Al-milani.com

10. شیخ فتح الله کاشانی

11. سید نور الله تستری

12. شیخ محمد بن حسین (شیخ بهایی)

13. علامه تونی

14. شیخ محمد محسن فیض کاشانی

15. شیخ محمد بن حسن حرّ عاملی

16. علامه محمد باقر مجلسی

17. سيد على بن معصوم مدنی شیرازی

18. سيد ابو القاسم جعفر موسوی خوانساری

19. سيد بحر العلوم

20. شیخ جعفر كاشف الغطاء

21. سید محسن اعرجی کاظمی

22. سید محمد طباطبایی

23. شیخ ابراهیم کلباسی

24. سیّد محمد شهشهانی

25. سید حسین کوه کمره ای

26. شیخ موسی تبریزی

27. سید محمد حسین شهرستانی

28. شیخ محمد حسن آشتیانی

29. شیخ محمد حسن بن عبدالله مامقانی نجفی

30. شيخ عبد الله بن محمد حسن مامقانی

31. شيخ محمد جواد بلاغی

32. شیخ محمد حسين كاشف الغطاء

33. سيّد عبد الحسين شرف الدین عاملی

34. سيد محمد هادی میلانی

ص: 4

35. سيد ابو القاسم خویی

36. سيد محمد حسین طباطبایی

فصل دوم: ادلّه شیعه بر نفی تحریف

دلیل نخست: آیاتی از قرآن کریم

شبهه ای بر ادله قرآنی نفی تحریف

دلیل دوم: روایاتی از پیامبر و ائمه

گروه نخست: روایات عرضه بر کتاب (قرآن)

قسم دوم: خطبه غدير

قسم سوم: حدیث ثقلين

قسم چهارم: ثواب قرائت سوره های قرآن

قسم پنجم: رجوع به قرآن و بازپرسی از آن

قسم ششم: احادیث نمایان گر تمسّك اهل البیت به آیات گوناگون

قسم هفتم: احادیثی که قرآن در دست مردم را قرآن نازل شده خوانده اند

دلیل سوم: سخن عمر بن خطاب: «حسبنا کتاب الله»

دلیل چهارم: اجماع

دلیل پنجم: تواتر قرآن

دلیل ششم: اعجاز قرآن

دلیل هفتم: نماز امامیه

دلیل هشتم: گردآمدن قرآن در زمان پیامبر اکرم

دلیل نهم: اهتمام پیامبر و مسلمانان به قرآن

فصل سوم: احادیث تحریف در کتب شیعه

تعيين موضوع بحث

1. تعارض با ضروری دین

ص: 5

2. ناسازگاری با ظاهر قرآن

3. موافقت با روایات عامه

4. نادر بودن این روایات

5. خبر واحد بودن این روایات

پاره ای از اخبار تحریف

بررسی این اخبار

فصل چهارم: شبهاتی پیرامون قرآن، بر پایه روایات شیعه

شبهه نخست: تواتر أحاديث تحریف قرآن

شبهه دوم: ناسازگاری قرآن علی با قرآن کنونی

شبهه سوم: قرآن زمان امام مهدی

شبهه چهارم: اتفاقات دیگر امت ها در این امت نیز رخ می دهد

فصل پنجم: بررسی راویان احادیث تحریف در کتب شیعه

1. نقل روایت، به معنای اعتقاد به مضمون آن نیست

2. نزد شیعه کتابی که همه آن از آغاز تا انجام درست باشد یافت نمی شود

3. سزاوار نیست معتقدات صاحب يك كتاب را به يك طايفه نسبت داد

4. وجود روایات نادرست در کتب معروف

بررسی سخن شیخ صدوق در عدم تحریف

نام بردن از برخی بزرگان موافق با صدوق

محدّثان و اخبار تحریف

بررسی گروه یکم

1. شیخ صدوق

فرازهایی از سخنان وی در کتاب اعتقادات

2. شیخ طوسی

ص: 6

نفی تحریف با وجود نقل روایت آن

3. فیض کاشانی

نفی تحریف، با وجود نقل روایت تحریف

4. شیخ حر عاملی

5. علّامه مجلسی

بررسی گروه دوم

1. سخن على بن ابراهيم قمی در مقدمه تفسیرش

2. سید نعمت الله جزائری و بررسی دیدگاهش

3. شیخ نراقی و بررسی دیدگاهش

4. سید شبّر و بررسی دیدگاهش

5. شیخ محمد صالح مازندرانی و بررسی دیدگاهش

خرده گیری بر سخن وی

6. بررسی دیدگاه شیخ میرزا حسین نوری

بررسی گروه سوم

سزاوار نبودن نسبت پذیرش دیدگاه تحریف به محدثان

1. عیاشی

2. صفار

3. کشّی

4. نعمانی

5. ابو منصور طبرسی

6. سید هاشم بحرانی

تحقیقی پیرامون دیدگاه کلینی

1. شرح حال کلینی و بررسی جایگاه کتاب وی

2. آیا کلینی اخبار تحریف را پذیرفته است؟

سزاوار بودن نسبت دیدگاه عدم تحریف به کلینی

ص: 7

خاتمه باب یکم

باب دوم: اهل سنت و تحریف

فصل یکم: احادیث تحریف در کتب اهل سنت

افزایش یافتگی قرآن

جابجایی واژگان قرآن

احادیث نقصان قرآن

نمونه های قسم نخست

سوره ای که در تعداد آیات و تندی شبیه سوره توبه بود

سورهای همانند یکی از مسبحات

نمونه های قسم دوم

1. آیه «رجم»

2. آیه «رغبة»

3. آیه «لو كان لابن آدم و اديان»

4. آیه جهاد

5. آیه متعه

6. آیه «صلوات بر پیامبر»

7. آیه شهادت

8. آيه ولايت نبىّ أكرم

9. آیه «حمية»

10. آیه ﴿كَفَى اللهُ الْمُؤْمِنينَ الْقِتال﴾

11. آیه «المحافظة على الصلوات»

12. آیه «رضاعة الكبير عشراً»

13. آيه ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ....﴾

ص: 8

14. آيه ﴿إِنَّ اللهَ اصْطَفى آدَمَ...﴾

15. دو آیه ای که از مصحف افتاده اند

16. شمار حروف قرآن

احادیث چگونگی گرد آوری قرآن

شبهات برخاسته از این احادیث

شبهه یکم: گرد آوری قرآن پس از رحلت پیامبر

شبهه دوم: گرد آوری قرآن پس از کشته شدن حافظان قرآن

شبهه سوم: گرد آوری قرآن از روی جریده های نخل و مانند آن و سینه مردان

شبهه چهارم: سوزاندن قرآن ها به فرمان عثمان

سخنان صحابه و تابعان در،حذف دگرگونی و خطا در قرآن

فصل دوم: راویان احادیث تحریف اهل سنت

کسانی که رواست به آنان دیدگاه تحریف را نسبت داد

1. مالك بن أنس

2. احمد بن حنبل

3. محمد بن اسماعیل بخاری

4. مسلم بن حجاج نیشابوری

5. أبو عيسى ترمذى

6. احمد بن شعیب نسایی

7. ابن ماجه قزوینی

8. حاکم نیشابوری

9. ابو جعفر طبری

10. ضیاء مقدسی

فصل سوم: تحریف و احادیث آن از منظر اهل سنت

ص: 9

مبنای عالمان شیعه در برابر این روایات

روش و رفتار اهل سنت در برابر این گونه أحادیث

1. احادیث تحریف را روایت کرده اما دیدگاهشان آشکار نیست

2. دسته ای احادیث را روایت کرده و به دیدگاه تحریف گرویده اند

2-1. ابن جزی کلبی

2-2. خطيب شربینی

تصریح به روی دادن تحریف

3. ردّ يا تأویل روایات تحریف از سوی گروهی دیگر

4. نپذیرفتن أحادیث اشتباه در قرآن

تأويل أحادیث خطا در قرآن

أحادیث گرد آوری قرآن، میان ردّ و تأویل

مراحل جمع آوری قرآن

دفع شبهات

روایات پیرامون مرحله نخست

روایات پیرامون مرحله دوم

روایات پیرامون مرحله سوم

ردّ أحاديث نقصان قرآن

تأويل أحاديث نقصان قرآن

1. حمل روایات بر تفسیر قرآن

2. حمل بر سُنّت

3. حمل بر حدیث قدسی

4. حمل بر دعاء

فصل چهارم: نقد و بررسی

1. آثار و روایات درباره خطای قرآن

ص: 10

دلیل کسانی که این آثار را نپذیرفته اند

راه تأویل روایات دال بر نقصان و تحریف

مناقشه در این تأویل

تأويل «لحن» و «خطأ» و پاسخش

شرح حال عکرمه بنده ابن عباس

چکیده سخن

2. پیرامون أحادیث گرد آوری قرآن

روی برگردانی قوم از امیرالمؤمنین در گرد آوری قرآن

محدود کردن گردآورندگان قرآن در زمان پیامبر در شماری معین!

سخنی پیرامون أنس بن مالك

رویگردانی از احادیث گرد آوری قرآن در زمان أبو بکر و عمر

رویگردانی از احادیث پذیرش آیه با دو شاهد

پیرامون آن چه عثمان انجام داد

آن چه میان عثمان و ابن مسعود روی داده است

إضطراب روايات اهل سنت از ابن مسعود درباره زید بن ثابت

سخنی پیرامون زید بن ثابت

چکیده سخن

3. پیرامون أحاديث نقصان قرآن

تحقیقی پیرامون نسخ

1. این نسخ یا عقلاً محال است و یا شرعاً ممنوع

2. دلیلی بر منسوخ بودن این آیات نیست

3. ناممکن بودن حمل این روایات بر نسخ تلاوت

4. دیدگاه نسخ،تلاوت همان دیدگاه تحریف است

إضطراب روايات نقل شده از ابن مسعود درباره معوّذتان

درباره دو سوره «حفد» و «خلع»

ص: 11

واقعه ابن شنبوذ

سخنی ضروری

چکیده سخن

فصل پنجم: دو سخن مشهوری که ریشه ای ندارند

يكم: صحّت تمامى أخبار بخاری و مسلم

سخنی پیرامون صحیحین

1. دیدگاه علما در باره بخاری و مسلم

روایت نکردن أبو زرعه از بخاری

شرح حال أبو زرعه رازی

2. إمتناع أبو حاتم از نقل روایت از بخاری

3. سخن گفتن ذهلی درباره بخاری و مسلم

شرح حال ذهلی

4. بخاری در کتاب الجرح والتعديل

شرح حال ابن أبي حاتم

5. نكوهش إبن أعين از بخاری

شرح حال ابن أعين

6. بخاری در کتاب الضعفاء ذهبي

2. دیدگاه علماء پیرامون صحیحین

دانسته هایی درباره صحیحین

1. نووى

2. ابن همام

3. أبو الوفاء قرشى

4. أدفوى

5. ملاعلی قاری

ص: 12

6. محب الله بن عبد الشكور

7. عبدالعلى أنصارى

8. ابن أمير الحاج

9. مقبلی

10. محمد رشیدرضا

11. أبو ريه

12. أحمد أمين

13. شكيب أرسلان

14. أحمد محمد شاكر

3. صحیحین در ترازوی سنجش

مقدّمه ای با دو مطلب

1. آفت أهل حديث

2. اختلاف أسباب جرح و تعديل

برخی احادیث ساختگی و باطل در صحیحین

چکیده سخن

دوم: سخنی پیرامون صحابه

1. چرا عدالت صحابه؟

2. علم صحابه

خاتمه باب دوم

خاتمه بحث

فهرست منابع

فهرست اعلام

ص: 13

بنابر این خود فرمود:

﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ﴾؛ (1)

همانا ما خود قرآن را فرو فرستاده و به راستی که خود نگاهبان آن خواهیم بود.

پیامبر خدا صلى الله عليه وآله نیز بر مردم قرآن فرا داده و امور اجتماعیشان را بر دستورات نورانیش استوار ساخت به گونه ای که هر آیه یا سوره ای که بر ایشان نازل می گشت، آن را حفظ و دیگران را بر کتابتش واداشت؛ سپس آن ها را در دسترس مردم قرار داد. حافظان، قرآن را حفظ کرده و به خاطر می سپردند و در نشر آن کوشش کرده و به دیگر مسلمانان حتی زنان و کودکان آموزش می دادند. این گونه بود که الفاظ و معانی قرآن محفوظ ماند و احکام و فرامینش در جامعه اسلامی منتشر و فراگیر گشت.

البته ناگفته نماند پیامبر عظيم الشأن اسلام صلى الله علیه وآله تفسیر آیات و حقایق آن ها و روابط میان آیات از محکم و متشابه ناسخ و منسوخ مطلق و مقید مجمل و مبین و مواردی دیگر را برای اميرالمؤمنين عليه السلام بیان فرمودند این علوم، گاه در پاسخ به پرسش های امیرالمؤمنین علیه السلام و گاه بی هیچ پرسشی، برای آنان بازگو می شد که خطبه قاصعه یکی از بهترین شاهدها بر این مدعاست. امام متّقيان علی علیه السلام در این باره می فرماید:

﴿وَقَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعِي مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّه عليه وآله وسلم بِالْقَرَابَةِ الْقَرِيبَةِ، وَالْمَنْزِلَةِ الْخَصِيصَةِ، وَضَعَنِي فِي حِجْرِهِ وَأَنَا وَلَدٌ، يَضُمُّنِي إِلَى صَدْرِهِ، وَ يَكْنُفُنِي فِي فِرَاشِهِ، وَ يُمِسُّنِي جَسَدَهُ، وَ يُشِمُّنِي عَرْفَهُ، وَ كَانَ يَمْضَغُ الشَّيْءَ ثُمَّ يُلْقِمُنِيهِ، وَمَا وَجَدَ لِي كَذْبَةً فِي قَوْلٍ، وَلا خَطْلَةً فِي فِعْلٍ، وَلَقَدْ قَرَنَ اللَّهُ بِهِ (صلی اللّه عليه وآله وسلم) مِنْ لَدُنْ أَنْ كَانَ فَطِيماً أَعْظَمَ مَلَكٍ مِنْ مَلائِكَتِهِ، يَسْلُكُ بِهِ طَرِيقَ الْمَكَارِمِ، وَ مَحَاسِنَ أَخْلاَقِ الْعَالَمِ، لَيْلَهُ وَنَهَارَهُ، وَ لَقَدْ كُنْتُ أَتَّبِعُهُ إِتِّبَاعَ الْفَصِيلِ أَثَرَ أُمِّهِ، يَرْفَعُ لِي فِي كُلِّ يَوْمٍ مِنْ أَخْلاقِهِ عَلَماً، وَيَأْمُرُنِي بِالإِقْتِدَاءِ بِهِ.

وَلَقَدْ كَانَ يُجَاوِرُ فِي كُلِّ سَنَةٍ بِحِرَاءَ فَأَرَاهُ وَلا يَرَاهُ غَيْرِي، وَلَمْ يَجْمَعْ بَيْتٌ وَاحِدٌ يَوْمَئِذٍ فِي الإِسْلامِ غَيْرَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی اللّه عليه وآله وسلم) وَ خَدِيجَةَ (عليها السلام) وَأَنَا ثَالِثُهُمَا، أَرَى نُورَ الْوَحْيِ وَالرِّسَالَةِ وَأَشُمُّ رِيحَ النُّبُوَّةِ وَلَقَدْ سَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّيْطَانِ حِينَ نَزَلَ الْوَحْيُ عَلَيْهِ فَقُلْتُ:

ص: 16

يَا رَسُولَ الله مَا هَذِهِ الرَّنَّةُ؟ فَقَالَ: هَذَا الشَّيْطَانُ قَدْ أَيِسَ مِنْ عِبَادَتِهِ إِنَّكَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ وَتَرَى مَا أَرَى إِلاَ أَنَّكَ لَسْتَ بِنَبِيٍّ وَلَكِنَّكَ لَوَزِيرٌ وَإِنَّكَ لَعَلَى خَيْرٍ﴾ (1)

شما قدر و منزلت مرا از رسول خدا صلّى الله علیه و آله به سبب خویشی نزديك و مقام بلند و احترام مخصوص می دانید زمان کودکی مرا در کنار خود پرورش داد، و به سینه اش می چسبانید و در بسترش در آغوش می داشت و تنش را به من می سود، و بوی خوش خویش را به من می بویانید و خوراکی جویده در دهان من می نهاد. دروغ در گفتار و خطاء و اشتباه در کردار از من نیافت خداوند بزرگ ترین فرشته ای از فرشتگانش را از وقتی که پیغمبر صلّی الله علیه و آله از شیر گرفته شده بود همنشین آن حضرت گردانید که او را در شب و روز به راه بزرگواری ها و خوهای نیکوی جهان سیر دهد و من پی او می رفتم مانند رفتن بچه شتر پی مادرش در هر روزی از خوهای خود پرچم و نشانه ای می افراشت و پیروی از آن را به من امر می فرمود در هر سالی به حراء اقامت می نمود من او را می دیدم و غیر من نمی دید و در آن زمان اسلام در خانه ای نیامده بود مگر خانه رسول

خدا صلّى الله عليه و آله و خدیجه که من سوم ایشان بودم نور وحی و رسالت را می دیدم و بوی نبوّت و پیغمبری را می بوییدم و هنگامی که وحی بر آن حضرت صلى الله عليه و آله نازل شد صدای شیطان را شنیدم گفتم ای رسول خدا این چه صدایی است؟ فرمود: «این شیطان است که او را از پرستش نمودن نومیدی روی داده تو می شنوی آن چه من می شنوم و می بینی آن چه من می بینم مگر این که پیامبر نیستی، و لیکن وزیری، و تو بر خیر و نیکوئی هستی» (2)

بر پایه آن چه حضرت درباره جایگاه خود نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند، بی گمان داناتر بودن ایشان به کتاب و سنت به روشنی هر چه بیشتر نمایان می گردد. داناتر بودنی که از نخستین و بایسته ترین صفات شایستگی امامت و رهبری پس از پیامبر است.

پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله رحلت فرمودند و پس از ایشان کسانی جامه خلافت را بر تن کردند که سوداگری بازارها آنان را از فراگیری قرآن و احکام دین بازداشته بود و سر انجام کار خلافت به آن جایی

ص: 17

رسید که نباید می رسید پس سرور ما اميرالمؤمنين عليه السلام تکیه بر جایگاه پیامبر زده و نگاهبان قرآن و سنت گردید و در آموزش و بر انگیزاندن مردم بر آن دو اهتمام ورزید.

ایشان از يك سو به گرد آوری قرآن با افزودن آن چه از تفاسیر تأویل ها و دیگر مسائلی که از پیامبر صلى الله علیه وآله دریافت کرده بود پرداخته و برخی از دانش های قرآن و سنت را به گروهی از خویشان یاران و برخی صحابه مشهور آموزش دادند گروهی که بزرگانشان کسانی همچون دو امام همام حسن و حسين عليهما السّلام عبد الله بن عباس عبد الله بن مسعود و مانندهای ایشان بود هم اینانی که دانش های قرآنی را در جهان اسلام گستراندند. از سویی دیگر امیرالمؤمنین علیه السلام بر احکام و بخش های گوناگون دین دیده بانی کرد تا دامان دین را از گزند تحریف زیاده گویان، نسبت های بی پایه یاوه سرایان و تأویل های نادرست نادانان در امان دارد از این رو اینان در تمامی امور دین به ویژه چالش های خانمان براندازی که در میان مسلمانان روی می،داد بالاترین مرجعیت علمی و پناهگاهی امن شمرده می شدند و این حقیقتی است که به ناچار برخی بزرگان اهل سنت به آن اعتراف کرده و درباره

اش چنین گفته اند:

و سؤال كبار الصحابة له ورجوعهم إلى فتاويه وأقواله في المواطن الكثيرة، والمسائل المعضلات مشهور؛ (1)

پرسش بزرگان صحابه از او [اميرالمؤمنين عليه السلام] و رجوع به فتاوا و سخنان وی در رویدادهای بسیار و مسائل پیچیده و دشوار مشهور و پر آوازه است.

و چنین بود نهایت کوشش و تلاش امیرالمؤمنین و همچنین اولاد معصومش علیهم السلام در راه پاسداری و مراقبت از قرآن.

این اهتمام ویژه به قرآن بلند مرتبه، یکی از علل پیشتازی و پیشرفت اسلام بود چنان که به بازی گرفتن عهدين (تورات و انجیل) و دست بردن در آن به سستی و فروماندگی یهود و نصارا انجامید. از این رو هجوم بر قرآن، کانون به هم رسیدن یهود و نصارا از سویی و مخالفان اسلام و مسلمین از سوی دیگر شد چرا که اگر در این پیکار پیروز می شدند به راستی که به ریشه اسلام آسیب زده بودند لیکن خداوند متعال متعهد گردیده تا قرآن را محفوظ دارد، چرا که فرموده است:

﴿لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ﴾ (2)

ص: 18

نادرستی و تباهی از پیش و پسش به سراغ قرآن نمی آید.

از این رو دشمنان قرآن در همه عرصه ها با خواری و کوچکی به قهر رانده شدند که بی گمان در این باره ستایش پروردگار عالمیان را سزا است.

اما با این حال شبهه تحریف همیشه مطرح بوده و بر زبان برخی نویسندگان متظاهر به نام اسلام جاری گشته است که با کمال تأسف ایشان مزدورانی بودند تا از درون بر پیکر اسلام و قرآن تازیانه زنند و میان مسلمین فتنه برپا کنند از این رو می بینیم که بیشتر،اینان از کینه ورزان به اهل البيت عليهم السلام و مذهب و پیروان ایشانند.

ما در این بحث بی آن که در پی دفاع یا رد کسی باشیم این شبهه را بازگو کرده و آن را به مانند مسأله ای سزاوار بحث پیگیری و تحقیق می.کنیم ما در فصول این بحث مهمترین آراء اشخاص و ادله ای که بر شبهه تحریف دامن زدهاند - چه از شیعه و چه از اهل سنت - را به میان آورده و هر آن چه که در این باره گفته شده یا توان گفت را به بحث می نشینیم. ما اخبار و آثاری که ممکن است برای نظریه تحریف به آن تمسك كرده اند را شناسانده و علمایی که این نظریه به آن ها نسبت داده شده - چه از شیعه و چه از اهل سنت - را معرفی می کنیم.

در این بحث به این نتیجه خواهیم رسید که ادله نفی تحریف از کتاب سنت و غیر این دو بسیار استوار بوده و بیشتر مسلمین جز اندك شماری به نظریه عدم تحریف معتقدند و این گروه اندک نیز فریفته احادیث کتبی هستند که نزد اهل سنت به صحاح معروف گشته و سند این روایات به گروهی از صحابه پیامبر صلى الله علیه وآله باز می گردد که سردمدار آن ها کسی است که پذیرفته است «همه مردم حتی زنان پرده نشین نیز از او داناترند» و این همان چالش ما است اما حق آن است که چنین احادیثی نادرست بوده و این کتب معروف به صحاح نیز همانند دیگر کتب برخی نادرستی ها و ناروایی ها را در بر دارد و حق سزاوارتر است که پیروی گردد.

و از خداوند خواهانیم که ما را از خدمت گزاران قرآن و عترت پاک قرار داده و توفیق پیروی ایشان را به ما ارزانی دارد اعمال ما را خالص گردانده و به آن چه محبوب و مرضی او است رهنمون سازد که به راستی او شنونده و اجابت کننده است.

على حسينى ميلاني

ص: 19

پیش از آغاز اصل بحث، سزاوار است معانی واژه تحریف بررسی گردیده تا موضوع این نوشتار به شایستگی آشکار گردد مرحوم آیت الله خویی رحمه الله در مقدمه کتاب تفسیری خود تحقیق ارزنده ای در تبیین معنای تحریف ارائه داده است ایشان می فرماید واژه تحریف به اشتراك لفظی در چند معنا به کار می رود که برخی از این معانی به نظر تمامی امت اسلامی در قرآن رخ داده، و برخی نیز به اتفاق تمامی مسلمانان در قرآن راه نیافته است و در پاره ای از معانی نیز میان مسلمانان اختلاف است که در ذیل به بررسی برخی از این موارد اشاره می کنیم.

که به تحقیق روایات پر شماری بر نادرستی این روش تفسیری پای فشرده و مرتکب آن را سخت ملامت و نکوهش کرده اند.

ایشان در ادامه به روایتی از کتاب شریف کافی اشاره می کنند که امام باقر علیه السلام در نامه ای به سعد الخیر این نکته را متذکر شده اند. (1) (2)

این معنای تحریف موضوع بحث ما نیست.

به بیان ایشان این نوع تحریف نیز در صدر اسلام و زمان صحابه روی داده است زیرا به گواه قطعی تاریخ در دوران خلافت عثمان وی شماری از قرآن های موجود را سوزاند و همچنین به استانداران بلاد اسلامی دستور داد تا تمام قرآن ها را جز آن چه خودش گرد آورده بود بسوزانند. (1) این رویداد، ما را به این نکته می رساند که مصحف های سوزانده شده با قرآن نزد عثمان تفاوت هایی داشته است، در غیر این صورت دلیلی بر سوزاندن و از بین بردن آن ها نبوده است.

تاریخ در این باره قضایای مفصلی را گزارش کرده است که از آن جمله می توان به خودداری عبدالله بن مسعود از دادن قرآن به دستگاه حاكم و كتك خوردن او از سوی عثمان اشاره کرد. هر چند وی پس از آن مورد دلجویی عثمان قرار گرفت اما سرانجام با ناراحتی و دلخوری از عثمان دارفانی را وداع گفت. همچنین قرآن ابی بن کعب را نیز به زور گرفتند.

در ادامه این نوشتار به اندازه نیاز به این رویدادها خواهیم پرداخت

آشکار است که روا نیست عقیده یا سخنی را به گروهی نسبت داد جز بر پایه سخنان بزرگان ایشان و استناد به منابع معتبرشان به راستی از قرن سوم تاکنون، همواره دانشمندان شیعه در نگاشته های خود در علوم گوناگون پیرامون نفی تحریف سخن گفته اند در کتب اعتقادی به هنگام بیان دیدگاهشان درباره قرآن در کتب حدیث به هنگام معالجه احادیث موهم تحریف با نگاه به سند و مدلول آن ها در نگاشته های فقهی به هنگام سخن از احکام قرائت در نماز مثل آن که آیا باید پس از سوره حمد سوره کاملی قرائت شود یا خیر؟ و مانند.آن در کتب اصولی نیز به وقت سخن از حجیت ظواهر الفاظ قرآن.

اندیشمندان شیعه در تمامی این جایگاه ها بر بی کم و کاستی قرآن صحه گذارده اند. برخی آشکارا گفته اند که هر کسی بگوید به باور شیعه، در قرآن راستین چیزی بیش از قرآن کنونی بوده، سخنی به دروغ گفته است برخی دیگر اظهار داشته اند که علمای شیعه بلکه علمای مسلمین بر نفی تحریف قرآن اجماع دارند و برخی از ایشان نیز با بهره گیری از کتاب سنت و غیر آن، بر نفی تحریف استدلال کرده اند و از این بالاتر، در این باره برخی از اندیشمندان شیعه نگاشته ای ویژه ارائه داده اند.

بنابراین به باور شیعه، قرآن تحریف نشده و قرآن کنونی بی کم و کاست و همان قرآنی است که خداوند متعال بر پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله فرو فرستاده است. این نه تنها عقیده گذشتگان ما، بلکه همان باور اندیشمندان کنونی شیعه است چنان که سخنان بزرگان و مشاهیر دانشمندان شیعه از بیش از هزار سال تاکنون گواهی بر این مدعاست که برای نمونه به برخی از این سخنان اشاره می کنیم.

إعتقادنا أنّ القرآن الذي أنزله الله تعالى على نبيه محمّد صلّى الله عليه و آله و سلّم هو ما بين الدفتين، وهو ما في أيدي الناس ليس بأكثر من ذلك، و مبلغ سوره عند الناس مائة و أربع عشرة سورة و عندنا أنّ الضحى و ألم نشرح سورة واحدة، و لإيلاف وألم تر كيف سورة واحدة. و من نسب إلينا أنّا نقول إنّه أكثر من ذلك فهو كاذب و ما روي من ثواب قراءة كلّ سورة من القرآن، و ثواب من ختم القرآن كلّه و جواز قراءة سورتين في ركعة نافلة والنهي عن القرآن بين سورتين في ركعة فريضة، تصديق لما قلناه في أمر القرآن و أنّ مبلغه ما في أيدى الناس و كذلك ما روي من النهي عن قراءة القرآن كله في ليلة واحدة و أنّه لا يجوز أن يختم في أقل من ثلاثة أيام، تصديق لما قلناه أيضاً.

بل نقول: أنّه قد نزل من الوحي الذي ليس بقرآن ما لو جمع إلى القرآن لكان مبلغه مقدار سبعة عشر الف آيه، و ذلك مثل... و مثل هذا كثير، كله وحي ليس بقرآن، ولو كان قرآنا لكان مقروناً به و موصلاً إليه غير مفصول عنه كما كان أمير المؤمنين عليه الصلاة و السلام جمعه، فلمّا جاءهم به قال: «هذا كتاب ربّكم كما أنزل على نبيكم لم يزد فيه حرف، ولم ينقص منه حرف»، فقالوا: لا حاجة لنا فيه عندنا مثل الذي عندك، فانصرف و هو يقول: ﴿فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَليلاً فَبِئْسَ ما يَشْتَرُونَ﴾. (1) و قال الصادق عليه السلام: ﴿اَلْقُرْآنُ وَاحِدٌ، نَزَلَ مِنْ عِنْدِ وَاحِدٍ عَلَی [نبي] وَاحِدٍ، وَ إِنَّمَا اَلاِخْتِلاَفُ مِنْ جِهَهِ اَلرُّوَاهِ﴾ (2)

به باور ما، قرآنی که خدا بر پیامبرش محمد صلى الله عليه و آله وسلم فرو فرستاده همان قرآنی است که میان دو جلد قرار گرفته و اکنون در دستان مردم است و چیزی بیش از آن نیست. شمار سوره هایش نزد عامه به صد و چهارده می رسد اما نزد ما «الضحی» و «الم نشرح» يك سوره شمرده می.شود همچنین «لایلاف» و «الم تر کیف» پس هر که ما را متهم سازد که معتقدیم قرآن بیش از این بوده بر ما دروغ بسته است گواه ما بر این گفتار، روایاتی است که بر خواندن هر سوره ای از قرآن یا ختم کل قرآن وعده پاداش داده است. یا آن دسته روایاتی که قرائت دو سوره در يك ركعت از نماز مستحبی را جایز شمرده ولی در نماز واجب روا نمی دارد.

ص: 28

یا آن دسته روایاتی که از قرائت کل قرآن در يك شب باز داشته و آن را در کمتر از سه روز روا نمی دارد.

بلکه می گوییم: به راستی برخی کلمات وحیانی دیگر که در زمره قرآن نیستند [احادیث قدسی] چنان چه به قرآن افزوده می شدند آیات قرآن به هفده هزار آیه می رسید همه این ها در عین وحیانی،بودن قرآن شمرده نمی شوند چرا که اگر قرآن بودند، به آن پیوسته شده و از آن جدایی نداشتند چنان که هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام قرآن را گرد آوری کرد، آن را به میان مردم آورده چنین فرمود: این کتاب پروردگارتان است آن چنان که بر پیامبر شما فرود آمده.

نه حرفی به آن افزوده شده و نه از آن کم گردیده است پس مردمان گفتند ما را نیازی بدان نیست، آن چه در دست تو است مانندش نزد ما است. سپس امیرالمؤمنین از آن ها روی برگردانده و این آیه شریف را بر زبان آوردند: «پس آن را پشت سر خود انداختند و در برابر آن بهایی ناچیز به دست آوردند و چه بد داد و ستدی انجام دادند» امام صادق علیه السلام فرمودند: «قرآن یکی و از نزد یگانه ای و بر يك پیامبر فرود آمده و نا همگونی ها تنها از سوی روات پدید آمده است».

من این سخن را از سخن کسانی که ادعای نقصان حقیقی قرآن نموده اند، نه نقصان در تأویل شایسته تر می دانم و به آن گرایش دارم و از خداوند راهیابی به نیکی را خواهانم.

المزني و معلوم أنّ العناية بنقل القرآن و ضبطه أصدق من العناية بضبط كتاب سيبويه و دواوين الشعراء.

همانا علم به درستی نقل تفاصیل قرآن و قسمت های آن، همانند دانستن صحت نقل همه قرآن است و این سخن، همانند مواردی است که به کتب دیگر نویسندگان مانند دو کتاب سیبویه و مزنی آگاهی یقینی است پس هنگامی اهل دانش به گستره و محدوده های این دو کتاب آگاهند چنان چه کسی به کتاب سیبویه بابی از علم نحو بیفزاید آن را شناخته و تشخیص می دهند و در می یابند که این باب در اصل کتاب نبوده و به آن ملحق شده است. همچنین است در کتاب مزنی و آشکار است که روی آوری به نقل قرآن و نگهداری آن از عنایت به حفظ كتب سیبویه و دیوان های شعرا بیشتر و سزاوارتر بوده است.

وی در ادامه می نویسد:

إنّ القرآن كان على عهد رسول الله صلّى الله عليه وآله وسلّم مجموعاً مؤلفاً على ما هو عليه الآن همانا در عصر رسول خدا صلی الله علیه وآله قرآن گرد آمده بود و چنان بود که امروز نزد مردم است.

همچنین در ادامه می گوید:

و استدلّ على ذلك: بأنّ القرآن كان يدرّس ويحفظ جميعه في ذلك الزمان، حتى عيّن على جماعة من الصحابة في حفظهم له، و أنّه كان يعرض على النبي صلى الله عليه وآله وسلّم ويتلى عليه، و أنّ جماعة من الصحابة مثل عبد الله بن مسعود وأبي بن كعب وغيرهما ختموا القرآن على النبي صلّى الله عليه وآله وسلّم عدّة ختمات و كلّ ذلك يدلّ بأدنى تأمّل على أنّه كان مجموعاً مرتبا غير مبتور ولا مبثوث.

در این باره چنین شاهد آورده شده است که در عصر پیامبر خدا تمامی قرآن آموزش داده شده و به خاطر سپرده میشد حتی برخی برای به خاطر سپاری آن برگزیده شده و بر پیامبر اکرم عرضه می داشته و تلاوت می کردند گروهی از صحابه همچون عبد الله بن مسعود، أبي بن کعب و غیر این دو نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بارها به ختم قرآن پرداختند. همه این ها با کمترین اندیشه و تأملی به گردآوری و به سامان بودن قرآن و بدون کاستی و زیادی دلالت می کند.

ص: 31

همچنین در ادامه می نویسد:

و ذكر أنّ من خالف في ذلك من الإمامية و الحشويّة لا يعتدّ بخلافهم، فإنّ الخلاف في ذلك مضاف إلى قوم من أصحاب الحديث نقلوا أخباراً ضعيفة ظنّوا صحتها، لا يرجع بمثلها عن المعلوم المقطوع على صحته. (1)

وی یاد آور می شود آنانی از امامیه و حشویه که با نفی تحریف نا همسو شده اند قابل توجه نیستند همانا این ناهمراهی به برخی اصحاب حدیث نسبت داده شده که برخی اخبار ضعیف را نقل کرده و گمان به درستی آن ها برده اند، بی آن که به احادیث صحیح و قطعی روی آورند.

ایشان در موارد مختلف به نفی نقصان و کمبود در قرآن تصریح کرده است و به طوری این نظریه سید مرتضی پر آوازه گردیده است که برخی بزرگان اهل سنت به آن اشاره داشته و افزوده اند که وی قائل به تحریف قرآن را کافر می شمارد در این باره ابن حجر عسقلانی از ابن حزم چنین نقل می کند:

كان إماميّاً، لكنّه يكفّر من زعم أنّ القرآن بدّل أو زيد فيه، أو نقص منه، و كذا كان صاحباه أبو القاسم الرازي وأبو يعلى الطوسي. (2)

وی [سید مرتضی] از بزرگان امامیه است لیکن کسانی که به نظریه تحریف روی آورده اند را تکفیر کرده و دو همراه او ابوالقاسم رازی و ابو یعلی طوسی نیز چنین اند.

والأولى الإعراض عنها، و ترك التشاغل بها، لأنّه يمكن تأويلها، ولو صحت لما كان ذلك طعناً على ما هو موجود بين الدفتين فإنّ ذلك معلوم صحته، لايعترضه أحد من الأمة ولايدفعه. (1)

انگیزه ما از نگارش این تفسیر، آگاهی از معانی قرآن و شناخت فنون اغراض آن است اما سخن گفتن از راه یابی زیادت و نقصان به آن سزاوار نیست چرا که افزوده شدن قرآن به اجماع همه مذاهب باطل است و کاهش از قرآن نیز به ظاهر پذیرش مسلمین را با خود ندارد و سزاوارتر به مذهب امامیه نیز دیدگاهی است که سید مرتضی رحمه الله آن را یاری رسانده و با ظاهر روایات نیز برابری می کند جز آن که احادیث بسیاری از خاص و عام بر نقصان شمار زیادی از آیات قرآن و جابجایی برخی از آن ها اشاره دارد اما باید گفت تمامی آن روایات از اخبار آحاد بوده و دستاویز هیچ علم و عملی نمی گردند، بنابراین بهتر است از آن ها رویگردانده و بدانها پرداخته نشود چرا که می توان آن ها را تأویل نمود و بر فرض اگر چنین احادیثی صحیح باشند خدشه ای بر قرآن کنونی وارد نخواهند ساخت چرا که صحت قرآن آشکار بوده و هيچ يك از امت بر آن خرده نگرفته اند.

سيد رضى الدين على بن طاووس حلّى در کتاب ارزشمند سعد السعود سخنانی در نفی تحریف ابراز داشته است ایشان در بخشی از کتاب خود نخست سخنی از جبائی می آورد که در تفسیر خود گفته است:

محنة الرافضة على ضعفاء المسلمين أعظم من محنة الزنادقة:

آسیب و زیانی که رافضه بر پیکره ضعفای مسلمانان وارد ساخته، سهمگین تر است از گزندی است که زنادقه وارد ساخته اند.

وی در ادامه، بر پایه این پندار که شیعیان شبهه تحریف را پذیرفته اند به تبیین ادعای خود می پردازد.

مرحوم سید در واکنش به این سخنان می گوید:

فيقال له: كلّ ما ذكرته من طعن وقدح على من تذكّر أنّ القرآن وقع فيه تبديل و تغيير، فهو متوجه إلى سيدك عثمان بن عفان لأنّ المسلمين أطبقوا أنه جمع الناس على هذا المصحف الشريف و حرّق ما عداه من المصاحف فلولا اعتراف عثمان بأنه وقع تبديل و تغيير من الصحابة ما كان هناك مصحف يحرق وكانت تكون متساوية.

و يقال له: أنت مقرّ بهؤلاء القرّاء السبعة... فمن ترى ادعى اختلاف القرآن و تغييره؟ أنتم وسلفكم، أو الرافضة ؟ ومن المعلوم من مذهب الذين تسمّيهم رافضة أنّ قولهم واحد في القرآن؛ (1)

در پاسخ وی گفته می شود که هر بدگویی و سرزنشی که به پذیرندگان دیدگاه تحریف روا داشتید نخست به سرور خودتان عثمان بن عفان بازخواهد گشت چرا که به گواه تاریخ وی مردم را به پذیرش قرآنی واحد واداشت و دیگر مصحف ها را به آتش کشید. پس اگر او باور نداشت که قرآن تحریف گردیده و صحابه در قرآن دست برده اند، قرآنی به آتش کشیده نمی شد و همه مصحف ها با هم برابر بودند.

پاسخ دیگر آن که شما به قرائت های هفت گانه اقرار دارید پس چه کسی است که به اختلاف در قرآن و دگرگونی آن روی آورده است؟ شما و گذشتگانتان یا رافضه؟ در حالی که از مذهب کسانی که شما آن ها را رافضی می نامید، آشکار می گردد که در باره قرآن دیدگاه واحدی دارند.

ص: 34

مرحوم سید در بحثی که با ابو القاسم بلخی پیرامون جزء سوره بودن «بسمله» درانداخته در حالی که بلخی دیدگاه عدم جزئیت را،پذیرفته به آشکاری گفته است که قرآن از زیاده و نقصان در امان بوده است چنان که عقل و شرع نیز چنین اقتضایی دارد. (1)

ایشان آن چه اهل سنت از عثمان و عایشه روایت نموده اند که در قرآن خطا و نادرستی راه یافته را انکار کرده و می گوید:

ألا تعجب من قوم يتركون مثل عليّ بن أبي طالب أفصح العرب بعد صاحب النبوة و أعلمهم بالقرآن والسنة و يسألون عائشة ؟ أما يفهم أهل البصائر أنّ هذا المجرّد الحسد أو لغرض بعيد من صواب الموارد والمصادر... ولو ظفر اليهود والزنادقة بمسلم يعتقد أنّ في القرآن لحناً جعلوه حجة؛ (2)

آیا از قومی شگفت زده نمی شوی که کسی مانند علی بن ابی طالب را که پس از نبی مکرم اسلام صلّى الله عليه وآله فصيح ترین عرب و داناترین به قرآن و سنت بوده را رها کرده و از کسی همچون عایشه پاسخ می جویند؟ آیا دارندگان بینش در نمی یابند که این کار تنها از روی رشکورزی و انگیزه هایی به دور از راستی و درستی است و اگر یهود و زنادقه بر مسلمانی دست می یافتند که به خطای در قرآن باورمند بود، او را حجت قرار می دادند؟

الحق أنّه لاتبديل ولا تأخير ولاتقديم فيه، وأنّه لم يزد ولم ينقص، و نعوذ بالله تعالى من أن يعتقد مثل ذلك وأمثال ذلك، فإنّه يوجب التطرّق إلى معجزة الرسول عليه وآله السلام المنقولة بالتواتر؛ (1)

حق آن است که در قرآن هیچ گونه تبدیل و جابجایی و یا زیادت و کاستی روی نداده است و ما از چنین نسبت هایی به کلام الله به خدا پناه می بریم چرا که معجزه جاودان پیامبر صلی الله عليه وآله که به تواتر نقل شده است را به چالش می کشد.

بأن الحديث إذا جاء على خلاف الدليل والسنّة المتواترة، أو الإجماع، ولم يمكن تأويله، ولا حمله على بعض الوجوه، وجب طرحه؛ (1)

هنگامی که حدیثی با دلیل سنت متواتر و یا اجماع ناسازگاری داشت و تأویل و توجیه آن نیز ممكن نبود، می بایست آن را به کناری نهاد.

دیدگاه درست آن است که قرآن کریم از هر گونه تحریف در امان بوده است، چه به افزونی و چه به کاستی گواه بر آن، سخن خداوند متعال است که می فرمايد: ﴿وَإِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ﴾. و آن چه میان مردم پر آوازه گردیده که نام امیرالمؤمنین علیه السلام از برخی آیات مانند ﴿یا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ - في على -﴾ و غیر آن کاسته شده نزد دانشمندان بی اساس است.

آية منه أن تكون محرّفة و مغيّرة، و تكون على خلاف ما أنزله الله فلا يكون القرآن حجة لنا، و تنتفي فائدته و فائدة الأمر باتِّباعه و الوصية به، وعرض الأخبار المتعارضة عليه؛

شاید مراد بزنطی این باشد که وی آن نام ها را در تفسیر وحیانی آیه شریف «للذين كفروا و المشرکین» یافته، نه آن که بخشی از قرآن بوده است. دو خبر پیشین نیز چنین تأویل می شود... و همچنین هر آن چه از معصومان علیهم السلام در این باره وارد شده است... بنابراین همه این گونه روایات بر آن چه ما گفتیم حمل می شود چرا که اگر تحریف و تغییر به الفاظ قرآن راه یافته باشد دیگر نمی توان به هیچ بخش قرآن اعتماد کرد زیرا گمان می رود که هر آیه آن تحریف شده و دگرگون باشد و با آن چه خداوند فرستاده ناسازگار بنابراین قرآن دیگر بر ما حجت نبوده سود آن تباه و دستور و سفارش به آن بیهوده می گشت همچنین عرضه روایات متعارض به آن بی معنا بود.

ایشان سپس به سخن شیخ صدوق - که پیش از این گذشت - و برخی روایات استشهاد می کند. (1)

وی همچنین در تفسیر آیه ﴿وَإِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ﴾ می گوید:

من التحريف والتغيير والزيادة والنقصان؛ (2)

[خداوند قرآن را از گزند] تحریف، دگرگونی و افزایش و کاهش مصون داشته است.

از ظاهر سخنان وی نیز در شرح صحیفه سجادیه نفی تحریف به دست می آید که جویندگان می توانند به آن مراجعه کنند. (1)

که محدثان از روی غفلت روایت کرده اند همچنان که برخی اخبار ناسازگار دیگر را نیز پیرامون جبر و تفویض سهو بقاء بر جنابت و دیگر موارد بازگو کرده اند.

وی سپس از رویداد قرآن اميرالمؤمنين عليه السلام شاهدی بر سخن خود آورده می نویسد:

لمّا اشتمل عليه من التأويل والتفسير، وقد كان عادة منهم أن يكتبوا التأويل مع التنزيل، والذي يدل على ذلك قوله عليه السلام في جواب الثاني: «ولقد جئت بالكتاب كملاً مشتملاً على التأويل والتنزيل والمحكم والمتشابه والناسخ والمنسوخ». فإنّه صريح في أنّ الذي جاءهم به ليس تنزيلاً كله؛ (1)

قرآن ایشان تأویل و تفسیر قرآن را نیز در برمی گرفت که خود رویه ای در میان اصحاب بود که با،تنزیل تأویل را نیز همراه می کردند گواه این سخن فرموده امیرالمؤمنین علیه السلام در پاسخ به خلیفه دوم است که فرمود: «به راستی کتاب کاملی را بر شما نمایاندم که در بردارنده تأويل و تنزیل محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ بود» این سخن آشکار می کند که همه بخش های قرآن ایشان تنزیل نبوده است.

فراوانی در نقل جمله ها و تفاصیل آن پدید می آید. بنابر این، بی گمان نقل های واحد و نا متواتر، در زمره قرآن شمرده نمی شوند.

وی نیز در كتاب شرح الرسائل في علم الأصول استدلال هایی برای نفی تحریف قرآن آورده و در ادامه اخبار تحریف را تأویل کرده است. (1)

از آن چه گفته شد بر می آید که مرحوم محدث نوری با نسبت دادن ضعف ایمان و نقص عقل به ربیع بن خثیم بی باکی بزرگی به خرج داده است همانند ناهراسی وی در اصرار بر تحریف قرآن.

همانا کتابی که اکنون در دسترس مسلمین است، همانی است که خداوند متعال برای اعجاز و هماورد طلبی فرو فرستاده و قرآنی که آموزنده احکام و جدا کننده حلال و حرام است، به اجماع مسلمین نه کاهش و افزایشی و نه تحریفی در آن روی نداده است.

هر گروهی از مسلمین که قرآن را تحریف شده بداند بی گمان به خطا رفته و نص قرآن را که فرموده ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ﴾ را رد کرده است.

آن دسته روایاتی که از ما و یا اهل سنت وارد شده و ظهورش بر نقص و تحریف اشاره دارد ناتوان و اندکند چنین روایاتی نه علم و نه عملی در پی نخواهند داشت پس یا تأویل گردیده و یا به کناری نهاده می شوند.

و كان القرآن مجموعاً أيام النبي صلّى الله عليه وآله وسلّم على ما هو عليه الآن من الترتيب والتنسيق في آياته وسوره و سائر كلماته، و حروفه بلا زيادة ولا نقصان، ولا تقديم ولا تأخير ولا تبديل ولا تغيير.

و صلاة الإماميّة بمجرّدها دليل على ذلك، لأنّهم يوجبون بعد فاتحة الكتاب - في كلّ من الركعة الأولى والركعة الثانية من الفرائض الخمس - سورة واحدة تامة غير الفاتحة من سائر السور،

ولا يجوز عندهم التبعيض فيها ولا القران بين سورتين على الأحوط وفقههم صريح بذلك، فلولا أن سور القرآن بأجمعها كانت زمن النبي صلّى الله عليه وآله وسلّم على ما هي الآن عليه في الكيفية والكمية ما تسنّى لهم هذا القول، ولا أمكن أن يقوم لهم عليه دليل.

أجل، إنّ القرآن عندنا كان مجموعاً على عهد الوحي والنبوّة، مؤلّفاً على ما هو عليه الآن، وقد عرضه الصحابة على النبي صلّى الله عليه وآله وسلّم وتلوه عليه من أوّله إلى آخره، و كان جبرائيل عليه السلام يعارضه صلّى الله عليه وآله وسلّم بالقرآن في كلّ عام مرّة، وقد عارضه به عام وفاته مرّتين، و هذا كلّه من الأمور الضرورية لدى المحققين من علماء الإمامية، ولا عبرة ببعض الجامدين كما لا عبرة بالحشوية من أهل السنّة القائلين بتحريف القرآن والعياذ بالله فإنّهم منهم، لا يفقهون.

نعم لا تخلو كتب الشيعة و كتب السُنّة من أحاديث ظاهرة بنقص القرآن، غير أنّها مما لا وزن الأعلام من علمائنا أجمع لضعف سندها ومعارضتها بما هو أقوى منها سنداً، وأكثر عدداً، وأوضح دلالة على أنّها من أخبار الآحاد وخبر الواحد إنّما يكون حجّة إذا اقتضى عملاً، و هذه لا تقتضي ذلك، فلا يرجع بها عن المعلوم المقطوع به فليضرب بظواهرها عرض الحائط؛ (1)

در پاسخ می گوییم از این چنین سخن جاهلانه ای به خدا پناه برده و از آن تبری می جوییم. هر که دیدگاه تحریف را بر ما بربندد یا به مذهب ما نادان است و یا بر ما دروغ بسته است. پس همانا همه آیات، کلمات، حروف، حرکات و سکنات قرآن عظیم و ذکر حکیم بی گمان از سوی ائمه اهل البيت سلام الله علیهم به تواتر به ما رسیده و در این باره جز انسان کم خرد دو دل نمی گردد امامان معصوم عليهم السلام نيز يك به يك همین قرآن را به جدشان رسول الله صلى الله عليه وآله نسبت دادهاند و در این سخن نیز تردیدی نیست.

ص: 48

به باور ما ظواهر قرآن تا چه رسد به نصوصش رساترین حجت خدا بر بندگان بوده و یکی از نیرومندترین ادله اهل حق شمرده می شود. احادیث صحیح ما در گواهی بر این سخن بسیار است از این رو می بینید که شیعیان از ظواهر روایات صحیحی که با قرآن ناسازگارند دست شسته و بر اساس آن ها رفتار نمی کند و این امر به فرمان ائمه علیهم السلام بوده است.

در عصر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله قرآن گردآمده ای بوده که چیدمان و هماهنگی آیات و سوره هایش و دیگر کلمات و حروفش بی هیچ کاهش و افزایشی یا پس و پیش شدنی و یا جابجایی و دگرگونی ای به مانند قرآن امروزین بوده است.

نماز امامیه خود به تنهایی می تواند گواهی بر نفی تحریف باشد چرا که ایشان در رکعت یکم و دوم، واجب می دانند تا پس از فاتحة الکتاب سورهای کامل غیر آن قرائت گردد و از روی احتیاط روا نمی دارند که آن سوره ناقص، یا دو سوره کامل با هم آید. این سخن در فقه شیعه آشکار است پس اگر در نگاه شیعه قرآن کنونی در کیفیت و کمیت همان کتاب زمان پیامبر نبود چنین سخنانی در فقه نمی آورده و دلیلی بر گفته های خود نداشتند.

آری، به باور ما به راستی در زمانه وحی و نبوت قرآن گردآمدهای همچون امروز بوده و بارها صحابه آن را بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نمایانده و برای ایشان قرائت کرده اند. جبرئيل عليه السلام هر سال قرآن را بر پیامبر صلى الله عليه وآله عرضه می کرد و حتی این امر در سال رحلت ایشان دو بار تحقق یافت همه این سخنان نزد محققان امامی از ضروریات مذهب است و نباید به سخن برخی اشخاص خِرَد گریز از آنان اعتنایی کرد همچنان که به سخن حشویه از اهل سنت اعتباری،نیست چرا که ایشان از درکی عمیق برخوردار نیستند.

آری، در کتب روایی شیعه و سنی احادیثی هستند که به ظاهر قرآن را تحریف شده می انگارد اما آن ها نزد بزرگان علمی ایشان بی ارزشند و این نیست جز به خاطر ضعف سند و ناسازگاری آن ها با روایات بسیار با اسناد معتبرتر و دلالاتی آشکارتر اخبار تحریف، خبرهای واحدی هستند که حجیت آن ها زمانی است که اقتضای عملی داشته باشند که در این جا چنین نیست بنابراین از ظواهر آن ها روی برگردانده می شود.

از جد ما درباره دیدگاه تحریف، پرسش شد و ایشان در جواب چنین گفتند:

بسم الله الرحمن الرحيم، الحمد لله وسلام على عباده الذين اصطفى.

راجع به تحریف که مورد سوال واقع شده به طور قطع بیان می نمایم در قرآن کریم هیچ گونه تحریف نه به زیاده و نه به نقیصه و نه به تغییر الفاظ واقع نشده و اگر به نص روایات از تحریف نامی برده شده است منظور تغییر معنا به آراء و توجیهات و تأویلات باطله می باشد نه تغيير الفاظ و عبارات و آن چه دیده یا شنیده شود از روایتی در اسقاط آیات و سور از این معجزه خالده خاتمیه همانا مجعول و ضعیف است و خود آن آیات و سور دلیل روشنی هستند بر ساختگی بودنشان مثلا دو سوره که در کتاب اتقان یا سوره ای که در بستان المذاهب یا در کتابی دیگر نقل شده شخص خبیر و بصیر آن را عرضه به قرآن

کریم داده و مجعول و باطل بودن آن ها را بدیهی خواهد دید به علاوه آن که در قرآن کریم زیادتی را احدی نگفته است و آن چه بعضی توهم کرده اند نقیصه است و آن را هم نتوان گفت با توجه به تعهد خداوندی که فرمود ﴿إِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ﴾ و فرمود ﴿إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ﴾ و فرمود ﴿لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ﴾ و همچنین آیاتی دیگر که دلالت بر این معنا دارد. من جمله به همین ملاحظات و جهات علمیه و براهین متقنه دیگر علمای بزرگ شیعه امامیه از صدر اول مانند شیخ مفید و سید مرتضی و شیخ طوسی و شیخ طبرسی و سایر بزرگان خلفاً ان سلف تصریح به عدم تحریف نمودهاند و عقیده شان همان است که رئیس المحدثین شیخ صدوق فرموده است در کتاب اعتقادات که پیش از هزار سال قبل بر این نوشته اند و عبارتشان این است:

والحاصل هر کس تأمل کند و به ادله و براهین مراجعه نماید و تاریخ اهتمام مسلمین را از عصر نبوت و بعد از آن در ضبط و حفظ و تعلیم و تعلّم قرآن مطالعه کند، یقین می کند که از قرآن كريم محال است يك كلمه اسقاط شده باشد و اگر کسی روایتی ببیند و ظنّ به صدق آن پیدا کند اشتباه و خطا کرده است ﴿و انَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا﴾. (1)

ایشان نیز پس از نام بردن برخی باورمندان به تحریف می گوید:

والحق بعد هذا كلّه إنّ التحريف بالمعنى الذي وقع النزاع فيه غير واقع في القرآن أصلاً بالأدلة التالية؛ (1)

حق آن است که به گواه استدلال هایی که در پی خواهد آمد، تحریف به آن معنایی که محل نزاع بوده، روی نداده است.

وی در ادامه ادله نفی تحریف را از کتاب و سنت و غیر آن تبین می کند.

در فصل پیش، سخنان بزرگان امامیه در نفی تحریف قرآن را بازگو کردیم در پاره ای از این سخنان - که تنها براساس ذکر نمونه بود نه بر پایه استقراء و حصر استدلالات گوناگونی آمده است.

به حقّ ادله نفی نقصان قرآن کریم از نظر استواری و والایی به گونه ای است که هر آن چه بر تحریف دلالت نماید - هر چند که معتبر و بسیار باشد - را در هم می شکند و دیدگاه تحریف را گر چه بسیاری از علما به آن باورمند باشند، باطل می کند که در ذیل به برخی از این ادله به صورت خلاصه اشاره می کنیم.

تردید او به آن چه انجام می دهید بیناست. کسانی که به این قرآن هنگامی به سویشان آمد کافر شدند به عذابی سخت دچار می شوند. بی تردید قرآن کتابی است شکست ناپذیر که هیچ باطلی از پیش رو و پشتش به سویش نمی آید نازل شده از سوی حکیم و ستوده است.

این آیه قرآن را کتابی معرفی می کند که هیچ باطلی از پیش و پسش به آن راه نیافته و نخواهد یافت. بی گمان تحریف نیز - چه به کاهش و یا به افزایش - یکی از مصادیق باطل بوده که به اذعان این آیه امکان راهیابی به قرآن را نخواهد داشت.

از ابن عباس و دیگران در ذیل این آیه چنین روایت شده است:

﴿انَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ﴾ معناه إنّ علينا جمعه و قرآنه عليك حتّى تحفظه و يمكنك تلاوته فلا تخف فوت شيء منه؛ (1)

یعنی «بر ما است که قرآن را جمع کرده و بر تو بخوانیم» تا آن را حفظ کرده و بتوانی بر دیگران تلاوت.کنی پس از آن که چیزی از آن تباه گردد خائف نشو.

شبهه ای بر ادله قرآنی نفی تحریف

استدلال به آیات قرآنی برای نفی تحریف با چالش «دور» روبرو خواهد بود به این معنا که آیا می شود با آیاتی از قرآن که بر آن ها گمان تحریف می رود، اتهام تحریف را زدود چرا که شاید خود آن آیات نیز دست خوش دگرگونی شده باشند بنابراین درستی خود آیات وابسته به اثبات عدم تحریف است و اثبات عدم تحریف متوقف بر این آیات و این بی،گمان، دوری آشکار است.

در پاسخ می توان گفت معتقدان به تحریف قرآن، تمام آیات قرآن را تحریف شده نمی دانند، بلکه در برخی آیات و مواردی خاص به این سخن روی آورده اند که بی گمان آیات استدلال شده برای نفی تحریف در میان آن ها نیست از این رو می توان گفت که استدلال به این آیات مصداق دور باطل نخواهد بود.

به عبارت دیگر، قائلین به تحریف قرآن موارد تحریف را به آیات مربوط به اهل بيت عليهم السلام و مسئله امامت اختصاص می دهند از این رو استدلال به آیاتی که خارج از این دائره و حیطه است بدون اشکال خواهد بود.

سازند آن چنان که قرآن نیز به آن فرمان داده است که ﴿وَ ما آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾ (1) و يا ﴿وَما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى * إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى﴾. (2)

بر این اساس و با رفتن به سراغ،سنت احادیث فراوانی خواهیم یافت که انواع گوناگونش ما را رهنمون می سازند که قرآن کنونی همان کتاب فرود آمده بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بوده، بی آن که افزایش یا کاهشی در آن یافته و همچنان تاکنون محفوظ مانده و در آینده نیز چنین خواهد ماند.

این احادیث در چند گروه جای می گیرند:

گروه نخست: روایات عرضه بر کتاب (قرآن)

در این گونه روایات توصیه شده است که سنت بر قرآن عرضه شده و چنان چه مخالف قرآن بود به کناری نهاده شود. روایات این دسته در دو گروه جای می گیرند:

نخست روایاتی است که عرضه همه روایات را لازم می شمارد و گروه دوم تنها در باره دو خبر متعارض چنین پیامی می دهد حال اگر قرآن و آیاتش از تحریف در امان نبودند، چنین قاعده ای از معصومان عليهم السلام پیش کشیده نمی شد و این قرآن تکیه گاه قابل اعتمادی نبود. در ادامه به برخی از این احادیث اشاره می کنیم.

حدیث یکم: امام صادق علیه السلام فرمود:

خطب النبي صلى الله عليه وآله بمنى فقال: ﴿أَیُّهَا اَلنَّاسُ مَا جَاءَکُمْ عَنِّی یُوَافِقُ کِتَابَ اَللَّهِ فَأَنَا قُلْتُهُ وَ مَا جَاءَکُمْ یُخَالِفُ کِتَابَ اَللَّهِ فَلَمْ أَقُلْهُ﴾؛ (3)

پیامبر اکرم در سرزمین منی در میان خطبه ای فرمودند: «ای مردم، آن چه از من به شما رسید و موافق کتاب خدا بود پس من آن را گفته ام و هرچه مخالف بود آن را نگفته ام».

حدیث دوم: امام رضا علیه السلام فرمود:

ص: 56

فما ورد عليكم من خبرين مختلفين فاعرضوهما على كتاب الله فما كان في كتاب الله موجوداً حلالاً أو حراماً فاتبعوا ما وافق الكتاب وما لم يكن في الكتاب فأعرضوه على سنن النبي صلى الله عليه وآله وسلّم؛ (1)

آن هنگام که با دو خبر متعارض روبرو شدید آن دو را بر کتاب خدا عرضه کنید پس چنان چه آن حکم در کتاب خدا بود روایتی که با قرآن سازگار است را پیروی کنید و اگر در کتاب خدا نبود بر سنت نبوی صلى الله عليه وآله عرضه دارید.

حدیث سوم: به فرموده امام صادق علیه السلام، جدشان پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله چنین فرموده اند:

﴿إنّ علی کُلِّ حقٍّ حَقیقَهً وعلی کُلِّ صَوابٍ نُورا، فما وافَقَ کِتابَ اللّهِ فخُذوهُ، وما خالَفَ کِتابَ اللّهِ فدَعُوهُ﴾ (2)

هر حقی حقیقتی داشته و هر درستی نوری پس هر چه موافق قرآن بود دریابید و هرچه مخالف آن باشد رهایش سازید.

حدیث چهارم: امام هادی علیه السلام فرمود:

﴿فَإِذا وَرَدَت حَقائِقُ الأَخبارِ وَالتُمِسَت شَواهِدُها مِنَ التَّنزیلِ، فَوُجِدَ لَها مُوافِقا وعَلَیها دَلیلاً کانَ الاِقتِداءُ بِها فَرضا لا یَتَعَدّاهُ إلّا أهلُ العِنادِ﴾ (3)

پس هنگامی که روایتی رسید و تو بر قرآن عرضه داشتی و همراهیش را با آن یافتی، پس پذیرش آن روایت واجب است و کسی جز اهل عناد در برابر آن نمی ایستد.

حدیث پنجم: امام صادق علیه السلام فرمود:

﴿إِذَا وَرَدَ عَلَیْکُمْ حَدِیثَانِ مُخْتَلِفَانِ فَاعْرِضُوهُمَا عَلَی کِتَابِ اَللَّهِ، فَمَا وَافَقَ کِتَابَ اَللَّهِ فَخُذُوهُ وَ مَا خَالَفَ کِتَابَ اَللَّهِ فَرُدُّوهُ﴾ (4)

آن گاه که دو حدیث ناسازگار به شما رسید آن ها را بر کتاب خدا عرضه دارید چنان چه موافق بود پذیرا شده و اگر مخالف بود کنارش گذارید.

ص: 57

حدیث ششم: امام صادق علیه السلام می فرمایند:

﴿يُنْظَرُ فَمَا وَافَقَ حُكْمُهُ حُكْمَ الْكِتَابِ والسُّنَّةِ و خَالَفَ الْعَامَّةَ فَيُؤْخَذُ بِهِ و يُتْرَكُ مَا خَالَفَ حُكْمُهُ حُكْمَ الْكِتَابِ والسُّنَّةِ ووَافَقَ الْعَامَّةَ﴾ (1)

در این هنگام آن چه از سویی موافق کتاب خدا و سنت بوده و از سوی دیگر مخالف عامه باشد پذیرفته می شود و آن چه مخالف کتاب و سنت و موافق عامه بود رها می گردد.

این احادیث و مانند آن گواهند که قرآن کنونی همان کتاب الله فرود آمده بر رسول خدا صلى الله علیه وآله،است بی آن که کاهش و افزایشی در آن رخ داده باشد چرا که اگر چنین نبود چگونه قرآن مرجع عرضه اخبار قرار گیرد تا معیار سنجش روایت صحیح و سقیم باشد؟

قسم دوم: خطبه غدیر

یکی از حقایق تاریخی رویداد غدیر خم و خطبه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در این روز بزرگ است. ما جز در کتاب،احتجاج روایت کاملی از این خطبه.نیافتیم ایشان در این خطبه مردم را به اندیشیدن در قرآن و دریافت تفسیر آن از امیرالمؤمنین علیه السلام فرمان می داده و می فرمایند:

﴿مَعَاشِرَ النَّاسِ تَدَبَّرُوا القُرآنَ وَافهَمُوا آیَاتِهِ، وَانظُرُوا إلَی مُحکَمَاتِهِ وَلَا تَتَّبِعُوا مُتَشَابِهَهُ، فَوَاللَّهِ لَن یُبَیِّنَ لَکُم زَوَاجِرَهُ وَلَا یُوَضِّحُلَکُم زَوَاجِرَهُ، وَلَا یُوَضِّحُ لَکُم تَفسِیرَهُ إِلَّا الَّذِی أَنَا آخِذٌ بِیَدِهِ وَمُصعِدُهُ إِلَیَّ وَ شَائِلٌ بِعَضُدِهِ وَ مُعلِمُکُم أَنَّ مَن کُنتُ مَولَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَولَاهُ وَ هُوَ عَلِیُّ بنُ أَبِی طَالِبٍ أَخِی وَوَصِیِّی وَ مُوالاتُهُ مِنَ الله عَزَّوَجَلَّ أَنْزَلَها عَلَیَّ﴾؛ (2)

ای گروه مردمان در قرآن بیندیشید آیاتش را دریابید و به محکمات آن بنگرید و از متشابهات آن پیروی مکنید به خدا سوگند باطن و تفسیر قرآن هرگز بر شما آشکار نگردد جز به واسطه این کسی که من دست او را گرفته و بازوی او را بالا برده ام همانا هر کس من مولای اویم پس این علی مولای او است و او علی بن ابی طالب برادرم جانشین من و ولایتش از سوی خداوند بر من ابلاغ گردیده است.

ص: 58

فرمان به اندیشیدن در قرآن و دریافتن آیاتش و دستاویز به محکمات آن و دوری از متشابهاتش این نتیجه را در پی دارد که در آن دوران قرآن کتابی گرد آوری شده و در دسترس مردم بوده است با تمام محکمات و متشابهاتش جز آن که مردم فرمان یافته اند که برای به دست آوردن احکام تفصیلیش و رازها و ظرافت هایش، آن چنان که با خردهای عادی دریافتنی نیستند، به جانشین و دانش آموخته او امیرالمؤمنین و اولاد طاهرینش علیهم السلام رجوع کنند.

قسم سوم: حديث ثقلين

پیامبر عظيم الشأن اسلام صلى الله علیه وآله زمانی نگذشت جز آن که در آن هنگام به کتاب و عترت طاهرش سفارش نموده و بر پیروی و گردن نهادن به فرامین آن ها فرمان داده اند از این رو، پی در پی حدیث ثقلین از ایشان شنیده شد حدیثی که جمهور علمای مسلمین با سندهای متواتر و الفاظ گوناگون و متنوع روایت کرده اند این حدیث را بیش از سی صحابی زن و مرد بازگفته اند که الفاظ آن در يك روایت چنین آمده:

﴿إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی ما إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بهما لَنْ تَضلُّوا أبَداً﴾ (1)

من در میان شما دو چیز گران بها برجا گذاردم: کتاب خدا و عترتم اهل بیتم که اگر به آن ها دست آویزید هرگز گمراه نخواهید شد.

این سخن پیامبر صلی الله علیه وآله می رساند که در آن زمان قرآن با تمامی آیات و سوره هایش مدون بوده است به گونه ای که نام کتاب بر آن اطلاق می گردیده در آیات قرآن نیز نام کتاب بارها بازگو شده است.

ناگفته نماند همچنان که این حدیث پابرجایی قرآن را بر آن چه بوده می رساند، به این نکته نیز اشاره دارد که با تمسک به قرآن و عترت هدایت ابدی امت اسلامی تضمین می.گردد چنان چه این دو نتیجه از الفاظ و طرق حدیث برمی آید و اگر کسی به آن ها پایبند نگردد یا باید بپذیرد که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به آینده امت خود آگاه نبوده و آن ها را به يك قرآن تحریف شده ارجاع داده،است و یا آن که نصیحت تمامی برای امتش ارائه نداده است در حالی که هیچ یک از مسلمین به این سخن باور ندارد.

ص: 59

قسم چهارم: ثواب قرائت سوره های قرآن

پیرامون فضیلت قرائت قرآن و آثار و پیامدهایش روایات فراوانی رسیده است چه در نماز چه در ختم قرآن و تلاوتش در ماه مبارک رمضان و مواردی دیگر از این قبیل حال اگر این سوره های قرآن و مجموعه آیاتش جمع آوری نشده و درستی آن نزد مسلمین آشکار نبود فرمان به تلاوت آن ها و بیان آثارش چه سودی به همراه داشت؟ یا اگر کاهش و یا افزایشی در الفاظ قرآن روی داده بود اعتماد به سوره هایش و عمل به چنین احادیثی برای بهره بردن از آثار و ثمراتش چه معنایی داشت؟ چرا که احتمال تحریف در هر سوره یا آیه اطمینان قلبی ما را در به دست آوردن آن آثار و ثمرات خدشه دار می سازد برخی از این روایات چنین است:

روایت نخست: امام باقر علیه السلام از جدشان رسول الله صلى الله عليه وآله چنین نقل می کنند که فرمود:

مَنْ قَرَأَ عَشْرَ آیَاتٍ فِی لَیْلَهٍ لَمْ یُکْتَبْ مِنَ اَلْغَافِلِینَ، وَ مَنْ قَرَأَ خَمْسِینَ آیَهً کُتِبَ مِنَ اَلذَّاکِرِینَ، وَ مَنْ قَرَأَ مِائَهَ آیَهٍ کُتِبَ مِنَ اَلْقَانِتِینَ، وَ مَنْ قَرَأَ مِائَتَیْ آیَهٍ کُتِبَ مِنَ اَلْخَاشِعِینَ وَ مَنْ قَرَأَ ثَلاثَ مِاَئهِ آیَهٍ کُتِبَ مِنَ الْفائِزینَ وَ مَنْ قَرَأَ خَمْسَمِاَئهِ آیَهٍ کُتِبَ مِنَ الْمُجْتَهِدینَ وَ مَنْ قَرَأَ أَلْفَ آیَهٍ کُتِبَ لَهُ قِنْطارٌ مِنْ تِبْرٍ الْقِنْطارُ﴾؛ (1)

هر که در يك شب ده آیه از قرآن بخواند، از غافلان شمرده نشود و هر که پنجاه آیه قرائت کند در زمره ذاکران خواهد بود و هر که صد آیه تلاوت نماید، در زمره قانتان نوشته شود و هر که دویست آیه،بخواند از خاشعان محسوب گردد و هر که سیصد آیه بخواند از فائزان خواهد بود و هر که پانصد آیه بخواند، در زمره مجتهدان نوشته شود، و هر که هزار آیه بخواند برای او [ثواب انفاق] يك قنطار از طلا نوشته شود.

روایت دوم: امام باقر علیه السلام فرمود:

﴿مَنْ أَوْتَرَ بِالْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ قِیلَ لَهُ یَا عَبْدَ اَللَّهِ أَبْشِرْ فَقَدْ قَبِلَ اَللَّهُ وَ تْرَکَ؛ (2)

ص: 60

هر که در وتر يك ركعت انتهایی نماز شب سوره های ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ﴾، ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ﴾ و ﴿قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ﴾ را قرائت کند، به او خطاب شود ای بنده خدا، مژده باد تو را که خداوند وتر تو را پذیرفت.

روایت سوم: امام صادق علیه السلام می فرمایند:

﴿و عَلَیْکُمْ بِتِلاَوَهِ اَلْقُرْآنِ فَإِنَّ دَرَجَاتِ اَلْجَنَّهِ عَلَی عَدَدِ آیَاتِ اَلْقُرْآنِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ اَلْقِیَامَهِ یُقَالُ لِقَارِئِ اَلْقُرْآنِ اِقْرَأْ وَ اِرْقَ فَکُلَّمَا قَرَأَ آیَهً رَقِیَ دَرَجَهً﴾ (1)

بر شما باد به تلاوت قرآن که درجات بهشت به شماره آیات آن است و روز قیامت به قاری قرآن:گویند بخوان و بالا رو پس هر گاه آیه ای خواند، درجه ای بالا می رود.

روایت چهارم: امام صادق علیه السلام فرمودند:

﴿اَلْوَاجِبُ عَلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ إِذَا کَانَ لَنَا شِیعَهً أَنْ یَقْرَأَ فِی لَیْلَهِ اَلْجُمُعَهِ بِالْجُمُعَهِ وَ سَبِّحِ اِسْمَ رَبِّکَ اَلْأَعْلَی، وَ فِی صَلاَهِ اَلظُّهْرِ بِالْجُمُعَهِ وَ اَلْمُنَافِقِینَ، فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ فَکَأَنَّمَا یَعْمَلُ بِعَمَلِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ کَانَ جَزَاؤُهُ وَ ثَوَابُهُ عَلَی اَللَّهِ اَلْجَنَّهَ ﴾ (2)

بر هر مؤمن پیرو ما بایسته است که در نماز شب جمعه سوره جمعه و در نمازظهر، سوره جمعه و منافقان بخواند پس هنگامی که چنین کرد به راستی به مانند عمل رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم انجام داده و پاداش او بر عهده خداوند است.

روایت پنجم: امام باقر علیه السلام فرمودند:

﴿مَن خَتَمَ القُرآنَ بِمكّةَ مِن جُمُعةٍ إلى جُمعةٍ أو أقلَّ مِن ذلِك أو أكثرَ و خَتَمَه في يومِ جُمُعةٍ، كُتِبَ لهُ مِنَ الأجرِ والحَسناتِ مِن أوّلِ جُمُعةٍ كانت في الدُّنيا إلى آخرِ جُمُعةٍ تكونُ فيها وإن خَتَمَهُ في سائرِ الأيامِ فكذلِكَ﴾؛ (3)

هر که در مكه از يك جمعه تا جمعه دیگر، یا کمتر یا بیشتر از آن ختم قرآنی کند و پایانش در روز جمعه باشد خداوند برایش از نخستین جمعه ای که در دنیا بوده تا آخرین جمعه ای که در دنیا خواهد آمد پاداش و حسنه می نویسد و اگر پایانش در سایر روزها نیز باشد، ثوابش چنین خواهد بود.

ص: 61

و دیگر روایات پرشمار در این باره که فقها رضوان الله علیهم به گستردگی احادیث استحباب قرائت سورهای قرآن در نمازهای پنج گانه را یاد آور شده اند؛ (1) آن چنان که شیخ صدوق رحمه الله بر اساس روایات ثواب قرائت هر يك از سوره های قرآن را بیان کرده است (2) و برخی از بزرگان امامیه نیز برای عدم تحریف قرآن به این قسم از روایات استدلال کرده اند. (3)

قسم پنجم: رجوع به قرآن و بازپرسی از آن

در این باره نیز احادیث فراوانی رسیده است که ما تنها به سخنان امیرالمؤمنين عليه السلام بسنده می کنیم.

امیرالمؤمنین علیه السلام در میانه خطبه ای به فضایل رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم و قرآن کریم چنین اشاره فرمودند:

﴿أَرْسَلَهُ عَلَی حِینِ فَتْرَهٍ مِنَ اَلرُّسُلِ وَ طُولِ هَجْعَهٍ مِنَ اَلْأُمَمِ وَ اِنْتِقَاضٍ مِنَ اَلْمُبْرَمِ فَجَاءَهُمْ بِتَصْدِیقِ اَلَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ اَلنُّورِ اَلْمُقْتَدَی بِهِ ذلِکَ القُرآنُ فَاستَنطِقوهُ ولَن یَنطِقَ لَکُم، اُخبِرُکُم عَنهُ: إنَّ فیهِ عِلمَ ما مَضی، و عِلمَ ما یَأتی إلی یَومِ القِیامَهِ، وحُکمَ ما بَینَکُم﴾ (4)

او را هنگامی به رسالت برانگیخت که از پیامبران خالی و خواب گران ملل عالم طولانی شده بود و رشته محکم دین گسیخته بود پس او با کتابی که تصدیق کننده حقایق کتب آسمانی بود و نوری که باید از آن پیروی شود به جانب مردم آمد آن نور قرآن است. آن را به سخن آرید ولی هرگز سخن نمی گوید اما من شما را از آن خبر می دهم. آگاه باشید که دانش آن چه می آید، و خبر آن چه که بر جهان گذشته و درمان دردهای شما و مقررات نظم دهنده زندگیتان در این کتاب است.

ایشان در خطبهای دیگر می فرمایند:

﴿وَاعْلَمُوا أنَّ هذَا الْقُرآنَ هُوَ النّاصِحُ الَّذی لا یَغُشُّ وَ الهادِی الّذی لا یَضِلُّ والمحَُدِّثُ الّذی لا یَکْذِبُ. و ما جالَسَ هذَا القُرآنَ أَحَدٌ إلاّ قامَ عَنهُ بِزِیادَهٍ أَو نُقصانٍ: زِیادَهٍ فِی هُدی أَو نُقصانٍ فِی عَمی. وَ اعلَموا إِنَّهُ لَیسَ عَلی أَحَدٍ بَعدَ القُرآنِ مِن فاقَهٍ وَ لا لأَحَدٍ قَبلَ القُرآنِ مِن غِنی، فَاستَشفُوهُ مِن

ص: 62

أَدْوَائِکُمْ وَ اِسْتَعِینُوا بِهِ عَلَی لَأْوَائِکُمْ فَإِنَّ فِیهِ شِفَاءً مِنْ أَکْبَرِ اَلدَّاءِ وَ هُوَ اَلْکُفْرُ وَ اَلنِّفَاقُ وَ اَلْغَیُّ وَ اَلضَّلاَلُ فَاسْأَلُوا اَللَّهَ بِهِ وَ تَوَجَّهُوا إِلَیْهِ بِحُبِّهِ وَ لاَ تَسْأَلُوا بِهِ خَلْقَهُ إِنَّهُ مَا تَوَجَّهَ اَلْعِبَادُ إِلَی اَللَّهِ تَعَالَی بِمِثْلِهِ وَ اِعْلَمُوا أَنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ قَائِلٌ مُصَدَّقٌ وَ أَنَّهُ مَنْ شَفَعَ لَهُ اَلْقُرْآنُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ شُفِّعَ فِیهِ وَ مَنْ مَحَلَ بِهِ اَلْقُرْآنُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ صُدِّقَ عَلَیْهِ فَإِنَّهُ یُنَادِی مُنَادٍ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ أَلاَ إِنَّ کُلَّ حَارِثٍ مُبْتَلًی فِی حَرْثِهِ وَ عَاقِبَهِ عَمَلِهِ غَیْرَ حَرَثَهِ اَلْقُرْآنِ فَکُونُوا مِنْ حَرَثَتِهِ وَ أَتْبَاعِهِ وَ اِسْتَدِلُّوهُ عَلَی رَبِّکُمْ وَ اِسْتَنْصِحُوهُ عَلَی أَنْفُسِکُمْ وَ اِتَّهِمُوا عَلَیْهِ آرَاءَکُمْ وَ اِسْتَغِشُّوا فِیهِ أَهْوَاءَکُمْ﴾. (1)

بدانید که قرآن خیرخواهی است که خیانت نمی کند و هدایت گری است که گمراه نمی نماید و سخنگویی است که دروغ نمی گوید احدی با قرآن ننشست جز این که به فزونی یا کمی از نزد آن برخاست فزونی در هدایت و کم شدن در کور دلی بدانید که برای کسی پس از بودن با قرآن تهیدستی نیست و برای احدی منهای قرآن بی نیازی نمی باشد از قرآن برای بیماری های خود شفا جویید و از آن برای پیروزی بر مشکلات یاری خواهید که شفای بزرگ ترین بیماری ها که کفر، نفاق تباهی و ضلالت می باشد در قرآن است پس به وسیله قرآن از خدا بخواهید و با محبت به قرآن به خدا توجه کنید و به وسیله آن از مردم چیزی نخواهید به یقین بندگان الاهی در این دنیا با وسیله ای به مانند قرآن به خداوند توجه نکرده اند. بدانید که قرآن شافعی است که شفاعتش پذیرفته گشته و گوینده ای است که گفتارش تصدیق شده است.

آن که قرآن در قیامت به شفاعتش برخیزد شفاعتش در مورد او قبول است و از هر که شکایت نماید شکایتش پذیرفته است زیرا ندا دهنده ای در قیامت ندا می دهد: «امروز هر انسانی دچار بذری است که افشانده و گرفتار نتیجه عمل خود است جز آنان که زارع بذر قرآن در سرزمین حیات خود بودند».

پس در زمره بذر افشانان قرآن و تابعان آن باشید آن را راهنمای بر خدای خود قرار دهید. برای خود از قرآن طلب نصیحت کنید آراء خود را که بر خلاف قرآن است متهم نمایید و خواهش خود را که مخالف قرآن است خائن بدانید.

همچنین آن حضرت علیه السلام در نامه ای به حارث همدانی چنین نگاشته اند:

ص: 63

وَ تَمَسَّکْ بِحَبْلِ؟الْقُرْآنِ؟ وَ انْتَصِحْهُ وَ أَحِلَّ حَلاَلَهُ وَ حَرِّمْ حَرَامَهُ﴾ (1)

به ریسمان قرآن تمسك كن و از آن طلب پند کن، حلالش را حلال و حرامش را حرام شمار.

و فرمودند:

﴿ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْهِ اَلْكِتَابَ نُوراً لاَ تُطْفَأُ مَصَابِيحُهُ وَ سِرَاجاً لا يَخبُو تَوَقُّدُهُ و بَحْراً لا يُدرَكُ قَعرُهُ وَ مِنْهاجاً لا يَضِلُّ نَهْجُهُ و شُعاعاً لا يُظْلَمُ ضَوؤُهُ وفُرْقَاناً لا يُحْمَدُ بُرْهانُهُ وَتِبْيَاناً لا تُهْدَمُ أركانُهُ وَشِفاءً لا تُخْشَى أَسْقَامُهُ وَ لاَ تُهْزَمُ أَنْصَارَهُ وَحْقاً لاَ أَعْوَانَهُ فَهُوَ مَعْدِنُ الإِيمَانِيِّ بُحْبُوحَتُهُ و يَنَابِيعُ الْعِلْمِ و بُحُورُهُ ورِياضُ العَدْلَيُّ غُدْرَانَهُ وأثَافِي الإسلامِ وبُنْيانُهُ وأَوْدِيَةُ الحَقِّ وَغيطانُهُ وَبَحرٌ لا يَنْزِفُهُ الْمُسْتَنْزِفُونَ وعُيُونٌ لا يُنْضِبُهَا الْمَاتِحُونَ ومَنَاهِلُ لا يُغِيضُهَا الوارِدونَ وَمَنازِلُ لا يَضِلُّ تَهجُّهَا المُسَافِرُونَ وأَعْلامٌ لا يَعْمَى عَنْهَا السّائِرُونَ وَأكامَ لاَ يَجُورُ عَنها القاصِدُونَ جَعَلَهُ اللَّهُ رِيّاً لِعَطَشِ العُلَمَاءِ ورَبِيعاً لِقُلوبِ الفُقَهاءِ وَمَحاجٌ لِطُرُقِ الصُّلَحَاءِ و دَوَاءٌ لَيسَ بَعدَهُ داءٌ وَثَوْرَةٌ لَيسَ مَعَهُ ظُلمَةٌ وَ حَبْلاً وَثیقا عُرْوَتُهُ، وَ مَعْقِلاً مَنیعا ذِرْوَتُهُ، وَ عِزّا لِمَنْ تَوَلاّهُ، وَ سِلْما لِمَنْ دَخَلَهُ، وَ هُدًی لِمَنِ ائْتَمَّ بِه، وَ عُذْرا لِمَنِ انْتَحَلَهُ، وَ بُرْهانا لِمَنْ تَکَلَّمَ بِه، وَ شاهِدا لِمَنْ خاصَمَ بِه، وَ فَلْجا لِمَنْ حاجَّ بِه، وَ حامِلاً لِمَنْ حَمَلَهُ، وَ مَطِیَّهً لِمَنْ اَعْمَلَهُ، وَ آیَهً لِمَنْ تَوَسَّمَ، وَ جُنَّهً لِمَنِ اسْتَلاْءَمَ، وَ عِلماً لِمَن وَعَي وَ حَدِيثاً لِمَن رَوَي وَ حُكماً لِمَن قَضَي﴾ (2)

سپس قرآن را بر او نازل کرد نوری که چراغ هایش خاموش نمی شود و چراغی که افروختگی اش کاهش برنمی دارد و دریایی که قعرش درک نمی گردد و راهی که حرکت در آن گمراهی ندارد و شعاعی که روشنی آن تاریك،نشود و جدا کننده حق و باطلی که برهانش خاموشی ندارد و ساختمانی که پایه هایش ویران نگردد و دارویی که بیم بیماری های آن نمی رود و بلند مرتبه ای که یارانش را شکست نرسد و حقی که مدد یارانش دچار شکست نشوند. قرآن معدن ایمان و میان سرای آن چشمه های دانش و دریاهای آن باغ های عدل و داد و حوض های آن پایه های اسلام و اساس آن وادی های حق و دشت های سرسبز آن است. دریایی است که آب برداران آبش را تمام نکنند و چشمه هایی است که آبکشان آب آن ها را به آخر نرسانند و آبشخورهایی است که واردان از آن کم ننمایند و منازلی است که مسافران راهش را گم نکنند

ص: 64

و نشانه هایی است که از چشم راهروان پنهان نماند و تپه هایی است که روندگان از آن ها نگذرند.

خداوند آن را سیرابی تشنگی دانایان قرار داد و نیز بهار قلوب بینایان و مقصد راه های صالحان و دوایی که پس از آن بیماری نیست و نوری که با آن تاریکی نباشد و ریسمانی که جای چنگ زدن به آن محکم است و حصار با بنیانی است که آفات را بر اوج آن راه نیست و برای دوستدارانش عزت و برای واردش صلح و ایمنی و برای اقتدا کننده به آن راهنما و برای آن که آن را مذهب خود قرار دهد عذر و دلیل و برهان برای کسی که با آن سخن گوید و شاهد آن کس که به وسیله آن به جدال با دشمن برخیزد و پیروزی آن کس که به آن حجت آورد، و راهبر کسی که به آن عمل نماید و مرکب آن که آن را به کار اندازد نشانه واضح برای کسی که نشانه جوید و سپر بازدارنده از بلا برای آن که آن را در بر،کند و دانش برای کسی که آن را در گوش جای دهد و خبری صحیح برای آن که روایت کند و حکمی حق برای کسی که با آن حکم نماید.

و باز فرمودند:

﴿الْقُرْآنُ آمِرٌ زَاجِرٌ، وَ صَامِتٌ نَاطِقٌ، حُجَّةُ اللَّهِ عَلى خَلْقِهِ: أَخَذَ عَلَيْهِمْ مِيثَاقَهُ، وَ ارْتَهَنَ عَلَيْهِ أَنْفُسَهُمْ. أَتَمَّ نُورَهُ، وَ أَكْمَلَ بِهِ دِينَهُ، وَ قَبَضَ نَبِيَّهُ صلى الله عليه و آله و سلم وَ قَدْ فَرَغَ إِلَى الْخَلْقِ مِنْ أَحْكَامِ الْهُدى بِهِ. فَعَظِّمُوا مِنْهُ سُبْحَانَهُ مَا عَظَّمَ مِنْ نَفْسِهِ، فَإِنَّهُ لَمْ يُخْفِ عَنْكُمْ شَيْئاً مِنْ دِينِهِ، وَ لَمْ يَتْرُكْ شَيْئاً رَضِيَهُ أَوْ كَرِهَهُ، إِلّا وَ جَعَلَ لَهُ عَلَماً بَادِياً وَ آيَةً مُحْكَمَةً تَزْجُرُ عَنْهُ أَوْ تَدْعُو إِلَيْهِ﴾ (1)

قرآن امر کننده و نهی کننده خاموش و گویا است حجت خدا بر مردم است بر آن از خلق خود پیمان گرفت و آنان را در گرو قرآن قرار داد نورش را تمام و دینش را به آن کامل کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله را قبض روح کرد در حالی که از رساندن پیام هدایت به مردم به وسیله قرآن فارغ شده بود پس خدا را بزرگ شمارید آن چنان که او خود را بزرگ شمرده زیرا خداوند چیزی از دینش را از شما پنهان نکرد و امری را که مورد رضایت یا کراهتش باشد و انگذاشت جز این که برای آن علامتی ظاهر و نشانه ای محکم قرار داد که یا از منکر نهی می کند و یا به معروف دعوت می نماید.

ص: 65

این بود جرعه ای از دریای کلمات بلیغ و شیوای امیرالمؤمنین علیه السلام پیرامون قرآن قرآنی که خداوند متعال آن را نوری روشنگر و میزانی برای عمل و حکمی برای بندگان و مرجعی در حل مشکلات و راهنمایی برای درماندگان و پیشوایی در فتنه ها قرار داده است بیان چنین اوصافی می طلبد که قرآن نزد ما همان قرآنی باشد که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل گشته و امیرالمؤمنین و سائر ائمه عليهم السلام و صحابه و مسلمانان آن را به رسمیت شناخته اند.

قسم ششم: احادیث نمایانگر تمسّك اهل البیت به آیات گوناگون

محدثان امامیه روایات فراوانی آورده اند که ائمه علیهم السلام در مناظرات و هر بحثی از مباحث، عقائد، احکام مواعظ، حکم و امثال به آیات گوناگون قرآن تمسك كردهاند و این سخن بر کسانی که كتب احادیث به ویژه کافی را بررسی کرده باشد، آشکار است.

آیاتی که ائمه علیهم السلام در هر بابی تمسك كرده اند «که در هر بابی روایات همسان با قرآن در دسترس ما است حتی در مواردی خبرهای واحد بر تحریف قرآن اشاره دارند و این خود نیکوترین گواه است که اخبار تحریف برای تفسیر و تنزیل آمده اند نه آن که نقصی بر قرآن روا دارند» (1)

قسم هفتم: احادیثی که قرآن در دست مردم را قرآن نازل شده خوانده اند

در برخی روایات، آشکارا آمده است که ائمه علیهم السلام معتقدند که قرآن میان مردم همان کتابی است که از سوی خداوند بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرود آمده است. این گونه احادیث بسیارند که به برخی می پردازیم:

حدیث نخست: امیرالمومنین علیه السلام در خطبه ای می فرمایند:

﴿کِتَابَ رَبِّکُمْ فِیکُمْ مُبَیِّناً حَلاَلَهُ وَ حَرَامَهُ وَ فَرَائِضَهُ وَ فَضَائِلَهُ وَ نَاسِخَهُ وَ مَنْسُوخَهُ وَ رُخَصَهُ وَ عَزَائِمَهُ وَ خَاصَّهُ وَ عَامَّهُ وَ عِبَرَهُ وَ أَمْثَالَهُ وَ مُرْسَلَهُ وَ مَحْدُودَهُ وَ مُحْکَمَهُ وَ مُتَشَابِهَهُ، مُفَسِّراً مُجْمَلَهُ وَ مُبَیِّناً غَوَامِضَهُ بَیْنَ مَأْخُوذٍ مِیثَاقُ عِلْمِهِ وَ مُوَسَّعٍ عَلَی اَلْعِبَادِ فِی جَهْلِهِ وَ بَیْنَ مُثْبَتٍ فِی اَلْکِتَابِ فَرْضُهُ وَ مَعْلُومٍ فِی اَلسُّنَّهِ نَسْخُهُ وَ وَاجِبٍ فِی اَلسُّنَّهِ أَخْذُهُ وَ مُرَخَّصٍ فِی اَلْکِتَابِ تَرْکُهُ وَ بَیْنَ وَاجِبٍ

ص: 66

بِوَقْتِهِ وَ زَائِلٍ فِی مُسْتَقْبَلِهِ وَ مُبَایَنٌ بَیْنَ مَحَارِمِهِ مِنْ کَبِیرٍ أَوْعَدَ عَلَیْهِ نِیرَانَهُ أَوْ صَغِیرٍ أَرْصَدَ لَهُ غُفْرَانَهُ، وَ بَیْنَ مَقْبُولٍ فِی أَدْنَاهُ، مُوَسَّعٍ فِی أَقْصَاهُ﴾ (1)

این کتاب پروردگارتان در میان شما است که حلال و حرامش واجب و مستحبش، ناسخ و منسوخش امر آزاد و غیر آزادش خاص و عامش پندها و امثالش مطلق و مقیدش و محکم و متشابهش را بیان کرد مبهمش را تفسیر نمود و مشکلاتش را توضیح داد برابر با پیمانی که از بندگان گرفته تحصیل آگاهی به قسمتی از قرآن واجب و دانستن رموز برخی دیگر از آیات لازم نیست وجوب احکامی در قرآن معین و نسخ آن در حدیث روشن است، و قسمتی از مسائل اجرایش بنا بر سنت واجب و ترکش بنا بر قرآن آزاد.است وجوب برخی از احکام تا زمانی معین ثابت و پس از انقضاء مدت زائل شدنی است بین گناهان بزرگ که بر آن وعده عذاب داده و معاصی کوچک که امید مغفرت در آن است تفاوت گذاشته و میان آن چه اجرای اندکش مقبول و ترک بسیارش آزاد است فرق نهاده است.

حدیث دوم: در جایی دیگر آن حضرت فرمود:

﴿أَمْ أَنْزَلَ اَللَّهُ سُبْحَانَهُ دِیناً نَاقِصاً فَاسْتَعَانَ بِهِمْ عَلَی إِتْمَامِهِ أَمْ کَانُوا شُرَکَاءَ لَهُ فَلَهُمْ أَنْ یَقُولُوا وَ عَلَیْهِ أَنْ یَرْضَی أَمْ أَنْزَلَ اَللَّهُ سُبْحَانَهُ دِیناً تَامّاً فَقَصَّرَ اَلرَّسُولُ صلی الله علیه وسلم عَنْ تَبْلِیغِهِ وَ أَدَائِهِ وَ اَللَّهُ سُبْحَانَهُ یَقُولُ ﴿ما فَرَّطْنا فِی اَلْکِتابِ مِنْ شَیْءٍ وَ فِیهِ تِبْیَانٌ لِکُلِّ شَیْءٍ﴾ (2) وَ ذَکَرَ أَنَّ اَلْکِتَابَ یُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ أَنَّهُ لاَ اِخْتِلاَفَ فِیهِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ ﴿وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اَللّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اِخْتِلافاً کَثِیراً﴾ (3) وَ إِنَّ اَلْقُرْآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ لاَ تَفْنَی عَجَائِبُهُ وَ لاَ تَنْقَضِی غَرَائِبُهُ وَ لاَ تُکْشَفُ اَلظُّلُمَاتُ إِلاَّ بِهِ﴾ (4)

آیا خدای سبحان دین ناقصی فرستاد و در تکمیل آن از آن ها استمداد کرده است؟ آیا آن ها شرکاء خدایند که هرچه می خواهند در احکام دین بگویند و خدا رضایت دهد؟ آیا خدای سبحان دین کاملی فرستاد و پیامبر صلی الله علیه وآله در ابلاغ آن کوتاهی ورزید؟ در حالی که خدای سبحان می فرماید: ﴿ما فَرَّطْنا في الْكِتابِ مِنْ شَيْء﴾، و فرمود: فيه تبيان كلّ شی. و يادآور شدیم که قرآن گواه بعض دیگر است و اختلافی در آن نیست پس خدای سبحان فرمود: ﴿وَلَوْ

ص: 67

كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثیرًا﴾ همانا قرآن دارای ظاهری زیبا و باطنی ژرف و ناپیداست مطالب شگفت آور آن تمام نمی شود و اسرار نهفته آن پایان نپذیرد و تاریکی ها بدون قرآن بر طرف نخواهد شد.

حدیث سوم: در روایتی ریان بن صلت از امام علی بن موسی الرضا علیه السلام می پرسد که نظر شما درباره قرآن چیست؟

حضرت در پاسخ فرمود:

﴿کَلَامُ اللَّهِ لا تَتَجَاوَزُوهُ، وَلَا تَطلُبُوا الهُدَی فِی غَیرِهِ فَتَضِلُّوا﴾ (1)

قرآن کلام خداوند است از حدود آن تجاوز نکنید و از غیر او هدایت نجویید که گمراه می شوید.

حدیث چهارم: همچنین امام هشتم علیه السلام در پاسخ نامه مأمون به هنگام شناساندن اسلام خالص آن گاه که نوبت به قرآن می رسد چنین می نویسند:

﴿وإنّ جميع ما جاء به محمد بن عبدالله هو الحق المبين والتصديق به و بجميع من مضى قبله من رسل الله وأنبيائه و حججه والتصديق بكتابه الصادق العزيز الذي ﴿لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ ولا مِن خَلفِهِ، تَنزیلٌ مِن حَکیمٍ حَمیدٍ﴾، (2) و أنَّهُ المُهَیمِنُ عَلَی الکُتُبِ کُلِّها،وأنَّهُ حَقٌّ مِن فاتِحَتِهِ إلی خاتِمَتِهِ، نُؤمِنُ بِمُحکَمِهِ و مُتَشابِهِهِ، و خاصِّهِ و عامِّهِ، و وَعدِهِ و وَعیدِهِ، و ناسِخِهِ و مَنسوخِهِ، و قِصَصِهِ و أَخبارِهِ، لا یَقدِرُ أَحَدٌ مِنَ المَخلوقینَ أن یَأتِیَ بِمِثلِهِ﴾. (3)

همانا هر آن چه محمد بن عبد الله صلى الله عليه وآله آورده حقی آشکار است و تصدیق به او

و همه رسل انبیاء و حجج پیشینش حق است همچنین تصدیق کتاب راست گفتار و عزیزش کتابی که ﴿لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ﴾ (حمید). به راستی که قرآن گواهی است بر تمامی کتاب ها و بی گمان همه اش از آغاز تا انجام حق است. ایمان داریم به محکم و متشابهش خاص و عامش وعد و وعیدش ناسخ و منسوخش و قصه ها و اخبارش. هيچ يك از مخلوقان توان همانند آوری برای آن را ندارد.

حدیث پنجم: علی بن سالم از پدرش نقل می کند که گفت:

ص: 68

﴿سَأَلْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِی الْقُرْآنِ؟﴾

از امام صادق علیه السلام پرسیدم: ای فرزند رسول خدا درباره قرآن چه می فرمایید؟

فَقَالَ هُوَ کَلَامُ اللَّهِ وَ قَوْلُ اللَّهِ وَ کِتَابُ اللَّهِ وَ وَحْیُ اللَّهِ وَ تَنْزِیلُهُ وَ هُوَ الْکِتَابُ الْعَزِیزُ الَّذِی ﴿لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ﴾ (1)

حضرت در جواب فرمودند: قرآن کلام خدا گفتار خدا کتاب خدا و وحی و نازل شده از سوی او است. کتاب عزیزی که ﴿لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَميد﴾.

اصحاب به کشمکش پرداختند برخی می گفتند: قلم کاغذی بیاورید تا نبی نوشته ای بنگارد تا گمراه نگردید و از آن سو برخی سخن عمر را تکرار می کردند.

هنگامی که این کشمکش اصحاب بسیار شد حضرت به آن ها فرمودند: «از نزد من بیرون روید».

ما اکنون در پی برآورد سخن این شخص نیستیم که چگونه مسیر تاریخ را دگرگون ساخت و از باز تابیدن اراده خدا و رسولش بر هدایت صلاح و رشاد امت اسلامی تا روز رستاخیز ممانعت کرد که ابن عباس در این باره می گوید:

يوم الخميس و ما يوم الخميس؛ (1)

روز پنج شنبه و چه می دانی روز پنج شنبه چیست؟

و پس از آن گریه کرد.

و باز ابن عباس می گوید:

إنّ الرزيّة كلّ الرزيّة ما حال بين رسول الله صلى الله عليه وآله و بين كتابه؛ (2)

همانا بالاترین زیان و بدبختی آن که او میان رسول خدا و نگارشش جدایی انداخت.

انگیزه ما از نقل این جریان، گواه آوردن از سخن عمر بن خطاب (إنّ عندنا القرآن، حسبنا كتاب الله) بر این نکته است که در آن هنگام قرآن کتابی گرد آمده و مدون بوده به طوری که کسی از حاضران - چه آن ها که با او همنوا بودند و چه دیگران - بر او خرده نگرفت که سور قرآن پراکنده و منتشر است. و چنین توانستند عمر بن خطاب و پیروانش به آن چه می خواستند دست یافته و میان پیامبر و نگارش وصیتش جدایی اندازند.

واتفقوا على أنّ ما نقل إلينا متواتراً من القرآن فهو حجة... لأنّ النبي صلّى الله عليه وآله وسلّم كان مكلّفاً بإشاعة ما نزل عليه القرآن إلى عدد التواتر، ليحصل القطع بنبوّته في أنّه المعجزة له. و حينئذ لا يمكن التوافق على ما نقل مما سمعوه منه بغير تواتر و راوي الواحد إن ذكره على أنّه قرآن فهو خطأ... و الإجماع دلّ على وجوب إلقائه صلّى الله عليه وآله وسلّم على عدد التواتر، فإنّه المعجزة الدالّة على صدقه، فلو لم يبلّغه إلى حد التواتر، انقطعت معجزته، فلا يبقى هناك حجة على نبوّته؛ (1)

علمای ما هم رأی هستند که قرآن کنونی به جهت نقل متواتر حجت است... چرا که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بر گستراندن و نشر آیات و سوره های فرود آمده از قرآن به حد تواتر مکلف بودند تا علاوه بر اثبات صحت نبوتشان معجزه بودن قرآن برای ایشان ثابت کرد. در این هنگام است که اتفاق و اجماع علماء به غیر نقل متواتری که از قرآن شنیده اند ممکن نخواهد بود و اگر راوی واحد چیزی را بخشی از قرآن،بداند بی گمان اشتباه خواهد بود... اجماع دلالت می کند که می بایست قرآن به حد تواتر نقل گردد چرا که قرآن معجزه ای است بر درستی پیامبر صلی الله علیه وآله پس اگر به حد تواتر نرسد معجزه بودن آن به چالش کشیده شده و حجت بر نبوت ایشان باطل خواهد شد.

صاحب مفتاح الکرامه می گوید:

والعادة تقضي بالتواتر في تفاصيل القرآن من أجزائه و ألفاظه و حركاته و سكناته و وضعه في محله، لتوفّر الدواعي على نقله من المقر لكونه أصلاً لجميع الأحكام، و المنكر لإبطال كونه معجزاً. فلا يعبأ بخلاف من خالف أو شك في المقام؛ (2)

روال همیشگی اقتضا دارد تا بخش ها واژگان حرکات و سکنات قرآن و قرار گیری آیات و سوره ها در جایگاهش به حد تواتر رسیده باشند چرا که در این باره انگیزه های فراوانی یافت می شد چه از سوی پذیرندگان اسلام زیرا قرآن ریشه همه احکام است و چه از سوی ناباوران به آن تا معجزه بودن آن را تباه سازند. بنابراین به مخالفان تواتر قرآن و تردید کنندگانش ارزشی نهاده نمی شود.

ص: 71

شیخ محمد جواد بلاغی می گوید:

و من أجل تواتر القرآن الكريم بين عامة المسلمين جيلاً بعد جيل استمرت مادته و صورته و قراءته المتداولة على نحو واحد فلم يؤثر شيئاً على مادته و صورته ما يروى عن بعض الناس من الخلاف في قراءته من القراء السبع المعروفين و غيرهم؛ (1)

در میان عموم مسلمین و در قرن های پی در پی قرآن کریم از نظر ماده، صورت و قرائت همگانی هماره به صورتی واحد بوده است و آن چه از قرائت های هفت گانه و غیر آن را که برخی مردم روایت می کنند هیچ گونه تأثیری در ماده و صورت قرآن نداشته اند.

آشکار است که اجماع نزد مسلمانان حجت بوده است اما ویژگی بارز آن نزد شیعه کاشف از رأی معصوم عليه السلام بودن اجماع است بلکه بالاتر آن چنان که از سخنان سید مرتضی و برخی عالمان بزرگ برداشت می شود عدم نقصان از ضروریات دین بوده است.

و مسلمین نیز انگیزه های فراوانی برای حفظ و پاسداری قرآن داشته و آن را بر دیگر امور خود مقدم کردند چرا که این کتاب معجزه ای جاودان و بن مایه و ریشه احکام شرعی و امور دینی ایشان بود با چنین اوصافی چگونه می توان گفت که چیزی از قرآن کم و به ورطه تحریف درغلتیده است؟!

آری، شاید بگویند همان گونه که انگیزه حفظ و پاسداشت قرآن بسیار بوده، انگیزه بر تحریف و دگرگون ساختن آن از سوی دورویان و دشمنان اسلام نیز کم نبوده است کسانی که از آوردن مانندی برای

قرآن سوره ها و آیه هایش در ماندند. در پاسخ می توان گفت پس از آن که خداوند متعال خود به قرآن عنایت و اهتمام داشته و حفظ آن را بر گردن گرفته است مجالی برای طرح چنین احتمالاتی نمی ماند، همانطور که فرموده است ﴿لا يَأْتيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزيلٌ مِنْ حَكيم حَميد﴾. (1)

ص: 75

در فصل نخست گزیده ای از سخنان بزرگان علمای امامیه در سده های گوناگون را بازگو کردیم که یادآور شده بودند قرآن کنونی از هرگونه تحریف در امان بوده است همچنین سخنان بسیاری دیگر را به جهت کوتاه کردن سخن به میان نیاوردیم و شاید در لابلای بحث به نام و یا سخنان برخی از آنان اشاره کنیم.

در فصل دوم نیز ادله امامیه بر نفی تحریف را چنین برشمردیم:

1. آیاتی از قرآن کریم

2. احادیثی از پیامبر و ائمه عليهم السلام:

3. سخن عمر بن خطاب (حسبنا كتاب الله)

4. اجماع؛

5. تواتر قرآن؛

6. اعجاز قرآن؛

7. نماز امامیه؛

8. گردآمدن قرآن در زمان پیامبر صلی الله علیه وآله؛

9. عنایت و اهتمام پیامبر و ائمه عليهم السلام به قرآن.

اما با این وجود هیچ عالمی از این عالمان بزرگ بودن احادیثی که ظاهرشان بازگو کننده کاهش قرآن است را انکار نمی کنند بلکه برخی از ایشان به پرشمار بودن این روایات تصریح کرده اند بودن این احادیث در کتب امامیه همانند وجود دسته ای از روایات است که در برخی عقائد باطل همچون جبر تفويض تشبيه تجسیم و مانند این ها ظهور دارد لیکن علما از چنین روایاتی روی برگردانده و این گونه روایات را از جمله روایات تحریف قرآن را نفی کرده اند بلکه برخی در این باره ادعای اجماع امامیه را پیش کشیده اند. همچنان که در علم اصول آمده است اعراض علما از،حدیثی اعتبار آن را با چالش روبرو می سازد.

ص: 77

ما در این فصل دلائل اعراض علما از این گونه اخبار را بررسی کرده و بر درستی آن گواه خواهیم آورد.

دوم: روایاتی از افراد موثق و با سندهایی معتبر که راه را بر هرگونه خدشه سندی بسته اند. این دسته را می توان در دو گروه جای داد:

گروه یکم: روایاتی که تأویل و حمل آن ها بر برخی وجوه امکان پذیر است به گونه ای که ناسازگاری میان آن ها و روایات نافی تحریف از بین می رود.

گروه دوم: روایاتی که توجیه پذیر نیستند.

پس بدین ترتیب، آشکار می گردد روایات شیعه در موضوع نقصان قرآن کم شمارند چرا که روایات ضعیف و یا معتبری که توجیه پذیر است از دائره بحث خارج می شوند اما همین روایات اندك با چالش های زیر روبرویند:

به اجماع علما در تمام زمان ها به اخبار اندك تحریف اعتنایی نمی شود و بداهت و روشنی دیدگاه عدم تحریف مانع از عمل به ظاهر آن ها می گردد.

سيد شرف الدين عاملی می گوید:

إن القرآن عندنا كان مجموعاً على عهد الوحي و النبوّة، مؤلّفاً على ما هو عليه الآن... و هذا كلّه من الأُمور الضرورية لدى المحققين من علماء الإماميّة؛ (1)

از نظر امامیه قرآن در عصر وحی و نبوت گرد آوری شده است و همسان قرآن کنونی است... و همه آن چه گفته شد نزد محققان علمای شیعه از ضروریات شمرده می شود.

مرحوم خویی نیز می گوید:

من يدّعي التحريف يخالف بداهة العقل؛ (2)

هر آن کس مدعی تحریف شود با عقل بدیهی مخالفت می کند.

باز اگر این چالش پذیرفته نشود و گفته شود که این سخن مستلزم دور است (یعنی نفی تحریف از قرآن متوقف بر بطلان روایات تحریف و بطلان روایات متوقف بر نفی تحریف قرآن) یا آن که گفته شود ضمیر «له» در سخن محدث کاشانی به نبی مکرم اسلام باز می گردد نه قرآن باز به دلائلی که در ادامه خواهد آمد این روایات کنار گذارده می شود.

و قال: «أخرجه على عليه السلام إلى الناس حين فرغ منه و كتبه فقال لهم: ﴿هَذَا کتَابُ اللَّه (عزوجل) کَمَا أَنْزَلَهُ اللَّهُ عَلَی مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله و سلم) وَقَدْ جَمَعْتُهُ منَ اللَّوْحَیْن﴾. فقالوا: هو ذا عندنا مصحف جامع فيه القرآن لا حاجة لنا فيه فقال: ﴿أَمَا وَ اللّهِ مَا تَرَوْنَهُ بَعْدَ یَوْمِکُمْ هذَا أَبَداً ، إِنَّمَا کَانَ عَلَیَّ أَنْ أُخْبِرَکُمْ حِینَ جَمَعْتُهُ لِتَقْرَؤُوهُ﴾ (1)

مردی برای امام صادق علیه السلام حروفی از قرآن را قرائت می کرد - نه آن چنان که مردم می خواندند - و من نیز گوش فرا داده بودم تا آن که امام علیه السلام فرمودند:

«از این قرائت باز ایست و چنان که مردم می خوانند بخوان تا آن که قائم ظهور کند که در این هنگام قائم علیه السلام کتاب خدا را آن چنان که بوده قرائت کرده و مصحف علی علیه السلام را بیرون خواهد آورد».

و آن گاه فرمود: «آن هنگام که علی علیه السلام از قرآن و کتابتش رهایی یافت قرآن را به میان مردم آورد و به آنان فرمود: این کتاب خدای عزّ و جلّ است آن چنان که بر محمد صلى الله عليه وآله نازل گشته و من آن را میان این دو لوح گرد آوردم» مردم گفتند: آن چه نزد ما است نیز همه قرآن را در بردارد ما را به قرآن تو نیازی نیست امام فرمود: «آگاه باشید به خدا سوگند این را پس از امروز هرگز نخواهید دید. تنها برعهده من بود تا پس از گردآوری شما را بر آن آگاه ساخته و بر شما بخوانم اما خود نخواستید».

4. میسر از امام باقر عليه السلام نقل می کند که فرمود:

﴿لَوْ لاَ أَنَّهُ زِیدَ فِی کِتَابِ اَللَّهِ وَ نَقَصَ مِنْهُ مَا خَفِیَ حَقُّنَا عَلَی ذِی حِجًی، وَ لَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا فَنَطَقَ صَدَّقَهُ اَلْقُرْآنُ﴾؛ (2)

اگر آن چه از زیاده و نقصانی که بر قرآن رفت، نبود، حق ما بر صاحبان عقل پنهان نمی ماند و اگر قائم ما قیام کند و سخن،گوید قرآن او را تصدیق خواهد کرد.

5-1. أصبغ بن نباته می گوید:

سمعت أمير المؤمنين عليه السلام يقول: ﴿نَزَلَ اَلْقُرْآنُ أَثْلاَثاً: ثُلُثٌ فِینَا وَ فِی عَدُوِّنَا، وَ ثُلُثٌ سُنَنٌ وَ أَمْثَالٌ، وَ ثُلُثٌ فَرَائِضُ وَ أَحْکَامٌ﴾ (3)

ص: 83

شنیدم که امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمود: «قرآن در سه بخش فرود آمد: يك سوم آن درباره ما و دشمنانمان و يك سوم دیگر در سنن و امثال آن و يك سوم دیگر در فرائض و احکام»

5-2. از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود:

﴿إِنَّ اَلْقُرْآنَ نَزَلَ أَرْبَعَهَ أَرْبَاعٍ: رُبُعٌ حَلاَلٌ، وَ رُبُعٌ حَرَامٌ، وَ رُبُعٌ سُنَنٌ وَ أَحْکَامٌ، وَ رُبُعٌ خَبَرُ مَا کَانَ قَبْلَکُمْ، وَ نَبَأُ مَا یَکُونُ بَعْدَکُمْ، وَ فَصْلُ مَا بَیْنَکُمْ﴾ (1)

قرآن بر چهار بخش نازل شد يك چهارم حلال، يك چهارم حرام، يك چهارم سنن و احکام و جزئیات زندگی شما و يك چهارم در خبر پیشینیان و گزارش آن چه پس از شماست.

5-3. از امام باقر عليه السلام نقل شده است که فرمود:

﴿نَزَلَ اَلْقُرْآنُ أَرْبَعَهَ أَرْبَاعٍ رُبُعٌ فِینَا وَ رُبُعٌ فِی عَدُوِّنَا وَ رُبُعٌ سُنَنٌ وَ أَمْثَالٌ وَ رُبُعٌ فَرَائِضُ وَ أَحْکَامٌ﴾ (2)

قرآن بر چهار بخش نازل شد یک چهارم درباره ما یک چهارم درباره دشمنان ما، يك چهارم در سنن و امثال آن و یک چهارم در فرائض و احکام.

6. محمد بن سلیمان از یکی از اصحابش از ابوالحسن علیه السلام نقل می کند که گفت: به امام عرضه داشتم:

جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّا نَسْمَعُ اَلْآیَاتِ فِی اَلْقُرْآنِ لَیْسَ هِیَ عِنْدَنَا کَمَا نَسْمَعُهَا، وَ لاَ نُحْسِنُ أَنْ نَقْرَأَهَا کَمَا بَلَغَنَا عَنْکُمْ، فَهَلْ نَأْثَمُ؟

﴿فَقَالَ: لاَ اِقْرَؤُا کَمَا تَعَلَّمْتُمْ، فَسَیَجِیئُکُمْ مَنْ یُعَلِّمُکُمْ﴾ (3)

قربانت گردم به راستی ما آیاتی در قرآن می شنویم که آن ها در نزد ما چنان نیستند که می شنویم و ما نمی توانیم آن ها را چنان چه از شما به ما رسیده است بخواهیم. آیا گناه کرده ایم؟ فرمود: «نه همچنان که آموختید بخوانید به زودی نزد شما کسی می آید که به شما می آموزد».

7. امام صادق علیه السلام می فرماید:

ص: 84

﴿إِنَّ فِی اَلْقُرْآنِ مَا مَضَی وَ مَا یَحْدُثُ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ، کَانَتْ فِیهِ أَسْمَاءُ اَلرِّجَالِ فَأُلْقِیَتْ، وَ إِنَّمَا اَلاِسْمُ اَلْوَاحِدُ مِنْهُ فِی وُجُوهٍ لاَ یُحْصَی یَعْرِفُ ذَلِکَ اَلْوُصَاهُ﴾ (1)

همانا قرآن، دانش آن چه گذشته و آن چه روی می دهد و آن چه در پیش رو است در بردارد. در قرآن نام هایی از مردان بوده که آنان را حذف نموده اند و هر يك از این نام ها به وجوهی که مشخص نیست در قرآن وجود دارد و فقط اوصیا [پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله] آن را می شناسند.

8. از امام صادق عليه السلام نقل شده است که فرمود:

﴿لَوْ قَدْ قُرِئَ اَلْقُرْآنُ کَمَا أُنْزِلَ لَأَلْفَیْتَنَا فِیهِ مُسَمَّیْنَ﴾ (2)

اگر قرآن به گونه ای که نازل شده بود قرائت می شد، نام ما را در آن می یافتید.

9. از بزنطی نقل شده است که گفت:

دفع إلى أبو الحسن عليه السلام مصحفاً وقال: «لا تنظر فيه»، ففتحته وقرأت فيه ﴿لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا....﴾ فوجدت فيها إسم سبعين رجلاً من قريش بأسمائهم وأسماء آبائهم، قال: فبعث إلى: «إبعث إلى بالمصحف» (3)

حضرت رضا علیه السلام قرآنی به من داد و فرمود: در آن نگاه مکن پس من آن را باز کردم و در آن سوره ﴿لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا....﴾ را خواندم و در آن نام هفتاد نفر از قریش را به نام های خودشان و نام پدرانشان یافتم بزنطی گوید: پس حضرت نزد من فرستاد که «آن قرآن را به سوی من باز فرست».

10. از امام باقر عليه السلام نقل شده است که فرمود:

نزل جبرئيل عليه السلام بهذه الآية على محمّد صلى الله عليه وآله و سلّم هكذا: ﴿وَ إِنْ كُنْتُمْ رَيْبٍ مِمَّانَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا - في على - فَأْتُوا بِسُورَة مِنْ مِثْلِهِ﴾ (4)

جبرئیل این آیه را بر پیامبر صلی الله علیه وآله چنین آورد و اگر به آن چه که بر بنده ما نازل شده است - پیرامون علی علیه السلام - شك داريد پس مانند آن سوره ای بیاورید.

ص: 85

11. عبدالله بن سنان می گوید که امام صادق علیه السلام فرمود:

﴿مَنْ كَانَ كَثِيرَ الْقِرَاءَةِ لِسُورَةِ الاحزاب کان يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي جِوَارِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه وآله وسلم) وَ أَزْوَاجِهِ، ثمّ قال: سُورَهُ اَلْأَحْزَابِ فِیهَا فَضَائِحُ اَلرِّجَالِ وَ اَلنِّسَاءِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ غَیْرِهِمْ. یَا بْنَ سِنَانٍ ، إِنَّ سُورَهَ اَلْأَحْزَابِ فَضَحَتْ نِسَاءَ قُرَیْشٍ مِنَ اَلْعَرَبِ ، وَ کَانَتْ أَطْوَلَ مِنْ سُورَهِ اَلْبَقَرَهِ، وَ لَکِنْ نَقَصُوهَا، وَ حَرَّفُوهَا﴾ (1)

هر کس سوره احزاب را بسیار تلاوت کند روز قیامت در جوار (همسایگی) یا پناه رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم و همسرانش می باشد و فرمود: سوره احزاب رسوائی هایی از مردان و زنان قریش و غیر آن در بردارد ای پسر سنان راستی که سوره احزاب زنان قریش از عرب را رسوا ساخت و خود آن سوره از سوره بقره بیشتر بود لیکن از آن کاستند و تحریف کردند.

12. از امام صادق عليه السلام نقل شده است که فرمود:

﴿أَنْزَلَ اَللَّهُ فِی اَلْقُرْآنِ سَبْعَهً بِأَسْمَائِهِمْ فَمَحَتْ قُرَیْشٌ سِتَّهً وَ تَرَکُوا أَبَا لَهَبٍ﴾ (2)

خداوند متعال در قرآن نام هفت نفر از آن ها را نازل کرده است قریش شش تن از آن ها را محو نموده و نام ابولهب را گذاشتند.

13. از أصبغ بن نباته نقل شده است که گفت:

سمعت عليّاً عليه السلام يقول: ﴿کَأَنِّی بِالْعَجَمِ فَسَاطِیطُهُمْ فِی مَسْجِدِ اَلْکُوفَهِ یُعَلِّمُونَ اَلنَّاسَ اَلْقُرْآنَ کَمَا أُنْزِلَ﴾. قلت يا أمير المؤمنين أو ليس هو كما أنزل؟ فقال:

﴿لاَ مُحِیَ مِنْهُ سَبْعُونَ مِنْ قُرَیْشٍ - بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ مَا تُرِکَ أَبُو لَهَبٍ إِلاَّ لِلْإِزْرَاءِ عَلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِأَنَّهُ عَمُّهُ﴾ (3)

شنیدم على علیه السلام می فرمود: «گوئی به عجم می نگرم که خیمه هایشان در مسجد کوفه است و به مردم قرآن را همان گونه که نازل شده است می آموزند» عرض کردم ای امیرمؤمنان مگر [اکنون قرآن] همان گونه که نازل شده نیست؟ فرمود: «نه، هفتاد تن از

ص: 86

قریش با نام خودشان و نام های پدرانشان از آن محو شده است و ابولهب نیز جاگذاشته نشده مگر به منظور سرزنش رسول خدا صلى الله عليه وآله زیرا او عموی آن حضرت است».

14. ابوبصیر به نقل از امام صادق علیه السلام می گوید که فرمود:

في قول الله عزّ و جلّ: ﴿وَ مَنْ يُطِعِ الله وَ رَسُولَهُ﴾ - في ولاية عليّ و ولاية الأئمة من بعده - ﴿فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِیماً هَکَذَا نَزَلَتْ﴾ (1)

هر کسی که خدا و رسولش را - در ولایت علی و پیشوایان پس از او - اطاعت کند پس همانا به رستگاری بزرگی نائل شده است و این چنین آیه نازل شد.

15. از منخل نقل شده است که امام صادق علیه السلام فرمود:

نزل جبرئيل عليه السلام على محمّد صلى الله عليه وآله وسلّم بهذه الآية هكذا: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ آمِنُوا بِما نَزَّلْنا - في عليّ - نُوراً مُبِينا﴾ (2)

جبرئیل این آیه را بر رسول خدا چنین نازل کرد: ای کسانی که به شما کتاب داده اند به آن چه- پیرامون علی علیه السلام - نازل کردیم که [او] نوری آشکار است ایمان آورید.

16. عبدالله بن سنان به نقل از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود:

﴿وَلَقَدْ عَهِدْنا إلى آدَمَ مِنْ قَبْلُ﴾ كلمات - في محمد و علي و فاطمة والحسن والحسين، و الأئمة عليهم السلام من ذريّتّهم - (فَنَسِيَ)... (3)

و همانا پیش از این از آدم در حفظ و نگهداری کلماتی - پیرامون محمد، علی، فاطمه، حسن، حسین و پیشوایان از نسل ایشان علیهم السلام - پیمان گرفتیم آن گاه او فراموش کرد...

این ها گوشه ای از احادیث تحریف بود كه ما يكايك نقل کرده و هر آن چه در پاسخ آن ها گفته شده و یا تأویلاتی که بر آن ها روا داشته شده است را به میان خواهیم آورد.

شیخ کلینی و شیخ صفار این روایت را به سندی آورده اند که شخصی به نام «عمرو بن ابی المقدام» در میان آن است. علمای رجال درباره این شخص اختلاف دارند همچنان که برخی به این اختلاف اعتراف نموده اند. (1)

سید علی بن معصوم مدنی، این دو روایت را در میان احادیثی دیگر برای اثبات دانش ائمه عليهم السلام به همه قرآن آورده و گفته است:

إن أمير المؤمنين عليه السّلام والأوصياء من أبنائه، علموا جميع ما في القرآن علماً قطعياً بتأييد إلهي، و إلهام ربّاني، و تعليم نبوي و ذكر أنّ الأحاديث في ذلك متواترة بين الفريقين، و عليه إجماع الفرقة الناجية، و أنّه قد طابق العقل في ذلك النقل. (1)

همانا امیرالمؤمنین و اولاد معصومش عليهم السلام دانا به تمام قرآن بودند، دانشی قطعی که با تأييد الاهى و الهام ربانی و آموزش نبوی همراه بوده است. در این باره احادیث فراوانی از فریقین وارد شده و اجماع امامیه بر آن ثابت است و عقل نیز این نقل ها را همراهی می کند.

شيخ على بن ابراهيم قمی حدیثی دیگر را هم معنا با دو روایت پیشین آورده که سند و الفاظش چنین است:

جعفر بن أحمد، عن عبد الكريم بن عبد الرحيم، عن محمد بن علي القرشي، عن محمد بن الفضيل عن الثمالي عن أبي جعفر عليه السلام قال: «ما أحد من هذه الأمة جمع القرآن إلّا وصيّ محمّد صلى الله عليه وآله وسلّم». (2)

لیکن سند این روایت نیز در بردارنده شخصی به نام «محمد بن علی قرشی» است.

سخن مرحوم نجاشی در عدم اعتبار این راوی کافی است مرحوم نجاشی درباره وی می نویسد:

محمد بن علی بن ابراهيم بن موسى ابوجعفر القرشي... و كان يلقب محمد بن على أبا سمينة، ضعيف جداً، فاسد الإعتقاد، لا يعتمد في شيء. (3)

ابوجعفر محمد بن على بن ابراهيم بن موسی قرشی... وی ملقب به ابوسمینه بود. وی جداً ضعیف و فاسد الإعتقاد بوده و در هیچ روایتی نمی توان به او اعتماد کرد.

علامه حلّی (1) و دیگران وی را تضعیف کرده اند. این روایت، قرآنی که امیرالمؤمنین گرد آورده بوده است را با قرآن در دست ما ناسازگار می داند ما در فصل بررسی شبهات درباره این احادیث و روایاتی که قرآن عصر امام زمان علیه السلام را با قرآن ما متفاوت معرفی می کند، سخن خواهیم گفت.

پنجم: تحریف به افزایش به این معنا که بخش هایی از قرآن در دست ما در زمره کلام الله نازل شده بر پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلّم نیست این معنای تحریف به اجماع مسلمین باطل بوده و هرگز روی نداده است بلکه بطلان آن از بدیهیات شمرده می شود.

در توجیه این روایت می توان گفت این نام هایی که حذف شده اند تنها به هنگام تفسیر و تبیین الفاظ قرآن در آیات جای می گیرند نه آن که در اصل قرآن آمده باشند آن چنان که در آیاتی از این دست گفته شده است.

را از بررسی تك تك سندها بی نیاز می کند. محدث کاشانی رحمه الله پس از اذعان به نادرستی اسناد این احادیث به تأویل آن ها روی می آورد. (1)

مرحوم خویی نیز می گوید:

والجواب عن الإستدلال بهذه الطائفة: أنا قد أوضحنا فيما تقدّم أنّ بعض التنزيل كان من قبيل التفسير للقرآن وليس من القرآن نفسه، فلابد من حمل هذه الروايات على أنّ ذكر أسماء الأئمة عليهم السّلام في التنزيل من هذا القبيل، وإذا لم يتمّ هذا الحمل، فلابد من طرح هذه الروايات لمخالفتها للكتاب والسنّة، والأدلّة المتقدّمة على نفي التحريف.

وقد دلّت الأخبار المتواترة على وجوب عرض الروايات على الكتاب والسنّة، و إن ما خالف الكتاب منها يجب طرحه وضربه على الجدار؛

در پاسخ این دسته از روایات می گوییم: پیش از این گفتیم که برخی از سخنان وحیانی، همانند تفسير قرآن هستند نه خود قرآن پس ناگزیر باید چنین روایاتی که نام ائمه را در میانه آیات ذکر کرده اند را از قبیل تفسیر دانست و اگر چنین تأویلاتی پذیرفته نشد به ناچار باید به خاطر ناسازگاری با کتاب و سنت آن ها را به کناری نهاد به تحقیق اخبار فراوانی در بایستگی عرضه روایات بر کتاب و سنت و کنار نهادن آن ها به هنگام ناسازگاری وارد شده است.

همچنین می گوید:

و ممّا يدلّ على أنّ اسم أمير المؤمنين عليه السّلام لم يذكر صريحاً في القرآن: حديث الغدير، فإنّه صريح في أنّ النبي صلّى الله عليه وآله وسلّم إنّما نصب عليّاً بأمر الله، وبعد أن ورد عليه التأكيد في ذلك و بعد أن وعده الله بالعصمة من الناس، ولو كان اسم «علي» مذكوراً في القرآن لم يحتج إلى ذلك النصب، ولا إلى تهيئة ذلك الإجتماع الحافل بالمسلمين ولما خشي رسول الله صلّى الله عليه وآله وسلّم من إظهار ذلك، ليحتاج إلى التأكيد في أمر التبليغ

گواه بر این که در قرآن آشکارا نام امیرالمؤمنین نیامده حدیث غدیر است از این حدیث شریف بر می آید که پیامبر اكرم صلى الله عليه وآله على علیه السلام را تنها به فرمان خدا برگزیده است و این گزینش پس از آمدن تأکید فراوان و نوید نگاهداری از مکر مردمان روی داده و اگر نام علی علیه السلام در قرآن آشکارا آمده بود دیگر نیازی به نصب پیامبر و فراهم نمودن آن

ص: 93

اجتماع بزرگ دیده نمی شد و پیامبر صلی الله علیه وآله از رو کردن این کار بیمناک نبودند تا تأکید بیشتری بر این کار وارد شود.

ایشان درباره روایت دهم نیز چنین می گوید:

على أنّ الرواية الأخيرة المرويّة في الكافي، ممّا لا يحتمل صدقه في نفسه، فإنّ ذكر اسم على عليه السّلام في مقام إثبات النبوّة والتحدّي على الإتيان بمثل القرآن لا يناسب مقتضى الحال: این روایت موجود در کافي في نفسه از احتمال درست به دور است چرا که آمدن نام على علیه السلام به هنگام اثبات نبوت و هماورد جویی برای قرآن با مقتضای حال آیه و بلاغتش مناسبت ندارد.

باز می فرماید:

و يعارض جميع هذه الروايات صحيحة أبي بصير المروية في الكافي، قال: سألت أبا عبد الله عليه السّلام عن قول الله تعالى: ﴿أَطيعُوا اللَّهَ وَأَطيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾.

قال: فقال: «نَزَلَتْ فِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ والْحَسَنِ والْحُسَيْنِ (عليهم السلام».

فَقُلْتُ لَه: إِنَّ النَّاسَ يَقُولُونَ: فَمَا لَه لَمْ يُسَمِّ عَلِيّاً وأَهْلَ بَيْتِه (عليهم السلام) فِي كِتَابِ الله؟

قَالَ (عليه السلام): قُولُوا لَهُمْ: إِنَّ رَسُولَ الله(صلى الله عليه وآله) نَزَلَتْ عَلَيْه الصَّلَاةُ ولَمْ يُسَمِّ الله لَهُمْ ثَلَاثاً ولَا أَرْبَعاً حَتَّى كَانَ رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله وسلم هُوَ الَّذِي فَسَّرَ ذَلِكَ...»

فتكون هذه الصحيحة حاكمة على جميع تلك الروايات وموضّحة للمراد منها؛ (1)

همه این روایات با روایت صحیح ابوبصیر در کافی ناسازگار است ابوبصیر می گوید: از امام صادق علیه السلام پیرامون سخن خداوند که ﴿أَطيعُوا اللَّهَ وَأَطيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ پرسیدم.

ایشان در پاسخ فرمودند: «این آیه درباره علی حسن و حسين عليهم السلام نازل شده است». پرسیدم: مردم می گویند چرا در قرآن نامی از علی و اهل بیتش نیامده است؟ امام فرمودند: «به آن ها بگو همانا نام نماز در قرآن،آمده اما سخنی از شمار رکعات و تفاصیل آن در میان نیست تا آن که پیامبر صلى الله علیه وآله آن را تفسیر فرماید...». بنابراین، این روایت صحیح بر

همه آن روایات برتری یافته و مراد آن ها را روشن خواهد کرد.

ص: 94

سخن شیخ بهایی نیز در این باره پیش از این گذشت که فرمود:

و ما اشتهر بين الناس من إسقاط اسم أمير المؤمنين عليه السلام منه في بعض المواضع، مثل قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ - في علىّ -﴾ وغير ذلك، فهو غير معتبر عند العلماء؛ (1)

و آن چه میان مردم پر آوازه گردیده که نام امیرالمؤمنین علیه السلام از برخی آیات مانند ﴿یا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ - في عليّ -﴾ و غیر آن کاسته شده نزد اندیشمندان معتبر نیست.

با مراجعه به کتب رجالی، آشکار می شود که به جهت مجهول بودن برخی از راویان این حدیث این روایت سندی صحیح ندارد از آن گذشته خود شیخ نعمانی دو حدیث دیگر روایت کرده است که با آن حدیث معارضه می کنند آن دو روایت چنین است:

يكم: عن أمير المؤمنين عليه السلام أيضاً، قال: ﴿کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی شِیعَتِنَا بِمَسْجِدِ اَلْکُوفَهِ وَ قَدْ ضَرَبُوا اَلْفَسَاطِیطَ یُعَلِّمُونَ اَلنَّاسَ اَلْقُرْآنَ کَمَا أُنْزِلَ...﴾ (1)

اميرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند شیعیانم را می بینم در مسجد کوفه که چادرهایی بر افراشته اند و قرآن را چنان که نازل گشته به مردم آموزش می دهند....

دوم: عن أبي عبد الله الصادق عليه السلام قال: ﴿کَأَنِّی بِشِیعَهِ عَلِیٍّ فِی أَیْدِیهِمُ اَلْمَثَانِی یُعَلِّمُونَ اَلنَّاسَ اَلْمُسْتَأْنَفَ﴾؛ (2)

امام صادق علیه السلام می فرمایند: گویا شیعیان علی را می بینم که قرآن را به دست گرفته و مردمی که تازه ایمان آورده اند آموزش می دهند.

از این روشن تر روایت دیگری از امام باقر علیه السلام است که می فرماید:

﴿إذَا قَامَ قَائمُ آل مُحَمَّد (علیهم السلام) ضَرَبَ فَسَاطیطَ لمَنْ یُعَلّمُ النَّاسَ الْقُرْآنَ عَلَی مَا أَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ جَلالُهُ فَأَصْعَبُ مَا یَکُونُ عَلَی مَنْ حَفظَهُ الْیَوْمَ؛ لأَنَّهُ یُخَالفُ فیه التَّأْلیف﴾؛ (3)

آن هنگام که قائم ما به پا خیزد چادرهایی برای کسانی که قرآن را چنان که خدای عز وجل نازل کرده بر مردم آموزش دهند برپا کند پس چه دشوار است بر کسانی که قرآن را حفظ داشته اند چرا که قرآن حضرت از جهت تألیف با این قرآن متفاوت است.

به فراز ﴿لِأَنَّهُ یُخَالِفُ فِیهِ اَلتَّأْلِیفَ﴾ خوب باید توجه کرد که در آن چه پس از این خواهد آمد به کار می آید.

احادیث چهاردهم پانزدهم و شانزدهم را نیز مرحوم مجلسی تضعیف کرده است. (4) افزون بر آن که پاسخ های روایات پیشین در این احادیث نیز کاربرد دارد.

ص: 96

دیدن احادیث و روایات تحریف در آثار شیعه بیننده را با شبهاتی پیرامون قرآن روبرو می کند که ما آن ها را مطرح کرده و به پاسخش می پردازیم. گر چه در مباحث پیشین تمامی آن روایات را بررسی کرده و نادرستی آن ها را براساس ادله نفی تحریف آشکار ساختیم.

سخن این محدث با تصریح بزرگانی از محققان و حتی برخی اخباریان برجسته ناسازگار است چرا که از دیدگاه این محققان احادیث تحریف خبر واحدند از این رو در مسائل اعتقادی اطمینان آور نبوده و بی اعتبارند.

شیخ طوسی در این باره می گوید:

غیر أنه رويت روايات كثيرة من جهة الخاصة والعامة بنقصان كثير من آي القرآن، و نقل شيء منه من موضع إلى موضع طريقها الآحاد التي لا توجب علماً و لا عملاً، و الأولى الإعراض عنها، و ترك التشاغل بها؛ (1)

جز آن که روایات پر شماری از خاص و عام بر نقصان قرآن کریم و جابجایی آیاتش رهنمون می شوند که همه آن ها خبر واحد بوده و علم و عملی را در پی نخواهد آورد. پس شایسته تر است که از آن ها رویگردانده و به آن ها نپرداخت.

مرحوم مجلسی از شیخ مفید چنین آورده است:

إنّ الأخبار التي جاءت بذلك، أخبار آحاد لا يقطع على الله تعالى بصحتها: (2)

روایاتی که در این باره آمده است همه خبر واحد بوده و یقین آور نیستند.

دیگر بزرگان امامیه نیز چنین گفته اند اما سخن محدث جزائری با آن چه ما در پی آنیم بسیار فاصله دارد چرا که وی احادیث تحریف را متواتر دانسته است آن هم تحریف در همه معانیش یعنی «كلاماً ومادّةً وإعراباً».

آشکار است که دست های از روایات به این سخن رهنمون اند که مسلمین در معانی قرآن دست به تحریف زده و معانی آیات را بر خلاف مراد خدا حمل کرده اند. دست های دیگر از احادیث که ظاهر در تحریف است نتیجه اختلاف قرائات و دیگر گروه های روایات است که به گونه ای تحریف قرآن را نتیجه می دهند اما پیش از این گفتیم که آن چه در این نوشتار در صدد آن هستیم گروهی از روایات است که ما را به تحریف به معنای نقصان قرآن رهنمون می گردند، نه دیگر معانی تحریف.

2. علّامه مجلسی:

ایشان در کتاب مرآة العقول، پس از حدیثی که آن را موثق می داند، چنین گفته است:

ص: 99

ولا يخفى أنّ هذا الخبر وكثير من الأخبار الصحيحة صريحة في نقص القرآن و تغييره. وعندي أنّ الأخبار في هذا الباب متواترة معنىً وطرح جميعها يوجب رفع الإعتماد على الأخبار رأساً، بل ظنّي أنّ الأخبار في هذا الباب لا تقصر عن أخبار الإمامة، فكيف يثبتونها بالخبر؛ (1)

پنهان نماند این خبر و بسیاری از اخبار صحیح دیگر آشکارا ما را به نقصان قرآن رهنمون می گردند و از دیدگاه من اخبار تحریف دارای تواتر معنوی اند و کنار نهادن همه آن ها سبب بی اعتمادی به تمام اخبار می گردد بلکه به گمان من روایات این باب کمتر از روایات امامت نیست چگونه است که در آن جا امامت را با يك حدیث ثابت می کنند [اما در این جا این پر شماری نادیده گرفته می شود؟]

این سخن ایشان با آن چه در بحار الأنوار - که ما پیش از این یاد آور شدیم - گفته است رد می شود.

این فراز از گفته ایشان که:

و كثير من الأخبار الصحيحة صريحة في نقص القرآن؛

و بسیاری از اخبار صحیح، آشکارا ما را به نقصان قرآن رهنمون می کنند.

دور از واقعیت است چرا که سید مرتضی می گوید:

نقلوا أخباراً ضعيفة ظنّوا صحتها لا يرجع بمثلها عن المعلوم المقطوع على صحته؛ (2)

روایات ضعیفی که نقل کرده و گمان به صحتشان می برند را نمیتوان با چنین اخباری از دیدگاهی که درستیش آشکار است [عدم تحریف قرآن] چشم پوشید.

همچنان که شیخ طوسی و محدث کاشانی درستی این اخبار را نپذیرفته و حتی خود وی در بحار الأنوار در فرازی که پیش از این گذشت چنین گفته است:

روایاتی که در این باره آمده است همه خبر واحد بوده و یقین آور نیستند.

پیش از این علماء شیخ المحدثين صدوق نیز چنین گفته است:

إعتقادنا أنّ القرآن الذي أنزله الله على نبيه صلى الله عليه وآله وسلّم هو ما بين الدفتين، و ما في أيدي الناس ليس بأكثر من ذلك... ومن نسب إلينا أنّا نقول إنّه أكثر من ذلك فهو كاذب؛

ص: 100

به باور ما، قرآنی که خدا بر پیامبرش محمّد صلى الله عليه وآله وسلم فرو فرستاده همان قرآنی است که میان دو جلد قرار گرفته و اکنون در دستان مردم است و چیزی بیش از آن نیست...

پس هر که ما را متهم سازد که معتقدیم قرآن بیش از این بوده بر ما دروغ بسته است.

و اگر احادیث نقصان قرآن صحیح و مقبول بود چنین ادعایی را مرحوم صدوق نمی فرمود.

اما آن سخن مجلسی که می گوید «کنار نهادن همه آن ها سبب بی اعتمادی به تمام اخبار می گردد» نیز نادرست است چرا که پذیرفتن همه آن احادیث نیز موجب بی اعتباری تمامی اخبار می گردد زیرا خود ایشان - چنان که پیش از این آمد - در کتاب مرآة العقول، بیشتر احادیث کافی که نقصان قرآن را می رساندند را یا ضعیف و یا مرسل خوانده است.

شگفت تر سخن دیگر ایشان است که «بلکه به گمان من روایات این باب کمتر از روایات امامت نیست...» زیرا ادله اثبات امامت منحصر به احادیث نیست تا چنین سخنی گفته شود. از آن گذشته، چگونه این احادیث کمتر از روایات امامت نیست؟ آیا مراد ایشان در فراوانی ورود احادیث است یا در قوت دلالت؟ و یا در درستی سندهایشان؟

3. شیخ حر عاملی:

ایشان پس از نقل دو حدیث از تفسیر عیاشی چنین می گوید:

أقول: هذه الأحاديث و أمثالها دالّة على أنّ النصّ على الأئمة عليهم السلام، وكذا التصريح بأسمائهم، وقد تواترت الأخبار بأنّ القرآن نقص منه كثير، وسقط منه آيات لما تكتب:

این احادیث و مانندهایش دلالت دارند که در قرآن کریم از ائمه علیهم السلام سخن رفته و به نام آن ها نیز تصریح شده است به گواه اخبار متواتر بسیاری از قرآن کم شده و به هنگام نگاشتن آیاتی از آن افتاده است.

در رد این سخن، تصریحات علما و آن چه ما از ایشان در فصل دوم آوردیم کفایت می کند.

شاید سخن ایشان پس از گفته پیشین ما را بر عدم اعتقاد ایشان به تحریف رهنمون گردد آن جا که می گوید:

و بعضهم يحمل تلك الأخبار، على أنّ ما نقص و سقط، كان تأويلاً، نزل مع التنزيل، و بعضهم على أنه وحي لا قرآن؛

ص: 101

برخی این اخبار را که می گوید چیزی کاسته یا افتاده شده را تأویل قرآن دانسته اند که به همراه قرآن فرو فرستاده شده است. برخی نیز بر این باورند که این ها وحی هستند اما در زمره آیات قرآن شمرده نمی شوند.

گویا ایشان تنها به این خاطر چنین احادیثی را متواتر دانسته تا با آن ها بر بودن نصوص عام بر امامت ائمه عليهم السلام استدلال كند از این رو ایشان در فرازی دیگر می گوید:

و على كل حال، فهو حجّة في النصّ، و تلك الأخبار متواترة من طريق العامة والخاصة؛ (1)

به هر حال [چه این کاستی ها بخشی از قرآن باشند و چه تأویل] این روایت در نص بر امامت ائمه عليهم السلام حجت است و این اخبار از طرق عامه و خاصه متواتراند.

چکیده سخن آن که در معنای تحریف مورد بحث جایی برای ادعای تواتر وجود ندارد.

روی گردان شدند و گمان کردند که از چنین قرآنی بی نیازند در این هنگام امام علیه السلام فرمودند: «این قرآن را پس از این نخواهید دید».

بیننده این روایات چنین نتیجه می گیرد که آن چه امام علیه السلام فراهم کرده بود با قرآن در دسترس مردم ناسازگار بوده است و اگر چنین نبود آن قرآن را بر مردم نمی نمایاند و ایشان را به تلاوت و پیروی از آن نمی خواند و این سرآغاز شبهه است چرا که بی گمان هیچ مسلمانی در آگاه تر بودن امیرالمؤمنین به قرآن و دانایی اش بر،حقایق رازها و ژرفایش تردیدی به خود راه نمی دهد.

در پاسخ این شبهه می گوییم بر فرض پذیرش درستی این گونه روایات این شبهه پذیرفتنی نیست چرا که بر پایه آن چه بزرگان ما گفته اند قرآن در زمان خود پیامبر صلی الله علیه وآله گرد آوری شده بود و هیچ گاه به شکل پراکنده و متفرق نبوده تا نیازی به جمع آوری داشته باشد. در تأیید این سخن می گوییم نهایت چیزی که از این روایات به دست می آید، ناسازگاری اجمالی میان قرآن حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام و قرآن موجود است این ناسازگاری - آن چنان که احتمال می رود - با افزایش یا کاهش اصل آیات و سور صورت گرفته باشد با احتمالات دیگری نیز همساز است که به برخی اشاره می کنیم:

1. ناسازگاری در ترکیب و تألیف

حديثي در ارشاد و روضة الواعظین به آن اشاره دارد و برخی این احتمال را پذیرفته اند. مرحوم علامه طباطبایی در این باره می نویسد:

إنّ جمعه عليه السّلام القرآن و حمله إليهم و عرضه عليهم لا يدلّ على مخالفة ما جمعه لما جمعوه في شيء من الحقائق الدينية الأصلية أو الفرعية، إلا أن يكون في شيء من ترتيب السور، أو الآيات من السور التي نزلت نجوماً، بحيث لا يرجع إلى مخالفة في بعض الحقائق الدينية.

ولو كان كذلك لعارضهم بالإحتجاج، ودافع فيه ولم يقنع بمجرّد إعراضهم عما جمعه و استغنائهم عنه، كما روي عنه عليه السّلام في موارد شتّى ولم يُنقل عنه عليه السلام فيما روي من احتجاجاته أنّه قرأ في أمر ولايته و لا غيرها آية أو سورة تدلّ على ذلك، و جبّههم على إسقاطها أو تحریفها؛ (1)

ص: 103

گرد آوری قرآن از سوی حضرت و نمایاندن آن به مردم به این معنا نیست که قرآن ایشان با قرآن مردم در اصول یا فروع دینی ناهمگون بوده است بلکه شاید این ناسازگاری در ترتیب سوره ها یا ترتیب آیات برخی سوره هایی که به شکل پراکنده نازل شده اند بوده و این به معنای ناسازگاری در برخی حقایق دینی نیست، و اگر جز این بود حضرت بر آن ها استدلال کرده و به مجرد روی گردانی و بی نیازی جستن مردم عقب نشینی نمی کردند. چنان که در موارد گوناگونی چنین کرده و به احتجاج کردن روی می آوردند و در این احتجاجات نیز دیده نشده است که حضرت درباره امر ولایتشان یا اموری دیگر آیه یا سورهای خوانده باشند که در قرآن میان مردم نباشد و یا امام علیه السلام مردم را به تحریف قرآن متهم کنند.

2. ناسازگاری در کاهش و یا افزایش وحی های غیر قرآنی (حدیث قدسی)

به این بیان که قرآن امیرالمؤمنین علیه السلام در بردارنده احادیث قدسی بوده و قرآن مردم از آن ها تهی باشد این احتمال را مرحوم صدوق پذیرفته و می گوید:

نقول: إنّه قد نزل الوحي الذي ليس من القرآن ما لو جمع إلى القرآن لكان مبلغه مقدار سبعة عشر ألف آية، وذلك مثل قول جبرئيل عليه السّلام للنّبي صلّى الله عليه وآله وسلّم إنّ الله يقول لك: «يا محمد دارِ خلقي مثل ما أداري»، و مثل قوله: «إتق شحناء الناس و عداوتهم»، و مثل قوله: «عش ما شئت فإنك ميّت وأحبّ ما شئت فإنّك مفارقه واعمل ما شئت، فإنّك ملاقيه وشرف المؤمن صلاته بالليل وعزّه كف الأذى عن الناس؛

به راستی برخی کلمات وحیانی دیگر که جزء قرآن نیستند [احادیث قدسی]، چنان چه به قرآن افزوده می شدند آیات قرآن به هفده هزار آیه می رسید و این کلمات مانند سخن جبرئیل علیه السلام به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله که خداوند می فرماید: «ای محمد با مردم مدارا کن چنان که من مدارا می کنم». و یا سخن دیگر او که از عداوت، دشمنی و کینه با مردمان بپرهیز و یا سخن دیگر او که «هر چه خواهی زندگی کن که سرانجام خواهی مرد هر چه را خواهی دوست بدار که در نهایت از او جدا خواهی شد هر چه خواهی انجام بده که سرانجام آن را خواهی یافت و شرف مؤمن نماز خواندن او در شب و عزتش در نیازردن مردم است.

وی در ادامه می گوید:

ص: 104

و مثل هذا كثير، كلّه وحي ليس بقرآن ولو كان قرآناً لكان مقروناً به و موصلاً إليه غير مفصول عنه، كما قال أمير المؤمنين عليه الصّلاة والسّلام لما جمعه، فلمّا جاءهم، به، فقال لهم: «هذا كتاب الله ربّكم كما أنزل على نبيّكم، لم يزد فيه، حرف، ولم ينقص منه حرف»، فقالوا: لا حاجة لنا فيه، عندنا مثل الذي عندك، فانصرف و هو يقول: ﴿فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلاً فَبِئْسَ ما يَشْتَرُونَ﴾ (1)

تمام این موارد وحی بوده و از این موارد بسیار است ولی قرآن شمرده نمی شوند چرا که اگر قرآن بودند به آن پیوسته و از آن جدایی نداشتند. چنان که هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام قرآن را گرد آوری کردند آن را به میان مردم آورده چنین فرمودند «این کتاب پروردگارتان است آن چنان که بر پیامبر شما فرود آمده نه حرفی به آن افزوده شده و نه از آن کم گردیده است» پس مردمان گفتند: ما را نیازی به آن نیست آن چه در دست تو است مانندش پیش ماست. آن گاه امیرالمؤمنین از آن ها روی گردانده و این آیه شریف را بر زبان آوردند پس آن را پشت سر خود انداختند و در برابر آن بهایی ناچیز بدست آوردند و چه بد داد و ستدی انجام دادند».

3. ناسازگاری در افزایش یا کاهش تأویل و تفسیر آیات

یعنی مصحف ایشان تأویل و تفسیر معانی قرآن را در بر گرفته و کتاب در دست مردم از این ها تهی است. این احتمال را نیز برخی پذیرفته اند. مرحوم شیخ مفید می گوید:

ولكن حذف ما كان مثبتاً في مصحف أمير المؤمنين عليه السّلام من تأويله وتفسير معانيه على حقيقة تنزيله، و ذلك كان ثابتاً منزلاً، و إن لم يكن من جملة كلام الله تعالى الذي هو القرآن المعجز، وقد يسمّى تأويل القرآن قرآناً، قال الله تعالى: ﴿وَلا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾ (2) فسمّى تأويل القرآن قرآناً، و هذا ما ليس فيه بين أهل التفسير اختلاف و عندي أنّ هذا القول أشبه من مقال من ادعى نقصان كلم من نفس القرآن على الحقيقة دون التأويل؛ (3)

ص: 105

لیکن آن چه کاسته شده تأویل ها و تفاسیری است که در قرآن امیر المومنين عليه السلام ثبت شده و بی آن که جزئی از قرآن معجزه گون شمرده شود بیان گر حقیقت تنزیل بوده است و گاه تأویل قرآن قرآن خوانده شده است. خداوند متعال می فرماید: ﴿وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾. در این آیه شریف، تأویل قرآن، قرآن نام نهاده شده و اهل تفسیر در این سخن اختلافی ندارند. من نیز آن را از نظر کسی که ادعای کاستی کلمات خود قرآن نه تأویل آن را حقیقتاً دارد، مناسب تر می دانم.

محدّث کاشانی نیز می گوید:

ولا يبعد أيضاً أن يقال: إنّ بعض المحذوفات كان من قبيل التفسير والبيان، ولم يكن من أجزاء ،القرآن فيكون التبديل من حيث المعنى أي حرّفوه، و غيّروه في تفسيره و تأويله، أعني: حملوه على خلاف ما هو به، فمعنى قولهم عليهم السّلام (كذا نزلت) أنّ المراد به ذلك، لا أنّها نزلت مع هذه الزيادة فى لفظها، فحذف منها ذلك اللفظ.

و ممّا يدلّ على هذا ما رواه في الكافي بإسناده عن أبي جعفر عليه السّلام أنه كتب في رسالته إلى سعد الخير: «و كان من نبذهم الكتاب أن أقاموا حروفه و حرّفوا حدوده، فهم يروونه ولا يرعونه، والجهّال يعجبهم حفظهم للرواية، والعلماء يحزنهم تركهم للرعاية الحديث.

وما روته العامّة: أنّ عليّاً عليه السّلام كتب في مصحفه الناسخ والمنسوخ.

و معلوم أنّ الحكم بالنسخ لا يكون إلا من قبيل التفسير والبيان ولا يكون جزءاً من القرآن، فيحتمل أن يكون بعض المحذوفات أيضاً كذلك؛ (1)

بعید نیست که همچنین گفته شود برخی محذوفات به مانند تفسیر و بیان است نه بخش های قرآن بنابراین دگرگونی قرآن معنوی خواهد بود یعنی تفسیر و تأویل قرآن را تحریف کرده و دگرگون ساختند به دیگر سخن قرآن را بر خلاف آن چه بوده تفسیر کرده اند پس سخن ائمه علیهم السلام که می فرمایند: «کذا نزلت» به معنای تأویل و تفسیر خواهد بود، نه افزایش و کاهش لفظ و آن چه این سخن را تأیید می کند روایت کافی از ابوجعفر امام باقر علیه السلام است که ایشان در نامه ای به سعد الخیر فرموده اند: «آنان قرآن را پشت سر انداخته اند ایشان تنها به حروف و الفاظ آن بسنده کرده و از معانی و آموزه های راستینش

ص: 106

دست شسته و تحریف نموده.اند قرآن را خوانده بی آن که حقوق و حدود آن را مراعات کنند. کوته بینان و نادانان از قرآن خوانی ظاهریشان شگفت زده و دل خوش اند اما دانایان و دور اندیشان از پایمال شدن حقیقت قرآن اندوهناك و دل آزرده اند».

در روایات عامه نیز آمده است علی علیه السلام در مصحف خویش ناسخ و منسوخ را آشکار کرده بود.

آشکار است که بیان ناسخ و منسوخ همانند تفسیر و بیان قرآن بوده نه بخشی از آن بنابراین احتمال دارد برخی از قلم افتاده ها از این دست باشد.

این احتمال را مرحوم خویی نیز پذیرفته است. (1)

ابو عبدالله زنجانی نیز در این باره می نویسد:

و يظهر من بعض الروايات أنّ علياً أمير المؤمنين عليه السّلام كتب القرآن، و قدّم المنسوخ والناسخ. خرّج ابن أشته في المصاحف عن ابن سيرين: أنّ عليّاً عليه السّلام كتب في مصحفه الناسخ والمنسوخ وإن ابن سيرين قال: تطلبت ذلك وكتبت فيه إلى المدينة، فلم أقدر عليه. وقال ابن حجر قد ورد عن على عليه السّلام أنّه جمع القرآن على ترتيب النزول عقب موت النبي صلّى الله عليه وآله وسلّم. وخرّجه ابن أبي داود.

و في شرح الكافي عن كتاب سليم بن قيس الهلالي: أنّ أميرالمؤمنين عليه السلام بعد وفات رسول الله صلّى الله عليه و آله و سلّم لزم بيته وأقبل على القرآن يجمعه و يؤلّفه، فلم يخرج من بيته حتّى جمعه كلّه، و كتب على تنزيله الناسخ والمنسوخ منه والمحكم والمتشابه، والوعد والوعيد وكان ثمانية عشر ألف آية. إنتهى.

ذكر الشيخ الإمام محمد بن محمد بن النعمان المفيد في كتاب الإرشاد والرسالة السرويّة: إنّ عليّاً قدّم في مصحفه المنسوخ على الناسخ وكتب فيه تأويل بعض الآيات وتفسيرها بالتفصيل.

يقول الشهرستاني في مقدمة تفسيره: كان الصحابة - رضي الله تعالى عنهم - متفقين على أن علم القرآن مخصوص لأهل البيت عليهم السّلام، إذ كانوا يسألون علىّ بن أبي طالب هل خصصتم أهل

ص: 107

البيت دوننا بشيء سوى القرآن؟ فاستثناء القرآن بالتخصيص، دليل على إجماعهم بأن القرآن و علمه و تنزيله، و تأويله مخصوص بهم؛ (1)

از پاره ای روایات آشکار می گردد که امیرالمؤمنین علیه السلام قرآن را به ترتیب نزول نگاشته و ناسخ و منسوخ را نمایانده است. ابن اشته در مصاحف از ابن سیرین چنین نقل کرده است که على علیه السلام در مصحف خود ناسخ و منسوخ را نوشته بود ابن سیرین می گوید بسیار به دنبال آن [مصحف علی] گشته و در مدینه پی جوی آن شدم اما آن را نیافتم ابن حجر می گوید: روایت شده که پس از رحلت پیامبر صلى الله عليه وآله على علیه السلام قرآن را به ترتیب نزول گرد آورد این خبر را ابن داوود روایت کرده است در شرح کتاب کافی از سلیم بن قیس هلالی چنین نقل شده که پس از وفات پیامبر صلی الله علیه وآله وسلّم على عليه السلام خانه نشینی را برگزید و به گرد آوری و تألیف قرآن روی آورد او از خانه بیرون نیامد تا همه قرآن را جمع کرد و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابهش را نگاشت.

شیخ مفید در کتاب ارشاد و رساله سرویه چنین گفته است علی علیه السلام منسوخ را بر ناسخ پیش انداخته بود و تأویل و تفسیر برخی آیات را به تفصیل نگاشت.

شهرستانی در پیشگفتار تفسیرش گفته است: صحابه رضوان الله عليهم با هم همراه اند که دانش قرآن مخصوص اهل البيت عليهم السلام است زیرا ایشان از علی علیه السلام می پرسیدند: آیا جز در قرآن در چیز دیگری نیز اهل بيت عليهم السلام مخصوص گردیده اند؟ پس استثناء قرآن در اختصاص به اهل بیت گواه اجماع صحابه بر اختصاص قرآن و علمش و تنزيل و تأویلش به اهل بیت علیهم السلام است.

برخی بزرگان اهل سنت گفته اند: قرآن علی علیه السلام دانش فراوانی را در بر داشته است (2) بلکه خود امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده اند:

إنّه أحضر الكتاب كمّلاً مشتملاً على التأويل والتنزيل والمحكم والمتشابه والناسخ والمنسوخ لم يسقط منه حرف؛ (3)

ص: 108

کتاب کاملی را آوردم که تأویل و تنزیل محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ در برگرفته است، آن که حرفی از آن افتاده باشد.

مشهور گشته است که قرآن،ایشان در برگیرنده همه نیازهای انسان حتی بیان ديه يك خراش كوچك بوده که این احتمال سوم را تأیید می کند. (1)

همانا در تورات و انجیل تحریف روی داده است. از سویی روایاتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به جای مانده که ایشان فرموده اند:

﴿یَکُونُ فِی هَذِهِ اَلْأُمَّهِ کُلُّ مَا کَانَ فِی اَلْأُمَمِ اَلسَّالِفَهِ ﴾ (1)

هر آن چه در امت های پیشین روی داده در این امت نیز روی خواهد داد.

شیخ حرّ عاملی پس از نقل این روایات از محدّثان بزرگی همچون کلینی و صدوق می گوید:

والأحاديث في ذلك كثيرة متواترة بين الشيعة والعام؛ (2)

در این باره از شیعه و سنی روایات فراوان و متواتری نقل شده است.

مرحوم طباطبایی می گوید:

وهي متضافرة أو متواترة؛ (3)

این روایات متضافر یا متواترند.

از تشبیه این امت با امت های پیشین چنین بر می آید که قرآن نیز به تحریف دچار خواهد شد. چنان که تورات و انجیل به این سرانجام مبتلا شدند این سخن قرآن موجود را با تردید مواجه می کند. مرحوم خویی پاسخ هایی به این شبهه داده است که اینک ما چکیده ای از آن ها را به میان گذارده و به داوری می نشینیم.

یکم: ابتدا ایشان می فرمایند:

إنّ الروايات المشار إليها أخبار آحاد لا تفيد علماً ولا عملاً، و دعوى التواتر فيها جزافية لا دليل عليها، ولم يذكر من هذه الروايات شيء في الكتب الأربعة؛ (4)

این روایات خبر واحدند و هیچ گونه علم و عملی را در پی ندارند و ادعای تواتر سخنی بیهوده و بی دلیل است و هیچ یك از این روایات در کتب اربعه نیامده است.

در جواب مرحوم خویی می گوییم انکار تواتر احادیث این شبهه را از بین نمی برد. اما آن جا که ایشان می گوید: «لم یذکر...» نیز پذیرفتنی نیست چرا که برخی از این روایات را صدوق در من لایحضره الفقيه آورده است. در باب «فرض الصلاة» از همین کتاب آمده که پیامبر صلى الله علیه وآله فرمود:

ص: 110

﴿یَکُونُ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ کُلُّ مَا کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَالْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ﴾؛ (1)

هر آن چه در بنی اسرائیل روی داده نعل به نعل و بی کم و کاست در این امت روی می دهد.

دوم: ایشان در جواب دوم می گویند اگر تواتر این روایات و درستی دلالتشان را پذیرا شویم نمی توان بر پایه این روایات ثابت کرد که این تحریف در گذشته روی داده است بلکه شاید این افزایش و کاهش قرآن در آینده واقع شود».

می گوییم: جایز شمردن تحریف چه در گذشته و چه در آینده با ادله مستحکم و استوار پیشگفته ناسازگار است به ویژه آن که خداوند سبحان وعده داده و حفظ آن را تا قیامت گردن گرفته است.

سوم: جواب سوم را این گونه طرح کرده اند: «همانندی و مشابهت امت ها به معنای یکسانی در همه رویدادها نیست بلکه مراد آن است که تنها در برخی موارد همسانند».

می گوییم: در پاسخگویی از این شبهه مرحوم طباطبایی (2) نیز تنها به این پاسخ بسنده کرده است و به نظر سخن درستی است چرا که بسیاری از حوادث امت های گذشته در این امت روی نداده اند، بلکه برخی از آن ها هرگز روی نخواهد داد.

ص: 111

تاکنون سخن ما پیرامون احادیثی بود که در کتب روایی شیعه آمده و ظاهرشان تحریف به معنای کاهش و از میان رفتن بخشی از قرآن نازل شده بر پیامبر صلی الله علیه وآله بود.

اکنون سزاوار است تا به بررسی کتب در بردارنده این روایات و راویان چنین احادیثی پرداخته تا میزان درستی پذیرش و دست آویز قرار دادن آن ها بر ما آشکار گردد.

پیش از آغاز بحث، آگاهی بر برخی امور بایسته است:

ما در نگاشته های اندیشمندان شیعه کتابی را نخواهیم یافت که از همه احادیث آن به درستی و صحت یاد شده باشد و فقیهان و محدثان نیز در برابر آن سر تسلیم فرود آورده باشند. از این رو می بینیم برخی احادیث شیعه حتی آن هایی که در کتب اربعه آمده اند - کتب اربعه ای که استنباط احکام شرعی بر محور آن ها می چرخد - مورد نقد علمای رجالی و پیشوایان جرح و تعدیل قرار گرفته و می گیرد. پس از بررسی خبری که تمامی ویژگی های صحت را داشته و شرایط قبولش فراهم آید آن روایت پذیرفته شده و آن روایتی که چنین رتبه ای را احراز نکند کنار نهاده می شود حال تفاوتی نمی کند که گردآورنده آن چه کسی بوده و یا در چه کتابی آمده باشد.

ما بر گفته خود گواهی همچون کتاب کافی می آوریم که بی گمان یکی از مهمترین کتب اربعه و اطمینان آورترین آن هاست کتابی که اندیشمندان و فقها آن را ستوده و به دیده احترام و بزرگی به آن نگریسته اند اما با این ویژگی ها اندیشمندان شیعه در برابر چنین کتابی که احادیثش به 16199 می رسد روایاتش را بر پنج دسته تقسیم کرده اند که می بینیم آن دسته ای که شمار بیشتری دارد احادیث ضعیف است برای دریافت این سخن کافی است تا به کتاب مرآة العقول في شرح الكافي مرحوم مجلسی رجوع کرد این،کتاب شرح کافی بر پایه نگاه به سند احادیث است ایشان در این کتاب بر اساس روش های مدون شده برای شناسایی روایات درست از نادرست احادیث را بررسی کرده و صحیح ضعیف موثق و مرسل آن ها را آشکار ساخته است.

این نمونه گواهی است بر این که امامیه تمامی احادیث کافی را صادر شده از پیامبر و ائمه عليهم السلام نمی داند البته ناگفته نماند که گروهی اندک شمار همه احادیث این کتاب را صحیح می شمارند. محقق بزرگ شیخ انصاری در این باره می گوید:

فقد ذهب شرذمة من متأخري الأخباريين - فيما نسب إليهم - إلى كونها قطعية الصدور؛

گروه کم شماری از اخباریان متأخر - آن چنان که به ایشان نسبت داده اند - به قطعی الصدور بودن کافی باور دارند.

وی در ادامه می نویسد:

ص: 114

و هذا قول لا فائدة في بيانه والجواب عنه إلاّ التحرّز عن حصول هذا الوهم لغيرهم كما حصل لهم، وإلا فمدّعي القطع لا يلزم بذكر ضعف مبنى قطعه، وقد كتبنا في سالف الزمان في ردّ هذا القول رسالة تعرّضنا فيها لجميع ما ذكروه، وبيان ضعفها بحسب ما أدّى إليه فهمي القاصر؛ (1)

این دیدگاه و پاسخ دادن به آن سودی در پی ندارد جز آن که شاید جلوگیری از توهم گروهی دیگر گردد چرا که شخص مدعی قطع با برشمردن سستی پایه های قطعش از این ادعا باز نمی گردد. در گذشته رساله ای در رد این قول نگاشتیم و ادله ایشان را بازگفته و تا آن جا که فهم کوتاه ما می رسید سستی دلیل های آنان را آشکار ساختیم.

استاد و جدّ ما شیخ مامقانی در این باره می گوید:

و ما زعمه بعضهم من كون أخبارها كلا مقطوعة الصدور - إستناداً إلى شهادات سطرها في مقدمات الحدائق - لا وجه له كما أوضحناه في محلّه؛ (2)

گمان برخی از ایشان بر قطعی الصدور بودن روایات کتب اربعه بر پایه شهاداتی که در مقدمه حدائق نگاشته شده نادرست است چنان که ما در جایگاه خودش آشکار ساخته ایم.

مرحوم خویی از این دو فرد پیروی کرده، آن جا که گفته است:

ذهب جماعة من المحدّثين إلى أنّ روايات الكتب الأربعة قطعية الصدور و هذا القول باطل من أصله، إذ كيف يمكن دعوى القطع بصدور رواية رواها واحد عن واحد، ولاسيما أنّ في رواة الكتب الأربعة من هو معروف بالكذب والوضع على ما ستقف عليه قريباً و في موارده إن شاء الله تعالى؛ (3)

برخی محدثان بر این باورند که کتب اربعه قطعى الصدورند که این سخن از اساس باطل است زیرا چگونه ممکن خواهد بود روایتی را که کسی از کس دیگری نقل نموده قطعی الصدور دانست؟ به ویژه آن که در میان راویان کتب اربعه کسانی هستند که به دروغ گویی و جعل معروف گشته اند چنان که إن شاء الله به زودی و در جای خود به آن پی خواهیم برد. پیش از این افراد مرحوم سید مجاهد طباطبایی است که پس از سخنی طولانی می نویسد:

ص: 115

و بالجملة: دعوى قطعيّة ما في الكتب الأربعة مما لا ريب في فسادها؛ (1)

همه سخن آن که ادعای قطعی بودن هر آن چه در کتب اربعه آمده، از سخنانی است که هیچ تردیدی در نادرستیش نیست.

این فرازها و مانندهایش آشکارا قطعی الصدور نبودن احادیث کتب اربعه را گواهی می دهند.

مرحوم محدّث بحرانی درباره تاریخ دسته بندی احادیث از گروهی چنین نقل کرده است:

إِنّ أوّل من نوّع الأخبار هو العلامة أو شيخه ابن طاووس - رحمهما الله - و أما المتقدّمون، فكانوا يأخذون بجميع الأخبار المدوّنة في الكتب الأربعة و غيرها من الأصول معتقدين بصحتها أجمع. و هذا مما دعا إلى الخلاف بين الأخباريين والمجتهدين؛ (2)

نخستین کسی که اخبار را بر اساس سند آن ها دسته بندی کرد مرحوم علامه و یا استادشان ابن طاووس بوده است اما پیشینیان هر آن چه در کتب اربعه و دیگر [اصول] آمده بود را معتبر شمرده و بر این باور بودند که همه این کتب صحیح می.باشد و این پیشینه ناسازگاری میان اخباریان و مجتهدان را در پی داشته است.

پیش از این سخنی از مرحوم محدث نوری گذشت که از این دسته بندی با عنوان و شیوه ای جدید یاد کرده بود.

این دو محدث و دیگران گمان برده اند که این دسته بندی تنها کار متأخران بوده و گذشتگان از اصحاب به درستی تمامی احادیث (اصول چهارصدگانه) که روایات کتب اربعه نیز از آن ها برگرفته شده باورمند بوده اند.

لیکن به ظاهر این دیدگاه پایه استواری ندارد در این باره استاد و جد ما چنین پاسخ گفته است:

و قد زعم القاصرون من الأخباريين إختصاص هذا الإصطلاح بالمتأخرين الذين أوّلهم العلامة رحمه الله على ما حكاه جمع منهم الشيخ البهائي رحمه الله في مشرق الشمسين، أو ابن طاووس كما حكاه بعضهم، فأطالوا التشنيع عليهم بأنّه اجتهاد منهم و بدعة... ولكن الخبير المتدبّر يرى أنّ ذلك جهل منهم وعناد لوجود أصل الإصطلاح عند القدماء، ألا ترى إلى قولهم: لفلان كتاب

ص: 116

صحيح، و قولهم أجمعت العصابة على تصحيح ما يصح عن فلان، وقول الصدوق رحمه الله: كل ما صححه شيخي فهو عندي صحيح، و قولهم: فلان ضعيف و ضعيف الحديث، و نحو ذلك.

فالصادر من المتأخّرين تغيير الإصطلاح إلى ما هو أضبط و أنفع، تسهيلاً للضبط، و تمييزاً لما هو المعتبر منها عن غيره؛ (1)

برخی از کوته بینان اخباری این دسته بندی را تنها مختص پسینیان دانسته اند که به گفته برخی همچون شیخ بهایی رحمه الله در کتاب مشرق الشمسين نخستینشان علامه بوده یا آن چنان که برخی دیگر بیان کرده اند آغازگر این امر ابن طاووس بوده است. پس ایشان را مورد شماتت قرار داده و آن ها را به بدعت متهم ساخته اند لیکن آگاه دور اندیش درمی یابد که این سخنان از روی نادانی و ستیز بوده است چرا که ریشه این دسته بندی از گذشتگان رسیده است آیا نمی نگری در سخن ایشان که می گفتند فلانی دارای کتابی صحیح است و یا اصحاب بر درستی هر آن چه فلانی درست دانسته اجماع کرده اند؟ یا سخن صدوق رحمه الله که می گوید هر آن چه استاد من صحیح شمرده نزد من نیز صحیح است. یا سخنشان که می:گویند فلانی ضعیف الحدیث است و مواردی از این قبیل،بنابراین آن چه که متأخران رفتار کرده اند دگرگون کردن اصطلاحات به واژگانی سودمندتر و دقیق تر بوده تا نگهداری آن ها آسان تر شده و درست از نادرست تمیز داده شود.

اما سخن محدث بحرانی که می گفت اما پیشینیان هر آن چه در کتب اربعه و دیگر اصول آمده بود را معتبر شمرده اند صحیح نیست چرا که در موارد بسیاری شیخ مفید و شیخ صدوق، در پاره ای از احادیث شیخ کلینی خدشه وارد کرده و یا شیخ طوسی برخی احادیث صدوق و کلینی را نپذیرفته است. (2) بنابراین هنگامی که خود اصحاب کتب اربعه چنین سخنانی داشته و از درستی و نادرستی برخی روایات سخن گفته اند پس چگونه می توان به متأخران که نوآوران عرصه دسته بندی احادیث بوده و سند روایات را در تمامی کتب به دقت بازبینی کرده اند خرده گرفته و نکوهش کرد؟

سخن در این باره بسیار گسترده است که ما در این جا به همین مقدار بسنده کرده و جویندگان بیش از این را به کتب درایه و رجال واگذار می کنیم.

ص: 117

چکیده سخن: همانا از دیدگاه محققان امامیه صِرف بودن هر حدیثی در هر کتابی از کتب شیعه، موجب اعتبار و باور به درستیش نمی گردد زیرا در میان ایشان هرگز نمی توان شخصی را یافت که تمام درون مایه کتابش را درست شمارد به گونه ای که بیننده از بررسی سند احادیث و جستجوی راویان آن ها و آن چه درباره ایشان جرح و تعدیل شده است بی نیاز گردد.

اما اهل سنت چنین نبوده و شیوه دیگری برگزیده اند اینان کتبی دارند که از آن ها به «صحاح» یاد می کنند و نزد بیشترشان مهمترین این کتب صحیح بخاری است. به باور جمهور اهل سنت هر آن چه در این کتاب آمده مقرون به صحت می باشد آنان در کتب رجالیشان گفته اند:

من خرّج له في الصحيح فقد جاز القنطرة؛ (1)

هر که در صحیح بخاری] از او روایتی آمده از پل گذشته و مورد اعتماد خواهد بود.

آن چنان که برخی اصحاب صحاح سته و اصحاب برخی «مسانید» به این صحت ملتزم گردیده اند.

﴿إنَّا أهلُ بَیتٍ صادِقُون لانَخلُو مِن کَذّابٍ یَکذِبُ علینا فیُسقِطُ صِدقَنا بِکَذِبِه﴾؛ (1)

همانا ما اهل بیت راستگوییم اما در برابر ما دروغگویانی هستند که بر ما دروغ بسته و سخنان درست ما را با دروغ های خود از بین می برند.

همچنین می فرمایند:

﴿لا تَقْبَلوا عَلَیْنا حَدِیثاً إلاّ مَا وَافَقَ القُرْآنَ والسُّنَّهَ أوْ تَجِدُونَ مَعَهُ شَاهِداً مِنْ أحَادیثِنَا المُتَقَدِّمَهِ﴾ (2)

فإن المغيرة بن سعيد لعنه الله دسّ في كتب أصحاب أبي أحاديث لم يحدث بها أبي

احادیث ما را نپذیرید جز آنانی که با قرآن و سنت سازگار بوده و یا به همراه آن حدیث گواهی از روایات گذشته ما بیابید. همانا مغيرة بن سعید - که خداوند او را از رحمتش دور گرداند - در کتب یاران پدرم احادیثی را جای داده است که پدرم آن ها را روایت نکرده است.

از این رو ائمه عليهم السلام، كتاب و سنت را تراز احادیثشان قرار داده اند تا روایات ایشان را بر آن دو عرضه کرده و آن چه موافق بود برگرفته و ناسازگار را رها سازند.

بنابراین سخن ما این است که احتمال جای دادن احادیث ساختگی و دروغ حجیّت همه روایات را با چالش روبرو کرده و از اعتماد به آن ها جلوگیری می کند مگر آن که از سند درستی برخوردار باشند. البته ناگفته نماند صحت سند و عدالت راویان آن تنها احتمال تعمّد ایشان در دروغگویی را از بین می برد اما احتمال جای دادن احادیثی از سوی دیگران در کتب روایی ایشان همچنان پا بر جا می ماند». (3)

در پایان می گوییم: نتیجه این مباحث طولانی و جستجوهای موشکافانه در کتب امامیه رسیدن به دیدگاه معروف و مشهور امامیه یعنی تحریف نیافتن قرآن کریم.است همانا دیدگاه بزرگان این مذهب از بیش از هزار سال تاکنون بر این بوده به طوری که یا به آن تصریح کرده یا در این باره کتاب نگاشته و یا روایات منافی این دیدگاه را تأویل کرده اند بلکه می توان گفت هر يك از امامیه که کتابی نگاشته، ولی به بحث تحریف نپرداخته چرا که عدم تحریف را مسلّم انگاشته است.

بررسی سخن شیخ صدوق در عدم تحریف

ص: 120

یکی از مهمترین سخنان در این باب - چه از نظر گفتار و چه از نظر گوینده - سخن شیخ صدوق است که در فصل یکم.گذشت نکات زیر درستی سخن ما را نمایان می کند:

یکم: نزدیکی ایشان به زمان ائمه علیهم السلام و اصحابشان ما را به این نکته می رساند که اگر چنان چه ائمه علیهم السلام و شاگردانشان به تحریف باورداشتند ایشان چنین سخنی نمی گفت.

دوم: ایشان از عالمان محدث بلکه رئیس محدثان است بنابراین اگر احادیث ظاهر در تحریف نزد شیعیان مقبول بود هیچ گاه این گونه سخن نمی گفت.

سوم: این سخن آشکار و قاطع ایشان در یکی از رساله های اعتقادی ایشان آمده که بر پایه ادله ای استوار از کتاب و سنت نگاشته است، در حالی که وی در کتب حدیثی خود مانند ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، برخی اخبار تحریف را روایت می کند.

چهارم: بزرگان پس از او در این دیدگاه وی را همراهی کرده اند به ویژه شیخ مفید که شرحی بر عقائد صدوق نگاشته و در بسیاری از مسائل با او به مخالفت برخاسته است.

نام بردن از برخی بزرگان موافق با صدوق

چگونه دیدگاه تحریف به شیعه نسبت داده می شود در حالی که عالمان شیعه در مخالفت با آن ادعای اجماع کرده اند؟ عالمانی هم چون:

شریف رضی (م 406)، شیخ مفید (م 413)، شريف مرتضى (م 436) شیخ طوسى (م 460)، أبو على طبرسی (م 548) ابن شهر آشوب (م (558) ابن إدريس حلّى (م 598)، علامه حلّى (م 726)، زين الدين بیاضی (م 877)، محقق کرکی (م 940)، شیخ فتح الله کاشانی (م 988) شيخ بهاء الدين عاملی (م 1030)، علّامة تونى (م 1071)، فاضل جواد از اعلام قرن یازدهم) سید نور الله شوشتری (م 1019)، فیض کاشانی، شیخ حر عاملی (م 1104) شیخ محمد باقر مجلسی (م 1111) سید علی خان مدنی (م 1118)، سید موسوی خوانساری (م 1157) سید بحر العلوم (م 1212)، شيخ كاشف الغطاء (م 1228)، سيد أعرجى کاظمی شارح وافيه) (م 1228) سید محمد طباطبائی (م 1242) كرباسي صاحب إشارات) (م 1262)، سید حسین تبریزی (م 1299) سید مهدى صاحب منهاج الشريعة في الرد على ابن تيمية (م 1300). از متأخران نیز عالمان زیر همین دیدگاه را پذیرفته اند:

محقق تبريزى (صاحب أوثق الوسائل في شرح الرسائل)، سید محمد حسین شهرستانى (صاحب رسالة في حفظ الكتاب الشريف عن شبهة القول بالتحريف) شيخ محمد نهاوندی خراسانی، شیخ محمد حسن

ص: 121

آشتیانی صاحب حاشية الرسائل شيخ محمود بن أبى القاسم (صاحب كشف الإرتياب في عدم تحريف الكتاب) سید محمد شهشهانی (صاحب العروة الوثقى)، شيخ محمد حسن مامقانی (صاحب بشری الوصول)، شیخ عبد الله مامقانی (صاحب) تنقیح المقال شيخ أبو الحسن خنيزى (صاحب الدعوة الإسلامية إلى وحدة أهل السنة والإمامية شيخ محمدجواد بلاغى صاحب آلاء الرحمن في تفسير القرآن)، شيخ محمد حسين كاشف الغطاء (صاحب أصل الشيعة و أصولها شيخ عبد الحسين رشتی نجفی صاحب كشف الإشتباه في الرد على موسى جار الله سید محسن أمين عاملى صاحب نقض الوشيعة في الرد على موسى جار الله) سيد عبد الحسين شرف الدين (صاحب أجوبة مسائل جار الله) شيخ عبد الحسين أمينى (صاحب الغدير)، شیخ آقا بزرگ طهرانی (صاحب تفنيد قول العوام) سيد هبة الدین شهرستانی (صاحب تنزيه التنزيل)، سيد محمد هادی میلانی (در فتوایی) شیخ محمد علی اردوبادی غروى (صاحب بحوث في علوم القرآن)، شيخ أبو الحسن شعرانى (صاحب الحاشية على الوافي)، شيخ محمد رضا مظفر (صاحب عقائد الإمامية) سيد محمد حسین طباطبائی (صاحب الميزان في تفسير القرآن)، سید روح الله خمینی چنان که در (تهذیب الأصول) آورده است و سيد أبو القاسم خوئى (صاحب البيان في تفسير القرآن) و بسیاری از عالمان دیگر.

دسته ای دیگر تنها به روایت اخبار تحریف پرداخته اند اما دلیلی برای نسبت دادن دیدگاه تحریف به ایشان نیست. در رأس این گروه مرحوم کلینی جای دارد البته اگر نگوییم که در دسته نخست جای می گیرد.

دسته دیگر کسانی هستند که به همراه نقل این اخبار از باورشان به درون مایه این روایات پرده برمی دارند در رأس این گروه شیخ علی بن ابراهیم قمی جای می گیرد البته با این شرط که این نسبت به ایشان درست باشد.

با این دسته بندی آشکار می گردد که دیدگاه تحریف را جز به محدثان دسته سوم نمی توان نسبت داد از میان اصولیان نیز تنها شیخ احمد نراقی با این دسته همراهی کرده است.

این فشرده ای بود از آن چه ما بدان دست یافته و باورمندیم حال در ادامه آن را به تفصیل برای و برهانی ارائه خواهیم کرد:

امام علیه السلام فراگیر گشته و خاص و عام از او بهره جسته آثار و نوشته های او در گذر زمان باقی مانده و بهره مندی فقهای بزرگ از فقه و حدیثش فراگیر گردیده است. (1)

وی در راه جویایی علم و گسترش آن به سرزمین های دور و نزديك همچون خراسان، ماوراء النهرين عراق و حجاز رهسپار گردیده و نزديك به سیصد جلد کتاب تألیف نموده است.

معنای سخن ایشان که می گوید: «قرآنی که خداوند بر پیامبرش نازل کرده» یعنی هر آن چه که خداوند متعال به عنوان قرآن به ایشان فرود آورده همانی است که در میان دو جلد جای گرفته است، نه آن چه در میان دو جلد قرار گرفته بخشی از قرآن است و آن همانی است که در دست مردم بوده و چیزی از آن کم نگردیده است بنابراین قرآن نزد شیعه و دیگر مردم یکی است، جز آن که قرآن نزد امام زمان علیه السلام - همانی که امیرالمؤمنین گرد آورده اند - دانش فراوانی را در بر می گیرد.

سپس می گوید:

من نسب إلينا أنّا نقول أنّه أكثر من ذلك، فهو كاذب؛ (1)

هر که بگوید ما به بیش از این باور داریم بر ما دروغ بسته است.

از این سخن آشکار می شود نسبت «بر ما در کلام وی یعنی طائفه شیعه و آن چه برخی نویسندگان معاصر اهل سنت درباره آن زبان گشوده اند - چه آن ها که با بذل همت مأجورند و چه آن ها که قاصر بوده اند - سخن تازه ای نبوده و دروغی بیش نیست بنابراین چنین نسبتی به شیعه خواه نسبت دهنده خود شیعه باشد یا نه حرام خواهد بود.

سپس می گوید:

و ما روي من ثواب قراءة كلّ سورة من القرآن و ثواب من ختم القرآن كله، وجواز قراءة سورتين في ركعة والنهي عن القرآن بين سورتين في ركعة فريضة تصديق لما قلناه في أمر القرآن، و أن مَبْلَغه ما في أيدي الناس وكذلك ما روي من النهي عن قراءة القرآن كله في ليلة واحدة، و أنّه لا يجوز أن يختم القرآن في أقل من ثلاثة أيّام تصديق لما قلناه أيضاً بل نقول أنه قد نزل من الوحي الذي ليس من القرآن ما لو جمع إلى القرآن لكان مبلغه مقدار سبعة عشر ألف آية... و مثل هذا كثير، كله وحي ليس بقرآن. ولو كان قرآناً لكان مقروناً به و موصلاً إليه غير مفصول عنه كما كان أمير المؤمنين عليه الصلاة والسلام جمعه فلما جاء به قال: هذا كتاب ربّكم كما أنزل على نبيكم، لم يزد فيه حرف، و لم ينقص منه حرف فقالوا: لا حاجة لنا فيه، عندنا مثل الذي

عندك، فانصرف، و هو يقول: ﴿فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَليلاً فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ﴾ (2) (3)

ص: 125

گواه ما بر این گفتار روایاتی است که بر خواندن هر سوره ای از قرآن یا ختم کل قرآن وعده پاداش می دهد یا آن دسته روایاتی که قرائت دو سوره در يك ركعت از نماز مستحبی را جایز شمرده، ولی در نماز واجب روا نمی دارد یا آن دسته روایاتی که از قرائت كلّ قرآن در يك شب باز داشته و آن را در کمتر از سه روز روا نمی دارد.

بلکه می گوییم: به راستی برخی کلمات وحیانی دیگر که جزء قرآن نیستند [احادیث قدسی] چنان چه به قرآن افزوده شدند آیات قرآن به هفده هزار آیه می رسید همه این ها در عین وحیانی بودن قرآن شمرده نمی شوند چرا که اگر قرآن بودند به آن پیوسته و از آن جدایی نداشتند چنان که هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام قرآن را گرد آوری کردند، آن را به میان مردم آورده چنین فرمودند: «این کتاب پروردگارتان است آن چنان که بر پیامبر شما فرود آمده، نه حرفی بدان افزوده شده و نه از آن کم گردیده است» پس مردمان گفتند ما را نیازی به آن نیست آن چه در دست تو است مانندش پیش ما است سپس امیرالمؤمنین از آن ها روی برگردانده و این آیه شریف را بر زبان آوردند پس آن را پشت سر خود انداختند و در برابر آن بهایی ناچیز به دست آوردند و چه بد داد و ستدی انجام دادند».

با این همه ایشان در برخی کتب خود مانند ثواب الأعمال، پاره ای از اخبار ظاهر در تحریف را روایت کرده است بلکه در کتاب من لا یحضره الفقیه یکی از کتب حدیثی چهارگانه نیز که همیشه در مباحث علمی محور بحث ها و سرچشمه استنباط احکام شرعی بوده این روایات را آورده است. وی در مقدمه این کتاب می گوید:

لم أقصد فيه قصد المصنّفين في إيراد جميع ما رووه، بل قصدت إلى إيراد ما أُفتي به، و أحكم بصحته، وأعتقد فيه أنّه حجّة فيما بيني وبين ربّي؛ (1)

من به مانند برخی نگارندگان نمی خواهم هر چه روایت کرده اند را بازگو کنم بلکه تنها آن چه را که خود بدان فتوا داده درستی اش را پذیرفته ام و آن را حجت میان خود و خدا دانم خواهم آورد.

از جمله روایاتی که امامیان آن را پذیرفته ولی براساس آن فتوا نداده اند روایات زیر است که مرحوم صدوق آن را به نقل از سلیمان بن خالد آورده است که می گوید:

ص: 126

قلت لأبي عبد الله عليه السلام في القرآن رجم؟ قال: «نعم»، قلت: كيف؟ قال: «الشيخ والشيخة فارجموهما ألبتة، فإنّهما قضيا الشهوة»؛ (1)

از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا در قرآن سنگسار آمده است؟ فرمود: «آری» پرسیدم چگونه؟ فرمود: «پیر مرد و پیرزن را سنگسار کنید چرا که آن ها شهوت رانی کرده اند».

این روایت را نیز شیخ کلینی و شیخ طوسی از عبد الله بن سنان با سندی صحیح روایت کرده اند چنان که در سطور آینده خواهد آمد -.

این دو خبر دلالت می کند که پیر مرد و پیرزن را حتی در صورت محصن نبودن باید سنگسار کرد، در حالی که کسی از امامیه به آن پایبند نگردیده است صاحب كتاب مباني تكملة المنهاج، از این دو خبر این گونه پاسخ داده است:

ولا شك في أنّهما وردتا مورد التقيّة، فإنّ الأصل في هذا الكلام هو عمر بن الخطاب. فإنّه ادعى أنّ الرجم مذكور في القرآن وقد وردت آية بذلك... و قد تعرّضنا لذلك في كتابنا (البيان) في البحث حول التحريف، و أن القرآن لم يقع فيه تحريف؛ (2)

تردیدی نیست که این دو روایت به هنگام تقیه صادر شده اند چرا که ریشه این سخن عمر بن خطاب است همانا او مدعی بود که چنین رجمی در قرآن آمده و آیه ای به این شکل نازل گشته است... ما این مطلب را در کتاب خود البیان به هنگام سخن از تحریف قرآن و اثبات عدم تحریف بازگو کرده ایم.

بودن این روایت و مانندهایش در کتاب من لا يحضره الفقیه علما را به سختی انداخته است به گونه ای که در برخی کتب همچون کتاب مستمسك العروة (3) آمده است که برخی بزرگان علما معتقد گشته اند که مرحوم صدوق در میانه کتاب خود از آن چه در پیشگفتارش متعهد شده بود بازگشته است اما بر این سخن اشکال شده که اگر چنین بود خود صدوق آن را آشکار می کرد چرا که در غیر این صورت این کار وی مصداق تدلیس شده که از شأن و منزلت وی به دور است. تفصیل این سخن مجال دیگری را می طلبد.

ص: 127

به هر روی سخن شیخ صدوق در کتاب الإعتقادات، با دانستن آن که وی در کتب دیگرش من لا يحضره الفقيه اخبار تحریف را آورده بهترین گواه است بر این که نباید شتابزده سخن یا عقیده ای را به شخص یا گروهی نسبت داد بلکه باید با تحقیق و جستجو به اطمینان و یقین رسید.

همچنان که سخن درهم شکننده و قاطع وی در نفی تحریف قرآن با دانستن آن چه وی از روایات تحریف آورده بهترین دلیل و گواه بر درستی روش بحث ماست که پیش از ورود به شناخت دیدگاه راویان اخبار تحریف برخی مقدمات را آماده و مهیا کردیم و به زودی ارزش و سودمندی این مقدمات، به هنگام سخن از دیدگاه طائفه سوم که در رأسشان مرحوم کلینی است آشکار می گردد.

ایشان در کتاب خلاف به این روایت استدلال کرده،است اما به نظر می رسد این استفاده ایشان در مقام جدل و الزام خصم بوده است چرا که وی پس از آن که به وجوب سنگسار زن زنا کار حکم می کند سخنی از خوارج نقل می کند که آن ها گفته اند: «در شریعت ما سنگسار نیست زیرا در ظاهر قرآن و سنت متواتر چنین چیزی دیده نمی شود». سپس شیخ طوسی در پاسخ می گوید:

دليلنا: إجماع الفرقة... وروي عن عمر أنّه قال: لولا أنّني أخشى أن يقال زاد عمر في القرآن لكتبت آية الرجم في حاشية المصحف؛ (1)

گواه ما اجماع امامیه است... و از عمر روایت شده که گفته است اگر از سخن مردم نمی ترسیدم که بگویند عمر بر قرآن چیزی افزوده است هر آینه آیه رجم را در حاشیه قرآن می نوشتم.

بنابراین آشکار می شود که شیخ طوسی تحریف قرآن را نفی کرده و روایت نمودن ایشان از اخبار تحریف به معنای پذیرش و اعتماد به درون مایه آن ها نیست.

محدّث بحرانی در لؤلؤة البحرین می گوید:

كان فاضلاً، محدّثاً، أخبارياً صلباً؛ (1)

وی فرهیخته ای محدّث و اخباری ای سرسخت است.

خوانساری در روضات الجنات در شرح حال وی چنین گفته است:

و أمره في الفضل والفهم، و النبالة في الفروع والأصول والإحاطة بمراتب المعقول والمنقول، و كثرة التأليف والتصنيف مع جودة التعبير والترصيف، أشهر من أن يخفى في هذه الطائفة على أحد إلى منتهى الأبد؛ (2)

او در فرهیختگی فهم دانایی به اصول و فروع احاطه به مراتب معقول و منقول فراوانی تأليفات و نگاشته ها با زیبایی در تعبیر و به هم پیوستگی پرآوازه تر از آن است که تا ابد بر کسی پنهان ماند.

چنان که برخی فرازهای آن پیش از این گذشت - به تأویل این احادیث برخاسته است. او در کتاب وافی و در پایان بحث می گوید:

وقد استوفينا الكلام في هذا المعنى و فيما يتعلّق بالقرآن في كتابنا الموسوم ب- علم اليقين، فمن أراده فليرجع إليه؛ (1)

ما در کتابی که به علم الیقین نامیده شده به گستردگی در این باره و هر آن چه به قرآن پیوند می خورد بحث کرده ایم پس هر که می خواهد به آن جا رجوع کند.

وی در این کتاب یاد آور می شود آن چه از روایات پرشمار تحریف بر می آید آن است که قرآن کنونی با قرآن نازل یافته ناسازگار است. سپس سخن علی بن ابراهیم و دو روایت کلینی از ابونصر و سالم بن سلمه را آورده و در ادامه می گوید:

أقول: و يرد على هذا كلّه إشكال، و هو أنّه على ذلك التقدير لم يبق لنا إعتماد على شيء من القرآن إذ على هذا يحتمل كلّ آية منه أن يكون محرّفاً و مغيّراً، و يكون على خلاف ما أنزله الله، فلم يبق في القرآن لنا حجّة أصلاً، فينتفي فائدته وفائدة الأمر باتِّباعه، والوصية به، و أيضاً قال الله عزّ وجلّ: ﴿وَإِنَّهُ لَكِتابٌ عَزيزٌ﴾ وأيضاً قال الله عزّ وجلّ: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ﴾، و أيضاً قد استفاض عن النبي والأئمة عليهم السّلام حديث عرض الخبر المروي عنهم عليهم السلام على کتاب الله؛

می گویم: بر دیدگاه تحریف این اشکال وارد است که با پذیرش این دیدگاه جایی برای اعتماد بر چیزی از قرآن نمی ماند زیرا گمان می رود که هر آیه آن تحریف شده و دگرگون باشد و با آن چه خداوند فرستاده ناسازگار است بنابراین قرآن دیگر بر ما حجت نبوده و سود آن تباه و دستور و سفارش به آن بیهوده می گشت همچنین سخن خداوند که می فرماید ﴿وَإِنَّهُ لَكِتابٌ عَزيز...﴾ و دیگر سخن بارى تعالى ﴿انّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ...﴾ و همچنین عرضه روایات متعارض به آن بی معنا خواهند شد.

سپس می گوید:

و يخطر بالبال في دفع هذا الإشكال - والعلم عند الله - أنّ مرادهم عليهم السلام بالتحريف، والتغيير والحذف إنّما هو من حيث المعنى دون اللّفظ. أي: حرّفوه وغيّروه في تفسيره و تأويله،

ص: 132

أي: حملوه على خلاف ما هو عليه في نفس الأمر، فمعنى قولهم عليهم السلام، كذا أُنزلت، أنّ المراد به ذلك لا ما يفهمه الناس من ظاهره و ليس مرادهم أنّها نزلت كذلك في اللفظ، فحذف ذلك إخفاء للحق، وإطفاء لنور الله.

و ممّا يدلّ على هذا ما رواه في الكافي بإسناده عن أبي جعفر عليه السّلام أنه كتب في رسالته إلى سعد الخير: «وكان من نبذهم الكتاب أن أقاموا حروفه و حرّفوا حدوده»؛

آن چه در برچیدن این خرده به ذهن می رسد - البته علم حقیقی نزد خداوند است - آن که مراد ائمه علیهم السلام از تحریف دگرگونی و کاسته شدن ها تنها از حیث معنا است نه واژگان قرآن یعنی تفسیر و تأویل قرآن را تحریف کرده و دگرگون ساختند و به دیگر سخن، قرآن را بر خلاف آن چه بوده تفسیر کرده اند. پس سخن ائمه علیهم السلام که فرمایند: «کذا نزلت» به معنای تأویل و تفسیر خواهد بود نه افزایش و کاهش لفظ که مردم از ظاهر روایت دریابند. مراد ایشان این نیست که در لفظ چنین نازل شده و پس از آن به خاطر پنهان ساختن حق و خاموش کردن نور خدا آن را حذف کرده اند و آن چه این سخن را تأیید می کند روایت کافی از ابو جعفر علیه السلام است که ایشان در نامه ای به سعد الخیر فرمودند: «آنان قرآن را پشت سرانداخته اند ایشان تنها به حروف و الفاظ آن بسنده کرده و از معانی و آموزه های راستینش دست شسته و تحریف نموده اند».

سپس وی از دو روایت پاسخ داده می گوید:

و يزيد ما قلنا تأكيداً: ما رواه علي بن إبراهيم في تفسيره بإسناده عن مولانا الصادق عليه السّلام قال: إنّ رسول الله صلى الله عليه وآله وسلّم قال لعلي عليه السّلام: ﴿اَلْقُرْآنُ خَلْفَ فِرَاشِی فِی اَلصُّحُفِ اَلْحَرِیرِ وَ اَلْقَرَاطِیسِ فَخُذُوهُ وَ اِجْمَعُوا وَ لاَ تُضَیِّعُوهُ کَمَا ضَیَّعَ اَلْیَهُودُ اَلتَّوْرَاهَ﴾

آن چه علی بن ابراهیم از امام صادق علیه السلام روایت کرده سخن ما را بیشتر تأکید می کند. امام صادق علیه السلام می فرماید پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله به علی علیه السلام فرمودند: «قرآن در پس بستر من در میان قطعه ها حریر و کاغذها.است پس آن را گرفته و گرد آوری کنید و آنچنان که یهود تورات را از بین برد قرآن را ضایع نکنید».

وی در ادامه سخن صدوق در کتاب اعتقادات را،آورده آن گاه می گوید:

ص: 133

و أمّا تأويل أهل البيت عليهم السّلام أكثر الآيات القرآنية بفضائلهم و مثالب أعدائهم، فلا إشكال فيه، إذ التأويل لا ينافي التفسير و إرادة معنى لا تضادّ إرادة معنى آخر، و سبب النزول لا يخصص؛ (1)

این که اهل بیت علیهم السلام بیشتر آیات قرآن را به فضائل خود و عیوب دشمنانشان تأویل می برند چالشی به همراه ندارد زیرا تأویل با تفسیر ناسازگار نبوده و اراده يك معنا با اراده معنایی دیگر در تضاد قرار نمی گیرد و اسباب نزول آیات آن ها را مخصوص آن سبب نمی کنند.

او در ادامه روایت کافی از امام صادق علیه السلام را گواه می گیرد و شاید ما فرازهایی از سخنان وی را پس از این بیاوریم.

او از بزرگان محدّث و پرهیزکاران اخباری است.

وى در كتاب إثبات الهداة و وسائل الشیعه برخی روایات تحریف را از کتب اربعه و دیگر کتب روایت می کند؛ لیکن وی - چنان که در فصل دوم سخن ایشان آمد از محدثان نافی تحریف بوده است.

مخالفان ندارد... در زمانه خود پیشوای علم حدیث و دیگر علوم بود و در دار السلطنه اصفهان سِمَت شیخ الاسلامی داشت.

مجلسی در کتاب بحار الانوار از کافی کلینی و دیگران احادیث رهنمون به نقصان قرآن را روایت کرده است، بلکه می توان گفت وی تمامی احادیث تحریف را به تمام معانی اش آورده است. لیکن ما به خوبی می دانیم که کتاب بحار الانوار در عین جلالت و بزرگیش دانشنامه ای است که به منظور گرد آوری همه احادیث روایت شده از اهل بیت علیهم السلام در يك كتاب شکل یافته تا از پراکندگی و از بین رفتنشان پیشگیری گردد از این رو می بینیم رویه وی در این کتاب با کتاب شرح كافى كلينى (مرآة العقول) متفاوت است به طوری که در شرح کافی سند روایات و متون آن ها را با دید علمی بررسی می کند که همه این ها نشان از توانایی گستره علمی و بزرگی جایگاهش در فقه حدیث رجال و دیگر علوم است.

افزون بر آن که وی پس از روایت این اخبار سخن شیخ مفید را که آشکارا تحریف را نفی کرده و قرآن منزل را همان قرآن میان دو جلد و منزّه از هر گونه افزایش و کاهش دانسته بود، نقل کرده است.

ترى الذين ظلموا آل محمّد حقهم - في غَمَراتِ الْمَوْتِ﴾ و مانندهای این آیات بسیار است که ما در جایگاه خود خواهیم آورد. (1)

مرحوم فیض کاشانی در کتاب علم الیقین فرازهای سخن قمی را نقل کرده و بر پایه آن در کتاب الصافي في تفسير القرآن باورمندى به تحریف قرآن را به وی نسبت داده است؛ (2)

لیکن باید گفت که هنگامی این نسبت درست خواهد بود که مراد قمی از فرازی که گفته است «آیات تحریف شده قرآن» حذف و اسقاط لفظی باشد اما اگر مرادش آن چه باشد که فیض کاشانی می گفت که مراد ائمه علیهم السلام از تحریف دگرگونی و کاستی ها تنها از حیث معنا است نه واژگان قرآن یعنی تفسیر و تأویل قرآن را تحریف کرده و دگرگون ساختند و به دیگر سخن، قرآن را بر خلاف آن چه بوده تفسیر کرده اند بنابراین نبایست تحریف به معنای نقصان قرآن را به قمی نسبت داد پس از آن که وی هیچ گاه به آشکاری نگفته است که به درون مایه روایاتی که در تفسیرش آورده باور دارد بلکه احتمال دارد همان معنای فیض کاشانی از تحریف را برگزیده باشد. همچنان که روایت کلینی از نامه امام علیه السلام به سعد الخیر چنین معنایی از تحریف را تأیید می کرد.

افزون برآن در همین کتاب از امام صادق علیه السلام چنین روایت شده است که فرمود:

إنّ رسول الله صلى الله عليه و آله و سلّم قال لعلي عليه السلام: ﴿یَا عَلِیُّ اَلْقُرْآنُ خَلْفَ فِرَاشِی فِی اَلصُّحُفِ وَ اَلْحَرِیرِ وَ اَلْقَرَاطِیسِ فَخُذُوهُ وَ اِجْمَعُوهُ وَ لاَ تُضَیِّعُوهُ کَمَا ضَیَّعَتِ اَلْیَهُودُ اَلتَّوْرَاهَ﴾ (3)

پیامبر اکرم صلی الله عليه وآله به على عليه السلام فرمودند: «ای علی قرآن در پس بستر من در میان قطعه ها و حریرها و کاغذها است پس آن را گرفته و گرد آوری کنید و آن چنان که یهود تورات را از بین برد قرآن را ضایع نکنید».

احتمال تحریف در معنا را سخن شیخ صدوق و اجماع برخی بزرگان امامیه بر عدم تحریف لفظی، مستحکم می کند.

از سویی دیگر تمامی اخبار تفسیر قمی از وی نمی باشد بلکه شمار بسیاری از آن ها از دیگران است استاد ما شیخ آغا بزرگ تهرانی در این باره می گوید:

ص: 137

«قمی در تفسیرش تنها به آن چه از امام صادق علیه السلام روایت نموده اعتماد می کند که بیشتر آن ها را از پدرش ابراهیم بن هاشم از اساتیدش که به شصت نفر میرسند روایت کرده است».

آغا بزرگ تهرانی در ادامه می گوید:

و لخلوّ تفسيره هذا عن روايات سائر الأئمة عليهم السّلام، قد عمد تلميذه الآتي ذكره والراوي لهذا التفسير عنه على إدخال بعض روايات الإمام الباقر عليه السّلام التي أملاها على أبي الجارود في أثناء هذا التفسير...، و ذلك التصرف وقع منه من أوائل سورة آل عمران إلى آخر القرآن؛ (1)

از آن روی که تفسیر وی از روایات دیگر ائمه علیهم السلام تھی بود شاگرد وی - که در باره او پس از این خواهیم گفت - به وارد کردن برخی روایات امام باقر علیه السلام که بر ابو جارود املا کرده بودند روی آورده است... و این دست بردن از ابتدای سوره آل عمران آغاز شده و تا پایان قرآن ادامه یافته است.

این رویداد جهت دیگری است که موجب می گردد تا به اسناد اخبار این تفسیر به دقت نگریسته شود. به ویژه در مسائل اعتقادی مهم همچون مسأله مورد بحث ما، یعنی تحریف قرآن.

دیگران نیز درباره وی مشابه همین دیدگاه را دارند.

این محدث براساس اخبار ظاهر در نقصان قرآن به دیدگاه تحریف گرایش یافته و ادعای تواتر آن اخبار را در میان دانشمندان مطرح کرده است پیش از این سخن وی و پاسخ آن در فصل شبهات گذشت.

پنهان نماند که دیدگاه او بر تحریف قرآن بر پایه اخباری بودن وی استوار است از این رو مرحوم محدث نوری از اعتماد سید جزائری بر تقسیم و دسته بندی اخبار در شرح تهذیب الاحکام شگفت زده شده است بنابراین وقتی اساس اخباری گری باطل گشت هر آن چه بر پایه آن استوار گشته از میان خواهد رفت.

درباره محل دقیق نقص، اگر چه در برخی اخبار به آن اشاره شده است ولی این ها جز گمان های نخواهد بود. در دیگر محل هایی که روایتی در باره آن نیامده نه علم به نقصان وجود دارد و نه گمان بلکه تنها احتمال نقص می رود که در برخی موارد این احتمال نیز به ضعف می گراید.

اما در باره افزایش،قرآن نه علمی هست نه گمانی بلکه شاید بتوان بر افزایش نیافتگی آیه و یا آیاتی به قرآن صحه گذارد اما دگرگونی و جابجایی برخی کلمات قرآن چه خواسته و چه ناخواسته را نمی توان نفی کرد اگر چه اثبات علمی آن نیز ممکن نیست همانند تحریف به معنای ناسازگاری در ترتیب آیات.

گویا آن چه ایشان تحقیق نامیده جمع نمودن میان مقتضای قواعد اصولی و اخبار تحریف می باشد لیکن باید دانست اخباری که بر نقصان غیر معین رهنمون می گردند بسیار اندک اند و روایاتی که بر نقصان معين رهنمون هستند - پس از پذیرش درستی سند و بجا بودن تمسك به ظاهرشان - چیزی جز گمان به ارمغان نمی آورند چنان که ایشان نیز بیان داشته اند و بی تردید در چنین مسأله ای گمان ما را از حق بی نیاز نخواهد کرد در این هنگام چیزی جز احتمال باقی نمی ماند که آن هم با بودن ادله نفی تحریف از بین خواهد رفت و اگر ادلّه نیز پذیرفتنی نبود اصالة العدم چنین احتمالی را از میان خواهد برد.

المعارف و الأحکام که به مانند بحار الانوار احادیث را گرد آوری کرده و صاحب بسیاری کتب دیگر در تفسیر، حدیث، فقه، اصول و دیگر علوم.

علت آن که وی در گروه دوم جای گرفته سخن وی در کتاب مصابيح الأنوار است. مشاهده می شود که وی در تفسیر،خود آیاتی که بر نفی تحریف استدلال شده است را به گونه ای دیگر تفسیر می کند و در کتاب حق اليقين في معرفة اصول الدین در مباحث پیرامون قرآن و وجوه اعجازش، هیچ اشاره ای به نفی تحریف نمی کند.

سخن وی در مصابيح الأنوار چنین است:

ما رويناه عن ثقة الإسلام في الكافي والعياشي في تفسيره بإسنادهما عن أبي جعفر عليه السلام قال: ﴿نَزَلَ القُرآنُ عَلى أربَعَةِ أرباعٍ: رُبعٌ فينا، و رُبعٌ في عَدُوِّنا، و رُبعٌ في فرائِضَ وأحكامٍ﴾. وزاد العياشي: «و لنا كرائم القرآن».

بيان: هذا الحديث الشريف، فيه مخالفة لما اشتهر بين الأصحاب، و صرّحوا به من أنّ الآيات التي يستنبط منها الأحكام الشرعيّة خمسمائة آية تقريباً.

ولما ذهب إليه أكثر القرّاء من أنّ سور القرآن بأسرها مائة و أربعة عشر سورة، و إلى أنّ آياته ستة آلاف و ستمائة وستة و ستون، آية و إلى أنّ كلماته سبع و سبعون ألف و أربعمائة و سبع و ثلاثون كلمة، و إلى أنّ حروفه ثلاثمائة ألف و اثنان و عشرون ألف.

و ستمائة وسبعون حرفاً و إلى أن فتحاته ثلاث و تسعون ألف و مائتان و ثلاث و أربعون فتحة، وإلى أنّ ضمّاته أربعون ألف و ثمانمائة و أربع ضمّات، و إلى أنّ كسراته تسع و ثلاثون ألفاً و خمسمائة و ستة و ثمانون كسرة، و إلى أنّ تشديداته تسعة عشر ألف و مائتان و ثلاث و خمسون تشديدة، وإلى أنّ مدّاته ألف و سبعمائة وإحدى وسبعون مدة.

و أيضاً، يخالف ما روياه بإسنادهما عن الأصبغ بن نباته قال: سمعت أمير المؤمنين عليه السلام يقول: ﴿نَزَلَ اَلْقُرْآنُ أَثْلاَثاً: ثُلُثٌ فِینَا وَ فِی عَدُوِّنَا، وَ ثُلُثٌ سُنَنٌ وَ أَمْثَالٌ، وَ ثُلُثٌ فَرَائِضُ وَ أَحْکَامٌ﴾.

و ما رواه العياشي بإسناده عن خيثمة عن أبي جعفر عليه السّلام قال: ﴿نَزَلَ أَثْلاَثاً: ثُلُثٌ فِینَا وَ فِی أَحِبَّائِنَا، وَ ثُلُثٌ فِی أَعْدَائِنَا وَ عَدُوِّ مَنْ کَانَ قَبْلَنَا، وَ ثُلُثٌ سُنَّهٌ وَ مَثَلٌ﴾، ولو أن الآية إذا نزلت في قوم ثمّ مات أولئك القوم ماتت الآية، لما بقي من القرآن شيء، ولكنّ القرآن يجري أوّله على آخره ما دامت السماوات والأرض، ولكلّ قوم آية يتلونها من خير أو شر

ص: 141

آن چه روایت کرده ایم از کلینی در کافی و عیاشی در تفسیرش که این دو با اسنادشان از امام صادق علیه السلام چنین نقل کرده اند: «قرآن بر چهار بخش نازل شده يك چهارم در باره ما و يك چهارم در باره دشمنان ما و يك چهارم در سنن و امثال و يك چهارم در فرائض و احکام». عیاشی فراز «و لنا کرائم القرآن» را در ادامه حدیث افزوده است.

بیان مطلب: این حدیث شریف با آن چه میان اصحاب مشهور گشته و آشکارا از آن سخن گفته اند ناسازگار است چرا که اصحاب بر این باورند آیاتی که احکام شریعت از آن ها استنباط می شوند نزديك به پانصد آیه است. همچنین این حدیث با دیدگاه اکثر قراء نیز ناسازگار است چرا که از نظر ایشان سوره های قرآن به صد و چهارده سوره و شمار آیاتش به شش هزار و ششصد و شصت و شش آیه و شمار کلماتش به هفتاد و هفت هزار و چهارصد و سی و هفت کلمه و شمار حروفش به سیصد و بیست و دو هزار و ششصد و هفتاد حرف و شمار فتحه های آن به نود و سه هزار و دویست و چهل و سه فتحه و شمار ضمه های آن چهل هزار و هشتصد و چهار ضمه و شمار کسره های آن سی و نه هزار و پانصد و هشتاد و شش کسره و تشدیدهای آن به نوزده هزار و دویست و پنجاه و سه تشدید و مدهای آن به هزار و هفتصد و هفتاد يك مد می رسد.

همچنین این روایت با حدیث دیگری که این دو محدث سندش را به اصبغ بن نباته رسانده اند نیز ناسازگار است. در این روایت آمده شنیدم که امیرالمؤمنین می فرمود: «قرآن در سه بخش فرود آمد: يك سوم آن درباره ما و دشمنانمان و يك سوم دیگر در سنن و امثال و آن يك سوم دیگری در فرائض و احکام»

همچنین با آن چه عیاشی به اسنادش از خیثمه، از ابو جعفر امام باقر علیه السلام نقل می کند که امام فرمودند: «قرآن در سه بخش نازل شده يك سوم آن در باره ما و دوستانمان، يك سوم درباره دشمنان ما و دشمنان اولیاء پیش از ما و یك سوم در سنن و امثال ناسازگار است و اگر چنان بود که هر گاه آیه ای درباره قومی فرود آید سپس با از بین رفتن آن قوم، آن آیه نیز از بین رود دیگر چیزی از قرآن باقی نخواهد ماند لیکن قرآن از آغاز تا انجامش تا هنگامی که آسمان و زمین برپاست باقی خواهد ماند و هر قوم در قرآن آیه ای دارد که تلاوتش می کند یا به خیر و یا به شر.

ص: 142

سپس می فرماید:

و يمكن رفع التنافي بالنسبة إلى الأوّل: بأنّ القرآن الذي أنزل على النبي صلى الله عليه و آله و سلّم أكثر مما في أيدينا اليوم، و قد أسقط منه شيء كثير، كما دلّت عليه الأخبار المتظافرة التي كادت أن تكون متواترة، و قد أوضحنا ذلك في كتابنا منية المحصلين في حقية طريقة المجتهدين.

و بالنسبة إلى الثاني: بأنّ بناء هذا التقسيم ليس على التسوية الحقيقية ولا على التفريق من جميع الوجوه، فلا بأس باختلافه بالتثليث والتربيع، ولا بزيادة بعض الأقسام على الثلث والربع، أو نقص عنهما، ولا دخول بعضها في بعض؛ (1)

می توان این ناسازگاری با مورد نخست را چنین از میان برداشت قرآنی که بر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرود آمده بیشتر از قرآن در دسترس ما بوده و چیزهای بسیاری از آن حذف شده است چنان که اخبار فراوانی که نزدیک است به حد تواتر برسد به آن اشاره داشته و ما این سخن را در کتاب خود منية المحصّلين في حقيّة طريقة المجتهدين روشن ساخته ایم.

و درباره ناسازگاری با مورد دوم نیز می توان چنین گفت این گونه روایات در پی برابری حقیقی یا جدایی به تمام معنای بخش های نام برده نیستند بنابر این نمی توان بر اختلاف آن ها در سه بخش بودن یا چهار بخش بودن قرآن یا افزایش و یا کاهش برخی بخش ها و یا دخول برخی بخش ها بر بخشی دیگر خرده گرفت.

ما روایات مهم تحریف را پیش از این آورده سند و دلالت هر یک را بررسی نمودیم ادعای تواتر را نیز در فصل «شبهات» پاسخ دادیم.

وی فرهیخته ای دانشمند و محقق بوده که دارای تألیفاتی همچون شرح کافی است. وی بزرگ و نیکوکردار است.

مرحوم خوانساری نیز درباره وی می گوید:

كان من العلماء المحدثين، والعرفاء المقدّسين ماهراً في المعقول والمنقول، جامعاً للفروع والأصول؛ (1)

وی در زمره دانشمندان محدّث و عارفان مقدس، زبردست در معقول و منقول و گرد آورنده فروع و اصول بوده است.

در شرح کافی، از سخن وی چنین برداشت می شود که ظاهر روایات تحریف را پذیرفته است. او برای این،اخبار برخی توجیهات محدثان را بیان داشته اما آن ها را تنها يك احتمال می شمارد بلکه گاه می بینیم که برای حفظ ظاهر برخی اخبار خود را به دشواری انداخته است.

وی در شرح حدیث کلینی از احمد بن محمد بن ابي نصر بزنطی می نویسد:

و كان هذا المصحف المدفوع إليه هو الذي جمعه أمير المؤمنين عليه السّلام بعد وفاة النبي صلى الله عليه وآله وسلّم، وأخرجه، و قال: «هذا هو القرآن الذي أنزله سبحانه»، وردّه قومه ولم يقبلوه، و هو الموجود عند المعصوم و من ذرّيّته، كما دلّت عليه الأخبار.

آن قرآنی که به او داده شد همان قرآنی بود که امیرالمؤمنین پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله گرد آوری کرده و به میان مردم آورده فرمود: «این همان قرآنی است که خداوند سبحان نازل کرده است» اما مردم سخن او را نشنیده و قرآنش را رد کردند و به دلالت برخی اخبار آن قرآن نزد فرزندان معصوم ایشان موجود است.

سپس می گوید:

و في هذا الخبر دلالة على وجود مصحف غير هذا المشهور بين النّاس وعلى وجود التحريف والتغيير والحذف فيما أنزله الله تعالى من القرآن على محمّد صلّى الله عليه وآله وسلّم.

و رفعه لا يضر، لاعتضاده بأخبار أخر من طرقنا، و هي كثيرة مذكورة في كتاب الروضة وغيره:

ص: 144

از این خبر برمی آید که قرآن دیگری جز این قرآن کنونی وجود دارد همچنین این قرآن در دسترس مردم از گزند تحریف دگرگونی و کاسته شدن از آن چه خداوند بر پیامبرش فرو فرستاده در امان نمانده است.

مرفوع بودن این خبر چالشی به همراه ندارد چرا که با اخبار دیگری از راه های دیگر پشتیبانی می گردد و این اخبار در کتاب روضه و دیگر کتب بسیار است.

در ادامه می گوید:

وقد دلّت الأخبار من طرقهم أيضاً على وقوع التغيير؛ (1)

اخباری از طرق اهل سنت نیز بر وقوع تحریف دلالت دارد.

خرده گیری بر سخن وی

سخن وی با اشکالات زیر روبرو است:

1. این گفتار ایشان که گفت «قرآنی که به او داده شد همان قرآنی بود که امیرالمؤمنین علیه السلام جمع کرد»، تنها يك برداشت بی دلیل است و بر فرض درستی این سخن پاسخ آن در فصل «شبهات» بر اساس اقوال بزرگان شیعه گذشت.

2. این که گفت «این خبر دلالت می کند...» باید گفت که این يك دلالت تام نیست زیرا چنان چه پیش از این گذشت محدثان دیگر این روایات را به گونه ای دیگر تفسیر کرده اند.

3. سخنش که گفت «مرفوع بودن روایت چالشی به همراه ندارد» از سویی اعتراف به مرفوع بودن حدیث است و از سویی دیگر ادعای چالش به همراه نداشتن آن محل بحث است.

4. گفته است «اخبار دیگر این حدیث را پشتیبانی می کنند» در حالی که دیگر اخبار نیز بیشتر یا ضعیفند یا مرسل یا شاذ و یا نادر آیا می شود حدیث مرفوع با حدیث ضعیف و مرسل تقویت گردد؟

5. این که گفته است «این اخبار فراوانند». بر فرض درستی این سخن چنین فراوانی سودمند نبوده و برای اثبات هیچ حکم و اعتقادی کاربرد ندارد.

ص: 145

6. گفته است «در کتب کافی و دیگر کتب آمده اند» در حالی که برخی از روایاتی که در کتاب روضه کافی آمده حدیثی است که به روشنی عدم نقصان قرآن را می رساند و چنان چه پیش از این گذشت محدث کاشانی و دیگران به این حدیث استشهاد نموده اند.

7. و در آخر گفته است «اخباری از طرق اهل سنت نیز در این باره رسیده است» اما باید یاد آور شد که این احادیث بر ما حجت قطعی نیست چرا که علما و محدثان ما احادیث شیعه را تأویل و توجیه می کنند تا چه رسد به روایات اهل سنت.

برداشت ما از ظاهر سخن شیخ مازندرانی باورمند بودن وی به نقصان قرآن بر پایه اعتماد به ظواهر روایات است لیکن سید شرف الدین و شیخ اردوبادی از وی نقل کرده اند که او در شرح کافی گفته است:

يظهر القرآن بهذا الترتيب عند ظهور الإمام الثاني عشر و يشهر به؛ (1)

به هنگام ظهور امام دوازدهم قرآن به همین ترتیبی که اکنون هست آشکار شده و معروف می گردد.

اگر چنین نسبتی درست باشد شیخ مازندرانی در گروه نخست جای می گیرد.

آن چه سخن ما را بر شخصی بودن دیدگاه ایشان تأیید می کند خرده گیری و ردیه هایی است که علمای شیعه هم عصر وی بر کتاب او وارد کرده اند. دانشمندانی همچون سید محمد حسین شهرستانی شیخ محمود عراقی و.دیگران شیخ محمد جواد بلاغی نیز در سرآغاز تفسیر آلاء الرحمن، درباره کتاب وی سخنانی دارد بلکه خود مرحوم محدث نوری به آشکاری اعتراف کرده که در پذیرش دیدگاه تحریف تنهاست. این سخن بر کسی که به کتاب وی مراجعه کند پنهان نیست. (1)

مورد اعتمادی راستگو بزرگی از بزرگان این طائفه که از افراد ضعیف بسیار روایت کرده و در وهله نخست عامی مذهب بوده است. وی احادیث فراوانی از عامه شنیده از این رو بسیار آورده است.

شیخ طوسی نیز وی را اینگونه معرفی می کند:

أكثر أهل المشرق علماً و فضلاً و أدباً و فهماً و نبلاً في زمانه صنّف أكثر من مائتي مصنف، ذكرناها في الفهرست، و كان له مجلس للخاص و مجلس للعام، رحمه الله؛ (1)

در میان اهل خاور، دانشمندتر، فرهیخته تر، با ادب تر، با فهم تر و تواناترین زمان خود بوده است بیش از دویست نگاشته داشته که ما در فهرست خود یاد آور شده ایم وی را مجلسی برای خواص و مجلسی برای عموم بوده است.

انظار دیگر عالمان نیز در شرح حال وی نشان گر جایگاه والای او در میان عالمان و اندیشمندان امامیه است.

وی اگر چه خودش مورد اعتماد است ولی از ضعفاء بسیار روایت کرده و اخبار تفسیرش - چنان که آشکار است - نیز مرسله اند. چکیده سخن آن که نسبت دادن دیدگاه تحریف به وی درست نبوده و اعتماد بر اخبار تفسیر وی نیز روا نمی باشد.

شيخ ابو عمرو محمد بن عمر کشی صاحب کتاب رجال در زمره عالمان بزرگ شیعه است که به جهت بزرگی اش نیازمند بیان شرح حال وی نیست با این وجود نظر شیخ نجاشی درباره وی این گونه است.

مرحوم نجاشی می نویسد:

كان ثقة عيناً وروى عن الضعفاء كثيراً، و صحب العياشي، و أخذ عنه وتخرّج عليه و في داره التي كانت مرتعاً للشيعة و أهل العلم، له كتاب الرجال كثير العلم و فيه أغلاط كثيرة؛ (1)

وی مورد اعتماد و پذیرش بوده از افراد ضعیف بسیار روایت کرده است. او همراه عیاشی بوده و از او روایت می گرفت و بر او عرضه می داشت و در خانه او بود خانه ای که به مانند چمن زاری برای شیعه و اهل علم بود. او کتابی در رجال دارد که دانشش بسیار و نادرستی های فراوانی نیز دارد.

در سایه آن چه تاکنون گفته ایم باید گفت که نمی توان شیخ کشی را باورمند به تحریف دانست و سزاوار نیست که به اخباری که در رجالش آورده استناد کرد چرا که وی - چنان که نجاشی می گوید بسیار از ضعفاء روایت کرده و از همراهان عیاشی و عرضه کنندگان روایات به او بوده است و پیش از این گذشت که عیاشی با وجود ثقه و بزرگوار بودن از افراد ضعیف نیز بسیار روایت می کرده است. بنابر این همه اخبار این کتاب حتی پس از پالایش شیخ طوسی مورد اعتماد نیست زیرا نظر شیخ در این پیرایش تنها بر رجال این کتاب بوده نه اخباری که در میان کتابش روایت شده است.

به ظاهر روایتی که قرآن زمان امام عصر عجل الله تعالی فرجه را با قرآن کنونی ناسازگار می داند، اعتماد کرد.

نظر حق آن است که راهی برای نسبت دادن دیدگاه تحریف به این محدث نیست و سخن وی در پیشگفتار کتابش، دلالتی بر التزام وی به این دیدگاه ندارد اگر چه برخی چنین پنداشته اند. پس هر که خواهد به آن مراجعه کند.

نگارش این تفسیر، گرد آوری روایات تفسیری و جای دادن هر حدیث در کنار آیه مناسب با آن بوده است بلکه می توان گفت که این رویه در دیگر کتب وی نیز دیده می شود شیخ یوسف بحرانی در این باره می گوید:

و قد صنّف كتباً عديدة، تشهد بشدّة تتبعه و إطلاعه إلا أني لم أقف له على كتاب فتاوى في الأحكام الشرعية بالكلية ولو في مسألة جزئية، و إنّما كتبه مجرّد جمع و تأليف، ولم يتكلّم في شيء منها مما وقفت عليه على ترجيح في الأقوال أو بحث، أو إختيار مذهب وقول في ذلك المجال، ولا أدري أنّ ذلك لقصور درجته عن مرتبة النظر والإستدلال، أم تورّعاً عن ذلك؛ (1)

وی کتب گوناگونی نگاشته که هر یک گواه فراوانی تلاش و دانش وی بوده است اما با این وجود من در آثار وی کتابی در بر دارنده فتاوای وی در احکام شرعی، چه در همه مسائل و چه در مسأله ای خاص نیافتم کتاب های ایشان تنها گرد آوری و تألیف بوده و در هیچ کدامشان که من بر آن ها دسترسی داشتم از برگزیدن دیدگاه و یا بحثی و یا اختیار نمودن راه و روشی سخنی به میان نیاورده است. من نمی دانم که این کار از روی ناتوانی وی در ارائه نظر و دیدگاه بوده است یا پرهیز او از این کار.

در فصل دوم مهم ترین اخباری که کلینی در کافی روایت کرده بود را بازگو کرده و به بررسی هر يك از آن ها پرداخته و جواب های لازم را مطرح کردیم به گونه ای که دیگر جایی برای این سخن نمانده که گفته شود این روایات ما را به تحریف رهنمون می کنند.

بررسی دیدگاه کلینی و موارد پیرامونی اش نیازمند سخن گفتن از چند جهت است:

آوازه محمد بن یعقوب در دانش، فقه، حدیث، اعتبار، ورع، بزرگی جایگاه و بلندی مرتبه و منزلت بالاتر از آن است که به قلم و شمار آید.

شیخ بهاء الدین عاملی در الوجیزه می گوید:

و لجلالة شأنه عده جماعة من علماء العامة كابن الأثير في كتاب جامع الأصول، من المجدّدين لمذهب الإمامية على رأس المائة الثالثة بعد ما ذكر أنّ سيّدنا و إمامنا أبا الحسن علي بن موسى الرضا سلام الله عليه وعلى آبائه الطاهرين هو المجدّد لهذا المذهب على رأس المائة الثانية؛ (1)

گواه جلالت شأن ایشان این که گروهی از علمای عامه مانند ابن اثیر در کتاب جامع الأصول، او را از زنده کنندگان مذهب امامیه در سده سوم شمرده است پس از آن که آقا و امام ما على بن موسى الرضا علیه السلام را به عنوان زنده کننده این مذهب در رأس سده دوم نام برده اند.

اما کتاب کافی مرحوم کلینی در زمره مهم ترین و بزرگ ترین کتب شیعه اثنا عشری در بیان اصول فروع و معارف اسلامی است به گونه ای که فقیه به هنگام استنباط احکام شرعی به آن رجوع کرده و محدث در نقل اخبار و احادیث دینی به آن اعتماد نموده و واعظ در ترساندن و به شوق آوردن مخاطب خود از آن ها خوشه می چیند.

اما با این حال علمای امامیه حتی بخشی از بزرگان اخباری بایستگی بررسی سند هر حدیثی که می خواهند در اصول و فروع از آن بهره جویند را پذیرفته اند چرا که اخبار کتب اربعه - و نخستینشان كافى - مقطوع الصدور نیستند بلکه در سندهای آن روایات افرادی هستند که علمای رجالی آن ها را تضعیف کرده و به روایاتش اعتماد نکرده اند بنابراین علمای رجال اخبار این کتب را به تقسیمات معروف تقسیم کرده اند عالمان حدیث شناس در اعتماد به خبر صحیح اتفاق نظر دارند و بیشتر ایشان خبر موثق را نیز حجت می دانند و برخی در عمل به خبر حسن توقف نموده اند اما همه ایشان در بودن اخبار ضعیف در کتب معروف توافق دارند ما پیشتر به هنگام تبیین امور چهار گانه مقدماتی، از این حقیقت پرده برداشتیم اما باز در این جا با دو نمونه دیگر سخن خود را تأکید می کنیم:

ص: 153

یکم: در کافی کلینی روایت می کند که زاد روز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روز دوازدهم ربیع الاول است- بر همین اساس برخی این سخن را به ایشان نسبت داده اند - در حالی که تا جایی که ما می دانیم هیچ یك از علمای شیعه او را در این روایت همراهی نکرده اند بلکه ولادت ایشان را در هفدهم ربیع الاول می دانند.

دوم: کلینی در کافی کتاب حسن بن عباس بن حریش در فضیلت ﴿انّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْر﴾ را روايت کرده است در حالی که نجاشی ابن غضائری و دیگران او را تضعیف کرده و کتابش را نکوهش کرده اند. (1)

هدف ما از آوردن این دو نمونه تنها نشان دادن دیدگاه بزرگان علما درباره روایات کلینی بوده و به درستی یا نادرستی گفته های ایشان کاری نداشته ایم.

بنابراین نزد شیعه تمامی اخبار کافی صحیح نبوده بلکه آمیزه ای از روایات صحیح و ضعیف خواهد بود اگر چه گاه به يك روایت صحیح عمل نمی شود از سویی گاه به یک روایت ضعیف اعتماد می گردد چنان که بر اهل دانش و تحقیق پوشیده نیست.

و نحن لا نعرف من جميع ذلك إلا أقله، ولا نجد شيئاً أحوط ولا أوسع من ردّ علم ذلك كله إلى العالم عليه السّلام، و قبول ما وسع من الأمر فيه بقوله عليه السّلام: ﴿بِأَیِّمَا أَخَذْتُمْ مِنْ بَابِ اَلتَّسْلِیمِ وَسِعَکُمْ﴾.

وقد يسّر الله - وله الحمد - تأليف ما سألت وأرجو أن يكون بحيث توخيت؛ (1)

بدان ای برادر - که خدا تو را ارشاد کند - کسی توان آن را ندارد تا به هنگام اختلاف روایات از ائمه عليهم السلام، با نظر خود یکی را برگزیند جز آن که به آن چه امام علیه السلام فرموده عمل کند که «روایات را بر قرآن عرضه دارید هر آن چه موافق بود بپذیرید و هر چه ناسازگار بود به کنار نهید» یا سخن دیگر امام علیه السلام که فرمود: «آن روایتی که با اهل سنت سازگار است رها سازید چرا که رشد در مخالفت با آن ها نهفته است». و یا در سخن دیگر می فرماید: به آن چه همه بر آن اتفاق دارند عمل کنید زیرا هیچ تردیدی به آن راه نمی یابد و ما با این فرمان تنها شمار کمی از روایات را تشخیص می دهیم و نسبت به باقی روایات مختلف راهی گسترده تر و دور اندیشانه تر از این نمی یابیم که دانش آن ها را به خود امام واگذاریم و فرمان آسان امام علیه السلام را بپذیریم که فرمود: هر کدام از دو روایت مختلف را که گردن نهید بر شما رواست خدا را شکر که تألیف کتابی را که خواستم فراهم کرد امیدوارم چنان که خواستی باشد.

فراز پایانی وی به سخن پیش گفته او باز می گردد که:

و گفتی: دوست داری نزد تو کتابی بوده تا در همه فنون دانش دین برای تو راه گشا باشد. (2)

این سخن کلینی رحمه الله بود و چنان چه آشکار است در آن چیزی بر پذیرش دیدگاه تحریف یافت نمی شود چرا که اگر ایشان به صدور قطعی همه روایات کافی از معصوم باور داشت، دیگر به قاعده عرضه روایات به قرآن و سنت که ائمه علیهم السلام برای گره گشایی از احادیث متعارض مقرر کرده اند، اشاره نمی کرد.

ص: 155

همچنین گواه آوردن وی از روایتی که به هنگام تعارض برگزیدن حدیث مطابق با مشهور را سفارش می کند دلیل دیگری بر نپذیرفتن دیدگاه تحریف از سوی ایشان است زیرا این سخن با جزم به صدور هر دو روایت از امامان معصوم علیهم السلام جمع نمی شود.

سخن کلینی که می گوید ما با این فرمان تنها شمار کمی از روایات را تشخیص می دهیم و نسبت به باقی روایات مختلف راهی گسترده تر و دوراندیشانه تر از این نمی یابیم که دانش آن ها را به خود امام «واگذاریم» نیز از عدم جزم مرحوم کلینی به قطعی الصدور بودن احادیث کتاب خود حکایت دارد.

آری، گاهی گفته می شود اگر نگوییم اسناد کافی قطعی الصدور است دست کم باید درستی اسناد روایاتش را پذیرفت چرا که مؤلف این کتاب گواهی داده - در نتیجه مایه گذاردن از همه توان خود در کوشش و دقتش در نقل روایات - همه احادیث کتابش درست است. وی در این باره می گوید:

و قلت: إنّك تحبّ أن يكون عندك كتاب كاف يجمع فيه من جميع فنون علم الدين ما يكتفي به المتعلّم، و يرجع إليه المسترشد، و يأخذ منه من يريد علم الدين والعمل به بالآثار الصحيحة عن الصادقين عليهم السلام والسنن القائمة التي عليها العمل و بها يؤدى فرض الله عزّ وجلّ و سنّة نبيه؛ (1)

و گفتم که می خواهی کتابی داشته باشی که همه فنون علم دین در آن باشد که طالب علم را بی نیاز کند و مرجع هدایت خواه باشد و کسی که علم دین و عمل به اخبار صحیح امامان صادق و سنت های ثابت مورد عمل را بخواهد از آن کتاب برگیرد و واجبات خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلّم را از روی آن کتاب انجام دهد.

ظاهر سخن وی که فرمود: به اخبار صحیح امامان صادق باور او به درستی همه روایات کافی را نمایان می سازد لیکن این سخن با چشم پوشی از خرده هایی که به آن گرفته شده، (2) اعتماد شیخ کلینی به مدلول هر حدیث کتابش را در پی ندارد تا چنین نسبتی به او داده شود گفته وی «که ما با این ملاك، تنها شمار کمی از روایات را تشخیص می دهیم» نیز سخن ما را تأکید می کند همچنین ملاحظه برخی احادیث وی نیز ما را در این گفته یاری می رساند.

ص: 156

توضیح سخن پیشین این که مرحوم کلینی رحمه الله در کتاب حج، احادیثی با این مضمون آورده که ذبیح اسحاق بوده نه اسماعیل مانند آن که روایت کرده که یکی از دو امام باقر و یا صادق عليهما السّلام فرموده اند:

﴿وَ حَجَّ إِبْرَاهِیمُ (عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ) هُوَ وَ أَهْلُهُ وَ وَلَدُهُ، فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اَلذَّبِیحَ هُوَ إِسْحَاقُ فَمِنْ هَاهُنَا کَانَ ذَبَحَهُ﴾؛

ابراهیم به همراه اهل و فرزندش حج را بجا آورد پس آن که گمان برده ذبیح اسحاق بوده، آن ذبح در این زمان اتفاق افتاده است.

کلینی می گوید:

و ذكر عن أبي بصير أنه سمع أبا جعفر و أبا عبد الله عليهما السلام يزعمان أنه إسحاق، فأما زرارة فزعم أنّه إسماعيل. (1)

از ابو بصیر آمده که شنیده است امام باقر و امام صادق عليهما السلام ذبیح را اسحاق می دانستند اما زراره گمان کرده که اسماعیل است.

علامه مجلسی در این باره می گوید:

و غرضه رحمه الله من هذا الكلام رفع الإستبعاد عن كون إسحاق ذبيحاً، بأن إسحاق كان بالشام، والذي كان بمكة إسماعيل، فكون إسحاق ذبيحاً مستبعد.

فدفع هذا الإستبعاد: بأنّ هذا الخبر يدلّ على أنّ إبراهيم عليه السّلام قد حجّ مع أهله و ولده، فيمكن أن يكون الأمر بذبح إسحاق في هذا الوقت و يظهر منه رحمه الله أنّه في ذلك من المتوقّفين. (2)

غرض ایشان از این سخن در پی از میان بردن استبعاد این که ذبیح اسحاق است می باشد چرا که گفته می شود اسحاق در شام بوده نه مکه و آن که در مکه حضور داشت اسماعیل بوده است بنابراین ذبیح دانستن اسحاق بعید می نماید پس کلینی این استبعاد را این گونه از میان برداشته و می گوید: «بر پایه این خبر ابراهیم با اهل و فرزندش حج بجا آورده بود، پس ممکن است جریان ذبح در همین هنگام روی داده باشد».

ص: 157

از سخن وی استفاده می شود که کلینی در این باره در زمره کسانی است که در دادن نظر توقف کرده است.

همچنین کلینی در خبری بلند از امام باقر و صادق عليهما السّلام روایت کرده است که فرمودند:

﴿ فَلَمَّا قَضَتْ مَنَاسِكَهَا فَرِقَتْ أَنْ يَكُونَ قَدْ نَزَلَ فِي ابْنِهَا شَيْ ءٌ فَكَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَيْهَا مُسْرِعَةً فِي الْوَادِي وَاضِعَةً يَدَهَا عَلَي رَأْسِهَا وَ هِيَ تَقُولُ رَبِّ لَا تُؤَاخِذْنِي بِمَا عَمِلْتُ بِأُمِّ إِسْمَاعِيلَ﴾.

﴿قَالَ فَلَمَّا جَاءَتْ سَارَةُ فَأُخْبِرَتِ الْخَبَرَ قَامَتْ إِلَي ابْنِهَا تَنْظُرُ فَإِذَا أَثَّرَ السِّكِّينُ خُدُوشاً فِي حَلْقِهِ فَفَزِعَتْ وَ اشْتَكَتْ وَ كَانَ بَدْءَ مَرَضِهَا الَّذِي هَلَكَتْ فِيهِ﴾. (1)

هنگامی که مناسك حجش تمام شد پس دچار دلتنگی شد که مبادا چیزی در باره فرزندش نازل شده باشد. گویا من به او می نگریستم که دستها را بر سر گذارده و به تندی در صحرا راه رفته و می گوید خدایا مرا به آن چه بر مادر اسماعیل روا داشتم، بازخواست مکن.

گفت: هنگامی که ساره آمد خبر را دریافت و به سراغ فرزندش روانه شد. پس هنگامی که جای چاقو را بر گردن فرزندش دید به ناله بر خاست و شکایت کرد و مرضی که به آن از دنیا رفت از همین جا آغاز گردید.

فیض کاشانی در این باره می گوید:

يستفاد من هذا الحديث أنّ الذبيح إنّما كان إسحاق دون إسماعيل، لأن سارة إنّما كانت أُمّ إسحاق، و لقولها: ربّ لا تؤاخذني. (2)

از این حدیث بر می آید که ذبیح اسحاق بوده نه اسماعیل چرا که ساره مادر اسحاق بوده و آن بخش روایت که گفت: «خدایا مرا... بازخواست مکن» این سخن را تأیید می کند.

کلینی رحمه الله در باب مشیت و اراده از کتاب توحید از ابوالحسن علی بن موسى الرضا عليه السلام چنین روایت کرده است:

﴿وَأَمَرَ إِبْرَاهِیمَ أَنْ یَذْبَحَ إِسْحَاقَ وَلَمْ یَشَأْ أَنْ یَذْبَحَهُ، وَلَوْ شَاءَ، لَمَا غَلَبَتْ مَشِیئَهُ إِبْرَاهِیمَ مَشِیئَهَ اللّه تَعَالی. (3)

ص: 158

خداوند فرمان داد ابراهیم اسحاق را قربانی کند اما نخواست این کار روی دهد که اگر می خواست خواسته ابراهیم توان برتری بر خواست خدا را نداشت.

علامه طباطبایی در حاشیه این روایت گفته است:

و هو خلاف ما تضافرت عليه أخبار الشيعة،

این سخن با آن چه روایات فراوان شیعه بر آن رهنمون شده ناسازگار است.

حال پرسش آن است که آیا در دیدگاه کلینی این روایات صحیح است؟ و به هنگامی که صحیح باشد - به معنای صحت در صدور - آیا وی به مدلول این روایات که می گوید ذبیح اسحاق بوده اعتماد داشته است؟ و اگر اعتماد داشته پس با آن روایاتی که خود روایت کرده و در آن ذبیح اسماعیل دانسته شده چه می کند؟ و اگر بپذیریم که وی در این بحث توقف نموده و دیدگاهی ندارد - چنان که مرحوم مجلسی چنین احتمال داده است - آیا این سخن با التزام به درستی همه احادیث سازگار خواهد بود؟

نتیجه سخن در این جهت آن است که نسبت دادن دیدگاه تحریف به کلینی به جهت سخن آغازینش در پیشگفتار کافی صحیح نخواهد بود.

کوته بینان و نادانان از قرآن خوانی ظاهریشان شگفت زده و دل خوش اند اما دانایان و دوراندیشان از پایمال شدن حقیقت قرآن اندوهناك و دل آزرده اند.

فیض کاشانی با بهره برداری از این حدیث استدلال کرده که مراد از اخبار،تحریف تحریف در معنا است نه در الفاظ پس این خبر قرینه ای بر مراد دیگر اخبار ظاهر در تحریف قرار می گیرد. (1) و اگر بر فرض بگوییم در این جا میان اخبار تعارض روی داده است باز بنا به گفته خود کلینی، اخبار متعارض را باید به قرآن عرضه کرد و روایت سازگار با سخن مشهور را برگزید که باز هم دیدگاه عدم تحریف اثبات خواهد شد.

2. بیشتر روایات کلینی درباره تحریف در دو بخش جای می گیرند:

نخست: آن چه ناسازگاری قرائت ائمه عليهم السلام با قرائت مشهور را می رسانند؛

دوم آن چه بر کنار نهاده شدن نام های ائمه علیهم السلام و مانند آن رهنمون می شوند.

بخش نخست از موضوع بحث ما خارج است.

اما بخش دوم: با چشم پوشی از نگاه به سندهای این روایات تمامی این موارد تأویل هایی از سوی اهل بیت علیهم السلام بوده است و تأویل تفسیر را نفی نمی کند و اراده يك معنا با اراده معنای دیگر ناسازگاری ندارد. خود مرحوم کلینی نیز روایتی از امام صادق علیه السّلام درباره آیه شریف ﴿وَالَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ﴾ (2) آورده است که همین معنا را می رساند. وی می نویسد:

﴿إنّها نَزَلَتْ فِی رَحِمِ آلِ مُحَمَّدٍ عليهم السلام. وَ قَدْ یَکُونُ فِی قَرَابَتِکَ ثُمَّ قَالَ فَلاَ تَکُونَنَّ مِمَّنْ یَقُولُ لِلشَّیْءِ إِنَّهُ فِی شَیْءٍ وَاحِدٍ﴾؛ (3)

این آیه درباره رحم آل محمد عليهم السلام نازل شده است و معنای دیگر آن نیز درباره نزدیکان تو است - سپس می گوید - از آن کسانی مباش که آیه را به يك مصداق اختصاص می دهند.

بر پایه قواعدی که کلینی ارائه می دهد نباید به ظاهر اخبار دسته دوم تمسك كرد.

ص: 160

3. سخنان بزرگان و پیشوایان شیعه امامیه همانند صدوق مفید سید مرتضی و طبرسی به آشکارا دیدگاه عدم تحریف را نمایان می کند. از سویی دیگر پذیرندگان نظریه، تحریف جز شمار بسیار اندکی از «حشویه» نیستند. از این رو این دو سخن می طلبد که کلینی دیدگاه تحریف را نپذیرد به ویژه سخن صدوق که می گوید:

و من نسب إلينا... فهو كاذب.

هر که [تحریف قرآن را] به ما نسبت داد... بر ما دروغ بسته است.

و اگر کلینی قائل به تحریف بود مرحوم صدوق چنین سخنی نمی گفت زیرا صدوق کسی نیست که جایگاه کلینی و بزرگیش را فراموش کند.

4. برخی بزرگان همچون شیخ جعفر کاشف الغطاء و دیگران دیدگاه عدم تحریف را اجماعی می دانند و این امر سبب می شود تا نسبت دیگاه نفی تحریف به کلینی برتری یابد چرا که اگر این گونه نبود با نگریستن به جایگاه کلینی چنین ادعایی نمی کرد.

5. مرحوم کلینی اخبار ظاهر در تحریف را در باب «نوادر» جای داده است و آشکار است که نوادر همان احادیث شاذی است که رها شده و به آن عمل نمی شود چنان که شیخ مفید به شاذ بودن این روایات اشاره کرده است. (1)

شیخ طوسی در تهذیب پس از نقل حدیث حذیفه می گوید:

و هذا الخبر لا يصح العمل به من وجوه أحدها: أنّ متن هذا الحديث لا يوجد في شيء من الأصول المصنّفة، وإنّما هو موجود في الشواذ من الأخبار. (2)

به وجوهی شایسته نیست به حدیث حذیفه عمل کرد نخست این که متن آن در هيچ يك از اصول نگاشته شده یافت نمی شود بلکه در میان اخبار شاذ جای گرفته است.

مرحوم مامقانی پس از اثبات ترادف دو اصطلاح «شاذ» و «نادر» شاذ را چنین معنا کرده است و هو على الأظهر الأشهر بين أهل الدراية والحديث هو ما رواه الثقة مخالفاً لما رواه الجماعة، ولم يكن له إلاّ إسناد واحد. (3)

ص: 161

نمایان ترین و مشهورترین معنایی که از شاذ در میان عالمان درایه و حدیث جا افتاده آن است که: حدیثی از فردی ثقه ناسازگار با آن چه جماعت روایت کرده اند که برای آن جز يك سند یافت نمی شود.

بنابراین این که مرحوم کلینی این احادیث را در باب نوادر جای داده است نشان از تردید وی در درستی آن ها و رها ساختن این گونه روایات است. سید محمد تقی حکیم می گوید:

و لعلّ روايتها في (النوادر) من كتابه دلیل تشكيكه بصدورها، و رفضه لها، و كأنّه أشار بذلك لما ورد في المرفوعة من قوله عليه السّلام: ﴿دَعِ اَلشَّاذَّ اَلنَّادِرَ﴾ (1)

شاید روایت این احادیث در باب نوادر کتابش نشان از دودلی وی از صدورشان و رها ساختن آن ها است. گویا وی با این کار به حدیث مرفوعی که امام می فرماید: «شاذ نادر را رها کن» اشاره دارد.

سید حسین مکّی عاملی می گوید:

ولأجل ما هي عليه من الضعف و ندرتها، و شذوذها و غرابتها مضموناً جعلها الإمام الكليني من الأخبار الشاذة النادرة فسطرها تحت عنوان (باب) النوادر). وهذا دليل على أنّه خدش في هذه الأخبار، و طعن فيها ولم يعتبرها، إذ لم يغب عن ذهنه - و هو من أكابر أئمة الحديث - ما هو معنى النادر الشاذ لغة وفي إصطلاح أهل الحديث.

فالحديث الشاذ النادر عندنا معشر الإمامية الإثني عشرية هو الحديث الذي لا يؤخذ به، إذا عارضه غيره من الروايات المشهورة بين أهل الحديث، أو خالف مضمونه كتاباً، أو سنة متواترة، أو حديثاً مشهوراً بين أهل الحديث.

به خاطر ضعف، ندرت شذوذ و دور بودن مضمون و درون مایه این اخبار کلینی این روایات را از اخبار شاذ و نادر شمرده و ذیل عنوان (باب نوادر) جای داده است و این گواهی بر خرده گرفتن ایشان به این اخبار و معتبر ندانستن آن هاست چرا که معنای شاذ و نادر در لغت و اصطلاح حدیث از ذهن وی که از بزرگ پیشوایان حدیث است، پنهان نبوده است.

ص: 162

بنابراین، حدیث شاذ و نادر نزد تمامی عالمان امامی اثنا عشری آن روایتی است که به هنگام معارضه با دیگر روایات مشهور در میان اهل حدیث یا ناسازگاری آن با درون مایه سنت متواتر یا حدیث مشهور به آن عمل نمی شود.

باز می گوید:

و أما البحث في حكم النادر الشاذ من الأحاديث، فهو: أنّه إذا خالف الكتاب والسنة، أو كان صحيحاً في نفسه ولكنّه معارض برواية أشهر بين الرواة لا يعمل به، كما قرّره علماؤنا. (1)

اما بحث از حکم حدیث نادر و شاذ چنین است این حدیث حدیثی است که با کتاب و سنت ناسازگار است یا آن که به خودی خود صحیح است اما اگر باروایتی که میان راویان مشهورتر است معارضه کرد به آن عمل نمی شود چنان که علمای ما چنین فرموده اند.

شهدت عليّاً و هو يخطب، و هو يقول: ﴿سَلُونِي وَاللَّهِ لا تَسْأَلُونِّي عَن شَيٍ يَكُونُ إِلَى يَوْمِ اَلْقِيَامَةِ إِلاَّ حَدَّثْتُكُم بِهِ سَلُونِي عَنْ كِتَابِ اللَّهِ فَوَاللَّهِ مَا مِنْهُ آيَةٌ إِلاَّ وأنَا أَعْلَمُ أَيْنَ نَزَلَتْ بِلَيْلٍ أوْ بِنَهَارٍ أوْ بِسَهْلٍ نَزَلَتْ أَوْ فِي جَبَلٍ﴾. (1)

شاهد بودم كه على عليه السلام در حالی که خطبه می خواند می فرمود: «بپرسید از من که به خدا سوگند نمی پرسید از آن چه تا روز قیامت اتفاق می افتد جز آن که پاسخ خواهید گرفت. بپرسید از کتاب خدا که به خدا سوگند هیچ آیه ای نیست جز آن که من می دانم در روز نازل شده یا شب در صحرا بوده یا در کوهستان»

و از ابن سعد در طبقات روایت شده است که گفت:

قال علي: ﴿وَ اللَّهِ مَا نَزَلَتْ آيَةٌ إِلاَّ وَ قَدْ عَلِمْتُ فِيمَا نَزَلَتْ وَ أَيْنَ نَزَلَتْ وَ عَلَي مَنْ نَزَلَتْ إِنَّ رَبِّي وَهَبَ لِي قَلْباً عَقُولاً وَ لِسَاناً طَلْقاً﴾ (2)

علی علیه السلام فرمود: «به خدا سوگند آیه ای نازل نشد جز آن که دانستم در چه موضوع، کجا و درباره چه کسی نازل شده است همانا خداوند به من قلبی بسیار فهیم و زبانی گشاده عطا فرموده است».

از همین رو از ابن عباس نقل شده که می گفت:

﴿إنَّ القُرآنَ اُنزِلَ عَلی سَبعَهِ أحرُفٍ، ما مِنها حَرفٌ إلّا لَهُ ظَهرٌ و بَطنٌ، وإنَّ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ عِندَهُ مِنهُ عِلمُ الظّاهِرِ وَالباطِنِ﴾ (3)

همانا قرآن بر هفت حرف نازل شده است و حرفی از قرآن نیست جز آن که برایش ظاهر و باطنی است و همانا دانش ظاهر و باطن قرآن در نزد علی بن ابی طالب علیه السلام است.

قرطبی و دیگران نیز می نویسند:

إنّ الذي عنده علم الكتاب... إنّما ذلك هو علىّ بن أبي طالب عليه السّلام. (4)

آن که علم کتاب نزد او است... همانا على بن ابى طالب علیه السلام است.

ص: 164

پس هر گاه روایتی معتبر از امامان علیهم السلام وارد شد که از تأویل و یا تفسیر آیه ای پرده بر می داشت باید به آن عمل کرد تا فرمان پیامبر صلی الله علیه وآله اطاعت گردد چرا که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در احادیث متواتر فرموده اند که به اهل بیت من رجوع کرده به سخنانشان گردن نهید و از آن ها گرفته و بیاموزید.

اما در دسته سوم، روایاتی که سند درستی داشته باشند نادرند که اهل سنت نیز در نقل این گونه روایات با شیعه همراهاند - چنان که خواهد آمد -.

از همین روی می بینیم بیشتر از نود در صد علمای شیعه - کسانی که در اصول و فروع مورد اعتماد بوده اند - به شکلی قاطع نقصان قرآن را انکار کرده و جز پنج درصد به کاهش قرآن نظر نداشته اند... که این پنج درصد نیز دیدگاه شخصی آن ها بوده نه طائفه شیعه.

چکیده سخن این که: دیدگاه شیعه بر عدم تحریف به معنای کاهش یافتن الفاظ قرآن استوار گردیده است. به این سخن برخی از بزرگان اهل سنت همچون عبد العزیز دهلوی (1) و شیخ رحمت الله هندی (2) و دیگران اعتراف کرده اند این دیدگاه همان دیدگاه ائمه علیهم السلام و در رأسشان اميرالمؤمنين عليه السلام است که می فرمایند:

﴿إِنَّا لَمْ نُحَکِّمِ الرِّجَالَ، وَإِنَّمَا حَکَّمْنَا الْقُرْآنَ، و هذَا الْقُرْآنُ إِنَّمَا هُوَ خَطٌّ مَسْطُورٌ بَیْنَ الدَّفَّتَیْنِ، لَایَنْطِقُ بِلِسَانٍ وَلَابُدَّ لَهُ مِنْ تَرْجُمَانٍ﴾ (3)

ما رجال را حاکم نکرده بلکه قرآن را حکمران می کنیم و این قرآن همان نوشته های میان دو جلد بوده به زبانی سخن نمی گوید و به ناچار نیازمند مترجم است.

پس از این باید در باب دوم به نظاره نشست که دیدگاه دیگر صحابه و پیروانشان که در صحاح، مسانید و کتب معتبرشان آمده پیرامون قرآن چیست؟

ص: 165

دیدگاه معروف و مشهور میان اهل سنت نفی تحریف قرآن است اینان در کتاب های تفسیر علوم قرآنی و عقائد به آشکاری از این باور خود سخن گفته اند که نیازی به بازگو کردن این سخنان نیست با این حال احادیث نقصان قرآن در کتب اهل سنت بسیار اسنادشان صحیح و دلالت این احادیث بر تحریف قرآن آشکار است.

شمار فراوان این روایات - چنان که برخی همچون آلوسی به آن اعتراف کرده اند - اهمیت چندانی ندارد بلکه آن چه چالش بر انگیز است صحت و روشنی دلالت این احادیث است این گونه روایات در نزد اهل سنت صحیح است چرا که تمامی این روایات در کتب شش گانه ای که نزد اهل سنت به «صحاح» معروف گشته وارد شده است کتبی که به باور بزرگان اهل سنت تمامی روایاتش از پیامبر صلى الله عليه وآله صادر شده است به ویژه دو کتاب صحیح بخاری و مسلم بن حجاج نیشابوری که نزد اهل سنت از هر عیب و لغزشی پیراسته بوده و به صحیحین معروف گشته است. بنابراین همه روایات تحریف در این دو کتاب و دیگر کتبی که در اعتبار و بزرگی به پای آن دو رسیده اند آمده است که از آن ها با نام صحیح و مسانید یاد کرده اند.

ص: 167

گفتیم که دیدگاه معروف اهل تسنن در نفی تحریف قرآن با دیدگاه شیعه اثنا عشری همراه است بنابراین می توان گفت که نظریه عدم تحریف اتفاق همه مسلمین را با خود به همراه دارد.

هنگامی که دیدگاه معروف اهل سنت راه نیافتن تحریف به قرآن است پس یا باید در پی تأویل این روایات بود و یا از آن ها روی گرداند روایاتی که به روشنی تحریف و دیگر ناسازگاری ها را از گروه بزرگی از صحابه تابعان و مشاهیر علما و محدثان می رسانند.

به واقع احادیث تحریف در مهم ترین کتب اهل سنت جای گرفته اند گرچه پذیرش این سخن بر برخی نویسندگان اهل سنت گران آمده است با این وجود چنان که آلوسی (1) به آن اعتراف کرده است، قائلان به تحریف در میان اهل سنت بسیارند نه آن چنان که رافعی تعداد آنان را اندك شمرده است. (2)

افزون بر آن که روایات دیگری در منابع اهل سنت وجود دارد که بر روی دادن خطا افزایش و جابجایی واژهای جای واژه ای دیگر تصریح دارد ما در ابتدا نمونه هایی از روایات نقل شده از سوی صحابه که در افزایش و جابجایی آیات وارد شده اشاره کرده آن گاه به بحث احادیث نقصان قرآن که موضوع اصلی این فصل است خواهیم پرداخت و در ادامه نیز به بخشی از اخبار نقل شده از صحابه اشاره خواهیم کرد که در آن ها از روی دادن لغزش و خطا در قرآن سخن گفته اند.

عبد الله [بن مسعود] معوذتان را از مصاحف خود می زدود و می گفت این دو از کتاب خدا شمرده نمی شوند.

در کتاب الإتقان آمده است که ابن حجر در شرح بخاری گفته است:

قد صحّ عن ابن مسعود إنكار ذلك؛ (1)

این که ابن مسعود معوذتان را انکار کرده صحیح است.

و از موارد افزایش در الفاظ قرآن روایت ابو درداء است که به افزایش واژه «ما خلق در آیه شریف ﴿وَما خَلَقَ الذَّكَرَ وَالأُْنْثى﴾ (2) رهنمون می.کند بخاری از علقمه روایت می کند که گفت:

دخلت في نفر من أصحاب عبدالله الشام، فسمع بنا أبو الدرداء فأتانا، فقال: أفيكم من يقرأ؟ فقلنا: نعم، قال: فأيكم أقرأ؟ فأشاروا إلى، فقال: إقرأ فقرأت والليل إذا يغشى والنهار إذا تجلّى والذكر والأنثى قال: أنت سمعتها من فى صاحبك ؟ قلت: نعم، قال: و أنا سمعتها من في النبي صلى الله عليه وآله و سلّم، (3) و هؤلاء يأبون علينا؛ (4)

ما با گروهی از اصحاب عبد الله به شام آمدیم ابودرداء آمدنمان را دریافت و نزد ما آمد. آن گاه گفت: آیا در میان شما حافظ قرآن هست؟ گفتیم. بله. گفت: كدام يك از شما دوستان مرا نشان دادند. وی به من گفت بخوان و من خواندم والليل إذا يغشى والنهار إذا تجلّى والذكر والأنثى گفت: آیا تو این آیه را از زبان دوستت شنیده ای؟ گفتم آری گفت و من این آیه را از زبان پیامبر صلی الله عليه وآله وسلّم شنیده ام و آن ها ما را رد کردند.

در روایت مسلم و ترمذی چنین آمده است:

أنا والله هكذا سمعت رسول الله - صلى الله عليه و آله و سلّم - يقرؤها، و هؤلاء يريدونني أن أقرأها: «و ما خلق»، فلا أتابعهم. (5)

ص: 170

به خدا سوگند شنیدم که رسول الله صلى الله علیه وآله وسلّم چنین قرائت کردند و آنان از من می خواهند بخوانم: «وَما خَلَقَ» اما من پیروی نمی کنم.

گفت: ابی آن چه منسوخ شده را بر ما خوانده است. وی این آیه را چنین خواند: «فامضوا إلى ذكر الله».

قال أبي بن كعب يا زر كأين تقرأ سورة الأحزاب ؟ قلت ثلاثاً و سبعين آية، قال: إن كانت لتضاهي سورة البقرة أو هي أطول من سورة البقرة. (1)

ابی بن کعب گفت: ای زر، سوره احزاب را به چند آیه می خوانی؟ گفتم: هفتاد و سه آیه. گفت: این سوره با سوره بقره برابری می کرد یا حتی طولانی تر از آن بود.

1-2. حافظ سیوطی از عایشه چنین روایت کرده که گفت:

كانت سورة الأحزاب تقرأ في زمان النبي - صلى الله عليه وآله وسلّم - مائتي آية، فلما كتب عثمان المصاحف لم يقدر منها إلا على ما هو الآن. (2)

در زمان رسول خدا صلی الله عليه و آله وسلّم سوره احزاب به دویست آیه می رسید، پس هنگامی که عثمان مصاحف را نوشت جز به آن چه اکنون است دست نیافت.

1-3. سیوطی می گوید بخاری در کتاب تاریخیش از حذیفه چنین نقل کرده است:

قرأت سورة الأحزاب على النبي - صلى الله عليه وآله وسلّم - فنسيت منها سبعين آيةً ما وجدتها. (3)

سوره احزاب را بر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلّم خواندم پس از آن ها هفتاد آیه را از یاد بردم که دیگر در جایی نیافتم.

از حدیث نخست چنین بر می آید که ابی بن کعب بر این باور بوده که آیات افتاده شده سوره احزاب همچون آیه رجم حقیقتاً بخشی از ما انزل الله و قرآن واقعی بوده و در زمان رسول اکرم صلی الله علیه وآله نیز قرائت می شده تا آن که برخی از آن آیات از میان می رود حال پرسش این است که معنای از میان رفتن چیست؟ و چه زمان روی داده است؟

اما حديث نقل شده از عایشه پاسخ این پرسش را در بر دارد از این روایت برداشت می شود که مراد أبي بن کعب از واژه «رفع» همان «اسقاط» بوده و زمان کاهش به هنگام قرآن نگاری عثمان روی داده است.

2-1. سیوطی روایت می کند:

أخرج ابن أبي شيبة، والطبراني في الأوسط، و أبو الشيخ والحاكم وابن مردويه، عن حذيفة رضي الله عنه قال: التي تسمّون سورة التوبة هي سورة العذاب والله ما تركت أحداً إلا نالت منه، ولا تقرأون منها ممّا كنا نقرأ إلا ربعها. (1)

ابن ابی شیبه طبرانی در معجم الاوسط ابوالشیخ حاکم و ابن مردویه روایت کرده اند که حذیفه رضی الله عنه گفت: آن چه سوره توبه می نامند سوره عذاب نام دارد به خدا سوگند کسی را نیافتم جز آن که از این سوره چیزی درباره او رسیده بود و اینان از این سوره، جز يك چهارم آن چه ما می خواندیم قرائت نمی کنند.

2-2. همچنین سیوطی آورده است:

أخرج أبو الشيخ عن حذيفة قال: ما تقرأون ثلثها. (2)

ابو الشیخ از حذیفه روایت کرده که گفت: يك سوم آن را نمی خوانند.

2-3. باز سیوطی روایت می کند:

أخرج أبوعبيد، وابن المنذر وأبو الشيخ وابن مردويه عن سعيد بن جبير رضي الله عنه، قال: قلت لابن عباس رضي الله عنهما: سورة التوبة قال التوبة؟! بل هي الفاضحة، ما زالت تنزل و منهم حتى ظننا أن لن يبقى منا أحد إلا ذكر فيها. (3)

ابو عبيد ابن منذر ابو الشیخ و ابن مردویه از سعید بن جبیر رضی الله عنه نقل می کنند که گفت: به ابن عباس گفتم: سوره توبه گفت: توبه نام آن فاضحه است. آن قدر در باره افرادی نازل شد که ما همه گمان بردیم که کسی از ما نماند جزآن که در این سوره نام برده شد.

4-2. مانند آن از عمر بن خطاب نیز روایت شده است. (4)

پس براساس دیدگاه برخی صحابه همچون عبد الله بن عباس حذيفة بن يمان و عمر بن خطاب، آیات سوره توبه بیش از مقدار کنونی بوده است. دیدگاه این صحابه را پیشوایان بزرگ حدیثی و حافظان مشهور اهل سنت روایت کرده،اند افرادی همچون:

ص: 174

1. ابوبكر بن ابى شيبة صاحب المصنف.

2. حاکم نیشابوری صاحب المستدرك على الصحيحين.

3. ابو القاسم طبرانی صاحب معجم های سه گانه کبیر، اوسط و صغیر.

4. ابوبكر ابن مردویه اصفهانی.

5. ابوبكر ابن منذر.

سوره ای که در تعداد آیات و تندی شبیه سوره توبه بود.

مسلم در صحیح خود و سیوطی در الدر المنثور از مسلم ابن مردويه ابو نعیم و بیهقی، از ابو موسی اشعری روایت کرده اند که وی به قرّاء بصره چنین گفت:

وإنّا كنا نقرأ سورة كنا نشبهها في الطول والشدّة ببراءة فأنسيتها غير أنّي حفظت منها: لو كان لابن آدم واديان من مال لابتغى وادياً ثالثاً، ولا يملأ جوف ابن آدم إلا التراب. (1)

همانا ما سوره ای را قرائت می کردیم که در درازی و تندی به مانند برائت بود؛ اما من آن را از یاد بردم و تنها این فراز در خاطرم مانده که: «لو كان لابن آدم و ادیان من مال لابتغى واديا ثالثاً و لا يملأ جوف ابن آدم إلا التراب».

سوره ای همانند یکی از مسبّحات

همان هایی که حدیث پیشین را از ابو موسی اشعری آورده اند همچنین از او روایت کرده اند که گفت:

و كنا نقرأ سورة نشبهها بإحدى المسبحات أوّلها سبّح الله ما في السماوات، فأنسيتها غير أنّي حفظت منها: «يا أيها الذين آمنوا لا تقولوا ما لا تفعلون فتكتب شهادة في أعناقكم فتسألون عنها يوم القيامة»

ما سوره ای را قرائت کرده که همسان یکی از مسبحات بود آغازش چنين بود: يسبّح الله ما في السماوات...؛ پس من آن را از یاد بردم جز این فراز «يا أيها الذين آمنوا لا تقولوا ما لا تفعلون فتكتب شهادة في أعناقكم فتسائلون عنها يوم القيامة».

ص: 175

بنابراین، موضوع تحریف در این مورد برای شیعه پایان می یابد اما بحث پیرامون روایات اهل سنت در این باره باقی است روایات آنان به قرار زیر است:

1-1. بخاری از عمر بن خطاب آورده است:

إنّ الله بعث محمداً صلى الله عليه وآله وسلّم بالحق، و أنزل عليه الكتاب، فكان مما أنزل الله آية الرجم، فقرأناها، و عقلناها و وعيناها، فلذا رجم رسول الله - صلى الله عليه وآله وسلّم - و رجمنا بعده، فأخشى إن طال بالناس زمان أن يقول قائل: والله ما نجد آية الرجم في كتاب الله، فيضلوا بترك فريضة أنزلها الله... ثمّ إنّا كنّا نقرأ - فيما نقرأ من كتاب الله -: أن لا ترغبوا عن آبائكم، فإنّه كفر بكم أن ترغبوا عن آبائكم، أو إنّ كفراً بكم أن ترغبوا عن آبائكم. (1)

همانا خداوند محمد صلى الله علیه وآله وسلّم را به حق برانگیخت و بر او کتاب را فرو فرستاد. پس از آن چه خداوند فرستاده است آیه رجم بوده که ما آن را خوانده، تعقل کرده و به یاد می سپردیم از این رو خود رسول الله صلى الله علیه و آله سنگسار می کرد و ما نیز پس از ایشان انجام می دادیم من ترس از آن دارم که زمانی در از بگذرد و مردم بگویند به خدا سوگند! ما در کتاب خدا آیه رجم را نیافتیم پس ایشان با رها ساختن فریضه الاهی به گمراهی در افتند... سپس ما کتاب خدا را چنین قرائت می کردیم: «أن لا ترغبوا عن آبائكم، فإنّه كفر بكم أن ترغبوا عن آبائكم أو إنّ كفرا بكم أن ترغبوا عن آبائكم».

باز از وی روایت شده است که گفت:

إنّ الله بعث محمداً... والرجم في كتاب الله حق على من زنى إذا أحصن من الرجال والنساء إذا قامت البينة. (2)

خداوند محمد را برانگیخت... و سنگسار هر زناکار محصنی از مردان و زنان به هنگام اقامه بینه در کتاب خدا حق است.

این حدیث را مسلم بن حجاج در صحیح خود (3) و احمد بن حنبل - پیشوای حنابله - در مسندش (4) روایت کرده اند.

ص: 177

مالك بن انس از سعید بن مسیب (از بزرگان تابعان) از عمر چنین روایت کرده است:

إيّاكم أن تهلكوا عن آية الرجم أن يقول قائل: لا نجد حدين في كتاب الله، فقد رجم رسول الله - صلى الله عليه وآله وسلّم - و رجمنا، والذي نفسي بيده لولا أن يقول الناس زاد عمر بن الخطاب في كتاب الله تعالى لكتبتها: الشيخ والشيخة فارجموهما ألبتة»، فإنّا قد قرأناها. (1)

بترسید از آن که به خاطر آیه رجم به نابودی گرفتار آمده و بگوید ما در کتاب خدا این دو حد را نیافتیم همانا رسول خدا خود سنگسار کرد و ما نیز انجام دادیم سوگند به آنی که جانم به دست او است اگر چنین نبود که مردم می گفتند عمر چیزی را بر قرآن افزود، هر آینه می نوشتم «الشيخ و الشيخة فارجموهما البتة» و ما این را قرائت می کردیم.

این حدیث را احمد بن حنبل در مسندش (2) و حافظ جلال الدین سیوطی از عبد الرزاق احمد و ابن حبان روایت می کنند که به زودی متن آن خواهد آمد.

همچنین سیوطی می گوید:

و قد أخرج ابن أشته في المصاحف عن الليث بن سعد، قال: أوّل من جمع القرآن أبوبكر، و كتبه زيد... و أنّ عمر أتى بآية الرجم فلم يكتبها، لأنّه كان وحده. (3)

ابن اشته در المصاحف از لیث بن سعد روایت کرده که گفت: نخستین کسی که قرآن را گرد آورد ابوبکر بود و آن که نوشت زید بود... و عمر آیه رجم را آورد اما در قرآن ننوشت زیرا در این سخن تنها بود.

تمامی این روایات از عمر نقل شده است از این رو می توان این گونه برداشت نمود که وی یقین داشته آیه رجم بخشی از قرآن بوده است جز آن که نه ابوبکر و نه کسان پس از او آن را به قرآن نیافزودند چرا که عمر در این سخن تنها بود و اگر صحابه دیگری به آن گواهی می داد هر آینه نوشته می شد. این سخن را محدثان آشکار کرده اند حافظ ابن حجر در فتح الباري می گوید:

فلم يلحقها بنص المصحف بشهادته وحده. (4)

عمر این آیه را به مصحف نیافزود چون در این نظر تنها بود.

ص: 178

اگر این آیه منسوخ بود حتی با گواه همه صحابه نیز افزایشش روا نبود.

1-2. ابن ماجه از عایشه روایت کرده که می گوید:

لقد نزلت آية الرجم ورضاعة الكبير عشراً، ولقد كان في صحيفة تحت سريري، فلما مات رسول الله - صلى الله عليه وآله وسلّم - و تشاغلنا بموته دخل داجن، فأكلها. (1)

آیه رجم و رضاع کبیر بیش از ده بار نازل شد که در صحیفه ای زیر تخت من قرار داشت. آن هنگام که رسول خدا رحلت کرد و ما به سوگ او مشغول بودیم، بزی آن را خورد!

1-3. جلال الدین سیوطی از ابو عبید از ابوامامة بن سهل چنین روایت کرده است:

أن خالته قالت: لقد أقرأنا رسول الله - صلى الله عليه وآله وسلّم - آية الرجم: «الشيخ والشيخة فارجموهما ألبتة بما قضيا من اللذة». (2)

خاله او گفت: رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم آیه رجم را بر ما چنین خواند «الشیخ والشيخة فارجموهما البتة بما قضيا من اللذة».

1-4. همچنین سیوطی از گروهی از محدثان از ابی بن کعب روایت کرده است که او بر این باور بود که آیه رجم بخش حقیقی قرآن بوده است متن روایت در بحث پیرامون سوره احزاب گذشت.

ما به خاطر کوتاه کردن،سخن به همین شمار از احادیث آیه رجم بسنده کردیم از همین مقدار نیز نمایان شد که گروهی از صحابه آشکارا از قرائت و به یاد سپردن این آیه سخن گفته اند و عمر نسبت به دیگر صحابه بر این آیه اصرار بیشتری می کرده است این صحابه عبارت اند از:

1. عمر بن خطاب

2. أبي بن كعب

3. عایشه دختر ابو بکر

4. خاله ابو امامة بن سهل.

ص: 179

بلکه از حدیث عایشه این گونه استفاده می شود که این آیه حتی پس از رحلت رسول خدا صلى الله علیه وآله نیز در زمره آیات قرآن شمرده می شده است که به زودی در این باره سخن خواهیم گفت.

این احادیث در کتاب های زیر آمده است:

1. صحیح بخاری

2. صحیح مسلم

3. مسند احمد

4. موطأ مالك:

5. سنن ابن ماجه

6. الإتقان في علوم القرآن از حافظ سیوطی و منابع دیگر.

ما می خواندیم: «لا ترغبوا عن آبائكم فإنّه كفر بکم»؛ سپس عمر به زید بن ثابت گفت: ای زید آیا چنین بوده است؟ زید گفت: آری. (1)

از این روایات در می یابیم که گروهی از صحابه همچون عمر بن خطاب عبد الله بن عباس و زید بن ثابت بر این باور بوده اند که آیه «رغبة» جزئی از قرآن بوده است و ما این روایات را از بخاری و سیوطی نقل کردیم که سیوطی نیز از گروهی از حافظان اهل سنت همچون:

1. عبد الرزاق بن همام

2. احمد بن حنبل

3. ابوالقاسم طبرانی

4. ابو عبيد قاسم بن سلام

5. ابو عبد الله ابن ضريس،

6. ابو ولید طیالسی و

7. ابن حبان - صاحب صحيح - روایت کرده است.

کنید مبادا زمان بر شما طولانی شده و قلب هایتان سخت گردد همان گونه که قلب های پیشینیان سخت شد. همانا ما سوره ای را قرائت می کردیم که در درازی و تندی به مانند سوره برائت بود من آن را جز فرازی از یاد برده ام آن فراز چنین است: «لو كان لابن آدم واديان من مال لاتبغوا وادياً ثالثاً، ولا يملأ جوف ابن آدم إلا التراب».

3-2. جلال الدین سیوطی می گوید ابو عبید احمد طبرانی در اوسط و بیهقی در شعب الإيمان از ابو واقد لیثی روایت کرده اند که گفت:

كان رسول الله - صلى الله عليه وآله وسلّم - إذا أوحي إليه أتيناه فعلمناه ما أوحي إليه، قال: فجئته ذات يوم، فقال: إنّ الله يقول: «إنّا أنزلنا المال لإقام الصلاة وإيتاء الزكاة ولو أنَّ لابن آدم وادياً لأحبّ أن يكون إليه الثاني، ولو كان له الثاني لأحبّ أن يكون إليهما الثالث، ولا يملأ جوف ابن آدم إلاّ التراب، و يتوب الله على من تاب». (1)

هر گاه بر پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلّم وحی نازل میشد نزد ما می آمد و آن چه وحی شده بود را به ما آموزش می داد وی گفت: روزی نزد ایشان آمدم فرمودند: همانا خداوند می فرماید: «إنا أنزلنا المال لإقام الصلاة، وإيتاء الزكاة ولو أنّ لابن آدم وادياً لأحبّ أن يكون إليه الثاني، ولو كان له الثاني لأحبّ أن يكون إليهما ثالث ولا يملأ جوف ابن آدم إلا التراب، و يتوب الله على من تاب».

3-3. همچنین حافظ سیوطی می گوید: ابو داوود احمد بن حنبل ابو یعلی و طبرانی از زید بن ارقم روایت کرده اند که گفت:

كنا نقرأ على عهد رسول الله - صلّى الله عليه وآله وسلّم -: «لو كان لابن آدم واديان من ذهب و فضّة لابتغى الثالث، ولا يملأ بطن ابن آدم إلا التراب، و يتوب الله على من تاب». (2)

ما در زمان پیامبر صلى الله عليه وآله وسلّم چنین قرائت می کردیم: «لو كان لابن آدم واديان من ذهب و فضة لابتغى الثالث ولا يملأ بطن ابن آدم إلا التراب، ويتوب الله على من تاب».

3-4. باز سیوطی می گوید: ابو عبید و احمد از جابر بن عبد الله روایت کرده اند که گفت:

ص: 182

كنا نقرأ: «لو أنّ لابن آدم ملء واد مالاً لأحبّ إليه مثله، ولا يملأ جوف ابن آدم إلا التراب و يتوب الله على من تاب». (1)

ما چنین قرائت می کردیم: «لو أنّ لابن آدم ملء واد مالاً لأحبّ إليه مثله، ولا يملأ جوف ابن آدم إلاّ التراب ويتوب الله على من تاب». (2)

3-5. سیوطی در جایی دیگر می نویسد: «بزار و ابن ضریس از بريدة روایت کرده اند که گفت:

سمعت النبي - صلّى الله عليه وآله وسلّم - يقرأ في الصلاة: «لو أنّ لابن آدم...» (3)

شنیدم رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم در نماز چنین می خواند: «لو أنّ لإبن آدم...».

3-6. همچنین می گوید: ابن انباری از ابوذر چنین نقل کرده است که می گفت:

في قراءة أبي بن كعب ابن آدم لو اعطي وادياً...». (4)

در قرائت ابی بن کعب آمده: «ابن آدم لو أعطى وادياً..».

3-7. همچنین می گوید احمد ترمذی و حاکم - که ترمذی و حاکم آن را صحیح دانسته اند - از أبي بن کعب چنین روایت کرده اند:

إنّ رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم قال: «إنّ الله أمرني أن أقرأ عليك القرآن، فقرأ: ﴿لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ﴾ فقرأ فيها: «ولو أنّ ابن آدم سأل وادياً من مال...». (5)

همانا رسول خدا صلى الله علیه وآله فرمود: خداوند مرا فرمان داد تا بر تو قرآن را قرائت کنم

﴿لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ﴾ پس در این آیه خواندند: «ولو أنّ ابن آدم سأل وادياً من مال...».

ابن اثیر نیز این حدیث را از ترمذی روایت کرده است. (6)

3-8. راغب اصفهانی در محاضرات الادباء می گوید:ابن مسعود در مصحفش چنین آمده بود:

لو كان لابن آدم واديان من ذهب لابتغى إليهما ثالثاً، ولا يملأ جوف ابن آدم إلا التراب، و يتوب الله على من تاب. (7)

ص: 183

ما به همین تعداد از احادیث بسنده می کنیم. اما باید یاد آور شد که حدیث نخست از صحیح مسلم آشکارا می رساند که ابوموسی اشعری سوره کاملی از قرآن را حفظ کرده و سپس جز همین آیه، بقیه را از یاد برده است.

ما از این روایات درمی یابیم که صحابه ای که نام آن ها در زیر خواهد آمد بر این باور بوده اند که این آیه بخشی از قرآن بوده است حتی ابن مسعود این آیه را در مصحف خود ثبت نموده و ابی بن کعب آن را قرائت کرده و ابو واقد یادآور شده که پیامبر این آیه را به او آموزش داده است. این صحابه عبارت اند از:

1. ابو موسی اشعری

2. ابو واقد ليثي

3. زید بن ارقم

4. جابر بن عبد الله

5. بريدة بن عبد الله

6. أُبي بن كعب؛

7. عبد الله بن مسعود

و ما این احادیث را از افراد زیر نقل کردیم:

1. مسلم بن حجاج، صاحب صحیح

2. ابن اثیر، صاحب جامع الأصول

3. راغب اصفهانی، صاحب محاضرات

4. حافظ سیوطی که وی از گروهی از حافظان همچون

4-1. حاکم ابو عبد الله نیشابوری، صاحب مستدرك

4-2. ابو يعلى احمد بن على موصلی، صاحب مسند

4-3. أحمد بن حنبل صاحب مسند و یکی از پیشوایان چهارگانه فقهی اهل سنت

4-4. أبو القاسم طبرانى، صاحب معجم های سه گانه

4-5. أبو بكر بيهقى صاحب السنن الكبرى

4-6. أبو بكر بزار صاحب مسند

ص: 184

4-7. أبو عيسى، ترمذى، صاحب سنن (یکی از صحاح ستّة) روایت کرده است.

زمخشری می گوید:

وعن ابن عباس: هي محكمة - يعني لم تنسخ - و كان يقرأ: ﴿فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ﴾ إِلى أَجل مسمّى، ويروى أنه رجع عن ذلك عند موته، و قال: أللّهم إني أتوب إليك من قولي بالمتعة، و قولي في الصرف. (1)

از ابن عباس روایت شده است که گفت: این آیه از محکمات است - یعنی نسخ نگردیده - و می خواند: (فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ﴾ إلى اجل مسمی و روایت شده که ابن عباس به هنگام فرا رسیدن مرگش از این سخن بازگشته و گفت: خداوندا از سخنم درباره متعه و صرف به سوی تو توبه می کنم.

حافظ ابن حجر در تخریجش می گوید:

أما رجوعه عن المتعة، فرواه الترمذي بسند ضعيف عنه، و أما قوله: اللّهمّ إنّي أتوب إليك من قولي بالمتعة فلم أجده؛

اما درباره بازگشت وی از سخنش پیرامون آیه متعه باید گفت که ترمذی این خبر را با سندی ضعیف روایت کرده است اما سخن ابن عباس که گفته است «خدایا از سخنم در باره آیه متعه توبه می کنم» را در جایی نیافتم

هنگامی که به این سخنان مشروع بودن متعه و عمل مسلمین به آن - حتی در زمان عمر بن خطاب که از آن باز داشته و بر انجام دهنده اش وعده کیفر داده بود - افزوده شود به یقین می توان گفت که آیه - همان گونه که احادیث به این مطلب تصریح دارد - این گونه نازل شده بود و افتادن «إلى أجل» پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله روی داده است.

پدرم- که هشتاد سالش بود - از مصحف عایشه برای من چنین می خواند: ﴿إِنَّ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِيَّما﴾ - و على الذين يصلون الصفوف

الأوّل - وی می گفت این قرائت پیش از آن بود که عثمان مصحف ها را دگرگون سازد.

از این حدیث بر می آید که در مصحف عایشه این افزایش ثبت بوده و به ظاهر این آیه را از پیامبر شنیده و سپس در مصحفش نگاشته است و این مصحف تا زمان عثمان بن عفان باقی بوده و مردم به شکلی فراگیر آن را تلاوت می کرده اند، تا آن که عثمان به تغییر مصحف ها بر می خیزد و پس از آن این زیادی از آیه می افتد از این حدیث به دست می آید عایشه و کسانی که مصحف او را می خوانده اند - از آن ها ابو یونس است که در هشتاد سالگی بر دخترش چنین قرائت کرده است - بر این باورند که این زیادی بخش حقیقی قرآن بوده است.

3. اسحاق بن راهویه استاد بخاری، مسلم و دیگران

4. حاکم نیشابوری، صاحب مستدرك

5. فریابی استاد احمد بخاری و دیگران

6. ابوبكر بن مردویه اصفهانی

7. ابو بكر بيهقى صاحب سنن کبری

8. ابوبکر بن منذر

9. ابن أبي شيبه

10. ابن جریر طبری

11. ابن أبي حاتم.

گوش عمر رسید بر او خشمناک شد پس وی را فرا خوانده و صحابه را نیز گرد آورد - زید بن ثابت نیز در میان اصحاب بود - سپس گفت:

چه کسی سوره فتح را می خواند؟ زید این سوره را آن گونه که امروز است قرائت کرد.

پس عمر خشمناك شد. ابی گفت: می توانم سخنی بگویم؟

عمر گفت: بگو.

گفت: تو می دانی من بر پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم وارد می شدم و ایشان بر من قرائت می کرد و تو نزدیک در ایستاده بودی حال اگر می خواهی بر مردم آن چه پیامبر قرآن قرائت کرده را بخوانم می خوانم والا تا زنده ام سخنی قرائت نخواهم کرد.

عمر گفت: بلکه می خواهم بر مردم قرائت کنی.

هنگامی که قرائت أبي بن كعب به عمر بن خطاب رسید بر او سخت گرفت و در برابر اصحاب با او درشتی کرد لیکن ابی با پاسخ خود در برابر او ایستادگی کرد معنای پاسخ او این بود که آن زیادت را از پیامبر تعلیم دیده است و او هر گاه بر مردم قرآن می،خواند بر این باور بود که قرآن را برابر با آن چه بر پیامبر اکرم صلّى الله عليه وآله نازل شده می خوانده است و این باور راسخ و جزم او بر اعتقادش تأثیر خود را بر عمر گذارد و وی را پس از خشمناکی واداشت تا بگوید: «بلکه می خواهم بر مردم قرائت کنی».

سیوطی این حدیث را از دو شخص روایت کرده است:

1. نسایی، صاحب یکی از صحاح شش گانه.

2. حاكم صاحب كتاب المستدرك على الصحيحين. گفته شده که وی این حدیث را صحیح شمرده است.

10. آیه ﴿كَفَى اللهُ الْمُؤْمِنينَ الْقِتال﴾

جلال الدین سیوطی در تفسیر سخن خداوند ﴿كَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتال﴾ از ابن ابی حاتم ابن مردویه و ابن عساکر روایت می کند که گفتند:

ص: 190

عن ابن مسعود رضى الله عنه أنّه كان يقرأ هذا الحرف ﴿كَفَى اللهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتَالَ﴾ - بعلي بن أبي طالب. (1)

از ابن مسعود رضی الله عنه وارد شده که وی این گونه قرائت می کرد ﴿كَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتالَ ﴾- بعلي بن ابي طالب -.

این حدیث به آشکاری می رساند که عبد الله بن مسعود بر این باور بوده است که نام امیرالمؤمنین على بن ابى طالب علیه السلام در اصل قرآن ثابت بوده است. این مطلب در برخی روایات شیعه نیز بازگو شده است و برای این آیه مثال های بسیاری است که برخی را در باب نخست آوردیم.

از سویی باید گفت که ابن مسعود در میان صحابه بیشترین تعلیم را از پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله دیده و بالاترین حضور را نزد ایشان به هم می رساند حتی اهل سنت از پیامبر اکرم صلّى الله عليه وآله درباره او احادیث فراوانی روایت کرده اند که یکی از آن ها سخن حضرت درباره وی است که فرموده:

تمسكوا بعهد ابن أم عبد. (2)

به عهد ابن ام عبد تمسك كنيد.

مصحف ابن مسعود یگانه مصحفی بود که شمار بزرگی از مسلمین به آن اعتماد داشتند و بزودی خواهد آمد که عثمان بن عفان مصحف وی را گرفت و به او برنگرداند و به زدن او فرمان داد!

سیوطی این حدیث را از سه پیشوای حافظ روایت کرده است:

1. ابو القاسم ابن عساکر، حافظ شام

2. ابن ابی حاتم رازی

3. ابوبكر ابن مردویه اصفهانی

أنّها أمرته أن يكتب لها مصحفاً فلما بلغتُ: ﴿حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطى﴾ قال: فأملت عليّ: و صلاة العصر. (1)

عایشه به او امر کرد تا مصحفی بنویسد وی می گوید: هنگامی که به آیه ﴿حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطى﴾ رسيدم برای من املاء کرد وصلاة العصر». عایشه گفت: این گونه از رسول خدا صلّی الله عليه وآله وسلّم شنیدم.

مالك بن انس نیز این حدیث را روایت کرده است:

2. مالك از عمرو بن نافع روایت کرده است که گفت:

كنت أكتب مصحفاً لحفصة فقالت: إذا بلغت هذه الآية فآذنّي، فأملت عليّ: (حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطى) - و صلاة العصر -: (2)

برای حفصه مصحفی را نوشتم. حفصه به من گفت هر گاه به این آیه رسیدی مرا خبر کن. پس به هنگام رسیدن به،آیه برای من إملا كرد: حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطى) - و صلاة العصر -

این حدیث را سیوطی از برخی پیشوایان و حافظان روایت کرده است.

این احادیث می رساند كلمه «و صلاة العصر» در مصحف عایشه و حفصه ثابت بوده است و اگر این دو به قرآن بودن آن باور نداشتند به نگاشتن آن فرمان نمی دادند به ویژه حفصه که به نویسنده فرمان داده بود تا هر گاه به آیه رسید خبر دهد تا بر او املا نماید.

این اهتمام فراوان عایشه و حفصه نشان از آن دارد که این دو علم قطعی داشتند که و صلاة العصر بخش حقیقی آیه بوده و از سوی خدا بر پیامبر صلی الله علیه وآله فرود آمده است.

برخی از روات این حدیث از پیشوایان اهل سنت به قرار زیر است:

1. عبد الرزاق بن همام صنعاني

2. أحمد بن حنبل صاحب مسند و یکی از پیشوایان چهارگانه فقهی

3. مالك بن أنس صاحب الموطأ و یکی از پیشوایان چهارگانه فقهی

4. بخاری صاحب صحیح

ص: 192

5. مسلم بن حجاج، صاحب صحیح

6. أبويعلى موصلی، صاحب مسند

7. عبد بن حميد صاحب مسند

8. ابن جریر طبری صاحب تاریخ و تفسیر و تهذيب الآثار

9. ابن أبى داوود صاحب سنن

10. أبو بكر بيهقی، صاحب سنن کبری

11. نسایی، صاحب یکی از صحاح

12. ترمذی، صاحب یکی از صحاح

13. ابن حجر عسقلانی شیخ الاسلام و حافظ على الإطلاق

14. جلال الدین سیوطی صاحب مؤلّفات فراوان.

سیوطی می گوید:

أخرج ابن مردويه عن ابن مسعود قال: كنا نقرأ على عهد رسول الله - صلى الله عليه و آله وسلّم - ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ - إنّ علياً مولى المؤمنين - ﴿وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَاللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ﴾ (1)

ابن مردویه از ابن مسعود روایت کرده است که گفت: در زمان رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلّم چنین می خواندیم: ﴿یا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ - إِنْ علياً مولى المؤمنين - ﴿وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَاللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾.

در کتب شیعه نیز این روایت از طرق اهل سنت وارد شده است. شاید وجود این گونه اضافات در مصحف ابن مسعود سبب شده تا اهل سنت مصحف او را رها کرده و مصرند بر این که این مصحف از او گرفته و از بین برده اند.

فقال مسلمة: «إنّ الذين آمنوا والذين هاجروا وجاهدوا في سبيل الله بأموالهم وأنفسهم، ألا أبشروا أنتم المفلحون والذين آووهم و نصروهم وجادلوا عنهم القوم الذين غضب الله عليهم، أولئك لا تعلم نفس ما أخفي لهم من قرّة أعين جزاء بما كانوا يعملون» (1)

روزی مسلمة بن مخلد انصاری به آن ها گفت: مرا آگاه سازید از دو آیه ای از قرآن که در مصحف نوشته نشده است اما کسی سخنی نگفت - و نزد ایشان ابو الكنود و سعد بن مالك حضور داشتند-.

مسلمه به من گفت: «إنّ الذين آمنوا والذين هاجروا و جاهدوا في سبيل الله بأموالهم و أنفسهم، الا أبشروا أنتم المفلحون و الذين آووهم و نصروهم و جادلوا عنهم القوم الذين غضب الله عليهم اولئك لا تعلم نفس ما أخفى لهم من قرة أعين جزاء بما كانوا يعلمون».

از ظاهر این حدیث بر می آید که مسلمه باور داشته که دو آیه حقیقتاً در زمره آیات قرآن بوده اما افتاده و در مصحف نوشته نشده است. حال اگر این دو آیه از قرآن کریم نبود حاضران بر او می شوریدند و این نشان عذر ایشان از خبر ندادن از این دو آیه و یا جهلشان بوده است.

از این دو حدیث بر می آید که بیش از چند برابر قرآن کنونی از بین رفته است به طوری که ابن عمر گوینده را نهی کند تا بگوید «همه قرآن گرفته شده است» سپس فرمان می دهد که این گونه بگویند: «آن چه از قرآن ظاهر،بود گرفته شد» یعنی آن چه باقی مانده بود.

اما عمر بن خطاب نیز شمار حروف قرآنی که بر پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم نازل شده را یادآور می شود آشکار است که این عدد بسیار بیشتر از شمار حروف قرآن کنونی است.

ص: 196

خاتمة براءة، فكانت الصحف عند أبي بكر حتى توفاه الله، ثمّ عند عمر حياته، ثم عند حفصة بنت عمر. (1)

ابوبکر مقتل اهل یمامه را برای من فرستاد آن هنگام که عمر نزد وی بود ابوبکر گفت عمر نزد من آمد و گفت در جنگ یمامه شمار بسیاری از قراء کشته شدند و من می ترسم کشته شدن قراء در جنگ های گوناگون سبب شود تا بسیاری از [آیات] قرآن از بین رود. من معتقدم که تو باید به گرد آوری قرآن فرمان دهی به عمر گفتم چگونه کاری را انجام دهم که رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم آن را وا گذاشته؟ عمر گفت: به خدا سوگند این کار خوب است. پس همیشه برای این کار عمر به من مراجعه می کرد تا این که خداوند در این باره به من شرح صدر داد و نظر عمر را پذیرفتم زید می گوید ابوبکر گفت: تو مرد جوان و عاقلی هستی و ما به تو اعتماد داریم تو پیش از این کاتب وحی بودی پس بگرد و قرآن را جمع آوری کن به خدا سوگند که اگر مرا به جابجایی کوهی از کوه ها وامی داشت، سنگین تر از فرمان به جمع قرآن نبود. گفتم: کاری کنید که رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم نکرد؟ گفت: به خدا سوگند این کار خوب است پس ابوبکر همیشه به من مراجعه می کرد تا آن که خدا به من شرح صدری داد که پیش از من به ابوبکر و عمر داده بود آن گاه به دنبال قرآن گشتم و آن را از روی جریده های نخل و سنگ های صاف و ظریف و سینه مردان گرد آوردم تا آن که آخر سوره توبه را تنها نزد ابو خزیمه انصاری یافتم که ﴿لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ﴾ - تا پایان سوره برائت -. پس این مصحف ها نزد ابوبکر بود تا آن که در گذشت. سپس تا زمان حیات عمر نزد وی نگهداری می شد و پس از وی نیز نزد حفصه دختر عمر بود.

3. بخاری با سند خود از انس بن مالك نقل می کند که گفت:

إنّ حذيفة بن اليمان قدم على عثمان وكان يغازي أهل الشام في فتح أرمينية و آذربيجان مع أهل العراق، فأفزع حذيفة اختلافهم في القراءة، فقال حذيفة لعثمان يا أمير المؤمنين أدرك هذه الأمة قبل أن يختلفوا في الكتاب اختلاف اليهود والنصارى، فأرسل عثمان إلى حفصة أن أرسلي إلينا

ص: 198

بالصحف ننسخها في المصاحف، ثمّ نردّها، إليك فأرسلت بها حفصة إلى عثمان، فأمر زيد بن ثابت و عبدالله بن الزبير و سعيد بن العاص وعبدالرحمن بن الحارث بن هشام فنسخوها في المصاحف وقال عثمان للرهط القرشيين الثلاثة إذا اختلفتم أنتم وزيد بن ثابت في شيء من القرآن، فاكتبوه بلسان، قريش، فإنّما نزل بلسانهم، ففعلوا، حتّى إذا نسخوا الصحف في المصاحف ردّ عثمان الصحف إلى حفصة، فأرسل إلى كلّ أفق بمصحف مما نسخوا وأمر بما سواه من القرآن في كلّ صحيفة أو مصحف أن يحرق (1)

حذيفة بن یمان پس از جنگ آذربایجان و فتح ارمنستان که با عراقی ها رفته بود، به مدینه آمد و بر عثمان وارد شد حذیفه به دلیل اختلاف قرائت قرآن که در جنگ و کوفه دیده بود صدای خود را بلند کرده و شکایت خود را به وی نمود. به عثمان گفت: ای امیرالمؤمنین این امت را قبل از آن که مانند یهود و نصارا در کتابشان اختلاف نمایند. دریاب عثمان به سوی حفصه دختر عمر بن خطاب فرستاد و گفت که قرآن جمع آوری شده توسط ابوبکر و عمر را برای او بفرست. حفصه آن مصحف را برای عثمان فرستاد. عثمان به زید بن ثابت عبدالله بن زبیر سعید بن عاص و عبدالرحمان بن حارث بن هشام امر کرد که از روی آن بنویسند. اینان نوشتند. عثمان گفت: اگر در چیزی اختلاف کردید آن را به زبان قریش بنویسید زیرا قرآن به زبان آنان نازل شده است پس چنان کردند و قرآن را در چند مصحف نوشتند و به عثمان تحویل دادند عثمان مصحف حفصه را پس فرستاد و مصاحف جدید را به شهرهای بزرگ اسلامی فرستاد و امر کرد که جز این مصحف ها باقی مصاحف را بسوزانند.

4. ابن أبي داوود روایت کرده است

إن أبا بكر قال لعمر وزيد: أقعدا على باب المسجد، فمن جاءكما بشاهدين على شيء من كتاب الله فاكتباه. (2)

ابوبکر به عمر و زید گفت: بر در مسجد بنشینید و هر کسی با دو شاهد چیزی از قرآن را آورد، بنویسید.

5. باز همو روایت کرده است:

ص: 199

إنّ عمر سأل عن آية من كتاب الله، فقيل كانت مع فلان قتل يوم اليمامة، فقال: إنا لله و أمر بجمع القرآن فكان أوّل من جمعه في المصحف. (1)

عمر درباره آیه ای از آیات قرآن پرسش کرد. گفته شد این آیه نزد فلانی بود که در جنگ یمامه کشته شد. پس گفت إنّا لله و به جمع آوری قرآن فرمان داد و او نخستین کسی بود که قرآن را گرد آورد.

6. باز ابن أبي داوود با اسناد خود از علی علیه السلام روایت می کند که فرمود:

أعظم الناس في المصاحف أجراً أبوبكر... هو أوّل من جمع كتاب الله. (2)

کسی که بیشترین پاداش را در گرد آوری قرآن دارد ابوبکر است. همانا او نخستین کسی بود که قرآن را جمع کرد.

روایت عایشه هم گذشت که درباره برخی آیات می گفت آن ها در صحیفه ای زیر تخت من قرار داشت. آن هنگام که رسول خدا رحلت کرد و ما به سوگ او مشغول بودیم بزی آن را خورد!» حال بر پایه این احادیث اگر در زمان رسول خدا صلی الله عليه وآله وسلّم قرآن به مانند امروز گرد آوری نشده بود و صحابه کسانی بودند که این کار را گردن گرفته و به جمع آوری قرآن پرداختند پس بسیار محتمل خواهد بود که در این میان بخشی از قرآن از بین رفته باشد بلکه برخی از،روایات آشکارا این از بین رفتن را تأیید می کند. در این هنگام تردید ایجاد می شود که آیا این قرآن کنونی، همه آن چه خداوند بر پیامبرش صلی الله علیه وآله فرو فرستاده را در بر گرفته است یا خیر؟

از کسی نپذیر جز آن که دو شاهد گواهی دهد.

از سویی می دانیم که تمامی مسلمین در دور نبودن اصحاب از خطا و لغزش با هم همراهند و روال طبیعی کار همچنین می طلبد که اصحاب در هر حال نمی توانستند به همه آن چه در پی اش بوده اند دست یابند بلکه دست کم احتمال این که بر برخی از آن چه از پیامبر صلی الله علیه وآله شنیده اند نتوانند گواه و شاهد بیاورند وجود دارد بلکه می توان گفت این امر روی داده است مانند عمر و آیه رجم که گفته اند:

أنّ عمر أتى بآية الرجم فلم يكتبها لأنه كان وحده.

همانا عمر آیه رجم را آورد اما در قرآن ننوشت چرا که وی در این کار تنها بود و شاهدی نداشت. لیکن آن چه شگفت می نماید رفتار زید است که به دلیل تنها بودن عمر در ادعای خود از او نمی پذیرد اما ادعای ابو خزیمه انصاری را بی هیچ گواهی می پذیرد آیا از دیدگاه وی ابو خزیمه جایگاهی بالاتر از عمر داشته است؟ در حالی که در نگاه او عمر از خلفاء راشدین و یکی از ده نفری است که به او مژده بهشت داده اند!

والله لقد أخذت من فى رسول الله - صلى الله عليه وآله وسلّم - بضعاً وسبعين سورة، والله لقد علم أصحاب النبي - صلى الله عليه وآله وسلّم - أنّي أعلمهم بكتاب الله. (1)

به خدا سوگند از زبان مبارك رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم هفتاد و چند سوره را برگرفتم و به خدا سوگند اصحاب پیامبر می دانند که من آگاه ترین ایشان به کتاب خدایم.

ابو نعیم اصفهانی در ضمن شرح حال ابن مسعود از وی روایت کرده که می گوید:

أخذت من فى رسول الله - صلى الله عليه وآله وسلّم - سبعين سورة، وإنّ زيد بن ثابت لصبي من الصبيان، وأنا أدع ما أخذت من فى رسول الله ؟! (2)

من از زبان رسول خدا صلى الله عليه وآله هفتاد سوره بر گرفتم در حالی که زید بن ثابت کودکی در میان کودکان بود و همچو منی آن چه از زبان رسول خدا گرفتم را رها سازم؟!

قراءتي خير من قراءتك، و هذا يكاد أن يكون كفراً، قلنا فما ترى؟ قال: أرى أن نجمع الناس على مصحف واحد، فلا يكون فرقة ولا اختلاف قلنا: فنعم ما رأيت. (1)

از عثمان روایت شده است که وی گرد آوری قرآن را با مشورت و همراهی صحابه انجام داده است. ابن ابی داوود با سند صحیح از سوید بن غفله روایت می کند که علی علیه السلام گفت: درباره عثمان جز به نیکی سخن نگویید به خدا سوگند او این کار را انجام نداد جز با همراهی گروه بسیاری از ما گفت: چه می گویند پیرامون این قرائت؟ به من رسیده است که برخی می گویند قرائت من از قرائت تو بهتر است و این سخن به کفر بسیار نزديك است گفتم چه می بینی؟ گفت دیدم که مردم به گرد مصحف واحدی در آمده اند و من فرقه و ناسازگاری ای نمی بینم. گفتم: بله من هم نمی بینم.

همچنین دانشمندان و محدثان اهل سنت در نگاشته های خود به دفاع از مصحف عثمان پرداخته اند به گونه ای که برخی از اهل سنت کتابی نوشته اند به نام الرد على من خالف مصحف عثمان. (2)

از ابن عمر روایت شده که گفت:

ما يدريه ما كلّه؟ قد ذهب منه قرآن كثير (3)

چه می دانی همه قرآن چیست؟ بخش های فراوانی از قرآن از بین رفت.

از ابن مسعود روایت شده است که وی نمی پسندید که زید بن ثابت قرآن را گرد آورد. (4)

باز از وی روایت شده است که پس از آتش زدن مصحف ابن مسعود توسط عثمان ابن مسعود همواره می گفت:

لو ملكت كما ملكوا لصنعت بمصحفهم كذلك. (5)

اگر من هم قدرت و توان آن ها را داشتم با مصحف آن ها آن گونه می کردم که با مصحف من کردند.

از ابن عباس در باره سخن خداوند که فرموده ﴿حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا﴾، آمده است:

ص: 204

إِنَّمَا هي خطأ من الكاتب، «حتّى تستأذنوا و تسلّموا». (1)

این از لغزش نویسنده بوده و درست آن است که «حتّى تستأذنوا وتسلّموا».

همچنین از ابن عباس درباره سخن خداوند که می فرماید: (أَفَلَمْ يَيْأَسِ) نقل شده که گفته است:

أظنّ الكاتب كتبها و هو ناعس. (2)

گمان می کنم نویسنده این آیه را با خواب آلودگی نوشته است.

باز از او درباره سخن خداوند ﴿وَ قَضى رَبُّكَ...﴾ (3) می گوید:

إلتزقت الواو بالصاد و انتم تقرؤنها: ﴿وَ قَضى رَبُّكَ...﴾ (4)

واو به صاد چسبیده است و شما می خوانید: ﴿وَ قَضى رَبُّكَ...﴾ [و آیه و وصی ربّك... است].

همچنین از او درباره قول خداوند که می فرماید: ﴿وَلَقَدْ آتَيْنا مُوسى وَ هَارُونَ الْفُرْقَانَ وَ ضياءً....﴾ نقل شده که گفته است:

خذوا هذه الواو واجعلوها هاهنا: ﴿والَّذينَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ...﴾. (5)

این و او را گرفته و در این جا قرار دهید: ﴿والَّذِينَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ....﴾.

و از عایشه پس از ذکر آیه ای آمده است:

قبل أن يغيّر عثمان المصاحف. (6)

پیش از آن که عثمان مصاحف را دگرگون سازد.

و او درباره سخن خداوند که می فرماید ﴿ان هذان لساحِرانِ﴾ و... ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا... وَالصّابِئُونَ...﴾ می گوید:

يا ابن أخي هذا عمل الكتاب، أخطأوا في الكتاب. (7)

ای پسر برادر! این کار نویسندگانی است که در کتاب لغزش داشته اند.

سیوطی گفته است که این اسناد بر اساس شرائط بخاری و مسلم صحیح شمرده می شود.

ص: 205

باز از او درباره سخن خداوند ﴿وَالَّذينَ يُؤْتُونَ ما آتَوْا...﴾ آمده است:

كذلك أُنزلت ولكن الهجاء حرّف. (1)

چنین نازل،شده ولی هجاء آن تحریف یافته است.

همچنین از او و از ابان بن عثمان درباره سخن خداوند که می فرماید: ﴿وَالْمُقيمينَ الصَّلاةَ﴾ وارد شده که می گویند:

هو غلط من الكاتب. (2)

این لغزشی از سوی نویسنده است.

از مجاهد و ربیع درباره سخن خداوند ﴿وَإِذْ أَخَذَ اللهُ ميثاقَ النَّبِيِّينَ...﴾ آمده است که گفته اند: این از لغزش نویسنده است.

حافظ سیوطی می گوید:

أخرج عبد بن حميد والفريابي وابن جرير وابن المنذر، عن مجاهد في قوله: ﴿وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَما آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتاب وَ حِكْمَة﴾ قال: هي خطأ من الكاتب وهي قراءة ابن مسعود: «وإذ أخذ الله ميثاق الذين أوتوا الكتاب». وأخرج ابن جرير عن الربيع أنّه قرأ: وإذ أخذ الله ميثاق الذين أوتوا الكتاب. قال: وكذلك كان يقرؤها أبي بن كعب عبد بن حمید فریابی ابن جریر و ابن منذر از مجاهد درباره سخن خداوند (وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ ميثاقَ النَّبِيِّينَ لَما آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتاب (وَحِكْمَة) روایت کرده اند که وی گفته است: این از لغزش نویسندگان است و ابن مسعود چنین قرائت کرده: ﴿وإذ أخذ الله ميثاق الذين أوتوا الكتاب﴾. ابن جریر از ربیع روایت کرده که وی چنین قرائت کرده «وإذ أخذ الله ميثاق الذين أوتوا الکتاب». همچنین گفت و ابی بن کعب اینچنین قرائت می کرد.

از سعید بن جبیر درباره سخن خداوند (وَالْمُقيمينَ الصَّلاةَ) آمده است که گفت:

يقول: هو لحن من الكاتب. (3)

این خطایی از نویسنده است.

فخر رازی درباره سخن خداوند (ان هذان لساحران) گفته است:

ص: 206

القراءة المشهورة (إنّ هذان لساحِرانِ) و منهم من ترك هذه القراءة و ذكروا وجوهاً أخر أحدها: قرأ أبو عمرو و عيسى بن عمر: إن هذين الساحران. قالوا: هي قراءة عثمان وعائشة وابن الزبير وسعيد بن جبير والحسن... وروي عن عثمان أنّه نظر في المصحف فقال: أرى فيه لحناً ستقيمه العرب بألسنتها. (1)

قرائت مشهور چنین است اِنْ هذان لساحران اما برخی این قرائت را رها کرده و به گونه های دیگری خوانده اند. یکی از آن ها قرائت ابو عمرو و عیسی بن عمر است که خوانده اند إِنْ هذان لساحران گفته: این قرائت عثمان، عایشه ابن زبیر، سعید بن جبير و حسن بوده است... و از عثمان روایت شده که او به قرآن نگاه کرد و گفت در آن خطا می بینم ولی عرب با زبان خود آن را اصلاح می کنند.

شگفت آن که عثمان درباره مصحفی که خود گردآورده خرده می گیرد!

در روایت بغوی به نقل از عثمان آمده است:

إنّ في المصحف لحناً و ستقيمه العرب بألسنتها، فقيل له: ألا تغيّره فقال: دعوه فإنّه لا يحلّ حراماً ولا يحرّم حلالاً. (2)

همانا در این مصحف لغزش است و عرب به زودی با زبان های خود آن ها را اصلاح می کند به او گفته شد آیا تو تغییر نمی دهی:گفت آن را رها کنید زیرا آن لغزش نه حرامی را حلال می کند و نه حلالی را حرام.

در الاتقان از عثمان وارد شده که گفته است:

لو كان الكاتب من ثقيف والمملي من هذيل لم توجد فيه هذه الحروف. (3)

اگر املا کننده قرآن از هذیل [یعنی شخصی غیر از رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم] و نویسنده آن از ثقیف بود [یعنی شاگردان ایشان و کاتب آن نیز غیر از صحابه می بودند]برخی حروف [کلمات] این گونه کتابت نمی شد.

ص: 207

احادیث تحریف اهل سنت را بیشتر اندیشمندان اهل سنت چه محدثان و مفسران و چه فقها و اصولیان و چه متکلمان و دیگران روایت کرده اند اما ما در این گفتار تنها به یاد آوری راویانی بسنده کرده ایم که پیش از این روایاتشان - مستقیم و غیرمستقیم - آمد که به اختصار شرح حالی از آن ها ارائه می دهیم. (1)

1. مالك بن أنس (م 179) وی یکی از پیشوایان چهارگانه فقهی اهل سنت است. از او شافعی و گروهی که خطیب بغدادی آن ها را در کتابی گرد آورده روایت کرده اند او نزد اهل سنت، استاد پیشوایان و پیشوای دار الهجرة است.

2. عبد الرزّاق بن همام صنعانى (م 211). وی یکی از بزرگان اهل سنت است که أحمد و گروهی از او روایت کرده اند.

3. محمد بن يوسف بن واقد فریابی (م 212) وی نیز یکی از پیشوایان عامه بوده و أحمد و بخاری از او روایت کرده اند.

4. أبو عبيد قاسم بن سلام (م 224) یکی از بزرگان اهل سنت و مورد اعتماد أبو داوود، ابن معين، أحمد و دیگران بوده است.

5. أبو وليد هشام بن عبد الملك باهلى طيالسي (م 227) نیز یکی از اعلام اهل سنت است که أحمد، بخاری و أبو داوود از او روایت کرده اند احمد می گوید: «او امروز شيخ الإسلام است و کسی از محدثان بر او پیشی نمی گیرد».

ص: 209

6. سعيد بن منصور (م 227) یکی از حافظان و أعلام اهل سنت است و أحمد، مسلم و أبو داوود از او روایت کرده اند أحمد گوید: «او از أهل فضل و صدق است» أبو حاتم نیز می گوید: «وی از مؤلفان و نویسندگان قوی است».

7. أبو بكر عبد الله بن محمد بن ابی شیبه (م 235) وی استاد بخاری است و بخاری، مسلم و دیگران از او روایت کرده اند.

8. أحمد بن حنبل (م 238). وی یکی از پیشوایان چهارگانه فقهی بوده و بخاری، مسلم، أبو داوود و دیگران از او روایت کرده اند.

9. إسحاق بن إبراهيم ابن راهويه (م 23) یکی از پیشوایان و عالمان اهل سنت که در او حدیث فقه، حفظ صدق ورع و زهد جمع شده است از او گروهی غیر از ابن ماجه روایت می کنند.

10. أحمد بن منيع بغوى (م 244) مسلم و گروهی از او روایت کرده اند.

11. حافظ أبو عبد الله محمد بن أيوب ابن ضريس (م 249) وی مورد اعتماد ابن أبي حاتم و خلیلی است.

12. محمد بن إسماعيل بخارى (م 261)، صاحب صحيح که مسلم و ترمذی از او روایت می کنند.

13. مسلم بن حجاج نیشابوری (م 261). وی صاحب صحيح است از او روایت شده که گفته است: «این مسند صحیح را از سیصد هزار حدیث مسموع تصنیف کردم».

14. محمد بن عيسى ترمذی (م 279). صاحب الجامع الصحیح وی از پیشوایانی است که اهل سنت به او در علم حدیث اقتدا می کنند.

15. أبو عبد الله محمد بن يزيد ابن ماجة قزوينى (م 283) وی صاحب کتاب سنن است. خلیلی می گوید او مورد اعتماد و بزرگ است که همه او را پذیرفته و به سخن او استدلال می کنند».

16. عبد الله بن أحمد بن حنبل (م 290) وی حافظ پسر حافظ.است خطیب بغدادی درباره او می گوید: «وی ثقه ای دقیق و با فهم است».

17. أبو بكر أحمد بن عمرو بن عبد الخالق بصری بزار (م 292) حافظ و علامه ای شهیر.

18. أحمد بن شعيب نسایی (م 303) وی از منظر اهل سنت پیشوا، حافظ، شیخ الاسلام و یکی از پیشوایان مبرز و حافظان قوى و أعلام مشهور.است حاکم نیشابوری می گوید: «نسایی فقیه ترین مشایخ

ص: 210

مصر در زمان خودش بود». ذهبی نیز گوید: «او نسبت به مسلم بن حجاج دارای قدرت حفظ بیشتری است».

19. أبو يعلى أحمد بن على موصلی (م 307) حافظ ثقة محدّث جزيرة است حاکم نیشابوری می گوید: «می دیدم كه أبو على حافظ از إتقان و حفظ حديث أبو یعلی شگفت زده بود».

20. أبو جعفر محمد بن جرير طبری (م 310) خطیب بغدادی می گوید: «او یکی از پیشوایان اهل سنت است که به سخنش حکم می شود و مورد مراجعه دیگران است».

21. أبو بكر محمد بن إبراهيم ابن منذر (م 318) حافظ علّامه ثقه ای بی همتا، پایانی است در شناخت اختلاف روایات و راهنمایی مجتهد است که از هیچ کس تقلید نمی کند.

22. ابن أبي حاتم عبدالرحمان بن محمد بن إدريس رازی (م 327) وی پیشوا، حافظ، ناقد و شیخ الإسلام است. خلیلی درباره او می گوید: «او دانش پدرش و ابوزرعه را فراگرفت وی دریایی از علوم و شناخت رجال بود. او ثقة حافظ و زاهد بوده و از أبدال شمرده می شد».

23. أبو بكر محمد بن قاسم مقرئ ابن أنبارى (م 328) وی فردی صدوق، فاضل، دیندار و خیّر از أهل سنت است و صد و بیست تفسیر را با سندهایش در حفظ داشت.

24. أبو بكر محمد بن عبد الله بن أشته لوذرى إصفهانی (م360) وی استاد بزرگ پیشوایی شهیر و نحوی محقق و ثقه است. دانی درباره وی می گوید: وی ضبط کنندهای مشهور و مورد اعتماد، عالم علم عربی بینای معانی و نیکو تصنیف است.

25. سليمان بن أحمد طبرانی (م 360) پیشوا، علامه، حجّت، باقی مانده حافظان، قوی ترین عالم در نقل اسانید مسند در دنیا و یکی از سواران این میدان است.

26. أبو الشيخ عبد الله بن محمد بن جعفر بن حيّان (م 369) او إمام حافظ و قوی ترین عالم در نقل اسانید مسند در زمان خود است. وی با فراوانی دانش و جوشش حفظش فردی درستکار نیکو خصال اهل طاعت و صدوق است. ابن مردویه می گوید: «وی ثقه و مورد اطمینان است». خطیب بغدادی نیز می گوید: «وی حافظ ثبت و دقیق بود». ابونعیم اصفهانی نیز می گوید: «او یکی از اعلام است».

27. أبو الحسن على بن عمر دارقطنی (م 385) وی پیشوا شیخ الاسلام و حافظ زمانه است. حاکم از او نقل حدیث کرده و درباره وی گفته است یگانه دوران خود در فهم حفظ و ورع است. او پیشوای

ص: 211

قاریان و محدثان بوده که پس از خود مانندی بر زمین نگذاشته است قاضی ابو طیب می گوید: «دارقطنی در حدیث أمير المؤمنين است».

28. أبو القاسم مفضّل بن محمد راغب اصفهانى (م اوایل قرن پنجم). وی صاحب مصنفات بسیاری بوده است. فخر رازی یاد آور می شود که او یکی از پیشوایان اهل سنت و هم رتبه غزالی است.

29. حاكم نيشابورى، أبو عبد الله محمد بن عبد الله (م 405) وی حافظ بزرگ، پیشوای محدثان در زمانه خود و در اوج شناخت حدیث بود وی،صالح ثقه و مایل به تشیّع بود.

30. أبو بكر أحمد بن موسى ابن مردويه أصفهاني (م 410) وی حافظی بزرگ، علامه ای بسیار فهیم، آگاه به رجال کاردان و خوش نگارش بوده است.

31. أبو بكر أحمد بن حسين بیهقی (م 458) پیشوا، حافظ، علّامة و شيخ خراسان بوده است در إتقان، ضبط و حفظ بی مانند بوده است و کتاب هایی نگاشته که کسی به آن ها همت نگمارده بود و دانشش پر برکت گردیده است.

32. أبو القاسم على بن حسين ابن عساكر (م 571). وی پیشوای بزرگ حافظ شام، بلکه حافظ دنیا است او ثقة ثبت و حجت بوده که بزرگان از او حدیث شنیده اند وی در زمره حافظان،بزرگ دقیق و قوی بوده است.

33. مبارك محمد بن محمد ابن أثير (م 606) از مشاهير علماء و بزرگان بلند همت و یگانه ای در میان فرهیختگان است.

34. ضياء مقدسي أبو عبد الله محمد بن عبد الواحد (م 643) او پیشوایی عالم و حافظی حجت محدّث شام و شیخ السنه است که برای طلب احادیث مهاجرت کرده و کتاب هایی نوشت و به تصحیح و تضعیف احادیث پرداخت و احادیث را جرح و تعدیل کرد وی در جایگاهی است که دیگران به او مراجعه می کنند. او دین داری مورد اعتماد و زاهدی بسیار پرهیزگار بوده است.

35. محمد بن أحمد أنصارى قرطبى (م 671) وی نویسنده تفسیر مشهوری است که سواران در او به سیر علمی می پردازند. او از بندگان صالح خداوند و دانشمندان عارف و بسیار پرهیزگار و زاهد در دنیا بوده است. ذهبی می گوید «پیشوایی دقیق و دانشمندی زبر دست بود. وی دارای نگاشته هایی پر سود بوده که به پیشوایی او و فراوانی آگاهیش و بسیاری فرهیختگی اش گواهی می دهند».

ص: 212

36. أبو الفداء إسماعيل بن عمر ابن کثیر (م 774) پیشوایی محدث و حافظ بوده است. ذهبی او را چنین ستوده است: «پیشوایی فتوا دهنده و محدثی پرهیزگار، مورد اعتمادی دارای فنون گوناگون و محدثی دقیق بوده است».

37. أحمد بن على ابن حجر عسقلانى مصرى (م 852) وی شیخ الاسلام و پیشوای حافظان زمانه خود و حافظ دیار مصر، بلکه حافظ همه دنیا است او قاضی القضاة بوده که کتاب هایی پر سود نگاشته است.

38. جلال الدين عبد الرحمان بن أبى بكر سيوطى (م 911) او حافظی شهیر و صاحب مؤلفات فراوان در علوم گوناگون است. شرح حال نویسانی همچون شوکانی در البدر الطالع سخاوی در الضوء اللامع، ابن عماد حنبلی در شذرات الذهب و دیگران از او به نیکی یاد کرده اند.

39. نور الدين على بن حسام متّقى هندی (م 975) وی فقیهی محدث و صاحب نگاشته هایی بوده که مشهورترین آن ها کنز العمّال است. افرادی همچون ابن عماد در شذرات الذهب و عیدروسی در النور السافر في أعيان القرن العاشر از او به نیکی یاد کرده اند.

40. شهاب الدین محمود بن عبد الله آلوسی بغدادی (م 1270). وی مفسّری محدّث و فقیهی لغوی و نحوی و صاحب روح المعانی و دیگر نوشته ها است.

این ها نمونه ای از کسانی بود که احادیث تحریف را روایت کرده اند.

کسانی از ایشان که صحت تمام روایات خود را به عهده گرفته اند و بر همین باور روایت ها را نقل کرده اند به قرار زیراند:

إنّ هذا كتاب قد جمعته من أكثر من سبعمائة و خمسين ألف فما اختلف فيه المسلمون من حدیث رسول الله صلّى الله عليه وآله و سلّم فارجعوا إليه، فإن كان فيه وإلا ليس بحجة. (1)

همانا این کتاب را از میان بیش از پنجاه هزار و هفتصد حدیث گرد آوری کردم. پس هر گاه مسلمین در حدیثی از رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلّم اختلاف پیدا کردند به آن رجوع کرده و هر چه را در آن یافتند پذیرفته و هر چه نیافتند، حجت نیست.

همچنین گفته شده که وی در کتابش نقل کردن روایات صحیح را گردن گرفته است. (2)

سبکی می گوید:

ألف مسنده، و هو أصل من أصول هذه الأُمّة. (3)

احمد مسندش را نگاشته است مسندی که اصلی از اصول این امت قلمداد شده است.

حافظ مدینی می گوید:

هذا الكتاب أصل كبير، و مرجع وثيق لأصحاب الحديث انتقي من حديث كثير، و مسموعات وافرة، فجعله إماماً و معتمداً، و عند التنازع ملجأ و مستنداً. (4)

این کتاب، اصلی بزرگ و مرجعی قابل اعتماد برای اصحاب حدیث است. از میان احادیث فراوان و شنیده های بسیار برگزیده شده از این رو این کتاب پیشوا و تکیه گاه دیگران بوده و به هنگام تنازع پناهگاه و محل استناد شمرده می شود.

افزون بر این سخنان حافظ ابن حجر درباره جایگاه مسند احمد کتابی به نام القول المسدّد في الذب عن المسند نگاشته و در آن سخن کسانی که احادیث ضعیف را به مسند احمد می بندند به چالش کشیده است.

حافظ سیوطی، کتاب ابن حجر را با تتمه ای به نام الذيل الممهد تکمیل کرده است. (5)

وی در کتابش ملتزم شده است تنها روایاتی بیاورد که ناقلان آن تا رسیدن به صحابه ای مشهور ثقه باشند، بی آن که در میان ثقات آن ها ناسازگاری باشد. اسناد آن روایات مقطوع نباشد و اگر برای يك صحابی دو راوی یا بیشتر بود آن حدیث حسن و اگر تنها يك راوی با طریق صحیح داشت کافی خواهد بود. (1)

از بخاری نقل شده که گفته است:

ما وضعت في كتاب الصحيح حديثاً إلا اغتسلت قبل ذلك، وصليت ركعتين! (2)

من در کتاب صحیح حدیثی را ننگاشتم جز آن که پیش از آن غسل کرده و دو رکعت نماز گذاردم!

باز از او نقل شده است:

صنّفت كتابي الجامع في المسجد الحرام، و ما أدخلت فيه حديثاً حتى استخرت الله تعالى، وصليت ركعتين و تيقّنت صحته. (3)

کتاب جامع خود را در مسجد الحرام نگاشتم و در آن روایتی وارد نکردم جز آن که از خدا طلب خیر کرده و دو رکعت نماز خوانده و به درستی آن یقین پیدا کردم.

همچنین از او نقل شده:

صنّفْتُ الجامع من ستمائة ألف حديث في ستّ عشرة سنة، و جعلته حجّة فيما بيني و بين الله. (4)

کتاب جامع خود را از میان ششصد هزار حدیث در شانزده سال نگاشتم و آن را میان خود و خدای خود حجت قرا دادم.

همچنین می گوید:

رأيت النبي صلى الله عليه وآله وسلّم و كأنّني واقف بين يديه وبيدي مروحة أذب بها عنه، فسألت بعض المعبّرين فقال لي: أنت تذبّ عنه الكذب.

فهو الذي حملني على إخراج الجامع الصحيح! (5)

ص: 216

در خواب پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلّم را دیدم که گویا در برابر ایشان ایستاده و با بادبزنی که در دست داشتم از ایشان محافظت می کردم این را از معبران پرسیدم گفتند تو از او کذب را دور می سازی و این امر مرا واداشت تا جامع صحیح خود را بنگارم!

باز می گوید:

لم أخرج في هذا الكتاب إلا صحيحاً، و ما تركت من الصحيح أكثر. (1)

من در این کتاب جز صحیح نیاوردم و از احادیث صحیح و آن چه را که از احادیث صحیح ترك کردم بیشتر است.

حافظ ابن حجر می گوید:

تقرّر أنّه التزم فيه الصحة، وأنّه لا يورد فيه إلا حديثاً صحيحاً، هذا أصل موضوعه، و هو مستفاد من تسميته إياه الجامع الصحيح المسند من حديث رسول الله صلى الله عليه وآله و سلّم و سننه و أيامه، و ممّا نقلناه عنه من رواية الأئمة عنه صريحاً. (2)

ثابت است که او به صحت احادیث ملتزم گردیده و متعهد شده جز صحیح نیاورد. این اصل موضوع کتاب است و این مطلب از نام این کتاب (الجامع الصحيح المسند من حديث رسول الله صلى الله عليه وآله وسلّم و سننه و أيّامه) و آن چه از نقل پیشوایان حدیثی از این کتاب استفاده می شود، نقل کردیم.

ابن صلاح نیز نخستین نگارنده کتب صحیح را بخاری می داند و بر صحیح تر بودن کتاب بخاری از کتاب مسلم صحه گذارده است. وی یادآور می شود که همه علما این مطلب را پذیرفته اند و از سخنان پیشوایان حدیث بر این ادعا گواه می آورد. (3)

همچنین حافظ نووی در تقریب چنین کرده و حافظ سیوطی در شرح التقریب گفته است:

و عليه الجمهور، لأنّه أشدّ اتصالاً، و أتقن رجالاً. (4)

جمهور علما چنین باوری دارند چرا که کتاب بخاری از نظر اتصال سندها بهتر و رجال آن متقن تر است.

ص: 217

درست تر است؟ جمهور اهل سنت صحيح بخاری را بر صحیح مسلم مقدم می دارند اما در این میان برخی همچون حافظ ابو علی نیشابوری گفته است:

ما تحت أديم السماء كتاب أصح من كتاب مسلم، و تبعه بعض شيوخ المغرب. (1)

در زیر آسمان پهناور کتابی درست تر از کتاب مسلم.نیست از این دیدگاه برخی از شیوخ مغرب پیروی کرده اند.

چنان چه تا چهار مرتبه این کار را انجام داد او را بکشید و ما در کتاب خود مشکل این دو حدیث را آشکار کردیم.

مبارکفوری نیز در این باره می نویسد:

قلت: قد تعقب الملاً معين في كتابه دراسات اللبيب على كلام الترمذي هذا، وقد أثبت أنّ هذين الحديثين كليهما معمول بهما، والحق مع الملاً معين عندي. (1)

گفتم: ملا معین در کتابش دراسات اللبیب پس از سخن ترمذی درباره این دو حدیث چنین گفته است به تحقیق اثبات شده که به این دو حدیث نیز عمل شده است. و من نیز سخن ملا معين را حق می دانم.

افزون بر این سخنان در مقدمه تحفة الأحوذی فصلی با این عنوان آمده است:

في بيان أنّه ليس في جامع الترمذي حديث موضوع. (2)

در بیان این که جامع ترمذی هیچ حدیث نادرستی را نیاورده است.

بی هیچ اختلافی در میان اهل سنت جامع ترمذی یکی از صحیح های شش گانه است جز آن که از جهت جایگاهی این صحیح در میان دیگر صحیح ها میانشان اختلاف است برخی آن را پس از صحیح بخاری و مسلم می دانند و برخی دیگر پس از سنن ابو داوود و یا سنن نسایی قرار می دهند. (3)

پس هنگامی که محدثان می گویند نسایی روایت کرده است مرادشان همین کتاب مختصر است نه كتاب السنن الكبير. (1)

حاكم، ابو علی حافظ و خطیب بغدادی گفته اند:

للنسائي شرط في الرجال أشدّ من شرط مسلم. (2)

شرایط رجال نسایی از شرائط مسلم شدیدتر است.

وى كتاب المستدرك على الصحيحين را نگاشته و در این کتاب هر چه بر پایه شروط بخاری و مسلم و یا شروط یکی از آن دو یا روایاتی که به نظر خودش صحیح بوده و از صحیحین جا مانده را گرد آوری کرده است. (1)

مستدرك كتابی است که حاکم نیشابوری درستی آن را گردن گرفته است از این رو از آن به صحیح مستدرك یاد کرده است. (2)

حافظان پس از وی از او به نیکی یاد کرده اند و برخی به او نسبت تشیع داده و گفته اند او در شروط صحت احادیث مستدرك خود آسان گیری نموده است. البته چه بسا سبب اتهام او به تشیع و تساهل در نقل حدیث روایاتی است که وی در فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام آورده است بلکه خطیب بغدادی به این مطلب تصریح می کند. (3)

و منهم: الحافظ ضياء الدين محمد بن عبدالواحد المقدسي، جمع كتاباً سماه المختارة، التزم فيه الصحة، وذكر فيه أحاديث لم يسبق إلى تصحيحها. (1)

و در زمره ایشان حافظ ضیاء الدين محمد بن عبدالواحد مقدسی است. وی کتابی به نام المختاره گرد آورده و به درستی آن ملتزم گردیده است و در آن احادیثی آورده که تا پیش از او کسی صحیح نمی دانسته است.

در کشف الظنون پس از تصریح به سخنان پیشین آمده است:

قال ابن كثير وهذا الكتاب لم يتمّ وكان بعض الحفّاظ من مشايخنا يرجّحه على مستدرك الحاكم. (2)

ابن کثیر می گوید: این کتاب تمام نیست و برخی از اساتید حافظ ما این کتاب را بر مستدرك حاکم برتری داده اند.

افزون بر این سخنان تمامی شرح حال نویسان از او به نیکی یاد کرده اند چکیده آن چه حافظ ذهبی گفته چنین است:

الإمام، العالم، الحافظ، الحجة، محدّث، الشام، شيخ السُنّة... صاحب التصانيف النافعة... نَسَخَ و صنّف، و صحح و ليَّن، و جرّح، و عدّل و كان المرجوع إليه في هذا الشأن، قال تلميذه عمر بن الحاجب شيخنا أبو عبدالله شيخ وقته ونسيج وحده، علماً وحفظاً و ثقة و ديناً، من العلماء الربّانيّين، و هو أكبر من أن يدلّ عليه مثلي....

رأيت جماعة من المحدّثين ذكروه، فأطنبوا في حقه، و مدحوه بالحفظ والزهد.

سألت الزكى البرزالي عنه فقال: ثقة، جبل، حافظ، ديّن.

قال ابن النجار، حافظ، متقن، حجّة، عالم بالرجال، ورع تقي، ما رأيت مثله في نزاهته و عفته، و حسن طريقته.

و قال الشرف ابن النابلسي: ما رأيت مثل شيخنا الضياء. (3)

پیشوایی دانشمند و حافظی حجت بر دیگران محدث شام و شيخ السنة... صاحب نوشته های سودمند... نسخه برداری و تصنیف کرده و درست و نادرست احادیث را آشکار نموده و راویان

ص: 223

را جرح و تعدیل کرده است وی در جایگاهی بوده که دیگران به او رجوع می کردند شاگرد وی عمر بن حاجب گوید: استاد ما بزرگ زمانه خود و یگانه دورانش بود. او شناخته شده، حافظ مورد اعتماد و دین دار بوده و از علمای ربانی شمرده می شد او بزرگتر از آن است که مانند منی به او رهنمون باشد.

گروهی از محدثان را دیدم که او را یاد کرده و زبان به ستایش او در حفظ و زهد گشوده بودند.

از زکی برزالی درباره او پرسیدم: گفت: مقدسی مورد اعتماد، حافظ و دین دار بود. ابن نجار او را با وصف حافظ، حجّت آگاه به علم رجال، اهل ورع و تقوایی که مانند او ندیدم می ستاید و شرف ابن نابلسی در حق وی گفته:است مانند استادم ضیاء مقدسی کسی را ندیدم.

ص: 224

پیش از این احادیث دلالت کننده بر تحریف گذشت و از لابلای آن ها دانسته شد که دیدگاه نقصان قرآن به گروه بزرگی از صحابه رسول الله صلى الله عليه وآله وسلّم پیوند می خورد که در رأس آن ها افرادی همچون عمر بن خطاب عثمان بن عفان عبدالله بن عباس عبدالله بن عمر عبدالرحمان بن عوف، أُبيّ بن كعب عبدالله بن مسعود زید بن ثابت، أبو موسى أشعري حذيفة بن يمان جابر بن عبدالله، زید بن أرقم، عایشه دختر أبوبكر و حفصه دختر عمر قرار دارند.

این دیدگاه به برخی از تابعان پرآوازه نیز پیوند خورده است که سرشناس ترین آنان به قرار زیراند:

سعيد بن جبير، عكرمه ضحاك سعيد بن مسيّب، عروة بن زبير، محمد بن مسلم زهری، زر بن حبيش، مجاهد و حسن بصری.

و آشکار شد که این احادیث در مهمترین کتب و نوشته های ایشان روایت شده که در این میان، مشهورترین آن ها به قرار زیر است:

موطأ مالك مسند أحمد، صحيح بخاری، صحیح مسلم، صحیح ترمذی، صحیح نسایی صحیح ابن ماجه مصنف ابن أبي شيبه مستدرك حاكم معجم های سه گانه طبرانی، مسند أبو يعلى موصلي، سنن بيهقى، جامع الأصول، فتح البارى إرشاد السارى مصاحف ابن أنبارى الدرّ المنثور، كنز العمال، تاريخ مدينة دمشق تفسیر طبری، تفسیر رازی تفسیر قرطبی، تفسیر بغوی، تفسیر خازن، کشاف، البحر المحيط، تفسير ابن كثير، مشكل الآثار التسهيل لعلوم التنزيل البرهان في علوم القرآن مناهل العرفان في علوم القرآن، الإتقان في علوم القرآن و دیگر کتب اهل سنت در حدیث، فقه و تفسیر.

عالمان شیعه در برابر این احادیث و آثار نقل شده از صحابه همان برخوردی را کرده اند که با احادیث روایت شده در کتاب های خویش داشته اند و آنچنان که در باب یکم آشکار شد، عالمان شیعه پس از آن که دیدگاه عدم تحریف را بر پایه ادله ای از کتاب سنت و اجماع پذیرفته اند، احادیثی که از نظر سند معتبر بوده است را با برخی وجوه تأویل برده و اخبار تأویل ناپذیر و نامعتبر را رها ساخته اند.

این همان روشی است که در برابر احادیث تحریف اهل سنت نیز سزاوار است پیموده شود با این شیوه می توان دیدگاه عدم تحریف را با باور اهل سنت در درستی احادیث صحیحین و دیگر صحاح سازگار ساخت.

تأویل این گونه روایات به سه گونه ممکن است یا این روایات را تفسیر آیات دانست یا بر اختلاف قرائت ها حمل کرد و یا نسخ تلاوت را محتمل دانست لیکن باید دانست دو گونه نخست جز درباره روایات کم شماری قابل اجرا.نیست از سویی نسخ تلاوت نیز از نظر صغروی و کبروی با اشکال روبرو است و ما در این باره و در فصل چهارم به گستردگی سخن خواهیم گفت.

بنابراین راهی نیست جز آن که برخی از روایات تحریف را نادرست بشماریم و در این صورت این سخن، جز با دو دیدگاه مشهور میان اهل سنت ناسازگار نیست:

یکی آن که همه صحابه عادل اند و دیگر آن که هر چه در صحیحین و دیگر صحاح آمده درست است لیکن باید گفت که این دو دیدگاه مشهور از هیچ ریشه ای برخوردار نیست.

این چکیده ای از شیوه درست در برابر این احادیث است و چنان چه در مباحث پیش رو خواهد آمد محققان اهل سنت به آن ملتزم گردیده اند.

دسته ای با استناد به احادیث ظاهر در تحریف و پیروی از برخی صحابه، آشکارا دیدگاه تحریف را بر می گزینند و دسته ای دیگر این احادیث را نادرست خوانده و با قاطعیت تمام به رد آن ها پرداخته اند. پس می توان نتیجه گرفت که اهل سنت در برابر احادیث تحریف به سه گروه بخش پذیرند:

(الْمُقيمينَ) منصوب على المدح بإضمار فعل و هو جائز كثيراً في الكلام، و قالت عائشة: هو من لحن كتاب المصحف، و في مصحف ابن مسعود: «والمقيمون» على الأصل. (1)

الْمُقيمينَ) با در تقدیر گرفتن فعل منصوب گردیده و این در سخن بسیار روی می دهد و عایشه گفته است این از لغزش نویسندگان مصحف ناشی شده و در مصحف ابن مسعود چنین آمده: «والمقيمون» بنابر اصل.

وی می نویسد:

(انْ هذان لَساحِرانِ) قرأ [أبو عمرو]: «إنّ هذين» بالياء، ولا إشكال في ذلك... و قالت عائشة: هذا مما لحن فيه كتاب المصحف. (2)

(انْ هذان لساحران) [أبو عمرو] چنین قرائت کرده است: «إنّ هذين» با ياء، و این اشکال به همراه ندارد... و عایشه گفته است این از مواردی است که نویسندگان مصحف لغزش کرده اند.

است که عرب با زبان های خود آن ها را اصلاح خواهند کرد به او گفته شد آیا تو آن لغزش ها را تغییر نمی دهی؟ گفت: این لغزش ها نه حرامی را حلال کرده و نه حلالی را حرام می سازند و عموم صحابه و اهل دانش آن را صحیح می دانند.

اگر میان رفتار این دسته از عالمان اهل سنت با موضع دسته سوم در روش های کنار نهادن این احادیث نزدیکی روی ندهد می توان دیدگاه تحریف را به این دو عالم بلند مرتبه اهل سنت و مانند این دو نسبت داد.

تصریح به روی دادن تحریف

باید گفت در میان علمای اهل سنت کسانی هستند که به دیدگاه تحریف گرویده و با بلندترین صدا آن را فریاد زده اند حال این کار یا با تکیه بر روایات چگونگی گرد آوری قرآن بوده و یا از باور ایشان به صحیح بودن هر آن چه در صحیح بخاری و مسلم آمده ریشه گرفته و یا به خاطر انکار نسخ تلاوت از سوی ایشان سرچشمه می گیرد به هر روی گروهی از علمای اهل سنت به دیدگاه نقصان حقیقی قرآن روی آورده اند رافعی در این باره چنین می گوید:

فذهب جماعة من أهل الكلام - ممّن لا صناعة لهم إلا الظن والتأويل، واستخراج الأساليب الجدلية من كلّ حكم و كلّ قول - إلى جواز أن يكون قد سقط عنهم من القرآن شيء، حملاً على ما وصفوا من كيفية جمعه. (1)

گروهی از اهل کلام - از کسانی که جز گمان تأویل و بیرون آوردن روش های جدلی از هر حکم و سخنی کاری ندارند - براساس آن چه در چگونگی گرد آوری قرآن وصف کرده اند به جایز دانستن افتادگی برخی از بخش های قرآن روی آورده اند.

قرطبی می گوید:

قال أبو عبيد: و قد حدثت عن يزيد بن زريع، عن عمران بن جرير عن أبي مجلز، قال: طعن قوم على عثمان رحمه الله - بحمقهم - جمع القرآن، ثمّ قرأوا بما نسخ. (2)

ص: 230

ابو عبید گفت: از یزید بن زریع از عمران بن جریر از ابو مجلز روایت شده که گفت گروهی به نادانی خود - عثمان را درباره گرد آوری قرآن سرزنش کردند و سپس آن چه را نسخ شده بود قرائت کردند.

و در ادامه می گوید:

قال أبو عبيد: لم يزل صنيع عثمان - رضي الله عنه - في جمعه القرآن يعتد له بأنه من مناقبه العظام، وقد طعن عليه فيه بعض أهل الزيغ، فانكشف عواره و وضحت فضائحه. (1)

ابوعبید گفت: کاری که عثمان در گرد آوری قرآن انجام داد برای همیشه یکی از خوبی های بزرگ او شمرده می شود و برخی از مردمان پلید او را سرزنش کرده اند ولی با این کار، زشتی خود را نمایان کرده و اسباب شرمساری خود را فراهم نمودند.

و یا می گوید:

قال الإمام أبوبكر محمد بن القاسم بن بشار بن محمد الأنباري ولم يزل أهل الفضل والعقل يعرفون من شرف،القرآن وعلوّ منزلته ما يوجبه الحق والإنصاف والديانة، وينفون عنه قول المبطلين، وتمويه الملحدين، و تحريف الزائغين، حتّى نبغ في زماننا هذا زائغ، زاغ عن الملة وهجم على الأئمة بما يحاول به إبطال الشريعة التي لا يزال الله يؤيدها و يثبت أسها، و ينمي فروعها، و يحرسها من معايب أولي الجنف والجور، و مكائد أهل العداوة والكفر.

فزعم أن المصحف الذي جمعه عثمان رضي الله عنه - باتفاق أصحاب رسول الله صلّى الله عليه وآله وسلّم على تصويبه فيما فعل - لا يشتمل على جميع القرآن، إذ كان قد سقط منه خمسمائة حرف قد قرأت ببعضها، و سأقرأ ببقيتها، فمنها: والعصر - و نوائب الدهر -، فقد سقط من القرآن على جماعة المسلمين و نوائب الدهر و منها: «حتى إذا أخذت الأرض زخرفها وازينت و ظنّ أهلها- » أنّهم قادرون عليها أتاها أمرنا ليلاً أو نهاراً فجعلناها حصيداً كأن لم تغن بالأمس - وما كان الله ليهلكها إلا بذنوب أهلها فادعى هذا الإنسان أنه سقط على أهل الإسلام من القرآن «وما كان الله ليهلكها إلا بذنوب أهلها» وذكر مما يدعي حروفاً كثيرة. (2)

ص: 231

امام ابوبکر محمد بن قاسم بن بشار بن محمد انباری می گوید: هماره اهل فرهیختگی و خرد، از شرافت قرآن و بلندی جایگاهش آن چه را که لازمه حق و انصاف و دیانت است می شناسند و سخن مبطلان تلبيس ملحدان و تحریف منحرفان را از آن دور می دارند تا آن که در زمان ما منحرفی زاویه یافته از ملت پدیدار گشت که با آن چه مایه ابطال شریعت بود به امت هجوم آوردند شریعتی که خداوند هماره آن را تأیید کرده و پایه های آن را استوار ساخته و شاخه های آن را رویانده و از معایب صاحبان انحراف و ستم و فریب اهل دشمنی و کفر پاسداری کرده است.

پس گمان کرده مصحف عثمان - که همراهی همه اصحاب رسول خدا را به همراه دارد - تمامی قرآن را در بر نگرفته است به این دلیل که از آن پانصد حرف افتاده که برخی را خواندم و باقیش را نیز به زودی خواهم خواند از این افتاده ها «والعصر» و «نوائب الدهر» در نزد گروهی از مسلمین افتاده است و از آن ها: «حتی إذا أخذت الأرض زخرفها وازّيّنت وظنّ أهلها أنّهم قادرون عليها أتاها أمرنا ليلاً أو نهاراً فجعلناها حصيداً كأن لم تغنَ بالأمس - وما كان الله ليهلكها إلا بذنوب أهلها» این شخص ادعا کرده که از قرآن مسلمین این فراز افتاده است «و ما كان الله ليهلكها إلا بذنوب أهلها» و از این دست موارد فراوانی یاد کرده است.

از میان مذاهب اهل سنت این دیدگاه به حشویه - اصحاب ابو الحسن بصرى - نسبت داده شده است. اینان پذیرفته اند که در قرآن تحریف به دو گونه دگرگونی و افتادگی روی داده است. (1)

در سخن نحاس نیز آمده:

إنّ العلماء تنازعوا حديث عائشة في الرضاع، فردّه جماعة وصححه آخرون، قال: و أما قول من قال: إنّ هذا كان يقرأ بعد وفاة رسول الله - صلّى الله عليه وآله وسلّم - فعظيم.

دانشمندان درباره حدیث رضاع عایشه به اختلاف برخاسته اند برخی آن را نپذیرفته و برخی درست دانسته اند. اما سخن کسی که می گوید همانا این قرائت پس از رحلت پیامبر صلى الله عليه وآله وسلّم متداول شد سخن بسیار جسورانه و بزرگی است.

به زودی فراز کامل سخن وی خواهد آمد.

ص: 232

روشن است از سویی گفته شود پس از وفات پیامبر اکرم قرآن این گونه قرائت می شد و از سویی دیگر همه متفق اند که پس از پیامبر صلی الله علیه وآله نسخی روی نخواهد داد. پیامد این سخن آن است که آن بخش افتاده و قرآن تحریف یافته است به همین روی نحاس این سخن را بزرگ می شمارد. اما توجیه بیهقی برای حدیث رضاع را می توان اعترافی از سوی او دانست به این که این بخش حتی پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلّم از قرآن شمرده می شده و مسلمانان آن را در اصل قرآن تلاوت می کرده اند.

وی گمان برده که این آیه در زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم منسوخ گردیده است و کسانی که پس از ایشان تلاوتش می کردند به این نسخ آگاهی نداشتند اما این گمان درست نبوده و گواهی بر آن دیده نمی شود چرا که به یقین می دانیم همچنان که پیامبر اکرم صلی الله عليه وآله وسلّم به محض نزول سوره ها و آیات قرآن را منتشر می فرمود و به قرائت آن ها فرمان می دادند پس اگر بر فرض نسخی روی می داد باید خبر آن را نیز میان امت پخش کرده و به گوش همه می رساندند.

و سخن وی مستلزم آن است که آیه ای در زمانی واحد هم جزء قرآن باشد و هم نباشد و این بی گمان باطل است و ما در فصل چهارم بیش از این سخن خواهیم گفت.

شعرانی (1) می گوید:

ولولا ما يسبق للقلوب الضعيفة، و وضع الحكمة في غير أهلها لبيّنت جميع ما سقط من مصحف عثمان. (2)

اگر نبود آن چه بر سر دل های ضعیف می آمد و حکمت به دست نا اهلان سپرده می شد هر آینه آشکار می کردم که از مصحف عثمان چه چیزهایی افتاده است.

زرقانی به هنگام بیان دیدگاه ها در معنای حدیث نزول قرآن بر هفت حرف چنین گفته است:

و هو: أنّ المراد بالأحرف السبعة أوجه من الألفاظ المختلفة في كلمة واحدة ومعنى واحد وإن شئت فقل: سبع لغات من لغات العرب المشهورة في كلمة واحدة و معنى واحد نحو: هلم و أقبل و تعال و عجل و أسرع و قصدي و عوّي فهذه ألفاظ سبعة معناها واحد، هو: طلب الإقبال.

ص: 233

و هذا القول منسوب لجمهور أهل الفقه والحديث منهم سفيان وابن وهب وابن جرير الطبري، والطحاوي.

مراد از حروف هفتگانه به معنای کلمات مختلف استعمال شده در يك معنا می باشد و یا به سخنی دیگر هفت لغت از لغات مشهور عرب در معنایی واحد بکار می رود مانند هلم أقبل تعال عجل أسرع، قصدی و نحوی که همه به معنای درخواست روی آوری است. این دیدگاه جمهور اهل فقه و حدیث همچون سفیان ابن وهب ابن جریر طبری و طحاوی است.

وی در ادامه می گوید:

إنّ أصحاب هذا المذهب - على جلالة قدرهم ونباهة شأنهم - قد وضعوا أنفسهم في مأزق ضيق، لأنّ ترويجهم لمذهبهم اضطرهم إلى أن يتورّطوا في أمور خطرها عظيم، إذ قالوا: إن الباقي الآن حرف واحد من السبعة التي نزل عليها القرآن، أما الستة الأخرى، فقد ذهبت ولم يعد لها وجود ألبتة، ونسوا أو تناسوا تلك الوجوه المتنوّعة القائمة في القرآن على جبهة الدهر إلى اليوم.

ثمّ حاولوا أن يؤيّدوا ذلك، فلم يستطيعوا أن يثبتوا للأحرف الستة التي يقولون بضياعها نسخاً ولا رفعاً، وأسلمهم هذا العجز إلى ورطة أخرى، هي: دعوى إجماع الأمة على أن تثبت على حرف واحد، وأن ترفض القراءة بجميع ما عداه من الأحرف الستة وأنّى يكون لهم هذا الإجماع ولا دليل عليه ؟!

هنالك احتالوا على إثباته بورطة ثالثة و هي: القول بأنّ استنساخ المصاحف في زمن عثمان - رضي الله عنه - كان إجماعاً من الأُمّة على ترك الحروف الستة والإقتصار على حرف واحد هو الذي نسخ عثمان المصاحف عليه....

ألا أنّ هذه ثغرة لا يمكن سدها، و ثلمة يصعب جبرها، وإلا فكيف يوافق أصحاب رسول الله - صلّى الله عليه وآله سلّم - على ضياع ستة حروف نزل عليها القرآن دون أن يبقوا عليها، مع أنّها لم تنسخ ولم ترفع؟!...

و قصارى القول: إنّنا نرباً بأصحاب رسول الله - صلّى الله عليه وآله سلّم - أن يكونوا قد وافقوا أو فكّروا، فضلاً عن أن يتآمروا على ضياع أحرف القرآن دون نسخ لها، وحاشا عثمان - رضي الله عنه- أن يكون قد أقدم على ذلك و تزعمه. (1)

ص: 234

همانا اصحاب این مذهب - با آن که داری مرتبه ای بلند و جایگاهی شریف اند - خود را در تنگنایی سخت قرار داده اند چرا که ترویج این مذهب آن ها را وا خواهد داشت به ورطه های خطرناک تری پا گذارند زیرا می گویند اکنون تنها یکی از آن حروف هفتگانه که قرآن بر آن نازل شده باقی مانده است و البته حروف شش گانه دیگر از بین رفته و به شمار نیامده است و ایشان آن وجوه متنوعی که در قرآن آمده و تاکنون بر پیشانی روزگار نشسته است را فراموش کرده یا خود را به فراموشی زده اند.

سپس ایشان در پی آن بر آمدند تا تأییدی برای دیدگاه خود فراهم سازند اما دریغ از آن که بتوانند برای از میان رفتن آن حروف نسخ یا رفعی اثبات کنند و این ناتوانی آن ها را به وادی دیگری کشانید و آن این که ادعا کنند امت اسلام اجماع نموده اند تا حرف واحدی را پذیرا شده و قرائات بر پایه حروف شش گانه دیگر را رها سازند. حال پرسش آن است که این اجماع را از کجا آوردند و چه گواهی بر آن دارند؟

باز برای اثبات اجماع به وادی سومی کشانده شدند و آن این که جریان استنساخ مصحف ها در زمان عثمان اجماعی از سوی امت است بر این که حروف شش گانه را رها ساخته و بر يك حرف که آن هم مصحف عثمان است بسنده کنند....

جز آن که این سخن رخنه ای است که نتوان آن را پوشاند و شکافی است که نتوان آن را ترمیم کرد زیرا چگونه می توان پذیرفت اصحاب رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم با از میان رفتن شش حرف از حروفی که قرآن بر آن ها نازل گشته موافقت کرده و بقای آن ها را برتر ندانند در حالی که هیچ نسخ یا رفعی نیز در میان نبوده است؟!....

کوتاه سخن آن که: ما پرهیز می کنیم تا بگوییم اصحاب رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم با این کار موافق بوده و یا به آن فکر کرده باشند چه رسد به این که بگوییم بی آن که نسخی روی داده باشد فرمان داده اند تا قرائت های گوناگون قرآن از بین برود و عثمان منزه است از این که پیشگام این کار باشد.

باید گفت: مانند این سخن بسیار است و جوینده سخنان و دیدگاه های اهل سنت این گونه سخنان را در کتب فقه، حدیث، تفسیر و قرائات آنان خواهد یافت.

از ثوری چنین آمده است که گفت:

ص: 235

بلغنا أنّ ناساً من أصحاب النبي - صلى الله عليه وآله وسلّم - كانوا يقرأون القرآن، أُصيبوا يوم مسيلمة فذهبت حروف من القرآن. (1)

به ما رسیده که گروهی از اصحاب قاری قرآن پیامبر صلی الله علیه وآله وسلّم، در روز مسیلمه از دنیا رفتند و در پی آن حروفی از قرآن از بین رفت.

ابن خطیب در کتابش الفرقان در عنوان «لحن الكتاب في المصحف» گفته است:

وقد سئلت عائشة - رضي الله تعالى عنها - عن اللحن الوارد في قوله تعالى: ﴿انْ هذانِ لَساحِرانِ﴾ وقوله عزّ من قائل: ﴿وَالْمُقيمينَ الصَّلاةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكَاةَ﴾ و قوله جلّ و عزّ: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هادُوا وَالصَّابِئُونَ﴾. فقالت: هذا من عمل الكتاب، أخطأوا في الكتاب.

وقد ورد هذا الحديث بمعناه بإسناد صحيح على شرط الشيخين.

از عایشه پرسیده شد آیا در این سخنان خداوند (إِنْ هذان لَساحِران)، ﴿وَالْمُقيمينَ الصَّلاةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكَاةَ﴾ و ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئُونَ﴾ خطایی رخ داده است؟ گفت:

آری، این خطا از سوی نویسندگان روی داده است.

همانا این حدیث به همین معنا و با اسنادی صحیح بنا بر شرط بخاری و مسلم وارد شده است.

وی در ادامه می نویسد:

أخرج الإمام أحمد رضى الله تعالى عنه في مسنده عن أبي خلف - مولى بني جمح - أنه دخل على عائشة رضوان الله تعالى عنها، فقال: جئت أسألك عن آية في كتاب الله تعالى: كيف كان يقرؤها رسول الله صلى الله تعالى عليه وآله سلّم قالت أيّة آية؟ قال الذين يأتون ما أتوا أو الذين يؤتون ما آتو قالت أيّتهما أحبّ إليك ؟ قال: والذي نفسي بيده لإحداهما أحبّ إليَّ من الدنيا جميعاً قالت أيّتهما ؟ قال: الذين يأتون ما أتو. فقالت: أشهد أنّ رسول الله - صلّى الله تعالى عليه وآله وسلّم - كذاك كان يقرؤها وكذلك أُنزلت، ولكنّ الهجاء حرّف

احمد در مسند خود از ابو خلف - بنده بنو جمح - روایت کرده که وی بر عایشه وارد شد و :گفت آمدم تا درباره آیه ای از کتاب خداوند متعال پرسش کنم که چگونه رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم آن را قرائت می فرمود؟ گفت کدام آیه؟ ابوخلف گفت: «الّذین

ص: 236

يأتون ما أتوا» صحيح است یا «الّذین یؤتون ما آتو»! عایشه گفت کدام يك را تو می پسندی؟

گفت: سوگند به آنی که جانم در دست او است یکی از آن ها نزد من محبوب تر از همه دنیا است. گفت: كدام يك؟ ابو خلف گفت: «الّذين يأتون ما أتو» عايشه گفت: شهادت می دهم که رسول خدا نیز چنین قرائت می کرد و چنین فرود آمده بود ولی حروف آن تحریف گردید.

همچنین می نویسد:

وعن سعيد بن جبير قال في القرآن أربعة أحرف لحن والصابئون والمقيمين. فأصدق وأكن من الصالحين. وإن هذان لساحران.

وقد سئل أبان بن عثمان كيف صارت: ﴿لكِنِ الرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَالْمُقيمينَ الصَّلاةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكَاةَ ﴾ ما بين يديها و ما خلفها رفع و هي نصب؟ قال: من قبل الكاتب كتب ما قبلها، ثمّ سأل المملي ما أكتب؟ قال: أكتب المقيمين الصلاة، فكتب ما قيل له لا ما يجب عربيّةً ويتعيّن قراءةً:

احمد از سعید بن جبیر روایت کرده که گفت: در چهار حرف قرآن خطا روی داده است:

(الصّابِئُونَ)، (وَالْمُقيمينَ)، ﴿فَأَصَّدَّقَ وَأَكُنْ مِنَ الصَّالِحينَ﴾ و ﴿إِنَّ هذان لساحِرانِ﴾.

از ابان بن عثمان پرسیده شد چگونه در آیه ﴿لكِنِ الرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ يُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَالْمُقيمينَ الصَّلاةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّکاةَ﴾، مقیمین که باید به حالت مرفوع خوانده می،شد منصوب گردیده است؟ گفت این از سوی کاتب روی داده است. فرازهای پیشین را نوشته بود سپس از املا کننده پرسید چه بنویسم؟ گفت: بنویس «المقیمین الصلاة». پس آن چه را که بدو گفته شد نوشت نه آن چه را که ادب عربی و قرائت قرآن معین می ساخت.

و عن ابن عباس رضي الله تعالى عنهما في قوله تعالى: ﴿حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا﴾ قال: إنّما هي خطأ من الكاتب، حتّى تستأذنوا و تسلّموا.

و قرأ أيضاً: أفلم يتبيّن الذين آمنوا أن لو يشاء الله لهدى الناس جميعاً، فقيل له: إنّها في المصحف: (أَ فَلَمْ يَيْأَسِ) ؟ فقال: أظنّ أنّ الكاتب قد كتبها و هو ناعس.

و قرأ أيضاً: و وصى ربّك ألا تعبدوا إلا إيّاه، و كان يقول: إنّ الواو قد التزقت بالصاد.

ص: 237

از ابن عباس در باره سخن خداوند ﴿حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا﴾ پرسیده شد. گفت: این از لغزش نویسنده بوده و درست آن است که قرائت شود ﴿حَتّى تستأذنوا و تسلّموا﴾.

همچنین ابن عباس چنین قرائت كرد: «أفلم يتبيّن الذين آمنوا أن لو يشاء الله لهدى الناس جمیعاً» به او گفته شد در مصحف چنین آمده (أَ فَلَمْ يَيْأَسِ) گفت: به گمانم نویسنده به هنگام نوشتن چرت می زده است.

همچنین او (وَقَضى رَبُّكَ... را چنین قرائت کرده: «وَصى ربّك ألا تعبدوا إلا إيَّاه» و گفته است: واو به صاد چسبیده است.

و عن الضحاك إنّما هي و وصى ربّك، و كذلك كانت تقرأ، و تكتب فاستمد كاتبكم فاحتمل القلم مداداً كثيراً فالتزقت الواو بالصاد ثم قرأ: ﴿وَلَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَإِيَّاكُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوَالِدَيْهِ﴾. و قال: لو كان «قضى» من الربّ لم يستطع أحد ردّ قضاء الربّ تعالى. ولكنّها وصيّة أوصى بها عباده.

از ضحاک چنین نقل شده آیه ﴿وَقَضى رَبُّكَ...﴾ این گونه بود «و وصی ربّك». این چنین نوشته و قرائت می شد تا آن که نویسنده شما قلم را کشید ولی بیش از اندازه کشیده شد تا آن که واو به صاد چسبید و موجب اشتباه گردید آن گاه قرائت کرد ﴿وَلَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَإِيَّاكُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ﴾. ﴿وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ﴾.

و گفت: اگر «قضی» از سوی پروردگار می بود کسی توان آن را نداشت تا قضاء الاهی را دگرگون سازد ولی این تنها وصیتی است از سوی خداوند بر بندگانش.

و قرأ ابن عبّاس أيضاً ولقد آتينا موسى وهارون الفرقان ضياء. ويقول: خذوا الواو من هنا واجعلوها ههنا عند قوله تعالى: ﴿الَّذينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِيمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكيلُ﴾ يريد بذلك أن تقرأ: والذين قال لهم الناس:

همچنین ابن عباس چنین قرائت کرده است ولقد آتينا موسى وهارون الفرقان ضياء. و يقول: خذوا الواو من هنا واجعلوها ههنا عند قوله تعالى: ﴿الَّذِينَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِيمَانًا وَ قَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكيلُ ﴾ يريد بذلك أن تقرأ: والذين قال لهم الناس.

ص: 238

﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسى و َهَارُونَ الْفُرْقَانَ وَ ضِياءً﴾. و می گوید این واو را از این جا برداشته و به این سخن خداوند پیوند دهید ﴿الَّذینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إيمانًا وَقالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکیلُ﴾. وی از این سخن اراده کرده که سخن خداوند چنین قرائت گردد ﴿والذين قال لهم الناس﴾ همچنین قرائت کرده مثل نور المؤمن كمشكاة» و می گفت آن چه در مصحف آمده لغزشی از سوی نویسنده،است چرا که خداوند بزرگتر از آن بوده تا نورش مانند نور چراغ باشد.

و ذكر ابن أشتة في كتاب المصاحف بأنّ جميع ما كتب خطأ يجب أن يقرأ على صحته لغةً لا على رسمه، و ذلك كما في «لا أوضعوا لا أذبحنّه بزيادة ألف في وسط الكلمة. فلو قرء ذلك بظاهر الخط لكان لحناً شنيعاً يقلب معنى الكلام و يخلّ بنظامه، يقول الله تعالى: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ﴾.

ابن اشته در کتاب مصاحف یاد آور شده هر آن چه به خطا نوشته شده را باید به گونه صحیحش در لغت قرائت کرد. مانند آن که در «لا أوضعوا لا أذبحنه» الفی در میانه واژه آمده است. حال اگر به ظاهر آن چه نوشته شده قرائت گردد خطائی آشکار شمرده شده و معنا و ساختار سخن را بر هم می زند خداوند متعال فرموده: «همانا ما قرآن را فرو فرستاده و خود نگهدار آنیم».

و معنى حفظ القرآن إبقاء شريعته وأحكامه إلى يوم القيامة، و إعجازه أبد الدهر، بحيث يظلّ المثل الأعلى للبلاغة والرصانة والعذوبة سهل النطق على اللسان جميل الوقع في الآذان، يملك قلب القارئ و لب السامع.

و ليس ما قدّمنا من لحن الكتاب في المصحف بضائره أو بمشكك في حفظ الله تعالى له، بل إنّ ما قاله ابن عبّاس وعائشة و غيرهما من فضلاء الصحابة وأجلاء التابعين أدعى لحفظه، و عدم تغییره و تبديله. و مما لا شك فيه أنّ كُتاب المصاحف من البشر، يجوز عليهم ما يجوز على سائرهم من السهو والغفلة و النسيان. والعصمة الله وحده... ومثل لحن الكتاب كلحن المطابع، فلو أن إحدى المطابع طبعت مصحفاً به بعض الخطأ - و كثيراً ما يقع هذا - و سايرها على ذلك بعض قراء هذا المصحف، لم يكن ذلك متعارضاً مع حفظ الله تعالى له وإعلائه لشأنه. (1)

ص: 239

معنای حفظ قرآن آن است که شریعت و احکام قرآن تا روز قیامت پایدار بماند و به اعجازش خدشه ای وارد نگردد به گونه ای که نمونه ای بلند بالا برای بلاغت آرامش و گوارایی شمرده شود بر زبان ها آسان آید و گوش ها زیبا بنماید و قلب و فکر خواننده اش را تسخیر کند.

آن چه ما پیش از این پیرامون لغزش های نویسندگان قرآن آوردیم ضرری به قرآن نزده و شك و شبه های در حفظ قرآن از سوی خداوند متعال ایجاد نمی کند بلکه گفته ابن عباس عایشه و دیگران از بزرگان صحابه و تابعان در راستای نگاهبانی از قرآن و پیشگیری از دگرگونی و جابجایی آن بودند بی گمان نویسندگان قرآن بشر بوده اند و هر چه از فراموشی اشتباه و فروگذاری که برای دیگر انسان ها روا شمرده می،شود برای آن ها نیز روا خواهد بود و عصمت تنها برازنده خداوند است... و لغزش نویسندگان مانند خطاهای چاپی است. پس اگر یکی از چاپخانه ها کتابی را با برخی خطاها چاپ کند - که فراوان روی می دهد - چگونه خواهد بود؟ دیگر خطاها نیز از سوی خوانندگان این کتاب ممکن است روی دهد. پس این لغزش ها تعارضی با حفظ خداوند و به جایگاه بلند رساندن آن ندارد.

ابن خطيب همچنین می گوید:

وإنّما الذي يستسيغه العقل، و يؤيّده الدليل والبرهان أنّه إذا تعلّم فرد الكتابة في أُمّة أُميّة، فإنّ تعلّمه لها يكون محدوداً، ويكون عرضة للخطأ في وضع رسم الأحرف والكلمات، ولا يصح، والحال كما قدّمنا أن يؤخذ رسمه هذا أنموذجاً تسير عليه الأمم التي ابتعدت عن الأمية بمراحل، وأنْ نوجب عليها أخذه على علاته وفهمه على ما فيه من تناقض ظاهر، و تنافر بيّن، و ذلك بدرجة أنّ العلماء الذين تخصّصوا في فنّ رسم المصحف، لم يستطيعوا أن يعلّلوا هذا التباين إلا بالتجائهم إلى تعليلات شاذة عقيمة. (1)

آن چه که عقل روا می دارد و دلیل و برهان نیز پشتیبانی می کند آن است که هنگامی فردی از يك امت بی سواد نوشتن آموخت آموختگی او محدود بوده و کار او در کشیدن حروف و كلمات پر خطا خواهد بود در این صورت روا نیست رسم الخط او را نمونه و میزانی برای دیگران که باسوادتر بوده اند قرار داد و آنان را واداشت تا آن رسم الخط را با همه عیوبش پذیرا گردند در حالی که تناقضات آشکار و تنافرهای روشن آن را در می یابند. تنافر و تناقضی

ص: 240

که دانشمندان متخصص فن رسم الخط از توجیه آن ها عاجز شده اند جز آن که به دلایلی نایاب و شاذ پناه ببرند.

افزون بر این شایسته است تا در این جا آن چه سید عبد الحسين شرف الدين رحمه الله در این باره یاد آور شده بازگو کنیم ایشان می نویسد:

و ما أدري - والله - ما يقولون فيما نقله عنهم في هذا الباب غير واحد من سلفهم الأعلام، كالإمام أبي محمد بن حزم إذ نسب إلى الإمام أبي الحسن الأشعري في ص 207 من الجزء الرابع من (الفصل) أنّه كان يقول:

إنّ القرآن المعجز إنّما هو الذي لم يفارق الله عزّ وجلّ قط، ولم يزل غير مخلوق، ولا سمعناه قط، ولا سمعه جبرائيل ولا محمّد عليهما السّلام قطّ... إلى آخر ما نقله عن الإمام الأشعري وأصحابه - وهم جميع أهل السنّة - حتّى قال في ص 211 ما هذا لفظه:

و قالوا كلّهم إنّ القرآن لم ينزل به قط جبرائيل على قلب محمّد عليه الصلاة والسلام، وإنما نزل عليه بشيء آخر هو العبارة عن كلام الله، وإنّ القرآن ليس عندنا ألبتة إلا على هذا المجاز، وإنّ الذي نرى في المصاحف ونسمع من القرآن، ونقرأ في الصلاة، ونحفظ في الصدور ليس هو القرآن ألبتة، ولا شيء منه كلام الله ألبتة بل شيء آخر، وإنّ كلام الله تعالى لا يفارق ذات الله عزّ وجلّ.

ثمّ استرسل في كلامه عن الأشاعرة حتّى قال في ص 212 ولقد أخبرني علي بن حمزة المراوي الصقلي: أنّه رأى بعض الأشعرية يبطح المصحف،برجله قال فأكبرت ذلك، وقلت له: ويحك! هكذا تصنع بالمصحف وفيه كلام الله تعالى؟ فقال لي: ويلك ! والله ما فيه إلا السخام والسواد، وأما كلام الله فلا.

قال ابن حزم: «و كتب إلى أبو المرحي بن رزوار المصري: أنّ بعض ثقات أهل مصر من طلاب السنن أخبره أنّ رجلاً من الأشعرية قال له مشافهة: على من يقول: إنّ الله قال: قل هو الله أحد الله الصمد ألف لعنة» إلى آخر ما نقله عنهم. (1)

نمی دانم - به خدا سوگند - درباره آن چه در این باب از بزرگان پیشینشان نقل شده بزرگانی همچون ابو محمد ابن حزم چه می گویند که در صفحه 207 از جزء چهارم کتاب الفصل به ابوالحسن اشعری نسبت می دهد که گفته است:

ص: 241

همانا قرآن معجز آن چیزی است که هیچ گاه از خداوند جدا نشده و همیشه غیر مخلوق بوده است. نه هیچ گاه ما آن را شنیده ایم و نه جبرئیل و محمد عليهما السّلام شنیده اند... تا آخر آن چه از امام اشعری و پیروانش - که همگی سنی اند - نقل می کند. حتی در صفحه 211 چنین نقل کرده است:

همه آن ها می گویند: قرآن را هیچ گاه جبرئیل بر قلب محمد عليه الصلاة والسلام نازل نکرده و چیز دیگری به نام کلام الله را بر ایشان فرود آورده است [که همان قرآن حقیقی است]. همانا قرآن [موجود] جز به مجاز نزد ما نیست و آن چه ما در مصاحف می بینیم و از قرآن می شنویم و در نماز قرائت کرده و در سینه های خود به یاد می سپاریم قرآن و کلام خدا نیست بلکه چیز دیگری بوده و کلام الله از ذات خداوند عز و جل جدا نمی گردد.

سپس سخن پیرامون اشاعره را گسترش داده تا آن که در صفحه 210 گوید: علی بن حمزه مراوی صقلی مرا آگاه کرد که من برخی از اشعریان را دیدم که مصحف را به پای خود می کشیدند گفت: این کار بر من گران آمد به او گفتم وای بر تو با کتابی که کلام خدا در او است این چنین می کنی؟ گفت وای بر تو به خدا سوگند آن چیزی جز سیاهه هایی بیش نیست و کلام خدا در آن قرار ندارد.

ابن حزم می گوید: ابو مرحی بن رزوار مصری به من نوشت برخی از معتمدان اهل مصر و جویندگان سنت ها او را آگاه کرده اند که مردی از اشعری ها رو در رو به او گفت بر کسی که می گوید خداوند گفته: ﴿قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ﴾ هزار لعنت باد تا آخر آن چه از اشعری ها نقل می کند.

فإن قال قائل: فما تقول في الخبر الذي رويتموه عن يحيى بن يعمر، و عكرمة مولى ابن عبّاس عن عثمان أنّ المصاحف لما،نُسخت عرضت عليه فوجد فيها حروفاً من اللحن، فقال: أتركوها فإنّ العرب ستقيمها - أو ستعربها - بلسانها. إذ ظاهره يدلّ على خطأ في الرسم.

قلت: هذا الخبر عندنا لا يقوم بمثله حجّة، ولا يصح به دليل من جهتين إحداهما: أنه- مع تخليط في إسناده، واضطراب في ألفاظه - مرسل، لأنّ ابن يعمر، و عكرمة لم يسمعا من عثمان شيئاً، و لا رأياه. و أيضاً، فإنّ ظاهر ألفاظه ينفي و روده عن عثمان لما فيه من الطعن عليه، مع محله من الدين و مكانه من الإسلام، و شدّة اجتهاده في بذل النصيحة واهتباله بما فيه الصلاح للأمة. فغير متمكّن أن يقول لهم ذلك، وقد جمع المصحف مع سائر الصحابة الأخيار الأتقياء الأبرار نظراً لهم ليرتفع الإختلاف في القرآن بينهم، ثمّ يترك لهم فيه، مع ذلك لحناً وخطاً يتولّى تغييره من يأتي بعده، ممّن لا شك أنّه لا يدرك مداه ولا يبلغ غايته ولا غاية من شاهده. هذا ما لا يجوز لقائل أن يقوله، ولا يحلّ لأحد أن يعتقده.

فإن قال: فما وجه ذلك عندك لو صح عن عثمان؟

قلت: وجهه أن يكون عثمان أراد باللحن المذكور فيه التلاوة دون الرسم. (1)

اگر کسی بگوید: درباره خبری که از یحیی بن یعمر و عکرمه بنده ابن عباس از عثمان روایت کرده اند چه می گویی؟ آن گاه که مصحف ها گرد آوری شد مصحف ها به عثمان عرضه شد و او در میان آن ها لغزش هایی یافت و گفت: آن ها را رها کنید عرب با زبان خود آن ها را اصلاح کند. این روایت می رساند که در رسم قرآن خطا رخ داده است.

می گویم: در نزد ما چنین خبری حجیت ندارد و گواه گرفتن آن به دو جهت صحیح نیست:

نخست آن که این خبر - افزون بر آن که در سندش خلط و در الفاظش اضطراب دارد - مرسل است چرا که ابن یعمر و عکرمه نه از عثمان چیزی شنیده و نه دیده اند. همچنین ظاهر الفاظش می رساند که این سخن از عثمان نیست چرا که آن خرده ای بر عثمان خواهد بود با آن که جایگاه او در دین و موقعیتش در اسلام و فراوانی تلاشش در خیر خواهی و اهتمامش به آن چه صلاح امت در آن بوده همخوانی ندارد نمی توان چنین چیزی در باره آن ها گفت، در حالی که گرد آوری قرآن با همراهی دیگر صحابه برگزیده باتقوا و نیکو کردار صورت گرفته

ص: 244

است تا اختلاف آنان درباره قرآن برطرف گردد سپس بگوییم آنان خطاها و اشتباهات قرآن را رها کرده تا کسانی که پس از آن ها می آیند و گمان گستره قرآن را در نیافته و به اوج معنایی آن و اوج معرفتی کسانی که نزول قرآن را دیده اند نمی رسند این کار را به گردن گیرند. نه، گفتن این سخن بر کسی جایز نبوده و اعتقاد به آن برای احدی شایسته نیست.

پس اگر گفته شود اگر این عمل عثمان صحیح باشد نظر تو در این باره چیست؟ می گویم منظور عثمان از خطا در قرآن خطای در تلاوت بوده نه نگارش قرآن.

زمخشری نیز می گوید:

(وَالْمُقيمينَ) نصب على المدح لبيان فضل الصلاة، و هو باب واسع. وقد كسره سيبويه على أمثلة و شواهد، ولا يُلتفت إلى ما زعموا من وقوعه لحناً في خط المصحف، وربّما التفت إليه من لم ينظر في الكتاب، ولم يعرف مذاهب العرب وما لهم في النصب على الإختصاص من الإفتنان، وغُبّي عليه أنّ السابقين الأوّلين الذين مثلهم في التوراة ومثلهم في الإنجيل كانوا أبعد همة في الغيرة على الإسلام، وذبّ المطاعن عنه، من أن يتركوا في كتاب الله ثلمة ليسدّها من بعدهم، وخرقاً يَرفُوه مَن يلحق بهم. (1)

(والمقيمين) به جهت مدح منصوب شده و برای بیان فضل نماز آمده است و در ادبیات عرب این گونه نصب باب گسترده ای دارد و سیبویه بر پایه برخی مثال ها و شواهد، آن را مکسور دانسته است کسی در این آیه به روی دادن خطا و لغزش توجهی نکرده است و تنها کسانی به این سخن گرایش یافته اند که نظری به کتاب نداشته و بر مکاتب ادب عربی آگاه نبوده اند و ندانسته اند که چگونه عرب به جهت شیفتگی به نصب به هر بهانه ای منصوب می کند و بر او پنهان مانده که گذشتگان و پیشگامان که مانندشان در تورات و انجیل نیز بوده است، همتشان در غیرت نسبت به اسلام و دور ساختن آن چه مایه سرزنش و خرده گیری برای اسلام می شود بالاتر از آن بوده که در کتاب خدا شکافی باقی گذارند تا پس از آنان کسی جلوی آن را بگیرد و رخنه ای در کتاب خدا کنند که آیندگان به ترمیم آن بپردازند.

فخرالدین رازی نیز می گوید:

ص: 245

وأما قوله: ﴿وَالْمُقيمينَ الصَّلاةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكَاةَ﴾ ففيه أقوال الأوّل: روي عن عثمان وعائشة أنّهما قالا: إنّ في المصحف لحناً و ستقيمه العرب بألسنتها واعلم أنّ هذا بعيد، لأنّ هذا المصحف منقول بالنقل المتواتر عن رسول الله - صلّى الله عليه وآله سلّم - فكيف يمكن ثبوت اللحن فيه ؟! (1)

پیرامون سخن خداوند ﴿وَالْمُقيمينَ الصَّلاةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكَاةَ﴾ دیدگاه هایی مطرح شده است: نخست آن که از عثمان و عایشه روایت شده که گفته اند همانا در مصحف لغزش هایی روی داده که عرب با زبان خود آن ها را اصلاح می کند. بدان این سخن بعید است، چرا که مصحف با نقل متواتر از رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم به ما رسیده است پس چگونه می توان در آن لغزشی را ثابت کرد!؟

زمخشری در آیه ﴿حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا﴾ پس از نقل روایتی از ابن عبّاس گوید:

ولا يعوّل على هذه الرواية. (2)

به این روایت تکیه نمی توان کرد.

رازی نیز درباره این روایت گفته است

واعلم أنّ هذا القول من ابن عبّاس فيه نظر لأنّه يقتضي الطعن في القرآن الذي نقل بالتواتر، و يقتضي صحة القرآن الذي لم ينقل بالتواتر، و فتح هذين البابين يطرق الشك إلى كلّ القرآن، و إنّه باطل. (3)

بدان در این گفته از ابن عباس نظر است چرا که پیامد آن خرده گیری از قرآن متواتر و درست دانستن قرآن نا متواتر است. واگر این دو باب باز شود، سرآغازی برای راه یابی شك به تمام قرآن خواهد بود که این کار نارواست.

نیشابوری می گوید:

روي عن عثمان و عائشة أنّهما قالا: إنّ في المصحف لحناً وستقيمه العرب بألسنتها. ولا يخفى ركاكة هذا القول، لأنّ هذا المصحف منقول بالتواتر عن رسول الله - صلى الله عليه وآله سلّم - فكيف يمكن ثبوت اللّحن فيه ؟! (4)

ص: 246

از عثمان و عایشه روایت شده که گفته اند: همانا در مصحف خطاهایی است که عرب با زبان خود آن ها را اصلاح خواهد کرد سستی و سبکی این سخن پنهان نیست چرا که این مصحف به تواتر از پیامبر اکرم صلی الله عليه وآله وسلّم به ما رسیده است پس چگونه ممکن است در آن خطایی بوده باشد؟!

ابن کثیر درباره آیه ﴿حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا﴾ پس از آوردن سخن ابن عبّاس می گوید:

و هذا غريب جداً عن ابن عبّاس. (1)

چنین سخنی از ابن عباس جداً به دور است.

خازن نیز درباره آیه ﴿.... وَالْمُقيمينَ...﴾ می گوید:

إختلف العلماء في وجه نصبه فحكي عن عائشة، و أبان بن عثمان أنّه غلط من الكتاب، ينبغي أن يكتب: والمقيمون الصلاة. وقال عثمان بن عفّان: إنّ في المصحف لحناً ستقيمه العرب بألسنتهم، فقيل له: أفلا تغيّره؟! فقال: دعوه، فإنّه لا يحلّ حراماً ولا يحرّم حلالاً. وذهب عامة الصحابة وسائر العلماء من بعدهم إلى أنّه لفظ صحيح ليس فيه من خطأ من كاتب ولا غيره.

وأجيب عما روي عن عثمان بن عفان، وعن عائشة، وأبان بن عثمان: بأن هذا بعيد جداً، لأنّ الذين جمعوا القرآن هم أهل اللغة والفصاحة والقدرة على ذلك، فكيف يتركون في كتاب الله لحناً يصلحه غيرهم، فلا ينبغي أن ينسب هذا إليهم قال ابن الأنباري: ما روي عن عثمان لا يصلح لأنّه غير متصل، و محال أن يؤخّر عثمان شيئاً فاسداً ليصلحه غيره... وقال الزمخشري في الكشّاف: ولا يُلتفت إلى ما زعموا. (2)

عالمان در دليل إعراب نصب آن اختلاف کرده اند از عایشه و ابان بن عثمان روایت شده که این نصب به جهت لغزش نویسنده روی داده و شایسته است نوشته شود «والمقيمون الصلاة». عثمان بن عفان گفته است همانا در این مصحف خطا وجود دارد که عرب با زبان خود آن ها را اصلاح خواهد کرد و در ادامه اشکال و جواب عثمان را آورده است. عموم صحابه و دیگر علمای پس از ایشان به این سو رفته اند که این لفظ صحیح بوده و هیچ لغزشی، نه از نویسنده و نه از دیگران روی نداده است.

ص: 247

درباره آن چه از عثمان بن عفان عایشه و ابان بن عثمان روایت شده چنین پاسخ می دهم: جداً چنین سخنی بعید است چرا که گردآورندگان قرآن همه از اهل لغت و فصاحت بوده و بر این امور آگاهی داشته اند پس چگونه می شود که لغزشی را در کتاب خدا رها سازند تا دیگران به اصلاح آن همت گمارند؟ سزاوار نیست چنین چیزی را به اینان نسبت داد. ابن انباری می گوید: آن چه از عثمان روایت شده صلاحیت استناد ندارد چرا که سند متصلی ندارد و محال است که عثمان لغزشی را رها سازد تا دیگران به اصلاحش روی آورند و زمخشری در کشاف گفته است: کسی به این گمان روی نمی آورد.

وی درباره (حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا) نیز می گوید:

و كان ابن عبّاس يقرأ: «حتّى تستأذنوا». و يقول: (تَسْتَأْنِسُوا) خطأ من الكاتب. وفي هذه الرواية نظر، لأنّ القرآن ثبت بالتواتر. (1)

ابن عباس چنین قرائت می کرد: «حتی تستأذنوا» و می گفت: (تَسْتَأْنِسُوا) به خاطر لغزش نویسنده روی داده است این روایت با اشکال روبرو است چرا که قرآن به تواتر رسیده است.

رازی درباره آیه (أنْ هذان لساحران) می گوید:

القراءة المشهورة (إنْ هذان لَساحِران) ومنهم من ترك هذه القراءة، و ذكروا وجوهاً أُخر [فذكرها و وصفها بالشذوذ، ثمّ قال:] واعلم أنّ المحققين قالوا: هذه القراءات لا يجوز تصحيحها، لأنّها منقولة بطريق الآحاد والقرآن يجب أن يكون منقولاً بالتواتر، إذ لو جوزنا إثبات زيادة في القرآن بطريق الآحاد لما أمكننا القطع بأنّ هذا الذي هو عندنا كلّ القرآن لأنّه لما جاز في هذه القراءات - أنّها مع كونها من القرآن ما نقلت بالتواتر - جاز في غيرها ذلك، فثبت أن تجويز كون هذه القراءات من القرآن يطرق جواز الزيادة والنقصان والتغيير إلى القرآن وذلك يُخرج القرآن عن كونه حجّة، ولما كان ذلك باطلاً، فكذلك ما أدّى إليه. وأما الطعن في القراءة المشهورة، فهو أسوء مما تقدّم من وجوه:

أحدها: أنّه لما كان نقل هذه القراءة في الشهرة كنقل جميع القرآن فلو حكمنا ببطلانها، جاز مثله في جميع القرآن، و ذلك يفضي إلى القدح في التواتر، و إلى القدح في كل القرآن، وأنه باطل. وإذا ثبت ذلك، إمتنع صيرورته معارضاً بخبر الواحد المنقول عن بعض الصحابة.

ص: 248

و ثانيها: أنّ المسلمين أجمعوا على أنّ ما بين الدفتين كلام الله تعالى و كلام الله تعالى لا يجوز أن يكون لحناً، و غلطاً، فثبت فساد ما نقل عن عثمان وعائشة أنّ فيه لحناً و غلطاً.

و ثالثها: قال ابن الأنباري: إنّ الصحابة هم الأئمة والقدوة، فلو وجدوا في المصحف لحناً، لما فوّضوا إصلاحه إلى غيرهم من بعدهم، مع تحذيرهم من الإبتداع، وترغيبهم في الإتباع. (1)

قرائت مشهور (إِنْ هذان لساحران) است ولی برخی این قرائت را نپذیرفته و وجوه دیگری آورده اند. [وی آن ها را یادآور شده و به شاذ بودن متهم ساخته و سپس می گوید:] بدان که محققان می گویند: درست دانستن این قرائات روا نیست چرا که آن ها خبر واحدند و قرآن به نقل متواتر رسیده است و اگر روا باشد که با خبری واحد چیزی به قرآن افزوده شود نمی توان اطمینان یافت که آن چه در دست ما است تمام قرآن بوده است چرا که اگر روا باشد چیزی در عين قرآن بودن به تواتر به ما نرسد پس در غیر این قرائات نیز روا خواهد بود. پس ثابت شد چنان چه این قرائات قرآن شمرده شود افزایش کاهش و دگرگونی قرآن جایز می گردد و این حجیت قرآن را با چالش روبرو می سازد پس هنگامی که این سخن باطل بود، آن چه ما را به این سخن کشاند نیز باید باطل باشد.

اما خرده گیری بر قرائت مشهور از آن چه گفته شد به مراتب زشت تر است:

نخست آن که: اگر به نادرستی آن قرائت حکم شود در حالی که شهرتش همانند شهرت دیگر بخش های قرآن است هر آینه در تمام قرآن چنین چیزی روا خواهد بود. در نتیجه این سخن تواتر قرآن و درستی تمام آن را با چالش روبرو می سازد که سخنی بس ناروا خواهد بود. پس آن هنگام که چنین ثابت شد نمی توان خبر واحدی که از يك صحابه روایت شده را معارض قرائت مشهور شمرد.

دوم: تمامی مسلمین اجماع کرده اند که آن چه در میان دو جلد قرار گرفته کلام الله است و روا نیست که در کلام خدا خطا و لغزش باشد بنابر این بطلان آن چه از عثمان و عایشه نقل شده که در قرآن خطا روی داده آشکار می گردد.

ص: 249

سوم: ابن انباری گفته است: همانا صحابه پیشوا و پیشگام بوده اند پس اگر در قرآن لغزشی می یافتند اصلاحش را به دیگران و پس از خود وا نمی گذاردند با آن که ایشان را از بدعت ترسانده و به تبعیت فراخوانده اند.

أبو حيان أندلسي درباره (وَالْمُقيمينَ...)، پس از یادآور شدن آن چه از عایشه و أبان بن عثمان روایت شده می گوید:

ولا يصح عنهما ذلك، لأنّهما عربيان فصيحان. (1)

نسبت چنین سخنی به این دو درست نیست چرا که این دو از فصیحان عرب بوده اند.

و عن عائشة أنّها سئلت عن (الْمُقيمينَ) وعن قوله إِنْ هذان لساحران) و(الصَّابِئُونَ) في المائدة فقالت يا ابن أخي الكتاب أخطأوا.

وروي عن عثمان بن عفان أنّه لما فُرغَ من المصحف أتي به قال: أرى فيه شيئاً من لحن ستقيمه العرب بألسنتها، فقيل له: ألا تغيّره ؟ فقال: دعوه، فإنّه لا يحل حراماً ولا يحرّم حلالاً.

قال ابن الأنباري و ما روي عن عثمان لا يصح، لأنّه غير متصل، و محال أن يؤخّر عثمان شيئاً فاسداً ليصلحه غيره، ولأنّ القرآن منقول بالتواتر عن رسول الله - صلّى الله عليه وآله وسلّم - فكيف يمكن ثبوت اللحن فيه؟!

وقال الزمخشري في الكشّاف ولا يُلتفت. (2)

از عایشه روایت شده که از او درباره (الْمُقيمينَ) و سخن خداوند ان هذان لساحران و (الصَّابِئُونَ) در سوره مائده پرسش شد. گفت: ای فرزند برادر نویسندگان خطا کرده اند.

و از عثمان روایت شده آن هنگام که گردآوری قرآن پایان یافت قرآن را نزد وی آوردند گفت: در آن خطاهایی می بینم که عرب خود با زبان خویش اصلاح خواهد کرد. به او گفته شد آیا تو اصلاح نمی کنی؟ گفت: رها سازید این لغزش ها حرامی را حلال و حلالی را حرام نمی کنند.

ابن انباری می گوید: آن چه از عثمان روایت شده سند درستی ندارد: چرا که متصل نیست و محال است عثمان انحرافی را واگذارد تا دیگران اصلاح کنند. از سویی قرآن از

ص: 250

پیامبر صلّى الله عليه وسلّم به تواتر نقل شده است پس چگونه ممکن است در آن لغزشی روی داده باشد؟

و زمخشری در کشاف گفته است: کسی در این آیه به رویدادن خطا و لغزش توجهی نکرده است.

وی در باره (ان هذان لَساحران) می گوید:

فهذه أقوال تتضمن توجيه هذه القراءة بوجه تصح به و تخرج به عن الخطأ، و بذلك يندفع ما روي عن عثمان و عائشة أنّه غلط من الكاتب للمصحف. (1)

این ها دیدگاه هایی است که این قرائات را با وجهی صحیح توجیه می کند و نسبت خطا را از قرآن دور می سازد و بدان آن چه از عثمان و عایشه روایت شده که این قرائات از لغزش نویسندگان ناشی شده، بر طرف می گردد.

آلوسی درباره (وَالْمُقیمین) می گوید:

و بالجملة لا يُلتفت إلى من زعم أنّ هذا من لحن القرآن وأنّ الصواب (والمقيمون) بالواو كما في مصحف عبد الله وهي قراءة مالك بن دينار والجحدري و عيسى الثقفي، إذ لا كلام في نقل النظم تواتراً فلا يجوز اللحن فيه أصلاً. و أما ما روي أنّه لما فرغ من المصحف أُتي به إلى عثمان فقال: قد أحسنتم و أجملتم... فقد قال السخاوي: إنّه ضعيف والإسناد فيه اضطراب و انقطاع، فإنّ عثمان رضي تعالى عنه جعل للناس إماماً يقتدون به فكيف يرى فيه لحناً و يتركه لتقيمه العرب بألسنتها، و قد كتب عدة مصاحف و ليس فيها اختلاف أصلاً إلاّ فيما هو من وجوه القراءات. وإذا لم يقمه هو و من باشر الجمع - و هم هم - كيف يقيمه غيرهم؟! (2)

به طور کلی باید گفت: به کسی که گمان کرده در قرآن لغزشی روی داده توجهی نمی شود و درست آن (المقیمون) است آن چنان که در مصحف عبدالله آمده و قرائت مالك بن دينار، جحدری و عیسی ثقفی نیز چنین بوده چرا که بی تردید نقل قرآن متواتر بوده بنابراین به هیچ روی روا نیست خطایی در آن روی داده باشد اما پیرامون آن چه روایت شده که به هنگام اتمام گردآوری قرآن آن را نزد عثمان بردند و عثمان گفت: کاری نیکو و زیبا انجام دادید... پس

ص: 251

سخاوی درباره آن گفته است این حدیث ضعیف بوده و سند آن دارای انقطاع و درون مایه اش مضطرب است زیرا چگونه می شود عثمان که پیشوای دیگران بوده در قرآن کژی و نادرستی ببیند ولی آن را رها ساخته و اصلاحش را به زبان عرب وا گذارد؟ در حالی که وی شماری مصحف نگاشت که در آن ها هیچ گونه ناسازگاری نبود جز آن چه که به وجوه قرائات باز می گردید و هنگامی که او و کسانی که به گردآوری قرآن پرداختند اصلاح قرآن را بر عهده نگرفته اند - با آن که آن ها از آن جایگاه بلند برخوردار بودند - چگونه دیگران اصلاح قرآن را بر گردن گیرند؟

این ها سخنانی در نپذیرفتن این احادیث بود و دیده شد که برخی تنها به إستبعاد بسنده کرده اند و برخی گفته اند: «در آن ها جای تأمل است و برخی دیگر می گویند سستی و سخافت این سخن بر کسی پوشیده نیست» و گروهی دیگر گویند: «به آن ها توجهی نمی شود...» و برخی گفته اند: «این احادیث دور از واقعیت است».

برخی از این عالمان شهامت به خرج داده و به آشکاری حدیث را ضعیف شمرده و گفته اند: «حدیث صحیح نیست» در کتاب الإتقان (1) از ابن انباری نیز آمده که وی به تضعیف این روایات گرایش یافته است و باقلانی در نكت الإنتصار (2) و گروهی دیگر نیز چنین کرده اند.

لیکن برخی دیگر بر بطلان این احادیث استدلال کرده و برهان اقامه نموده اند چرا که پذیرش آن ها، تواتر قرآن را با چالش روبرو کرده و موجب سرزنش و خرده گیری بر صحابه به ویژه گرد آورندگان قرآن و در رأسشان عثمان می گردد. پس این احادیث به جهت چنین استلزامات باطل باطل شمرده خواهد شد.

و گروهی بالاتر از این گفته و به ساختگی بودن این احادیث از سوی دشمنان اسلام گرایش یافته اند.

حکیم ترمذی می گوید:

ما أرى مثل هذه الروايات إلاّ من كيد الزنادقة. (3)

سر چشمه این احادیث را جز مکر زنادقه نمی دانم.

أبو حيان اندلسی می گوید:

ص: 252

و من روى عن ابن عبّاس أن قوله: (تَسْتَأْنِسُوا) خطأ أو وهم من الكاتب، وأنه قرأ: حتّى (تستأذنوا)، فهو طاعن في الإسلام ملحد في الدين وابن عبّاس بريء من هذا القول. (1)

کسی که از ابن عباس روایت کرده که او (تَسْتَأْنِسُوا) را خطا و یا وهمی از سوی نویسنده دانسته و چنین قرائت می کرده است حتی «تستأذنوا» خرده گیر بر اسلام بی دین بوده و دامان ابن عباس از چنین سخنانی پاک و منزه است.

و برخی از دانشمندان و نویسندگان متأخر و معاصر نیز این روایات را همین گونه چاره کرده اند.

صاحب المنار در زمره همین نویسندگان است. وی می گوید:

و قد تجرّأ بعض أعداء الإسلام على دعوى وجود الغلط النحوي في القرآن، وعد رفع (الصَّابِئِينَ) هنا من هذا الغلط. و هذا جمع بين السخف والجهل، و إنّما جاءت هذه الجرأة من الظاهر المتبادر من قواعد النحو، مع جهل أو تجاهل أنّ النحو إستنبط من اللغة ولم تستنبط اللغة منه. (2)

برخی از دشمنان اسلام گستاخی کرده و قرآن را دارای لغزش نحوی دانسته اند و رفع (الصَّابِئِینَ) نمونه ای از اینگونه اغلاط شمرده اند و این کار ایشان جمع میان سخافت و نادانی است. این گستاخی از ظاهر برخی قواعد نحوی متبادر است اما این ها یا نادان بوده و یا خود را به نادانی زده اند چرا که نحو از لغت استنباط می شود نه لغت از نحو.

همچنین می گوید.

وقد عدّ مثل هذا بعض الجاهلين أو المتجاهلين من الغلط في أصح الكلام وأبلغه، و قيل: إنّ (المقيمين) معطوف على المجرور قبله... وما ذكرناه أوّلاً أبلغ عبارة وإن عده الجاهل أو المتجاهل غلطاً أو لحناً. و روي أنّ الكلمة في مصحف عبدالله بن مسعود مرفوعة، (والمقيمين الصلاة)، فإنّ صح ذلك عنه وعمّن قرأها مرفوعة كمالك بن دينار والجحدري وعيسى الثقفي كانت قراءة، وإلا فهي كالعدم.

و روي عن عثمان أنّه قال: إنّ في كتابة المصحف لحناً ستقيمه العرب بألسنتها، و قد ضعف السخاوي هذه الرواية، و في سندها إضطراب وانقطاع. فالصواب أنّها موضوعة، و لو صحت، لما صح أن يعدّ ما هنا من ذلك اللحن، لأنّه فصيح بليغ. (3)

ص: 253

برخی از این نادانان و یا کسانی که خود را به نادانی زده اند مانند این را در درست ترین و بلیغ ترین سخن ها غلط شمردهاند و گفته شده: همانا «المقیمین» به مجرور قبل از خود عطف گردیده است... و آن چه ما یادآور شدیم از نظر عبارت بلیغ تر است، گر چه برخی نادانان و آنانی که خود را به نادانی زده اند آن را خطا و لغزش شمرده.اند. و روایت شده که این کلمه در مصحف عبد الله بن مسعود مرفوع بوده است حال اگر این روایت از او و از کسانی همچون مالک بن دینار جحدری و عیسی ثقفی درست باشد تنها یک قرائت شمرده شده و در غیر این صورت چیزی محسوب نمی گردد.

از عثمان روایت شده است که گفت: در کتابت قرآن خطا رخ داده است که عرب آن را تصحیح می کند همانا سخاوی این روایت را تضعیف کرده است و سند آن با اضطراب و انقطاع همراه است و قول صحیح همین است که این حدیث جعلی است و اگر بر فرض روایت صحیح باشد این مورد در این جا در زمره لعن شمرده نمی شود زیرا عبارت مورد بحث فصیح و بلیغ است.

و این سخن دیدگاه رافعی و محمد أبو زهره نیز می باشد محمد أبو زهره أحاديث منافى تواتر قرآن را چنین توصیف کند:

الروايات الغريبة البعيدة عن معنى تواتر القرآن الكريم التي احتوتها بطون بعض الكتب، كالبرهان للزركشي، والإتقان للسيوطي، التي تجمع كما يجمع حاطب ليل، يجمع الحطب،والأفاعي مع أنّ القرآن كالبناء الشامخ الأملس الذي لا يعلق به غبار

روايات غریب و دور از معنای تواتر قرآن که برخی کتب مانند البرهان زرکشی و الاتقان سیوطی آن ها را در بر گرفته اند کتاب هایی که روایات را به مانند کسی که در تاریکی شب به جمع آوری هیزم روی آورده که ممکن است چوب و واقعی را با هم در آمیزد، گرد آورده اند. در حالی که قرآن به مانند بنایی بزرگ و مبهوت کننده است که گردی بر دامان آن نخواهد نشست.

سپس وی این سخن رافعی را شاهد آورده می نویسد:

و نحسب أنّ أكثر هذا مما افترته الملحدة.

گمان می کنیم بیشتر این احادیث را ملحدان به دروغ گفته اند.

همچنین می گوید:

ص: 254

وإنّ ذلك الذي ذكره الكاتب الإسلامي الكبير حق، لا ريب فيه. (1)

بی تردید آن چه این نویسنده اسلامی بزرگ یادآوری کرده حق است.

آن چه از برخی صحابه نقل شده - با آن که غیرش مورد پذیرش است - ولی تکذیب آن نیز پس از دانستن صحت سندش شیوه اهل دانش نیست بنابراین باید در پی تأویل شایسته ای برای آن ها گشت.

اما باید گفت شگفت است از ابن حجر که چرا تأویل شایسته را به دیگران سپرده، در حالی که بر او بود تا خودش به این کار روی آورده و از احادیث صحیح پشتیبانی نماید؟!

آری، برخی از علمای اهل تسنن وجوهی را برای تأویل این احادیث یادآور شده اند که دانی در زمره آنان است. وی - پس از پذیرش صحت حدیث - درباره آن چه از عثمان روایت شده می گوید:

وجهه أن يكون أراد باللحن المذكور في التلاوة، دون الرسم:

مراد وی از لغزش خطای در تلاوت بوده نه خطای در رسم و الفاظ قرآن.

ابن أشته در پاسخ به این گونه روایات می گوید:

أخطأوا في الإختيار، وما هو الأولى لجمع الناس عليه من الأحرف السبعة، لا أنّ الذي كُتب خطأً خارج عن القرآن.

قال: فمعنى قول عائشة: «حُرّف الهجاء» ألقي إلى الكاتب هجاء غير ما كان الأولى أن يُلقى إليه من الأحرف السبعة قال و كذا معنى قول ابن عبّاس: «كتبها وهو ناعس»، يعني: فلم يتدبّر الوجه الذي هو أولى من الآخر. و كذا سائرها. (1)

نویسندگان، در برگزیدن شایسته ترین از میان حروف هفتگانه دچار اشتباه شده اند نه آن که آن چه خارج از قرآن بوده را به خطا درون آن آورده اند [و گوید] پس معنای سخن عایشه که گفت: «الفاظ قرآن تحریف شد» این است که به نویسنده آن چه از میان حروف هفتگانه برتر بود عرضه نگردید. همچنین سخن ابن عباس که گفت: «آن را در حال چرت نوشته» یعنی در باره آن چه شایسته تر بوده خوب نیندیشیده است و همچنین مانندهای این احادیث.

سیوطی در این باره خود را به زحمت انداخته است. وی پس از آن که این روایات را آورده به تبیین اشکال آن ها پرداخته و تأویلش را بر عهده گرفته است ما تمامی سخن وی را می آوریم تا آشکار شود که آن چه سزاوار بوده آورده است یا خیر؟!

وی می گوید:

ص: 256

هذه الآثار مشكلة جدّاً، وكيف يظنّ بالصحابة أوّلاً: أنّهم يلحنون في الكلام فضلاً عن القرآن، و هم الفصحاء اللدّ؟! ثمّ كيف يظنّ بهم ثانياً: في القرآن الذي تلقوه من النبي - صلى الله عليه وآله سلّم - كما أنزل، وحفظوه وضبطوه وأتقنوه؟! ثمّ كيف يظنّ ثالثاً: إجتماعهم كلهم على الخطأ و كتابته. ثمّ كيف يظنّ بهم رابعاً: عدم تنبههم و رجوعهم عنه؟!

ثمّ كيف يظنّ بعثمان أنّه ينهى عن تغييره؟! ثمّ كيف يظنّ أنّ القراءة استمرّت على مقتضى ذلك الخطأ، وهو مروي بالتواتر خلفاً عن سلف ؟! هذا مما يستحيل عقلاً و شرعاً و عادة.

و قد أجاب العلماء عن ذلك بثلاثة أجوبة:

أحدها: أنّ ذلك لا يصح عن عثمان، فإنّ إسناده ضعيف مضطرب، منقطع، ولأنّ عثمان جعل للناس إماماً يقتدون به، فكيف يرى فيه لحناً و يتركه لتقيمه العرب بألسنتها، فإذا كان الّذين تولوا جمعه وكتابته لم يقيموا ذلك وهم الخيار، فكيف يقيمه غيرهم؟ وأيضاً: فإنّه لم يكتب مصحفاً واحداً، بل كتب عدة مصاحف.

فإن قيل: إنّ اللّحن وقع في جميعها فبعيد اتّفاقها على ذلك، أو في بعضها، فهو اعتراف بصحة البعض، ولم يذكر أحد من الناس أنّ اللحن كان في مصحف دون مصحف، ولم تأت المصاحف قط مختلفة إلا فيما هو من وجوه القراءة، وليس ذلك بلحن.

الوجه الثاني: على تقدير صحة الرواية: إنّ ذلك محمول على الرمز والإشارة... .

الثالث: أنّه مؤوّل على أشياء خالف لفظها رسمها... وبهذا الجواب وما قبله، جزم ابن أشتة في کتاب «المصاحف».

و قال ابن الأنباري في كتاب (الردّ على من خالف مصحف عثمان) في الأحاديث المروية عن عثمان في ذلك: «لا تقوم بها حجة، لأنّها منقطعة غير متصلة، و ما يشهد عقل بأنّ عثمان و هو إمام الأمة الذي هو إمام الناس في وقته وقدوتهم، يجمعهم على المصحف الذي هو الإمام، فيتبيّن فيه خللاً، و يشاهد في خطّه زللاً فلا يصلحه كلا والله ما يتوهّم عليه هذا ذو إنصاف وتمييز، ولا يعتقد أنه أخّر الخطأ في الكتاب ليصلحه من بعده وسبيل الجائين من بعده البناء على رسمه، والوقوف عند حكمه.

و من زعم - أنّ عثمان أراد بقوله: أرى فيه لحناً، أرى في خطه لحناً، إذا أقمناه بألسنتنا كان لحن الخطّ غير مفسد، ولا محرّف من جهة تحريف الألفاظ وإفساد الإعراب - فقد أبطل ولم يصب،

ص: 257

لأنّ الخطّ منبئ عن النطق، فمن لحن في كتبه فهو لاحن في نطقه ولم يكن عثمان ليؤخّر فساداً في هجاء ألفاظ القرآن من جهة كتب ولا نطق، ومعلوم أنّه كان مواصلاً لدرس القرآن متقناً لألفاظه، موافقاً على ما رسم في المصاحف المنفّذة إلى الأمصار والنواحي... .

ثمّ قال ابن أشتة. أنبأنا محمد بن يعقوب أنبأنا أبو داود سليمان بن الأشعث، أنبأنا أحمد بن مسعدة، أنبأنا إسماعيل، أخبرني الحارث بن عبدالرحمان عن عبد الأعلى ابن عبدالله بن عامر، قال: لما فرغ من المصحف أتي به عثمان فنظر فيه، فقال: أحسنتم وأجملتم، أرى شيئاً سنقيمه بألسنتنا.

فهذا الأثر لا إشكال فيه، و به يتّضح معنى ما تقدّم، فكأنه عرض عليه عقب الفراغ من كتابته، فرأى فيه شيئاً كتب على غير لسان قريش، كما وقع لهم في (التابوة) و (التابوت)، فوعد بأنه سيقيمه على لسان قريش، ثمّ و فى بذلك عند العرض والتقويم، ولم يترك فيه شيئاً. ولعلّ من روى تلك الآثار السابقة عنه حرّفها، و لم يتقن اللفظ الذي صدر عن عثمان، فلزم منه ما لزم من الإشكال، فهذا أقوى ما يجاب عن ذلك. والله الحمد.

و بعد، فهذه الأجوبة لا يصلح منها شيء عن حديث عائشة.

أمّا الجواب، بالتضعيف فلأنّ إسناده صحيح كما ترى وأمّا الجواب بالرمز وما بعده، فلأن سؤال عروة عن الأحرف المذكور لا يطابقه، فقد أجاب عنه ابن أشتة - و تبعه ابن جبارة في شرح الرائية - بأنّ معنى قولها «أخطئوا» أي في اختيار الأولى من الأحرف السبعة لجمع الناس عليه، لا أنّ الذي كتبوا من ذلك خطأ لا يجوز.... .

و أقول: هذا الجواب إنّما يحسن لو كانت القراءة بالياء فيها، والكتابة بخلافها، و أما القراءة على مقتضى الرسم فلا.

وقد تكلّم أهل العربيّة على هذه الأحرف و وجهوها على أحسن توجيه، أما قوله: ﴿انْ هذان لَساحِرانِ﴾ ففيه أوجه... وأما قوله: ﴿وَالْمُقيمينَ الصَّلاةَ﴾ ففيه أيضاً أوجه... و أما قوله: ﴿وَالصَّابِئُونَ﴾ ففيه أيضاً أوجه. (1)

این روایات و آثار با چالشی جدی روبرویند و چگونه می توان درباره صحابه گمانی برد که حتی در سخنان خود دچار لغزش شوند تا چه رسد به،قرآن در حالی که اینان فصیحانی توانمند

ص: 258

بودند؟ همچنین چگونه می توان گمان کرد که آنان در قرآنی که همان طور که فرود آمده - از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلّم دریافت کرده و به حفظ ثبت و دقت در آن همت گمارده اند دچار خطا گردند یا چگونه می توان باور کرد که همه آن ها در این خطا و نوشتنش همداستان شده باشند و یا چگونه می شود گفت که آنان به این لغزش آگاه نشده و از آن باز نگشته اند؟!

سپس چگونه می توان گمان برد که عثمان دیگران را از اصلاح این لغزش ها باز داشته است؟ یا چگونه می توان باور داشت که قرّاء این خطا را ادامه داده و تاکنون به صورت تواتر روایت کرده اند؟ این ها همه چیزهایی است که از نظر شرع عقل و عادت محال است.

علما درباره این احادیث سه پاسخ داده اند:

یکم: حدیث روایت شده از عثمان صحیح نیست چرا که اسنادش ضعیف، مضطرب و منقطع است. از سویی چگونه می شود که عثمان با آن که پیشوای مردم قرار داده شده بود، چنین لغزشی را در قرآن ببیند اما آن ها را رها کرده تا عرب با زبان خودش آن را درست کند؟! پس هنگامی که گردآورندگان و نویسندگان قرآن - که خود از برگزیدگان بودند - به اصلاح قرآن نپرداخته اند چگونه دیگران این کار را به عهده خواهند گرفت و همچنین باید گفت عثمان يك مصحف ننوشت بلکه تعدادی به نگارش در آورد.

اگر گفته شود این خطا در همه مصحف ها روی داده است باید گفت: این رویداد در همه قرآن ها بعید است اگر نیز گفته شود در برخی روی داده می گوییم پس این خود اعتراف به درستی برخی مصحف هاست در حالی که کسی یادآور نشده لغزش در یک مصحف خاص روی داده است. از سویی هیچ گاه مصحف ها ناسازگار با یکدیگر نیامده اند، جز آن که در برخی وجوه قرائت مختلف گشته که خطا شمرده نمی شود.

دوم: بر فرض صحت روایت می توان گفت که مضمون آن حمل بر رموز و اشاره می گردد.....

سوم: می توان این روایات را بر چیزهایی تأویل کرد که تلفظش با نگارشش ناسازگار است... و ابن اشته در کتاب المصاحف به این پاسخ و پاسخهای پیشین یقین پیدا کرده است.

ابن انباری در کتاب الرد على من خالف مصحف عثمان به هنگام بیان احادیث روایت شده از عثمان می گوید: حجتی بر این سخن اقامه نمی شود چرا که این روایت متصل نیست و نیز

ص: 259

عقل گواهی نمی دهد که عثمان با آن که در زمان خود پیشوای مردم بوده قرآن ها را در يك مصحفی که پیشوای دیگر قرآن ها شمرده شده گرد آوری کند آن گاه در آن مصحف لغزش هایی ببیند اما در پی اصلاح بر نیاید به خدا سوگند هیچ گاه انسان منصف و دارای قدرت تشخیص چنین پنداری نمی برد و باور نمی کند که وی خطاها را رها کرده تا افراد پس از او اصلاحش را برعهده گیرند و راه کسانی که پس از وی آمده اند پذیرش خط قرآن و التزام بر حکم قرآن بوده است.

و کسی که گمان برده عثمان از سخنش که «من در قرآن خطا می بینم» چنین اراده کرده که در خط قرآن خطا می بینم و هنگامی که ما قرآن را می خوانیم لغزش خط تحريف الفاظ و اعراب را به دنبال نخواهد آورد سخن باطلی گفته و به راه درست نرفته است چرا که خط خبر از نطق می دهد و کسی که نوشته اش خطا باشد در نطقش نیز به خطا خواهد رفت و چنین نبوده که عثمان خطاهای نوشتاری قرآن را رها کرده باشد در حالی که آشکار است که وی قرآن را برای آموزش به شهر و دیارهای گوناگون می فرستاد که در الفاظ دقیق و سازگار با رسم مصاحف باشد...

سپس ابن اشته می گوید: محمد بن یعقوب از ابو داوود سليمان بن اشعث از احمد بن مسعده از اسماعیل از حارث بن عبدالرحمان از عبد الاعلى بن عبد الله بن عامر روایت کرده که گفت هنگامی که از گرد آوری قرآن رهایی یافته شد آن را نزد عثمان آوردند وی در آن نگریست و گفت نیکو و زیبا انجام دادید در آن چیزهایی می بینم که با زبانمان اصلاح می گردد.

این روایت با هیچ چالشی روبرو نیست و با آن می توان معانی دیگر روایات را آشکار نمود بر اساس این روایت گویا پس از پایان یافتن گرد آوری قرآن و نوشتنش آن را به عثمان عرضه کردند. وی در آن چیزهایی دید که به غیر زبان قریش نگارش یافته بود، چنان که در واژه «تابوة» و «تابوت» روی داده پس وی وعده می داد که این خطاها با زبان قریش اصلاح خواهد شد. سپس وی به هنگام عرضه و ارزشگذاری وعده خود را جامه عمل پوشانده و چیزی را رها نکرد و شاید کسانی که اخبار پیشین را از او روایت کرده،اند سخن او را تحریف کرده و آن واژه ای که عثمان گفته بود را به دقت نیاوردند که در پی،آن این اشکالات لازم

ص: 260

آمده است آن چه گفته شد قوی ترین پاسخ این اشکالات شمرده می شود و ستایش تنها خداوند را سزاست.

اما این پاسخ ها هیچ یک از احادیث عایشه را توجیه نمی کنند.

پاسخ تضعیف روایت نیز جوابگو نیست زیرا اسنادش صحیح است اما پاسخ به رمز و اشاره و دیگر پاسخ ها نیز چنین است چرا که پرسش عروه از حروف مذکور با آن مطابقت ندارد. ابن اشته از این روایات چنین پاسخ داده است و ابن جباره در شرح الرائیه نیز از او پیروی کرده است که مراد عایشه از «خطا کرده اند» یعنی در برگزیدن شایسته ترین از میان حروف هفتگانه به خطا رفته اند نه این که آن چه که نوشته اند چیزی بیرون از قرآن بوده است. این پاسخ روا نیست.

می گویم: هنگامی این پاسخ نیکو است که در آن واژه قرائت به یاء و کتابتش گونه ای دیگر بوده است اما در فرضی که قرائت به مقتضای رسم،باشد چنین پاسخی صحیح نیست.

زبان دانان عرب از این حروف سخن گفته و به نیکوترین شکل آن ها را توجیه نموده اند اما در باره سخن خداوند که فرموده (انْ هذان لَساحِران) توجیهی آمده است و برای سخن دیگر خداوند که (وَالْمُقيمينَ الصَّلاةَ) نیز توجیه دیگری یاد شده همچنین در باره (وَالصَّابِئُونَ).

آن چه تاکنون آمد مربوط به سخنان صحابه و تابعان بود.

أحادیث گرد آوری قرآن میان ردّ و تأویل

أما أحادیث روایت شده پیرامون گرد آوری قرآن را چه آن دسته متناقض با یکدیگر و چه دسته ای که به اعتراف برخی همچون محمد ابو زهره ساختگی و دروغین بوده اند (1) را می توان میانشان جمع کرد و سپس میان آن ها ادله عدم تحریف و این مبنا که قرآن در زمان خود پیامبر صلى الله عليه وآله وسلّم و به فرمان وی گردآمده است سازگاری ایجاد کرد که اکنون به تفصیل به آن می پردازیم:

روایات اهل سنت پیرامون گردآوری قرآن با یکدیگر متعارض اند و در سایه این تعارض سخنان علمای ایشان نیز ناسازگار شده است. آن چه از مجموع آن ها برداشت می شود این است که همانا گرد آوری قرآن در سه مرحله روی داده است:

مرحله نخست: آن چه در زمان خود پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بر روی چوب و جریده های نخل نوشته شده بود.

مرحله دوم: در زمان أبوبکر روی داد که وی به گرد آوری آن ها از میان ورقه های چوب و دیگر چیزها پرداخته و در محل واحدی قرار داد:

مرحله سوم: در زمان عثمان که وی به چینش قرآن پرداخت و مردم را به قرائت واحدی واداشت. این آن چه بود که سخنان ایشان گرد آن جمع می شد.

گرد آوری در زمان پیامبر اکرم - صلى الله عليه وآله وسلّم - به دو شکل «حفظ» و «نوشتن» بوده است.

اما درباره حفظ باید گفت کسانی که به این شکل قرآن را گرد آورده بودند بسیارند. (1)

پیرامون نگاشتن قرآن نیز باید گفت: قرآن نزد کسانی که همه قرآن را به خاطر داشتند نوشته نشده بود لیکن با در نظر داشتن نوشته های همه می توان گفت که قرآن کامل بوده است یعنی آن چه نزد برخی ناقص بود با آن چه نزد دیگری بود کامل می گشت جز آن که به لحاظ حفظ در زمان پیامبر صلى الله عليه وآله وسلّم متواتر بوده است. (2)

ابوبکر نیز پس از جنگ یمامه فرمان به گرد آوری نوشته ها داد و آن را تألیف و تدوین کرد. (3) سپس آن گاه که قرائات فراوان گشته و در الفاظ قرآن ناسازگاری پدید آمد عثمان مصاحف را از صاحبانش گرفت و مردم را بر قرائت واحدی واداشت و دیگر مصاحف ناسازگار با آن را از بین برد

برای رهایی از پیامدهای این احادیث و دفع شبهاتی که به جهت این احادیث دامن گیر قرآن می شود چاره ای نیست جز توجه به سند و متن تمامی روایات این باب و پس از آن - تا جایی که ممکن است در پی جمع میان آن ها برآمد از این رو بحث را این گونه پی می گیریم:

یکم: از برخی صحابه روایاتی آمده که عده ای در عصر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلّم به گرد آوری قرآن پرداخته اند. به گفته عبدالله بن عمر و أنس بن مالک در این که آنان چهار نفر بوده اند تردیدی نیست اما در نام برخی از آنان اختلاف وجود دارد.

از عبدالله بن عمر آمده که آن چهار تن عبدالله بن مسعود سالم مولا حذیفه، معاذ بن جبل و أُبي ابن کعب بوده اند. (1)

قتاده از أنس بن مالك نيز روایت کرده است که آنان أَبي بن كعب معاذ بن جبل، أبوزيد و زيد بن ثابت بوده اند. از انس بن مالك پرسیده شده که ابو زید کیست؟ گفت: یکی از عموهای من است. (2)

و دیگری روایت ثابت از انس بن مالک است که گفته است:

مات النبيّ - صلّى الله عليه وآله وسلّم - ولم يجمع القرآن غير أربعة: أبو الدرداء، ومعاذ ابن جبل، وزید بن ثابت وأبو زيد. (3)

پیامبر صلی الله عليه وآله وسلّم از دنیا رفت در حالی که قرآن را جز چهار نفر گرد آوری نکردند أبو الدرداء، معاذ بن جبل زيد بن ثابت و أبو زيد.

چگونه می توان گردآورندگان قرآن را در چهار تن حصر کرد و این حصر در چهار نفر چه توجیهی دارد؟ و چگونه ممکن است میان آن چه از این دو صحابی نقل شده و میان دو حدیث أنس هماهنگی ایجاد کرد؟

سیوطی می گوید:

قد استنكر جماعة من الأئمة الحصر في الأربعة، و قال المازري: لا يلزم من قول أنس «لم يجمعه غيرهم» أن يكون الواقع في نفس الأمر كذلك... قال: وقد تمسّك بقول أنس هذا جماعة من الملاحدة، ولا متمسّك لهم فيه، فإنّا لا نسلّم حمله على ظاهره. (4)

ص: 263

برخی از پیشوایان این حصر را نپذیرفته اند. مازری می گوید سخن انس که گفته است: «لم يجمع غیرهم» چنین نتیجه ای را در پی ندارد که در واقع نیز چنین بوده است. می گوید گروهی از ملحدان سخن انس را دست آویز خود قرار داده اند در حالی که چنین نبوده و ما سخن انس را به ظاهرش حمل نمی کنیم.

سپس سیوطی سخنی از قرطبی آورده و از باقلانی پاسخ هایی برای حدیث أنس نقل کرده آن گاه می گوید:

قال ابن حجر وفي غالب هذه الإحتمالات تكلّف. (1)

ابن حجر می گوید: بیشتر این احتمالات با تکلّف و زحمت همراه است.

دوم: در این که نخستین کسی که قرآن را گرد آوری کرده کیست؟ احادیث ناسازگارند. در برخی از آن ها أبوبكر معرفی شده در برخی دیگر از عمر نام برده شده در پاره ای دیگر سالم بنده أبو حذیفه آمده و در گروهی دیگر عثمان را نخستین گردآورنده دانسته است!

راه جمع میان این روایات آن است که گفته شود ابوبکر به جهت آغازگر بودن در تدوین قرآن نخستین گردآورنده قرآن بوده است و مراد از آن که عمر نخستین گرد آورنده مصحف است، به این معناست که وی به ابوبکر فهماند تا قرآن را گرد آورد و مراد از آن چه درباره سالم آمده این است که وی از گرد آورندگان قرآن به فرمان أبوبکر بوده است اما در مورد عثمان نیز به این معنا خواهد بود که وی مردم را بر قرائت واحدی وادار کرد. (2)

حال پرسش آن است که آیا چنین جمعی میان روایات پذیرفتنی است؟!

سوم احادیثی که پیرامون چگونگی گرد آوری قرآن و ویژگی هایش در هر مرحله وارد شده اند.

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلّم از دنیا رفت در حالی که چیزی از قرآن گرد آوری نشده بود.

وی آن هنگام که ابوبکر او را به گرد آوری قرآن فرمان داد گفت:

كيف تفعل شيئاً لم يفعله رسول الله ؟! (1)

چگونه کاری را انجام می دهی که پیامبر خدا آن را رها کرده بود؟

می توان این روایات را چنین هماهنگ کرد که اخباری که می گویند قرآن در زمان پیامبر گرد نیامده یعنی به صورت کامل و در مکانی واحد جمع نشده است بلکه نوشته های تمامی مردم با هم قرآنی کامل بوده و این چنین شبهه نخست از میان برداشته می شود.

و معنى هذا الحديث - والله أعلم - من جاءكم بشاهدين على شيء من كتاب الله الذي كتب بين يدي رسول الله صلّى الله عليه وآله وسلّم، وإلا فقد كان زيد جامعاً للقرآن. قال: ويجوز أن يكون معناه: من جاءكم بشاهدين على شيء من كتاب الله تعالى أي: من الوجوه السبعة التي نزل بها القرآن، ولم يزد على شيء ممّا لم يقرأ أصلاً ولم يعلم بوجه آخر. (1)

معنای این حدیث - که خدا آگاه تر است - چنین است که هر که با دو گواه نزد شما آمد و بخشی از کتاب خدا را آورد که در پیش روی رسول خدا نوشته،باشد از او بستانید والا همانا زید جمع کننده قرآن بود و صحیح است که معنایش چنین باشد هر که با دو گواه نزد شما آمد و چیزی از کتاب خدا را آورد یعنی چیزی از وجوه هفتگانه که قرآن بر آن ها نازل شده و از آن چه هرگز قرائت نشده بود و به وجهی دیگر دانسته نشده بود چیزی افزون نکرد.

ابو شامه در باره معنای سخن وی در آیه ای که نزد خزیمه یافته بود چنین می گوید:

و معنى قوله: «فقدتُ آية كذا فوجدتها مع فلان...... أنّه كان يتطلب نسخ القرآن من غير ما كتب بأمر النبي، فلم يجد كتابة تلك الآية إلا مع ذلك الشخص، وإلا فالآية كانت محفوظة عنده و عند غيره و هذا المعنى أولى ممّا ذكره مكي و غيره: (2) إنّهم كانوا يحفظون الآية لكنّهم أنسوها، فوجدوها في حفظ ذلك الرجل فتذاكروها و أثبتوها لسماعهم إياها من النبي - صلى الله عليه وآله وسلّم -: (3)

و معنای سخن عمر که گفته بود: «فلان آیه را گم کردم و آن را نزد فلانی یافتم...». وی این آیه را در نسخه هایی که به فرمان پیامبر نوشته نشده بود جستجو می کرد. پس آن را جز نزد يك شخص نیافت و إلا او و دیگران آیه را حفظ می کردند و این سخن از گفته مکی و دیگران شایسته تر است. اینان گفته اند که آیه پیش از این را به یاد داشتند اما آن را از یاد برده اند تا آن که آیه را نزد آن مرد یافته و آن را به خاطر آورده و نوشتند چرا که آن آیه را از پیامبر صلى الله عليه وآله وسلّم شنیده بودند.

ص: 266

و اما روایتی که می گفت عمر آیه رجم را آورد ولی زید آن را به خاطر نبود گواه ننوشت، (1) با عقل و نقل ناسازگار است (2) گر چه می توان آن را با برخی وجوه تأویل کرد.

پس شبهه سوم نیز این چنین از میان می رود.

الناس بما عندهم فجعل يسألهم عليه البيّنة أنّهم سمعوه من رسول الله - صلّى الله عليه وآله وسلّم - ثمّ قال: من أعرب الناس؟ قالوا: سعيد بن العاص قال فمن أكتب الناس؟ قالوا: زيد بن ثابت كاتب رسول الله - صلّى الله عليه وآله وسلّم - قال: فَلْيُمْلِ سعيد وَلْيَكْتُبْ زيد. قال: فكتب مصاحف ففرّقها في الأجناد، فلقد سمعت رجالاً من أصحاب رسول الله - صلّى الله عليه وآله وسلّم - يقولون: لقد أحسن.

قال البيهقي: فيه انقطاع بين مصعب وعثمان وقد روينا عن زيد بن ثابت أن التأليف كان في زمن النبي - صلّى الله عليه وآله وسلّم - و روينا عنه: أنّ الجمع في الصحف كان في زمن أبي بكر، والنسخ في المصاحف كان في زمن عثمان، وكان ما يجمعون وينسخون معلوماً لهم، فلم يكن به حاجة إلى مسألة البينة.

قلت: لم تكن البينة على أصل القرآن فقد كان معلوماً لهم ذكر، و إنّما كانت على ما أحضروه من الرقاع المكتوبة فطلب البينة عليها أنّها كانت كتبت بين يدي رسول الله - صلى الله عليه وآله وسلّم - وبإذنه على ما سمع من لفظه على ما سبق بيانه، ولهذا قال: فليمل سعيد. يعني من الرقاع التي أحضرت ولو كانوا كتبوا من حفظهم لم يحتج زيد فيما كتبه إلى من يمليه عليه.

فإن قلت: كان قد جمع من الرّقاع في أيّام أبي بكر، فأى حاجة إلى استحضارها في أيام عثمان؟ قلت: يأتي جواب هذا في آخر الباب. (1)

حافظ بیهقی در کتاب المدخل این حدیث را با کمی تغییر در عبارات چنین روایت کرده است پس گفت: عثمان بر منبر نشست و پس از حمد و ثنای خداوند گفت: از زمان پیامبر نزديك به سیزده سال گذشته است و شما به اختلاف در قرائت قرآن دچار شده اید. به طوری که مردی به دوستش می گوید به خدا سوگند قرائت تو درست نیست وی ادامه داد: بر يكايك شماست که هر چه از قرآن که نزد شما است بیاورد پس مردم هر چه را که نزدشان بود آوردند و عثمان بر هر آن چه از پیامبر صلی الله عليه وآله وسلّم شنیده بودند، گواه طلبید. سپس گفت: چه کسی داناتر به زبان عربی است؟ گفتند سعید بن عاص گفت: چه کسی از همه نیکوتر می نویسد؟ گفتند زید بن ثابت نویسنده رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم. عثمان گفت: پس سعيد إملاء كند و زيد بنویسد راوی می گوید: عثمان مصحف هایی را نوشت و به

ص: 268

شهرهای مختلف فرستاد و من از برخی صحابه رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلّم می شنیدم که این کار عثمان و مصحفش را می ستودند.

بیهقی می گوید: در سند این روایت میان مصعب و عثمان منقطع است و ما از زید بن ثابت روایت کردیم که تألیف قرآن در زمان رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم انجام شد. همچنین روایت کردیم که در زمان ابوبکر مصحف جمع آوری شد و در زمان عثمان نسخه برداری گردید پس آن چه گردآورده و نسخه برداری کرده بودند برایشان آشکار بوده بنابراین نیازی به آوردن شاهد نبوده است.

در پاسخ وی می گویم: این شاهد آوردن نه برای اصل قرآن که آن نزد ایشان آشکار بوده است بلکه تنها به این روی طلب شده تا مطمئن شوند آن اوراقی که قرآن در آن بوده، پیش روی رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم و به فرمان ایشان نگاشته شده اند - چنان که پیش از این بازگو شد -. از این رو عثمان به سعید بن عاص گفت که املاء کند یعنی از روی آن ورقه هایی که آماده شده بود بنویسد و اگر ایشان از حفظ می نوشت دیگر نیازی نبود تا کسی برای زید بن ثابت املاء نماید.

اگر بگویی: گرد آوری ورقه های قرآن در زمان ابوبکر صورت گرفت پس چه نیازی بود تا در زمان عثمان نیز دوباره گرد آوری گردد؟

می گویم: پاسخ در پایان این باب خواهد آمد.

ابو شامه ادامه می دهد:

و أما ما روي من أنّ عثمان جمع القرآن أيضاً من الرقاع كما فعل أبوبكر، فرواية لم تثبت ولم يكن له إلى ذلك حاجة وقد كُفيه بغيره... و يمكن أن يقال: إنّ عثمان طلب إحضار الرقاع ممن هي عنده و جمع منها، و عارض بما جمعه أبوبكر و عارض بتلك الرقاع، أو جمع بين النظر في الجميع حالة النسخ، ففعل كلّ ذلك، أو بعضه استظهاراً ودفعاً لوهم من يتوهّم خلاف الصواب، و سدّاً لباب القالة: إنّ الصحف غُيّرت أو زيد فيها و نقص. (1)

آن چه روایت شده که عثمان نیز به مانند ابوبکر اوراق قرآن را گرد آوری کرده است روایتش ثابت شده نیست و با کاری که ابوبکر انجام داده بود عثمان نیازی به این کار نداشته است...

ص: 269

ممکن است در توجیه آن گفته شود عثمان اوراق را جمع کرد تا آن ها را گرد آورده و سپس آن را بر قرآن ابوبکر عرضه کند. یا این که از قرآن ابوبکر نسخه برداشته و بر آن رقاع عرضه دارد یا آن که به هنگام نسخه برداری همه مصحف ها را مد نظر قرار دهد. پس می توان گفت عثمان همه این کارها یا برخی از آن ها را انجام داد و با این توجیه از توهم نادرست برخی پیشگیری کرده و از سخن کسی که گوید قرآن دگرگون شده یا کم و بیش گردیده است، جلوگیری گردد.

وی در جایی دیگر می نویسد:

و أما ما رووا عن ابن مسعود من الطعن في زيد بن ثابت فكله موضوع.

و إنّ عمل زيد لم يكن كتابةً مبتدأةً ولكن إعادة لمكتوب فقد كتب كله في عصر النبي - صلّى الله عليه وآله وسلّم - -... عمل زيد لم يكن عملاً أحادياً بل كان عملاً جماعياً. (1)

أما روایت ابن مسعود که در آن زید بن ثابت مورد طعنه قرار گرفته همه اش ساختگی است.

و این نخستین بار نیست که زید به نگارش قرآن اقدام کرده است بلکه این کار وی بازنویسی قرآن بوده است چرا که [قرآن] در زمان پیامبر اكرم صلّى الله عليه وآله سلّم نگارش شده بود. از سویی کار او يك عمل فردی و شخصی نبوده بلکه با تأیید و نظارت همه صورت گرفته است.

أمّا درباره مصحف هایی که به فرمان او سوزانده شد برخی گفته اند:

فإنّها - والله أعلم - كانت على هذا النظم أيضاً، إلا أنّها كانت مختلفة الحروف على حسب ما كان النبي - صلّى الله عليه وآله وسلّم - سوّغ لهم في القراءة بالوجوه، إذا اتفقت في المعنى وإن اختلفت في اللفظ. (2)

آن مصحف ها - خدا داناتر است - نیز بر همین نظم و ترتیب بوده جز آن که در برخی حروف با هم مختلف بودند و آن اختلاف در قرائت را نیز خود پیامبر صلی الله عليه وآله وسلّم برای او روا داشته بودند.

باز می گوید:

ص: 270

و قَدْ روي عن محمد بن كعب القرظي، قال: رأيت مصاحف ثلاثة: مصحفاً فيه قراءة ابن مسعود ومصحفاً فيه قراءة أبي، ومصحفاً فيه قراءة زيد. فلم أجد في كلّ منها ما يخالف بعضها بعضاً. (1)

از محمد بن کعب قرظی روایت شده که گفت: سه مصحف را دیدم مصحف با قرائت ابن مسعود مصحف با قرائت أبي و مصحف با قرائت زید. در میان این ها هیچ ناسازگاری ندیدم.

و به این ترتیب شبهه چهارم نیز از میان می رود.

أُبي...،، فهذه و ما يشبهها أحاديث لم تشتهر بين نقلة الحديث، و إنّما يرغب فيها من يكتبها طلباً للغريب. (1)

از عطية بن قیس از ابوادریس خولانی روایت شده که گفت: ابو درداء با گروهی از اهل دمشق به مدینه آمدند تا مصحف خود را بر مصحف ابی بن کعب زید و دیگران عرضه دارند. بامدادان به نزد عمر آمدند و در آن جا هنگامی که آیه ﴿اذْ جَعَلَ الَّذینَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ...﴾ را خواندند عمر گفت: این قرائت از آن کیست؟ گفتند ابی اینگونه برای ما خوانده است...

این روایت و مانندهایش میان ناقلان حدیث مشهور نگردیده و تنها کسانی که در پی احادیث غریب،اند به آن ها توجه داشته و نگاشته اند.

وی درباره روایت زرّ، از أبي بن كعب در شمار آیات سوره احزاب می گوید:

يحمل إن صح، لأن أهل النقل ضعفوا سنده. (2)

این سخن را می توان پذیرفت اگر سند آن صحیح باشد و این گونه نیست چرا که اهل نقل حدیث سندش را ضعیف شمرده اند.

طحاوی درباره «آیه رضاع» می گوید:

هذا ممن لا نعلم أحداً رواه كما ذكرنا غير عبدالله بن أبي بكر، و هو عندنا وهم منه، أعني ما فيه مما حكاه عن عائشة: أنّ رسول الله - صلّى الله عليه وآله وسلّم - توفي وهو مما يُقرأ من القرآن. لأنّ ذلك لو كان كذلك لكان كسائر القرآن ولجاز أن يُقرأ به في الصلوات، وحاش لله أن يكون كذلك، أو يكون قد بقي من القرآن ما ليس في المصاحف التي قامت بها الحجّة علينا... و نعوذ بالله من هذا القول و ممن يقوله.

ولكن حقيقة هذا الحديث عندنا - والله أعلم - ما قد رواه من أهل العلم عن عمرة، عن عايشة من مقداره في العلم وضبطه له فوق مقدار عبدالله بن أبي بكر، و هو القاسم بن محمد بن أبي .بكر... فهذا الحديث أولى من الحديث الذي ذكرناه قبله... لأنّ محالاً أن تكون عائشة تعلم أن قد بقي من القرآن شيء لم يكتب في المصاحف، ثمّ لا تنبه على ذلك من أغفله....

ص: 272

و ممّا يدلّ على فساد ما قد زاده عبدالله بن أبي بكر على القاسم بن محمد، ويحيى ابن سعيد في هذا الحديث: أنا لا نعلم أحداً من أئمة أهل العلم روى هذا الحديث عن عبدالله بن أبي بكر غير مالك بن أنس، ثم تركه مالك فلم يقل به وقال بضده، و ذهب إلى أنّ قليل الرضاع و كثيره يحرّم. ولو كان ما في هذا الحديث صحيحاً أنّ ذلك في كتاب الله لكان مما تخالفه ولا يقول بغيره. (1)

ندیدم کسی جز عبد الله بن ابی بکر که این حدیث را روایت کند و از دیدگاه ما، این سخن از وهم او سرچشمه گرفته است. آن چه وی از عایشه حکایت می کند که همانا رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلّم رحلت کردند در حالی که آن آیات به عنوان بخشی از قرآن قرائت می شد با این چالش ها روبرو است نخست آن که اگر این آیات پس از رحلت پیامبر قرائت می شد می بایست به مانند دیگر بخش های قرآن [در زمره آیات قرآن] شمرده می شد و دیگر آن که اگر چنین بود باید خواندن آن در نماز جایز شمرده می شد و به خدا سوگند که چنین نبوده است یا آن که از قرآن چیزی باقی مانده بود که در مصاحفی که حجت بر ما است یافت نمی شود... پناه بر خدا از این سخن و گوینده اش.

لیکن نزد ما حقیقت این حدیث - و خدا داناتر است - آن خبری است که اهل علم از عمره از عایشه روایت کرده اند کسی که جایگاه وی در دانش و ضبط حدیث از عبد الله بن ابی بکر بالاتر است و او قاسم بن محمد بن ابی بکر است... این حدیث از حدیث پیشین شایسته تر می نماید... چرا که محال است عایشه بداند چیزی از قرآن نوشته نشده با این حال کسی را بر این امر آگاه سازد... .

از مواردی که بطلان آن چه عبد الله بن ابی بکر بر روایت قاسم بن محمد و یحیی بن سعید افزوده است را نمایان می سازد این است که در میان پیشوایان اهل علم، جز مالك بن انس، شخص دیگری این روایت را از عبد الله بن ابی بکر روایت نکرده است و مالک نیز این روایت را رها کرده و به آن باور پیدا نکرده و بر ضد آن قائل شده است در نظر او، رضاع چه کم و چه زیادش موجب محرم شدن می شود و اگر به راستی این آیه از قرآن،بود به خلافش حکم می داد.

نحاس پس از بازگو کردن حدیث آیه رضاع می گوید:

ص: 273

فتنازع العلماء هذا الحديث لما فيه من الإشكال فمنهم من تركه و هو مالك بن أنس، و هو راوي الحديث... و ممّن تركه أحمد بن حنبل و أبوثور...

و في الحديث لفظة شديدة، الإشكال، و هي قولها: فتوفي رسول الله - صلى الله عليه وآله وسلّم - و هنّ ممّا يُقرأ في القرآن فقال بعض أجلّة أصحاب الحديث: قد روى هذا الحديث رجلان جليلان أثبت من عبدالله بن أبي بكر، فلم يذكرا هذا فيها وهما: القاسم بن محمد بن أبي بكر، ويحيى بن سعيد الأنصاري. و ممن قال بهذا الحديث وأنّه لا تحرم إلا بخمس رضعات: الشافعي.

فأما القول في تأويل «وهنّ ممّا يُقرأ من القرآن» فقد ذكرنا ردّ من ردّه، ومن صححه قال: الذي يُقرأ من القرآن: ﴿وَأَخَواتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ﴾.

فأما قول من قال: إنّ هذا كان يُقرأ بعد وفاة رسول الله - صلى الله عليه وآله - فعظيم، لأنّه لو كان ممّا يُقرأ، لكانت عائشة قد نبهت عليه، ولكان قد نقل إلينا في المصاحف التي نقلها الجماعة الّذين لا يجوز عليهم الغلط. و قد قال الله عزّ و جلّ: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ﴾ و قال جل و عزّ: ﴿إِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ...﴾ ولو كان بقي منه شيء لم يُنقل إلينا، لجاز أن يكون مما لم ينقل ناسخاً لما نقل فيبطل العلم بما نقل و نعوذ بالله من هذا، فإنّه كفر. (1)

از آن رو که این روایت با چالش هایی روبرو است دانشمندان در آن به اختلاف برخاسته اند. برخی همچون مالك بن انس که راوی این حدیث نیز هست آن را رها کرده اند. از کسانی که این روایت را رها کرده احمد بن حنبل و ابوثور... است.

در این حدیث فرازی است که با اشکال بزرگی روبرو گردیده و آن سخن عایشه است که گفته رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلّم از دنیا رفت در حالی که این آیات در قرآن قرائت می شد. برخی بزرگان اصحاب حدیث گفته اند این حدیث را دو تن از بزرگان که از عبد الله بن ابی بکر در ثبت حدیث قوی تر بوده اند روایت کرده اند بی آن که این بخش از حدیث در آن باشد و آن دو تن قاسم بن محمد بن ابى بكر و يحيى بن سعید انصاری است از کسانی که این حدیث را پذیرفته و قائل شده که رضاع موجب محرمیت نمی شود مگر با پنج بار شافعی است.

ص: 274

اما درباره تأویل «و هنّ ممّا يقرأ في القرآن»، ما سخن رد کنندگان این روایت را یادآور شدیم. اما کسانی آن را صحیح شمرده گفته اند آن چه در قرآن قرائت می شود چنین است: ﴿وَأَخَواتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ﴾.

اما آن کسی که گفته پس از رسول خدا صلی الله عليه وآله وسلّم چنین قرائت می شد، سخن بسیار بزرگی بر زبان رانده است چرا که اگر این آیه به عنوان بخشی از قرآن قرائت می شد، عایشه اطلاع می داد و از سوی گروهی که امکان نداشت در این باره به لغزش بیافتند در مصاحف نقل شده و به ما می رسید خداوند متعال می فرماید: ﴿اِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ﴾ و همچنین فرماید: ﴿إِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ...﴾ و اگر چیزی قرآن بوده که به ما نرسیده باشد جایز خواهد بود که آن چه به دست ما نرسیده ناسخ بخشی از قرآن کنونی باشد و در نتیجه علم ما به آن چه به ما رسیده تباه خواهد شد و ما از این سخن به خدا پناه می بریم چرا که کفر است.

سرخسی می گوید:

والدليل على بطلان هذا القول قوله تعالى: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ﴾... و به يتبين أنه لا يجوز نسخ شيء منه بعد وفاته بطريق الإندراس و ذهاب حفظه من قلوب العباد و ما ينقل من أخبار الآحاد شاذ لا يكاد يصح شيء منها... و حديث عائشة لا يكاد يصح. (1)

شاهد بر بطلان این دیدگاه سخن خداوند است که می فرماید: ﴿ انّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ﴾... با این سخن آشکار می گردد که نسخ قرآن پس از رحلت پیامبر جایز نبوده و اخبار واحدی که در این باره وارد شده شاذ و نادرست است... و حدیث عایشه نیز صحیح نمی باشد.

زرکشی به هنگام سخن از آیه رضاع می گوید:

و حكى القاضي أبو بكر في الإنتصار عن قوم إنكار هذا القسم، لأنّ الأخبار فيه أخبار آحاد ولا يجوز القطع على إنزال قرآن و نسخه بأخبار آحاد لا حجّة فيها. (2)

ص: 275