نظام جامع تهذیبی حوزه های علمیه

به سفارش و نظارت :

مدیریت مطالعات و برنامه ریزی تهذیبی معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

تهیه و تنظیم : کاظم علی محمدی و مهدی محمدی صیفار

صفحه آرایی : فرهود مقدم

چاپ : داخلی

نوبت چاپ : چاپ اول، پاییز 1398

*تمامی حقوق برای معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه محفوظ است *

نشانی : قم، جمکران، خیابان انتظار، مجتمع دار الولاية،

معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

www.tahzib-howzeh.ir

ص: 2

نظام جامع تهذیبی حوزه های علمیه

معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه مدیریت مطالعات و برنامه ریزی تهذیبی

ویراست دوم

پاییز 1398

ص: 3

ص: 4

مقام معظم رهبری دام ظله:

آنچه که طلبه ها را بالا می برد، تزکیه می کند و معراج طلبه می شود، عرفان نظری نیست؛ اگرچه عرفان نظری هم ممکن است کمک هایی بکند. باید این عرفان عملی را، این حالت سلوک را، توی طلبه ها انداخت. ما همت کنیم، طلبه را اهل نماز شب کنیم؛ این خیلی کمک می کند. برنامه ریزی کنید که از میان پنجاه هزار طلبه حوزه قم حالا با حذف یک عده خیلی پایین ترها و یک عده خیلی پیرترها - اقلاً سی هزارتاشان، هرشب نماز شب بخوانند. اگر این شد به نظر من حوزه از جهت اخلاقی راه می افتد. بنابراین لازم است نظام جامع در همه این زمینه ها تهیه شود. (1)

یک دنیایی در آینده در انتظار بشریت است که ولو حالا قطعی نیست اما قابل حدس است. ما به عنوان روحانیون شیعه به عنوان روحانیون اسلام و مبلغین اسلام، باید خودمان را برای آن آماده کنیم. این بدون چشم انداز و برنامه راهبردی نمی شود. همچنین در ذیل آن یا تا قبل از آن، نظام جامع، هم در آموزش هم در پرورش، هم در تبلیغ و هم در رشته های دیگری که شما هستید باید تنظیم شود. (2)

ص: 5

ص: 6

فصل دوم: مبانی، اصول و روش های تربیتی در مکتب اهل بیت علیهم السلام

2-1 مبانی تربیت اسلامی 22

2-1-1 تعریف مبانی 22

2-1-2 انواع مبانی 22

2-1-2-1 مبانی معرفت شناختی 23

مبنای 1: امکان و وقوع شناخت یقینی و مطلق 23

مبنای 2: امکان انتقال شناخت (تعلیم) 24

مبنای 3: شناخت یا حضوری است یا حصولی 24

مبنای 4: ابزارهای شناخت و معرفت دینی 25

2-1-2-2 مبانی هستی شناختی 25

2-1-2-3 مبانى الهياتى 26

مبنای 1: خداوند مبدأ و منشأ جهان هستی و مالک، مدبّروربّ حقیقی است 26

مبنای 2: خداوند وجود کامل مطلق است 27

مبنای 3: تنها خداوند شایسته پرستش است 27

مبنای 4: خداوند همه امور عالم هستی را مقدر کرده است 27

مبنای 5: مجموعه اجزای عالم هستی نظام واحدی را تشکیل می دهند 28

مبنای 6: در نظام هستی، علت و معلول حاکم است 28

مبنای 7: جهان در حال شدن و دگرگونی است 28

مبنای 8: نظام هستی، برترین نظام ممکن می باشد که با حکمت الهی ایجاد شده است 28

مبنای 9: نظام احسن براساس عدالت برقرار است 29

مبنای 10: خداوند موجودات را به سوی کمال هدایت می کند 29

مبنای 11: هستی دارای غایت و هدف واحد است 29

2-1-2-4 مبانی انسان شناختی 30

مبنای 1: انسان موجود مرکب از روح و بدن است 30

مبنای 2: انسان ها دارای سرشتی مشترک به نام فطرت هستند 30

مبنای 3: انسان دارای کرامت تکوینی و اکتسابی است 30

مبنای 4: انسان موجودی آزاد و مختار است 31

مبنای 5: انسان موجودی هدفمند است 31

مبنای 6: انسان همواره در پی دست یابی به کمال است 32

ص: 8

مبنای 7: کمال نهایی انسان، قرب به خداوند متعال است 32

مبنای 8: انسان برای دست یابی به کمال حقیقی، نیازمند وحی است 32

مبنای 9: انسان دارای استعدادهای طبیعی متنوع و قابل رشد و تعالی مداوم است 32

مبنای 10: انسان موجودی اجتماعی است 32

مبنای 11: انسان موجودی ملکف و دارای مسئولیت است 33

مبنای 12: زندگی دنیوی انسان مقدمه ای برای زندگی اخروی است 33

مبنای 13: انسان در توانایی بینش و گرایش کاستی هایی دارد 33

2-1-2-5 مبانی ارزش شناختی 34

مبنای 1: ارزش به ذاتی و غیری تقسیم می شود 34

مبنای 2: اصول ارزشی ثابت و مطلق هستند و ارزش سایر امور متغیر و وابسته 34

مبنای 3: حد نصاب ارزش، ایمان به اصول دین است 35

مبنای 4: عقل تجربه و وحی راه های تشخیص ارزش ها هستند 35

مبنای 5: عدالت، اساسی ترین ارزش اجتماعی است 35

مبنای 6: رأفت و احسان متمم عدالت است 35

2-2 اصول تربیت اسلامی 36

2-2-1 ویژگی های حاکم بر اصول تربیتی 36

مروری بر ویژگی های عمومی تربیت اسلامی 37

2-2-2 اصل هم گرایی 37

2-2-3 اصل انطباق با اسلام 39

2-2-4 اصل جامع نگری 39

2-2-5 اصل تناسب و اعتدال 40

2-2-6 اصل تدريج 42

2-2-7 اصل پویایی و استمرار 42

2-2-8 اصل اولویت 43

2-2-9 اصل تدبیر و مدیریت 44

2-2-10 اصل توحید محوری 45

2-2-11 اصل فطرت محوری 45

2-2-12 اصل کرامت انسانی 46

2-2-13 اصل هدف محورى 47

ص: 9

2-2-14 اصل آزادی و اختیار انسان 47

2-2-15 اصل مسئولیت محوری 48

2-2-16 اصل تفاوت های فردی و اجتماعی 49

2-2-17 اصل حقیقت محوری 51

2-2-18 اصل ارزش محوری 51

2-3 روش های تربیت 52

2-3-1 ارتباط روش ها با اصول 52

نکته هایی درباره روش تربیت 53

2-3-2 دسته بندی روش های تربیت 55

2-3-2-1 روش های بینشی (شناختی) 55

2-3-2-1-1 تفكر (تأمل ، تعقل و تدبر) 55

2-3-2-1-2 روش حکمت یا برهان 56

2-3-2-1-3 روش مشاهده 57

2-3-2-1-4 روش پرسش و پاسخ 59

2-3-2-1-5 روش قصه گویی 60

2-3-2-1-6 یادآوری نعمت ها 61

2-3-2-1-7 عبرت آموزی 61

2-3-2-1-8 نقل داستان، تاریخ و سرگذشت ها 61

2-3-2-1-9 ارائه الگو 62

2-3-2-1-10 روش مقایسه 62

2-3-2-1-11- روش های منفعل 62

2-3-2-1-12 سایر روش ها 63

2-3-2-2- روش های گرایشی 63

2-3-2-2-1 روش های ایجاد، تقویت و هدایت انگیزههای مثبت (ترغیب) 64

2-3-2-2-2 روش های مهار و تضعیف گرایش های منفی 66

2-3-2-2-3 روش های مشترک 69

2-3-2-4- روش های رفتاری 71

2-3-2-4-1 سختی کشیدن، جدیت و تلاش 71

ص: 10

2-3-2-4-2 تلقین به نفس 72

2-3-2-4-3 تمرين و تكرار 72

2-3-2-4-4 زمینه سازی 73

2-3-2-4-5 تکلیف به قدر وسع 73

2-3-2-4-6 مرحله ای کردن تکالیف 73

2-3-2-4-7 روش تربیت عملی 74

فصل سوم : اهداف تربیت در حوزه های علمیه و ترسیم سیمای آرمانی طلبه

3-1 اهداف تربیت در حوزه های علمیه 76

3-1-1 ویژگی های خاص اهداف تربيتى 77

3-1-2 تقسيم بندى اهداف تربيتى 77

1. اهداف نهایی و غیر نهایی 77

2. اهداف ساحتی و فراساحتی 77

الف) اهداف فراساحتی 77

1. هدف غایی تربیت 77

2. اهداف میانی تربیت 80

ب) اهداف ساحتي 80

1. هدف نهایی 80

2. اهداف غیر نهایی (میانی و جزئی) 80

3-1-3 ساحت های تربیت و مسائل آن 81

3-1-3-1 ساحت تربیت عبادی 80

مفهوم شناسی 82

هدف نهایی 83

اهداف میانی، اصول و روش های تربیت عبادی 83

هدف میانی 1: معرفت عبادی (بعد شناختی) 83

اصل 1: لزوم آشنایی با چیستی و چگونگی عبادات 84

اصل 2: لزوم آشنایی با ضرورت، فلسفه و اسرار عبادات 85

اصل 3: لزوم آشنایی با شرایط صحت و مقبولیت عبادات 85

اصل 4: لزوم شناخت عوامل و موانع کمال بخش عبادات 85

ص: 11

اصل 5: لزوم شناخت جایگاه قرآن و ادعیه و ایجاد و تقویت انس با آن ها 86

هدف میانی 2: محبت عبادی (بعد انگیزشی و عاطفی) 86

اصل 1: لزوم ایجاد، تثبیت و افزایش محبت نسبت به خداوند 88

اصل 2: لزوم ایجاد، تثبیت و افزایش محبت نسبت به عبادت 89

اصل 3: لزوم ایجاد، تثبیت و افزایش محبت نسبت به عابدان راستین 90

اصل 4: لزوم پیراسته سازی متربی از افراط و تفریط در محبت (به معبود، عبادات و عابدان) 91

هدف میانی 3: التزام رفتاری عبادی (بعد رفتاری و عملی) 91

3-1-3-2 تربیت اخلاقی 93

مفهوم شناسی اخلاق 94

تربیت اخلاقی 95

واژگان مشابه (تزکیه و ادب) 95

مقایسۀ اخلاق و آداب 96

اهمیت آداب اسلامی 97

هدف نهایی تربیت اخلاقی 99

اهداف میانی، اصول و روش های تربیت اخلاقی 99

هدف میانی 1: شناخت رذایل و فضایل نفسانی 100

هدف میانی 2: اصلاح و تنظیم روابط و رفتارهای متربی با خود خدا و دیگران 100

الف) رابطه با خدا (اخلاق بندگی) 100

ب) رابطه با خود (اخلاق فردی) 101

ج) رابطه با دیگران (اخلاق اجتماعی) 102

1. لزوم آشنایی با ضرورت زندگی اجتماعی 103

2. لزوم آشنایی با فرصت ها و تهدیدهای زندگی اجتماعی 103

3 . لزوم آشنایی با حقوق و وظایف زندگی جمعی 104

هدف میانی 3: نقش آفرینی تربیتی و اخلاقی در جامعه 106

هدف میانی 4: گسترش شعائر دینی در سطح فردی، خانوادگی و اجتماعی 106

3-1-3-3 ساحت تربیت خانوادگی 106

مفهوم شناسی 106

خانواده 106

تربیت خانوادگی 107

ص: 12

هدف نهایی 108

اهداف میانی، اصول و روشهای تربیت خانوادگی 108

هدف میانی 1: برقراری ارتباط مؤثر خویشاوندی 108

هدف میانی 2: تشکیل موفقیت آمیز خانواده 108

هدف میانی 3: تحکیم خانواده 109

هدف میانی 4: تربیت صحیح فرزندان 109

هدف میانی 5: تعالی خانواده (حاکمیت روابط اخلاقی پایدار بین زوجین) 109

هدف میانی 6: آگاهی بخشی و مصونیت بخشی خانواده نسبت به آسیب ها 111

3-2 ترسيم سيماى طلبه مطلوب 112

بهره های بحث 112

3-2-1 پیشینه موضوع 113

3-2-2 دارایی های طلبه مطلوب 115

3-2-3 جامعیت 116

3-2-4 مطلوبيت الگوهای متفاوت 118

3-2-5 تمرکز در مقام تربیت 120

3-2-6 مقدمات ترسیم چهره طلبه مطلوب 121

3-2-6-1 نظر به چهره های مطلوب 121

3-2-6-2 شاخصه های طلبه مطلوب از دیدگاه مقام معظم رهبری دام ظله 123

الف. شاخصه های اخلاقی و تربیتی 123

ب. شاخصه های اجتماعی 126

3-2-6-3 چهره مطلوب طلبه 130

1. صورت تفصیلی 130

2. صورت منسجم و مختصر 134

3-2-6-4 نصاب طلبگی 134

الف. تفقه 138

ب. تزکیه و حیات دینی 139

ج. کارآمدی صنفی 142

3-2-6-5 بهره های بحث 143

ص: 13

فصل چهارم : عوامل و موانع مؤثر بر تهذیب و تربیت در حوزه های علمیه

اهمیت و ضرورت بحث 146

تعریف عوامل و موانع تربیت 146

1 - 4 عوامل و موانع درونی 147

4-1-1 عوامل و موانع بینشی 147

4-1-1-1 عوامل بینشی 147

الف. شناخت جامع و درست دین 147

ب. بصیرت و آگاهی به زمان 147

4-1-1-2 موانع بینشی 149

الف. افکار و وسوسه های شیطانی 149

ب. غفلت و فراموشی 149

4-1-2 عوامل و موانع گرایشی 150

4-1-2-1 عوامل گرایشی 150

الف. امید 150

ب. بلند همتی 151

ج. اخلاص و پاک سازی نیت 152

4-1-2-2 موانع گرایشی 154

الف. هوای نفس و حب نفس 154

ب. ضعف انگیزه طلبگی 155

ج. ضعف اراده، سستی و تنبلی و کم همتی 159

د. حب دنيا 159

4-1-3 عوامل و موانع توانشی- رفتاری 160

1 - 1-3- 4 عوامل توانشی - رفتاری 160

الف. ایمان 160

ب. تقوا 161

ج. صبر و استقامت 162

د. شكرو رضا 163

ه-. توكل 166

ص: 14

و. مناعت طبع 169

ز. عمل به دانسته ها 170

ح. تکریم استاد 171

ط. تعظیم علم 173

ی. ورزش و فعالیت بدنی 174

ک. تفرح سالم و پاک 177

4-1-3-2 موانع توانشی - رفتاری 179

الف. شرک و ريا 179

ب. گناه 180

ج. اهمال کاری و تسویف 182

2-4 عوامل و موانع بیرونی 183

4-2-1- عوامل و موانع معنوی 183

4-2-1-1- عوامل معنوی 183

الف. خداوند متعال 184

ب. انبیا، اوصیا و اولیای الهی و کتب آسمانی 184

ج. زیارت توجه و توسل به ساحت مقدس اهل بیت علیهم السلام 185

د. توفيق الهى 187

ه-. توبه و استغفار 187

4-2-1-2 موانع معنوی

الف. بی توفیقی 189

ب. شيطان 189

4-2-2 عوامل و موانع انسانی 192

4-2-2-1 عوامل انسانی 192

الف. مدیر مدرسه 192

ب. استاد 195

ج . استاد و درس اخلاق 203

د. استاد مشاور 206

ه-. هم حجره، هم مباحثه و دوست 208

و. کارکنان و کارگزاران مدرسه 212

ص: 15

ز. ظرفیت خانواده طلاب 217

ح. ظرفیت های بخش ها و واحدهای فرهنگی و تربیتی در مدرسه 219

4-2-2-2 موانع انسانی 220

الف. مدیر مدرسه 220

ب. استاد 223

ج. استاد اخلاق 225

د. استاد مشاور 226

ه-. دوست 228

ز. چالش های خانوادگی 231

4-2-3 عوامل و موانع غیرانسانی (طبیعی) 233

4-2-3-1 عوامل طبیعی 233

4-2-3-1-1 فضای مدرسه علمیه 233

4-2-3-1-2 ظرفیت تعطیلات حوزه و اوقات فراغت طلاب 244

4-2-3-1-3 ظرفیت های تربیتی ایام خاص 246

4-2-3-1-4 عوامل اقتصادی 250

2-3-1-5-4 عوامل اجتماعی - فرهنگی 251

4-2-3-2 موانع طبیعی 253

4-2-3-2-1 فضای مدرسه علمیه 253

4-2-3-2-2 ساختار و قوانین 254

4-2-3-2-3 نظام های مختلف حوزه 254

4-2-3-2-4 توسعه بیرویه مدارس علمیه 257

4-2-3-2-5 حجره یا خوابگاه؟ 257

4-2-3-2-6 موانع اقتصادی 259

4-2-3-2-7 موانع اجتماعی - فرهنگی 261

فصل پنجم : برنامه جامع تربیتی سطح یک حوزه های علمیه

برنامه جامع تهذیبی و تربیتی برای پایه های شش گانه 268

منطق انتخاب و جانمایی موضوعات 269

ویژگی های برنامه 270

ص: 16

محورهای سه گانه 270

محور نخست تعمیق باورها 270

محور دوم و سوم: تربیت آراستگی و پیراستگی 271

گام های اجرایی برنامه 271

گام اول: تبیین و توجیه برنامه 271

1. مطالعه دقیق و آشنایی با برنامه 271

2 . توجیه برنامه در سطح اساتید و کادر مدرسه 271

3. توجیه برنامه در سطح طلاب مدرسه 272

گام دوم: اجرای برنامه 272

گام سوم: ارزیابی و بازخوردگیری 272

ارکان اجرایی برنامه جامع 272

1. مدير 273

2. استاد 273

راهکارهای ترغیب اساتید به نقش آفرینی تربیتی 174

الف . برنامه های عمومی 275

فهرست برنامه های عمومی 275

1. تبيين نكات اخلاقی از قرآن و عترت 276

2. درس اخلاق عمومی 276

3. نشست صمیمی مدیر و اساتید با طلاب 277

4. ارتباط مدیر با خانواده ها 278

5. دیدار با علما 278

6. نماز جماعت 279

7. سحر خیزی 280

8. تلاوت نور 281

9. بصیرت افزایی و حفظ روحیه انقلابی 281

10. ورزش و نشاط 282

11. مناسبت ها و مراسم ملی و مذهبی 284

ب. برنامه های اختصاصی 285

فهرست منابع 308

ص: 17

ص: 18

ابلاغیه طرح تفصیلی پیشنهادی نظام نامه تهذیبی در مورخ 1392/4/18 از سوی مدیر محترم وقت حوزه های علمیه، حضرت آیت الله حسینی بوشهری، مدیریت مطالعات و برنامه ریزی معاونت تهذیب و تربیت اقدام به تدوین نظام جامع تهذیبی و تربیتی حوزه های علمیه نمود.

برای انجام مطالعات و بررسی های مورد نیاز در این پژوهش از دو روش کتابخانه ای و میدانی استفاده شد و در مجموع بیش از 60 مدرسه از ده استان کشور (1) بررسی و از ظرفیت کارشناسی و دیدگاه های تربیتی و تهذیبی بیش از 190 نفر (68 مدیر، 52 معاون تهذیب، 40 استاد مدرسه و 27 نفر) از کارشناسان مباحث اخلاقی و تربیتی و بزرگان حوزه (2) ، جدای از ظرفیت کارشناسی درون معاونت تهذیب و تربیت، کمک گرفته شد.

همچنین، این نظام نامه به صورت مأموریت محور و بر اساس سند چشم انداز، رسالت ها، مأموریت ها و اهداف معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه تنظیم شده است.

با توجه به آنچه بیان شد، نظام جامع تهذیبی و تربیتی حوزه در پنج فصل به شرح ذیل تدوین شد :

فصل اول به کلیات پژوهش اشاره دارد و مشتمل بر بیان مسأله، مفهوم شناسی، اهداف، ضرورت و پرسش ها و پیشینه پژوهش است.

در فصل دوم، مبانی، اصول و روش های تربیتی در مکتب اهل بیت عليهم السلام مورد بحث قرار گرفته است. مبانی تربیت در چهار سطح مبانی معرفت شناختی، هستی شناختی (الهیاتی)، انسان شناختی و ارزش شناختی و نیز اصول و روش های تربیت مورد کنکاش قرار گرفته است.

فصل سوم در دو بخش تنظیم شده است؛ بخش نخست به اهداف تربیت در حوزه های علمیه اختصاص دارد و این اهداف در دو ساحت تربیت اخلاقی - عبادی و مهارت های زندگی پیگیری شده است. در بخش دوم به ترسیم سیمای آرمانی طلبه اشاره دارد و مباحثی چون دارایی های طلبه مطلوب، شاخصه های طلبه مطلوب از نگاه رهبری، چهره مطلوب

ص: 20

طلبه و نصاب طلبگی مطرح شده است.

فصل چهارم به عوامل و موانع مؤثر تربیت اخلاقی در حوزه های علمیه پرداخته است؛ در این فصل، عوامل و موانع تربیتی به دو بخش درونی و بیرونی تقسیم شده است؛ در بخش عوامل و موانع درونی، به عوامل و موانع بینشی، گرایشی و رفتاری اشاره شده است. عوامل و موانع بیرونی نیز به عوامل و موانع الهی و معنوی، انسانی و غیرانسانی (طبیعی) تقسیم و توضیحاتی درباره هر یک ارائه شده است.

فصل پایانی نیز به تبیین برنامه جامع تربیتی حوزه های علمیه برای طلاب سطح یک اختصاص یافته است.

در پایان از بذل توجه و عنایت اعضای محترم شورای عالی حوزه های علمیه (دامت توفيقاتهم) و مدیریت محترم حوزه های علمیه که زمینه انجام پژوهش حاضر را فراهم نمودند و نیز از همه مدیران، معاونان تهذیب و تربیت، اساتید مدارس علمیه و کارشناسان بزرگواری که ما را در مراحل مختلف اجرا و تدوین این پژوهش یاری کردند، صمیمانه تشکر و سپاسگزاری می کنیم و برای ایشان توفیق سربلندی و شادکامی آرزومندیم.

از همه مدیران، اساتید، بزرگان و کارشناسان اخلاقی و تربیتی حوزه خواهشمندیم که ما را از پیشنهادها و انتقادات اصلاحی و تکمیلی خود بهره مند سازند. به امید آنکه گامی هر چند کوچک برای جلب رضایت مولایمان حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف برداشته باشیم.

معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

مدیریت مطالعات و برنامه ریزی تهذیبی

ص: 21

ص: 22

ص: 24

دیگر نمی توان به همان شکل سنتی گذشته، برنامه های تهذیبی و تربیتی حوزه را پیش برد و ضروری است که به شکل منسجم تر و نظام مندتری به این امر اهتمام ورزید. از این رو، تدوین نظام نامه تهذیبی حوزه های علمیه در دستور کار مدیریت مطالعات و برنامه ریزی تهذیبی معاونت تهذیب و تربیت قرار گرفت.

چنانچه پیشتر نیز بیان شد، این نظام نامه به صورت مأموریت محور و عملیاتی تنظیم شده و با توجه به اهداف و مأموریت های تهذیبی معاونت تهذیب، مباحث آن به دو ساحت «تربیت اخلاقی - عبادی» و «تربیت خانوادگی» طلاب و حوزویان محدود گشته است.

نظام جامع تهذیبی و تربیتی به این مطالبه اصلی و جدی مقام معظم رهبری و مراجع عظام تقلید دام ظله و سایر بزرگان و اساتید حوزه در رابطه با نظام رفتاری حوزه جامه عمل بپوشاند و زمینه های مناسبی جهت پیش گیری و رفع آسیب ها و ایجاد وحدت رویه در سیاست گذاری، تصمیم گیری، برنامه ریزی، اجرا و ارزیابی برنامه های تهذیبی حوزه های علمیه فراهم نماید (ان شاء الله تعالی). بنابراین و نظر به اینکه تاکنون چنین پژوهشی در حوزه انجام نشده است، انجام پژوهش حاضر ضروری می نماید.

نظام نامه تربیتی جامعه المصطفى صلی الله علیه و آله وسلم العالمیه می باشد؛ این پژوهش که از سوی معاونت فرهنگی تربیتی جامعه انجام و منتشر شده، دارای یک مقدمه، شش فصل و یک پیوست می باشد. مهم ترین مباحثی که در این شش فصل به آن پرداخته شده، عبارت است از: مبانی، اهداف ، اصول، روش ها، عوامل و موانع و ساحت های تربیت اسلامی. با وجود تلاش های چندین ساله برای تدوین این نظام نامه، لکن در مرحله عملیاتی سازی مباحث نظام نامه، هنوز اقدام عملی قابل توجهی گزارش نشده است. ضمن اینکه مخاطبان اصلی این نظام نامه طلاب خارجی، اعم از برادر و خواهر و با ملیتهای مختلف از سراسر دنیا هستند و بیش تر با این نگاه و رویکرد تدوین شده است. ضمن این که نظام آموزشی و تحصیلی جامعه، با نظام

تحصیلی فعلی حوزه های علمیه کشور متفاوت است.

2- همچنین می توان به «طرح تربیتی سفیران هدایت»، اشاره نمود. در این طرح که از سوی شورای علمی و برنامه ریزی مرکز آموزش های تخصصی تبلیغ برای طلاب مدارس سفیران هدایت سراسر کشور آماده شده، پس از بیان مقدمه، تعریف تربیت و اهداف، اصول و سیاست های کلان تربیتی، به ترسیم اهداف تفصیلی در حوزه تعمیق باورها (شامل ایمان به خدا، ایمان به غیب، ولایت معصومین علیهم السلام، خودشناسی، اخلاص ، توکل و تعبد مداری در حوزه های مربوطه)، حوزه رفتارهای اساسی (شامل تقوا، اهتمام به نماز، انس با قرآن، دعا و مناجات و ذکر، توسل، شکر، التزام عملی به نظام و ولایت فقیه، امر به معروف و نهی از منکر، کرامت طلبگی، صداقت، عدم کتمان حقیقت، پرهیز از حسد، رعایت اخلاق اسلامی با خانواده و نظم و انضباط) و حوزه رفتارهای ارزشی (شامل دلسوزی ، مردمی زیستن، مسئولیت پذیری، عدالت خواهی، قانون پذیری، صبر و استقامت، پرهیز از حرص و طمع و بخل، قدرشناسی از زحمات دیگران، مراعات حقوق شخصی، بهداشت فردی، فراهم کردن زمینه های لازم جهت رشد استعدادهای هنری و حفظ محیط زیست) پرداخته است. در ادامه با اشاره فهرست وار به عوامل مؤثر در تربیت، راهکارهای اهداف تفصیلی در سه حوزه یاد شده بیان شده است. در پایان نیز با آوردن جدول هایی، این اهداف و راهکارها برای ده نیم سال تحصیلی توزیع شده است.

ص: 29

این طرح با وجود مزایا و نوآوریهایی که در سبک ارائه دارد کاستی های جدی دارد؛ اول اینکه فاقد مباحث مقدماتی، پیشینه پژوهش، روش تحقیق و... است. دوم این که بسیار مختصر و مجمل است و در بیشتر موارد فقط به ذکر فهرست وار مطالب بسنده کرده است.

سوم این که سیر سیر منطقی تدوین یک نظام نامه و حتی یک طرح پژوهشی را ندارد. چهارم این که برای دوره های کوتاه مدت طلاب سفیران هدایت طراحی شده و با این وضعیت قابلیت اجرا در دوره های بلندمدت حوزه را ندارد .

البته لازم به ذکر است که در مرحله عملیاتی سازی نظام نامه حاضر و برنامه جامع تهذیبی و تربیتی سطح یک حوزه از یافته ها، تجارب و ظرفیت نظام نامه تربیتی سفیران هدایت، با رفع کاستی ها و تکمیل و ارتقای برنامه های آن به خوبی بهره گرفته است.

3- از دیگر طرحهای تربیتی حوزوی، می توان «برنامه جامع تربیتی - آموزشی مدرسه نمونه علمیه بنیان مرصوص» شهرری را نام برد. این برنامه قصد دارد دوره ده ساله سطح را در هفت سال به پایان برساند و هدف کلان از برنامه خود را تربیت طلبه مهذب، مسلط در علوم وحیانی و فعال و مؤثر در نظام اسلامی تعیین کرده است. در طرح هدف از عنوان مهذب، تخلق به اخلاق الهی و کنترل رذائل اصلی اخلاقی در نظر گرفته شده و درس اخلاق نظری، انس با قرآن

کریم و انس با اهل بیت علیهم السلام و تقویت روحیه هنری برای تسهیل دستیابی به این هدف در برنامه گنجانده شده است. در رابطه با هر یک از اهداف یاد شده نیز سیاست ها، راهبردها و تأمین کننده هایی بیان شده است.

این طرح از سال تحصیلی 1390 - 1391 به صورت آزمایشی در مدرسه علمیه شهرری در حال اجرا است. در ارزیابی این طرح باید گفت که اولا هنوز خروجی خاصی نداشته و ثانیا اهداف آموزشی و مهارتی در آن بسیار پررنگ تر از اهداف تربیتی و تهذیبی دیده شده و حتی برنامه ریزی برای دستیابی به اهداف تهذیبی، بیش تر بر مباحث نظری و شناختی تکیه شده و ظاهرا مسأله عبودیت و روحیه بندگی جندان مورد اهتمام قرار نگرفته است.

4- همچنین می توان به گزارش پژوهش «طراحی الگوی مدرسه علمیه مطلوب» شورای مدیریت حوزه علمیه خراسان (1388) اشاره نمود. چنانچه از عنوان این پژوهش نیز

ص: 30

پیداست، بیشتر بر طراحی یک مدرسه مطلوب تأکید دارد، لکن در بخش چهارم با عنوان برنامه های تربیتی مدرسه مطلوب مطالب مفیدی بیان شده و در نظام نامه حاضر گاهی از طرح ها برنامه ها و ایده های مطرح شده در آن استفاده شده است.

5- از میان نظام نامه های نهادهای غیر حوزوی، می توان به منشور تربیتی نسل جوان اشاره نمود که از سوی دبیرخانه شورای عالی جوانان تدوین شده و به مثابه میثاق ملی و آرمانی و چارچوب نظری، سیاست های فرهنگی نظام جمهوری اسلامی ایران را در خصوص رشد و اعتلای فرهنگی و تربیتی نسل جوان ترسیم نموده و مشتمل بر 98 اصل تربیتی (1) است که سیمای کامل نسل جوان را در ابعاد گوناگون حیات فردی و اجتماعی به تصویر کشده است. این منشور

پس از تصویب در شورای عالی جوانان (تابستان 1374) توسط رئیس جمهور وقت به عنوان راهنمای عملی وزارتخانه ها و سازمانهای دولتی برای اجرا به دستگاه ها ابلاغ شده است.

6- یکی دیگر از نظام نامه های موجود سند ملی آموزش و پرورش میباشد که علاوه بر بعد آموزشی و تعلیمی آن که محور اصلی سند است، بعد تربیتی آن نیز پررنگ است. این اثر شامل چند محور اساسی است :

الف. فلسفه تربیت: که چهارچوب نظری راهنمای ساماندهی و هدایت انواع تربیت در جمهوری اسلامی است .

ب. فلسفه تربیت رسمی و عمومی در جمهوری اسلامی «مجموعه ای از گزاره های مدلل و مدون می باشد که تبیین چیستی، چرایی و چگونگی تربیت را بر پایه ی فلسفه ی تربیتی، بر عهده می گیرد تا به هدایت، جهت دهی و اصلاح مداوم این بخش مهم از جریان تربیت با توجه و التزام به چنین مجموعه ای بپردازد»؛

ج. رهنامه تربیت رسمی و عمومی در جمهوری اسلامی: «ساماندهی نظام تربیت رسمی و

ص: 31

عمومی در جامعه اسلامی ایران، علاوه بر تکیه بر فلسفه تربیت و فلسفه تربیت رسمی و عمومی در جمهوری اسلامی ایران، نیازمند تدوین الگوی نظری جامعی است که لوازم و دلالت های این دو مجموعه را در عرصه عمل مشخص کند. این الگوی نظری جامع، که از آن با عنوان «رهنامه نظام تربیت رسمی و عمومی در جمهوری اسلامی ایران» یاد می شود، خصوصیات وضعیت مطلوب این نظام را با بیان تعریف و قلمرو، رسالت، اهداف، کارکردها، رهیافت،

رویکردهای اصلی ساختار و روابط این نظام و همچنین با بیان تعریف، وظایف، رویکردها، اصول و روابط هریک از زیر نظام های اصلی آنرا ترسیم می نماید.»

7- نیز می توان به نظام تربیتی بسیجیان اشاره نمود که در سال 1391 توسط مؤسسه فرهنگی سبل السلام و با هدف رفع نیاز سازمان بسیج مستضعفین به مبانی نظری و ابعاد عملی حوزه تربیت تدوین گردیده است.

بنابراین و با توجه به ضعف ها وکاستی های کارهای انجام شده و نظر به اینکه بسیاری از این پژوهش ها حتی پژوهش های حوزوی با رویکرد تدوین نظام جامع تهذیبی برای طلاب حوزه های علمیه سراسر کشور تدارک دیده نشده اند، ضروری است پژوهش جدیدی با رویکرد جدید انجام شود که بتواند نیازمندی های تهذیبی حوزه های علمیه کشور را با نگاه به ضعف ها، نیازها و آسیب های شناسایی شده، پوشش دهد و کاستی های نظام نامه های یاد شده را نیز نداشته باشد. با این وجود، در این پژوهش سعی بر این است که راه رفته آنان دوباره تکرار نشود و تا جایی که ممکن است از دست آوردهای علمی و پژوهشی موجود نهایت استفاده بشود .

ص: 32

كمال مطلق [ قرب الهى ] شكوفا شود (1) ». (2)

به بیانی دیگر، «تربیت به معنای فراهم آوردن زمینه فکری برای به فعلیت رساندن قوا و استعدادهای نهفته آدمی و تعدیل غرائز در جهت رساندن انسان به هدف نهایی خود که مقام قرب خداوند و خلیفۀ الهی است می باشد». (3)

میانی، ساحت ها و مراحل، شرایط به کارگیری عوامل و جلوگیری از موانع، و روش ها) می باشد. (1)

ص: 38

1 . موضوع تربیت اسلامی، انسان است و هدف عام آن، دادن آگاهی های لازم و فراهم کردن زمینه مناسب برای رشد و شکوفایی استعدادهای انسان به منظور کمال یابی و بسترسازی جهت وصول به کمال نهایی است. به این جهت، شناخت انسان و قابلیت های او از جهات مختلف بدنی، روحی فردی و اجتماعی و توجه به دیدگاه اسلام درباره آن ها، از پیش نیازهای مباحث تربیت اسلامی است (مبانی انسان شناختی)

2. برخی مباحث معرفت شناسی، به طور عام، همچون امکان شناخت یقینی و مطلق و نیز برخی مباحث معرفت شناسی دینی مانند اعتبار انواع معرفت های دینی برای تعیین مؤلفه های تربیت، در گرو موضع ما در این مباحث است. همچنین بدون توجه به این مباحث، نمی دانیم در تعارض میان داده هایی که با روش های مختلف درباره مؤلفه های تربیت اسلامی به دست می آیند، جانب کدام روش یا داده معرفتی را ترجیح دهیم. به این ترتیب، مناسب است بخشی از مبانی تربیت اسلامی را به مبانی معرفت شناختی اختصاص دهیم. 3. هدف گذاری در تربیت نیازمند معیار است و اهداف مختلف تعلیم و تربیت نباید با هدف نهایی انسان منافات داشته باشند. چنان که اصول نیز باید ناظر به ارزش های قابل قبول تعیین شوند و گزینش روش ها و انتخاب عوامل نیز نباید با معیارهای ارزشی پذیرفته شده در تعارض باشند. بنابراین باید موضع خود را درباره منشأ ارزش و ملاک ارزش گذاری به دقت تعیین کنیم. در نتیجه بسیاری از مباحث ارزش شناسی که می توان آن ها را مبانی ارزش شناختی نامید، پیش نیاز تربیت هستند.

4. از آنجا که انسان با سایر موجودات جهان در تعامل و ارتباط است، نگرش ما به تربیت انسان و مؤلفه های آن، از نگرش ما به کل هستی و ویژگی های عمومی آن منبعث می شود که در هستی شناسی [ يا الهيات بمعنى الأعم] مورد بحث قرار می گیرد (مبانی هستی شناختی).

5. با توجه به این که هدف نهایی انسان از دیدگاه اسلام، قرب به خداوند است و هدف عام و اهداف میانی تربیت باید در راستای این هدف نهایی باشند، مباحث خداشناسی پیش نیازی دیگر برای تربیت اسلامی به شمار می روند. بنابراین بخشی از گزاره های مبنایی از دانش الهيات بمعنى الأخص گرفته می شوند که آن ها را مبانی الهیاتی می نامیم.

ص: 40

در اینجا تنها به نمونه هایی از نیازمندی تربیت اسلامی به برخی از گزاره های مبانی یاد شده اشاره خواهد شد و تفصیل بحث باید در جای خود به دقت بیان شود.

سویی مؤید امکان شناخت یقینی است و از سوی دیگر نشانه آن است که همه معرفت های ما بالفعل يقينى نیستند و تحصیل یقین در مواردی لازم است.

همچنین، بر خلاف دیدگاه نسبی گرایان که معتقدند: «همه معرفت های ما تنها نسبت به فرد یا جامعه خاص یا نسبت به شرایط عینی خاص، مانند زمان یا مکانی خاص معتبرند، نه نسبت به همه و در همه شرایط و بنابراین معرفت مطلق وجود ندارد»، در جای خود ثابت شده است که اصل وجود معرفت مطلق قابل انکار نیست و بسیاری از شناخت های ما مطلق هستند و بدون هیچ قید و شرطی معتبرند.

تعمیق معرفت های حضوری و یافت های درونی از طریق توجه دادن و نیز از طریق تربیت و استکمال افراد، از اهداف تربیت اسلامی در مراحل مختلف است. همچنین هدف نهایی تربیت اسلامی (قرب به خدا) علم حضوری کامل به فقر وجودی و عین ربط بودن همه چیز

نسبت به خداوند متعال است.

توجه به علم حضوری، در خودشناسی و آگاهی از ظرفیت های وجودی و فطری و به طور کلی در تربیت معنوی اهمیت دارد.

برنامه های مشخصی در مقام مداخله در امور طبیعی و اجتماعی برآید. به وسیله تعقل است که می توان از عالم نمادین و آیات آفاقی و انفسی که سراسر نمود واقعیت هستند، رمزگشایی کرد و در مقام درک حقایق و ارزش ها بایدها و نبایدهای مربوط به عمل اختیاری انسان)، صلاح و فساد، حق و باطل، درست و نادرست و خوب و بد را از هم تشخیص داد و در مقام عمل به لوازم درک و فهم خویش ملتزم ماند.

مبانی الهیاتی نیز، همچون سایر مبانی تربیت اسلامی به صورت اصل موضوع پذیرفته می شوند و در اینجا تنها درباره مفاد آن ها توضیح کوتاهی ارائه می شود.

تربیت وابسته به اذن الهی است.

از این مبنا می توان نتیجه گرفت که پرورش روحیه توحید در استعانت و توحید در توکل از اهداف تربیت اسلامی است

وجود او با علم و اراده الهی تحقق می یابد.

البته باید دانست که اعتقاد به قضا و قدر الهی، مستلزم جبرانگاری نیست و نباید با آن اشتباه شود. خدای متعال انسان را مختار آفریده و نسبت به افعال اختیاری اش مسئول است. اراده الهی در طول اختیار انسان قرار دارد. پس تنها مؤثر نهایی در امر تربیت خداوند است و نه مربی و تأثیر خود انسان و مربی در مراحل بعدی (در طول اراده الهی) است. براین اساس، متربی باید به گونه ای پرورش یابد که علاوه بر اعتقاد به قضا و قدر، به جبرانگاری و بی مسئولیتی نینجامد. نیز تربیت اسلامی باید موجب تقویت روحیه زهد گردد، به گونه ای که متربی با ایمان به این که سرنوشت او با تدبیر نیکوی الهی تعیین می شود، اولا برگذشته و نعمت های از دست رفته اندوهگین نشود، ثانیا نسبت به آینده و نعمت های در اختیار سرمست و مغرور نگردد.

کمال خود راه یابند. خداوند در مقام قضاوت، متناسب با عمل آن ها داوری می کند و در مقام پاداش و کیفر، آن ها را به نتیجه ای که متناسب با عمل اختیاری خودشان است، می رساند.

با توجه به این مبنا، نظام تربیت اسلامی باید هماهنگ با عدالت حاکم بر نظام خلقت، اصل تناسب و اعتدال را رعایت کند؛ یعنی در همه مراحل، برنامه ها را مطابق با قابلیت و توان انواع مخاطبان در یادگیری و تربیت پذیری تنظیم کند و تکالیف، انتظارات و ارزیابی از آن ها را بر همین اساس انجام دهد. نیز روش های تربیت مانند تشویق و تنبیه، باید عادلانه و متناسب با فهم و توان مخاطب به کار گرفته شود.

راهنمایی به سوی این هدف از طریق هدایت عام (غریزه ، حس، عقل، الهام و فطرت)، و هدايت خاص (إرسال رُسُل وإنزال كُتُب) صورت می پذیرد. بنابراین همه موجودات و از جمله انسان در مسیری معین و مشخص در حال هدایت، تربیت حرکت و شدن برای رسیدن به

غایت نهایی است .

شهید مطهری می گوید: «اگر انسان دارای یك سلسله فطریات باشد، قطعاً تربیت او باید با در نظر گرفتن همان فطریات صورت گیرد». (1)

نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که برای شکوفایی استعدادهای فطری ، نیازمند برطرف کردن موانع آن ها و هدایت صحیح شان برای رسیدن به کمال هستیم. بر مبنای فطرت، روش های تذکر، موعظه، پرسش و پاسخ، امر به معروف و نهی از منکر، برای تربیت اخلاقی اتخاذ می شود .

هرگونه قانون و تکلیف) است؛ چرا که آزادی به معنای نفی کامل تأثیر علل و عوامل بیرونی و درونی و نفی قانون علیت بر اعمال آدمی و آثار آن نبوده، بلکه آزادی مبنای اختیار و اساس هرگونه تکلیف و مسئولیت پذیری انسان است تا بر اساس آن پاداش و عقاب معنا یابد.

تنها با پذیرش این مبناست که می توان امکان تعلیم و تربیت اختیاری را اثبات کرد. همچنین، با توجه به این مبنا، در فرایند تربیت اسلامی، باید به ایجاد و تثبیت این باور همت گماشت که اراده در مجموعه علل و اسباب فعل اختیاری، عنصری اساسی است. اگر

متربی چنین باوری نداشته باشد و خود را مقهور عواملی بیرونی بداند، کوششی از درون برای بهبود وضعیت خویش نخواهد داشت و تلاش مربیان بی ثمر یا کم اثر خواهد شد.

نمی گردد و همواره کمالی بالاتر از آن را می جوید.

اهداف از اموری هستند که به ارزش متصف می شوند؛ زیرا اهداف از جمله امور مطلوب به شمار می روند. در واقع، هدف به مقصد مطلوب گفته می شود.

ارزش گاه به اموری اطلاق می شود که صرفا به لحاظ دستور، سلیقه یا قرارداد مطلوب هستند و مطلوبیت آن امری واقعی و عینی نیست و گاه برای اهداف، افعال، اشیاء یا اشخاصی به کار می رود که واقعا شایستگی آن را دارند که مطلوب باشند و وابسته به طرز تلقی خاص فرد یا افراد نیست.

میان اموری که به ارزش غیری متصف می شوند، هر چیزی که در نیل به هدف نهایی تأثیر فزون تری داشته باشد، ارزش مندتر خواهد بود و هر مقدار که از تأثیر در این هدف کاسته شود، ارزش غیری نیز دچار کاستی می شود. به این ترتیب، ارزش غیری دارای شدت و ضعف و

مراتب مختلف است.

و یا از رهگذر دریافتِ عنصر مشترک روش های مختلف قابل احراز و کشف است؛

2. اصل، مفهومی کلی است و ملاک و معیار واقع می شود؛ بنابراین نمی تواند امری جزئی و دارای یک مصداق معین باشد؛

3. اصل، صرفا یک پدیده مفهومی است؛ تفاوت ماهوی اصل با دیگر عناصر نظام تربیتی، یعنی مبنا، هدف و روش، در بعد مفهومی آن است؛ به این معنا که، اصل از ارتباط میان دیگر مفاهیم زاییده می شود در حالی که مفاهیم مبنا، هدف و روش دارای منشأ انتزاع عینی هستند؛

4. اصل ماهیتی هنجاری (ارزشی) دارد؛ نظر به این که اصل، قاعده و معیارِ عمل و ناظر بر آن است، نمی تواند رویکردی توصیفی نسبت به واقعیات تحت عنوان خود داشته باشد، بلکه، برخلاف مبنا که جنبه توصیفی از واقعیات دارد، درصدد ارائه واقعیتی مطابق مدلول خود و هنجاری متناسب با خاستگاه خود است. به طور کلی، اصول تربیت متضمن ارزش گذاری متناسب با مبنای پذیرفته شده در تربیت و اهداف مورد نظر آن است؛

5. اصل بر روش حاکم است و ضابطه مفهومی و رابطه ای برای استفاده از روش هاست؛ بدین معنا که اصل راهنمایی نظری برای گزینش روش های خاص متناسب با اهداف و طرد دیگر روش هاست. (1)

یک به نسبت خود، در وصول به هدف نهایی نقش دارند؛

تربیت در ابعاد و ساحتهای مختلف انسان، از طریق فراهم کردن عوامل، رفع موانع و به کارگیری روش های مناسب امکان پذیر است؛

تربیت، امری تدریجی است که با توجه به پیش نیازهای آن قابل تحقق است؛

عوامل و موانع تربیت از زمان انعقاد نطفه انسان تا پایان زندگی او در این جهان، به طور مداوم می توانند در ابعاد و ساحت های وجود انسان تأثیر بگذارند و هر یک زمینه را برای تأثیر پذیری های بعدی نیز فراهم کنند؛

تربیت در ساحت های گوناگون و نیز به کارگیری عوامل و رفع موانع و استفاده از روش های مختلف، در عمل با محدودیت ها و تزاحم هایی مواجه می شوند؛

تربیت فرایندی است هدفمند که دست یابی به اهداف آن جزبا طراحی، برنامه ریزی، هدایت و رهبری این فرایند از طریق سازمان دهی، بسیج منابع و امکانات و ارزیابی و نظارت بر آن ممکن نیست. (1)

اینک به عام ترین اصول تربیت اسلامی اشاره می شود که حاصل ویژگی های هشتگانه یاد شده است. همچنین، به برخی از مهم ترین اصول سطوح پایین تر که ذیل این اصول عام و در طبقات بعدی قرار می گیرند و از مصادیق این اصول عام به شمار می روند، نیز اشاره می شود. از آنجا که آیات قرآن کریم و روایات پیشوایان دین علیهم السلام بهترین دلیل و راهنمای ما برای تأیید این اصول و تأکید بر آن هاست، ذیل اصول هشت گانه، برخی از شواهد قرآنی و روایی نیز بیان خواهد شد.

مجموعه همه فعالیت ها و اعمال اختیاری انسان از دیدگاه اسلام باید جهتی واحد به سمت خداوند متعال (قرب الهی) باشد، (1) از این رو از دیدگاه اسلام، تربیت باید همواره به سمت این هدف نهایی سوق داده شود و با وجود برخورداری از اهداف میانی و خاص، باید دارای تنها یک هدف عام، در راستای قرب الهی باشد.

وحدت هدف نهایی و به تبع آن ، وحدت هدف عام، مقتضی همگرایی کامل در تعلیم و تربیت اسلامی است و به موجب آن، تشکیل نظام واحد تعلیم و تربیت اسلامی در جهت هدف عام یک ضرورت است. بنابراین اصل، نهادها و مؤسسات تعلیم و تربیت، نباید مجموعه هایی گسسته و بی ارتباط با یکدیگر باشند؛ بلکه کل نظام تعلیم و تربیت اسلامی، باید از یک مرکز واحد فرماندهی شود و میان اجزای آن اتحاد کامل برقرار باشد. مراکز تصمیم گیری متعدد برای بخش های مختلف تعلیم و تربیت رسمی با تفکیک مقاطع و رشته های مختلف، از آموزش و پرورش رسمی تا آموزش عالی و مراکز حوزوی و نیز مراکز متنوع و متعدد آموزش های غیررسمی و فعالیت های مختلف فرهنگی، هنری و تبلیغی باید با وجود اهداف بی واسطه و برنامه های متنوعی که دارند و محتوای ویژه ای که انتقال می دهند، بر اساس تنها هدف عام تعلیم و تربیت اسلامی، جهت دهی شوند و اهداف، برنامه ها و محتوا، برای هر مرکز یا مؤسسه ای که در تعلیم و تربیت نقشی دارد، باید به صورتی تنظیم شود که با هدف عام تعلیم و تربیت اسلامی سازگار و بر آن منطبق باشد.

به علاوه، هیچ هدفی ناسازگار با تقرب به خداوند پذیرفتنی نیست و همه عوامل متنوع در این مراکز باید با همین هدف همگرا باشند. همچنین استفاده از روش های متنوع در تعلیم و تربیت ، مشروط به سازگاری و هم گرایی آن ها با هدف عام تعلیم و تربیت اسلامی است و استفاده از روش هایی که با هدف عام ناسازگارند، با این توجیه که برای برخی اهداف آموزشی

ص: 61

یا تربیتی مفید و مؤثر هستند، مجاز نیست.

از این اصل همچنین می توان نتیجه گرفت که میان اصول تعلیم و تربیت اسلامی، تزاحم واقعی وجود ندارد و تزاحم های ظاهری در مقایسه با هدف نهایی برطرف می شود.

از اصل مزبور، اصول فرعی زیر نتیجه می شوند :

• هم گرایی اهداف میانی و خاص نسبت به هدف عام؛

• هم گرایی همه عوامل درونی و بیرونی نسبت به هدف عام؛

• رفع موانع هم گرایی با هدف عام؛

• هم گرایی روش ها با هدف عام؛

• هم گرایی ریز برنامه ها نسبت به برنامه جامع. (1)

انطباق الگوها و نمادها با اهداف اسلامی و برگرفتن آن ها از زندگی پیشوایان اسلام. (1)

از این اصل، اصول فرعی زیر را می توان نتیجه گرفت :

توجه هم زمان به ساحت های گوناگون تربیت (توجه همزمان به ظاهر و باطن؛ (1) توجه هم زمان به نیازهای مادی و معنوی، دنیوی و اخروی (2))؛

. توجه هم زمان به کمیت و کیفیت تربیت؛

. توجه به رابطه تربیت در ساحت ها، مراحل و موضوعات مختلف و تأثیرات آن ها بر یکدیگر؛

. توجه به پیامدهای گوناگون مطلوب و نامطلوب عوامل، موانع و روش ها.

اصل جامع نگری با فروع آن، باید در تعیین اهداف میانی و خاص تربیت و در هر مرحله از مراحل آن و در تعیین اولویت ها، روش ها، تعیین شرایط و وظایف نهادها و افراد، عوامل و موانع در اختیار و ارزیابی از پیشرفت برنامه ها مورد توجه قرار گیرد. (3)

عوامل و روش های دست یابی به نتیجه، از افراط و تفریط پرهیز نمود و حد اعتدال را که با حد مطلوب از نتایج تناسب دارد رعایت کرد.

به این ترتیب، اصل تناسب و اعتدال، این مهم را گوشزد می کند که در تربیت اسلامی، باید برنامه ها، انتخاب عوامل، روش ها، فعالیت ها، مسئولیت ها و ارزیابی ها با اهداف ساحت ها، مراحل، محتوا، موضوع و عوامل و موانع خارج از اختیار (از جمله، ظرفیت و استعداد متربیان، حالات مختلف آن ها، نیازها و موقعیت اجتماعی آن ها، نیازهای جامعه و بازخورد ارزیابی ها) تناسب داشته باشند و باید در موارد مزبور، حد اعتدال را رعایت کرد و از افراط و تفریط پرهیز نمود.

از این اصل، اصول فرعی فراوانی را می توان نتیجه گرفت که به برخی از آن ها اشاره می شود :

• تناسب مراحل تربیت در برنامه ها با ملاک های تعیین مراحل؛ (1)

• تناسب و اعتدال در پرداختن به ساحت های مختلف تربیت و ظرفیت ها و استعدادهای گوناگون، برای پرهیز از پرورش انسان نامتناسب و ناموزون؛ (2)

• تناسب و توازن زمان بندی، محتوا و روش ها، با اهداف، شرایط فرصت ها، پیشینه و استعداد مخاطبان ؛ (3)

• تناسب انتخاب مربی با محتوا؛ (4)

ص: 65

• تناسب ویژگی های مربی با ویژگی های الگوی مطلوب؛ (1)

• تناسب وظایف متربی با ظرفیت و استعداد آن ها و با اهداف، شرایط، امکانات و محدودیت ها، پرهیز از سهل انگاری و سخت گیری در تکلیف، اجرای عدالت در ارزیابی ها، پاداش ها و تنبیهات، مسامحه و چشم پوشی از خطاها به تناسب ظرفیت و موقعیت متربی؛ (2)

• ایجاد زمینه رشد و تعالی همگانی؛ (3)

• ایجاد فرصت های خاص با توجه به تفاوت های فردی و شرایط اجتماعی، به تناسب استعدادها، نیازها و امکانات

• پویایی و انعطاف پذیری برنامه ها و روش ها به تناسب شرایط امکانات و نیازها . (4)

و تربیت، فرایندی تدریجی است که در بستر زمان و طی مراحلی خاص و با پشت سر گذاردن پیش نیازها و مقدمات خود تحقق می یابد. خداوند متعال نیز در تعیین تکلیف بندگان، بر اساس این اصل، دستورات خود را به تدریج فرو فرستاده و به تدریج دین را تکمیل کرده است.

تزاحم، بنابر مبانی انسان شناختی میان انواع نیازها و خواسته های انسان و حتی میان توجه به این نیازها و خواسته ها نیز وجود دارد. به این ترتیب، انسان باید میان انواعی از دانش ها، مهارت ها و استعدادهای قابل شکوفایی، گزینش کند. همچنین با تزاحمی که میان عوامل و موانع مختلف و نیز میان روش های مختلف تربیتی به وجود می آید و محدودیت ها و ضعف هایی که انسان در به کارگیری عوامل و روش ها با آن ها مواجه می شود، در عمل ناگزیر است از میان آن ها گزینش کند. طبعاً این گزینش ها در صورتی معقول خواهند بود که با توجه به اهداف و براساس معیارهای تعیین اولویت صورت گیرند.

از اصل اولویت، با توجه به مبانی دیگر، اصول فرعی زیر استنتاج می شود :

• اولویت دادن به نیازهای اساسی متربی؛ (1)

• اولویت دادن به نیازهای انسانی، متعالی و اخروی متعلم و متربی؛ (2)

• اولویت دادن به دانش ها، مهارت ها و ویژگی های ضروری ترو نافع تر برای حال و آینده فرد و جامعه؛ (3)

اولویت دادن به نیازهای عمومی و مشترک نسبت به نیازهای شخصی و خاص؛

• اولویت دادن به تأمین پیش نیازها؛

اولویت دادن به تربیت کودکان، نوجوانان و جوانان که از قابلیت بیش تری برای اثر پذیری

ص: 68

برخوردارند؛ (1) اولویت دادن همه نهادها و سازمان های مؤثر به امر تربیت. (2)

بسیج منابع انسانی و امکانات لازم، شامل: توجه به شرایط لازم؛ توجه به منابع انسانی و امکانات موجود؛ اصلاح شرایط و رفع موانع؛ ایجاد شرایط مناسب (تربیت مدیران متعهد و کارآمد برای تعلیم و تربیت اسلامی در سطوح مختلف مدیریت؛ تربیت معلمان و مربیان متعهد و کارآمد با لحاظ ساحت ها، رشته های تخصصی و مراحل مختلف تربیت اسلامی؛ جذب، گزینش و به کارگیری عوامل انسانی متناسب با اهداف؛ فراهم کردن عوامل محیطی، ابزار و ادوات و تجهیزات، متناسب با اهداف).

هدایت و رهبری، شامل: ایجاد رابطه ی نزدیک و مؤثر با عوامل انسانی؛ ایجاد انگیزه در عوامل انسانی و تحریک آن ها به فعالیت؛ برقراری ارتباطات مؤثر درون سازمانی و بیرون سازمانی؛

کنترل (نظارت بر فعالیت های عوامل انسانی و ارزیابی آن ها) شامل: تعیین معیار برای ارزیابی؛ ارزیابی کارکردها بر اساس معیار تعیین شده؛ تشخیص انحرافات و تحلیل علل آن ها؛ انجام اقدامات اصلاحی؛ ارائه بازخورد ارزیابی ها برای بازنگری در برنامه ها.

لازم به ذکر است که اصول یاد شده باید همزمان مورد ملاحظه قرار گیرند. طبیعی است که با تعیین اهداف خاص تربیت اسلامی و با ضمیمه کردن جزئیات بیشتر درباره ساحت ها، مراحل، انواع عوامل و موانع و روش های تربیت اسلامی، به گزاره های تجویزی جزئی تری می توان دست یافت که مناسب است در دانش تربیت اسلامی، به تفصیل درباره آن ها سخن گفته شود. (1)

علاوه بر اصول یاد شده، اصول دیگری نیز قابل ذکر است که در تربیت اسلامی باید مورد توجه و اهتمام متولیان تربیت قرار بگیرند. این اصول نیز دارای ویژگی جامع و فراگیر است و سیطره و نفوذ آن ها در تمام ابعاد نظام تربیتی اسلام، ضرورتی اجتناب ناپذیر دارد.

عنوان موجود کامل مطلق است از این رو مربی باید بکوشد در تربیت به گونه ای عمل کند که متربیان را به اعتقاد گرایش و اطاعت از خداوند متعال جهت دهی کند این امر در پرتو عمل به آموزه های اسلام ممکن است. بنابراین لازم است محتوا، ساختار و روند تربیت با آموزه ها و دستورهای تربیتی اسلام، همگرایی و هم خوانی بیابد. علامه طباطبائی رحمه الله معتقد است: «روح توحید در اخلاق کریمه ای که دین اسلام دعوت به آن کرده، ساری و جاری است و روح اخلاق نیز در اعمالی که افراد مجتمع، انجام آن هستند، منتشر است. پس همه اجزای دین اسلام، اگر خوب تجزیه و تحلیل شود به توحید برمی گردد و توحید اگر به حال ترکیب درآید به صورت اخلاق و اعمال در می آید. اگر توحید از مقام عالی اعتقادی فرود آید، اخلاق و اعمال می شود و اگر اخلاق و اعمال از درجه نازل خود بالاتر روند توحید خواهند بود.» (1)

کارساز نخواهد شد. بر اساس فرمایش امام علی علیه السلام یادآوری ویژگی های فطری، وظیفه ای است که انسان های بزرگ الهی برعهده دارند. حضرت فرمود :

﴿فَبَعَثَ فِيهِمْ رُسُلَهُ وَوَاتَرَ إِلَيْهِمْ أَنْبِيَاءَهُ لِيَسْتَأْدُوهُمْ مِيثَاقَ فِطْرَتِهِ﴾؛ (1)

خداوند پیامبران خود را برانگیخت و پیاپی میان مردم فرستاد، تا بشر را به ادای پیمان فطرت (در عالم ذر) وادارند. رهیابی م.تربیان به اخلاق مندی، حق طلبی، عدالت محوری، زیبایی خواهی، کرامت جویی و کمال طلبی از لوازم فطرت محوری است و وظیفه مربیان است که این ویژگی ها را در متربی پرورش دهند. تربیتی که به دور از اخلاق اسلامی باشد، حق و باطل در آن مشخص نشود و انسان های بی تفاوت پدید آید، بدون این که به زیبایی های ظاهری (نظم، مرتب بودن و...) و باطنی توجه کند، پی گیر رفتار عادلانه با دیگران نباشد و به کرامت و شرافت فردی، دینی و اجتماعی خود اهمیت ندهد، این نوع تربیت فطرت محور نخواهد بود.

به بالاترین درجه احترام و ارزش از سوی اعطا کننده منصب جانشینی دست یافته باشد تا اینکه به آن منصب گماشته شود. (1) در تدوین اهداف واسطه ای تربیت کرامت و شرافت انسانی باید رعایت شود و هیچ هدف یا نقطه ای را نمی توان تعیین کرد که با کرامت و شأن انسان که اشرف مخلوقات و جانشین خداوند در روی زمین است، تنافی داشته باشد. علاوه بر آن، در تدوین محتوای تربیت، روش تربیت، استخدام ابزار تربیت و ارزشیابی میزان رسیدن به اهداف، نیز این اصل باید مورد توجه باشد.

براین اساس، در جریان تربیت، نه تنها باید کرامت ذاتی (خدادادی) همه افراد مرتبط با تربیت (اعم از مربیان، متربیان و اولیای ایشان) حفظ گردد؛ به گونه ای که با هیچ یک برخلاف ارزش های انسانی و اسلامی به صورت تحقیرآمیز برخورد صورت نگیرد و همه افراد با احساس ارزش مندی و عزت نفس، زمینه پاس داشت کرامت خود و دیگران را فراهم آورند؛ زیرا آنان که برای خود ارزش و احترامی قائل نیستند، برای دیگران نیز چنین اند. هم چنین لازم است ترتیبی اتخاذ شود که افراد بکوشند علاوه بر حفظ کرامت خدادادی، با ایمان و انجام عمل صالح در صدد ارتقای اختیاری کرامت خود برآیند. (2) متربی باید بیاموزد که دست یازیدن به کارهای پست ، به منزله آلوده کردن گوهر انسانیت است و پیروی کردن از هواهای نفسانی، به

منزله برده ساختن و زبون کردن عقل و روح ملکوتی است.

امروزه با توجه به عرفان های نوظهوری و دروغینی که مثل قارچهای سمی می سر درآورده اند و مدعی رساندن انسان به سعادت و آرامش هستند و اغلب موارد، توصیه های غیر شرعی به پیروان ناآگاه خود دارند، اهمیت در نظر داشتن قرب به خدا بیشتر نمایان می شود. نقش مربیان در این جهت بسیار چشمگیر و برجسته است که متربیان را از ماهیت و پیامدهای ناخوشایند و گمراه کننده عرفان های نوظهور آشنا سازند.

آوردن امکانات و فرصتهای مناسب برای شکوفایی اختیار و افزایش قدرت انتخاب و عمل آزادانه متربی نیز مورد نظر قرار گیرد. اما آن چه به نظر می رسد امروزه اهمیت بیش تری داشته باشد، این است که مربی بتواند توانایی انتخاب گری و انتخاب احسن در متربیان را پرورش دهد. بنابراین برنامه های تربیتی باید سرشار از فرصت های انجام فعالیت، گزینش، ترجیح، اولویت بندی و تمرین انتخاب گری باشد تا فردیت افراد و استقلال آنان از بین نرود. در عین حال، چه بسا در مراحل نخست رشد و با توجه به عدم آمادگی متربیان برای انتخاب آگاهانه و آزادانه، لازم باشد تا آزادی ایشان به طور موقت محدود گردد. (1)

خوی خودخواهی و بی تفاوتی نسبت به مصالح اجتماعی به سختی مبارزه گردد. هم چنین روحیه سلحشوری ، ستم ستیزی، مبارزه و جهاد با جبّاران و مفسدان و حمایت از مظلومان و محرومان، در متربیان پرورش داده شود تا عناصری شایسته و کارآمد برای ساختن جامعه ای ایده آل به بار آیند و بتوانند نقش خود را در تحقق هدف الهی ایفاء کنند. (1)

افراد گوناگون، پاسخ های متفاوت می دادند .

عبد الله بن سلیمان می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره امام پرسیدم، که آیا به امام هم اختیاراتی داده شده، چنان که به سلیمان بن داوود داده شده بود؟ فرمود: آری، و دلیلش این است که مردی از امام مسأله ای پرسید، آن حضرت جوابش گفت. سپس دیگری همان مسأله را پرسید و او جوابی برخلاف جواب اول گفت. باز دیگری همان مسأله را پرسید و او جوابی برخلاف آن دو جواب گفت .... من عرض کردم: اصلحك الله، امام که این جواب را می گوید، آن ها را می شناسد (که هريك را مطابق فهم و استعدادش پاسخ می گوید)؟ سپس به من فرمود: آری، امام زمانی که مردی را ببیند، او را و رنگش را می شناسد. ... از این جهت است که به مردم آن گونه (هرکس را مطابق با فهم و استعدادش) پاسخ می دهد. (1)

اهتمام به رعایت ظرفیت وجودی افراد و تفاوت آنان در تربیت دینی، همان نکته ای است که در روایات بر آن تأکید شده است و به تصریح و تلویح خواسته شده است که از ارائه معرفت سنگین و غیر قابل هضم به اشخاص کم ظرفیت و کم تحمل خودداری شود.

اما بنابر اصل تفاوت های اجتماعی، افراد برحسب موقعیت و جایگاهشان در جامعه و اجتماع، باید برنامه و اهداف تربیتی مخصوص داشته باشند و از آنان انتظارات تربیتی متفاوت داشت.

در برنامه ریزی و هدف گذاری تربیتی، باید بین افراد دارای شئون و موقعیت اجتماعی و افراد دیگر تفاوت گذاشته؛ همانگونه که اهل بیت علیهم السلام آن را مورد نظر قرار می دادند و فرزندانشان را که در آینده به مقام های عالی فرهنگی، سیاسی و اجتماعی می رسیدند، به آن شیوه تربیت می کردند. (2) در روایتی امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارشان نقل می کند که:

امام باقر علیه السلام فرمود: ما (اهل بیت) فرزندانمان را در پنج سالگی به نماز گزاردن وادار می کنیم، و شما فرزندانتان را در هفت سالگی به نماز وادارید. هم چنین ما فرزندانمان را در هفت سالگی - تا جایی که طاقت روزه دارند، تا نصف روز باشد یا بیشتر یا کمتر - به روزه گرفتن وامی داریم؛ ولی شما فرزندانتان را در نه سالگی و به اندازه توانشان به روزه داری وادار کنید، و چون تشنگی بر آنان غلبه کرد، روزه خود را افطار کنند. (3)

ص: 77

بنابر مبنای «اجتماعی بودن انسان»، متربیان باید به گونه ای تربیت شوند که:

1. آگاهی های لازم را نسبت به زندگی جمعی شرایط، مزایا، معایب، جایگاه و نقش خود در آن و چگونگی تعالی فردی و اجتماعی را دریابند؛

2. مهارت هایی نظیر اظهار وجود، مهارت نه گفتن منطقی، داشتن مشارکت فعال، مدیریت جریان زندگی اجتماعی و ترکیب میان خود دوستی و دگر دوستی و توان رهبری گروه را بیابند؛

3. با حضور و مشارکت در عرصه های مختلف زندگی جمعی و پذیرش مسئولیت های اجتماعی در مدرسه علمیه، نظیر مدیریت داخلی مدرسه، مسئولیت آشپزخانه، مسئولیت نظافت و امثال آن، به تدریج خود را برای زندگی جمعی و الزام های آن آشنا سازند؛

4. متربیان باید به گونه ای پرورش یابند که افزون بر التزام به هنجارهای مربوط به رفتارها و روابط اجتماعی، آمادگی لازم برای ایثار و فداکاری را کسب کنند.

• متربی به این حقیقت رهنمون گردد که همه منابع شناخت در جای خود لازم هستند؛ ولی منبع وحی و نقل معتبر از منابع یقینی به شمار می رود که میتوان به حقیقت رهنمون گردد؛

• متربی باید بیاموزد که همواره در کسب شناخت و رشد معنوی و تکامل، به شناخت های یقینی بپردازد و فریب مدعیان عرفان ها یا معنویت گرایی های دروغین را نخورد؛

. متربی باید بیاموزد که معیار درستی و نادرستی عرفان ها، معنویت ها و عبادت ها، با معیار قرآن و عترت سنجیده می شود و هر آن چه با آن ها مطابقت ندارد، دروغین است و باید از پیروی بپرهیزد؛

. متربی باید فرابگیرد که شهود رحمانی با شهود شیطانی فرق دارد؛

. مربی باید به متربی بیاموزد که تلاش برای رسیدن به کمال و سعادت ، در گروه توجه به امور شرعی و انجام آن ها است و در واقع، سعادت دنیوی و اخروی از کانال انجام ظواهر شرعی می گذرد، نه ترک آن ها.

• متربی باید بیاموزد که داشتن حسن فعلی (کار خوب) و فاعلی (نیت خوب) رفتار در رشد معنوی و کمال تأثیرگذار است و داشتن یکی از آن دو کافی نمی باشد؛

• متربی افزون بر این که باید ارزش های الهی را در درون خود شکوفا سازد، همچنین در عملی سازی ارزشهای الهی اجتماعی بکوشد.

کلی و روش ها دستورالعمل های جزئی می باشند و روش ها در مقایسه با اصول از نوعی تعین و تشخص بیشتری و کامل تر برخوردارند. (1)

مفاهیمی کلی هستند. همچنین از آن جا که روش ها ناظر به رابطه فعالیت ها با اهداف اند، باید گفت این عناوین از تأثیر نوعی فعالیت در تعلیم و تربیت انتزاع می شوند و نشان دهنده ماهیت یک کار، صرف نظر از تأثیر آن در تعلیم و تربیت نیستند. برای مثال، سخنرانی از آن جهت که بیان شفاهی مطالب به صورت یک سویه برای آموزش به دیگران است یکی از روش های تعلیم به شمار می رود .

موارد، چاره ای جز انتخاب میان روشهای ممکن (و البته انتخاب روش برتر) نیست.

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

﴿عَلَيْكَ بِالفِكرفَإِنَّهُ رُشدُ مِنَ الضَّلالِ ومُصْلِحُ الأَعمال؛ (1)

تو را به تفکر سفارش می کنم که از گمراهی به هدایت رهنمون می شود و اعمال را اصلاح می کند .

﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمَيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ﴾؛ (1)

او، کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده، رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آن ها می خواند و آن ها را تزکیه می کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت می آموزد .

امام علی علیه السلام می فرماید:

گفتار حکمت آمیز گمشده مؤمن است پس حکمت را بگیر هرچند از اهل نفاق صادر شود. (2)

مطالعه (3) و استاد (4) ، تجربه و استفاده از تجارب دیگران (5)، مشورت با خردمندان (6) و نقد و انتقاد سازنده (7) از راه های افزایش حکمت و عملیاتی سازی آن می باشند .

و عواطف او نفوذ نکند، همانگونه حضرت ابراهیم علیه السلام از خداوند درخواست کرد شیوه زنده شدن مردگان را با حواس ظاهری درک کند. آنجا که می فرماید:

﴿وَ إِذْ قالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنى كَيْفَ تُحْيِ المَوْتَى قَالَ أَوَ لَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْي﴾؛ (1)

و به خاطر بیاور هنگامی را که ابراهیم گفت: خدایا! به من نشان بده، چگونه مردگان را زنده می کنی؟ فرمود: مگر ایمان نیاورده ای؟ عرض کرد: آری، ولی می خواهم قلبم آرامش یابد.

به هر حال، آنچه عقل را آرام و عطش جان را سیراب می کند، شهود عینی است و این موضوع مهمی است که در سیره اهل بیت علیهم السلام نیز به چشم می خورد. امام صادق علیه السلام برای بیان علت عدم قيام و معرفی شیعه واقعی از این شیوه استفاده کرده است. یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام به نام مأمون رقی نقل کرده است:

در محضر امام صادق علیه السلام بودم، سهل بن حسن از شیعیان خراسان وارد شد و سلام کرد و نشست، عرض کرد ای فرزند رسول خدا... چرا بر این حق خود سکوت کرده و قیام نمیکنید و حال آنکه هزاران نفر از شیعیان آماده شمشیر زدن در رکاب شما هستند؟ امام علیه السلام فرمود: ای خراسانی! لحظه ای درنگ کن پس امر فرمود تنور را روشن کنند، هنگامی که آتش شعله ور شد به سهل فرمود: داخل تنور شو. سهل گفت: ای پسر رسول خدا مرا از این کار معاف بدار، در این هنگام هارون مکی وارد شد... امام به او فرمود: کفش های خود را بر زمین بگذار و داخل تنور شو، او بدون هیچ درنگی وارد تنور شد و در میان شعله های آتش نشست. امام رو به خراسانی کرد و از حوادث خراسان برای او گفت، انگار که در آن جا حاضر بوده است سپس فرمود: داخل تنور را نگاه كن. مامون رقی می گوید: من هم جلو رفتم و داخل تنور را مشاهده کردم، هارون مکی در میان آتش نشسته بود و برخاست و از تنور خارج شد. امام به سهل فرمود در خراسان چند نفر مانند او می شناسی؟ عرض کرد: به خدا قسم احدی را نمی شناسم. امام حرف او را تایید نمود و فرمود: در زمانی که ما حتی پنج نفر از این گونه یاران نداریم، چگونه قیام کنیم؟ (2)

ص: 87

به قول علامه طباطبایی رحمه الله ، قرآن کریم با الفاظی از قبیل «الم تر...» و «افلايرون ...» به حواس پنجگانه انسان اشاره می کند. (1) اثر آگاهی حسی بر انسان، بیش از انواع دیگر علم و آگاهی است . (2) سیر در ارض (3) ، استفاده از محیط طبیعی (4) ، ایجاد صحنه عبرت آموز یا استفاده از ابزارها (5) و دیدار علما (6) از روش های اجرای مشاهده و عملیاتی سازی این روش می باشند.

قربانی کرده اند همه اختراعات، اکتشافات و پیشرفت های علمی بشر، مرهون همین حس کنجکاوی است» (1). خداوند سبحان از این روش در بسیاری از موارد استفاده کرده و با مطرح کردن سؤالاتِ انسان ها، به پاسخ گویی آنان اقدام نموده است و در برخی موارد، خود سؤالاتی را طرح نموده است، تا بدین وسیله روح کنجکاوی آدمی را فعال سازد. (2) امام صادق علیه السلام می فرماید:

براین دانش، قفلی است که کلید آن، پرسش است. (3)

نیز می فرماید :

مردم، تنها به این دلیل هلاک می شوند که سؤال نمی کنند. (4)

پاسخ به پرسش مخاطب (5)، پاسخ دادن به پرسش های مقدر (6)، ایجاد پرسش در مخاطب (7)،

ص: 89

طرح پرسش به شیوه استفهام انکاری (1) ، جهت دهی به پرسش مخاطب (2) و برگزاری مسابقه از شیوه های اجرایی این روش می باشند.

نگنجد و در آرزوی این ضعیف بی مایه ثبت است که با توفیق الهی کتابی درخصوص قصص قرآنیه و حل رموز و کیفیت تعلیم و تربیت آن ها به قدر میسور فراهم آورم. (1)

استفاده از قصه در قرآن کریم، سیره اهل بیت علیهم السلام و عرف جامعه، همگی نشان از تأثیر به سزای این روش در مسائل مختلف از جمله تربیت دینی است.

حضرت علی علیه السلام در نامه 31 نهج البلاغه خطاب به فرزندش امام حسن علیه السلام می فرمایند:

فرزندم! من در سرگذشت گذشتگان چنان مطالعه کرده ام و به آن ها آگاهم، که گویا با آنان زیسته ام و به اندازه آن ها عمر کرده ام.

بخش مهمی از کتاب انسان ساز قرآن، به ذکر تاریخ گذشتگان پرداخته است؛ چراکه تاریخ آزمایشگاه مسائل گوناگون زندگی بشر است، و آن چه را که انسان در ذهن خود با دلایل عقلی ترسیم می کند در صفحه های تاریخ به صورت عینی باز می یابد.

قرآن با بیان قصه ها، به صورت غیر مستقیم انسان ها را تربیت می کند و رفتارهای خوب و بد آنان را هم چون آینه در برابر چشمانشان قرار می دهد تا با مطالعه آن ها، بیندیشند و عبرت گیرند.

﴿فَاقْصُص الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾ (1)

پس این داستانها را بازگو کن، باشد که بیندیشند .

دانش را با نوشتن بند نهید (نگه دارید). (1)

ج. حفظ: یکی از روش های تربیتی منفعلانه، هدایت متربیان به حفظ و به خاطر سپردن دانسته ها و چیزهایی است که باید نسبت به یادگیری و عمل به آن ها اهتمام داشته باشند. تأکیدی که در روایات نسبت به حفظ قرآن کریم (2) و احادیث اهل بیت علیهم السلام (3) شده، ناظر به همین نکته باشد.

همچنین شکل اجرای موعظ نیز در کیفیت و کمیت اثر بخشی آن، نقش مهمی دارد. روش هایی مثل: «بیان زیبا و حسن (1)، بیان نرم (2) و جلب اعتماد (به وسیله صداقت، اخلاص، عامل بودن و دلسوزی واعظ) (3)» که در برخی از کتاب ها به عنوان روش مستقل آمده، در واقع زیر مجموعه روش موعظه هستند.

رنگ، بو، حال و هوای او را می گیرد و همسانی صورت می پذیرد. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

هر که چیزی را دوست بدارد، به یاد آن حریص می شود. (1)

بنابراین روشن محبت کارسازترین روش در اصلاح آدمی و متصف کردن متربی به صفات نیکوی انسانی است و در تربیت دینی و ایمانی بیشترین نقش به محبت اختصاص می یابد.

خداوند راه توبه را برایشان هموار کرد تا توبه کنند.

هنگامی که بنده در اثر توبه اول خدا به استغفار روی آورد، توبه دوم خدا آشکار می شود و آن توبه قبول است که با مغفرت همراه می شود .

﴿غَافِرِ الذَّنبِ وَقَابِلِ التَّوبِ﴾؛ (1)

خداوند پوشاننده گناه و قبول کننده توبه است.

به مقتضای روش توبه، باید برخورد مربی با فرد خطاکار نمودار رحمت باشد. این روش ایجاب می کند که مربی، خود به استقبال خطاکار برود و به او که پشت کرده، رو کند. مربی نباید به محض دیدن خطا در فرد، او را از خویش براند . (2)

خود را منذر معرفی کرده است :

﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ، إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ﴾. (1)

قرآن کریم رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم را در بعضی موارد تنها در روش انذار خلاصه می کند؛ مانند «ان انت الا نذير» (2) و «قل انما الايات عند الله وانما انا نذیر مبین» (3). در واقع، آن چه بیش از هر چیزی انسان را به حرکت وادار می کند و از گناه و معصیت پرهیز می دهد، انذار است و روشن است که انذار در شروع کار تأثیر عمیق تری در بیدار کردن جان های خفته دارد.

عن الصادق علیه السلام : ... وَ النَّظَرُ فِي العَوَاقِبِ تَلقِيحُ القُلُوبِ؛ (1)

عاقبت اندیشی مایه باروری دل هاست.

﴿إِذا أَحْبَبْتَ رَجُلاً فَأَخبِرهُ بِذلِكَ فَإِنَّهُ أَتْبَتُ لِلمَوَدَّهِ بَينِكُما﴾؛ (1)

هرگاه محبت کسی را در دل داشتی، او را از این محبت باخبر کند که این آگاهی، دوستی و مودت شما را استوارتر خواهد کرد.

البته در بسیاری از موارد روش بیان مهر و محبت به تنهایی کافی نیست و لازم است در کنار آن از روش قهر و دافعه نیز بهره جست. در واقع، بیان قهر نیز هم چون مهر قدرت مند است؛ زیرا قهر، منع مهر است و اگر مهر نافذ باشد، منع آن نیز نافذ و برانگیزنده خواهد بود. به زبان آوردن قهر و ابراز بی مهری، ترس از حرمان را در مخاطب دامن میزند و همین ترس، عامل بازدارنده نیرومندی است که تخطی را مهار می زند. (2) چنانکه در موردی که همسر نافرمانی می کند، قرآن کریم اول از مرد می خواهد که او را موعظه کند و اگر نتیجه بخش نبود هنگام خواب از او جدا بخوابد و با او قهر کند :

﴿والَّتى تَخَافُونَ نُشوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي المَضاجِعِ ..﴾. (3)

زنانی را که از نافرمانی آنان بیم دارید، (نخست) پندشان دهید؛ (بعد) در خوابگاه از ایشان دوری گزینید...

برخوردار است. (1) علی علیه السلام می فرمایند:

﴿إِن لَم تَكُن حَلِيماً فَتَحَلَّمْ فَإِنَّهُ قَلْ مَن تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا أَوشك أَن يَكُونَ مِنْهُم﴾. (2)

اگر بردبار نیستی پس خود را بردبار بنما، زیرا که کم است کسی که شبیه سازد خود را بقومی مگر این که نزدیک باشد که جزو ایشان گردد.

آن در درون انسان پدید آید (تلقین زبانی) یا با آشکار ساختن عملی در اعضا و جوارج، سایه و طنین آن عمل را به درون بیفکنیم (تلقین عملی). در تلقین فعلی، مقصود آن است که صورت یک فعل مطلوب را به نحو تظاهر بر اعضا و جوارح خویش آشکار سازیم؛ در حالی که آن فعل و آثار آن در درون ما ریشه نداونده است؛ مثل دستور به پرهیز از تبختر و تکبر در راه رفتن، (1) که خداوند متعال می فرماید:

﴿وَعِبادُ الرَّحمَن الَّذِينَ يَمَشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوناً﴾. (2)

و بندگان خدا کسانی هستند که بر روی زمین با تواضع راه می روند.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لا تَفْعَلُونَ * كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ﴾؛ (1)

ای کسانی که ایمان آورده اید، چرا چیزی را می گویید که عمل نمی کنید؟ * در نزد خدا بسیار مبغوض است که چیزی را بگویید که به جا نمی آورید.

امام صادق علیه السلام نیز می فرمایند:

﴿كُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ لِيَرَوْا مِنْكُمُ الْوَرَعَ وَالِاجْتِهَادَ وَالصَّلَاةَ وَالْخَيْرَ فَإِنَّ ذَلِكَ دَاعِيَةٌ﴾؛ (2)

مردم را به غیر از زبان خود [و با رفتارهایتان به سوی خدا] دعوت کنید، تا پرهیزکاری و کوشش در عبادت و نماز و خیر را از شما ببینند، زیرا اینها خود دعوت کننده است.

بنابراین، عمل و رفتار مربی بیش از هر کس دیگر مورد توجه متربی است و در تعلیم و تربیت او می تواند بسیار اثرگذار باشد. از این رهگذر، برخی از آموزه ها بدون اینکه به زبان استاد و مربی جاری شود به صورت یادگیری عملی در جان و دل متربی می نشیند .

از سوی دیگر، اگر متربی بین گفتار و کردار مربی دوگانگی ببیند، ممکن است نسبت به همه گفته ها و آموزش های مربی بی اعتماد گردد و دچار سردرگمی شود.

*****

ص: 107

ص: 108

ص: 110

کج فهمی و لغزش خواهد شد و چه بسا افراد و حتی جامعه اسلامی را به سمت گمراهی و سقوط بکشاند؛ چرا که عموم مردم طلبه و روحانی را نماینده و نمایاننده دین می دانند و خطا و لغزش او را به پای دین می نویسند .

بی شک بر دوش کشیدن چنین بار سنگینی نیاز به آن دارد که طلبه ابتدا خود را از رذائل و هواهای نفسانی پاک کرده، آنگاه پا در مسیر تعالی بگذارد طلبه و عالمی که از فرهنگ متعالی اسلام و کمال انسان سخن می گوید باید در مقام عمل نیز پیشگام بوده، عمل وی سندی بر صدق مدعاهایش و نشانه ای برای جلب اعتماد و اطمینان مخاطبان باشد. اگر مردم میان رفتار و گفتار وی فاصله ای احساس کنند، اثری از کلام او نخواهند گرفت؛ زیرا این امر را به نوعی نشانه نفاق و شاهد بی اعتقادی به سخنان خویش می یابند.

پس اخلاق و تهذیب نفس به عنوان مقدمه بدیهی، طبیعی و لازم رسالت طلبگی مطرح است. البته باید گفت جایگاه و اهمیت اخلاق و ویژگی های اخلاقی عالمان دین در آیات دیگر (1) و نیز متون روایی به طور چشم گیری مورد بحث قرار گرفته که روایت شریف نبوی صلى الله عليه وسلم ﴿انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق﴾ (2) شاهدی روشن بر این مدعاست.

تأکید بر تقدم تزکیه بر تعلیم و خطر پیمودن مسیر علم بی توجه به سلوک معنوی ، در اندیشه و سخن امام خمینی قدس سره در اخلاق روحانیت موج می زند. (3) به توصیه امام قدس سره تهذیب باید از همان اوان جوانی و ورود به عرصه طلبگی مد نظر طلاب و نیز مربیان اخلاق در حوزه ها باشد که بیشترین بهره از نیرو و صفای روح جوان انتظار می رود. (4) ایشان بر اصلاح نفس پیش از

ص: 114

پرداختن به اصلاح جامعه تأکید کرده و فرموده اند تا انسان تهذیب نفس نداشته باشد کلامش در مردم تأثیر ندارد. بنابراین گفتار و کردار روحانی باید یکی باشد. (1) به توصیه امام قدس سره تنها عالم مهذب می تواند در اصلاح جامعه مؤثر باشد و عالم غير مهذب موجب انحراف امت می گردد. (2)

توصیه همیشگی مقام معظم رهبری دام ظله به مدیران و مسئولان حوزه و طلاب جوان و روحانیون همان سفارش های حضرت امام قدس سره بوده و ایشان از هر مناسبتی استفاده کرده و حوزه و روحانیت را به اخلاق و معنویت دعوت کرده اند. (3)

ص: 115

چنان که این اهمیت و اهتمام در مصوبه اعضای محترم شورای عالی نیز «با تأکید بر قرار گرفتن تهذيب و اخلاق در رأس همه فعالیت های حوزوی» (1) به خوبی و درستی نشان داده شده است.

از این رو باید گفت مهم ترین، اساسی ترین و جدی ترین هدف تربیتی حوزه های علمیه مسأله تهذیب نفس و اخلاق می باشد و بقیه امور در درجه بعدی اهمیت قرار دارند.

حال اگر بخواهیم مفهوم تهذیب نفس در حوزه را با توجه به رسالتی که بر دوش معاونت تهذیب و تربیت گذاشته شده است اندکی بسط بدهیم عبارت خواهد بود از:

«حاکمیت روح عبودیت و تقوا در شؤون مختلف زندگی طلاب».

ترسیم کرد. در واقع، هدف نهایی ساحت خاص به اهداف خُردتری تقسیم می شود تا بتوان بر اساس آن ها، برنامه عملیاتی طرح ریزی کرد.

اما اهداف جزئی و عملیاتی تربیت در هر یک از ساحت ها، متناظر به ساحت خاص است. اهداف تربیتی را از یک منظر بر اساس ابعاد بینشی، گرایشی و رفتاری و از سوی دیگر بر اساس ارتباطات سه گانه انسان (الهی، فردی، اجتماعی) می توان به 9 گروه تقسیم کرد. به بخشی از این اهداف در ذیل اشاره شده است :

علمیه، تنها به ساحت های تربیت اخلاقی، عبادی و خانوادگی اشاره می گردد.

در گام سوم، تربیت عبادی به این معناست که والدین و مربیان می کوشند، فرزندان و متربیان خود را در باروری و شکوفا شدگی معرفت و محبت الله امدادرسانی کنند و زمینه های خوگیری، میل، استمرار، نشاط و شور بندگی را در تمامی مناسک دینی و رفتارهای خُرد و کلان آنان، با صبغه ی خداگرایانه و قرب جویانه شکل دهند.

فقه اسلامی است. بنابراین، نخستین هدف شناختی تربیت عبادی در صورتی تأمین می شود که متربی آگاهی های لازم در مورد فقه را در اختیار داشته باشد. این دسترسی به دو صورت اجتهاد يا تقلید قابل تحقق است .

در این جا لازم است متربیان به شناختهایی مجهز شوند که شرط لازم عمل عبادی است؛ شناخت لزوم بندگی و پرستش چیستی و چگونگی عبادات، فلسفه و اسرار عبادات، عوامل و موانع صحت عبادات مانند توقیفی بودن عبادات، عوامل و موانع کمال بخش عبادات (مانند اخلاص، حلاوت و نشاط)، برخی از معرفت هایی است که متربیان پیش از عمل، باید از آن ها برخوردار باشند. در تربیت عبادی، مهمترین و حساس ترین پیش نیاز معرفتی، پیراسته بودن عبادات از شائبه ی ریا و شرک است. پیامبر بزرگوار اسلام صلى الله عليه وسلم در فرموده ای خاطر نشان کردند که انسان مؤمن باید بیش و پیش از هر چیزی نگرانِ شائبه ریا و شرک در اعمال عبادی خود باشند؛ چراکه حضور یا دخالت این آسیب ها، به گونه ای است که اولا خدای متعال تمام عبادات ریازده را به بنده باز می گرداند (1) و ثانیاً عبادات شرک آمیز به گونه ای رمزآلود و اسرارآمیز رابطه میان خدا و بنده را نابود می کند؛ از این رو در روایت نبوی علیهم السلام شرک از راه رفتن مورچه ای سیاه در شبی تاریک برسنگی سیاه نهان تر و پوشیده تر است. (2) دست یابی به این هدف شناختی در تربیت عبادی، در چهارچوب اصول و روش های زیر انجام شدنی است :

• آگاه سازی متربی به اقسام و احکام واجبات (نفسی، غیری، تعبدی، توصلی، عینی کفایی، تعیینی و تخییری، مطلق و مشروط و...) با برگزاری کلاس؛

• آگاه سازی متربی به فروع دین؛ (1)

• آگاه سازی متربی به محرمات الهی (گناهان کبیره و صغیره)؛

• آگاه سازی متربی به احکام عبادات و معاملات؛

• تشویق متربیان به خواندن و یادگیری رساله عملیه تحریر الوسیله و عروه الوثقی؛

• پرهیز دادن متربی از سؤال وسواس گونه در مورد شرایط و جزئیات عبادات؛

• راه اندازی کارگاه های آموزش عبادات؛

• بهره گیری از سیره تربیت عبادی معصومان عليهم السلام.

• پرهیز دادن متربی از منوط کردن انجام عبادات به دانستن فلسفه آن؛

• پرهیز دادن متربی از نسبت دادنِ اسرار استنباطی غیر روشمند به احکام الله؛

• پرهیز متربی از افراط و فرو رفتن در فهم اسرار احکام تا ورود به مرز اسرار الله .

ارتباط با خداوند؛

• آگاه سازی متربی از نقش انگیزه بخش حضور در عبادات جمعی؛

• ایجاد فراغت برای قبل و بعد عبادت

• آگاه سازی متربی به اهمیت انجام بهنگام عبادات (تسریع در انجام عبادات)؛

• آگاه سازی متربی به این که خداوند مشتاق گفت وگوی با بندگان است؛

• آگاه سازی متربی از نقش لقمه حرام در سلب توفیق و لذت از عبادت؛

• پرهیز دادن متربی از عبادت بردگان و تاجران؛

• پرهیز متربی از مجالست با غافلان و دنیاپرستان و تارکان عبادت.

متربیان در پرداختن به عبادات از داشتن آن ناچارند. (1)

البته تراز تحولی متربیان، مربیان را بر آن می دارد که در فرایند سوق دادن آنان به عبادات، از روش ها و شدت و ضعف تشویق و تنبیهی که دارند به صورت همگون و هماهنگ با این تراز تحولی بهره گیری کنند. ایجاد محبت به عبادات که پیش نیاز دوم بعد از معرفت در عبادات است از کانال های گوناگون معرفتی و انگیزشی قابل تأمین است. برای نمونه، بهره گیری از آشناسازی متربی با آثار و برکات دنیوی و اخروی عبادات، سکوی پرش بودن عبادات برای حرکت متربی به سمت کمال و فلاح، استفاده از شیوه هایی که متربی را به جای نمازگزار بودن عاشق نماز نماید، (2) برخی از این راهکارها است. مربیان می توانند با بهره گیری از روش های تصعید گرایش ها و عواطف دینی، (3) بهره گیری از تربیت الگویی با استفاده از سیره معصومان علیهم السلام در اهتمام و التزام به عبادات، (4) بازخوانی و مرور سیره علوی و سجادی و در یک کلام، ایجاد قالب ذهنی و دریافت انگیزشی از عبادات، همانند آن چه علامه ی طباطبایی در قالب «کیش مهر» مطرح کردند و بالاخره، استفاده از مکانیزم روان شناختي بازگرداندن برکات عبادات به تأمین خود دوستی (حب ذات) قابل دست یابی است. قرآن کریم، در آخرین آیات سوره مبارکه فجر (5)، پایان خط بندگی و عبادت را باریابی به بارگاه قدس ربوبی، همراه با فتح قله ی رضامندی و محبوب شدگی می داند. فتح این قله، در حقیقت بارورشدگی و شکوفایی همان گرایش «حب ذاتی» است که انسان ها از آن بهره مندند. ناگفته نماند که اقدامات تربیتی این هدف گرایشی، نیازمند رعایتِ تراز تحولی از یک سو واصل

ص: 125

انگیزه بخشی با تکیه بر تشکیک (مرتبه بندی) در مراتب کسب موفقیت و رسیدن به کمال عبادی از سوی دیگر، دست یافتنی است.

پاشیدن و نشاندن بذر محبت الهی در قلب متربی، از دیگر راه های ایجاد محبت عبادی است؛ از این رو، اگر مربیان بتوانند ذهن و دل متربیان خود را از عشق و شوق به خدا و کمال مندی سرشار کنند، تحمل و آمادگی متربیان برای پذیرش دشواری های عبادات و تکالیف هموارتر خواهد بود؛ چرا که :

در بیابان گربه شوق کعبه خواهی زد قدم *** سرزنش ها گر کند خار مغیلان غم مخور

پیدایش این حالت، مستلزم آن است که متربی چنان در عشق الهی واله شده باشد که همیشه و همه جا خود را در حال نماز ببیند و به تعبیر قرآن کریم :

﴿والذين هم على صلاتهم دائمون﴾. (1)

دست یابی به این هدف گرایشی، در گرو به کارگیری اصول و روش های زیرین است که امام سجاد علیه السلام در مناجات محبین صحیفه سجادیه عرضه می دارد :

﴿أَسْأَلُكَ حُبَّكَ وَحُبَ مَنْ يُحِبُّكَ وَحُبَ كُلِ عَمَلٍ يُوصِلُنِي إِلَى قُرْبِكَ وَ أَنْ تَجْعَلَكَ أَحَبَّ إِلَيَّ مِمَّا سِوَاكَ وَ أَنْ تَجْعَلَ حَى إِيَّاكَ قَائِداً إِلَى رِضْوَانِكَ وَ شَوْقِ إِلَيْكَ ذَائِدَاً عَنْ عِصْيَانِكَ﴾؛ (2)

از تو درخواست می کنم دوستی خودت را و دوستی آنان که تو را دوست دارند و دوستی هر کاری که مرا به قرب تو می رساند و اینکه خودت را نزد من محبوب تر از دیگران قرار دهی و محبتم به وجودت را راهبر به سوی خرسندی ات گردانی و اشتیاقم به خودت را بازدارنده از نافرمانی ات سازی .

ص: 126

• مهیا کردن فرصت تجربه خلوت با خدا و چشیدن حداقل های لذت های معنوی؛

• ترغیب متربی به مثبت نگری و زیبانگری؛ (1)

• آگاه سازی متربی به این که هرگاه خداوند بنده ای را دوست بدارد حلاوت عبادت را به او می چشاند؛

• تذکر متربی به این که خداوند رحمان و رحیم همواره ما را به ویژه در هنگام عبادت می بیند؛ (2)

• پرهیز دادن متربی از حب دنیا به عنوان عامل دوری از محبت خدا؛ (3)

• تشویق متربی به حب في الله وبغض في الله . (4)

• ذکر آثار و برکات عبادات (بیان فواید دنیوی و اخروی عبادات)؛

• توجه دادن به مقدمه بودن عبادات برای قرب به معبود و عدم غفلت از روح عبادات. (1)

• ترغیب متربی به داشتن اخلاص در عبادات و حضور قلب در نماز؛

• تبیین رابطه عزت و عبادت؛ (2)

• ترغیب متربی به اختصاص زمان ویژه به عبادات؛ (3)

• ترغیب متربی به انجام حج برای دست یابی به روحیه تعبد بی چون و چرا؛

• تشویق متربی به زیارت مشاهده شریفه و انجام عبادات در آنجا برای تجربه لذت در عبادت . (4)

عبادات، سر از اضطراب در عمل و سرخوردگی از آن در نیاورد. در این جا، مربیان باید بکوشند متربیان خود را به اوج التزام رفتاری که همان حقیقت و گوهر عبودیت است ، برسانند . از نشانگان این دست یافتگی، عبودیت بی چون و چرا و تسلیم بودن محض در برابر اوامر و نواهی الهی است. برپایه اصول و مبانی فراساحتی تربیت، گذشته از آموزش و الگودهی، متربیان در تربیت عبادی به ویژه در این هدف رفتاری، نیازمند بسترهایی همانند تکرار، تمرین و ممارست در عبادت اند. آموزه های اسلامی در دامنه روایات، مربیان را از دو آسیب یا خطر در تربیت شدگی عبادی باخبر می کند. کوچک انگاری برخی از معصیت ها و نیز بزرگ انگاری عبادات از طرف متربیان دو آسیب تربیتی است. امیرمؤمنان علی علیه السلام در فرموده ای مربیان را هشدار می دهند که ﴿اَشَدُّ الذُّنُوب مَن استَهَانَه صاحِبُه﴾ (1) و ﴿... رجل استَكثَر عَمَلَه﴾ (2) و نیز مفاد دعای هشتم صحیفه سجادیه به روشنی براین نکته دلالت دارد. (3)

التزام آفرینی رفتاری از نگاه کارشناسان تربیتی و روان شناسان شخصیت ، نیازمند بسترسازی برای لذت بردن متربی از عبادات و درک سودمندی آن ها در کمال و تعالی وی است. شاید از این رو است که ورود به قلمرو عبادت و عبودیت و دست یابی به مقام شایستگی مخاطب اوامر و نواهی خداوند بودن رسیدن به پایان 15 سالگی در پسران و 9 سالگی در دختران است.

آشنایی با فقه تربیتی یا تربیت فقهی از جمله پیش نیازهای دیگر در سومین هدف در تربیت عبادی است. آگاهی از ظرافت ها، حساسیت ها و رعایت تراز تحول شناختی، عاطفی و رفتاری از دیگر عواملی است که مربیان را در بهینه سازی تربیت عبادی یاری می دهد.

آشناسازی متربیان با سیره علوی و سجادی علیهم السلام و تشویق متربیان به عملی سازی این

ص: 131

فرموده سترگ علوی که فرمود: «بدانید که شما توانایی انجام چنین کاری را ندارید؛ اما با پرهیزکاری و تلاش فراوان و پاک دامنی و راستی مرا یاری دهید». (1) دست یابی به دو قله سلبی و ایجابی تربیت عبادی را هموار می کند .

نکته پایانی اینکه بنا بر دو فراز پایانی سوره حمد، تعدیل و تثبیت تربیت عبادی، باید از دو افراط و تفریط یهودیان و مسیحیان به دور باشند. یهودیان به دلیل بدعت آفرینی مغضوب و مسیحیان به دلیل حذف عبادات از جمله گمراهان تلقی شده اند. از این رو مسلمانان در تربیت عبادی، نیازمند التزام و تعبد تشریعی یا مرزبندی شده اند که ﴿العبودِيَّة جَوهَرةٌ كُنهُ هَا الرَّبُوبِيَّه﴾. (2)

دست یابی به این هدف در گرو به کارگیری اصول و روش های زیر است:

• مداومت بر عمل و انجام فرائض ؛ (3)

• فریضه سازی عبادت؛ (4)

• صبر و بصیرت مایه استمرار عبادت؛ (5)

• تسلیم در برابر همه اوامر و نواهی الهی؛

• دست یابی به اخلاص و پیراسته سازی فعالیت ها با نیت قرب و خداگرایی؛

• لزوم رعایت اصل تدریج در انگیزه بخشی؛

ص: 132

• دست یابی به قلهی توحید در الوهیت، هنگام انجام عبادات؛

. دقت و تلاش مربیان برای پیگیری روش های تربیتی در ساحتِ عبادت که به شادابی، نشاط و لذت از عبادات بیانجامد؛

پرورش مهارت تحمل سختی و تکلف عبادات؛ (1)

پرورش متربی تا رسیدن به قله دل دادگی و عشق و لذت بردن از دشواری های عبادت؛

ایجاد فرصت برای فراغت در عبادات؛

تشویق به استمرار و ثبات قدم در انجام عبادات و مناسک؛ (2)

• تشویق متربی به انجام بهنگام عبادات؛

ترغیب متربی برای اهتمام به نماز اول وقت و به جماعت؛

اهتمام نسبت به انجام مستحبات و ترک مکروهات؛

پیراسته سازی متربی از افراط و تفریط در انجام عبادات و مناسک.

تلاش های تربیتی در این ساحت، نیازمند انسان شناسی، شناخت ظرفیت ها و هدف آفرینش است. تربیت اخلاقی از نگاه دانشمندان مسلمان، گوهر و محور اصلی تنظیم رفتارها و روابط انسان در همه عرصه هاست. از نگاه آنان، تربیت اخلاقی به شکل گیری شخصیت یا طبیعت ثانوی آدمیان باز می گردد. پیام این رویکرد آن است که دستاورد تربیت اخلاقی، همانند طبیعت اولیه، می تواند امری پایدار و ماندگار باشد. شیوه های درونی سازی و بیرون ریزی (تحلیه و تخلیه) پایه های اساسی تربیت اخلاقی است.

همچنین، در فرایند تربیت اخلاقی، دست کم از چند دانش دیگر باید یاری جست: کلام اسلامی، عرفان اسلامی، فقه الاخلاق ، فقه التربيه ، علم النفس فلسفی، علوم تربیتی و روان شناسی شخصیت.

با آنکه اخلاق در نظر دانشمندان به ملکات اخلاقی اختصاص دارد؛ اما در علم اخلاق معمولا علاوه بر فضایل و رذایل، به رفتارهای اخلاقی اعم از پسندیده و ناپسند پرداخته شده است.

به این ترتیب علم اخلاق دانشی است که از صفات و ملکات نفسانی خوب و بد، علل شکل گیری، رفتار اختیاری متناسب با آن ها، آثار و پیامدها و در نهایت شیوه تحصیل فضایل و زدودن رذایل بحث می کند. (1)

کامل و ناقص - انجام داد. (1)

می توان به شرط جایگزینی، دست برداشت. (1) به این ترتیب گزاره های حاکی از رفتارهای ارزشی فرازمانی و فرامکانی، ناظر به اخلاق و گزاره های حاکی از رفتارهای ارزشی زمان مند و مکان مند ناظر به آداب هستند. (2)

نکته مهم اینکه صرف متغیر بودن آداب به معنای به رسمیت شناختن هر نوع ادبی از دیدگاه اسلام نیست؛ زیرا اسلام نسبت به برخی از آداب، توصیه های خاصی داشته و از مسلمانان خواسته تا بر اساس آن توصیه ها با یکدیگر رفتار کنند. مانند توصیه به سلام در اولین مواجهه به جای رفتارهای دیگر نیز نهی از تعظیم و به سجده افتادن در برابر دیگران.

مهم ترین وظیفه رفتاری هر انسانی، انجام فرمان پروردگار است و مهم ترین فرمان های خدا، دستورات الزامی یعنی واجبات و محرمات هستند. بنابراین انجام واجبات و ترک محرمات اولین، مهم ترین و مؤثرترین اقدام در رسیدن به کمال و سعادت انسانی است و تا پایان عمر هیچ جایگزینی برای آن نمی توان یافت. سایر اعمال مطلوب، رفتارهای نیکویی هستند و یا به تعبیر دیگر، آداب مستحب یا آداب خوب هستند و در تزاحم میان آن ها و سایر وظیفه های مهم بندگی، بی تردید حق تقدم با الزامات دینی و واجب و حرام الهی است.

التزام به واجب و حرام موجب تقرب به خداست (قرب فرایض) و البته در رتبه بعد از آن، نوبت به رعایت آداب مستحب و غیر الزامی می رسد (قرب نوافل). رعایت آداب اسلامی عمل ما را زیباتر، پسندیده تر، دل پذیرتر و ظریف تر می نماید. (3)

برای خود انتخاب کنیم. آداب اسلامی آن گونه ظاهری است که با اعتقادات و ارزش های اسلامی سازگار است و بروز بیرونی توحید تسلیم در برابر خدا و بندگی اوست.

چگونگی رفتار ظاهری ما نمادی است از نوع تفکر و علاقه ما است. این جلوه های ظاهری که از ما سر می زند به نوعی ما را به دیگران - و حتی به خود می شناساند؛ احوال درونی ما را آشکار می سازد و باور و پسند ما را می نمایاند؛ برای نمونه پیراهن مشکی شیعیان در ایام عزای اهل بیت: عشق و علاقه عمومی آن ها را به خاندان پیامبر علیهم السلام و اعتقاد آن ها را به این فرهنگ بیان می کند. از این رو این احوال ظاهری اگر میان کسانی مشترک باشد نشان از همفکری و قرابت آنان دارد و اگر در ظواهر افراد و نوع زندگی آنان تفاوتی باشد، می توان حدس زد که در نگاه و ارزش های آنان نیز احتمالاً تفاوتی وجود دارد. (1)

در مقابل، استفاده از آداب و نمادهایی که متعلق به فرهنگ باطل است ، تبلیغ و تقویت آن فرهنگ و اعلام حیات و حضور آن در جامعه است. در حقیقت شخص با استفاده از این آداب، عضویت خود را در آن اندیشه و وفاداری خود را نسبت به آن اعلام می کند و سیاهی

لشکر آن محسوب می شود. (2) از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نقل شده که به امت خود سفارش می فرمودند:

﴿ولا تشبّهوا باليهود﴾؛ (3)

ظاهر خود را مانند قوم یهود مگردانید.

تأدب به هر یک از آداب، انسان را در نظر دیگران زیبا و آراسته می کند؛ گویی انسان با تأدب به هرادبی، لباسی جدید برتن می کند؛ امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرماید »

الآداب حلل مجددة. (1)

آداب، زیورهای نو - جان و تن - است.

به این ترتیب تأدب به آداب، دیگران را جذب می کند و بستر خوبی برای الگوسازی عملی، امر به معروف و نهی از منکر و اصلاح جامعه فراهم می سازد.

انسان از راه تأدب به آداب پسندیده، ارزشی بالاتر پیدا می کند و مورد احترام قرار می گیرد؛ همین امر باعث می شود که در معرض مسئولیت های بزرگ تری قرار گیرد. در حالی که به قول امام علی علیه السلام انسان خالی از ادب و بازیگوش به ریاست نمی رسد؛

﴿لا يَرأْسُ مَن خَلا عَنِ الأَدَبِ وَصَبا إلى اللعب﴾؛ (2)

به ریاست نمی رسد کسی که از ادب بی بهره باشد و شیفته باز می شود .

او می تواند هر کاری را به شیوه های مختلفی انجام دهد؛ اما از میان همه آن ها، شیوه ای را که بندگی در آن موج می زند و بیشترین هماهنگی را با دستیابی به قرب الهی داشته باشد، در زندگی فردی و اجتماعی خود برمی گزیند.

اسلامی بودن آداب و توحیدی بودن شیوه زندگی به این معناست که سبک زندگی بسترساز «عبودیت الهی» در حیات انسانی باشد. به قول علامه طباطبایی رحمه الله : ادب الهی، انجام عمل بر هیات توحید است. (1) به این ترتیب آداب اسلامی عمدتاً آداب بندگی است؛ یعنی

جلوه های ظاهری عبودیت و تصویر توحید در ظواهر انسان. (2)

• شناخت مهارت افزای رذایل اخلاقی و گناهان کبیره؛

• آشنایی با اخلاق اسلامی؛

• آشنایی با مهارت خود مهارگری (مهار غرائز و عواطف)؛

• آشنایی با روش های تمرین و کسب مهارت صبر و توکل؛

• آشنایی با روش های تمرین و کسب مهارت های خودکاوی (محاسبه نفس)؛

• شناخت جایگاه لباس روحانیت و نقش آن در رشد اخلاقی طلاب؛

• آشنایی با روش های تمرین و کسب مهارت شکر و رضا؛

• آشنایی با آسیب ها و رذایل اخلاقی مربوط به ارتباط انسان با خود و پیش گیری ، مهار و رفع آن ها؛

• شناخت مهارت افزای توقف در شبهات (ورع)؛

• آشنایی با آسیب ها و رذایل اخلاقی مربوط به ارتباط انسان با خدا و پیش گیری ، مهار و رفع آن ها؛

• آشنایی با آسیب ها و رذایل اخلاقی مربوط به ارتباط انسان با دیگران و پیش گیری، مهار و رفع آن ها.

• خوف و خشیت در برابر عظمت او؛

• تسلیم در برابر احکام الهی؛

• رضایت از خدا؛

• خضوع و خشوع در برابر او؛

• شرمساری و پشیمانی از گناه؛

• احساس فقر و نیاز به خدا؛

• شناخت غایت و هدف خلقت انسان؛

• شناخت اهمیت و فرصت استثنایی زندگی؛

• شناخت جایگاه و نقش خود با توجه به ویژگی های شخصی مثل جنسیت ، امتیازها و کمبودها؛

• آشنایی با شیوه های حفظ ،سلامت و نشاط و تقویت جسم و روح.

• پرورش احساس تعهد و مسؤولیت در برابر خدا و خلق خدا .

• آشناسازی متربیان با انحرافات و بزهکاری های موجود در زندگی اجتماعی.

• گرایش عمومی به مطالعه و تحقیق؛

• انگیزه کافی برای ورود به عرصه های تخصصی با در نظر گرفتن اولویتهای فردی و اجتماعی؛

• علاقه به برقراری روابط سازنده با دیگران؛

• تقویت حس تعاون و همیاری و خدمت رسانی به دیگران؛

• احساس مودت و اخوت با مؤمنان و نفرت نسبت به دشمنان اسلام؛

• گرایش نداشتن به امور نامتناسب با شئون اجتماعی؛

نیازها و امکانات جامعه؛

• داشتن تعهد و وجدان کاری؛

• حسن معاشرت با دیگران؛

• رعایت ادب و عفت در گفتار و رفتار؛

• امانت داری و وفای به عهد؛

• دلسوزی خیر خواهی، کمک به دیگران، ایثار و فداکاری؛

• پذیرش عذر و عفو و گذشت تا جایی که مفسده نداشته باشد؛

• پرهیز از تجمل گرایی و مدپرستی و حرص؛

• رفتار غیورانه با پرهیز از تعصب نابجا

در اسلام، تنها مسیر تشکیل خانواده ازدواج است و با نکوهش زندگی بی همسری، شکل گیری این کانون مورد تشویق قرار گرفته است. لذت، أنس، ألفت، آرامش و جلوگیری از فساد از جمله برکات تشکیل خانواده است که به تشکیل جامعه سالم می انجامد. در اسلام تربیت خانوادگی بر تعیین حقوق و وظایف دو سویه والدین و فرزندان می چرخد. تأمین نیازهای جنسی، اصلی ترین محور گردهمایی زن و شوهر در یک خانواده است که با عرضه آموزه های پیرامون آراستگی زن و مرد و آداب آمیزش بهینه محقق می گردد. نظام خانواده و تربیت خانوادگی می تواند از سوی آسیب هایی مورد تهدید قرار گیرد. این آسیب ها ممکن است از سوی همسران یا فرزندان یا ناشی از عوامل برون خانواده پدید آید. گذشته از عوامل دخیل در شکل گیری خانواده، در اسلام به عواملی نیز اشاره شده است که می تواند بنیان خانواده را مستحکم و مستقر کند. محبت، مهرورزی ، خوگیری، خُودهی، حسن تبعل و حسن قیمومیت، احترام متقابل، مدارا، هدیه، سفر خانوادگی، قناعت و غیرت برخی از این عوامل اند.

• برگزاری کلاس؛

• برگزاری جلسات درس اخلاق به صورت خانوادگی؛

• طراحی و برگزاری دوره های آموزش معارف اسلامی برای همسران طلاب .

• برنامه های تربیتی آموزشی ویژه فرزندان طلاب .

• برگزاری هیئت های مذهبی خانوادگی؛

• برگزاری مسابقات فرهنگی تربیتی خانواده؛

• برگزاری اردوهای فرهنگی و تربیتی خانواده

یک نگاه سیستمی و منظومه ای نیاز است .

برای مشاهده سیمای طلبه موفق دو زاویه نگاه وجود دارد؛ یکی طلبه موفق در نهایت و دیگری طلبه موفق در مسیر. به بیان دیگر ایده آل های عالم طلبگی را دو گونه می توان بیان کرد؛ ایده آل های مقصد و ایده آل های حرکت. یا به مقصد نظر می کنیم و طلبه را بر قله می بینیم یا از دامنه تا به قله، خطی می نگاریم که طلبه در کوتاه ترین زمان و به بهترین صورت از آن عبور کند و به همه مطلوبیت ها برسد.

در نگاه اول طلبه موفق را پس از پایان دوره رشد و تحصیل و رسیدن به کمال سنی خود مثلا در حدود 40 سالگی تصویر می کنیم و همه مطلوبیت ها را در وجود او بالفعل می بینیم. این تصویر، تصویر روحانی رشیدی است که اکنون به بهترین صورت آماده ایفای نقش حوزوی و خدمت گزاری فرهنگی به جامعه است و برترین استانداردها را دارا است.

در نگاه دوم طلبه موفق را در میانه مسیر رصد میکنیم و سیمای حرکت به سمت موفقیت و خط تحول او به سوی آن آینده مطلوب را تصویر می کنیم؛ یعنی مطلوبیت ها را بالقوه در وجود او می بینیم و موفقیت او را در پیمودن مسیر موفقیت می نمایانیم. این تصویر، تصویر طلبه ای است که در سبیل نجات قرار گرفته و در حال کسب آمادگی های لازم برای ایفای رسالت طلبگی به بهترین صورت است.

این فصل از نظام نامه به نگاه اول اختصاص دارد و بنای ترسیم اهداف را نهاده است، اما نمی توان انکار کرد که در مواردی از این بنای اولیه برتافته و به حوزه نگاه دوم نیز راه یافته است.

همواره اسیر دلهره است. اما روشن بینی نسبت به نقطه ،هدف او را به یک بهجت فطری وا می دارد؛ زیرا هدف های این مسیر را مطالبه جان خود می بیند. همواره تلاشی که همراه با روشن بینی نسبت به اهداف ،باشد مشتاقانه تر از تلاشی است که از روی تکلیف محض و به امید مبهم رسیدن به چیزی خوب است.

تعریف طلبه کامل، به زندگی طلبه معنا می بخشد و او را آینده نگر و آرمانگرا بار می آورد و آرزوهای او را از سطح آرزوهای روزمره به آرمان های متعالی ارتقا می بخشد.

این تلاش به طبقه بندی شخصیت های روحانی و مرتبه بندی الگوهای موجود نیز کمک خواهد کرد. از آن پس طلبه در انتخاب الگو برای حرکت آینده خود موفق تر خواهد بود و با بینش روشن خواهد توانست بهره خود را از تأسی به شخصیت های موجود تنظیم کند. یعنی بهتر خواهد دانست که چه کسی را الگو، پیشوا و مقتدای طلبگی خود بشناسد و به سوی او حرکت کند و از چه کسی به بهره های پراکنده اکتفا کند.

وقتی سیمای طلبه مطلوب به روشنی ترسیم شود، دستگاه اولویت ها و حساسیت ها نیز تغییر خواهد کرد و مسیر دغدغه های اصلی و فرعی متفاوت خواهد گشت. چه بسا دغدغه ای که زمانی در صدر نشسته بود با نظر به نقطه نهایی تنزل یابد و از ناحیه آن، مرکز ثقل حساسیت ها جابه جا گردد. این سیمای آرمانی کمیت و کیفیت فعالیتهای طلبگی را معلوم خواهد ساخت و معیاری برای تشخیص خوب و خوب تر خواهد بود؛ هر پدیده یا عنصری تحقق آن سیمای آرمانی بیشتر و بهتر یاری رساند ضریب اولویت برتری کسب می کند و

اهمیت و ارزش بیش تری می یابد؛ و هرچه که این گونه نباشد از طومار فعالیت های مجاز حذف خواهد شد.

بنابراین، تصویر این چهره نهایی، آرزوی طلبه را مشخص می کند. الگوی او را نمایان می سازد. برنامه های زندگی و نظام اولویت های او را سامان می بخشد. مسیر حرکت او را معین می گرداند، به همه فعالیت های او جهت و منطق میدهد و نیز ارزیابی از آنان را آسان و دقیق می سازد.

ص: 157

مدل باید اکتفا کرد. اما این توصیه های کلی به صورت یک سخت هسته اصلی، باید الگوی کلان موفقیت طلبه را عرضه کند و قابلیت حفظ جامعیت شخصیت طلبه را پس از سرشکن شدن به جزئیات نیز داشته باشد.

بنای این اثر ترسیم سیمای طلبه مطلوب است و در آن باید و نبایدهای مربوط به شأن صنفی طلبه بررسی شده است. ویژگی های طلبه مطلوب بر دو قسم است: برخی از آنان به حیثیت انسانی او مرتبط است یعنی «طلبه؛ بما أنّه انسان» واجد آن است و برخی به حیثیت طلبگی او مربوط است يعنى «طلبه؛ بما أنّه طلبه» بدان آراسته است.

طلبه پیش از آن که طلبه باشد انسان است و بیش از آن که یک طلبه خوب باشد باید یک آدم خوب باشد. طلبه مطلوب با انسان مطلوب تفاوت دارد؛ زیرا در آن قید طلبگی نیز در نظر گرفته شده و علاوه بر همه مطلوبیت هایی که یک انسان مؤمن غیر طلبه باید داشته باشد، برخورداری های ویژه یک طلبه ایده آل نیز باید برای او بیان شود. به تعبیر دیگر مطلوبیت های شأن طلبگی متفرع بر شأن انسانیت و ایمان او است.

مطلوبیت های انسانی، ربطی به طلبه بودن فرد ندارد و او در همه حال - پیش از طلبگی، پس از طلبگی، ضمن طلبگی، حتی اگر طلبه نمی شد، یا از طلبگی انصراف می داد - می باید به آن ملتزم باشد. اما مطلوبیت های طلبگی ویژگی هایی است که فرد از آنجا که طلبه است باید به آن ها ملتزم گردد و اگر ملتزم نشود ممکن است آدم خوبی باشد اما طلبه خوبی نیست .

بدین ترتیب این نوشتار کاملا با هویت صنفی طلبه پیوند خورده و ویژگی هایی را که در تعریف طلبه اخذ شده و هویت صنفی او را تقویت می کند (یعنی طلبه را طلبه تر می کند!) می کاود.

سؤال این است که:

مطلوبیت های یک طلبه و برخورداری های ویژه ای که هر چه بیشتر داشته باشد، طلبگی او کامل تر خواهد شد، کدام است؟

حوزۀ تأثیر طلبه چگونه گسترش می یابد و طلبگی او چگونه پرثمرتر می شود؟

این نکته نیز گفتنی است که ویژگی های صنفی یک طلبه دو گونه است؛ یک بار درحد نصاب فراهم آمده، یعنی به مقداری است که اگر از آن کمتر می بود، صدق عنوان طلبه

ص: 159

مخدوش و فرد از دایره طلبگی خارج میگشت. یک بار هم در حد مطلوبیت است. یعنی اصل طلبگی فرد محرز و مسلم است و این ویژگی ها طلبگی او را مطلوب تر، کارآمدتر و کامل تر می گرداند. در این نوشتار همین قسم اخیر بررسی می شود.

با یک توجه دیگر و در یک استعمال عام، این پرسش، پرسش از اخلاق صنفی طلبگی است. اخلاق طلبگی از شاخه های اخلاق کاربردی به شمار می رود. (1) اگر شأن طلبگی را به اقامه دین (فهم دین شامل تحصیل و تحقیق، تبلیغ دین، تلاش برای تحقق و اجرای دین و دفاع از دین در مقابل هجمه ها و دشمنی ها) تفسیر کنیم، آنگاه اخلاق روحانیت ، بایدها و نبایدهای امر اقامه دین خواهد بود؛ یعنی هنجارها و ارزش هایی که طلبه را در امر اقامه دین موفق تر و کارآمدتر می گرداند.

مختلف از هم می شود. طلبه از میان همه نقشهای اجتماعی طلبگی را برگزیده است.

لایه دوم را دارایی های اساسی طلبه می نامیم که مرتبط با طلبگی او است و قوام صنفی او به شمار می رود. یعنی اموری که اگر طلبه از آن ها محروم باشد، عنوان طلبه بر او صادق نیست، هر چند در لایه اول انسان خوبی باشد. طلبه در این سطح با همه طلبه های دیگر مشترک است. پس از تأمین این لایه، طلبگی طلبه تثبیت شده و عنوان روحانی بر او صادق است.

لایه سوم دارایی های خاص است. این داراییها مرتبط با تخصص طلبه است. یعنی اگر طلبه از آن محروم باشد متخصص نیست و از او کارآیی ویژه ای انتظار نمی رود هرچند در لایه طلبه خوبی باشد. تخصص ترکیب دانایی و توانایی است که موجب نفوذ و تأثیرگذاری اجتماعی می گردد. هر چه تخصص بیش تر باشد کارآمدی طلبه در حوزه تخصصی افزون تر است. تنوع این دارایی های خاص موجب تمایز طلاب از یک دیگر می شود. یعنی تیپ های تخصصی مختلفی میان طلاب پدید می آورد.

طلبه باید این هر سه را به صورت موازی دنبال کند. یعنی از طرفی دارایی های بنیادین خود را تقویت کند و انسانیت و معنویت خود را فربه سازد، از سوی دیگر طلبگی خود را تقویت کند و از سوی سوم تخصصی فراهم آورد و کارآمدی خود را افزایش بخشد.

در یک نگاه سازمانی، نظام تعلیم و تربیت حوزه نیز این هر سه را به صورت موازی باید دنبال کند. اول این که طلبه را در دارایی های بنیادین خود تقویت کند و انسانیت و معنویت او را فربه سازد. دوم این که حد نصاب های طلبگی را برای همه طلاب تحت پوشش خود بلا استثنا فراهم آورد، یعنی دارایی های اساسی را به همه طلاب بدهد. سوم این که با نظر به نیازهای متنوع اجتماعی، تخصص های مختلفی در سطح کلان حوزه پدید آورد. یعنی هر طلبه را دست کم در یک موضوع خاص مجهز سازد به گونه ای که از جمع همه تخصص ها کل نیازهای متنوع اجتماعی پوشش داده شود.

این اثر در صدد بیان دارایی های سطح اول نیست؛ ویژگی های مطلوب انسانی را در بحث انسان کامل باید دنبال کرد. در صدد بیان دارایی های سطح سوم هم نیست، یعنی بنای استقصای انواع تخصص ها و شرایط و لوازم هر یک را ندارد. این اثر بیش تر به دارایی های

ص: 161

اساسی طلبه یعنی دارایی های سطح دو نظر دارد و از دو سطح دیگر تنها به قدر نیاز کاوش می کند. به بیان دیگر این جا سخن از طلبه مطلوب است، نه انسان مطلوب و نه مفسر مطلوب یا محقق مطلوب یا مبلغ مطلوب.

بالاترین کیفیت بخواند، زیرا علاوه بر دروس رسمی حوزه دانش ها، توانمندی ها، آگاهی ها، صفات و برخورداری های دیگری نیز برای طلبه لازم است که آن گونه درس خواندن ممکن است مانع از تحصیل آن ها شود.

بلکه طلبه موفق طلبه ای است که رشد جامع، هماهنگ، متناسب، متوازن و خوش قواره ای داشته و همه عناصر لازم در تعریف طلبه را دست کم به اندازه نصاب ، در شخصیت خود فراهم آورده باشد. بنابراین برای کشف صورت مطلوب طلبه لازم است ابتدا حد نصاب شرایط طلبگی یعنی همه ویژگی هایی که نبودن آن صدق عنوان طلبه را مخدوش می کند کشف شود. این فهرست، شناسه طلبه در صورت حداقلی آن است. آنگاه تقویت این ویژگی ها موجب تقویت صدق عنوان طلبه خواهد شد و طلبه را کارآمدتر و موفق تر خواهد ساخت. عنوان طلبه موفق یک عنوان مشکک و دارای مراتب است؛ یعنی هر چه ویژگی های طلبگی در یک طلبه بیشتر باشد موفق تر خواهد بود. اگر این حد نصاب ها در شخصیت طلبه شکل گرفته باشد صورت های متعددی از ترکیب سطوح مختلف بالاتر از حد نصاب می توان برای طلبه فرض کرد.

تذكر: منظور از رشد جامع این نیست که طلبه ضمن این که با آیات و روایات و علوم حوزوی آشنا می شود بر هنر، علوم تجربی، مهندسی، دانش های فنی و همه انواع ورزش ها نیز تسلط پیدا کند؛ زیرا هیچ یک از این علوم یا مهارت ها در اطلاق وصف طلبه بر او دخالت ندارد. به بیان دیگر، رشد همه جانبه را باید ناظر به اهداف و رسالت های صنفی روحانیت قرار دهیم و از طلبه انتظار داشته باشیم همه شئونی را که در ایفای موفق نقش اجتماعی او مؤثر است، کسب کرده باشد.

همچنین مراد از رشد جامع، جامعیت تخصصی طلبه در علوم حوزوی نیست، یعنی نباید گمان کرد که طلبه برای رشد جامع لازم است که در زمینه های مختلف علوم اسلامی صاحب نظر و مجتهد باشد. با گسترش دانش های حوزوی این صورت هم امکان وقوع ندارد و کسی که بخواهد با یک دست بیش از یک هندوانه بردارد هیچ یک را به منزل نخواهد رساند. نظام تقسیم کار و توزیع نقش اجتماعی دقیقا به خاطر همین واقعیت شکل گرفته است.

ص: 163

می آید، پدیده دهشتناکی است!

شخصیت یک طلبه هم عناصری ضروری دارد که با نسبت های تقریباً مشخصی باید در کنار هم قرار داده شوند. نبودن هر یک از آن عناصر یا بر هم خوردن شدید نسبت ها، طرح نهایی را غیرقابل تحمل و ناقص می نماید، گرچه کم و زیاد شدن اندک اندازه ها و نسبت ها، دست ما را برای طراحی های مختلف و نتایج متفاوت باز می گذارد. به بیان دیگر تشخیص اولویت ها در طراحی نمای کلی برنامه - باتوجه به اهداف و انتظارات - امکان پذیر است. ولی این بدان معنی نیست که برای رسیدن به هدف تنها یک طرح بتوان ارائه داد و جایگاه قطعی

مشخص یا اندازه واحدی برای هر فعالیت بتوان تعریف کرد.

به بیان دیگر نوعی قابلیت انعطاف و جابجایی، متناسب با سلیقه های مختلف وجود دارد که شرط اعمال آن پاسداری از تمام عناصر در حد نصاب و حفظ اندازه ها و نسبت های کلی است. حفظ ارزش های اصلی در سطح کلی و ترجیح سلیقه مند اندازه ها در سطح جزئی موجب تنوع شخصیت های مطلوب می گردد.

اختلاف یا تعارض پاره ای از ویژگی ها در شخصیت های حوزوی موفق که برای برخی از طلاب سرگردانی آفریده، بر اساس همین موضوع قابل تحلیل است. بافت کلی شخصیت یا برنامه کاری بسیاری از حوزویان موفق با یک دیگر متفاوت است و به همین جهت از آن ها تیپ های شخصیتی متفاوت با حساسیت ها و توانایی های دیگرگون و آثار وجودی مختلف پدید آمده است. این چگونگی اولا قابل فهم و توجیه است، ثانیا نباید موجب سرگردانی شود بلکه باید به آن به چشم یک نعمت نگریست .

تبیین و توضیح آن چنین است:

الف . زمینه های اولیه ای که فراروی این بزرگان بوده، تنوع فراوانی داشته است. امکانات مالی، شرایط خانوادگی، هوش و استعداد و توانایی های ذاتی، تربیت محیطی و حساسیت تاریخی و ... از مقدرات انسان و خارج از حوزه اختیار او است. این بهره های وجودی در برنامه ریزی تأثیر فراوانی دارد. وجه مشترک همه این بزرگان، استفاده بهینه از سرمایه ها و دارایی های خدادادی است. اما معلوم نیست بهره های اولیه آنان در یک سطح بوده باشد.

ص: 165

ب. بر فرض تساوی کامل بهره های اولیه، سلیقه برنامه ریزی هر یک از آنان ممکن است متفاوت باشد. دو اصل جامعیت و توازن شاه کلید گشودن این معما است. هر یک از این بزرگان بر اساس سلیقه و تشخیص خود برنامه ای تنظیم کرده و به خوبی به آن ملتزم بوده است . اگر فرض کنیم که این برنامه واجد شرایط جامعیت و توازن باشد، یعنی نصاب همه عناصر مورد نیاز در آن وجود داشته باشد مطلوب است. هر چند محصول نهایی این طراحی ها متفاوت باشد.

همین دو اصل که بر برنامه فعالیت های انسان حکومت می کند، در صفات شخصیتی نیز جاری است. فضایل انسانی، مراتب طولی بسیاری دارد. داشتن حد نصاب آن فضایل، لازم و کسب بیشتر از آن فضل است. هر انسانی برای رشد اخلاقی خود باید حد نصاب سخاوت، شجاعت، ایثار، زهد، نظم، حضور اجتماعی و... را داشته باشد شمایل نهایی انسان های متخلق، حاصل ترکیب مراتب مختلف این صفات با یکدیگر است که چون خانه خالی نداشته و از حد نصاب نیز پایین تر نیست، مورد اعتراض قرار نمی گیرد و صد در صد محترم است. اما ممکن است در ترکیب نهایی، شخصیت یکی، مطلوب تر از دیگران شده باشد. الگوی عمل ما طبیعتاً، کامل ترین و سلیقه مندترین ترکیب خواهد بود، چه آن ترکیب در وجود یک شخص، متمثل و مجسم شده باشد و چه آمیخته ای از چند شخصیت باشد. مشروط بر این که امکانات اولیه پی گیری آن مدل را داشته باشیم.

ج. بعضی از بزرگان در شرایط تربیتی ویژه خود، پاره ای از ضرورت ها را درک نکرده ، یا درک کرده ولی مقدورشان نبوده است و این عدم آشنایی نه از سر تقصیر، که قصور و ناتوانی طبیعی بوده است. مثلا ممکن است ضرورت توجه به ورزش یا تغذیه مناسب، برای آنان روشن نبوده یا امکانات مالی و محیطی اجازه اقدام کامل را نمی داده است. در این فرض، عجز یا جهل، عذر موجهی برای آن ها بوده و تکلیف را از آنان ساقط کرده است، اما ما که در شرایط بهتری قرار گرفته ایم نه تکلیفمان ساقط است و نه عذرمان موجه.

اما این که گفتیم «نظر به اختلاف روش بزرگان نباید موجب سرگردانی شود، بلکه باید نعمت تلقی شود». به آن جهت است که مشاهده برنامه زندگی این بزرگان و مقایسه آن ها باهم بینش

ص: 166

ما را در تدبیر حرکت آینده بسیار بالا می برد. مثل مشاهده نقشه های مختلف ساختمان ها که در طراحی نقشه یک زمین بسیار ایده بخش است. به همین جهت مطالعه زندگی و سرگذشت بزرگان همیشه قابل توصیه است.

این تعدد الگوها باعث می شود که در تعریف طلبه موفق تنگ نظری نکنیم و سیمای آرمانی طلبه را به وجهی ترسیم نکنیم که بسیاری از طلاب از دایره بیرون افتند یا ناامید شوند.

جامعه اسلامی برای کارکردهای متفاوت به تیپ های مختلف طلبه نیاز دارد. اختلاف دارایی های اولیه و اختلاف علایق و سلایق انسان ها به صورت طبیعی این تنوع نیازها را تأمین می کند.

این تمرکز نیازمند یک عملیات روانی و یک تبلیغات گسترده در زمینه مورد نظر است تا ذهن و جان شخص به کلی بدان معطوف گردد و پذیرای تحول شود. با یک بار بیل زدن چشمه ای نخواهد جوشید. باید این عمل آن قدر تکرار شود تا نتیجه ای حاصل آید. این قانون حاصل ضرب دو اصل تدریج و استمرار در تربیت و مبتنی بر نیاز تحوّل به عمل و زمان است.

اگر گفته شود «در صورت تأکید و تمرکز روی یک نقطه، مخاطب برنامه های تربیتی به شخصیتی یک بعدی و تک ساحتی تبدیل می شود و از جامعیت شخصیت محروم می ماند؛ هیأتی های بی نماز، نمازخوان های بی سواد، عالمان غیر متقی، متقیان غیرولایی، ولائیان ناکارآمد، کارآمدان بی اخلاق، افراد خدوم غیر متدین، خواص بی بصیرت و... نمونه هایی از این آسیب را می نمایانند. این نمونه ها - گرچه هر کدام دارای تم شخصیتی متفاوتی هستند - اما همگی از نظر تربیتی علیل و ناتمام به شمار می روند. اگر توصیه به تمرکزگرایی در تربیت را جدی بگیریم و تلاش تربیتی خودمان را به یک نقطه کانونی معطوف گردانیم، بیم پدید آمدن چنین موجودات ناقص الخلق های فراوان می گردد؟»

پاسخ این است که تمرکزگرایی، قاعده تربیت است و بدون ایجاد تمرکز ذهنی و روانی امکان تحول مؤثر در جان انسان ها وجود ندارد. بنابراین به صرف این احتمال نمی توان دست از ضرورت تمرکز برداشت. اما برای ایمنی از این آسیب باید چاره ای اندیشید. مثلا میان مقام نظر و عمل تفکیک کرد. ابتدا به صورت نظری، سیمای آرمانی و چهره مطلوب یک شخصیت رشد یافته را با تمام ابعاد و نسبت ها ترسیم کنیم و همه برخورداری های او را مد نظر و غایت عمل قرار دهیم، آنگاه سؤال کنیم که این منظومه ارزش ها چگونه در جان یک فرد پدید می آید؟ یعنی متربی، به خوبی بر عناصر آن صورت جامع نهایی آگاه باشد و بداند که نداشتن هر یک از آن ویژگی ها یک کاستی اساسی در شخصیت او به شمار می رود اما در

مقام عمل، برای درونی شدن و به ثمر نشستن هر یک از آن ها، به صورت خاص و با برنامه ای متمرکز اقدام کند.

بنابراین میان جامع نگری نظری و تمرکزگرایی عملی یا جامع نگری در مقام تحقیق و تمرکزگرایی در مقام تحول و در فرایند تحقق عینی تربیت جمع شود. این تفکیک باعث

ص: 168

می شود که ما از دو آسیب متناظر ایمن گردیم؛ یعنی نه از کسانی باشیم که نیاز به تمرکز در تحول شخصیت را به خوبی دریافته اند و روی یک موضوع خاص بسیار متمرکز عمل می کنند. اما حاصل کار آنان شخصیت های تک بعدی و ناقص الخلقه می شود! نه از کسانی

که متوجه رشد همه جانبه و لزوم جامعیت شخصیت شده اند اما از نیاز تربیت به تمرکز غفلت کرده و در هیچ یک از اضلاع تربیت به بهره وافی نرسیده اند.

براین اساس کسانی که خواسته اند در کوتاهترین و فشرده ترین صورت مطلوبیت های دنیای طلبگی را بیان کنند الگوهای متفاوتی ارائه کرده اند؛ خلاصه ترین الگوها، الگوهای یک کلمه ای هستند که مشهورترین آن ها، تأکید بر تکلیف محوری و عمل به وظیفه است. براین اساس اگر سوال شود که طلبه مطلوب چه کسی است؟ پاسخ طلبه ای است که به تکلیف خود پایبند باشد و مطابق وظیفه عمل کند.

به نظر می رسد این ویژگی با همه ارزش و شهرت چیزی بیش از تکرار اصل موضوع و مصادره به مطلوب در برندارد. سخن دقیقا در این نکته است که یک طلبه تکلیف محور و وظیفه گرا، چه وظایفی بر عهده دارد؟ یعنی اگر طلبه بخواهد بر حسب وظیفه، با مهندسی شخصیت خود به یک سیمای کاملا مطلوب برسد و در صدف خویش گهری سازد آن صورت مطلوب چیست؟ بحث بر سر عمل به وظیفه نیست؛ سخن در مقام شناخت جامع وظیفه است.

عنوان خودسازی و نیز عنوان بهره گیری از فرصت نیز در مقام بیان برخورداری های طلبه مطلوب دچار همین اشکال و ابهام است. زیرا این عناوین به قدری کلی است که صورتی در ذهن تصویر نمی کند، باز هم سخن در این است که اگر طلبه بخواهد از عمر خود به خوبی بهره گیرد و خود را به بهترین صورت بسازد چه باید کند؟

پیشنهاد دیگر برای ترسیم سیمای طلبه مطلوب، عبودیت و بندگی خدای متعال است. مفهوم عبودیت مفهوم سرشار و بسیار پرظرفیتی است. اگر بتوان در ادامه این الگو، اجزای آن را به خوبی نشان داد و اجمال آن را در ابعاد مختلف شکست چه بسا تاب بیان همه برخورداری های طلبه مطلوب را بتوان در آن یافت. اما این مفهوم به همین صورت کلی توقع ما را از سیمای آرمانی طلبه برآورده نمی کند.

نوع اساتید به کلیشه رایج علم و تقوا به عنوان دو بال پرواز طلبه استناد کرده و تمام برخورداری های یک طلبه آرمانی را در این دو کلمه خلاصه کرده اند. در این الگو از علم، صرف ونحووفقه و اصول و ... اراده می شود و از تقوا دروغ نگفتن و نماز شب خواندن و ... این کلیشه به رغم شهرت فراوان، نه جامع است و نه گویا، هم از این رو محک قاطعی برای ارزیابی طلبه و نیز فعالیت های تربیتی مسوولان عرضه نمی کند. بله، اگر در مفهوم علم و تقوا توسعه لازم

ص: 170

داده شود و از این انصراف اولیه جلوگیری شود، چه بسا بسیاری از دارایی های طلبه مطلوب عرضه شده باشد. اما به هر حال همان مفهوم توسعه یافته باید به زبان گویا تفصیل یابد. کسانی دیگر این دو ویژگی را ناکافی دانسته و الگوی سه گانه تحصیل، تهذیب و ورزش را به عنوان اصلی ترین مطلوبیت های عالم طلبگی پیشنهاد کرده اند. علم و تقوا و بصیرت نیز مدل سه ضلعی معروفی است که با نظر به نیازمندی های جامعه اسلامی و لزوم حضور آگاهانه طلبه در صحنه اجتماعی پدید آمده است. (1) چه بسا از ترکیب این دو مدل، به یک الگوی چهارضلعی مطلوب تر بتوان دست یافت که در آن به ابعاد فردی (معرفتی، روحی، جسمی) و اجتماعی توأمان نظر شده است؛ تحصیل، تهذیب، ورزش و بصیرت. ناگفته نماند که در این الگوی چهارضلعی کلیدواژه بصیرت، به شناخت عمیق حوادث اجتماعی اشاره می کند اما از بیان عمل و اقدام اجتماعی مناسب - که یکی از ویژگی های اصلی طلبه مطلوب است - نارسا است.

کسانی دیگر تمام این ویژگی ها را بر چهار محور عقاید، اخلاق، احکام، و آداب سامان بخشیده اند. دیگرانی به پیروی از ادبیات قرآنی از دو کلیدواژه ایمان و عمل صالح استفاده کرده و خواسته اند سایر ویژگی ها را ذیل این دو صفت استخراج کنند. همچنین می توان مطابق سامان کتب اخلاقی همه برخورداری های طلبه مطلوب را برحسب انواع روابط او به اخلاق فردی، اجتماعی و بندگی تقسیم کرد.

ص: 171

معنویت / استفاده از فضای معنوی حوزه؛ (1)

. پرهیز از حرص و تورع از حرام؛ (2)

• بی اعتنایی به دنیا؛ (3)

• حفظ منش حوزوی؛

رعایت زی طلبگی و روحانیت؛ (4)

ص: 173

• جهادگری؛ (1)

• شجاعت؛ (2)

• حق گرایی؛ (3)

• خویشتنداری در مقابل گستاخی ها؛ (4)

• حریت در مقابل ظالمان؛ (5)

• استفاده از فرصت جوانی در تهذیب نفس؛ (6)

ص: 174

• حفظ روحیه جوانی؛ (1)

• ایمان و امید و ابتکار؛ (2)

• اتقان در عمل؛ (3)

ص: 175

. حضور در صحنه؛ (1)

ص: 177

• قدرت تحلیل سیاسی؛ (1)

• احساس وظیفه؛ (2)

• دشمن شناسی؛ (3)

• پرهیز از بی تفاوتی نسبت به حکومت دینی؛

• همگامی با انقلاب؛

• پاسداری از نظام اسلامی؛ (4)

ص: 178

. حضور در صف مقدم؛ (1)

• تدوین مقررات اسلامی و تکفّل مسئولیت سیاسی؛ (2)

. پرهیز از دسته بندی های سیاسی. (3)

ص: 179

پیشه کند بلکه از آن ها تبری بجوید. دست مهربان و نیرومند او را در همه اقدامات خود همراه خویش بداند و نصرت الهی را بی ابهام ببیند.

به همه احکام الهی از واجب و حرام در درجه اول و پس از آن مستحب و مکروه پای بند باشد و بدون ملاحظه در اجرای آن ها بکوشد. تسلط کامل برخویش داشته و در تمام رفتارهای خود انضباط شرعی را به صورت سخت گیرانه رعایت کند؛

با یاد پیامبران خدا، ائمه اطهار علیهم السلام و اولیای بزرگ الهی مأنوس باشد و روح همه ایشان را همدل و همراه خویش و ناظر دعاگو و مددکار خود بداند؛

حق گرا، آزاد اندیش، بلند نظر، صبور، قدردان، اهل مدارا، وسیع نگر، ژرف اندیش، متواضع و بی ادعا باشد ؛

الگوهایی متعالی داشته باشد؛ بهترین انسان ها را به عنوان الگوی خود برگزیند؛ الگوهای خود را بشناسد و به درستی و با جوشش و کششی درونی به ایشان تأسی نماید؛

شخصیتی امیدوار، روحیه ای سخت کوش، دقتی بالا، دلی دردمند، دلسوز و مهربان و رویه ای وحدت گرا داشته باشد و اهل وظیفه، بانشاط، آرام، متین، پرشور و انقلابی باشد؛

امید به آینده داشته باشد و احساس فایده مندی، با عرضگی و تاثیرگذاری کند. آرمان خواه ، ایده آل گرا، بلند همت و دغدغه مند اصلاح و تحول، متحول و تحول آفرین، دیگرگون و دگرگون ساز باشد؛ صاحب نگرش و آگاهی بنیادین نسبت به مسائل عصر باشد. ایران، جهان اسلام و جامعه جهانی را بشناسد. با جریانهای سیاسی عالم و رجال برجسته سیاسی آشنا باشد؛

پر استقامت، پایدار، مستحکم و استوار باشد و روح کار و تلاش و فعالیت و انگیزه بالا در او نهادینه شده باشد؛

فهيم، دانا، اهل فکر ،مدبر و دارای منطق تصمیم گیری و برنامه ریزی باشد. یعنی در مقام خيص وظیفه بر اصول اولویت گذاری وظایف و تفکیک اهم و مهم احاطه داشته باشد. قدرت مواجهه با اختلاف آرا یا تعارض ارشادات و نیز تعدد یا تضاد الگوها را داشته باشد؛

دارای جسم سالم و قوی باشد و پرنشاط، سرزنده، پرشور، حلیم و پرحوصله باشد؛

زندگی خانوادگی موفق و فرزندانی تربیت یافته و سالم داشته باشد؛

ص: 181

وضعیت اقتصادی متعادل و معیشت میانه ای برای خود تأمین کرده و نسبت به اندازه کفاف راضی و قانع باشد؛

شجاع، صریح و دارای جسارت اقدام و روحیه امر به معروف و نهی از منکر باشد؛

روحیه خدمت به مردم و تلاش برای رسیدگی به دیگران و از خود گذشتگی داشته باشد؛

دارای وجدان کاری و دقت در انجام وظایف باشد؛

این ویژگی ها، تا بدین جا ویژگی های مشترک میان طلبه و غیر طلبه است و اگر از آن ها در این بحث یادی شده به این جهت است که این صفات، علاوه بر تأمین کمال فردی طلبه، موجب کارآمدی او در شؤون طلبگی نیز خواهد بود. اما آنچه از این پس گفته خواهد شد به طور ویژه به شأن طلبگی او بازگشت دارد و تجهیزاتی برای انجام وظایف صنفی یا تفسیری از کارآمدی صنفی طلبگی خواهد بود؛

با جغرافیای اندیشه اسلامی آشنا باشد. فهمی منسجم، نظام مند و نافذ از اندیشه دینی و نیز شامه کشف انحرافات و کژی ها را به دست آورده و توان تشخیص سنت از بدعت را داشته باشد؛

با قرآن و روایات کاملاً آشنا و مأنوس باشد. منبع اصیل اندیشه ها و الهامات نظری اش کتاب خدا بوده ، واجد تفکر فعال و پویای قرآنی باشد؛

با علوم اسلامی با رویکردی عمیقاً دانشی به صورت تاریخی و عصری آشنا باشد؛

رویکردی عینی، زندگی ساز بلکه تمدنگرا در فهم دین، طراحی حیات دینی و صورت بندی قواره های اجتماعی داشته باشد؛

شیفته معارف دین و فرهنگ دینی و سخت معتقد به پاسخ گویی، کارآیی، ممتازی و بی بدیلی آن به عنوان تنها راه نجات بخش و هدایت آفرین باشد و آمادگی کامل برای فداشدن در راه آرمان دین داشته باشد؛

امام خمینی قدس سره را، اهداف الهی اش را حرکت بزرگش را و امتداد و گستره امروزی اقدام و منویات او را به خوبی بشناسد. اندیشه تابناک او، شخصیت جذاب او و سیره متعالی آن دردانه عصر حاضر برای او همچون نزدیک ترین عزیزانش و ملموس ترین حوادث حیاتش،

ص: 182

روشن باشد و به او و کل حیات و حرکت او به چشم یک تفسیر ارزشمند از قرآن و عترت بنگرد (1)؛

آنچنان با اهداف بلند نهضت مقدس اسلامی و اصول صحیح پی گیری آن ها انس گرفته باشد که شبانه روز خود را صرف رسیدن به آن نماید و مطلوبی جزآن نداشته باشد (2)؛

به طلبگی به عنوان یک رسالت اجتماعی مؤثر و مقدس، ایمان و اعتقاد راسخ و عشق کامل داشته باشد و از سربازی دین در لباس مقدس روحانیت احساس افتخار و سربلندی کند. نسبت به حقانیت حوزه، توانمندی های آن و جایگاه باشکوه آن در بین مردم ایمان واثق

داشته و قدرت تحلیل رفتارهای مردم در قبال روحانیت را داشته باشد؛

نسبت به مقاصد طلبگی، اصول و شیوه های انتخاب راه و روشهای مناسب موقعیت خود کاملاً بصیرت داشته باشد و بدین جهت با یقین و استحکام و با استقلال نسبی قدم بزند؛

آداب وزی طلبگی را به خوبی بشناسد و با علاقه به حیات طلبگی دل بسپارد؛

از مناعت طبع، عزت نفس و استغنای روحی برخوردار باشد و در پی گیری اهداف متعالی حوزه، خود را محتاج هیچ یک از اعتبارات امروزی اجتماعی نبیند و با عزت و بی ذره ای طمع در همه میدان های اجتماعی ظاهر شود. وارسته، آزاد منش و بی تعلق باشد؛

منطق خدمت، روحیه بسیجی و حالت فداکاری در ذهن، ضمیر و زندگی او به صورتی حکیمانه جای گرفته باشد. احساس مسوولیت و حضور در یک صحنه مبارزه کاملا جدی و سرنوشت ساز داشته باشد.

دست

ص: 183

• حساس و پی گیر مسایل سیاسی اجتماعی باشد و نسبت به مسائل اجتماعی محل، شهرستان کشور و جهان اسلام دغدغه مند باشد؛

• با منابع تحقیقات اسلامی به خوبی آشنا باشد، با قدرت و دقت بالا به تحقیقات دینی بپردازد و صلاحیت ها و محصولات او در زمینه های مربوط از اعتبار قطعی بین حوزویان برخوردار باشد و دست کم در یک گرایش علمی معین تخصص ویژه داشته باشد؛

• توان ارائه اندیشه با گویاترین و گیراترین قلم و بیان را داشته باشد. قلم او همچون تعالیم انبیا علیهم السلام از طرفی بصیرت بخش و هشداردهنده و از طرف دیگر آرامش بخش و طمأنینه آفرین باشد؛

• کشش بالایی برای ارتباطات اجتماعی داشته باشد. از تفکر، روحیه و مهارت های تشکیلاتی و قدرت رفتار سازمانی برخوردار بوده، فهم و قدرت مدیریت فرهنگی داشته باشد؛

• به تدریج و در طول دوران تحصیلی و تربیتی خود به طرحی بلند و واقع گرا برای خدمت به دین مبین اسلام و خلق خدا رسیده باشد تا به صورت منفعل و سرگردان وارد عرصه های خدمت نشود، و به ویژه در طرح خویش نسبت درستی با سرمایه عظیم این حرکت یعنی مقام معظم رهبری تعریف نموده و به واقع ولایی عمل نماید؛

• دارای توانمندی ها و مهارت های تحصیلی بالایی باشد و بدین جهت دوره تحصیلی خود را هر چه بهره ورانه تر به پایان ببرد؛

از ذائقه سرشار هنری برخوردار باشد (هم به جهت ارضای نیاز روحی خود و هم به عنوان یک ابزار انتقال پیام دین)؛

• یأس از تربیت چنین انسانهایی نهادهای تربیتی ما را از ناحیه فلسفه وجودی زیر سؤال می برد. در جامعه انقلابی و در دل نهضت عظیم اسلامی، تعلیم و تربیت ما نیز باید انقلابی باشد و معلمان و مربیان ما همه فرزندان واقعی امام بوده، روحیه و رویه ای جهادی داشته باشند.

و اختصار بیش تری داشته باشد. پیش تر گفتیم طلبه موفق طلبه ای است که رشد جامع، هماهنگ، متناسب، متوازن و خوش قواره ای داشته باشد یعنی همه عناصر لازم در تعریف طلبه را دست کم به اندازه نصاب در شخصیت خود فراهم آورده باشد. بنابراین برای کشف صورت مطلوب طلبه لازم است ابتدا حد نصاب شرایط طلبگی، یعنی همه ویژگی هایی که نبودن آن، صدق عنوان طلبه را مخدوش می کند فهرست کنیم. آنگاه با تقویت این ویژگی ها، تقویت صدق عنوان طلبه را انتظار داشته باشیم. اکنون این روش را پی می گیریم.

معنایی را می توان طلبه نامید؟ خیر! گرچه تقوا و معنویت شرط لازم طلبگی است، اما هرگز نمی توان ادعا کرد این شرط برای طلبه کافی است.

آیا تبلیغ آموزه های دینی برای این منظور کافی است و هر کس به کار انتقال پیام خدا مشغول باشد طلبه است؟ اگر چنین باشد کارمند رادیو معارف، نویسنده و کارگردان سریال های دینی، و آن راننده تاکسی که برای مسافران خود آیات و روایات را بیان می کند و اطلاعات دینی خود را در اختیار دیگران قرار میدهد نیز باید طلبه باشند. آیا چنین است؟ خیر! این کسان به نحو تخصصی به این موضوع نمی پردازند و هر یک از اعضای صنف دیگری هستند.

آیا خدمت به دین خدا یا عزم آن برای طلبگی کافی است؟ یعنی هر کس در مسیر خدمت به دین و پاسداری از وحی قرار دارد طلبه است؟ خیر! بسیاری از اعضای اصناف دیگر نیز به دین خدا یاری می رسانند و به نیت انجام وظیفه الهی و واجب کفایی در جامعه اسلامی خدمت می کنند، در حالیکه هیچ یک طلبه نیستند. دست کم در خود حوزه های علمیه کارمندان ادارات، نگهبانان و آشپزها که خالصانه به نظام طلبگی خدمت می کنند و بالمآل در مسیر اهداف امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف قرار گرفته اند، عنوان طلبه ندارند و از صنف طلبگی به شمار نمی روند.

آیا تفقه و اجتهاد به معنی آشنایی با دانش های حوزوی و توان استنباط گزاره های شرعی از قرآن و حدیث برای طلبگی لازم و کافی است؟ یعنی طلبه حقیقی کسی است که مجتهد و فقیه باشد و هر کس این توان را به دست نیاورده باشد یا دست کم در مسیر تحصیل آن نباشد حقیقتا طلبه نیست؟ مثلا طلبه ای که مقداری درس خوانده و به هر دلیل از دست یابی به توان فقاهت و اجتهاد محروم مانده اما به کار تبلیغ در شهر خود مشغول است حقیقتا طلبه به شمار نمی رود آیا چنین است؟ بنابراین گزینه بیش از 80 درصد طلاب علوم دینی که مجتهد نیستند اما در کسوت روحانیت به رسالتهای این نهاد مقدس یاری می رسانند و افتخار می آفرینند باید از زمره طلاب خارج گردند و این البته فرض بعیدی است. از سوی دیگر هر مجتهدی را نیز نمی توان به حقیقت طلبه نامید. زیرا برای صدق حقیقی عنوان طلبگی شرایط دیگری نیز وجود دارد. اثبات این مطلب در ادامه خواهد آمد.

آیا مجموعه و پیوستاری از این صفات شرط لازم و کافی برای طلبگی به شمار می رود؟ با

ص: 186

چه میزان و چه معادله و چه سبک ترکیبی؟

کمترین وابستگی به نظام روحانیت با ثبت نام در حوزه های علمیه و داشتن کد تحصیلی تحقق می یابد؛ یعنی طلبه با تشکیل پرونده در مرکز مدیریت حوزه از حیث قانونی و اعتباری طلبه شناخته می شود و مشمول آنچه که به طلبه تعلق می گیرد می گردد، هر چند درس

نخواند و تقوا نداشته باشد .

در نظر توده مردم نیز کسی که به صورت غالبی لباس روحانی بپوشد طلبه است. هرچند کارمند دفتر یک اداره یا کاسب باشد. به همین جهت در میان مردم انتظارات خاصی از او رقم می خورد. اما سخن ما در اطلاق حقیقی عنوان طلبه بود نه اطلاق عرفی یا شمول قانونی. به همین جهت لازم است ویژگی های طلبه را به دقت بیشتری بررسی کنیم.

به نظر می رسد که از نظر جامعه شناختی انتساب حقیقی به این صنف - مانند همه اصناف دیگر - در صورتی است که شخص عمده زمان و توان خود را به کارکردها و رسالت های این صنف اختصاص دهد. هویت طلبه با دین خدا گره خورده و تعریف طلبه از مناسبت او با دین به دست می آید. طلبه در راه شناخت عمیق دین خدا و ابلاغ و دفاع و اجرای آن می کوشد و برنامه خدمت اجتماعی خود را در این رسالت متمرکز کرده است؛ یعنی برخلاف دیگر مردم که عمده زمان و توان خود را در برنامه های دیگر می گذرانند، طلبه سرمایه توان و زمان خود را عمدتا به ارتباط با منابع دینی و تلاش برای فهم و تبلیغ آن یا دفاع از آن یا گسترش زندگی دینی در سطح جامعه صرف می کند.

قابل ذکر این که ارتباط با منابع دینی و فهم و تبلیغ و پاسداری و اجرای آن وظیفه ای نیست که اختصاص به طلبه داشته باشد. همه انسان های مؤمن نسبت به پیام خدا احساس مسئولیت دارند و برای بندگی خدای متعال در فهم آموزه های دینی تلاش می کنند، تفاوت طلبه با دیگران در این است که طلبه این مسئولیت را به عنوان رسالت صنفی خود گرفته و کل خدمات صنفی خود را در آن متمرکز کرده و زمان و توان خود را بیشتر به آن اختصاص داده است در حالی که سایر مردم بیشتر به کارها و خدمات دیگر مشغول اند و تنها در حاشیه، به امر دین می پردازند؛ یعنی مأموریت محوری طلبه در حوزه معارف دینی تعریف شده و

ص: 187

این گونه نیست که به صورت تفننی و در حاشیه به آن بپردازد. نظیر این که یک پزشک، عمده نیرو و زمان خود را به فهم و تجزیه و تحلیل و انتقال و استفاده از آموزه های بهداشتی درمانی اختصاص می دهد در حالی که نیاز توده مردم به آموزه های بهداشتی و پزشکی کاملا در حاشیه فعالیت های روزمره تأمین می شود. یک مکانیک ممکن است آشپزی آموخته باشد و گاهی نیز آشپزی کند اما این مقدار برای آشپز بودن کافی نیست، زیرا مأموریت محوری او آشپزی نیست و می تواند به صورتی کاملا حاشیه ای و تفننی به آن بپردازد، او عمده زمان و توان خود را به مکانیکی می گذراند نه به آشپزی و همین مسأله باعث می شود که در مکانیکی تخصص و مهارت بالاتری نسبت به آشپزی به دست آورد و خدمات بیشتری ارائه کند.

اکنون با هویت طلبه آشنا گشته ایم و می توانیم طلبه را از غیر طلبه بازشناسیم. طلبه کسی است که عمده زمان و توان خود را صرف رسالت های نهاد روحانیت گرداند. وابستگی چنین کسی به حوزه علمیه و صنف روحانی حقیقی است. در حالی که کسی که درس حوزه خوانده و لباس روحانی پوشیده ولی به کسب و کار تجارت یا فعالیت اداری مشغول شده، وابستگی چنین شخصی به حوزه مجازی و به قول ادیبان به اعتبار ماکان است و وابستگی کسی که هرگز درس حوزه نخوانده، ولی لباس روحانی به تن می کند کاملا دروغین است.

اکنون این فرمول را کمی توسعه و تفصیل می بخشیم. این فرمول معیاری کمی و ظاهری است. کسی که عمده زمان و توان خود را به کار روحانیت یعنی فهم و تبلیغ و اجرا و دفاع از خدا اختصاص داده باشد از نظر جامعه شناختی حقیقتا متعلق به این صنف به شمار می رود اما مانند همه اصناف دیگر معلوم نیست در کار خود کامیاب و کارآمد باشد. مثلا کسی که عمده نیرو و زمان خود را به رانندگی یا پزشکی میگذراند الزاما معلوم نیست راننده یا پزشک موفقی باشد. اکنون به معیارهای کیفی طلبگی می پردازیم:

برای آن که فرد در اختصاص زمان و توان خود به رسالت های حوزوی کامیاب باشد و احساس تعلق مستمر نیز به این نهاد داشته باشد، لازم است سه وصف تفقه، تزکیه و ایفای نقش اجتماعی را به شرح ذیل داشته باشد :

تفقه یا دین شناسی : طلبه باید با دین خدا به صورتی کامل، موزون و متناسب آشنا باشد.

ص: 188

اگر فرض کنیم طلبه شناخت متوازنی از دین خدا نداشته باشد نمیتواند در نهاد متولی امر دین به خوبی نقش ایفا کند. یعنی در صورتی که طلبه موضوع فعالیت های خود را نشناخته باشد نمی تواند بدان خدمت کند. این تفقه یا دین شناسی به معنای اجتهاد نیست. بلکه با اجتهاد نسبت عموم و خصوص من وجه دارد. یعنی برخی از دین شناسان، مجتهد و برخی از مجتهدان دین شناس نیستند؛

تزکیه: طلبه باید در راستای ایفای نقش اجتماعی سنگین خود به پالایش روحی پرداخته باشد و از ایمان سرشار و اخلاق فاضله برخوردار باشد. هر چه این صفت در وجود طلبه بیش تر باشد در هویت صنفی خود استوارتر خواهد بود؛ زیرا تقوا و تهذیب نفس هم در فهم معارف دینی شرط لازم است، هم در تبلیغ و انتقال آموزه های دینی به جامعه و دفاع از اندیشه دینی بسیار نقش آفرین است و هم خود مصداق تحقق عینی دین به شمار می رود؛

ایفای نقش اجتماعی : طلبه باید دغدغه خدمت به جامعه را داشته باشد و تلاش های خود را معطوف به نیازهای اجتماعی - یعنی چیزی علاوه بر بهره شخصی خود - رقم زند. اگر فرض کنیم که طلبه از دین شناسی و تقوا برخوردار باشد و عمده زمان و توان خود را صرف این امور کند اما اثری در جامعه نداشته باشد، انتساب او به صنف روحانیت کارآمد نیست. مانند کاسبی که تنها به اندازه نیاز روزمره خود جنس به مغازه می آورد. یا راننده تاکسی ای که تنها خانواده خود را جابجا می کند !

برای بررسی دقیق تر این ویژگی ها در وجود طلبه لازم است تمام احتمالات ممکن از ترکیب این سه صفت را در وجود شخصی که عمده زمان و توان خود را به امر دین اختصاص داده، ترسیم کنیم و به صورت مقایسه ای نسبت به آنان داوری کنیم. این صور ممکن، جمعا هشت احتمال را تشکیل می دهند که برترین صورت آن کسی است که هر سه صفت تفقه، تقوا و نقش اجتماعی را دارد صورت (اول) و پست ترین صورت آن کسی که تقوا و تفقه ندارد اما به ایفای نقش اجتماعی می پردازد (صورت هفتم):

ص: 189

عکس

گفتیم اگر کسی عمده زمان و توان خود را به امر اقامه دین (فهم دین یعنی تحصیل یا تحقیق در معارف دینی، تبلیغ دین، اجرای دین و دفاع از دین) اختصاص دهد، اطلاق عنوان طلبه براو دروغ یا مجاز نیست. اکنون می گوییم امر اقامه دین به حقیقت از غیر عالم متفقه و نیز از غیر متقی صورت نخواهد گرفت. بله، ممکن است کسی به گمان خود به اقامه اقامه دین خدا مشغول باشد و عمده وقت و نیروی خود را صرف آن کند. اما بی شک اگر عالم یا متقی نباشد برآیند کار او به نفع دین تمام نخواهد شد بلکه نوعا به ضرر آن خواهد بود. بنابراین صدق عنوان طلبه، به وجه مانعه الخلق وابسته به جمع این سه ویژگی است و هر یک از این سه از دست رود، حقیقت عنوان طلبه نیز از بین خواهد رفت هر چند لباس طلبگی یا عنوان جامعه شناختی یا پرونده تحصیلی باقی باشد. البته این سه ویژگی نیاز به تبیین و تفسیر دقیق دارد که تلاش می کنیم در فرازهای بعد بدان بپردازیم.

بنابراین همه اهداف تربیتی و ویژگی های طلبه موفق در سه عنوان تفقه، تقوا و مجاهدت (ایفای نقش اجتماعی) خلاصه می شود و می توان گفت نظام آموزشی و تربیتی حوزه باید به دنبال تربیت انسان هایی عالم، متقی و مجاهد باشد.

این الگو بر اساس تثلیث ساحتهای وجودی انسان (اندیشه، انگیزه، رفتار) شکل گرفته و شبیه الگوی عقاید، اخلاق، احکام است. اما بر آن بسیار ترجیح دارد؛ زیرا کلیدواژه تفقه از

ص: 190

جهتی نسبت به عقاید عام تر است و از سوی دیگر به شأن صنفی طلبه بیش تر نظارت دارد، کلیدواژه جهاد نیز بسیار بیش از واژه احکام ظرفیت دارد و علاوه بر واجب و حرام فردی به روشنی شامل مسئولیت های صنفی و اجتماعی می شود.

اکنون این سه وجه اصلی هویت طلبه را با تفصیل بیشتری مرور می کنیم :

اجتهاد، ضرورت صنفی طلبه نیست. گرچه این ملکه در کارآمدی طلبه بسیار تأثیرگذار است و اگر بخواهیم سیمای طلبه موفق را ترسیم کنیم لاجرم باید اجتهاد را به عنوان یکی از شرایط اصلی بیان کنیم.

دین شناسی هم چهره اثباتی و هم چهره سلبی دارد؛ یعنی طلبه هم باید با آموزه های اصیل دین آشنا باشد و هم آموزه های تقلبی مشابه را بشناسد و هنر تشخیص بدعت ها و تحریف ها را داشته باشد و عقربه های حساسیت علمی او، نسبت به کجی ها، انحرافات، تأويل ها و استنادات ناروا واکنش نشان دهد.

بدین ترتیب، هر چه طلبه در تشخیص انحرافات دقیق تر باشد و قدرت حدس لوازم و فروعات مخفی گزاره ها را پیش از بروز آسیب، بیشتر داشته باشد، موفق تر، کارآمدتر و ارزنده تر است. امام صادق علیه السلام از قول پیامبر اسلام صلى الله عليه وسلم فرمودند:

﴿يحمِلُ هذا الدين في كلّ قَرنٍ عُدول ينفونَ عَنهُ تَأويل المبطلين وَتَحريف الغالينَ وَاسْتِحالَ الجاهلين﴾؛ (1)

راد مردانی، در هر عصر بار دین را به دوش می کشند و تأویل اهل باطل و تحريف اهل غلو و استناد ناروای اهل جهالت را از دین نفی می کنند .

برای رسیدن به حدنصاب دین شناسی، مطالعه مستمر آیات و روایات، مطالعه آثار اندیشمندان بزرگ اسلامی و ارتباط با عالمان دین ضروری است. اما طلبه نمونه و موفق بر حداقل ها اکتفا نمی کند و پس از تحصیل حد نصاب، به مراتب برتر دین شناسی- یعنی ملکه اجتهاد و تسلط بر استنباط از منابع اصلی - نیز می پردازد. بی شک آشنایی با علوم مقدماتی مانند ادبیات عربی (صرف و نحو و بلاغت و لغت و ...) ، منطق ، اصول، رجال، درایه، نیز علوم عقلی (کلام ، فلسفه ، عرفان) همچنین مهارت های تحصیلی (مطالعه، مباحثه، تدریس و ...) و مهارت های پژوهشی (پرسش گری، منبع یابی، جمع آوری و تدوین محتوا و ...) برای رسیدن به ملکه اجتهاد ضروری است.

ص: 192

خدای متعال خطاب به پیامبر خود صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید :

﴿يا أَيُّهَا الْمُزَمَلُ، قُمِ اللَّيلَ إِلا قَليلاً، نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَليلاً، أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً، إِنَا سَنُلْق عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقِيلاً﴾. (1)

ای جامه خواب به خود پیچیده! شب را جز اندکی - برای نماز به پا خیز! نیمی از شب را یا اگر خواستی اندکی از نیمه بکاه یا اندکی بر نیمه بیفزای و قرآن را پی در پی و شمرده در نمازت بخوان که به زودی ما گفتاری گرانبار را که دریافت حقایق آن دشوار و پایداری بر دستوراتش سخت است برتو القا می کنیم.

یعنی لازم است ارتباط سحری ویژه خود را با خدا بیشتر گردانی؛ زیرا ما فرمان سنگینی بر تو می افکنیم و مسئولیت گرانی بر دوش تو می نهیم.

از سوی دیگر طلبه به همان میزان که نسبت بیش تری با دین خدا دارد وظیفه بیشتری در مراعات ضوابط ایمانی دارد. بایدها و نبایدهای عام ایمانی برای طلبه شدیدتر و اکیدتر است و پای بندی به آن برای طلبه بسیار زیبنده تر و لازم تر است. امام صادق علیه السلام به یکی از یاوران و شیعیان نزدیک خود فرمودند:

﴿الحَسَنُ مِن كُلِّ أَحَدٍ حَسَنُ وَ مِنكَ أَحسَن لِکانِک مِنَا وَ القَبِيحُ مِن كُلِّ أَحَدٍ قَبِيعُ وَمِنک أَقبَح لِكَانِكَ مِنَا﴾؛ (2)

کار خوب، از هر کس خوب است، اما از تو خوب تر است؛ به جهت نسبتی که با ما داری. کار بد، از هر کس بد است و از تو بدتر؛ به جهت نسبتی که با ما داری.

نظیر این که در قرآن کریم برای زنان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم حساب ویژه ای در نظر گرفته شده و از آنان توقع بیش تری بیان شده است. زنان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به جهت نسبتی که با او دارند، تکلیف بیشتری دارند. این نسبت و قرابت از جهتی برای آنان مزیت است و از سوی دیگر، برای آنان مسئولیت ایجاد می کند:

﴿يَا نِسَآءَ النَّبِي مَن يَأْتِ مِنكَنَّ بِفَاحِشَةٍ مُّبَينَةٍ ُيضَاعَفْ هَا الْعَذَابُ ضِعْفَينِ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يسِيرًا * وَمَن يَقْنُتْ مِنكنَّ اللَّهَ وَرَسُولِهِ وَتَعْمَلْ صَالِحًا نُؤْتِهَا أَجْرَهَا مَرَّتَينِ وَأَعْتَدْنَا لَهَا رِزْقًا كَرِيمًا

ص: 194

* يَا نِسَاءَ النَّبِي لَسْتُنَّ كأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ؛ (1)

ای زنان پیامبر! هر یک از شما که گناه آشکاری انجام دهد، عذاب او دو برابر خواهد بود و این بر خدا آسان است. و هر یک از شما که خدا و رسولش را پیوسته فرمان برد و عمل شایسته انجام دهد، پاداشش را دو برابر خواهیم داد و برای او روزی ارزشمندی آماده ساخته ایم. ای زنان پیامبر شما مانند سایر زنان نیستید .

بدین ترتیب عالم و مبلغ دین باید به همه دستورات دینی به نحو حداکثری پای بند باشد و همه آموزه های دین را جدی تلقی کند. انضباط فقهی، التزام به آداب اسلامی و سلوک معنوی، برای طلبه هم ارزش فردی و هم ارزش صنفی به شمار می رود و بدون این ویژگی، صدق عنوان طلبه بر فرد به حقیقت صحیح نیست.

گاهی گمان می شود طلبه اگر بخواهد در طلبگی موفق بوده و رشد مطلوبی داشته باشد، لااقل برای مدتی باید به پاره ای از دستورات دینی بی اعتنایی کند! از جمله توجهات اجتماعی، مانند صله ارحام، عیادت مریض، امر به معروف، رسیدگی به همسایگان ، مرافقت با ابرار و .... در برنامه برخی از طلاب جایگاه مناسبی ندارد. در حالی که انتظار می رود طلبه موفق، سبک عملکرد خود را، بر اساس الگوی زندگی گسترده دینی شکل دهد، نه این که تنها به زندگی علمی اکتفا کند. و چه بسا نظام تعلیم و تربیت امروز حوزه نیز بیش تر سیمای برنامه علمی طلبه را تداعی کند نه برنامه کامل صنفی او را!

برنامه زندگی طلبه، با برنامه زندگی یک شخصیت صرفا علمی متفاوت است. می توان برای موفقیت در یک پروژه علمی از بسیاری مطلوبیت ها و ضرورت ها چشم پوشید و افتخار علمی بزرگی آفرید! اما طلبه، بیش از آن که موظف به ارائه موفق یک پروژه علمی باشد، موظف به ارائه یک الگوی زندگی دینی است و در تربیت جامع اخلاقی و معنوی دیگران ، نیاز به تجربه شخصی حیات دینی دارد .

ص: 195

کاری که در قرون گذشته توسط طلبه انجام می گرفت از او برآید. اما اگر این روشن بینی برای او ایجاد شده باشد، با استفاده از همه فرصت ها، وجود خود را وقف اهداف تمدنی و جهانی خواهد کرد و برای این منظور دانش، تجربه، ابزار و امکانات و مهارت های لازم را فراخواهد گرفت.

انتخاب صحیح و دقیق مأموریت (با نظر به ویژگی های فرد و جامعه)، آموزش و تحصیل موفق، دست یابی به مهارت های بالا، یافتن جایگاه مناسب برای خدمت، ایفای نقش به شیوه ای کارآمد و صحیح و خلاقیت در انجام وظیفه از مطلوبیت های این بخش است.

و ناساز، باقی خواهند ماند و تلقی خواهند شد.

عمده سیاست های تربیتی، معطوف به نگاه ما به «تیپ ایده آل» است. عمده اختلاف دیدگاه ها، سیاست ها و توصیه ها نیز به این بحث باز می گردد. اگر مدیر یک مدرسه علمیه تنها به اخلاق فردی و دانش حوزوي طلاب حساسیت نشان می دهد اما مدیر مدرسه ای دیگر، دغدغه مند موضوعات فرهنگی و اجتماعی است به جهت وجود دو دیدگاه در تیپ ایده آل طلبه است. نقش اساسی اهداف تربیت، جلوگیری از انحراف طراحی ها و فعالیت های آموزشی و تربیتی از سمت و سوی حکیمانه و عالمانه است. ترسیم چهره ایده آل طلبه، شاقولی برای آسیب شناسی است و امکان ارزیابی دقیق علمی و مستمر را فراهم می آورد و فرصتی می آفریند تا به گونه ای نوبه صدر و ساقه برنامه کاری طلبه و همه دست اندرکاران نظام روحانیت نظر شود و جهت و مسیر و سرعت حرکت آنان اصلاح یا ترمیم گردد. این آسیب شناسی، ارزیابی و اعتبار سنجی، هم در برنامه کاری یک طلبه، و هم در عملکرد اساتید، مربیان، مدیران مدارس، کارگزاران و برنامه ریزان حوزه در سطوح کلان جاری است. همه این ها را می توان با نظر به ویژگی های طلبه مطلوب محک زد و نمره داد.

نظام های حوزه (نظام آموزشی، نظام تبلیغی، نظام پژوهشی، نظام مدیریتی، نظام جذب و گزینش و....) نیز همه از دستاورد این تلاش بهره خواهند داشت. تدوین بهینه این نظام ها همواره مرهون نظر به آن وضعیت آرمانی است.

با نظر به طلبه مطلوب حتی می توان در استانداردهای موجود و هنجارهای جاری تجدید نظر کرد و نظام ارزش گذاری یا مبنای ارزیابی جدیدی تعریف کرد.

شناخت سیمای طلبه مطلوب، به شناخت سیمای حوزه مطلوب، مدرسه علمیه مطلوب، نظام آموزشی و تهذیبی مطلوب، مدیر مطلوب و مربی مطلوب هم می انجامد.

ص: 198

ص: 200

می گذارند. شناخت دسته اول از طریق درون نگری و نیز علوم فیزیولوژی، روان شناسی و مانند آن مقدور است و شناخت دسته دوم با مطالعات جامعه شناختی، مردم شناختی و مانند آن ها. دسته اول به بینش، گرایش، توانش و رفتار خود متربی باز می گردد و دسته دوم به واسطه ارتباطی که وی با انسان های دیگریا با خداوند و طبیعت دارد، در او تأثیر می گذارند. ضمن اینکه باید توجه داشت عوامل و موانع بیرونی به طور عام با واسطه عوامل درونی در متربی تأثیر می کنند و از این جهت، میان عوامل و موانع بیرونی و درونی نوعی ترتیب وجود دارد. هم چنین لازم به ذکر است که این تقسیم بندی ناظر به دامنه شمول عوامل و موانع می باشد. (1)

عوامل و موانع درونی به سه دسته بینشی، گرایشی و توانشی - رفتاری و عوامل بیرونی به سه دسته معنوی، انسانی و طبیعی تقسیم می شوند که نمونه هایی از این سه دسته را به تفکیک از نظر می گذرانیم :

هیچ حرکتی نیست مگر این که انسان در آن نیازمند به شناخت است. (1)

مقام معظم رهبری دام ظله در اهمیت شناخت کامل، دقیق و درست دین برای طلاب و روحانیون می فرماید:

روحانی باید با اندیشه ناب اسلامی از بهترینش، مستدل ترینش و قوی ترینش مجهز باشد. ما این طور اندیشه ها و حرف ها، بسیار داریم. یک نفر مثل شهید مطهری رضوان الله تعالی علیه، یک جامعه دانشگاهی را در مقابل خود، به قبول و اذعان و تسلیم وا می داشت. در همان دانشکده ای که آن بزرگوار تدریس می کرد، کسانی بودند که به طور صریح، ضد دین تبلیغات می کردند و درس می گفتند. آن بزرگوار نرفت با آن ها دعوا کند و دست به یقه شود حرف زد، فکر داد، حقایق را گفت؛ از ذهنیت صحیح استفاده نمود و فضا را قبضه کرد. (2)

اتفاق افتاده است. خودی های ما، خوب های ما، متدین های ما که عزیز هم بودند از نظر ما، توپ خانه شان را روشن کردند روی امام، روی جبهه حق، روی حکومت حق. اگر ندانید دنیا دست کیست، کی علیه شما دارد توطئه می کند، کی به سمت شما دارد شلیک می کند، چه جور می شود به او شلیک متقابل کرد، این اشتباهات پیش می آید. روحانی باید بصیر باشد. این است که طلبه ی ما نمی تواند برود توی حجره و توی پستو بنشیند، بگوید من فقط می خواهم مطالعه کنم؛ نه، زحمت دارد البته باید زحمت را قبول کند؛ باید با مسائل جهانی آشنا بشود؛ باید بداند در کشور چه می گذرد؛ باید بداند در دنیا چه می گذرد. (1)

سوم از واجبات حوزه علمیه این است که مدیران محترم حوزه و بزرگان و اعلام حوزه باید طلاب را از لحاظ فکری و سیاسی مصونیت بدهند. طلّاب را از لحاظ فکر اسلامی و ظرافت هایی که در برخورد با امواج گوناگون فکری وجود دارد باید مصونیت ببخشند. باید طوری بشود که هر طلبه ای احساس کند در مقابل هر منطقی که برای او پیش می آید - ولو برایش از قبل ناآشنا باشد - این مایه را دارد که بتواند مواجهه و مقابله کند. همچنین در زمینه های سیاسی باید قدرت تحلیل سیاسی به طلاب داده شود. این مجموعه عظیم جوان در این حوزه علمیه، مجموعه ای است که می تواند و باید بتواند حوادث سیاسی را جزء به جزء تحلیل کند؛ معنای هر حرکتی را که صفوف مختلف و جناح های مختلف در داخل و خارج می کنند، بفهمد تا بتواند آن خط مستقیم و صراط الهی را در این بین همواره در مقابل چشم داشته باشد و فریب نخورد. (2)

آگاهی به زمان، شامل مهم ترین شناخت ها نسبت به مسایل تربیتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، طبیعی و مانند آن هاست که برای گذران درست زندگی ضروری هستند . (3)

﴿فَمَن كَانَ يَرْجُوا لِقَاءِ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلا صَالِحاً وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَداً ﴾؛ (1)

هر کس امید به لقای پروردگارش (روز قیامت) دارد، باید عمل صالح بجای آورد و کسی را در عبادت پروردگارش شريك نسازد .

نیز در آیه دیگر می فرماید:

﴿إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُوْلِئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾؛ (2)

آنان که ایمان آورده اند و کسانی که هجرت نموده و در راه خدا جهاد کرده اند، آنان به رحمت خدا امیدوارند و خداوند آمرزنده مهربان است.

از این رو بر متولیان، و مباشرین امر تربیت طلاب در مدارس علمیه (از جمله مدیر، اساتید و مشاوران)، لازم است امید و خوش بینی نسبت به وضعیت موجود حوزه، متون درسی و آینده تحصیلی، شغلی و خانوادگی را در بین ،طلاب، افزایش دهند و کمک کنند تا آن ها با روحیه ای مضاعف این مسیر پرافتخار سربازی امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف را بپیمایند .

خواست و آرزوی بندگان خدا، تنها به جهنم نرفتن، نسوختن و رهایی از عذاب خدا نیست. بنده خدا، تنها به متقی شدن نیز راضی نمی شود. همت او آن است که پیشوا و درس آموز متقیان باشد و به گونه ای شود که چشم همۀ نیکان و وارستگان به او دوخته گردد. به نجات از غضب خدا و آتش دوزخ بسنده نمی کند .

همت بلند، انسان را به کمالات و قرب خدا نزدیک می کند و دون همتی، پیروی شهوات و سرانجام سقوط به بدبختی و دوری از رحمت خدا را در پی دارد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرمایند :

- هر کس که آخرت همتش باشد، از خیر به نهایت آرزویش می رسد؛ (1)

- همت و تلاش خود را صرف آخرتت کن (2) و تمام همت و سعی خود را برای رهایی از جایگاه بدبختی و عقاب و رستگاری از محل بلا و عذاب بگردان؛ (3) زیرا هر که دنیا عزم او باشد، بدبختی و غم او در روز قیامت طولانی شود؛ (4)

- هیچ چیز هم چون همت آدمی او را بلند نکرد و هیچ چیز مانند شهوتش او را فرود نیاورد. (5)

کردن نیت از غیر خدا و انجام دادن عمل تنها برای خدا.

امام صادق علیه السلام در ضمن حدیثی در رابطه خلوص نیت می فرمایند :

﴿صَاحِبُ النِّيَّةِ الصَّادِقَةِ صَاحِبُ الْقَلْبِ السَّلِيمِ لِأَنَّ سَلَامَةَ الْقَلْبِ مِنْ هَوَاجِسِ الْمَحْذُورَاتِ بِتَخْلِيصِ النِّيَّةِ اللهِ تَعَالَى فِي الْأُمُورِكُلَهَا قَالَ اللهُ تَعَالَى: «يَوْمَ لا يَنْفَعُ مال ولابْنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ»، وَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم «نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ» وَقَالَ صلی الله علیه و آله وسلم : «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ وَلِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى». فَلا بُدَّ لِلْعَبْدِ مِنْ خَالِص النِّيَّةِ فِي كُلِّ حَرَكَةٍ وَسُكُونِ لِأَنَّهُ إِذَا لَمْ يَكُنْ بِهَذَا المَعْنَى يَكُونُ غَافِلًا وَ الْغَافِلُونَ قَدْ ذَمَّهُمُ اللهُ تَعَالَى فَقَالَ: «إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا» وَقَالَ: «أُولئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ»؛ (1)

صاحب نیت صاد،ق صاحب قلب سلیم است؛ زیرا که سالم ماندن از وسوسه های (شیطانی) مهلکه با خالص کردن نیت برای خدا در همه امور ممکن است که خداوند متعال می فرماید: « (روز قیامت)، روزی است مال و فرزندان سودی برای انسان ندارند، مگر کسی که خداوند به او قلب سلیم داده باشد» و رسول اکرم صلى الله عليه وسلم فرمود: « نیت شخص مؤمن بهتر است از عمل او» و فرمود: «تمام اعمال به واسطه نيت ها امتیاز پیدا می کنند و برای هر شخصی است آنچه نیت می کند». پس لازم است که هر بنده ای از بندگان خدانیت خود را در هر حرکت و سکونی (برای خدا) خالص کند که اگر چنین نکرد غافل بوده و خداوند متعال غافلین را مذمت کرده، می فرماید: «آنان مانند چهارپایان و بلکه گمراه تر از آنانند» و (در جای دیگر) می فرماید: «آنان همان غافلان هستند».

امام خمینی قدس سره در اهمیت اخلاص در زندگی طلبه می فرمایند :

علمی که انسان را به خدا نزدیک می کند، در نفس دنیا طلب باعث دوری بیشتر از درگاه ذی الجلال می گردد. علم توحید هم اگر برای غیر خدا باشد، از حجب ظلمانی است چون اشتغال به ما سوی الله است... گمان نکنید اکنون که مشغول تحصیل علوم شرعیه می باشید و فقه که اشرف علوم است می آموزید، دیگر راحتید و به وظایف و تکالیف خود عمل کرده اید. اگر اخلاص و قصد قربت نباشد، این علوم هیچ فایده ای ندارد. اگر تحصیلات شما، العیاذ بالله، برای خدا نباشد و برای هواهای نفسانیه، کسب مقام و مسند، عنوان و شخصیت در این راه قدم گذاشته باشید، برای خود وزر و وبال اندوخته اید. این اصطلاحات اگر برای غیر خدا باشد، وزر و وبال است. ... هر قدمی که برای تحصیل علم بر می دارید، قدمی هم برای کوبیدن خواسته های نفسانی، تقویت قوای روحانی، کسب مکارم اخلاق، تحصیل معنویات و تقوی، بردارید. تحصیل این علوم در

ص: 209

واقع مقدمه تهذیب نفس و تحصیل فضایل آداب و معارف الهیه، می باشد. تا پایان عمر در مقدمه نمانید که نتیجه رها سازید. شما به منظور هدفی عالی و مقدس، که عبارت از خداشناسی و تهذیب نفس می باشد، این علوم را فرا می گیرید و باید در صدد به دست آوردن ثمره و نتیجه کار خود باشید برای رسیدن به مقصود اصلی و اساسی خود جدیت کنید. (1)

تحصیل اخلاص در نیات و اعمال از دشوارترین و پیچیده ترین کارهاست که به سادگی نمی توان به آن دست یافت و نیازمند مجاهده طولانی و مستمر با نفس و استقامت است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در حدیث قدسی از خداوند متعال نقل می کند که :

﴿الْإِخْلَاصُ سِرُّ مِنْ أَسْرَارِي اسْتَوْدَعْتُهُ قَلْبَ مَنْ أَحْبَبْتُ مِنْ عِبَادِي﴾؛ (2)

اخلاص سری از اسرار من است که در دل بندگان محبوب خویش به امانت گذاشته ام.

در ابتدای تحصیل ممکن است برخی خویش را از آلودگی به اهداف فاسد منزه بدانند و چنین پندارند که انگیزه و غرضی غیر از خدا ندارند؛ ولی باید متوجه بود که وقتی دست آدمی از همه جا کوتاه است، می پندارد که هدفی جز رضای خدای متعال ندارد و صد البته این کافی نیست. بلکه چنان باید باشد که اگر روزی ریاست و شهرت و مسند و مقام هم به او روی آورد خود را نبازد و شیفته آن ها نشود و از این امور اعتباری به عنوان وسیله ای برای دست یافتن به اهداف خدایی استفاده کند. (3) بنابراین، کسب و نگه داشتن اخلاص عمل در زندگی طلبگی بسیار دشوارتر است؛ چرا که بیشتر اعمال و رفتارهای طلبه در جامعه و زیر ذره بین نگاه مردم قرار دارد.

روزی علامه بحرالعلوم رحمه الله را شاگردانش خندان و متبسم یافتند، سبب پرسیدند؟ در پاسخ فرمود: پس از بیست و پنج سال مجاهدت، اکنون که در خود نگریستم، دیدم دیگر اعمالم ریایی نیست و توانسته ام به قلع و قمع ريا موفق شوم . (4)

کوتاه ترین راه برای کسب اخلاص و پرهیز از ریا و سمعه، تقویت توحید می باشد؛ چرا که

ص: 210

اخلاص میوه علم و معرفت است. (1) منظور از توحید در این مقام توحید افعالی می باشد؛ یعنی انسان باور کند که فاعل حقیقی خداوند متعال است و هیچ مؤثری در عالم جزاو نیست. اگر برای ما روشن شود و بفهمیم که عطا و منع غنا و فقر، بیماری و سلامتی، عزت و ذلت، زندگی و مرگ و... همه در دست خداوند است و هر آنچه در جهان هست تحت امر اوست، دیگر دل به دیگران نمی بندیم و ریا و خودنمایی در مقابل دیگران برایمان لذتی نخواهد داشت.

بنابراین بر مربیان لازم است با تقویت مبانی اعتقادی و توحیدی در متربیان، زمینه کسب و حفظ اخلاص را در آنان فراهم کنند.

درون انسان، همواره دو گرایش و کشش در ستیزند: عقل و نفس؛ اگر هوای نفس بر عقل غلبه یابد و آن را اسیر خواسته خود کند، نفس جولانگاهی برای انحراف از حق می گردد و موجب سقوط و شقاوت ابدی می شود، ولی اگر به عقل بها داده شود، برخواسته نفس مسلط می گردد و آن را تحت مدیریت خود قرار می دهد. با به کارگیری عقل در تربیت، رشد تدریجی انسان شروع شده و کم کم شرح صدر پیدا کرده و زمام امور خویش را به دست می گیرد. راه ورود معارف الهی به قلب، گوش و دل باز است؛ به شرطی که با پیروی از هواهای نفسانی،

مهر نخورده باشند. (1)

امام خمینی قدس سره در اهمیت رهایی از هوای نفس می نویسند :

ای عزیز! مغرور مشو و بدان که تا انسان در قید اسارت نفس و شهوات آن است و سلسله های طولانی شهوت و غضب در گردن اوست به هیچ یک از مقامات معنوی و روحانی نایل نمی شود و سلطنت باطنيه نفس و اراده نافذه آن بروز نمی کند و مقام استقلال و عزت نفس که از بزرگ ترین مقامات کمال روحانی است در انسان پیدا نمی شود. (2)

نیز خطاب به فرزندشان می فرماید:

پسرم! برای ماها که از قافله [ابرار] عقب هستیم یک نکته دلپذیر است و آن چیزی است که به نظر من شاید در ساختن انسان که در صدد خود ساختن است دخیل است؛ باید توجه کنیم که منشا خوش آمد ما از مدح و ثناها و بدآمدنمان از انتقادها و شایع افکنی ها، حب نفس است که بزرگ ترین دام ابلیس لعین است. ماها میل داریم که دیگران ثناگوی ما باشند گرچه برای ما افعال ناشایسته و خوبی های خیالی را صد چندان جلوه دهند و درهای انتقاد، گرچه به حق برای ما بسته باشد یا به صورت ثناگویی درآید. (3)

ص: 212

در این جا جمع شدیم تا از این مسائل بگوییم. آیا طلبه ها آن طور که باید درس بخوانند درس می خوانند؟ استادم می فرمود: «این امانت در دست شما است؛ امانت الهی است، حفظش کنید و حفظش به این است که درس بخوانید». آیا این حوزه ها مثل حوزه های علمیه سابق است و به همان نحو در تحصیل کوشش می کنند؟ ان شاء الله که این طور باشد. اگر کسی از من بپرسد من چشمم را روی هم می گذارم و می گویم: ان شاء الله، چون می بینم که غیر از این است. یکی از آثار تصحیح انگیزه برای تحصیل و تدریس که اگر تنزیه شود، الهی شود و برای ترویج دین و تبلیغ دین باشد این است که کمر همت را می بندد و درس می خواند، چون می خواهد ترویج دین کند، اما آن انگیزه در شخص وجود ندارد تا به فعالیت وادارش کند. (1)

اینکه چه عواملی باعث شده حوزه های علمیه با پیشینه طلایی بیش از هزار ساله خود، نتواند همچون گذشته شخصیت ها و بزرگانی چون علامه مجلسی، علامه بحرالعلوم، مقدس اردبیلی، شیخ طوسی، میرداماد، شیخ طبرسی، محقق حلی، ملاصدرا، شیخ انصاری، سیدبن طاووس، شیخ مفید، سید مرتضی، سیدرضی، میرزا جواد ملکی تبریزی، میرزا علی آقا قاضی طباطبایی، حاج شیخ عبدالکریم حائری ، آیت الله بروجردی، آیت الله بهاءالدینی، آیت الله گلپایگانی، آیت الله اراکی، آیت الله مرعشی نجفی، علامه طباطبایی، امام خمینی و آیت الله بهجت (رضوان الله تعالى علیهم اجمعین) را تربیت کند به بررسی بیش تر و دقیق تری نیاز دارد که در این مختصر نمی گنجد، اما با توجه به مطالعات انجام شده و تجارب میدانی، ضعف انگیزه طلبگی یکی از مهم ترین ریشه های این کاستی می باشد. آیا مسأله ضعف انگیزه، به نظام پذیرش و گزینش حوزه مربوط می شود و اینکه در جذب جوانان با استعداد، با انگیزه و دارای پشتکار و عشق به سربازی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، ناموفق بوده است؟ آیا ایراد متوجه نظام تعلیم و تربیت حوزه است که در تربیت طلاب فاضل، مهذب، بصیر و انقلابی نتوانسته به خوبی به رسالت اصلی خود عمل کند؟ به قول مرحوم آیت الله تهرانی: «حاصل نظام فعلی چیزی شده که تورم در حوزه ها هست، ولی پیشرفت نیست !». به هر حال با وجود تلاش های مستمر و برنامه ریزی های چشم گیر و قابل تحسین مسئولان و

دست اندرکاران حوزه، هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیادی وجود دارد و همکاری همه دستگاه های ذی ربط را می طلبد که در قسمت ارائه راهکارهای تقویت انگیزه، به

ص: 214

اهمیت و نقش بخش های مختلف حوزه اشاره خواهد شد.

در یک رویکرد زمینه یابی، می توان ریشه ضعف انگیزه صحیح طلاب را در دو دسته موانع درونی و بیرونی دنبال کرد :

• ترس از سختی ها و ناملایمات زندگی طلبگی؛

• ابهام نسبت به آینده طلبگی و.....

طلاب بیشتر؛

• فقدان وحدت رویه در سیاست های تربیتی مدارس و اعمال سلیقه های مختلف در مسایل تربیتی و اخلاقی؛

• فقدان نظام کارآمد جذب، گزینش و پذیرش و نفوذ افراد بی کفایت یا عناصر ناهنجار به بدنه حوزه؛

• قوانین، مقررات، دستورالعمل ها و آئین نامه های ناکارآمد؛

• فضای فرهنگی حاکم بر جامعه که به تدریج ارزش های اخلاقی در آن کم رنگ می شود. (1)

راس همه خطایاست چه خود حجاب بزرگ است و انسان را ناچار به دنیای حرام می کشد. (1)

﴿لَيسَ الايمانُ بالتَّحلّى ولا بالتمنّى، لكنَّ الايمانَ ما خَلَصَ في القلبِ وصَدَّقَهُ الأعمالُ﴾؛ (1)

ایمان به صرف ادعا و آرزو نیست، بلکه ایمان آن است که خالصانه در جان و دل قرار گیرد و اعمال هم آن را تایید کند.

جایگاه ایمان ، نفس و قلب آدمی است. در قلب، بینش ها، گرایش ها، نگرش ها، منش ها، صفات و انگیزه های انسان شکل می گیرد. سازوکار این تأثیر و تأثر به گونه ای است که ایمان به مبدأ و معاد در رأس حالات و گرایش های فرد قرار می گیرد و از این طریق، بررده های دیگر اثر می گذارد. انسان بر اساس ایمان، از حالات روان شناختی خاصی مثل توکل، امید، ایثار و سرور برخوردار می شود و به هدف زندگی بینش خاصی پیدا می کند. این ها نیز به نوبه خود، تعیین کننده نگرش های اعتقادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی خواهند بود. با استفاده از همین نگرش ها، به شغل، غریزه جنسی، ازدواج، تحصیل، آزادی، خوردن و آشامیدن، لباس و مسکن و مرکب، زینت، جمال، مال، فرزند، عواطف و احساسات (خشم و خشنودی، غم و شادى، ترس و امنیت، یأس و امید) رفتار متناسبی از خود نشان می دهد. بنابراین، با توجه به نقشی که ایمان در زیرساخت های رفتار انسان دارد، باید در تربیت دینی و ایمان فرد کوشید و برایمان، که منشأ رفتارهای دینی است، تأکید و آن را از آسیب ها پاسداری کرد. بنابراین سازوکار این تأثیر و تأثر را میتوان چنین تبیین کرد: چون ایمان ترکیبی از شناخت و گرایش است و جایگاه آن نفس (قلب) انسان است، از این طریق شوق و اراده انسان را جهت داده و در نتیجه، رفتاری متناسب با خود را بروز می دهد ایمان بینش ویژه ای از خالق و مخلوق و ارتباط انسان با موجودات عالم ارائه می نماید. این بینش و گرایش های درونی هر کدام زمینه ساز رفتارهای انسان در ارتباط با خداوند و ارتباط انسان با خود و دیگران می شوند. به دنبال تکرار این رفتارها در موقعیت های مشابه، ملکات و صفات انسان شکل می گیرد. هر چند حقیقت طلبی و تمايلات لذت جویانه و سعادت خواهانه در انسان ذاتی است و ریشه فطری دارد، اما شناخت ایمانی، آن ها را به سمت و سوی خاصی هدایت می کند و بر شیوه ارضای غرایز تأثیر می گذارد.

ص: 220

حتی خورد و خوراک انسان را به سوی تقرب الى الله و انجام عبادت خداوند سوق می دهد. (1)

سیر تکامل هر موجودی است و انسان وظیفه شناس و مطیع اوامر پروردگار، تابع سنت های الهی به مثابه باغبانی است که در مزرعه روح خود علف های هرز را که مانع رشد خوی های نيكو و استعدادهای سازنده انسان ها می شود، از بیخ و بن می کند و تکامل و باروری آن ها را قوت می بخشد (1) . (2)

﴿إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا﴾. (1)

امام خمینی قدس سره در نامه عرفانی خود به فرزندشان مرحوم حاج سید احمد، وی را به استقامت در مسیر حق ترغیب کرده و می فرماید :

پسرم گاهی می بینم از تهمت های ناروا و شایعه پراکنی های دروغین اظهار ناراحتی و نگرانی می کنی، اولاً باید بگویم تا زنده هستی و حرکت می کنی و تو را منشاء تأثیری بدانند انتقاد و تهمت و شایعه سازی علیه تو اجتناب ناپذیر عقده ها زیاد و توقعات روز افزون و حسادت ها فراوان است. آن کس که فعالیت دارد گرچه صد در صد برای خدا باشد از گزند بدخواهان نمی تواند به دور باشد. من خود یک عالم بزرگوار متقی را که تا به ریاست جزیی نرسیده بود برای او جز خیر به حسب نوع نمی گفتند و تقریباً مورد تسالم اهل علم و دیگران بود به مجرد آنکه توجه نفوس به او شد و شاخصیتی دنیاوی و لو ناچیز نسبت به مقامش پیدا کرد مورد تهمت و اذیت شد و حسادت ها و عقده ها به جوش آمد و تا در قید حیات بود این مسایل نیز بود و ثانیاً باید بدانی که ایمان به وحدت اله و وحدت معبود و وحدت موثر آنچنان که باید و شاید به قلبت نرسیده. کوشش کن کلمه توحید را که بزرگ ترین کلمه است و والاترین جمله است از عقلت به قلبت برسانی.... (2)

غایت فضائل و مقامات است، هر کسی نمی تواند به آن نائل شود، بلکه وصول به آن جز برای یگانه هایی از رهروان کامل میسر نیست و از این رو پروردگار جهانیان می فرماید: ﴿وَ قَليل مِن عِبادِيَ الشَّكُورُ﴾؛ (1) «و اندکی از بندگان من سپاسگزارند» و در شرف و فضیلت آن همین بس که یکی از صفات خداوندی است چنانکه خدای سبحان می فرماید: ﴿وَ اللهُ شَكُورُ حَلیم﴾؛ (2) «و خدا سپاس دار و بردبار است». (3)

از نعمت های بزرگ خدا بر بندگانش، نعمت های معنوی مثل نعمت هدایت و ولایت است که انسان باید پیوسته یادآور آن بوده و پیش از و بیش از نعمت های مادی و دنیوی سپاس گزار آن ها باشد. چنانکه نعمت طلبگی نیز از این نعمت های معنوی و بزرگی است که خدای متعال به گروه اندکی از بندگان مؤمنش عنایت فرموده و آن ها را در مسیر پیامبران و اولیای الهی علیهم السلام و در زمره سربازان و یاوران حضرت مهدی علیه السلام قرار داده است، در حالی که بسیاری دیگر را که آرزوی چنین نعمتی را داشتند از آن محروم نموده است. توجه دائمی و شناخت حقیقی این نعمت و قدرشناسی واقعی از آن، یکی دیگر از عوامل رشد و کمال طلبه می باشد که اگر چنین نباشد، موجب از دست دادن این نعمت شده و توفیق ادامه این راه از وی سلب می گردد، همان گونه حوزه های علمیه از این جماعت سلب توفیق شده، بسیار به خود دیده است.

حضرت آیت الله مجتهدی رحمه الله می فرمود:

روزی در خیابان می رفتم دیدم یک نفر از طرف بالا به من سلام می کند، سرم را بلند کردم دیدم یک شوفر تریلی است که در جوانی هر دو طلبه بودیم و او هم مباحثه من! چقدر ما باید خدا را شکر کنیم که طلبه شده ایم و در راه دیگر نرفتیم، اگر خدا را شکر نکنی، سلب توفیق از تو می شود، شکر خدا هم به اینست که از همه چیز به جا استفاده کنی و این نعمت هایی که خدا به تو داده قدردانی کنی و از آن ها استفاده خوب کنی . (4)

و اینکه به پاس این نعمت الهی بر سختی ها، محرومیت ها و ناملایمات مسیر و زندگی طلبگی شکیبا بوده و لب به شکوه و ناله نگشاید و چون خود را رهرو راه انبیاء علیهم السلام و سرباز امام زمان علیه السلام

ص: 224

دید و این حقیقت را با تمام وجود باور کرد، دشواری ها و تلخی های راه به کامش شیرین خواهد شد. چنانکه با مطالعه سیره بسیاری از بزرگان حوزه به روشنی می توان به این امر پی برد. حضرت آیت الله مجتهدی در این زمینه خاطره ای نقل کرده، می فرماید:

یادم می آید که هجده ساله بودم و شب عید بود و من در مدرسه فیضیه قم تحصیل می کردم و چون ایام تعطیلات بود لذا تمام رفقا به شهرستان های خود رفته بودند، چون تنها بودم، تخم مرغ درست کرده و شروع به خوردن کردم. در همین حال به فکر افتادم که الآن خانه ما پلو می خورند. خودم را موعظه کردم و گفتم عیب ندارد همین را بخور، درست را بخوان، مسجد و حرم برو، نماز شب بخوان، همین امور بهتر است، زیرا تحمل سختی ها انسان را به مقصد می رساند. (1)

مرحوم نراقی در بیان حقیقت شکر می نویسند:

از آن جا که حقیقت شکر عبارت است از شناخت اینکه همه نعمت ها از خداست همراه با صرف نعمت ها در جهت محبّت و رضای خدا، پس شکر هر نعمتی این است که آن را از جانب خدا بدانی و در راهی که او دوست دارد مصرف کنی. و شکی نیست که این معرفت و این به کار بردن نیز نعمتی از خداست ... بنابراین، شکر هر نعمتی خود نعمت دیگری است از خدا که محتاج به شکر دیگر است ... و همچنین تا بی نهایت... پس غایت شکر بنده این است که بداند از ادای حق شکر خدای تعالی عاجز است .... و این است نهایت آنچه برای بنده ممکن است. گواه این معنی این روایت است که: «خدای عزوجل به موسی علیه السلام وحی فرمود: ای موسی حق شکر مرا به جا آور، گفت: پروردگارا چگونه حق شکر تو را بجای آورم و حال آنکه هیچ شکری نیست که به آن تو را شکر کنم مگر آنکه آن نیز نعمتی از توست؟ فرمود: ای موسی اکنون مرا شکر کردی که دانستی این هم از من است». (2)

آخرت از عذاب رهایی یابند یا بر ثواب آنان افزوده شود و درجاتشان بالاتر رود. پس باید خود را از ایشان بینگارد که دعای او به اجابت رسیده و به دنیا بازگشته است، پس بقیه عمر خود را صرف اموری کند که مردگان برای آن خواستار بازگشت به دنیا هستند؛

• بعضی از آنچه را که در ایام عمر بر او روی داده از مصیبت های بزرگ و بیماری های صعب که به سبب آن ها گمان هلاک خود می برد به یاد آورد و چنین فرض کند که هلاک شده و زندگانی و نعمت های کنونی خود را غنیمت شمارد و خدا را بر آن شکر کند و از آنچه بر او وارد می شود و مخالف طبع اوست رنجور و اندوهگین نگردد؛

• در هر مصیبت و بلائی از مصائب و بلاهای دنیا شکر کند که مصیبتی بزرگتر از آن به او نرسیده و مصیبتی در دین بر او وارد نشده است. و از این رو عیسی علیه السلام در دعای خود گفت: «خدایا مصیبت مرا در دینم قرار مده؛»

• نیز از این جهت که هر مصیبتی عقوبت گناهی است که از او سرزده، هرگاه این عقوبت به او برسد از عقوبت آخرت نجات می یابد، چنانکه رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «هرگاه بنده گناهی کند و سختی یا بلائی در دنیا به او رسد خدا کریم تر از آن است که دوباره او را عذاب کند» ... پس باید خدا را بر این عقوبت زودرس و عدم تأخیر آن به آخرت شکر کند؛ .

• و از این رو که ثواب آن مصیبت بالاتر از خود آن است و آن پاداش بهره او شده باید خدا را سپاس دارد؛

• و نیز از این جهت که هر مصیبتی محبت دنیا و میل به آن را در دل می کاهد و شوق به آخرت و لقای خدای سبحان را می افزاید ..... (1)

متعال] دهد و تسلیم او شود که هرچه او صلاح دید و انجام داد، همان را صلاح خود بداند». (1)

در روایت وارد شده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم از جبرئیل علیه السلام پرسید توکل چیست ؟ جبرئیل علیه السلام عرضه داشت:

﴿الْعِلْمُ بِإِنَّ المَخْلُوقَ لَا يَضُرُّوَلا يَنْفَعُ وَلَا يُعْطى وَلَا يَمْنَعُ وَاسْتِعْمَالُ الْيَأْسِ مِنَ الْخَلْقِ﴾؛ (2)

توكل عبارت است از علم به این که مخلوق نه ضرر می زند و نه نفع می رساند، نه می بخشد و نه باز می دارد و عبارت از مأیوس بودن از خلق است.

همه مردم به ویژه طالب علم، باید در کسب و تقویت این صفت در خود بکوشند؛ زیرا توکل یگانه مایه دل گرمی و تنها مشوّق بر تحصیل و تحمل سختی ها و محرومیت های بسیار در مسیر پر فراز و نشیب طلبگی است. شهید ثانی رحمه الله در این باره می نویسد:

پس آنچه بر معلم و شاگرد، پس از پاک سازی و تصفیه باطن و جان و روان از رذائل اخلاقی و به کارگرفتن علم، لازم و ضروری است این است که سراپای وجودش را از درون و بیرون ، متوجه خدا کند و در تمام شئون زندگانی به او متکی باشد و فیض را از پیشگاه الهی درخواست کند؛ زیرا علم، همانگونه که از امام صادق علیه السلام نقل شد: «از رهگذر کثرت تعلم به دست نمی آید؛ بلکه علم عبارت از نوری است که خداوند در جان کسی می افکند که خواهان هدایت او است» و او باید برخدا توکل کند و بر علل و اسباب طبیعی و دنیوی تکیه نکند که (اگر این عالم و دانشمند در شئون مختلف زندگانی، صرفا به علل و اسباب دنیوی متکی باشد و امور زندگانی خود را به همان ها واگذار نماید) همین علل و اسباب به صورت بارگران و کمرشکن بردوش او سنگینی می کند. و بر آفریده های خدا نیز متکی نباشد؛ بلکه باید زمام امور خود را - در زندگانی و رزق و روزی و امثال آن ها - به خداوند متعال واگذار نمایند تا از این رهگذر نفحات قدس الهی و الطاف پاکیزه پروردگار و لحظات انس و الفت با خداوند، بر آن ها تجلی کند و در نتیجه، مشکلات آنان حل، منظورشان تأمین و امور زندگانی شان اصلاح شود. از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نقل شده که فرمود: «خداوند متعال عهده دار روزی طالب علم می باشد و روزی او را به طور خاص و متفاوت از دیگران تضمین می کند»؛ یعنی سایر

ص: 227

طبقات مردم در کسب اسباب معیشت و زندگانی به سعی و کوشش نیاز دارند تا روزی خود را بدست آورند در حالی که طالب علم به چنین تلاشی مکلف نیست، بلکه او باید در پی دانش باشد. اگر از حسن نیت و اخلاص در اراده برخوردار باشد، خداوند متعال، هزینه زندگانی او را کفایت می کند. (1)

البته، صفت توکل به دست نمی آید جز آن که انسان به یقین بداند که غیر از خدا هیچکس قدرت بر هیچ کاری ندارد و تا عنایت و لطف او نباشد، هیچ موجودی نمی تواند کوچک ترین گرهی را باز کند. قرآن کسانی را که به خدا ایمان دارند و بر او توکل می کنند از دایره سلطنت شیطان خارج می داند؛ اما آنانی که مشرک به خدا بوده و شیطان را ولی خود می دانند، تحت سلطه شیطان هستند. (2)

﴿وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللهِ فَهُوَ حَسْبُهُ﴾؛ (3)

هر کس بر خدا توکل کند، پس خداوند او را کفایت می کند و رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:

﴿من انقطع الى الله كفاه الله كلّ مؤونة ورزقه من حيث لا يحتسب و من انقطع الى الدنيا وكله الله اليه﴾؛ (4)

هر کس به سوی خدا وابسته باشد، خدا همه کارها و حاجات او را کفایت می کند و از جایی که گمانش نمی رسیده روزی اش تأمین می شود و هرکس به دنیا وابسته گردد، خدا او را به دنیا وا می گذارد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز فرمودند:

ص: 228

﴿مَن تَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ ذَلَّت لَهُ الصَّعَابُ وتَسَهَّلَت عَلَيْهِ الأَسْبَابِ﴾؛ (1)

هرکس بر خدا توکل کند، سختی ها در برابرش ذلیل و اسباب بر او آسان می شود .

است و اگر برای غیر خدای سبحان از وسائط و اسباب دخالت و تأثیری هست، پس توکل از جمله اسباب کفایت امور و برآمدن حاجات است؛ زیرا اخبار و حکایات و تجربه گواهند بر اینکه هر که بر خدا توکل کرد و به سوی او منقطع شد خداوند امور و حاجات او را کفایت می کند. و همان گونه که نوشیدن آب سبب برطرف شدن تشنگی می گردد و خوردن طعام سبب دفع گرسنگی می شود، همچنین توكّل سببی است که مسبّب الاسباب برای برآمدن حاجات و مقاصد و كفایت امور و مهمات مرتب ساخته است .

نشانه حصول توکل این است که دل او مضطرب نشود و سکون و آرامش خود را به سبب فقدان اسباب نفع و پدید آمدن اسباب ضرر از دست ندهد. پس اگر سرمایه اش به دزدی رفت یا تجارتش زیان کرد، یا یکی از امور او باز داشته شد و معوّق ماند، راضی و خشنود باشد و آرامش و اطمینان خاطر وی متزلزل نگردد، بلکه سکون و آرام دل او قبل و بعد از آن پدیده یکسان باشد. زیرا کسی که به چیزی آرام نگیرد از زوال آن نگران و مضطرب نشود، و هر که به فقدان چیزی آشفته و پریشان گردد به وجود آن آرام دل و اطمینان خاطر یابد.

کوتاه سخن اینکه ، اگر طالب علم در مسیر زندگی خود به آنچه وظیفه اش است عمل کند و توکل بر خدا داشته باشد، خداوند او را کفایت نموده و نصرت الهی شامل حالش می شود.

خود را خوار و ذلیل نکند، [چرا که] خداوند وی را با ایمان و اسلام عزیزش گردانده است. (1)

نیز علی علیه السلام فرمودند:

﴿الجوع خير من الخضوع﴾؛ (2)

گرسنگی کشیدن بهتر است از سر فرود آوردن [ و از مردم چیزی خواستن].

مرحوم آیت الله مجتهدی در اهمیت مناعت طبع برای طلاب و روحانیون می فرماید:

[طلبه و] روحانی باید منيع الطبع باشد و عزت و احترام خود و لباس مقدس روحانیت را حفظ کند؛ زیرا مقام و منزلت مؤمن عظيم است، خصوصا اگر روحانی و ملبس شد. نقل می کنند که شخصی هفده هزار تومان برای آیت الله شیخ حبیب الله گلپایگانی رحمه الله در مشهد برد تا اینکه خانه ای برای خود بخرد ولی ایشان نپذیرفتند. آن شخص عرض کرد لااقل پول را قبول کنید و به فقرا بدهید، فرمودند: من مستحق نمی شناسم، شما خودتان به مستحق بدهید. (3)

نیز ایشان به طلاب سفارش می کردند که:

تو هر موقع کار داشتی بنشین و برای خدا بازگو کن نه برای فلان آقا و دفتر فلان شخصیت نامه بنویسی، گرچه اهل عالم همه محتاج یکدیگرند ولی تو بدان که مؤمن عزت دارد و دست حاجت به سوی هر کسی نمی توان دراز کرد. (4)

انسان خواهد بود. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

﴿مَنْ عَمِلَ بِمَا يَعْلَمُ وَرَثَهُ اللهُ عِلْمَ مَا لَمْ يَعْلَم﴾؛ (1)

هر کس به آنچه می داند عمل کند خداوند او را وارث آنچه نمی داند خواهد گردانید.

کنایه از این که نادانسته ها برایش آشکار می شود و خداوند درهای حکمت را بر قلب او می گشاید. مرحوم شیخ کلینی در اصول کافی بابی را تحت عنوان «باب استعمال العلم» باز کرده و روایاتی متعددی را در آنجا نقل می کند که عموم مؤمنین به ویژه اهل علم را به عمل به دانسته هایشان ترغیب می کند و نسبت به ترک عمل و پیامدهای آن هشدار می دهد. بخشی از این روایات در ذیل آورده شده است:

﴿سُلَيْمٍ بْنِ قَيْسِ الْهِلَالِي قَالَ سَمِعْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يُحَدِثُ عَنِ النَّبِيَ يُحَدِّثُ عَنِ النَّبِيَ صلی الله علیه و آله وسلم أَنَّهُ قَالَ فِي كَلَامِ لَهُ:

الْعُلَمَاءُ رَجُلَانِ رَجُلٌ عَالِمٌ آخِذُ بِعِلْمِهِ فَهَذَا نَاجِ وَ عَالِمُ تَارِكُ لِعِلْمِهِ فَهَذَا هَالِكُ وَإِنَّ أَهْلَ النَّارِ لَيَتَأَذَوْنَ مِنْ رِيحَ الْعَالِمِ التَّارِكِ لِعِلْمِهِ وَإِنَّ أَشَدَّ أَهْلِ النَّارِ نَدَامَةً وَ حَسْرَةٌ رَجُلٌ دَعَا عَبْداً إِلَى اللَّهِ فَاسْتَجَابَ لَهُ وَقَبِلَ مِنْهُ فَأَطَاعَ اللَّهَ فَأَدْخَلَهُ اللهُ الْجَنَّةَ وَأَدْخَلَ الدَّاعِيَ النَّارَ بِتَرْكِهِ عِلْمَهُ وَاتَّبَاعِهِ الْهَوَى وَطُولِ الْأَمَلِ. (2)

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْعِلْمُ مَقْرُونٌ إِلَى الْعَمَلِ فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ وَمَنْ عَمِلَ عَلِمَ وَالْعِلْمُ يَهْتِفُ بِالْعَمَلِ فَإِنْ أَجَابَهُ وَإِلَّا ارْتَحَلَ عَنْهُ﴾؛ (3)

علم، به عمل پیوسته است. پس هر که عالم باشد، عمل کند و هر که عمل کند عالم باشد. و علم، عمل را آواز می دهد، پس اگر او را جواب داد، می ماند و اگر نه، از او مفارقت می کند.

﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ علیه السلام قَالَ : إِنَّ الْعَالِمَ إِذَا لَمْ يَعْمَلْ بِعِلْمِهِ زَلَتْ مَوْعِظَتُهُ عَنِ الْقُلُوبِ كَمَا يَزِلُ الْمَطَرُعَنِ الصَّفَا﴾. (4)

ص: 232

مقام معظم رهبری دام ظله ضمن تأکید بر حفظ جایگاه اساتید، می فرمایند:

مسأله بعدی، مسأله نظام رفتاری و اخلاقی حوزه هاست؛ که همین تحول - اگر تحولی انجام می گیرد - باید ناظر به این جهت هم باشد. چند تا سرفصل در این خصوص وجود دارد که من اینجا یادداشت

کرده ام: تکریم اساتید؛ نظام رفتاری و اخلاقی ما در حوزه ها باید در این جهت حرکت کند. تکریم استاد، تكريم عناصر فاضل، به خصوص تکریم مراجع تقلید. هر کسی آسان به حد مراجع معظم تقلید نمی رسد؛ صلاحیت های زیادی لازم است. غالبا مراجع قله های علمی حوزه های علمیه محسوب می شوند. بنابراین احترام مراجع بایستی محفوظ باشد؛ باید تکریم شوند. (1)

و نیز می فرماید:

احترام به استاد هم يك مسأله است. یکی از سنت های رائج حوزه های علمیه، تواضع شاگرد در مقابل استاد بود؛ احترام به استاد. «آداب المتعلمین» می نوشتند، که متعلم در مقابل معلم چه وظائفی دارد و معلم چه حقوقی بر او دارد؛ هم چنان که متقابلاً متعلم بر معلم حقوقی دارد. اینکه استاد بیاید بگوید و برود نه، حرف شاگرد را می شنفتند، گوش می کردند. این ها از قدیم معمول بوده است. در همین زمان ما بعضی از بزرگان بودند، الان هم هستند؛ شاگرد بعد از درس، تا خانه استاد او را همراهی می کرد؛ بحث می کرد، صحبت می کرد، سؤال می کرد. گعده، گعده ی علمی؛ نشست، نشست تحقیقی و سؤال و جواب؛ این ها سنت های خوب حوزه ی ماست. دیگران می خواهند اینها را از ما یاد بگیرند، ما بیائیم اینها را تبدیل کنیم به روش های دیگران که منسوخ و کهنه است؟! پس این سنت ها باید باقی بماند و تقویت شود. تحول به معنای تغییر این ها نیست. (2)

از آیت الله وحید بهبهانی رحمه الله پرسیدند: چگونه به این مقام علمی و عزت و شرف و مقبولیت رسیده ای؟ آقا در جواب نوشت:

من ابدا خود را چیزی نمی دانم و در ردیف علمای موجود به شمار نمی آورم. آنچه ممکن است مرا به این مقام رسانده باشد، این است که هیچگاه از تعظیم و بزرگداشت علما و نام آنان را به نیکی بردن خودداری ننمودم و هیچ وقت اشتغال به تحصیل را تا آن جا که مقدورم بوده ترک نکردم و همیشه آن را بر تمام کارها مقدم می داشتم . (3)

بسیاری از علما و بزرگان حوزه هنگام اسم بردن از اساتید خود از آنان با عظمت و احترام یاد می کردند.

ص: 234

امام خمینی قدس سره که در آثارش به مناسبتی نامی از استادش آیت الله شاه آبادی رحمه الله می برد، می نویسد: «شیخ عارف کامل روحی فداه» و در بیان های به مناسبت شهادت فرزند استاد نوشت: این شهید عزیز... فرزند برومند شیخ ما بود که حقا حقی حیات روحانی به این جانب داشت که با دست و زبان از عهده شکرش بر نمی آیم. (1)

خدمت به اساتید و علما نیز یکی از شیوه های تکریم ایشان است.

اميرالمؤمنی علیه اسلام می فرمایند:

﴿إِذا رَأَيْتَ عَالِماً فَكُنْ لَه خادِماً﴾. (2)

اگر عالمی را دیدی به او خدمت کن .

از مرحوم آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری نقل کرده اند:

توفیقاتی که در زندگی نصیب من شد و در پرتو آن ها توانستم حوزه [علمیه قم] را تأسیس کنم، همه مرهون خدمات من به استادم مرحوم سید محمد فشارکی رحمه الله کرده ام. زمانی ایشان به شدت بیمار شدند و من مدت ها در خدمت ایشان بودم و به آن افتخار می کردم . (3)

در سیره آیت الله العظمی بروجردی رحمه الله نقل است که:

ایشان در مسجد بالاسر کنار مرقد مطهر حضرت معصومه علیها السلام تدریس می کردند. در یکی از روزها هنگام درس، آقا متوجه شدند که یکی از شاگردان ایشان به قبر حاج شیخ عبدالکریم حائری تکیه داده است. با تندی به او فرمودند: آقا به قبر تکیه نکنید، این بزرگان برای اسلام زحمت کشیده اند به آنان احترام بگذارید.(4)

حضرت آیت الله مجتهدی رحمه الله می فرماید:

تجربه نیم قرن من ثابت کرده است که اگر اساتید از تو راضی نباشند به جایی نخواهی رسید، اگر چه در این راه استقامت داشته باشی، ولی با این وجود، خدمات شایانی نخواهی داشت و آثار باقيات الصالحات از خود به یادگار نخواهی گذاشت. (5)

ص: 235

بنابراین، اهمیت و ضرورت ورزش و فعالیت بدنی بر کسی پوشیده نیست و امروزه یکی از نیازهای اصلی و ضروری انسان معاصر به شمار می آید و متولیان امر و کارشناسان تربیتی همگی بر این امر اذعان و تأکید دارند.

امام خمینی قدس سره در کلام زیبایی در اهمیت ورزش چنین می فرمایند:

عقل سالم، در بدن سالم است. ورزش همان طور که بدن را تربیت می کند و سالم می کند، عقل را هم سالم می کند و اگر عقل سالم باشد، تهذیب نفس هم دنبال او باید باشد. (1)

با توجه به نوع فعالیت روزانه طلاب و روحانیون که بیشتر به کار ذهنی و علمی مشغول بوده و اغلب از تحرک و فعالیت بدنی کمی برخوردار هستند، اهمیت ورزش و تفریح به مراتب بیش تر می شود. به ویژه در مورد طلاب مدارس علمیه که همه نوجوان و جوان و در سنین رشد و هیجان هستند، ورزش یکی از سالم ترین و مؤثرترین روش های تخلیه هیجانی، رفع کسالت و خستگی روحی و روانی و دوری از بیماری های و مشکلات جسمی آن ها به شمار می آید.

سلامت و نشاط جسمی که در اثر ورزش پدید می آید، زمینه ساز سلامت و نشاط روحی و روانی و شکوفایی فضایل انسانی و اخلاقی است؛ چرا که در فرهنگ اسلامی ما بسیاری از توانمندی های جسمانی در کنار آراستگی به فضائل انسانی و اخلاقی است که ارزش پیدا می کند؛ به عنوان مثال نیرومندی و جوانمردی، هماره دوشادوش هم بوده اند. همچنین به سبب فعالیت های ورزشی، انرژی اضافی فرد تخلیه و هیجانات و غرایز جوانی فروکش می کند و ذهن انسان از امیال درونی به سوی واقعیات بیرونی منصرف می شود.

متأسفانه در مدارسی که به این ضرورت توجه جدی نمی شود و طلاب تحرک کافی ندارند، شاهد بروز برخی از مشکلات جسمی و ناهنجاری های روحی و روانی و حتی اخلاقی هستیم؛ ضعف های جسمانی، سردردهای عصبی، اضطراب، افسردگی، اختلالات خواب و... از این

قبیل هستند.

پژوهش های متعدد علمی نشان میدهد که از بین عوامل مختلف مثل چاقی، سیگار و... کم تحرکی یک از مهم ترین و در برخی از پژوهش ها اولین عامل بیماری و مرگ و میر در جهان

ص: 237

به شمار می آید. (1)

تحصیل، تهذیب و ورزش همواره توصیه مقام معظم رهبری دام ظله به جوانان بوده و در اهمیت ورزش می فرمایند :

یکی از نیازهای اساسی کشور، فراگیر شدن ورزش همگانی میان مردم است.... یکی از نتایج فراگیر شدن ورزش همگانی در میان مردم حل بسیاری از مشکلات اخلاقی جامعه همچون اعتیاد است. (2)

طلبه باید روحیه جوانی را با همه خصوصیات جوانی حفظ کند ... این جوانی، نباید به پیری تبدیل شود. اگر جوان ما ظاهراً و سنّاً جوان، ولی روحیتاً پیر و بی نشاط و بی حوصله و بی ابتکار و ناامید باشد، بسیار چیز بدی است. طلبه باید منشأ امید و شور و نشاط و تحرك باشد. (3)

آیت الله مقتدایی از اعضای محترم شورای عالی حوزه نیز در اهمیت ورزش برای طلاب در بازدید از مجموعه فرهنگی و ورزشی تیپ مستقل رزمی تبلیغی 83 امام جعفر صادق علیه السلام چنین ابراز داشتند:

ورزش باید با زندگی طلاب عجین شده باشد به طوری که روزانه وقتی را به این امر اختصاص دهند ... ورزش شادابی و نشاطی در انسان ایجاد می کند که انسان کارهای روزمره، عبادت و تحصیل خود را با شادابی انجام دهد. انسان وقتی حالت تحرکی در درون خود ایجاد کند و بدن را برای قوت و قدرت آماده نماید، می تواند غم ها و غصه ها و کسالت های جسمی را از خود دور کند و هم چنین در تحصیل و کارهای روزمره با نشاط بیش تری وارد شود و اکثر بزرگان ما همواره در این مسیر قدم برمی داشتند. بنابرای، طلاب برای تحصیل و تهذیب، نیاز به نشاط و طراوات روح

ص: 238

دارند که می توانند از طریق ورزش به آن دست پیدا کند... بنده خودم از جوانی ورزش می کردم و در سفری به مشهد مقدس، یک ماه مبارک رمضان در حجره مقام معظم رهبری در مدرسه نواب با هم بودیم که یکی از برنامه های ایشان، ورزش باستانی بود و به طلاب نیز توصیه می کردند که در طول روز وقتی را برای ورزش اختصاص دهند. (1)

• تهیه و خرید عمده کفش و لباس ورزشی متناسب با زی طلبگی و فروش اقساطی آن به طلاب مدرسه؛

• برنامه ریزی و تدارک امکانات لازم برای کوهنوردی (1) هفتگی یا ماهانه طلاب (در مناطقی که دسترسی آسان به کوه ممکن است)؛ • برگزاری کلاس های آموزشی رزمی و دفاع شخصی برای ایجاد انگیزه ، نظم و تداوم ورزش طلاب و نیز بالا بردن روحیه و آمادگی جسمی آنان که علی علیه السلام فرمود: یارب قو علی خدمتک جوارحی؛

برگزاری اردوهای تفریحی ورزشی در روزهای تعطیلی؛

• پخش دعاها، ذکرها، مداحی ها و سرودهای انقلابی و حماسی مناسب با فضای ورزش برای ایجاد انگیزه ی معنوی و نشاط روحی بیشتر؛

• فراهم کردن امکان دسترسی طلاب به باشگاه ها و سالنهای ورزشی بیرون از مدرسه (اگر در مدرسه سالن ورزشی مطلوب وجود ندارد)، البته با اعمال نظارت های لازم و کافی؛

• تشويق طلاب متخلق ورزشکار و..

با این بخش از زندگی، قادر خواهید بود آن سه بخش دیگر را به خوبی انجام دهید.

حضرت در این روایت شریفه تأکید می کنند که با برنامه ریزی و پرداختن به لذت های حلال و تفریح سالم است که انسان می تواند در سه بخش دیگر امور زندگی موفق باشد.

همین یک روایت کافی است تا نقش و اهمیت تربیتی تفریح سالم و حلال در زندگی انسان به ویژه طلاب و روحانیون و خانواده های ایشان، با توجه به محدودیت هایی که نسبت به سایر اقشار مختلف مردم در زمینه امور تفریحی دارند، روشن گردد و حجت بر مسئولین امر تمام شود که بکوشند تدابیر لازم و امکانات مناسب را در این راستا برای آن ها فراهم کنند. رسول اعظم اسلام صلی الله علیه و آله وسلم می فرمایند:

﴿خير لهو المومن السّباحه و خير لهو المرأه المغزَل﴾؛ (1)

بهترین سرگرمی مرد مؤمن شنا و بهترین سرگرمی زن بافندگی است.

انجام هر کاری و از جمله عبادات، نیاز به نشاط و آرامش دارد. کسی که غمگین است، حوصله هیچ کاری را ندارد؛ اما افراد با نشاط و شاداب از انجام کارهایشان از جمله عبادات لذت می برند و احساس خستگی نمی کنند، لذا امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرمایند:

﴿انّ هذه القلوب تمل كما تمل الابدا فابتغوا لها طرائف الحكم﴾؛ (2)

بدرستی که این دل ها ملول می شوند چنان که بدن ها ملول می شوند، پس برای آن ها حکمت های تازه طلب کنید.

طبق این فرمایش حضرت، دل انسان گاهی خسته و ملول می شود و باید دنبال وسیله ای برای رفع این خستگی و کسالت باشد که حضرت طلب حکمت های تازه را یکی از این عوامل معرفی می کنند. موارد دیگری نیز در روایات بیان شده است؛ از جمله امام باقر علیه السلام از پدرشان و از جدشان عليهم السلام نقل می فرمایند که :

﴿النَّشْوَةُ فِي عَشْرِ أَشْيَاءَ فِي الْمَشْيِ وَ الرَّكُوبِ وَالارْتِمَاسِ فِي الْمَاءِ وَالنَّظَرِ إِلَى الْخُضْرَةِ وَالْأَكْلِ وَ الشُّرْبِ وَالْجَمَاعَ وَالسّوَاكِ وَغَسْلِ الرَّأْسِ بِالْخِطْمِي وَالنَّظَرِ إِلَى الْمَرْأَةِ الْحَسْنَاءِ وَ مُحَادَثَةِ الرِجَالِ﴾؛ (3)

ص: 241

نشاط و شادابی در ده چیز است: در پیاده روی، سوارکاری، در آب فرو رفتن (شنا)، نگاه به سبزه، خوردن، آشامیدن، جماع، مسواک زدن، شستن سربا ختمی، نگاه به زن (همسر) زیباروی، صحبت با مردان (گفت و گوهای دوستانه).

با مروری بر آیات و روایت و آموزه های دینی موارد بسیاری می توان برشمرد که از عوامل ایجاد نشاط و شادابی در انسان معرفی شده اند که به چند مورد آن اشاره شد تلاش برای فراهم نمودن این عوامل در مدارس علمیه، می تواند در رشد علمی و معنوی طلاب بسیار مؤثر باشد .

خود را بر اساس احکام خدا و اخلاق اسلامی و مطابق معیارهای دینی استوار کند. (1) قرآن کریم، شرط لقاء الله را عمل صالح و شریک قرار ندادن برای خدا معرفی می نماید. (2) شریک قرار دادن برای خدا، در اثر جهل است و اثر آن حبط اعمال می باشد. (3)

شرک اعتقادی در بحث حاضر مفروغ عنه است و چنین کسی از دایره اسلام و ایمان خارج است چه برسد به طلبگی. اما آنچه برخی از مؤمنین و طلاب گرفتار آن هستند، شرک خفی (4) در عمل و عبادت به معنای نداشتن اخلاص در کارها و عبادات و ریائی انجام دادن آن هاست. شرک خفی در عمل، مانند این است که انسان نماز شب بخواند یا به مستمندی انفاق کند، اما بخواهد که دیگران اعمال او را در این حال ببینند و تحسین کنند.

همان گونه که در بحث اخلاص گذشت، مبارزه با ریا و در حقیقت کسب اخلاص در نیت و عمل از دشوارترین گردنه های راه ایمان است که امام خمینی قدس سره خطاب به طلاب می فرمایند :

گمان نکنید اکنون که مشغول تحصیل علوم شرعیه می باشید و فقه که اشرف علوم است می آموزید، دیگر راحتید و به وظایف و تکالیف خود عمل کرده اید. اگر اخلاص و قصد قربت نباشد، این علوم هیچ فایده ای ندارد. اگر تحصیلات شما، العیاذ بالله، برای خدا نباشد و برای هواهای نفسانیه، كسب مقام و مسند، عنوان و شخصیت در این راه قدم گذاشته باشید، برای خود وزر و وبال اندوخته اید. این اصطلاحات اگر برای غیر خدا باشد، وزر و وبال است.

انسان به یکی از این سه دلیل ممکن است گرفتار رذیله ریا شود:

• يا در مال و منافع دیگران طمع دارد؛

• یا به دنبال جلب مدح و ستایش دیگران است و آن را دوست می دارد؛

ص: 243

• يا مذمت و ملامت مردم برایش ناخوشایند است.

اگر ریا کار این سه مشکل را حل نماید، دیگر دلیلی برای خودنمایی در مقابل انسان ها وجود نخواهد داشت. انسان عاقل رغبت به کاری که برای او نفعی ندارد پیدا نمی کند و به امری که به حال وی ضرر رساند بیمیل میباشد ریا همان ضرر و نبود نفع است؛ زیرا دل بستن به تعریف یا دل گیر شدن از نکوهش مردم نفعی به حال انسان ندارد بلکه ریا موجب بطلان عبادت و مضر می باشد. علاوه این که نظر مردم به اندک چیزی متغیر می شود. رضا و خشنودی آدمیان زودگذر و ناپایدار است و شخص ریاکار مضطرب، دل نگران، متزلزل و مشوش است. در مقابل، اخلاص و چشم نداشتن به مخلوقات، اطمینان و آرامش دل را افزون می کند.

الذَّنْبَ فَيُحْرَمُ بِهِ الرِّزْقَ وَقَدْ كَانَ هَنِيئاً لَه﴾؛ (1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم: از گناهان دوری کنید؛ زیرا گناهان خوبی ها را محو می کند. همانا بنده [گاه] گناه می کند و به سبب آن، دانشی را که آموخته بود، فراموش می کند، و بنده [گاه] گناه می کند و از نماز شب محروم می شود و بنده [گاه] گناه می کند و از رزقی که برایش آماده شده بود، محروم می گردد.

به هر جهت توجه به نتایج شوم گناه از جمله عواملی است که می تواند انسان را از گناه باز دارد؛ اینکه بیندیشد، ممکن است گناه او تلاش های مادی، علمی و معنوی اش را بی ثمر کرده او را از رزقش محروم کند .

این کلام نورانی از حضرت امام خمینی قدس سره معروف است که فرمود:

عالم محضر خداست، در محضر خدا معصیت نکنید. (2)

نیز امام قدس سره در توصیه به فرزندشان می فرمایند :

پسرم گناهان را هر چند کوچک به نظرت باشند سبک مشمار «انظر الی من عصيت» و با این نظر همه گناهان بزرگ و کبیره است... هر گناهی گرچه کوچک به گناهان بزرگ و بزرگ تر انسان را می کشد به طوری که گناهان بسیار بزرگ در نظر انسان ناچیز آید. بلکه گاهی اشخاص به ارتکاب بعض کبایر به یکدیگر فخر میکنند و گاهی به واسطه شدت ظلمات و حجاب های دنیوی، منکر به نظر معروف و معروف منکر می گردد. (3)

آیت الله بهجت رحمه الله نیز می فرمایند:

هیچ ذکری بالاتر از ذکر عملی نیست؛ هیچ ذکر عملی، بالاتر از ترک معصیت در اعتقادیات و عملیات نیست و ظاهر این است که ترک معصیت به قول مطلق، بدون مراقبه دائمیه، صورت نمی گیرد. (4)

آیت الله مهدوی کنی رحمه الله نیز در پاسخ به سؤال کسی که از ایشان راهنمایی خواسته بود، فرمودند:

ص: 245

بنا را بر این بگذارید که گناه نکنید. (1)

بسیاری از علمای ما عمل مکروه و مباح انجام نمی دادند تا چه برسد به حرام؛ به عنوان نمونه، شهید ثانی رحمه الله می نویسند :

صرف عمر در کارهای مباح، هر چند کم، جز زیان چیزی نیست، چه از ثواب می کاهد و درجات انسان را پایین می آورد.

یا در مورد مقدس اردبیلی رحمه الله گفته اند که ایشان در طول چهل سال از او مباحی سر نزد، چه رسد به حرام و مکروه. (2)

الدنيا بغرورها و نفسى بجنایتها و مطالی»؛ «دنیا به وسیله فریفتن خود و نفسم به جنایت و سهل انگاریش مرا گول زده است». واژه «بطئ» به معنی کندی، نیز معنای «اهمال» را می رساند. «و ان كنت بطيئا حين يدعونی»؛ گرچه هنگامی که تو مرا به سوی خود خوانده ای، من کندی (سستی) به خرج داده ام». «او لعلك آلف مجالس البطالين فبينى وبينهم خليتنی»؛ «خدایا! مبادا مرا مأنوس به هم صحبتی آنان که عمر خود را به بیهودگی می گذرانند دیده ای ، که توفیق دعا و عبادت را از من گرفته ای؟» و نیز «الهى اليك اشكوا نفساً بالسوء ... وتسوّفنى بالتوبة»؛ خدایا از نفسم شکوه دارم که... توبه امروزم را به فردا می افکند. امام علیه السلام به روشنی تسویف را از حالات نفس انسانی دانسته اند. (1)

اهمال کاری و تسویف کاملا با تربیت و تلاش برای کسب توفیقات مادی و معنوی در تضاد است؛ چرا که شخص اهمال کار، هم در کارهای دنیایی و هم در کارهای اخروی خود را به تنبلی زنده و کارهایش را به بعد موکول می کند و در انجام واجبات و ترک محرمات سستی می ورزد. به فرموده امام علی علیه السلام چنین شخصی به کار مورد نظرش نخواهد رسید و سرانجام بدی خواهد داشت. (2)

از سفارش های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به ابوذر است که می فرماید:

﴿عن رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم : يا اَباذَرَ! إِيَّاكَ وَالتَّسْوِيفَ بِأَمَلِكَ ، فَإِنَّكَ بِيَوْمِكَ وَلَسْتَ بِمَا بَعْدَهُ فَإِنْ يَكُنْ غَدُ لَكَ فَكُنْ فِي الْغَدِ كَمَا كُنْتَ فِي الْيَوْمِ وَإِنْ لَمْ يَكُنْ غَدَّ لَكَ لَم تَنْدَمْ عَلى ما فَرَّطْتَ فِي الْيَوْمِ﴾؛ (3)

از اهمال بپرهیز که تو برای امروز زنده ای، نه برای فردا. اگر فردایی بود، فردا نیز مثل امروز باش و اگر فردایی نبود، از اهمال و سستی امروز پشیمان نخواهی بود.

امام خمینی قدس سره نیز در این باره می فرماید:

از مکاید بزرگ شیطان و نفس خطرناک تر از آن، آن است که به انسان وعده اصلاح در آخر عمر

ص: 247

و زمان پیری می دهد و تهذیب و توبه الى الله را به تعویق میاندازد برای زمانی که درخت فساد و شجره زقوم قوی شده و اراده و قیام به تهذیب ضعیف بلکه مرده است . (1)

بنابراین، کسانی می توانند به سوی غایت و کمال خویش حرکت کنند که راه مستقیم را بشناسند، به قوانین الهی آگاه باشند و آن ها را در زندگی خود پیاده سازند. از میان انسان ها نیز افرادی نسبت به پیروی و اجرای قوانین الهی اولی هستند که وظیفه بیان و تبلیغ این قوانین را بر دوش دارند و از آنجا که طلبه نسبت به سایر مردم به احکام الهی آشناتر است و خود را منتسب به دین می داند، در التزام عملی و اهتمام به احکام و تکالیف الهی اولویت بیش تری دارد؛ چرا که عمل ظرفیت معنوی انسان را افزایش میدهد و محل ریزش فیوضات

الهی می شود .

از مرحوم آیت الله بهجت نقل شده که فرمود:

باید بدانیم که هدف باید این باشد که تمام عمر صرف دریاد خدا و طاعت او و عبادت باید باشد تا به آخرین درجه قرب مستعد خودمان برسیم، وگرنه بعد از آنکه دیدیم بعضی به مقامات عالیه رسیدند و ما بی جهت عقب ماندیم پشیمان خواهیم شد. (1)

نتیجه اینکه، پذیرش ربوبیت تشریعی خداوند و التزام قلبی و عملی فرامین الهی از عوامل مؤثر در تربیت انسان می باشد .

مکتب نبوی نیز، یکی پس از دیگری، راه پر فروغ حضرت را ادامه داده و مسئولیت سنگین هدایت جامعه اسلامی را تا کنون بر عهده داشته اند. امیرمؤمنان علی علیه السلام در این باره به کمیل می فرمایند :

﴿يَا كُمَيْلُ ! إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم أَدَبَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ أَدَبَنِي وَ أَنَا أُؤَدَبُ الْمُؤْمِنِينِ﴾؛ (1)

ای کمیل! همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را خدای عزوجل تربیت نمود و او نیز مرا تربیت کرد و من نیز مؤمنین را تربیت می کنم .

آیت الله بهجت رحمه الله در این رابطه می فرماید :

ائمه علیهم السلام از حال ما غافل نیستند، اگرچه ما از آن ها غافل باشیم. (2)

هر بلایی که به ما میرسد در اثر دوری از اهل بیت علیهم السلام و روایات مأثوره از ایشان است. (3)

نجات برای کسی است که اهل بیت علیهم السلام را در همه جا مورد تخاطب و حاضر ببیند . (4)

از این رو، ایمان و پیروی از انبیا و اولیای الهی علیهم السلام پس از ایمان به خداوند متعال، یکی دیگر از مهم ترین عوامل مؤثر در تربیت و سعادت انسان است و آن هایی در این امر موفق خواهند بود که خود را در معرض تربیت ایشان قرار دهند .

طلبگی آنان را روشن می سازد .

در سیره عملی آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری رحمه الله نقل است که:

مرحوم حاج شیخ دستور می دادند قبل از درس قدری مصیبت حضرت سیدالشهداء علیه السلام بخوانند و سپس درس را شروع می کردند. ایشان حتی پس از رسیدن به مرجعیت در خیابان ها در دسته های سینه زنی و عزاداری ابا عبدالله علیه السلام شرکت می کرد و به سان مردم عادی در عزای آن حضرت به سر و سینه می زد. (1)

شهید مطهری رحمه الله استاد بزرگوارشان علامه طباطبائی رحمه الله را چنین توصیف می کند:

من فيلسوف و عارف بسیار دیده ام و احترام مخصوص من به علامه طباطبائی، نه به خاطر این است که ایشان یک فیلسوف است، بلکه احترامم به این جهت است که او عاشق و دلباخته اهل بيت علیهم السلام است. علامه در ماه رمضان، روزه خود را با بوسه بر ضریح مقدس حضرت معصومه عليها السلام افطار می کرد. ابتدا پیاده به حرم مطهر مشرف می شد، ضریح مقدس را می بوسید، سپس به خانه می رفت و غدا می خورد. این ویژگی است که مرا به شدت شیفته ایشان نموده است. (2)

مرحوم آیت الله مجتهدی درباره توسل به اهل بیت علیهم السلام می گوید:

یک راه دیگر توسل، روضه و گریه و شرکت در مجالس اهل بیت علیهم السلام است. به تجربه ثابت شده است کسانی که در طلبگی مقید به شرکت کردن در مجالس اهل بیت بودند و روضه می خواندند و یا گریه می کردند و به سینه می زدند، نسبت به دیگران موفقیت بیشتری داشته اند ... وقتی ما روضه داشتیم، بعضی می رفتند کتابخانه درس می خواندند اینها را ما دیدیم که هیچی نشدند. (3)

در بین توسل به اهل بیت علیهم السلام، توسل به ساحت مقدس حضرت سیدالشهدا علیه السلام و نیز تقيد به خواندن زیارت عاشورا به طور ویژه در مسیر رشد معنوی انسان بسیار مؤثرتر از برخی دیگر

از عوامل است .

یکی از مهم ترین رموز موفقیت امام خمینی قدس سره توجه، علاقه و توسل بسیار ایشان به معصومین علیهم السلام بود :

در تمام مدت اقامت ایشان در نجف اشرف جز در موارد استثنایی، برنامه زیارت هر شبه ایشان ترک نشد. در اغلب ایام زیارتی در کنار قبر امام حسین علیه السلام بودند و دهه عاشورا هر روز

ص: 251

زیارت عاشورای معروف را با صد مرتبه سلام و صد مرتبه لعن می خواندند. (1)

آیت الله استادی نیز چنین می فرمایند :

با گدایی از درگاه خدا باید به مراتب عالی روحانیت رسید. بنابراین توسل هر روز به امام زمان و دعا و یاد آن حضرت سلام به حضرت سیدالشهداء علیه السلام و ذکر مصائب ایشان و گریه کردن، خواندن دعای ندبه در جمعه ها و دعای کمیل در هر شب جمعه، انس با صحیفه سجادیه و دعاهای ائمه اطهار علیهم السلام در توفیقات و ترقی هر کس به خصوص طلاب عزیز بسیار سودمند و مؤثر است. (2)

همچنین، استغاثه و انس با وجود مقدس امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف برای طلاب و روحانیون به عنوان سربازان آن حضرت از اهمیت خاصی برخوردار است.

آیت الله بهجت رحمه الله در اهمیت رابطه با حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف می فرمایند:

ما در دریای زندگی در معرض غرق شدن هستیم؛ دست گیری ولی خدا لازم است تا سالم به مقصد برسیم. باید به ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف استغاثه کنیم که مسیر را روشن سازد و ما را تا مقصد، همراه خود ببرد. (3)

﴿من سأل الله التوفيق ولم يجتهد فقد استهزء بنفسه﴾؛ (1)

هرکس از خدا توفیق بخواهد، در حالی که تلاش نکند خود را به استهزا گرفته است.

داشتن نیت خوب، (2) انس با دعا و مناجات (3)، نصیحت پذیری و موعظه (4) از عوامل جلب توفیق الهی هستند.

از این رو، در مسیر طلبگی و در راه تحصیل علم و کمالات معنوی، طالب علم بیش از هر چیزی به توفیق مستمرالهی نیازمند است و باید با تمام وجود در پی جلب عوامل توفیق در زندگی برآید و از عوامل سلب توفیق به شدت بپرهیزد .

وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾ (1)

و آنان که چون کار زشت مرتکب شدند یا به خویشتن ستم نمودند یاد خدا کردند، پس برای گناهان خویش طلب آمرزش نمودند و جز خدا کیست که گناهان را بیامرزد.

خداوند متعال در آیات دیگر علاوه بر اینکه وعده داده توبه و استغفار گناهکاران را می پذیرد و آنان را می بخشد، حتی وعده می دهد که گناهانشان را به حسنات تبدیل می کند، باران رحمت خود را بر آنان نازل کرده و اموال و اولاد شما آنان را زیاد می کند:

﴿إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلا صَالِحًا فَأُولَئِكَ يُبَدِّلُ اللهُ سَيَئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾؛ (2)

مگر آنان که توبه کرده و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، پس خداوند گناهانشان را به حسنات تبدیل می کند و خداوند بخشاینده و مهربان است.

﴿فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا، يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا، وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ﴾ ....(3)

پس گفتم: از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او آمرزنده گناهان است (پس از توبه و بازگشت ابر را می فرستد که) پی در پی برشما ببارد و شما را به اموال و پسران کمک می رساند (اموال و اولاد شما را زیاد می گرداند)....

حاصل سخن اینکه انسان مؤمن و به ویژه طلبه، باید با مداومت قلبی و زبانی بر توبه و استغفار و اجتناب از ارتکاب عمدی گناه، رحمت گسترده الهی را به سوی خود جلب کند و اسباب افزایش رزق ،مادی علمی و معنوی خود را فراهم سازد.

خداوند، (1) خود فراموشی (2)، تردید در ایمان به خدا، (3) گناه، عصیان (4) و ظلم (5) از آن جمله هستند.

باید دانست که مشیت و اراده خدا بی حساب و کتاب نیست؛ نه بی جهت توفیق هدایت به کسی می دهد و نه بی دلیل توفیقش را از کسی سلب می کند، بلکه آن ها که در مسیر ظلم و ستم، شک و تردید و در یک کلام در مسیر گناه و نافرمانی گام بگذارند، قلبشان براثر این اعمال، تاریک و ظلمانی می گردد و توفیق هدایت از آن ها سلب و از رسیدن به سعادت ابدی محروم می شوند. بنابراین و به طریق اولی اگر طلبه در مسیر طلبگی خود آلوده به ظلم و گناه شد، اسباب توفیق از او سلب می شود و در جرگه علمای سوء قرار می گیرد.

الْمُهْلِكَةِ الَّتِي لَا نَجَاةَ مَعَهَا. يَا كُمَيْلُ إِنَّ لَهُ فِخَاحَاً يَنْصِبُهَا فَاحْذَرْ أَنْ يُوقِعَكَ فِيهَا. يَا كُمَيْلُ! إِنَّ الْأَرْضَ مَمْلُوَّةٌ مِنْ فِخَاخِهِمْ فَلَنْ يَنْجُوَمِنْهَا إِلَّا مَنْ تَشَبَّتَ بِنَا وَقَدْ أَعْلَمَكَ اللهُ أَنَّهُ لَنْ يَنْجُو مِنْهَا إِلَّا عِبَادُهُ وَعِبَادُهُ أَوْلِيَاؤُنَا. يَا كُمَيْلُ وَهُوَ قَوْلُ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّ عِبادِى لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانُ وَقَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ: «إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُونَ». يَا كُمَيْلُ ! انْجُ بِوَلَايَتِنَا مِنْ أَنْ يَشْرَكَكَ فِي مَالِكَ وَوُلْدِكَ كَمَا أُمِرْ. يَا كُمَيْلُ لَا تَغْتَرَّ بِأَقْوَامٍ يُصَلُّونَ فَيُطِيلُونَ وَ يَصُومُونَ فَيُدَاوِمُونَ وَيَتَصَدَّقُونَ فَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مَوْقُوفُونَ . يَا كُمَيْلُ أَقْسِمُ بِاللَّهِ لَسَمِعْتُ رَسُولَ الله يَقُولُ: «إِنَّ الشَّيْطَانَ إِذَا حَمَلَ قَوْماً عَلَى الْفَوَاحِشِ مِثْلِ الزِنَى وَشُرْبِ الْخَمْرِ وَ الرِّبَا وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ مِنَ الخَنَى وَالْمَاتِم حَبَّبَ إِلَيْهِمُ الْعِبَادَةَ الشَّدِيدَةَ وَالْخُشُوعَ وَالرَّكُوعَ وَالْخُضُوعَ وَ السُّجُودَ ثُمَّ حَمَلَهُمْ عَلَى وَلَايَةِ الْأَئِمَّةِ الَّذِينَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ لَا يُنْصَرُونَ» ... (1)

... ای کمیل! شیطان با کید و مکر لطیفش به سوی تو می آید و تو را به اطاعتی امر می کند که می داند با آن الفت و انس داری و آنرا فرو نمی گذاری، پس تو گمان می بری که او فرشته ای بخشنده است، در حالی که بدون تردید او شیطان رانده شده است. پس وقتی به او انس گرفتی و اطمینان یافتی، تو را به اتخاذ تصمیماتی هلاک کننده که نجاتی در آن نیست وا می دارد.

به طور خلاصه و با توجه به آیات و روایات، گام ها، راه ها و روش های نفوذ شیطان (2) عبارتند از: وسوسه (3)، خیرخواهی (4)، تسویف (5)، تسویل (6)، زینت دادن اعمال (7)، ایجاد فراموشی در انسان (8)،

ص: 256

فتنه و فساد انگیزی (1)، نجوای شیطانی (2)، ترساندن از فقر (3)، امر به فحشا و منکر، ایجاد خوف ترس (4)، ایجاد نزاع و دشمنی بین مردم (5)، غفلت از یاد خدا (6)، هواپرستی (7)، کسالت و بی تابی (8)، شرکت در مجالس آلودگان (9)، دروغ (10)، نگاه (11)، خلوت و ارتباط با نامحرم (12)، دوست ناباب (13)،

ص: 257

دنیاطلبی (1)، آرزوهای دور و دراز (2)، اسراف (3)، تقلید کورکورانه (4)، همنشینی با هواپرستان (5)، یأس و ناامیدی (6)، شهوت گرایی (7)، خشم و غضب (8).

از این رو، پیمودن مسیر پرپیچ و خم کمال و معنویت بدون شناخت این دشمن قسم خورده میسر نخواهد بود و بر مربی است که متربی را نسبت به ابزارها، گام ها و راه های نفوذ شیطان در دل انسان، آگاه ساخته و او را در بستن راه های نفوذ یاری رساند.

در این قسمت ابتدا به تعدادی از مهمترین عوامل مستقیم و در ادامه نیز به عوامل غیر مستقیم و واسطه ای اشاره خواهد شد.

طلاب در ادامه ذکر شده است.

لازم به ذکر است که این ویژگی ها بر اساس طبقه بندی معروف به سه گروه شناختی - معرفتی؛ انگیزشی - عاطفی و مهارتی - رفتاری تقسیم شده اند اما ویژگی های معنوی - اخلاقی گرچه ممکن است با سایر طبقات تداخل داشته باشد ولی به دلیل اهمیت آن ها در طبقه جداگانه ای آورده شده است. (1)

برخی از ویژگی های اخلاقی و تربیتی یک مدیر موفق عبارت است از:

• دارای باور و معرفت نسبت به ارزش کار تربیت طلبه جامع نگری؛

• شناخت ویژگی های نسل جوان؛

• بصیرت انقلابی؛

• دشمن شناسی و آگاهی از جریان های فکری زمانه؛

• دوراندیشی و آینده نگری؛

• متانت و وقار؛

• حلم و مدارا؛

• تدبير؛

• تكريم طلاب؛

• تكليف محوری و قانون مداری؛

• سخت کوشی و پشتکار؛

• تعادل، ثبات، پختگی و انسجام شخصیت؛

• هویت مستقل و متکی به خود؛

• انعطاف پذیری سازنده؛

• اعتماد به نفس؛

• مسؤولیت پذیری؛

• توان جذب جوانان مستعد برای حضور در حوزه؛

• همسوسازی ارکان مدرسه برای تهذیب و تربیت طلاب؛

• شجاعت و خطر پذیری؛

• روابط اجتماعی مؤثر و مناسب؛

• توانایی مدیریت و انجام کار گروهی و به کارگیری ظرفیت دیگران؛

• خلاقیت و ابتکار عمل؛

• مهربانی و دلسوزی؛

• رفتار گرم و صمیمانه (پذیرش)؛

• روحیه سخاوت و بخشش؛

• قدرت استدلال منطقی

• توان مدیریت بحران؛

• رعایت اعتدال در معیشت؛

• رعایت بهداشت فردی و آراستگی ظاهری.

ص: 262

برای آنکه استاد شاگرد خود را بارآورد و رشد دهد، باید در حق او رسیدگی کند. صرف سخن گفتن و انتقال داده های علمی، به تحول جان طلبه نمیانجامد. استاد علاوه بر تربیت علمی و تحول ذهنی طلبه (یعنی دستیابی طلبه به کمالات ذهنی مانند قدرت تجزیه و

تحلیل، دقت، تمرکز، خلاقیت، تفکر منطقی و ...) می تواند و باید به تحول اخلاقی - معنوی و شخصیتی طلبه نیز بیندیشد و اقدام کند.

این خاطره از اهتمام شهید محراب، آیت الله مدنی رحمه الله نسبت به رسیدگی معنوی به فرد فرد طلبه ها شنیدنی است؛ آیت الله راستی کاشانی درباره ی این ویژگی اخلاقی آن شهید می فرماید:

به شهید مدنی اطلاع دادند، طلبه ای صبح ها دیر از خواب برمی خیزد! او چهل روز، صبح ها به دیدار او می رود! او را از خواب بیدار می کند، با او نماز می خواند، قرآن می خواند، صبحانه میل می فرماید تا آن عادت ناپسند را از او بگیرد و موفق هم می شود و این همه تلاش و کوشش به خاطر درک و رسیدن دیگران به ثواب نماز اوّل وقت است. (1)

• عشق به اهل بیت علیهم السلام و روضه خوانی قبل از تدریس ؛ (1)

• توكل؛

• انس با دعا و معنویات؛ (2)

• اهتمام به معنویت و تهذیب نفس شاگردان؛

• بیان مسائل معنوی در خلال درس؛

• بیان احادیث اخلاقی در ابتدا یا انتهای درس؛

• بیان سیره ی اهل بیت علیهم السلام ؛

• بیان سیره ی علما و بزرگان.

• خوش خلقی؛

• پرهیز از انتقال مشکلات خود به شاگردان؛

• داشتن زی طلبگی ؛

• زهد و ساده زیستی؛

• احترام به اساتید و علما؛

ص: 266

• تواضع در رفتار، گفتار و نوشتار؛

• عزّت نفس؛

• عیب پوشی اصلاح گرو....

• رازداری

• اعتماد به شاگردان؛

• سعه ی صدر و بردباری؛

• استفاده از ظرفیت ها و استعدادهای طلاب و... .

شرایط عادی هرکسی در مقابل تغییر مقاومت و موضع منفی دارد. احتمال ایجاد تغییر در صورت وجود شرایط چندی بالاتر خواهد رفت: فضیلت، علمیت و مهارت.

هر چه استاد به ایمان و فضایل اخلاقی آراسته تر و به توصیه های خود عامل تر باشد تأثیرگذاری و نفوذ او در جان طلبه بیش تر است: ﴿إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا﴾. (1)

از جمله فضایل اخلاقی می توان به این موارد اشاره کرد:

خوش خلقی و ملايمت: ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ﴾؛ (2) ﴿فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيْناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشى﴾ (3)؛ ﴿لِينُوا لِمَنْ تُعَلِّمُونَ وَلِمَنْ تَتَعَلَّمُونَ مِنْه﴾؛ (4) اخلاص در ارتباط و پرهیز از نگاه کاسب کارانه: ﴿یا قَوْمِ لَا أَسْتَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى الَّذِي فَطَرَنِى أَفَلا تَعْقِلُونَ﴾؛ (5)

تکریم طلبه و پرهیز از تحقیر و توهین او شرط لازم: ﴿أَكْرِمُوا أَوْلَادَكُمْ وَأَحْسِنُوا أَدَبَهُمْ يُغْفَرْ لَكُم﴾. (6) درجه علمیت استاد نیز در اعتماد طلبه و اعتبار او نزد طلبه مؤثر است. پیش از این گفتیم که طلبه در مقابل منزلت و کمال علمی استاد خضوع می کند و آنرا محترم می شمارد. هرچه این خضوع علمی بیشتر باشد قدرت نفوذ استاد بیشتر و پایدارتر خواهد بود.

مهارت های شاگرد پروری و توان ارتباط مؤثر نیز درجه فاعلیت استاد را در اثرگذاری بالا می برد.

این سه ویژگی مقبولیت و محبوبیت استاد را بیشتر می سازد و او را در انجام مسئولیت مهم خود یاری می دهد.

ملاحظه: رابطه استاد با طلبه باید صمیمی باشد، اما این صمیمیت نباید باعث هتک حرمت استاد و از بین رفتن حریم او شود. طلبه باید استاد را همواره استاد و بزرگ تر خود بداند

ص: 269

نه اینکه به منزله یک رفیق برای ساعات سرگرمی و بی حوصلگی خود به او پناه آورد.

ضمنا اگر خانواده استاد صلاحیت لازم برای الگودهی به طلبه را ندارند، در ارتباط با آنان لازم است محدودیت هایی اعمال شود. برای مثال، در این موارد به جای رفت و آمد طلاب به منزل استاد، در مراسم عمومی مانند روضه، هیئت، یا جشن اعیاد مذهبی از آنان دعوت شود. (1)

• بهره گیری از فرصت برگزاری دوره های تخصصی تربیت مدرس جهت القای ضرورت های تربیتی به اساتید؛

• گفتگوی چهره به چهره با مدیران مدارس و توجه دادن ایشان به نقش تربیتی اساتید در مدرسه؛

• انتشار احادیث اخلاقی و ارائه به اساتید جهت ارائه در کلاس درس و مسابقه چهل حدیث؛

• سرمایه گذاری بیشتر روی اساتید خلاق جوان؛

• تلاش برای تصویب قوانین و تدوین آیین نامه هایی که به فعالیت های تربیتی اساتید توجه کند و برای آن امتیازاتی در نظر گیرد؛

• بازنگری در روش انتخاب اساتید با اهداف تربیتی؛

• برنامه ریزی و اتخاذ تدابیر مناسب برای لحاظ شدن برنامه ها و روش های تربیتی در مراکز تربیت مدرس ؛

• تجدید نظر اساسی در شاخص های ارزیابی اساتید براساس اهداف و ملاحظات تربیت دینی؛

• ارسال پیام های کوتاه برای اساتید در مورد نقش تربیتی و اخلاقی آنان در مدارس علمیه .

• شناسایی و تشویق اساتید تأثیرگذار تربیتی و واگویه اقدامات تربیتی آنان جهت الگوسازی برای دیگران؛

• بهره گیری مدرسه از اساتید باتجربه و مقبول برای ترغیب سایر اساتید؛

• توصیه به طلاب جهت ارتباط فعال بیشتر با اساتید؛

• ایجاد ارتباط میان اساتید و اولیای طلاب با برگزاری جلسات انجمن اولیا و مربیان؛

• فضاسازی و نصب احادیث یا پیام های اخلاقی با محتوای احساس مسئولیت نسبت به طلبه در اتاق اساتید .

وارسته بسیاری تحویل حوزه ها شده است. چنانکه در دو قرن اخیر اساتید فرزانه ای را می یابیم که با مراقبت و تدبیر، فرزانگان زمان را با معیارهای کاملا شرعی پدید آوردند.

امام خمینی قدس سره در اهمیت وجود استاد و مربی اخلاق و لزوم تشکیل جلسات درس اخلاق می فرمایند :

حوزه های علمیه همزمان با فراگرفتن مسائل علمی، به تعلیم و تعلم مسائل اخلاقی و علوم معنوی نیازمند است. راهنمای اخلاق و مربی قوای روحانی و مجالس پند و موعظه لازم دارد. برنامه های اخلاقی و اصلاحی، کلاس تربیت و تهذیب، آموختن معارف الهیه، که مقصد اصلی بعثت انبيا عليهم السلام می باشد، باید در حوزه ها رایج و رسمی باشد. متأسفانه در مراکز علمی به اینگونه مسائل لازم و ضروری کمتر توجه می شود. علوم معنوی و روحانی رو به کاهش می رود و بیم آن است که حوزه های علمیه در آتیه نتوانند علمای اخلاق، مربیان مهذب و آراسته و مردان الهی تربیت کنند و بحث و تحقیق در مسائل مقدماتی مجالی برای پرداختن به مسائل اصلی و اساسی، که مورد عنایت قرآن کریم و نبی اعظم صلی الله علیه و آله وسلم و سایر انبیا و اولیا علیهم السلام است، باقی نگذارد. خوب است فقهای عظام و مدرسین عالی مقام، که مورد توجه جامعه علمیه می باشند، در خلال درس و بحث به تربیت و تهذیب افراد همت گمارند و به مسائل معنوی و اخلاقی بیشتر بپردازند. محصلین حوزه ها نیز لازم است در کسب ملکات فاضله و تهذيب نفس کوشش کرده، به وظایف مهم و مسئولیت های خطیری که بر دوش آنان است اهمیت دهند. (1)

نیز خطاب به طلاب و روحانیون می فرمایند :

در زمینه تهذیب و تزکیه نفس و اصلاح اخلاق برنامه تنظیم کنید، استاد اخلاق برای خود معین نمایید، جلسه وعظ و خطابه، پند و نصیحت تشکیل دهید. خودرو نمی توان مهذب شد. اگر حوزه ها همین طور از داشتن مربی اخلاق و جلسات پند و اندرز خالی باشد، محکوم به فنا خواهد بود. چطور شد علم فقه و اصول به مدرّس نیاز دارد، درس و بحث می خواهد، برای هر علم و صنعتی در دنیا استاد و مدرس لازم است، کسی خودرو و خودسر در رشته ای متخصص نمی گردد، فقیه و عالم نمی شود، لکن علوم معنوی و اخلاقی، که هدف بعثت انبیا و از لطیف ترین و دقیق ترین علوم است، به تعلیم و تعلم نیازی ندارد و خودرو و بدون معلم حاصل می گردد؟ کرارا شنیده ام سید جلیلی معلم اخلاق و معنویات استاد فقه و اصول، مرحوم شیخ انصاری بوده است. (2)

مقام معظم رهبری دام ظله نیز در همین زمینه خطاب به بزرگان حوزه می فرمایند:

من از بزرگان حوزه خواهش می کنم، درس اخلاق و تهذیب را برای جوانان مستعد، روشن و نورانی -

ص: 273

که در این حوزه فراوان هستند - جدی بگیرند. (1)

لکن از باب اینکه «آب دریا را اگر نتوان کشید، هم به قدر تشنگی باید چشید» و «ما لایدرک كله لایترک کله»، اکنون که بسیاری از مدارس علمیه ما از وجود چنین انسان های کاملی خالی مانده اند، نباید دست روی دست گذاشت و غصه خورد، بلکه به قدر وسع و با بهره گیری از اساتید اخلاق موجود و اعزام آن ها به مدارس مختلف، باید کوشید تا جلسات اخلاق مدارس رونق بگیرند.