یکی عالم و عارف به علوم روحانی که در شناسایی مبدأ و معاد عمر صرف نموده و نیز در معرفت طریق عبادت زحمت ها کشیده تا آن که به علم ربویی عالم گردیده است. (3)

هرگز چنین نخواهد بود البته عابدی که از روی علم و دانش با خلوص نیّت عبادت می کند در فضیلت و پاداش هیچ مقایسه نخواهد بود با آن عابدی که عبادت وی بدون علم و معرفت انجام گرفته بایستی اول معبود را شناخت سپس در مقام بندگی و پرستش برآمد. (1)

هر کسی علم نافع را در آن چه هم خود قرار داده تصور می نماید، فقها در علم فقه که موضوع بحث آن ها است، علماء علم اخلاق در تميز دادن اخلاق نیک و بد، محدثین در علم کتاب و سنت و...

آری شکی نیست که هر علمی در مرتبه خود نیکو است ولی چون مقصود اصلی شناسایی واجب تعالی و صفات و افعال او خواهد بود بنابراین هر عملی که مقدمه علم توحید باشد و راه انسان را به مبدأ خود نزدیک گرداند آن مطلوب خواهد بود و اگر غیر از این باشد ارزش واقعی نخواهد داشت مثلا علم فقه وقتی ارزش دارد که اول خدای متعال شناخته شود سپس طریق عبادت و پرستش او به طریقی که به توسط سفراء الهی به ما ابلاغ فرموده دانسته شود. (2)

﴿ اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ الَّذِى عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ﴾ (3)

مراتب تکمیل خلق و قرائت و ربوبیت را می نمایاند. واو، و ربک به معنای مع یا حالیه یا عاطفه، والاکرم خبر ربک و جمله حال برای قرائت و متضمّن فعل است. صفت الاکرم افزایش ربوبیت و کرامت را

ص: 79

می رساند: و حال آن که (و با آن که...) تو در کتاب خلقت و انسان کرامت و ربوبیت بیش تر پروردگارت را می خوانی - همان که پس از آفرینش مطلق و تکمیل آن با خلق انسان که از آثار کرامت رب کریم است ﴿ مَا غَرَّكَ بربک الکریم ﴾ . (1)

کرامت و ربوبیتش را افزود و پیش برد تا آن جا که انسان را با همه قوا و استعداد ها به حال خود نگذارد و به وسیله قلم او را تعلیم داد و راه کمال علمی و عقلی را به وی نشان داد.

بنا به این ترکیب، آیه الَّذِى عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، صفت ربّک الاکرم است. و اگر واو رَبِک استینافی باشد، آیه الَّذِى عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، خبر و معرف ربک الاکرم می باشد. مفعول مقدر و بلا واسطه فعل علم، اصول علوم یا خصوصی کتابت، و آیه علّم الانسان ما لَم يَعلَم، بیان تکمیلی یا تفضیلی علّم بالقلم است: همان پروردگار اکرامی که دانش ها را به وسیله قلم، یا نوشتن با قلم را به انسان آموخت.

و همان پروردگار، خود با وسیله قلم آموخت، آن چه را که انسان خود نمی دانست، بهر تقدیر نسبت تعلیم مطلق یا تعلیم کتابت به رَبک الاکرم، می رساند که سرچشمه و اصول معارف و علوم و خط و ثبت آن ها، بوسیله دریافت های فطری و وحی و الهام از جانب رَبک اکرم و در دوره تکامل انسان و کمال ربوبیت بوده. و به وسیله قلم و نوشتن معلومات و دریافت ها وسعت یافته و ثبت شده است. (2)

ص: 80

نسخه اصلی و منشأ الهامات و كشف ها، کتاب عظیم خلقت و کتاب مرموز انسان است که به قلم ربوبی نوشته شده ﴿ ربک الذی خَلَقَ - خَلَقَ الانسان مِنْ عَلَقٍ ﴾ (1) و انسان در مدرسه فطرت و عقل ادراک و تکامل فردی و اجتماعی، خود از این دو کتاب و اشارات و رموز آن ها درس هایی آموخته و تجربه هائی اندوخته و به انگیزه حب بقاء کوشیده است تا خلاصه ای از آن را فرا گرفته و دریافت ها و فشرده ای از تجربه های خود را به هر صورت ثبت و ضبط نماید. تا علائم خطوط تکامل یافته و نوشتن آسان شده و راه اندیشه و تفکر را ضبط نماید. و تفکر و ربط با گذشته و آینده و دیگران باز گردیده و اندیشه ها به سبب نوک قلم به هم پیوسته. خلاصه و محصول جوامع و تمدن ها و نظامات و قدرت ها همین آثار و نوشته هایی است که نوک قلم آن ها را ثابت نموده، و اعمال نیک و بد و تجربه هائی است که باقی گذارده تا راه اندیشه و پیشرفت را به روی آیندگان باز نماید و جز آن، همه قدرت ها و سرکشی ها و ساختمان های چشم گیر، چون حبابی محو شده است.

﴿ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما يَسْطُرُونَ ﴾ (2)

قسم به قلم و آن چه که می نویسد:

همان گونه که قبلا بیان کردیم علم و دانش اهمیت والا و جایگاه ویژه ای دارد و از فضیلت آن همین بس که خداوند بزرگ به قلم قسم یاد فرموده است. بنابراین در هر شرایطی به فرا گیری دانش

ص: 81

پایبند باشیم که این معنویتی بزرگ است زیرا عمل به قرآن کریم و احادیث اهل بیت عصمت و طهارت بسیار مهم بوده که از ثواب و پاداش دنیوی و اخروی بهره مند می باشد.

«خدا آن ها را که ایمان آورده اند و کسانی را که دانش داده شده اند. درجه ها بالا می برد و خدا به آن چه می کنید آگاه است. (1) (2)

ص: 82

حضرت علی علیه السَّلَامُ در نهج البلاغه درباره علم سخنان فراوانی بیان نموده و دانش و دانشمندان را در نمود ها و اصل های مختلف مورد بررسی قرار داده است. ویژگی های آن ها را بیان نموده و الفبای شخصیتی دانشمندان را نیز طی نامه ها، خطبه ها و حکمت های خویش به مردم شناسانده با هم آن سخنان با بلاغت را مرور می کنیم:

زندگی با آن خدا را از اطاعت می کند، و پس از مرگ، نام نیکو به یادگار گذارد. دانش، فرمان روا و مال فرمان بر است. (1)

حضرت امیر علیه السَّلَامُ در ادامه حکمت 147 علم و ثروت را مقایسه نموده و برتری دانش بر ثروت را بیان نموده است. از گفتار فوق در می یابیم که دانش ارزش های والایی دارد.

نه این ها، سزاوار آموختن دانش های فراوان من نمی باشند. (1)

یا فرد دیگری که سخت در پی لذت بوده، و اختیار خود را به شهوت داده است. یا آن که در ثروت اندوزی حرص می ورزد. هیچ کدام از آنان نمی توانند از دین پاسداری کنند. و بیش تر به چهار پایان چرنده شباهت دارند. و چنین است که دانش، با مرگ دانشمندان می میرد. (2)