فصل نامه بین المللی پژوهش نامه معارف حسینی نشریه ای با موضوع مطالعات امام حسین (علیه السلام) به زبان فارسی و گستره بین الملل و جهان اسلام و نوع انتشار مجله ای به شماره ثبت75858 فعالیت خویش را با رویکرد علمی _ تخصصی آغاز نموده است.

فصل نامه بین المللی پژوهش نامه معارف حسینی در پایگاه های زیر نمایه می شود:

1. بانک نشریات کشور www.magiran.ir

2. پایگاه مجلات تخصصی نور www.noorrmags.ir

3. پرتال جامع علوم انسانی _ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

4. سامانه نشریات علمی کتابخانه ملی ایران iranjurnals.nlai.ir

5. کتابخوان همراه پژوهان pajoohaan.ir

6. سایت طاقچه taghche.com

7. بازار کتاب قائمیه ghbook.ir

مشاوران علمی فصل نامه:

1. حجت الاسلام نورالله ولی نژاد

2. دکتر لیاقت علی تکیم (دانشگاه مک مستر کانادا)

3. دکتر محمد حسین علی (دانشگاه کربلا)

4. دکتر سید حسن عیسی الحکیم (دانشگاه کوفه)

5. دکتر هادی التمیمی (الجامعة الاسلامیة نجف اشرف)

6. دکتر سید سلمان هادی آل طعمه (پژوهشگر کربلا)

ص: 2

شیوه نگارش و چگونگی پذیرش مقاله در آیت بوستان- پژوهش نامه معارف حسینی

- مقاله باید حاصل پژوهش علمی در یکی از موضوعات مرتبط با معارف حسینی باشد.

- هیئت تحریریه در رد پذیرش و ویرایش مقاله ها آزاد است.

- تقدم و تأخر چاپ مقاله ها با بررسی و نظر هیئت تحریریه مشخص می شود.

- مسئولیت درستی مطالب مندرج در مقاله به عهده نویسنده است و فصلنامه آیت بوستان هیچگونه مسئولیتی در قبال آن ندارد.

- در هر مقاله ، فاصله خطوط 1 ، حاشیه از دو طرف 4 و از زیر و زبر 5 سانتی متر باشد و هر مقاله باید حداکثر 18 صفحه A4 ( با قلم نازنین (12) و برپایه دستور خط مصوّب فرهنگستان زبان و ادب فارسی (www.persianacademy.com) نگاشته شود.

- مقالات باید در محیط Word 2000 / 2003 XP حروف چینی و به دفتر فصلنامه ارسال شود.

- در صفحه عنوان ، به ترتیب ، عنوان مقاله نازنین (15 زیر عنوان نازنین (13) ، نام نویسنده / نویسندگان (نازنین) (13) ، رتبه علمی و نام دانشگاه یا سازمان وابسته همان قلم) ، چکیده (در 5 تا 8 خط ، کلید واژه ها ( 5 تا 7 واژه ، شماره تماس و نشانی الکترونیکی نویسنده در پاورقی آورده شود. اطلاعات مندرج در بند پیشین به زبان انگلیسی ، در صفحه ای جداگانه آورده شود.

- تصویرها ، جدولها و نمودارها با مشخصات دقیق در صفحات جداگانه آورده شود.

- هر مقاله باید شامل مقدمه مواد روشها و بحث و نتیجه گیری باشد.

- توضیحات در انتهای مقاله به صورت پی نوشت ذکر شود.

- ارجاعات تمام نقل و قولها مستقیم و غیر مستقیم باید به صورت زیر تنظیم شود : (نام خانوادگی نویسنده / نویسندگان ، سال نشر: شماره صفحه)

اگر از یک نویسنده در یک سال بیش از یک اثر منتشر شده باشد ، این آثار با ذکر حروف الف : ب ، و... ی ا b a و... پس از سال انتشار از هم متمایز شوند.

ص: 3

- اگر کتاب بیش ار سه نویسنده داشته باشد، پس از نام نخستین نویسنده عبارت « و همکاران» نوشته شود؛ اثری که نام نویسنده ندارد به نام کتاب ارجاع داده شود؛ اثری که توسط مؤسسه یا سازمانی فراهم آمده باشد به نام مؤسسه یا سازمان ارجاع شود.

- فهرست منابع و مآخذ در پایان مقاله به ترتیب حروف الفبا و به صورت زیر تنظیم شود: کتاب : نام خانوادگی، نام نویسنده / نویسندگان) سال نشر). نام کتاب. نام و نام خانوادگی افراد دخیل (مصحح، مترجم، ویراستار و ...). شمارۀ چاپ محل نشر ناشر کتابی که نام مؤلف ندارد: نام کتاب سال نشر) شماره چاپ محل نشر: ناشر کتابی که تالیف یک مؤسسه است: نام مؤسسه مؤلف. سال نشر نام کتاب شماره چاپ. محل نشر: ناشر.

مقاله: نام خانوادگی، نام نویسنده / نویسندگان سال نشر عنوان مقاله». نام ویراستاریا گرد آورنده.

نام مجموعه مقالات محل نشر: نام ناشر. شماره صفحات مقاله.

- حق چاپ مقاله، پس از پذیرش برای آیت بوستان پژوهش نامه معارف حسینی) محفوظ است و نویسنده نمی تواند آن را به نشریه دیگر ارائه دهد.

- مقاله های دریافت شده بازگردانده نمی شود.

فصلنامه آیت بوستان - پژوهش نامه معارف حسینی

ص: 4

ص: 6

استفاده از عناصر بلاغی در این رجزها، متناسب با حال مخاطب بوده است. آیات قرآن تأثیر مشهودی بر این رجزها دارد و نمودهای اعتقاد به منظومه فکری امامت شیعه در سروده ها نمایان است. ایدئولوژی حاکم بر رجزها با ایدئولوژی حاکم بر جامعه آن زمان در تضاد است؛ این اشعار در پی اقناع مخاطبان است که موقعیت استقرار حاکمیت باید مشروع و در بیت امامت باشد و از ملازمات این مشروعیت بخشی، مجاهدت در راه خدا و حماسه آفرینی است.

کلیدواژه ها: تحلیل گفتمان انتقادی، حضرت عباس (علیه السلام)، عاشورا، نورمن فرکلاف.

اساس ویژگی های صوری آن انجام می شود و «تحلیل گر از طریق پاسخگویی به پرسش هایی در این رابطه می تواند سه دسته ارزش های تجربی، ارزش های رابطه ای و بیانی متن را روشن کند» (فرکلاف، 1379: 149). در مرحله تفسیر متن بر اساس مفروضات عقل سلیم که به ویژگی های متن ارزش می دهند، تولید و تفسیر می شود (همان، 193). هدف از مرحله تبیین نیز توصیف گفتمان به عنوان بخشی از یک فرایند اجتماعی است. تبیین نشان می دهد که چگونه ساختارهای اجتماعی گفتمان را تعیّن می بخشند و نیز نشان می دهد که گفتمان ها چه تأثیرات بازتولیدی می توانند بر آن ساختارها بگذارند (همان، 245).

پژوهش حاضر درصدد پاسخ گویی به پرسش های زیر است: 1) طبق نظریه فرکلاف، رجزهای حضرت عباس (علیه السلام) در عاشورا دارای چه شاخصه های ظاهری است؟ 2) بافت موقعیتی و بینامتنی رجزهای حضرت عباس (علیه السلام) به چه صورت است؟ 3) رابطه رجزهای حضرت عباس (علیه السلام) در عاشورا با قدرت و ایدوئولوژی حاکم چگونه بود؟

شکل گیری گفتمان و متن تأثیر می گذارد» (مکاریک، 1385: 260).

تجددی دارد. تمام جملات استفاده شده در این قطعه، همگی فعلیه بوده و در وجه خبری استفاده شده اند؛ همچون «لا أخاف/ أضرب/ أفری». فقط در یک مورد که حضرت خود را معرفی می کند، جمله خبری به شکل اسمیه آمده که آن هم به مقتضای حال مخاطب بوده است. کارکرد جملات خبری این قطعه، از خروش پر هیبت قمر بنی هاشم در میدان جنگ حکایت می کند و این معنا را به مخاطب می فهماند که او از جنگ و شهادت در رکاب ولیّ خدا، هیچ هراسی ندارد. بیشتر افعال این قطعه معلوم و کنشگر آن، یعنی حضرت عباس (علیه السلام) مشخص است. چه، «بسامد بالای فعل معلوم افزون بر شفاف سازی متن، صدای دستوری سبک را از نوع فعال قرار می دهد و نقش کنشگر را تقویت می کند» (بشارتی و دیگران، 1397: 62). حضرت عباس (علیه السلام) در قطعه اول، در دو فراز فعل مجهول را به کار می برد؛ یکی آنجا که تبار خود را معرفی می کند [إنی أنا العباس أدعَی بالسّقا] و دیگری وقتی از رزم آوری خویش سخن می گوید [حتّی أواری فی المَصالِیتِ اللّقا].

قطعه دوم متشکل از سه بیت است و با اسلوب قسم شروع می شود [أقسمتُ بالله الأعز الأعظم]. حضرت در آغاز کلام، از حرف اصلی و فعل ظاهری قسم استفاده کرده تا نهایت رشادت و فداکاری خود در راه امام عصر را به مخاطب بنمایاند. در این کلام پنج مقسم به وجود دارد که عبارتند از: الله،الحجون، زمزم، الحطیم، الفنا المحرَّم. جواب قسم نیز با لام تاکید در ابتدا و نون تاکید ثقیله در انتها مقرون شده است تا اهمیت و قطعیت این کُنش را القا کند [لیَخضبَنَّ جسمی بدَم].

ابیات قطعه سوم، با فعل آغاز می شود. تمامی افعال معلوم اند و جملات وجه خبری دارند. در دو بیت اول چهار فعل به کار رفته که فاعل سه تای آنها (أقاتِلُ/ أذُبُّ/ أضرِبُ)، حضرت عباس (علیه السلام) و فاعل دیگری (تحیدوا)، لشکر دشمن است. حضرت در بیت سوم این فراز از کارکرد جمله اسمیه نیز به هنگام معرفی خود به دشمن بهره می گیرد:

إنّی أنا العباس ذو التَّوَدُّد *** نجلُ علیّ الطاهرِ المؤَیَدِ

(مغربی، بی تا: 192)

ص: 12

کلام ایشان در قطعه چهارم، با اسلوب انشائی ندا آغاز می شود. حضرت در این فراز، نفس خود را خطاب قرار می دهد. اما در حقیقت مقصود وی تمام آحاد بشری است:

یا نفسُ مِن بَعدِ الحُسَینِ هونِی *** فَبعدَهُ لا کُنتِ أن تَکونِی

(همان)

در بیت اول این قطعه، دو فعل امر و نهی ذکر شده که فاعل آن به نفس بازمی گردد. افزون بر آن جمله اسمیه در بیت دوم، جمله فعلیه در بیت سوم و اسم فعلی که به معنای فعل لازم آمده، از دیگر جملات این قطعه است: «هیهات ما هذا فعالُ دینی». حضرت سخن خود را در قطعه پنجم، با قسم جلاله آغاز می کند که عامل آن محذوف است. در واقع جمله ای شرطی استکه فعل و جواب شرط، جواب قسم را تشکیل می دهند.

واللهِ إن قطعتُم یمینی *** إنی أحامی أبداً عن دینی

(همان)

جمله انشائی ندا، آغازگر آخرین قطعه این رجزهاست که حضرت در آن با نفس خود سخن می گوید [یا نفس! لا تخشَ من الکفارِ / وأبشری برحمة الجبّارِ]. در این فراز، دو فعل امر و نهی (لاتخش/ أبشری) وجود دارد که فاعل آن به نفس بازمی گردد. در بیت سوم، جمله خبری و فعل ماضی (قطعوا) آمده است. فاعل آن، دشمنان ستم پیشه ای هستند که دست مبارک حضرت را قطع کردند. در جمله دعایی این بیت، حضرت از خداوند می خواهد که یزیدیان را در آتش دوزخ بسوزاند [فأصلِهِم یا ربِّ حرَّ النّارِ].

عکس

تشبیه: در اصطلاح به معنای بستن عقد مشابهت بین دو چیز یا بیشتر استکه مقصود مشارکت آنها در یک یا چند صفت می باشد، برای تبیین غرضی که متکلم در ذهن خود پرورانده است (عثمان، 1993: 25). مؤلف در این اشعار حماسی برای زیبا تر ساختن متن خود از صنعت تشبیه بهره برده و دو مورد تشبیه بلیغ آورده است؛ یعنی «تشبیهی که ادات و وجه شبه در آن حذف و مشبه و مشبه به ذکر می شود» (هاشمی، 1999: 237). حضرت در این اشعار می فرماید:

نفسی لسبط المصطفی الطهر وقا *** ولا أخاف طارِقاً إن طرقا

(امین، 1983: 608)

در این بیت «نفس»، مشبه و «وقی»، مشبه به و تشبیه از نوع بلیغ است.

استعاره: گفته اند چون مجاز با تشبیه درآمیخت، از آنان فرزندی به نام استعاره ولادت یافت (خویی، 2003: 90). متن حاضر بسامد قابل ذکری در کاربست استعاره به ویژه از نوع مکنیه دارد. هرگاه در استعاره ای، «تنها مشبه را ذکر و مشبه به را حذف کنند و به جای آن بعضی از خصوصیات و لوازمش را با مشبه بیاورند و به آن نسبت دهند، استعاره مکنیه به وجود می آید» (خطیب قزوینی، 1350: 324(. در عبارت «هذا حسینُ شاربُ المنونِ»، استعاره مکنیه تخییله وجود دارد. امام (مشبه) در مانند «شارب المنون» (مشبه به) است که جرعه جرعه جام مرگ را سر می کشد. در این استعاره کلمه «شارب» از لوازم مشبه به است. یعنی مرگ، به یک نوشیدنی تشبیه شده که امام (علیه السلام) آن را می نوشد. در تعبیر «لیَخضِبَنَّ الیومَ جسمی بِدم» نیز استعاره مکنیه تخییله وجود دارد. خون (مشبه) به حنا (مشبه به) تشبیه شده و یکی از لوازم آن، یعنی خضاب کردن در عبارت آمده است.

ص: 14

تکرار: یکی از عوامل انسجام بخش کلام محسوب می شود. هم شکلی و همسانی ساختار واژگان، که عموماً از رهگذر تکرار حاصل می شود، توجه مخاطب را نسبت به خود برمی انگیزد و وی را به پیام مولف حساس تر می کند. متن مورد نظر از نظر ساختار واژگانی، تکرارهای زیادی را در خود گنجانده است: «لا أرهَبُ الموتَ إذِ الموتُ رقا». واژه نخست «موت»، بر مرگی شرافتمندانه دلالت دارد که حضرت خوفی از آن به دل راه نمی دهد، بلکه در راه دفاع از آرمان های امام خود، شجاعانه به استقبال آن می رود. مرگ دوم مفهوم عام دارد که گریبان گیر همه آحاد بشری می شود؛ چون چهره بگشاید، همگان از آن می هراسند، جز مومنان راستین و مجاهدان راه خدا. با این تکرار، واژه «موت» در چشم مخاطب به طور پررنگی جلوه می کند؛ به ویژه اینکه با فاصله بسیار اندکی در کنار هم آمده اند. این تکرار افزون بر آنکه بر زیبایی کلام می افزاید، مرگ را سرنوشت محتوم انسان ها می داند که در میدان های نبرد بازیچه دست مجاهدان دلاور است. تکرار واژه «فعال» در بیت:

هیهاتَ ما هذا فعالُ دینی *** و لا فعالُ صادقِ الیقینِ

(مغربی، بی تا: 192)

کلام را آهنگین ساخته و هماهنگی بیشتری به ساختار جمله بخشیده است.

جناس: قرار گرفتن الفاظ، به کلام آهنگ لطیفی می بخشد. متن حاضر نیز گونه های مختلفی از جناس اشتقاق را در خود جای داده که به زیبایی ظاهری متن انجامیده و سبب برجستگی کلام شده است. جناس اشتقاق «از واژگان هم ریشه ساخته شده اند و در اصل معنا با هم توافق دارند» (تفتازانی، 1388: 291). در رجزهای حضرت عباس (علیه السلام)، چهار مورد جناس اشتقاق به کار رفته کهدر جدول زیر آمده است.

جدول2: جناس های اشتقاق به کاررفته در رجز

عکس

ص: 15

لحن: شیوه پرداخت مولف به موضوع را لحن می گویند. در واقع لحن، «طرز برخورد نویسنده با موضوع و شخصیت های داستان است» (میرصادقی، 1381: 14). لحن از عنصر مهمی در آشکار ساختن جنبه های بنیادی متن به شمار می رود و مولف نیز با توجه به موضوع مدنظر خود، لحن مناسبی را برمی گزیند. در رجزهای حضرت عباس (علیه السلام)، لحن حماسی و کوبنده ای به کار رفته است. این اشعار با عبارت «لا أرهب الموت» شروع شده که بیانگر شجاعت و دلاوری حضرت در میدان نبرد است. کاربست این لحن حماسی، مفاهیمی چون فداکاری، رشادت، جنگاوری و جوانمردی در راه دفاع از آرمان های دینی خود را تداعی می کند. همانگونه که گفته شد، لحن حضرت در فرازهای نخست این اشعار، کاملا حماسی است. اما در فرازهای میانی یعنی در قطعه چهارم، رنگ عرفانی به خود می گیرد. آنگاه که حضرت در شریعه فرات نفس خویش را سرزنش می کند و به امساک عارفانه ای از نوشیدن آب می پردازد، «در واقع آب را شرمنده منش، ادب و معرفت والای خود کرده است» (ابن طاووس، 1417: 49). حضرت خطاب به نفسش می گوید:

هذا حُسَینُ شارِبُ المَنونِ *** وَتَشربینَ بارِدَ المعینِ

(قندوزی، 1996: 340)در فرازهای پایانی که دست مبارک شان از بازو جدا می شود، لحن حضرت مجددا رنگ حماسی به خود می گیرد. هرچند این رجزها در فرازهای واپسین، لحن حماسی خود را حفظ کرده اند، اما درون مایه آنها متفاوت تر از قطعه های آغازین است. در لایه های معنایی قطعات پایانی، مفاهیمی چون شهادت در راه خدا، بشارت به دیدار اهل بیت (علیهم السلام) و همنشینی با اولیای الهی نهفته است.

تولید می کند. فرکلاف (1379: 215) سطح تفسیر را «ترکیبی از محتویات متن و ذهنیت مفسر می داند». مقصود از ذهنیت مفسر همان دانش زمینه ای است که او در تفسیر متن به کار می گیرد.

بافت موقعیتی: تحلیل گر در بافت موقعیتی از مفاهیمی چون جان مایه، زمان، مکان، شخصیت ها، روابط بین شخصیت ها و غیره سخن می راند. در واقع بافت موقعیتی، بستری است که متن در آن تولید می شود. در سال 61 هجری، غم انگیزترین و اسفناک ترین حادثه تاریخ بشری در سرزمین نینوا رقم خورد. این منطقه شاهد رشادت دلاورانی بود که در یک نیمروز با نبرد جانانه خود، حماسه ای بی نظیر در تاریخ بشریت آفریدند که تا ابد یاد و نام آن جاودانه خواهد ماند. در این واقعه، رجزهای پرمحتوا و ماندگاری سروده شده که خبر از سرشت پاک مجاهدانی دارد که پیرو راستین خاندان نبوت و دانش آموختگان مکتب اهل بیت بوده اند. حضرت عباس (علیه السلام) در شرایطی پا به میدانرزم نهاد که تمامی یاران اباعبدالله در مسلخ عشق جان باخته و تنها دو مرد در رزمگاه نبرد در برابر لشکر قدار دشمن باقی مانده بودند. حضرت عباس (علیه السلام) برای فرو نشاندن آتش تشنگی اهل حرم راهی شریعه فرات شد، با صلابت و اقتدار در مسیر شریعه پیش رفت، سرانجام توانست به آب دست یابد و مشک را پر آب کند. حضرت همتی استوار برای رساندن مشک به خیام حرم داشت. اما در راه بازگشت، انبوه لشکریان دشمن راه را بر او بستند و مانع رسیدن آب به خیام امام (علیه السلام) شدند (آل جمیع، 2002: 57).

شخصیت هایی که در رجزهای حضرت عباس (علیه السلام) حضور دارند، امام حسین (علیه السلام)، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، امام علی (علیه السلام) و لشکریان دشمن هستند. رابطه سراینده رجز با امام حسین (علیه السلام)، رابطه عبد و مولاست و با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امام علی (علیه السلام) رابطه نواده ای دلیر و جوانمرد دارد. اما خصومت دینی شدیدی میان او و دشمن موج می زند. در سراسر رجزها، شجاعت و قاطعیت حضرت عباس (علیه السلام) در راه دفاع از آرمان های امام حسین (علیه السلام) به چشم می خورد. اما چرا این صلابت بی نظیر در شخصیت حماسه آفرینی چون حضرت عباس (علیه السلام)، پدید آمده است؟ آیا صرفا دلسوزی یک مجاهد رزم آور برای شخصیتی مظلوم، امامی متصف به فضایل اخلاقی و بنده ای از بندگان صالح خدا بوده

ص: 17

است؟ در پاسخ به این پرسش ها باید گفت که جوانمردی، رشادت و فداکاری اعجاب آور مولف، برخاسته از چهارچوب اعتقادی متین و استوار حضرت عباس بوده است؛ برخاسته از منظومه فکری امامت که بر مبنای احادیثی همچون «لولا الحجه لساخت الارضُ لأهلها» است (طبرسی، 1403: 317) و یا «الإمامةُ زمامُ الدینِ ونظامُ المسلمینِ وصلاحُ الدنیا وعزُّ المسلمین» (کلینی، 1407: 200) در وجود ایشان به استواری تمام شکلگرفته است. حضرت عباس (علیه السلام) در منتها درجه یقین قرار داشت و جایگاه امام (علیه السلام) را به منزله قطب عالم امکان درک کرده بود. لذا تمام و کمال در خدمت امام عصر خود قرار گرفت و فدایی امام شدن را برای خود همچون مدال افتخارآمیز مقدسی می دانست.

بافت بینامتنی: یک گفتمان به تنهایی و خود به خود شکل نمی گیرد، بلکه با گذشته ای که به آن مرتبط است تعامل دارد و از آن تأثیر می پذیرد (ملاابراهیمی و سالمی، 1394: 171). در بافت بینامتنی، اسکلت تاریخی گفتمان، رویدادها و ارتباط متن با متون قبلی آن بررسی می شود. زیرا گفتمان های مرتبط باهم مانند یک زنجیره به یکدیگر متصل اند و از هم تأثیر می پذیرند.

حضرت عباس (علیه السلام) در هشتم ذی حجه سال 60 هجری، زمانی که قافله امام حسین (علیه السلام) قصد ترک مکه و عزیمت به سوی کربلا را داشت، بر فراز بام کعبه خطبه ای در ستایش سیدالشهداء ایراد کرد و در آن به افشاگری بر ضد حکومت بنی امیه، به ویژه شخصیت یزید پرداخت و صراحتا حمایت خود را از امام زمانش اعلام کرد (یونسیان، 1423: 270). محتوای این خطبه ارتباط معنایی نزدیکی با رجزهای ایشان در روز عاشورا دارد و به نوعی می توان آنها را عصاره همان خطبه دانست. ایشان در سخنان خود نخست به شأن والای امام علی (علیه السلام) اشاره دارد. سپس سپاه دشمن را برای بستن راه بر اهل بیت (علیهم السلام) مورد مذمت قرار می دهد و با بیانی رسا به برتری اهل بیت (علیهم السلام) و تقدس بیت الله الحرام اشاره می کند و می فرماید که اگر حکمت های خداوند بلند مرتبه نبود، کعبه به سوی اهل بیت پرواز می کرد و قبل از اینکه مردم حجرالأسود را لمس کنند،حجرالأسود دستان امام حسین (علیه السلام) را لمس می کرد. سپس ایشان دشمنان اهل بیت را به

ص: 18

طور جدی تهدید می کند و می فرماید مولای من که خواسته اش همان خواسته خداوند رحمان است، مانع من می شود و گرنه همچون باز شکاری که بر سر گنجشکان فرود می آید، بر شما نازل می شدم. حضرت در ادامه اشاره به شجاعت و عظمت خاندان اهل بیت (علیهم السلام) دارد که از کودکی مرگ را به سخره می گرفته اند و سپس در نهایت جان خویش را فدای حضرت اباعبدالله می کند. حضرت عباس (علیه السلام) در این خطبه به بصیرت افزایی و روشنگری می پردازد و هشدار می دهد که بنی امیه، شأن و جایگاه امام (علیه السلام) را به درستی نشناخته است. حضرت آنها را به قوم قریش تشبیه می کند که اراده قتل پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را داشتند. او می فرماید «همانطور که کشتن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تا زمانی که امیرالمومنین (علیه السلام) زنده بودند، میسر نشد، کشتن اباعبدالله نیز تا وقتی من زنده باشم، ممکن نخواهد شد» (یونسیان، 1423: 270؛ محمودی، 1417: 81). از این رو با واژگانی چون الطاهر و المؤَیَّد که به جایگاه والای امام (علیه السلام) اشاره دارد، به ستایش ایشان و تهدید دشمن می پردازد. حضرت عباس (علیه السلام) در رجزهای خود نیز با معرفی امام حسین (علیه السلام) به عنوان نوه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و بیان شخصیت والامقام و با فضیلت ایشان، سعی در بصیرت افزایی دشمنان دارد تا شاید با این تذکرات، از بروز جنایت های بیشتر آنها پیشگیری کند.

نهراسیدن از مرگ که به شکل پررنگی در رجزهای عباس بن علی (علیه السلام) و عملکرد ایشان در صحرای کربلا خودنمایی می کند، نشان از تأثیرپذیری حضرت از کلام وحیانی قرآن دارد. چه، خداوند متعال جان ها و مال های مومنان را به ازای بهشت می خرد و مرگ در راه خدا را جهادی برای زنده نگهداشتن دین الهی و معامله ای پرسود می داند که به نفع خریدار تمام می شود «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِیلِ وَالْقُرْآَنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِكُمُ الَّذِی بَایَعْتُمْ بِهِ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» (توبه/111). حضرت عباس (علیه السلام) مفاهیم قرآنی را با تمام وجود درک کرده است و نتیجه آن را در روز عاشورا می توان مشاهده کرد.

همچنین شجاعت مثال زدنی ایشان، گواه این مطلب است که وی از سخنان اهل بیت عصمت و طهارت تأثیر پذیرفته و در رفتار و سخنان ایشان در روز عاشورا تجلی

ص: 19

یافته است. چه، امام علی (علیه السلام) فرموده اند: «شجاعت یکی از دو عزتمندی است». امام حسن (علیه السلام) در پاسخ به این پرسش که شجاعت چیست، می فرمایند: «ایستادگی در برابر هماوردان و پایداری در نبرد» (ری شهری، 1379: 2677). قمر بنی هاشم شجاعتی را که از نیاکان مطهر خود به طور نظری و عملی آموخته بودند، در عاشورای سال 61 به نمایش گذاشتند. نمونه دیگری از تأثیرپذیری ایشان از مکتب اهل بیت (علیهم السلام) که در رجزهایشان تجلی کرده، فداکاری و ایثار حضرت است. وی در همه رجزهای خود صراحتا اعلام می کند که فدایی پسر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است و جان خود را سپر ایشان می کند. جان فشانی و ایثارگری از صفات پسندیده در فرهنگ تشیع است. چنانچه امام علی (علیه السلام) در این باره فرموده اند: «من شیم الأبرارِ حملُ النفوسِ علی الإیثارِ؛ از خصایص نیکان، واداشتن جان ها به ایثار است» (همان، 23). وی در جایی دیگر می فرماید: «عند الإیثارِ تَتَبَیَّنُ جواهرُ الکرماءِ؛ به هنگام ایثارگری است که گوهر بزرگواران شناخته می شود» (همان، 25).عنصر شهادت طلبی که در سراسر رجزها به وضوح خودنمایی می کند، برگرفته از آموزه های معرفتی اسلام است. حضرت عباس (علیه السلام) از ابتدای رجز اعلام می دارند که به میدان آمده اند و از مبارزه و مرگ در این راه هیچ ابایی ندارند. ایشان با تمام توان از امام عصر خود دفاع می کند تا آنجا که دشمن از کشتن امام (علیه السلام) منصرف شود و یا حضرت در این راه جان خود را فدا کند. در این راستا سخنی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که فرمودند: «برترین شهیدان کسانی هستند که در صف مقدم می جنگند و از دشمن روی بر نمی تابند تا آنکه کشته شوند» (ری شهری و دیگران، 1390: 2886). گویی مصداق دقیق این سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) حضرت عباس (علیه السلام) در روز عاشورا است.

مفهوم دیگری که در خلال ابیات رجز به طور ملموسی به چشم می خورد، عزم قاطع و اراده استوار قمر بنی هاشم در راه تحقق اهداف خود است. در کلام معصومین بر اهمیت عزم و اراده بسیار تاکید شده است تا جایی که در دعاهای خود به پیشگاه خداوند اینگونه می فرمودند: «قد علمتُ أنَّ أفضل زادِ الراحلِ إلیکَ عزم ارادهٍ» (مجلسی، 1983: 310). آیات فراوان دیگری در این باره در دست است که ذکر همه آنها در این مجال نمی گنجد. در فراز پایانی این ابیات، حضرت عباس (علیه السلام) نفس خود را به هم نشینی با

ص: 20

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و دیگر پاکان و صالحان بشارت می دهد که برگرفته از آیات قرآن کریم است: «وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِیقًا» (نساء/69).

طهارت وانهاده است و این عهد الهی هرگز به ظالمان نمی رسد. رجزهای حضرت عباس (علیه السلام) در پی اقناع خوانشگران خود به این موضوع است که امام حسین (علیه السلام)، والاترین انسان روی زمین به شمار می آید. پس انتخاب دیگران به عنوان رهبر جامعه اسلامی، اقدامی نابخردانه و نادرست دانسته می شود. اثر گفتمان حضرت بر جامعه بشری، این است که به همگان درس ولایت پذیری و اطاعت محض از امام زمان خود را می دهد. شاید راز آب ننوشیدن قمر بنی هاشم در شریعه فرات آن باشد که اباعبدالله به ایشان دستور آب آوردن داده بودند و ایشان اجازه یا فرمانی مبنی بر نوشیدن آب از جانب امام (علیه السلام) دریافت نکرده بودند. اثر دیگر این گفتمان را می توان اینگونه بیان کرد که مردم آن دوره را تا حدودی متوجه جنایت تلخ خود کرد و به آنها فهماند که فرزند پاک ترین انسان های روی زمین را به فجیع ترین شکل ممکن به شهادت رسانده اند. وقاحت آنها تا به حدی بود که مورد نفرین شخصیت بی نظیری چون عباس بن علی (علیه السلام) قرار گرفتند. از سویی دیگر حضرت با رجزهای خود به مردم فهماند که باید با صلابت و قاطعیت، در راه حق مبارزه کرد و در این راه از بذل جان نباید دریغ داشت. اثر دیگری که این گفتمان بر افراد جامعه نهاد این بود که بایستی مبنای عملکردها، کنش ها و واکنش های افراد حتی در سطحی ترین امور زندگی بر اساس مبانی دینی اسلام باشد. تأثیر گفتمان حضرت عباس (علیه السلام) بر قدرت حاکم بر جامعه آن روز، این است که سلطه حاکم را به چالش کشید و نهایت ضعف و ناتوانی آن را نمایان ساخت. حضرت به خوبی نشان داد که دشمن با وجود عِدّه و عُدّه فراوان هرگز نمی تواند در اراده پولادین حماسه آفرینان کربلا، خللی ایجاد کند و آنان را ازمسیر حق منحرف سازد.

مانند قسم، نهی و امر و یا کاربرد محسنات لفظی و معنوی، همگی در جای خود و به شکل هدفمند و هماهنگ با مقتضی حال به کار برده شده است. یعنی کلام آن حضرت کاملا در خدمت القای معنا بوده است. آنجایی که معنای بسیار مهمی را می بایست به مخاطب القا کند تا به جان او بنشیند، از کلام موکد یا قسم و مقسم به های مکرر استفاده کرده است. کاربرد انواع صنایع لفظی مانند تکرار و جناس اشتقاق بر زیبایی ظاهری رجز می افزاید. استفاده از محسنات معنوی مانند تشبیه و استعاره در این رجزها نسبتا اندک است، اما آنچه که آمده، همگی در خدمت القای معانی عمیق متن به خوانشگر بوده که زیبایی ادبی خاصی به این رجزها بخشیده است. 2) سطح تفسیر: ارتباط بینامتنی مشهودی میان رجزهای حضرت عباس (علیه السلام) در روز عاشورا با خطبه ایشان در روز هشتم ذی حجه وجود دارد. محتوای این خطبه تحت تأثیر آیات قرآن و نیز سخنان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، امام علی و امام حسن (علیهم السلام) بوده است. در بافت موقعیتی، شرایط حاکم بر عاشورای سال 60 هجری به لحاظ مکانی و زمانی بررسی شد و روابط بین شخصیت های حاضر در رجزها که از نوع رابطه عبد و مولا و یا رابطه افتخارآفرین اجداد برگزیده و مطهر وی بابازمانده دلیر بود، بررسی شد. در برخی موارد این رابطه از نوع خصومت دینی بوده است. همچنین در این سطح به منظومه فکری حضرت عباس (علیه السلام) که بر مبنای گفتمان شیعه در باب امامت شکل گرفته و تأثیرش را در رجز به وضوح نشان داده است، اشاره شد. 3) سطح تبیین: در کشف ایدئولوژی حاکم بر رجزها بیان شد که خلافت الهی در میان نسل پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار گرفته و امام حسین (علیه السلام) در این راستا مظلوم واقع شده است. رجزها در پی تغییر و بازتولید دانش زمینه ای مخاطبان در انتخاب رهبر دینی و بازبینی اقدامات مسلمانان بر اساس دین محوری بوده است. این گفتمان ها سلطه و قدرت حاکم را در جایی نامشروع می داند و به مخاطب القا می کند که حاکمیت دینی و سیاسی جامعه باید در دست برگزیدگان الهی قرار بگیرد. از گفتمان حاکم بر این رجزها استنباط می شود که باید برای ایجاد تغییرات اساسی و مهم در جامعه، قدم های شایسته ای برداشت و مجاهده فداکارانه در راه حق، از ملزومات برپایی آن است.

ص: 23

محبتم، زاده علی، امام مطهر و تایید شده).

4. یا نفسُ مِن بَعدِ الحُسَینِ هونِی *** فَبعدَهُ لا کُنتِ أن تَکونِی

هذا حُسَینُ شارِبُ المَنونِ *** وَتَشربینَ بارِدَ المعینِ

هَیهاتَ ما هذا فِعالُ دینی *** وَلا فِعالُ صادقِ الیقینِ

(همان، 188)

(ای نفس! زندگی پس از حسین برای تو بی ارزش است. مبادا پس از اوزنده بمانی. این حسین است که مرگ را جرعه جرعه می نوشد، حال تو چگونه می خواهی آب گوارا بنوشی؟ هرگز! این کار با دینم سازگاری ندارد و از مرد معتقدی چون من سر نمی زند).

5. وَاللهِ إن قَطعتُم یَمینی *** أنّی أحامی أبَداً عَن دینی

وعَن أمامٍ صادقِ الیَقینِ *** نَجلِ النبیِّ الطاهرِ الأمین

نبیّ صدقٍ جاءَنا بِالدّینِ *** مُصَدّقاً بالواحدِ الأمین

(همان، 190)

(سوگند به خدا اگر دست راستم را قطع کنید، پیوسته از دینم حمایت می کنم و از امام صادقم، از پسر پیامبر پاک و امین حمایت می کنم. پیامبر راستینی که دین اسلام را برای ما آورد در حالی که به یگانگی خداوند امین ایمان داشت.

6. یا نفسُ لا تخشَ منَ الکُفارِ *** وأبشری برَحمةِ الجَبّار

مَعَ النَّبیِّ السیِّدِ المختارِ *** مَعَ جُملةِ السّاداتِ وَالأطهارِ

قَد قَطعُوا بِبُغیِهم یَساری *** فأصلِهِم یا رَبِّ حَرَّ النّارِ

(همان، 191)

(ای نفس! از کافران بیمی به دل راه مده. تو را مژده باد به رحمت خداوند مقتدر که در کنار پیامبر، آن مولای برگزیده و نیز همه سروران و پاکان به سر خواهی برد. پروردگارا! آنها به ستم دست چپم را قطع کردند، تو نیز آنها را در آتش دوزخ بسوزان).

ص: 25

_ فرکلاف، نورمن (1379ش)، تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمه فاطمه شایسته پیران و دیگران، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها.

_ فوادیان، محمد حسن و فاطمه حسنلویی (1389ش)، شرح و تحلیل رجزهای حماسه آفرینان کربلا در روز عاشورا همراه با ترجمه منظوم و منثور، تهران، آژنگ.

_ قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم (1996م)، ینابیع الموده، بغداد، دار الکتب العراقیه.

_ کاشفی سبزواری، میرزا حسین (1369ش)، بدایع الأفکار فی صنایع الأشعار، به کوشش جلال الدین کزازی، تهران، نشر مرکز.

_ کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

_ مجلسی، محمد باقر (1983م)، بحار الأنوار، به کوشش سید إبراهیم میانجی و محمدباقر بهبودی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.

_ محمودی، محمد باقر (1417ش)، عبرات المصطفین فی مقتل الحسین، قم، مجمع إحیاء الثقافه الإسلامیه.

_ محسنی، محمدجواد (1391ش)، «جستاری در نظریه و روش تحلیل گفتمان فرکلاف»، معرفت فرهنگی اجتماعی، سال سوم، شماره سوم، تابستان، ص63-86.

_ مغربی، نعمان بن محمد (بی تا)، شرح الأخبار فی فضائل أئمة الأطهار ، به کوشش السید محمد الحسینی الجلالی، قم، موسسه النشر الإسلامی._ ملاابراهیمی، عزت و محمد سالمی (1394ش)، «بررسی روابط بینامتنی قرآن در شعر فدوی طوقان»، پژوهشنامه ادب غنایی، سال 13، شماره 25، ص182- 169.

_ میرصادقی، جمال (1381ش)، جهان داستان، تهران، نشر اشاره.

_ هاشمی، أحمد (1999م)، جواهر البلاغه فی المعانی والبیان والبدیع، به کوشش یوسف صمیلی، بیروت، المکتبه العصریه.

_ یونسیان، علی اصغر (1423ق)، خطیب کعبه، تهران، مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر.

ص: 27

ص: 28

است که سعی کرده در قالب ادبی و با اسلوب داستانی، روایتی جذاب از زمانه و زندگی حضرت رقیه (علیها السلام) و حوادث روزهای منتهی به عاشورای سال 61 هجری ارائه دهد. یافته های پژوهش نشان از این دارد که نویسنده سعی کرده در خلال روایت وقایع مختلف و با زبان کودکانه حضرت رقیه (علیها السلام) ، فضائل متعدد امام حسین (علیه السلام) از جمله مهربانی نسبت به خلق، بخشندگی و دستگیری از نیازمندان، جوانمردی و ایثار، قداست و طهارت، انسان دوستی و شرافت و مانند آنها را به تصویر بکشد و امام (علیه السلام) را برای نسل نوجوان و جوان به عنوان پیشوای الهی و الگوی انسان کامل و محبوب معرفی کند.

کلیدواژه ها: حضرت رقیه (علیها السلام)، رمان آیینی، عاشورا، رجاء محمد بیطار، یومیات طفله من کربلاء.

(شمیسا، 1387: 169). در ادبیات معاصر عرب این گونه داستان نویسی از پایان قرن 19م آغاز شد و پیشگام آن هم جرجی زیدان است که 22 داستان و رمان تاریخی نگاشت (توفیق، 2012: 55).

گرچه رویکرد غالب رمان نویسی در ادبیات معاصر عربی و فارسی با توجه به تاثیرپذیری از ادبیات غرب، بیشتر رویکرد عاشقانه آمیخته به مسائل فلسفی، اجتماعی و سیاسی است اما در این میان جریان هایی بودند که با جد و جهد ادبیات آیینی را به پیش می بردند و از این هنر در جهت معرفی آموزه های اسلامی و اعتقادات دینی خود بهره می بردند. در همین راستا تنی چند از داستان نویسان معاصر عرب و ایرانی به سراغ شخصیت های صدر اسلام رفتند و سعی کردند سیره و ویژگی های شخصیت های مشهور و اثرگذار را در قالب داستانی و به شیوه ای جذاب برای خوانندگان به تصویر بکشند که نتیجه آن پدید آمدن رمان ها و نمایشنامه های تاریخی متعددی در ادبیات معاصر عربی و فارسی است (نوری، گنجعلی و نیکبخت، 1400: 69). لذا از ابتدای قرن بیستم میلادی رمان ها و نمایشنامه های متعددی درباره شخصیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و دیگر معصومین به رشته تحریر درآمد که از مهمترین آنها در ادبیات عربی می توان به نمایشنامه «محمد» اثر توفیق حکیم، «الحسین ثائرا و شهیدا» از عبدالرحمن الشرقاوی، «الباحث عن الحقیقه» (درباره زندگی سلمان پارسی)اثر محمد عبدالحلیم عبدالله و نظایر اینها اشاره کرد. در اینگونه رمان ها و آثار نمایشی که ماده اصلی آنها تاریخ است، نویسندگان تا حد مجاز که مخالفتی آشکار با گزارشات صحیح تاریخی نداشته باشد، تخیل و احساس خود را دخیل می کنند و از جاذبه

هنر و ادبیات برای جذب مخاطب بهره می برند. یکی از وقایعی که در ادبیات معاصر فارسی و عربی دستمایه خلاقیت نویسندگان و ادیبان قرار گرفته است نهضت مبارک حسینی است. پس از واقعه عاشورا دیری نپایید که ادبیات کربلا پدید آمد و در طول تاریخ بارورتر نیز شد تا آنجا که فضای عمده ادبیات شیعی را حجم «ادبیات طف» پر کرده است (طالعی، انواری و درگاهی، 1395: 25). افزون بر اشعار بی شماری که در تعظیم و بزرگداشت عاشورا و شخصیت های عاشورایی سروده شد، آثار نمایشی و داستانی متعددی هم در این زمینه به رشته تحریر

ص: 31

درآمده است که در ادبیات فاسی داستان های ارزنده ای چون «آفتاب در حجاب» و «پدر، عشق پسر» از سید مهدی شجاعی از جمله آنها است و در ادبیات عربی هم می توان به نمایشنامه «الحسین ثائرا و شهیدا» از عبدالرحمن شرقاوی و نمایشنامه «حر الریاحی» از عبدالرزاق عبدالواحد اشاره کرد.

رجاء محمد بیطار متولد سال 1969م در الهلالیه لبنان است. او دیپلم فیزیک را در سال 1992 و مدرک کارشناسی ارشد زبان و ادبیات عربی از دانشگاه لبنان را در سال 2019 گرفت و به زبان های عربی، انگلیسی و فرانسوی مسلط است. وی نوشتن شعر، نثر و داستان را از 9 سالگی شروع کرد و با داستان های کوتاه و شعرهای خود به مدت 24 سال با تعدادی از مجلات عربی و اسلامی در لبنان و جهان عرب از جمله: نورالاسلام، اجیال المصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم)و العلوم الحدیثه همکاری داشته است. ایشان از 15 سالگی شروع به نگارش رمان های بلند و کوتاه کرده است که برخی عبارتند از: الصخر ینبت زهراً، یومیات طفله من كربلاء، هذا الرجل غیرنی، سألتك عن الحسین («السیره الذاتیه للروائیه والباحثه اللبنانیه رجاء محمد بیطار»).

رمان یومیات طفله من کربلاء روایتی زیبا و جان سوز از زندگی کوتاه حضرت رقیه (علیها السلام) است که به قلم «رجاء محمد بیطار» به رشته تحریر درآمده است. این بانوی فرزانه سعی کرده با درآمیختن تاریخ و خیال و استفاده از قلمی ادبی و هنری تاریخ کربلا را از زبان این کودک داغدیده به تصویر بکشد، کودکی که باوجود سنی کم، مصائبی را به دوش کشیده که صخره های سخت را یارای تحمل آنها نیست. نویسنده که خود یک زن است و از قلمی پراحساس برخوردار می باشد، در قالب یادداشت های روزانه حضرت رقیه (علیها السلام)، حوادثی را ترسیم می کند که از آغاز حرکت امام حسین (علیه السلام) به سوی حج در سال 60 هجری رخ می دهد. او با دقت و ظرافت سعی کرده یک دوره تاریخ عاشورا را از لحظه عزیمت امام حسین (علیه السلام) به حج تا شهادتش در روز عاشورا و سپس اسارت اهل بیت از زبان این نوگل امام حسین (علیه السلام) و برخی دیگر از شخصیت ها به تصویر بکشد. نویسنده در خلال روایت حوادث، معلومات تاریخی، حدیثی و قرآنی متعددی را درباره سیدالشهداء و اهل بیت (علیهم السلام) و اصحاب ایشان به خواننده منتقل می کند و چون همه این ها در قالبی

ص: 32

احساسی و کودکانه و با سبکی ادبی و هنری بیان می شود، خواننده را تحت تأثیر قرار می دهد.

وی در مقدمه این اثر می گوید: «شاید من توانسته ام به حقیقت نزدیک شوم گرچه چنان که باید آن را درنیافته ام، شاید توانسته باشم تپشی از قلب رقیه (علیها السلام) راثبت کرده باشم، قلبی که سرشار از تپش های بزرگ و جانکاه بود... من حوادث را از منابع معتبر گرفته ام و تمام تلاش خود را کرده ام که از روند تاریخ دور نشوم بلکه به آنچه وارد شده _خاصه از زبان معصوم _ مقید باشم؛ اما باید دانست که قصه به معنای هنری آن گاه شامل جزئیاتی است که در منبعی نیامده اما طبیعتا با مقتضای حال منافات ندارد» (بیطار، 2013: 9).

حضرت رقیه (علیها السلام) که رمان به ایشان اختصاص دارد دختر امام حسین (علیه السلام) است. سن مبارک حضرت طبق پاره ای از روایت ها سه سال و مطابق پاره ای دیگر چهار سال بود که در ششم صفر سال 61 هجری، در خرابه شام، از شدت سوز و گداز در فراق پدر، جان به جان آفرین سپرد (ربانی خلخالی، 1377: 83). خردسالى این دختر و عواطفى كه نام و یادش و كیفیّت جان باختنش و مدفن او بر مى انگیزد، شگفت است و شیعیان به او علاقه خاصّى دارند. محلّ دفن او كنار یك بازارچه قدیمى و با فاصله از مسجد اموى در دمشق قرار دارد و چندین بار تعمیر شده است (محدثی، 1387: 200، 201).

درباره رمان یومیات طفله من کربلاء تاکنون پژوهشی انجام نگرفته است. البته رمان مذکور توسط نویسندگان مقاله حاضر با عنوان یادداشت های روزانه دختری خردسال از کربلا ترجمه شده و در دست چاپ است.

این رمان از زبان حضرت رقیه (علیها السلام) و یا دیگران به مقام و منزلت سیدالشهداء نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اشاره می شود. یکی از این بخش ها آنجاست که نویسنده صحنه ای را ترسیم می کند که حضرت زینب (علیها السلام) در پاسخ کسی که از ایشان می پرسد چرا به رقیه (علیها السلام) که هنوز یک سال دارد توجه دارد به گونه ای که حتی وقت نماز او را از خویش دور نمی کند و مانع بازی او در دامانش نمی شود، می گوید: «و کأنی بها تشیر إلی جدها الرسول الذی کان عاتقه المبارک و ظهره محملا و ممتطی لولدیه الحسن والحسین، حتی حین الصلاه؛ گویا منظور عمه زینب از این کار اقتدا به جدش رسول خدا است که دوش مبارکشان، حتی در هنگام نماز، کجاوه ای برای سوار شدن دو نوه اش حسن و حسین (علیهم السلام) بود» (بیطار، 2013: 24).

در اینجا نویسنده از زبان حضرت رقیه (علیها السلام) پیوندی زیبا میان رفتار حضرت زینب (علیها السلام) و رفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با حَسنَین برقرار می کند. اشاره نویسنده به روایات مشهوری است که شیعه و سنی مبنی بر توجه شدید رسول الله به دو نوه خود نقل کرده اند به گونه ای که آنها را بر پشت مبارک خود سوار می کرد. در یکی از روایات از قول جابر بن عبد الله آمده است: «نزد پیامبر رفتم در حالی که حسن و حسین بر پشت حضرت بودند و ایشان بر دو زانوی خود حرکت می کرد و می فرمود چه خوب مرکبی دارید و شما هم چه بار سبکی هستید» (ابن شهرآشوب، 1379: 2/387). و در برخی روایات خود امام حسین (علیه السلام) در کودکی به این امر، یعنی سوار شدن بر شانه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مباهات می فرمود (ابن عساکر، 1389: 136).

در بخشی دیگر نویسنده با زیبایی تمام صحنه ای را به تصویر می کشد که رقیه (علیها السلام) یک ساله است و تازه شروع به راه رفتن نموده است و گاه بلند می شود و گاه می افتد. نویسنده به زیبایی تمام و به شیوه دیالوگ داستانی از زبان پیرمردی با محاسن سپید پیوندی میان این صحنه و خردسالی سیدالشهداء می زند: «کنت أمشی کما قلتُ، فتعثرت... و لعلنی سقطت، فأدرکتنی یده الرحیمه و رفعتنی أحسست أننی ارتفعت إلی علیین وتبسم بعض الأصحاب و قال شیخ کبیر ذو لحیة بیضاء: ما أشبه الیوم بالأمس عندما کنت یا أبا عبد الله طفلا تعثرتَ و سقطتَ و أنت تَمشی فی مسجد جدک فنزل جدک الرسولُ عن منبره، قطع خطبته و نزل لیحملک و یقیک کل السوء و یقول: حسین

ص: 34

منی و أنا من حسین؛ همان گونه که گفتم داشتم راه می رفتم، سکندری خوردم و شاید بر زمین افتادم، که دستان مهربان پدرم مرا گرفت و بلندم کرد، احساس کردم که به آسمان ها رسیده ام… برخی از اصحاب لبخند زدند و پیرمردی با محاسنی سپید گفت: «چقدر امروز شبیه دیروز است ای اباعبدالله! زمانی که کودک بودی در حالی که در مسجد پدربزرگت راه می رفتی، سکندری خوردی و بر زمین افتادی، پدربزرگت رسول خدا از منبر پایین آمد و خطبه را قطع کرد، تا تو را از زمین بلند کند، تا گزندی به تو نرسد و بگوید: حسین از من است و من از حسین هستم» (بیطار، 2013: 26).

اشارت نویسنده در اینجا به ماجرایی است که در منابع روایی نقل شده که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در هنگام سخنرانی وقتی دید لباس امام حسین (علیه السلام) به پایش پیچید و زمین خورد خطابه خویش را قطع کرد و از منبر فرود آمد و حضرت را با شور در بغل گرفت (مجلسی، 1403: 43/295).

و آنان که امام را می شناسند لب به تبسم می گشایند و چنین پاسخ می دهند: بلکه او... [ فرزندان متعدد دارد] اما مهربانی معروف ایشان و عطوفت سرشارشان تنها برای فرزندانش نیست بلکه برای همه است، بزرگ و کوچک، آزاد و بنده، چنان مهربانی و عطوفتی که بی حد و اندازه است!» (بیطار، 2013: 21).

در ادامه باز از زبان این دردانه کوچک چنین می گوید: «لله درک یا أبتاه، ما أرق قلبک و أحنّ فؤادک...، أنت أبو الأرامل و الیتامی و المساکین...، أنت بحق وریث أخیک الحسن و أبیک علی و جدک المصطفی و أمک الزهراء...، أنت أحد الذین و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و أسیرا؛ خدا خیرت بدهد پدرم! چقدر دل رحم و مهربان هستی، تو پدر بیوه زنان و یتیمان و مسکین هایی! تو به حق وارث برادرت حسن و پدرت علی و جدت مصطفی و مادرت زهرایی، تو یکی از کسانی هستی که غذا را با اینکه دوست می دارند به مسکین و یتیم و اسیر می دهند» (بیطار، 2013: 71).

در اینجا نویسنده از رقیه (علیها السلام) خطاب به پدرش او را مهربان ترین نسبت به یتیمان و تهیدستان می داند و در این زمینه وی را وارث برادر و پدر و جد بزرگوارش می داند. چرا که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بسیار مسکینان را دوست می داشت و می فرمود: «أمرنی بحبّ المساکین المسلمین» (کلینی، 1407: 8/402). سطر آخر جمله حضرت رقیه (علیها السلام) هم اشاره ای است به آیاتی از قرآن کریم که درباره سخاوت اهل بیت و امام حسین (علیه السلام) و ترجیح نیازمندان بر خود نازل شده است. به گواهی منابع تفسیری شیعه و اهل سنت آیه «یطعمونَ الطعام... » (انسان/8) درباره اهل بیتی نازل شده است که امام حسین (علیه السلام) هم جزو ایشان است (سیوطی، 1404: 6/29؛ زمخشری، 1407: 4/670).

«لکنی أعجب لهؤلاء القوم...، إنهم أبناء أبلیس، فهم فی قبح الصوره و سوء السریره مثله و أقبح... و إلا کیف یمنعون الماء عنا و الناس جمیعا و حتی الدواب یلجونه و یشربون بغیر إذن؟!... أجل فعندما کان الفرات تحت أیدینا سقیناهم، و أبی أبی إلا أن یسقی حتی دوابهم أما هم فلا إنها شیمة الکریم أن یحسن للمسیء و أن لاینتظر جزاء الأحسان و لکن القیظ الشدید و العطش یزید و لذا لست أدری کم سیکفینا الماء الذی استسقوه؛ اما من در تعجبم از این قوم ستمگر؛ آنان واقعاً همان گونه که قبلاً توصیف شان کرده ام، هستند؛ آنان فرزندان شیطان و در زشت صورتی و زشت سیرتی مانند او و بدتر از او هستند وگرنه چگونه آبی را که حتی حیوانات هم بدون اجازه از آن، می نوشند، از ما و یاران ما دریغ می کنند؟!...آری، هنگامی که فرات در اختیار ما بود، آنان را سیراب کردیم و پدرم، تا زمانی که حتی حیواناتشان را سیراب کرد، خودش آب ننوشید؛ اما آنان، هرگز این کار را نکردند؛ این خصلت انسان سخاوتمند است که به ستمکار نیکی می کند و انتظار نیکی از او ندارد؛ اما گرما شدید است و تشنگی دارد بیشتر می شود، من نمی دانم آبی که آورده اند، تا کی برای ما کفایت کند؟» (بیطار، 2013: 108، 109).

به راستی که این نهایت جوانمردی و کرم است که انسان بر دشمنی که بر اوراه بسته است احسان نماید و نه تنها افراد لشکر مقابل بلکه چارپایان آنها را سیراب سازد. حتی در ادامه همین ماجرایی که اینجا قسمتی از آن از زبان حضرت رقیه (علیها السلام) نقل می شود، در تاریخ آمده که امام (علیه السلام) با دست مبارک خود یکی از افراد تشنه لشکر حرّ را که از بقیه جا مانده بود و دیر رسید به همراه اسبش آب نوشانید! (مفید، 1413: 2/78).

برای سفر به مکه می گوید، سفری که چنان که به گوش این کودک رسیده است سفری پر مخاطره خواهد بود: «تری هل هی الرحله التی تحدث عنها عمتی زینب مع عمی عباس و أمه قبل أیام؟ و لماذا تکون هذه الرحله محفوفه بالمخاطر و هی رحله یقوم بها والدی عادة للعمره أو للحج إلی بیت الله الحرام؟؛ به نظرت، آیا این همان سفری است که چند روز پیش، عمه ام زینب، درباره آن با عمویم عباس و مادرش، ام البنین صحبت می کرد؟!… و چرا با اینکه پدرم این سفر را، معمولا، برای عمره یا طواف خانه خدا انجام می دهد، مملو از خطر است؟!».

در ادامه از توجه پدرش به یکی از واجبات مهم یعنی حج صحبت می کند وبیان می دارد که حضرت 25 بار پیاده به حج رفته است: «هل هناک جدید؟! لا ریب فی هذا، فإن والدی الذی أعلم أنه کما شهدتُ حینا و سمعت أحیانا قد حج خمسا و عشرین حجة مشیا علی قدمیه المبارکتین من المدینة حیث منزلنا إلی مکة منها بصحبة عمی الحسن و منها بعد استشهاده و اعتمر عددا لا یحصی من المرات و هو لم یکن فی کل ذلک یحسب ما یحسب الیوم من حساب...؛ آیا این سفر فرق دارد؟! شکی در این ندارم؛ پدرم آن طور که من می دانم و گاه خود شاهد آن بودم و گاه از دیگران شنیدم، بیست و پنج بار، با پاهای مبارک شان -چند بار با همراهی عمویم حسن (علیه السلام) و چند بار پس از شهادت ایشان- از مدینه، با پای پیاده برای حج واجب به مکه رفته است و عمره های بی شماری نیز به جا آورده است، اما او در تمامی آنها به اندازه امروز، حساب همه جوانب کار را در نظر نمی گرفت» (بیطار، 2013: 51). در اینجا حضرت رقیه (علیها السلام) در ضمن روایت حوادث، به تقید پدرش به فریضه حج اشاره می کند. آری امام حسین (علیه السلام) که الگوی دینداری در همه جوانب است «خود 25 بار پیاده به حج رفت» (هیثمی، 1408: 9/201) و به کسانی که حج را به خاطر به سامان رساندن کارهای دنیایی ترک می کنند هشدار می داد که حتی در انجام آن کارها در کوتاه مدت نیز موفق نخواهند شد (سیدی، 1394: 257).

در جای دیگر از رمان نویسنده از زبان رقیه (علیها السلام) ضمن بیان وقایع پنجم رمضان سال 60 هجری چنین پارسایی و عبادت امام (علیه السلام) را توصیف می کند: «أعلم أن والدی الذی

ص: 39

یعتکف علی عادته فی شهر رمضان و یتفرغ للعباده علی عادته فیه و فی غیره من الشهور، و هو الذی ِصلی فی الیوم و فی اللیلة ألف رکعة فی کل آن...؛ می دانم که پدرم کسی است که در ماه رمضان، مثل همیشه در اعتکاف است و در این ماه و دیگر ماه ها به عبادت می پردازد و در شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند...» (بیطار، 2013: 64). اشارت نویسنده در اینجا نیز به عبارتی است که در منابع تاریخی از قول امام سجاد (علیه السلام) آمده که «پدرم در شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند» (ابن عبد ربه، 1404: 5/343).

(ماخرجتُ أشرا...) در انتهای سخن رقیه (علیها السلام) می گنجاند: «و کلماته الملوعه تهیج أشجانهم المتراکمه و أشجاننا منذ استشهاد جدنا حتی الساعه: ما خرجت أشرا و لا بطرا و لا ظالما و لا مفسدا، إنما خرجت لطلب الإصلاح فی أمه جدی رسول الله أرید أن آمر بالمعروف و أنهی عن المنکر... و بدأنا بالرکوب و بدأ أهل المدینه ینتحبون؛ سخنان پرسوز و گداز پدرم، غم انباشته آنها و ما را، از زمان شهادت جدمان تاکنون، برمی انگیزد: همانا من از سر غرور و سرمستی، تکبر و خودبزرگ بینی، فساد طلبی و ستمگری، خروج نکرده و از اطاعت سرپیچی نکرده ام؛ بلکه فقط برای اصلاح امور امت جدم رسول الله، خروج کرده ام و می خواهم که امر به معروف و نهی ازمنکر کنم، ما سوار شدیم و اهل مدینه شیون سر دادند» (بیطار، 2013: 54، 55).

نویسنده با آوردن این سخنان امام (علیه السلام) در پی آن است که خواننده را با هدف راستین امام حسین (علیه السلام) آشنا سازد تا بر خوانندگان هویدا شود که هدف امامحسین (علیه السلام) صرف حکومت به هر قیمتی نیست بلکه امام (علیه السلام) به دنبال احیای سنت های اسلامی اصیل و فراموش شده بودند. شهیدی (1385: 120) در این باره می نویسد: «مردم کوفه به حسین نوشتند که حاکم پیشین، بیت المال را بر توانگران قسمت کرد و مستمندان را از آن محروم ساخت. به او نوشتند یک تیره از عرب _ بی جا و بدون استحقاق _ خود را از دیگر عرب و مسلمانان برتر خوانده است و این خلاف نص کتاب خداست، تو باید بیایی ما هم ترا یاری می کنیم تا این بدعت ها از میان برود. او هم همین را می خواست. شکایت حسین از دوره حکومت معاویه این بود که بدعت زنده شد و سنت مرد. اگر یاور پیدا شد باید سنت را زنده و بدعت را نابود کرد».

حضرت عباس، حضرت زینب، علی اکبر (علیه السلام) می پردازد. نویسنده سعی کرده در خلال روایت وقایع مختلف و با زبان کودکانه حضرت رقیه (علیها السلام) فضائل متعدد امام حسین (علیه السلام) را از جمله مقام حضرت نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، مهربانی نسبت به همه، بخشندگی و دستگیری از نیازمندان، جوانمردی و ایثار، قداست و طهارت، انسان دوستی و شرافت، عزت و اصلاح گری را به تصویر بکشد و امام (علیه السلام) را برای نسل نوجوان و جوان به عنوان پیشوای الهی و الگوی انسان کامل و محبوب معرفی کند. از امتیازت چنینمتون داستانی آن است که خواننده مخصوصا نسل نوجوان و جوان، پیام ها و آموزه های اخلاقی و تربیتی را در لابه لای حوادث داستان و به صورت غیرمستقیم دریافت می کند و مطلب بهتر در دل و جانش می نشیند.

زمخشری، محمود بن عمر (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل،_ بیروت، دارالکتاب العربی.

_ سیدی، حسین (1394ش)، یک غنچه صد زخم، نگاهی نو به زندگی و شخصیت امام حسین (علیه السلام)، قم، دفتر نشر معارف.

_ «السیره الذاتیه للروائیه والباحثه اللبنانیه رجاء محمد بیطار»؛ www.afaqhorra.com

_ سیوطی، جلال الدین (1404ق)، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

_ شمیسا، سیروس (1387ش)، انواع ادبی، تهران، میترا.

_ شهیدی، سید جعفر (1385ش)، قیام حسین (علیه السلام)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

_ طالعی، عبدالحسین، محمدجواد انواری و درگاهی، حسین (1395)، شورش در خلق عالم: سیری در ترکیب بند محتشم کاشانی و استقبال های آن در رثای سید الشهداء، تهران، شمس الضحی.

_ کلینی، محمد بن یعقوب (1407)، اصول کافی، تصحیح غفاری و آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیه.

_ مجلسی، محمد باقر (1403ق)، بحارالأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.

_ محدثی، جواد (1384ش)، پیام های عاشورا، قم، زمزم هدایت.

_ محدثی، جواد (1387ش)، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف.

_ مفید، محمد بن محمد (1413ق)، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید.

_ میر صادقی، جمال (1394ش)، عناصر داستان، تهران، سخن.

نوری کیذقانی، سید مهدی، عباس گنجعلی و بنفشه نیکبخت (1400ش)،_ «بررسی تطبیقی عناصر داستانی در دو رمان الباحث عن الحقیقة و او سلمان شد»، مطالعات ادبی متون اسلامی، شماره 22، دوره6، مرداد، ص67- 86.

_ هیثمی، نورالدین علی بن ابی بکر (1408ق)، مجمح الزوائد، بیروت، دار الکتب العلمیه.

ص: 44

قهرمانی)؛ ب) بعد مکانی؛ ج) بعد وقایع؛ د) بعد شاخصه های رمزی. این ساختار در آثار ادیبان معاصر از جمله موسوی گرمارودی، سلمان هراتی و حمید سبزواری رویکرد ویژه ای دارد. از این رو پژوهش حاضر، با توجه به تحلیل متن آثار شاعران مذکور و جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای، اساسی ترین ابعاد شعر عاشورایی را مورد مطالعه قرار داده و رویکرد این شاعران را مشخص کرده است.

1380)» (حسنلی و کافی، 1385: 33). هر کدام از این دوره ها با توجه به وضعیت سیاسی و اجتماعی و بستر فرهنگی جامعه دارای اوج و فرودهایی بوده اند. متأسفانه به سبب تعصبات حاکمان، از پیشینه شعر عاشورا در سده آغازین هجری نمی توان مطلبی ارائه کرد (همان، 34). با روی کار آمدن معزالدوله احمد بن بویه (حک. 320-356) مذهب تشیع رواج می یابد و از نیمه دوم سده چهارم به ادبیات عاشورایی نیز توجه چشمگیری می شود (مجاهدی، 1379: 57). همچنین مناقبیان از دوره آل بویه در طبرستان و بعضی نواحی عراق، قصایدی را در مدح حضرت علی (علیه السلام) و سایر ائمه اطهار در کوی و برزن می خواندند (صفا، 1369: 2/192). در زمان غزنویان سختگیری هایزیادی نسبت به شیعه صورت می گرفت و در زمان مغولان به دلیل نداشتن تعصب دینی و فعالیت صاحب نفوذان شیعه چون خواجه نصیر طوسی ترویج شیعه گری موافق افتاد (همان، 151). بعد از قتل خلیفه شیعی گری رواج بیشتری یافت، به گونه ای که سیف فرغانی در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم درباره قاتلان کربلا، شعری سرود. باتوجه به مباحث پیش گفته، ادبیات عاشورایی از قرن چهار قوت گرفت و در قرن های شش تا هشت به کمال رسید و در قرن دهم با شعر محتشم کاشانی به اوج خود رسید. در این سیر ادبی بخش گسترده ای از حماسه های دینی نیز مانند حماسه کربلا از نعیم فراشری، حمله حسینی از محسن تتوی، سانحه کربلا از شمس الدّین فقیر دهلوی و... به وقایع کربلا پرداخته اند. به عنوان نمونه راجی کرمانی (بی تا: 230) شاعر عصر قاجار در حمله حیدری ضمن روایت جنگ های حضرت علی (علیه السلام)، توصیف های تاثربرانگیزی را درباره واقعه کربلا با روضه خوانی غم انگیز سروده است:

به میدان کین غرقه یکسر به خون *** فتاده سر کشتگان دستگیر

برادر به زنجیر و خواهر اسیر *** پدر کشته و مادرش دستگیر

این نوع نگرش در شعر برخی از شاعران معاصر برجسته می نماید و اشعار عاشورایی با آثار شاعرانی چون ریاضی یزدی، شهریار، موسوی گرمارودی، علی معلم، محمد علی مجاهدی، سهیل محمودی، قیصر امین پور، سید حسین حسینی، نصرالله مردانی، علیرضا قزوه، عبدالحبار كاكایی، فاطمه راكعی، سپیده كاشانی، سلمان هراتی و...

ص: 48

درخت برومند شعر معاصر امروز را بارورتر کرده است. بسیاری از شعرهای این شاعران، با کلامی گیرا و دلنشین و با به کار بردن عناصر طبیعی از جمله خورشید، نخل، آب و مانند آن بیان شدهاست. از سوی دیگر نگاه نمادین، فلسفی و گاه عرفانی در برخی تصویرسازی ها، رویکرد تازه ای به ادبیات معاصر و شعر عاشورایی بخشیده است.

حسین، حضرت زینب، حضرت عباس (علیهم السلام) و دیگر فرزندان و یاران امام (علیه السلام) که در آن واقعه نقش آفرین بودند، مورد توجه شاعران قرار گرفته و برخی جنبه های شاخص شخصیت شان به زبانی استادانه بازگو شده است. توصیف شخصیت امام حسین (علیه السلام) با گرایش و رویکرد مدح گونه بیشترین کاربرد را در شعر شاعران عاشورایی دارد. در این آثار اشاره به عدالت پیشگی و ظلم ستیزی امام حسین (علیه السلام) که از اهداف اصلی قیام ایشان بود، بسیار دیده می شود. سبزواری (1387: 76-77) در ابیاتی می گوید تا زمانی که بی عدالتی برقرار است، دادخواهی آن حضرت جریان دارد:

تا عدل هست، رایت او هر طرف به پاست *** تا ظلم هست، نهضت او استوار هست

تا در زمانه رسم یزید است استوار *** سودای دادخواهی او برقرار هست

همچنین بند زیر از موسوی گرمارودی (1389: 50)، بیان می کندکه شهادت امام حسین (علیه السلام) جداکننده حق از باطل است. شمشیر به عنوان سنگ محک درستی و نادرستی مطرح شده است. جنگ عاشورا تجلی حق و تبلور صراط مستقیم در سخت ترین شرایط و نماد یک نبرد آرمان خواهانه و کمال جویانه است: «شمشیری که بر گلوی تو آمد/ هر چیز و همه چیز را در کائنات/ به دوپاره کرد/ هر چه در سوی تو، حسینی شد/ و دیگر سو یزیدی/ اینک ماییم و سنگ ها/ ماییم و آب ها/ درختان، کوهساران، جویباران، بیشه زاران/ که برخی یزیدی/ و گرنه حسینی اند». شخصیت امام حسین (علیه السلام) حتی نیرومندتر از خود شجاعت در امتداد تاریخ از حق و درستی پاسداری می کند: «تو تنهاتر از شجاعت/ در گوشه ی روشن وجدان تاریخ/ ایستاده ای/ به پاسداری از حقیقت» (همان، 42). جاودانگی قیام امام(ع در طول دوران ها یکی دیگر از مضامینی است که شاعران به آن توجه داشته اند. سبزواری (1387: 76-77) اشاره می کند که قیام امام حسین (علیه السلام) و راه او در همه دوران ها جاوید و ماندگار است:

تا گردش زمانه و لیل و نهار هست *** نام حسین هست و حسینی شعار هست

ص: 50

این نام پر شکوه بر اوراق روزگار *** جاوید هست تا ورق روزگار هست

موسوی گرمارودی (1389: 56) در شعر «خط خون» که درخشان ترین نمونه بیان حماسی عاشورا است، در قالب نمادین و استعاری اما کاملا حقیقی به توصیف عظمت پهلوانی ها و مبارزات امام (علیه السلام) و یارانش پرداخته و با تشبیهاتی، جلوه های پنهانی روایت را به نمایش می گذارد و از سر بریده امام (علیه السلام) بر نیزه در حال تلاوت قرآن، سخن می گوید: « بازوی حدید!/ شاهین میزان!/ مفهوم کتاب، معنای قرآن/ نگاهت سلسله ی تفاسیر/ گام هایت وزنه ی خاک و پشتوانه ی افلاک/ کجای خدا در تو جاری است/ کز لبانت آیه می تراود؟». گاه نیز نگاه شاعر به امام حسین (علیه السلام) و واقعه کربلا، آمیزه ای از حماسه و غنا می شود. امام حسین (علیه السلام) را که نماد ایستادگی و مقاومت است، به سرو تشبیه کرده است:

بالای تو مثل سرو آزاد افتاد *** تصویری از آن حماسه در یاد افتاددر

حنجره گرفته صبح غریب *** تا افتادی، هزار فریاد افتاد

(هراتی، 1387: 57)

موسی گرمارودی (1389: 58) با نگاهی فرا انسانی به شخصیت امام حسین (علیه السلام) می نگرد و آن را پدیده ای غیر قابل شناخت و بی انتها می داند: «عجبا!/ عجبا از تو، عجبا!/ حیرانی مرا با تو پایانی نیست/ چگونه با انگشتانه ای / از کلمات/ اقیانوسی را می توان پیمانه کرد؟». چنانکه اشاره دارد به آیه «أم حسبت إن أصحاب الکهف و الرقیم کانوا من آیاتنا عجبا...» (کهف/9). و در نمونه ای دیگر سروده است: «پایان سخن/ پایان من است/ تو انتها نداری...» (همان، 61).

امام حسین (علیه السلام) حتی با مرگ خود درس بزرگی به آدمیان داد و آن بی ارزشی زندگی دنیوی است. گرمارودی این نوع مرگ را می ستاید و آن را معیار و میزانی برای حق و باطل می داند: «آه ای مرگ تو معیار/ مرگت چنان زندگی را به سخره گرفت/ و آن را بی قدر کرد/ که مردنی چنان/ غبطه بزرگ زندگانی شد!» (همان، 46). «شعر اوایل انقلاب خصوصاً پس از شعله ور شدن جنگ و فراگیر شدن فرهنگ شهادت، الگوهایی را برای خود برگزید که به جهت مشابهت فراوان این برهه از روزگار ما با ماجرای کربلا، حسین (علیه السلام) به عنوان

ص: 51

نماد آرمانی عالی ترین نوع شهادت و هر یک از یاران شهید او نیز به فراخور جایگاه معنوی، کیفیت ایمان، پاک بازی و... سرمشق هنرمندان قرار گرفتند» (خادمی کولایی، 1385: 146). بنابراین گاه، نگاه شاعران به واقعه کربلا و امام حسین (علیه السلام) نگاهی سیاسی بوده است: «راهی ست راه عاشقی، راه حسینی/ وز عاشقان گاهی (حسین) و گه خمینی!» (سبزواری، 1387: 245). موسی گرمارودی (1389: 198) نیز سروده است:

امروز پیکار یزیدی و حسینی است *** در کربلای ما حسین ما، خمینی است

ابیات زیر را شاعر با نگاهی عاشقانه و عارفانه به امام (علیه السلام) سروده است و سپس به بیان ارزش شهیدان می پردازد:

شعله ور باد دل از داغ شهیدان وطن *** رفته از خاطر ما یاد سیاووش مباد

تا جهان است و جهان را سر سرمستی باد *** خم این میکده خارج شده از جوش مباد

(سبزواری، 1387: 183)

هراتی (1387: 19) نیز با چنین نگاهی، شناخت و درک شخصیت امام (علیه السلام) و پیمودن میدان عشق امام (علیه السلام) را دشوار می داند:

کاشکی زخم تو در جان داشتم *** پای در کوه و بیابان داشتم

تا بپویم وسعت عشق تو را *** مرکبی از نسل طوفان داشتم

پس از افول خورشید (نماد امام حسین (علیه السلام))، همه روزهای آینده تیره و نامفهوم است. شاعر در آفرینش این بند از صبغه ادبی به شکل زیبایی بهره جسته است و با تصویرهای شاعرانه، امام (علیه السلام) را چون نوری می داند که راه را روشن می کرد: «بعد از فرو افتادن خورشید/ از شانه های مضطرب صبح/ فردا همیشه غمزده و گنگ/ در هیأت غبار می آید» (همان، 236). نگاه اندیشمندانه به مسائل مهم در انتقال مفاهیم بسیار مؤثر است. در زیر نگاه فلسفی شاعر به واقعه عاشورا و در تمام ابعاد حتی در بیان زوایای وجودی شخصیت ها را می توان دریافت: «تو را باید از خورشید خواست/ در سحر جُست/ از شب شکوفاند/ با بذر پاشاند/ با باد پاشید/ در خوشه ها چید/ تو را باید تنها در خدا دید.» (موسوی گرمارودی، 1389: 47). نمونه دیگر: «ابدیت/ آیینه ای است/ پیش روی قامت رسای تو در عزم/ آفتاب لایق نیست/ و گرنه می گفتم/ جرقه نگاه توست» (همان، 48).

ص: 52

شاعر با نگاه فیلسوفانه و دقیق در مقابل عظمتامام (علیه السلام) احساس عجز می کند: «چندان تناوری و بلند/ که به هنگام تماشا/ کلاه از سر کودک عقل می افتد» (همان، 49). در بند زیر نیز شاعر با نگاهی فلسفی به تداوم اندیشه و فرهنگ عاشورایی اشاره دارد: «با جامی از فرهنگ/ و بشریت رهگذار را می آشامی/ هر کس را که تشنه شهادت است» (همان، 45). این بند به بخشی از زیارت اربعین تلمیح شده است: «وَ بَذلَ مَهجَتَهُ فیکَ لِیَستَنفِذَ عِبادِکَ عَن الظَّلاله وَ خَیره الجَهالَه».(1) گاه شاعران برای تبیین حماسه عاشورا و معرفی بهتر شخصیت ها، علاوه بر استفاده از واژه های نشان دار عاشورایی، واژه های نشان دار فرهنگ اسلامی را نیز به کار می بردند، مانند: «یا ذبیح اله/ تو اسماعیل گزیده ی خدایی/ و رؤیای به حقیقت پیوسته ابراهیم/ کربلا میقات توست/ محرم میعاد توست/ تو نخستین کس که ایام حج را/ به چهل روز کشاندی» (همان، 50). واژه های نشان دار فرهنگ اسلامی مانند: اسماعیل، ابراهیم، حج در کنار واژه های نشان دار عاشورایی مانند: کربلا و محرم قرار گرفته اند و شاعر علاوه بر اشاره به حج نیمه تمام امام حسین (علیه السلام) که در روز هشتم ذی حجه بنا به دلایلی، اعمال حج عمره را انجام دادند و از مکه خارج شدند، سعی در نشان دادن پایگاه حقیقی امام (علیه السلام) دارد.

حضرت عباس (علیه السلام) در ادبیات پایداری عاشورا، مظهر وفا و ایثار است. شاعران با نمایش تلاش عباس (علیه السلام) برای آوردن آب برای کودکان و شهادت آن بزرگوار، پایداری یاران کربلا را نشان داده اند:

زان دست که چون پرنده بی تاب افتاد *** بر سطح کرخت آب ها تاب افتاد

دست تو چو رود تا ابد جاری شد *** زان روی که در حمایت از آب افتاد(هراتی، 1387: 58)

همچنین موسوی گرمارودی (1389: 258) از ارکان طبیعت بهره می برد تا ایمان، احسان و وفاداری آن حضرت را به تصویر کشد:

دستی که ز خویش وانهادی *** جانی که به راه دوست دادی

ص: 53

آن شاخ بلند باوفایی ست *** وین میوه ی باغ کبریایی ست

نمونه ای دیگر:

رنگ آور که پرچم دار آید *** این کاروان را کاروان سالار آید

بگذار تا عباس از بهر سواری *** بندد به پشت ناقه ها زرین عماری

(سبزواری، 1387: 243)

در ابیات زیر نیز موسوی گرمارودی (1389: 258) با تصویرسازی هایی شاعرانه به توصیف بزرگی حضرت پرداخته است و بسیار زیبا و عاطفی و از سر ارادت به شهادت ایشان اشاره می کند:

چون سوی زمین، خمید آن ماه *** عرش و ملکوت بود همراه

تنها نفتاد بوالفضایل *** شد کفّه ی کاینات مایل

هم برج زمانه بی قمر شد *** هم خصلت عشق، بی پدر شد

در فرهنگ عاشورا حضرت زینب (علیها السلام) نماد صبر و بردباری است. ایشان به جهت دشواری های ماجرای عاشورا و بردباری اسطوره وارش پس از شهادت آن همه عزیز، در شعر شاعران عاشورایی، نمود والایی دارد. هنگام اسارت آن حضرت؛ خطبه های غرّایی ایراد می کند که به بیان واقعه عاشورا و هدف قیام کمک می کند. گرمارودی با زبانی لطیف و در عین اندوهبار، پیام حضرت زینب (علیها السلام) را بیان می کند: زینب شکوه بود، زنی بی ستوه بود/ زن بود و همطراز دل و دست کوه بود (همان، 298).هراتی (1387: 58) در رباعی «زمزمه توحید» به بیان شکوه آسمانی حضرت زینب (علیها السلام) می پردازد:

با زمزمه بلند توحید آمد *** بالای سر شهید تاریخ آمد

از زخم عمیق خویش سرزد زینب *** چون صاعقه در غیبت خورشید آمد

سبزواری (1387: 242) نیز با توصیفات احساسی به مرثیه سرایی روی آورده است:

زینب جدایی از برادر کی تواند *** تلخ است این پندار باور کی تواند

شاعر با تعبیراتی دردآور با رویکرد عرفانی جدایی حضرت زینب (علیها السلام) از برادر و اسارت ایشان را می سراید:

ص: 54

جای علمدارت علم بر دوش گیرم *** آویزه (قالوا بلی) در گوش گیرم

از سوی ساقی این چنین آمد بشارت *** بر تو شهادت زد رقم بر من اسارت

(همان، 242)

امام سجاد (علیه السلام) نیز از شخصیت هایی است که در ادبیات پایداری عاشورا نمود دارد. هرگاه نام امام سجاد (علیه السلام) می آید؛ بی درنگ به بیمار بودن ایشان در روزهای واقعه اشاره می شود: سجاد را امروز یارای سفر نیست/ بیمار را رنج سواری بی خطر نیست (همان، 243). هراتی (1387: 57) ضمن بیان بیماری امام (علیه السلام) به خطبه های آتشین ایشان در زنده نگه داشتن نهضت عاشورا اشاره می کند:

بیزارم از آن حنجره کو زارت خواند *** چون لاله عزیز بودی و زارت خواند

پیغام تو ورد سبز بیداران است *** بیدار نبود، آن که بیمارت خواند

کوچکترین شخصیت ادبیات عاشورایی، علی اصغر (علیه السلام) است که با تیری سه شعبه به دست یزیدیان به شهادت رسید. توصیفات شاعران درباره این شخصیت، جانسوز و دردآور است و دل هر انسانی را به درد می آورد:

تا لاله سر زند ز گریبان کوهسار *** دل ها ز داغ اصغر او داغدار هست

(سبزواری، 1387: 77)

چون موج روی دست پدر پیچ و تاب داشت *** وز نازکی تنی به صفای حباب داشت

(موسوی گرمارودی، 1389: 299)

شخصیت دیگر پایداری در ادبیات عاشورایی حضرت علی اکبر (علیه السلام) است. ایشان نماد پهلوان، جوانی زیبا و دلاور بود که پس از رشادت های بسیار به شهادت رسید. توصیف شخصیت وی همانند سیاووش در شاهنامه است: سیاوش چنان شد که اندر جهان/ همانند او کس نبود از مهان (فردوسی، 1391: 2/5/82). موسوی گرمارودی (1389: 259) در ترکیب بند عاشورایی، علی اکبر (علیه السلام) را چنین وصف می کند:

گویی که از سیاوش و رستم خدایِ وی *** زیبایی و شکوه، در او با هم آفرید

ص: 55

از شخصیت های دیگر حرّبن یزید ریاحی است. حر نماد پذیرش توبه و غفران الهی است. او از فرمانده هان نظامی بود که ابتدا در جبهه باطل بود اما با توفیق الهی به یاران آن حضرت پیوست. گرمارودی به جای اینکه حُرّ را به عنوان شخص فاضلی توصیف کند، مطلق کلمه «فضیلت» را در معنا و مفهوم گسترده کلمه به کار برده است: حُرّ شخص نیست/ فضیلتی ست/ از توشه بار کاروان مهر جدا مانده (همان، 55). وی اشاره می کند به اینکه امام (علیه السلام) سر بریده حر را پس از شهادت ایشان بر دامن گذاشته است: «و اما دامنت/ جمجمه های عاریه را/ در حسرت پناه یافتن/ مشتعل می کند/ از غبطه سر گلگون حرّ/ که بر دامن توست» (همان). یزید از شخصیت های منفور و نماد ستم و خونخوارگیاست. شاعران غالباً در اشعار عاشورایی هرگاه قصد اشاره به دشمنان امام حسین (علیه السلام) را دارند، به ذکر نام یزید اکتفا می کنند:

تا در زمانه رسم یزید است استوار *** سودای دادخواهی او برقرار هست

(سبزواری، 1388: 364)

موسوی گرمارودی (1389: 50) در شعر «خط خون»، یزید را با کلماتی چون دستمال کثیف و خلط ستم توصیف می کند و جایگاه او را زباله دان تاریخ می داند: «و یزید، بهانه ای/ دستمال کثیفی/ که خلط ستم را در آن تُف کردند/ و در زباله تاریخ افکندند». گرمارودی یزید را در نهایت پستی می داند که شایستگی کلمه بودن، جنسیت مرد داشتن و حتی انسان بودن را ندارد: «یزید کلمه نبود/ دروغ بود/ زالویی درشت/ که اکسیژن هوا را می مکید/ مُخنّثی که تهمت مردی بود/ بوزینه ای با گناهی درشت/ «سرقت نام انسان» (همان).

یاران امام حسین (علیه السلام) هفتاد و دو نفر بودند که این عدد در ادبیات عاشورایی جلوه ای مقدس و نمادین یافته است. شاعران آیینی گاه به همه هفتاد و دو نفر، کلی نگاه می کنند و عظمت حضور حماسی و اخلاص آنها را به تصویر می کشند. هراتی (1387: 133) در شعر «هفتاد و دو آفتاب»، حماسه آفرینی و جاودانه بودن قیام آنان را چنان ارزشمند می داند که زمین را بر بنای این قیام استوار می داند: «هفتاد و دو آفتاب از ایمان/ که قوام زمین/ در قیام شان نشسته بود». شاعر با تصویرسازی زیبا برای نشان دادن

ص: 56

کثرت برخورداری یاران امام حسین (علیه السلام) از نور ایمان از تعابیری چون «آفتاب و خورشید» بهره برده و برای نشان دادن عشق راستین یاران به امام (علیه السلام) و ماندن بر سر بیعت آن حضرت از تعبیر «طلوع هفتاد و آفتاب در ادامه کهکشان» بهره برده است: «هفتاد و دو آفتاب/ به ادامه انتشار کهکشان/ از روشنان مشرق عشق/ برآمدند» (همان،132). بیت زیر از موسوی گرمارودی (1389: 259) در مورد همین موضوع است: خورشید در میانه درخشان و گرد/ هفتاد و یک سپیده تابان و آشناست. هراتی (1387: 134) با هنرمندی هر چه بیشتر، طبیعت و ماوراء طبیعت را تلفیق کرده تا هفتاد و دو یار و آرمان بزرگ آنها را تکریم کند: «ای پرندگان افق های آبی دور از چشم!/ گوش من/ صدای بال هاتان را شنید/ آیا جز به تحیّر/ چگونه می توان در شما درنگ کرد».

از رویدادهای دیگر شام غریبان است. هراتی (1387: 63) درباره آن شب تاریخی می گوید: «شامی غریب بود/ شامی گرفته و غم ناک/ دیگر همیشه شعر/ دیگر همیشه مرثیه/ در بحر اشک بود».

والا و تأثیربرانگیز یافته است.

که شهادت امام حسین (علیه السلام) تمام روزگار را تحت تأثیر قرار داده است: صبح بر روی شقایق خنده زد/ نقش خون بر رفته و آینده زد (همان، 85). در شعر «خط خون»، تعداد واژه های نمادین عاشورایی بسیار است؛ اما خون بیشترین بسامد را در این شعر دارد؛ حتی این واژه در نام این شعر هم به کار رفته است: «خون تو شرف را گلگون کرده است/ شفق آیینه دار نجابتت/ و فلق محرابی/ که تو در آن/ نماز صبح شهادت گزارده ای» (موسوی گرمارودی، 1389: 45). این خون به نوعی، سنگ محک درستی و نادرستی رفتارها و انسان هاست: «خونی که از گلوی تو تراوید/ همه چیز و هر چیز را در کائنات/ به دو پاره کرد/ درنگ! / اینک هر چیز: یا سرخ است/ یا حسینی نیست» (همان). نمونه ای دیگر: «خونت با خون بهایت حقیقت/ در یک تراز ایستاد/ وعزمت، ضامن دوام جهان شد/ - که جهان با دروغ می پاشد-/ و خون تو، امضا «راستی» است» (همان، 46). در این بند، خون از معنای اصلی خود فاصله گرفته و به معنایی قدرتمند از مفاهیم انتزاعی و ادراک شهودی تغییر یافته است: «خط با خون تو آغاز می شود/ از آن زمان که تو ایستادی/ دین، راه افتاد/ و چون فرو افتادی/ حق برخاست/ تو شکستی/ و «راستی» درست شد/ و از روانه خون تو/ بنیاد ستم سست شد» (همان، 58). همچنین گاه همه حماسه بزرگ عاشورا در خون خلاصه می شود: «...تنها واژه تو خون است، خون/ ای خداگون!» (همان، 59). مفهوم خون یا «شهادت» پیمانی ریشه دار در ذات امام حسین (علیه السلام) بود که نتیجه بخش و راهی مستقیم به سوی خدا داشت: «تو از قبیله خونی/ و ما از تبار جنون/ خون تو در شن فرو شد/ و از سنگ جوشید/ ای باغ بینش/ ستم، دشمنی زیباتر از تو ندارد/ و مظلوم، یاوری آشناتر از تو .../ و ردّ خونت/ راهی/ که راست به خانه ی خدا می رود...» (موسوی گرمارودی، 1389: 48). نمونه دیگر:

آن روز پیمان« ولا» با خون نوشتند *** این نامه را بر پهنه ی هامون نوشتند

یک کاروان خونین قلم بر دست بودند *** پیمان خون بستند آنان مست بودند

(سبزواری، 1387: 239)

همانند رنگ سرخ و خون، گل لاله نیز که به رنگ سرخ است، در ادبیات پایداری نشانی از شهادت است؛ چرا که رنگ آن یادآور خون سرخ شهیدان است. لاله نماد

ص: 60

باززایی خون، انتقام و زندگی جاوید شهید است. پس از انقلاب به ویژه در هنر ادبیات پایداری، لاله نماد شهید در انقلاب بوده است. در اشعار شاعران مذکور هنگام ذکر یاد شهدای کربلا و مظلومیت آنها، به خون لاله گون شهدا اشاره شده است:

لاله خونین سر زد از دامان خاک *** شرمگین شد چهر مهر آفتاب

(همان، 127)

شهیدان در شعر حمید سبزواری جایگاه ویژ ه ای دارند، در بیت بیت سروده های ایشان، حضور شهیدان خود را می نمایاند؛ چرا که شهیدان را ادامه دهنده نهضت عاشورا و شهادت را در راستای اهداف آن می داند (اسرافیلی، 1385: 92): چون لاله رویی بوسه ای بر لاله می زد/ لب ها ز داغ بوسه ها تبخاله می زد (سبزواری، 1387: 241). بنابراین مفاهیمی در این اشعار مطرح می شوند که در فرهنگ عاشورا عمیق تر از معنای روزمره خود هستند.

هویت اسلامی، همبستگی ملّی و همدلی مسلمانان مخصوصاً شیعیان شده و زمینه ساز ظهور قائم آل محمد (عجل الله تعالی فرجه و الشریف) است.

کلیدواژه ها: آیت الله خامنه ای، اربعین حسینی، هویت اسلامی، معارف حسینی.

و تجاوز است. احیای شعائر عاشورا و اربعین، سبب می شود تا محبّان و عاشقان راه حسین بن علی (علیه السلام)، برای مبارزه با هرگونه ستم، دفاع از حقوق مردم و برطرف کردن فقر و نیازها مهیا شوند. هر فردی باید از پیام های عاشورا برای ساخت زندگی سعادتمندانه خود استفاده کند، و در راستای اهداف انقلاب اسلامی و تحقق عدالت و حقوق بشر تلاش کند (حسینی خامنه ای، 21/07/1398). بنابراین، از نگاه رهبر معظّم، عاشورا به عنوان یک رویداد مذهبی، فرهنگی و انقلابی، از اهمیت و ارزش بالایی برخوردار بوده که باید از درس های آن در حیات فردی و اجتماعی خود استفاده کرده و در مسیر مبارزه با ستم و ایجاد عدالت و صلح تلاش کرد. جستار حاضر با روش توصیفی-تحلیلی می کوشد تا «هویت و کارکرد اربعین حسینی در منظومه فکری آیت الله خامنه ای» را بررسی کند.

در گردآوری داده ها از روش های مصاحبه و مشاهده مشارکتی استفاده شده است. پس از تحلیل داده های کیفی سه مضمون اصلی؛ هویت ملی، هویت شیعی و هویت اربعینی شناسایی شد. همچنین عوامل مؤثر بر الگوهای ابراز هویت، متغیرهای زمینه ای و قدرت بودند. گیویان و امین (1396ش)، در مقاله «محبت و هویت در آیینه نمایش جهانی اربعین...»، با عنایت به ویژگی ها و امتیازات ویژه این آیین شیعی، کوشیده اند تا با تماس مستقیم با واقعیت در حال اجرا از طریق روش کیفی مردم نگاری، سه رکن اساسی «ماهیت، ساختار و کارکردهای آیینپیاده روی اربعین» را با تفسیرهای مشارکت کنندگان اصلی اش یعنی: زائران، مروجان و مجریان این آیین از منظر چارچوب مفهومی ارتباطات آیینی بررسی کنند. نتایج حاصل از دو مرحله تحلیل داده های به دست آمده از مصاحبه ها و مشاهدات میدانی به روش های مضمون بندی داده ها و کدگذاری نظریه ای نشان داد که این آیین شیعی ارتباط تنگاتنگی با سه مفهوم کلان «محبت اهل بیت، نمایش جهانی و هویت شیعی» دارد. مرتضوی و همکاران (1399ش)، در تحقیق «پیاده روی اربعین به مثابه اسطوره ای برای بازآفرینی هویت فرهنگی...» می نویسند: بستر شکل گیری هویت فرهنگی، زندگی جمعی است و اسطوره یک مقوله فرهنگی است که می تواند افکار و شیوه زندگی ما را هدایت و جهت دهد. این مقاله با تحلیل اسطوره شناختیِ برگرفته از مؤلفه های اسطوره ای جوزف کمبل، درصدد بررسی معناداری تجربه زیسته زائران پیاده روی اربعین با آزمون، تک نمونه ای برآمده است تا ضمن پیکربندی اربعین با مؤلفه های اسطوره، به تبیین هویت فرهنگی بپردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد پیاده روی اربعین در حیات بخشیدن به هویت فرهنگی و اجتماعی مؤثر بوده است. صولتی (1400ش)، در پژوهش «تبارشناسی هویت در ایرانِ پس از انقلاب اسلامی (مطالعه موردی: تبارشناسی پیاده روی اربعین حسینی)» بر این باور است که بستر ایجاد هویت جمعی، زندگی جمعی است و قدرت به عنوان عامل اصلی شکل گیری هویت، دانش و حقیقتِ مورد نیاز آن را می سازد. یکی از نشانه های هویت در ایران، جایگاه واقعه عاشورا است که در ذهن و ضمیر شیعیان، دارای اعتبار و حجیت است. در همین راستا پدیده پیاده روی اربعین، به عنوان نشانه ای از هویت فرهنگی، به شکل تازه ای بروز

ص: 66

یافته است. بازسنجی و واکاوی حضور قدرت در شکل گیری هویت، مسئله این پژوهش است که با اتخاذ روش «تبارشناسی» و با تکیه برمؤلفه هایی مثل انقطاع، نظام دانایی، جایگاه قدرت و مقاومت، همنشینی قدرت با دانش و حقیقت، به تحلیل دو گفتمان عمده هویتی پیش و پس از انقلاب اسلامی ایران پرداخته و سپس به صورت بندی جدید هویت فرهنگی و چگونگی گسست و بروز جدید آن همت گماشته است. در انتها با فرارفتن از دوگانه های ایرانی - اسلامی، برای فهم هویت ایرانی، ضمن تبیین تبارشناسی پدیده فرهنگی و نوظهور پیاده روی اربعین، به این نتیجه رسیده است که هرچند هویت ها برساخته و بازآفریده نظام دانایی عصر خود هستند، اما امروزه تک ساحتی کردن هویت خطاست.

جامعه از او انتظار دارد» به کار برده است. شاملو (1383: 65-67) نوشته است: «بحران هویت، یعنی عدم موفقیت یک نوجوان در پی ریزی هویت فردی خود، به علت تجارب نامطلوب کودکی و یا شرایط نامساعد فعلی» که فرد از نوعی سردرگمی و آشفتگی نقش ها رنج می برد و احساس می کند که منزوی، مضطرب و مردد شده است. البته بحران هویت، منحصر به دوره نوجوانی یا جوانی نیست، بلکه در هر دوره ای ممکن است رخ دهد. به اعتقاد اریكسون، عمده ترین تكلیف یك نوجوان «حل بحران هویت در برابر سردرگمی نقش» است (پاپالیا و همكاران، 1401: 3/342).

زمانی كه فرد یا جامعه از عناصر هویت ساز خویش مانند دین، زبان، نژاد، قومیت و فرهنگ آگاهی نداشته باشد و یا عناصر هویت ساز، جایگاه خود را به عنوان شاخص های شناخت، از دست بدهد و عناصر جایگزین معرفی نشود، فرد یا جامعه با «بحران هویت» روبه رو خواهد شد. از این رو، فرد برای خروج از این بحران، بایستی ارزش های مثبت و بادوام در فرهنگ، مذهب یا ایدئولوژی خود را بیابد تا از درهم ریختگی و آشفتگی هویت كه دائماً در رنج و عذاب است، رها شود و هویت اصیل خویش را بازسازی کند (نک. پاینده، 1382: 226؛ خلیلی، 1379: 15).بی شک مکتب توحیدی و وحیانی، نقشی بسزا در پیدایش شخصیت آدمی دارد، و می تواند به پرسش های بی شمار آدمی پاسخ درخور دهد. آدمی را به سوی مبدأ كمال دعوت كرده و هویت انسانی او را شكل دهد و او را از پریشانی و حیرت رهایی بخشد. گفتنی است که نقش خانواده در این مرحله، بس کارا است كه از طریق وراثت و انتخاب شیوه های تربیتی، اثری بسزا در پیدایش هویت جوانان دارد. امام علی (علیه السلام) فرمود: «دل نوجوان همانند زمین خالی است. هر بذری در آن ریخته شود، می پذیرد. فرزندم! پیش از آنكه دلت سخت و فکرت گرفتار شود، اقدام به ادب آموزی تو كردم، تا با عزمی جزم به امورت روی آوری؛ اموری كه اهل تجربه، مشقّت تجربه كردن آن را كشیده اند و تو از تجربه دوباره آسوده گشته ای» (رضی، 1414: نامه31). از این رو، تنها عنصری كه به آدمی احساس امنیت و اعتماد بخشیده و او را از اضطراب های درونی و تشویش های ذهنی رها می سازد، یاد الله تعالی و داشتن یك تكیه گاه محكم در زندگی است: «آگاه باشید! دل ها

ص: 68

فقط با یاد الله آرام می گیرد» (رعد/28).

مشهور، سر امام حسین (علیه السلام) در روز اربعین به بدنش در کربلا ملحق شد.

مستقیمی را که انسان پیدا کرده، ادامه بدهد؛ نگذارد زاویه پیدا بشود (حسینی خامنه ای، 26/11/1401).

«هدایت فرهنگی، تقویت احساس هویت ملی و انقلابی، ترویجِ سبک زندگی اسلامی - ایرانی، و افزایش همبستگی ملی، در شمار اولویت هایی است که باید با ارتقاء سرمایه انسانی و رشد کیفی برنامه ها و بهره گیری از ابتکار و با تلاش شبانه روزی به آن دست یابید» (حسینی خامنه ای، 7/7/1400). «جوان را با هویّت بار بیاورید. اگر جامعه ای احساس هویّت نکرد، صداهای بلند تحکّم آمیز، راحت او را مغلوب خواهد کرد. آن کسی که احساس هویّت می کند، ایستادگی خواهد کرد (حالا این هویّت، گاهی هویّت ملّی، هویّت دینی و گاهی هویّت انسانی است). خوشبختانه امروز جامعه ی اسلامی - ایرانی ما یک هویّت ریشه دار و تاریخی و قوی و قابل استقامتی دارد که این را نشان هم داده است» (همان، 20/3/1397). از این رو، دشمن درصدد جانشینی هویت های ساختگی و دروغین به جای هویت اصیل اسلامی است. در ذیل به بخشی از فرمایشات مقام معظم رهبری در مورد هویت اربعین حسینی اشاره می شود:

اربعین یا بعضی اوقات دیگر - طلّاب از نجف و جاهای مختلف عراق حرکت می کردند، جمعیّت های فراوانی هم بودند. این جمعیّتِ عظیمِ میلیونی از مکان های مختلف دنیا _ چند میلیون از ایران و میلیون ها نفر از خود عراق و از کشورهای دیگر _ با وجود تهدیدهای تروریستی ای که همیشه وجود داشته و امروزه نیز وجود دارد، یک پدیده فوق العاده عظیم و نشان دهنده اوج گرفتن تفکّر مبارزه در راه خدا و اسلام و آمادگی عمومی و همگانی در این راه است. امیدواریم که خداوند متعال به این حرکت ها و به مردم برکت بدهد (حسینی خامنه ای، 22/08/1396). نه راهپیمایی بیست ودوّم بهمن مربوط به یک سلیقه سیاسی است و نه جلسات محرّم و ماه رمضان و اعتکاف و راه پیمایی اربعین مربوط به یک سلیقه سیاسی است، [بلکه] مربوط به همه ملّت ایران و همه سلایق گوناگون کشور است (حسینی خامنه ای، 01/01/1396).

سپس قطیفه ای به کمر پیچید و قطیفه ای هم بر دوش انداخت؛ مثل کسی که می خواهد خانه خدا را طواف و زیارت کند، به طرف قبر امام حسین (علیه السلام) رفت. ظاهراً او نابینا هم بوده است. می گوید با هم رفتیم، تا نزدیک قبر امام حسین (علیه السلام) رسیدیم. وقتی که قبر را لمس کرد و شناخت، احساساتش به جوش آمد. این پیرمرد که لابد حسین بن علی (علیه السلام) را بارها در آغوش پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دیده بود، با صدای بلند سه مرتبه صدا زد: یاحسین، یا حسین، یا حسین (حسینی خامنه ای، 14/03/1378).

نصرت امّت اسلامی است، این نشان می دهد که اراده خدای متعال بر نصرت امّت اسلامی تعلّق گرفته است (حسینی خامنه ای، 27/06/1398).

هم زبانی و هم فکری شیعیان در سراسر جهان است. پیاده روی اربعین، گسترده ترین مظهر عزاداری شیعیان بوده و در زمره بزرگترین اجتماعات مذهبی جهان قرار گرفته است. در پیاده روی اربعین، ملل و اقوام مختلف با فاصله های جغرافیایی و تفاوت فکری و عقیدتی، با هم به سوی کربلا حرکت می کنند و با عزاداری، چشم انداز جامعه حسینی را نشان می دهند.

نبندند، نسل های بعد، از دستاورد شهادت استفاده زیادی نخواهند برد... به همان اندازه که مجاهدت حسین بن علی (علیه السلام) و یارانش به عنوان صاحبان پرچم، با موانع برخورد داشت و سخت بود، به همان اندازه نیز مجاهدت زینب (علیها السلام) و مجاهدت امام سجّاد (علیه السلام) و بقیه بزرگواران، دشوار بود... درسی که اربعین به ما می دهد، این است که باید یاد حقیقت و خاطره شهادت را در مقابل طوفان تبلیغات دشمن زنده نگهداشت (حسینی خامنه ای، 29/06/1368).

خامنه ای، 27/06/1398). امروز در دنیای پیچیده پُرهیاهویی که بر بشریّت حاکم است، حرکت اربعین، یک فریاد رسا و یک رسانه بی همتا است. در دنیا چنین چیزی وجود ندارد، اینکه میلیون ها انسان راه می افتند، نه فقط از یک شهر یا یک کشور [بلکه] از کشورهای مختلف، و نه فقط از یک فرقه اسلامی [بلکه] فِرَق مختلف اسلامی و حتّی بعضی ادیان غیر اسلامی (حسینی خامنه ای، 21/07/1398).

هویت فراملی است، گفتمان عاشورا را در سطح ملت ها فارغ از تفاوت های موجود مطرح می کند و موجب می شود افراد نسبت به آموزه های این گفتمان تعلق خاطر پیدا کنند. 6. فرامرزی گفتمان عاشورا، مهمترین برآیند هویت فراملی در قالب پیاده روی اربعین است که نتایج و پیامدهای متعددی را در حوزه های سیاسی و فرهنگی به دنبال دارد. 7. دشمن درصدد جانشینی هویت های ساختگی و دروغین به جای هویت اصیل اسلامی است. اربعین حسینی، یکی از شعائر دینی و نمادی از هویت اصیل اسلامی و شیعی است، که در تکوین هویت جامعه ایرانی و اسلامی نقش مهمی ایفا می کند.

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 19/10/1393، http://www.leader.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 09/09/1394، http://www.leader.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 03/09/1395، http://www.leader.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 01/01/1396، http://www.leader.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 22/08/1396، http://www.leader.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 15/08/1396، http://www.leader.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 22/12/1397، http://www.leader.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 12/07/1397، http://www.leader.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 12/08/1397، http://www.leader.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 20/3/1397، http://www.leader.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 27/06/1398، http://www.leader.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 01/07/1398، http://www.leader.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 21/07/1398، http://www.leader.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 27/06/1398، http://www.leader.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 29/06/1368، http://www.leader.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 21/07/1398، http://www.leader.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 7/7/1400، https://farsi.khamenei.ir

_ حسینی خامنه ای، مقام معظم رهبری، 26/11/1401، http://www.leader.ir

_ جوادی آملی، عبدالله (1400)، شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی، قم، نشر اسراء.

_ خلیلی، مصطفی (1379)، نقش نماز در شخصیت جوان، قم، زائر.

_ رضی، محمد بن حسین (1414ق)، نهج البلاغه (صبحى صالح)، قم، مؤسسه دارالهجره.

_ شاملو، سعید (1383)، مكتب ها و نظریه ها در روان شناسی شخصیت، تهران، رشد.

_ صولتی، مرتضوی (1400)، «تبارشناسی هویت در ایرانِ پس از انقلاب اسلامی (مطالعه موردی: تبارشناسی پیاده روی اربعین حسینی»، جامعه شناسی سیاسی ایران، شماره

ص: 83

15، ص 2-25.

_ طاهرخانی، عبدالله و همکاران (1400)، «راهپیمائی اربعین نمادی از شکل گیری هویت جمعی مسلمانان»، جامعه شناسی سیاسی جهان اسلام، شماره 18، ص139-162.

_ طوسی، محمد بن حسن (1365)، تهذیب الأحكام، تهران، دار الکتب الإسلامیه.

_ عمید، حسن (1374)، فرهنگ عمید، تهران، امیركبیر.

گیویان، عبدالله و محسن امین (1396)، در مقاله «محبت و هویت در آیینه نمایش جهانی اربعین مطالعه ماهیت، کارکردها و ساختار پیاده روی اربعین از_ منظر ارتباطات آیینی»، دین و ارتباطات، شماره 52، ص 167-194.

_ معین، محمد (1378)، فرهنگ معین، تهران، نشر فردوس.

_ مجلسی، محمّد باقر (1403)، بحار الأنوار، تهران، مؤسسه الوفاء.

_ مفید، محمد بن محمد (1413)، المزار، قم، كنگره جهانی هزاره شیخ مفید.

_ مرتضوی، سیدخدایار و همکاران (1399)، «پیاده روی اربعین به مثابه اسطوره ای برای بازآفرینی هویت فرهنگی (تحلیل اسطوره شناختی پیاده روی اربعین حسینی)»، پژوهشنامه معارف حسینی، شماره 20، ص 113-138.

_ نامدار وندایی، سالار، پیاده روی اربعین و هویت یابی فراملی، کد خبر 5580670، https://www.mehrnews.com

_ ویتن، وین (1385)، روان شناسی عمومی، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، نشر روان.

ص: 84

کمک نموده و باعث عظمت یافتن آن شده است. مطهری و توکلیان (1393) در مقاله «سوگ واری در سیره معصومان (علیهم السلام)» به تبیین مفاهیم و واژه های عزاداری و تاریخ روایی آن پرداخته و روایاتی پیرامون جنبه های فردی و اجتماعی عزاداری آورده اند. این پژوهش سعی کرده با داده های کتابخانه ای و منابع اینترنتی و با رویکرد توصیفی به مساله زیبایی شناسی سوگ توحیدی بپردازد.

است.

گریه دارای انواع گوناگونی است: گریه عجز و زبونى، گریه تزویر و دروغ، گریه پشیمانى، گریه شوق، رحم و رأفت، غم و اندوه، گریه فراق، گریه خوف و خشیت و تقوا و درخواست رشد معنوی، گریه شرم و نظایر آن است. برخی معتقدند گریه با اشک تفاوت دارد. دمع و بکاء به جاری شدن چشمه اشک اشاره دارد ولی عَبرَه به اشک حاصل از سوز درونی و جاری از سینه ها اشاره دارد (اجلال، 1393). همچنین اشک شادی یعنی قُرّه العین، خنکی چشم و چشم روشنی نیز بیان شده است. واژه «قر» که مضاعف است به معنای خنکی و سردی است که هنگام شادی و نشاط از دیدگان شخص جاری می شود (مهدی، 1397).

عکس

در بیان جایگاه گریه اختیاری طبق روایت امام صادق (علیه السلام) پنج نفر از بکایین عالم عبارتند از: حضرات آدم، یعقوب، یوسف، صدیقه طاهره و سجاد (علیهم السلام) (ابن بابویه، 140:1390). در این جایگاه سوگ متصل به پرودگار بوده و این تکلیف مهمی برای تبلیغ و انتقال پیام است. سوگی که از پیامبران الهی نقل شده پایان خوش داشته اما در مورد حضرات صدیقه طاهره و علی بن الحسین این گونه نبوده و سوگشان نه تنها در تاریخ تبدیل به پژواک و سند تاریخی شده بلکه با خود حرارتی داشته که دل های شیفتگان را نیز مبتلا کرده است.

عکس

شکل2: نمودار منشا گریه بدون دارا بودن سبب؛ منبع :خصائص الحسینیه شیخ جعفر شوشتری(ره)

از آغاز و انجام کار انسان، گستاخی و عصیانگری در برابر اراده خدا، از دست دادن امید و نشاط زندگی (اکبر نژاد، 1394).سوگ توحیدی دارای عوامل فعالی است که در مقاطع زمانی خود نقش آفرینی کرده و به نوعی تکلیف گرا است. چنان که در روایت امام صادق (علیه السلام) آمده است: الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیِّ عَنْ رِبْعِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ الصَّبْرَ وَ الْبَلَاءَ یَسْتَبِقَانِ إِلَى الْمُؤْمِنِ فَیَأْتِیهِ الْبَلَاءُ وَ هُوَ صَبُورٌ وَ إِنَّ الْجَزَعَ وَ الْبَلَاءَ یَسْتَبِقَانِ إِلَى الْكَافِرِ فَیَأْتِیهِ الْبَلَاءُ وَ هُوَ جَزُوعٌ؛ صبر و بلا در رسیدن به مومن با هم مسابقه می دهند، اما زمانی که بلا به او می رسد، مومن را با صبر و بردباری می یابد و جزع و بلا در رسیدن به کافر مسابقه می دهند، اما زمانی که بلا می رسد، او را با جزع و بی تاب می یابد (کلینی، 1393: 3/223). همان طور که نهی از جزع و سوگ غیر توحیدی بیان شده از طرفی سفارش به سوگ توحیدی در جایگاه اهمیت قرار گرفته است. مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ سَمَاعَةَ الْخُزَاعِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع یَقُولُ تَدْرُونَ مَا قَوْلُهُ تَعَالَى وَ لا یَعْصِینَكَ فِی مَعْرُوفٍ قُلْتُ لَا قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ لِفَاطِمَةَ ع إِذَا أَنَا مِتُّ فَلَا تَخْمِشِی عَلَیَّ وَجْهاً وَ لَا تَنْشُرِی عَلَیَّ شَعْراً وَ لَا تُنَادِی بِالْوَیْلِ وَ لَا تُقِیمِی عَلَیَّ نَائِحَةً قَالَ ثُمَّ قَالَ هَذَا الْمَعْرُوفُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ؛ مقدام نقل می کند که از امام باقر (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: می دانید که منظور خدا از آیه «و زنان از تو در هیچ کار نیکی سرپیچی نکنند» چیست؟ گفتم: نه! فرمود: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به فاطمه (علیها السلام) فرمود: دخترم وقتی که من رحلت نمودم، چنگ به صورتت نزن و موهایت را به خاطر من، پریشان نساز و صدایت را به واویلا بلند نکن و مجلس نوحه برایم برپا کن، سپس امام (علیه السلام) فرمود: این همان معروفی است که خدای متعال فرموده است(کلینی، 1393: 7/527).

رابطه تنگاتنگی با ماهیات و چیستی ها دارند (جلالی، 1378). گویی ادیان و تفکرات غیر توحیدی قائل به اصالت به ماهیت فلسفی بوده که نقش پر رنگی در بروز مظاهر دینی و تجلیات شریعت و احکام دارند و از اصل منشأ توحیدی و اصالت وجود در هستی دور شده اند. از این رو در دو بعد ادیان توحیدی و غیر توحیدی تظاهرات مختلفی به عنوان مناسک، آیین و یا سوگواری در موضوعات مختلفی وجود دارد. ادیان غیر توحیدی (شرک آلود) با تکیه بر توهم و تخیل به ساخت و پرداخت مناسکی برای افکار و عقاید خود رونق داده تا از این طرفه سودی عاید مطامع دنیوی شان شود. در ادیان غیر توحیدی سوگ مسیری منفعت طلبانه دارد به طوری که در کسب حوائج مانند وسیله ای برای تقرب به رب پوشالی مورد نظر است. در این ادیان داستان سرایی و غبار تاریخی از شخصیت ها اساطیری می سازد که اینها هر بار با تحریک عواطف به بازسازی و جبران خلل های دینی و اعتقادی خودپرداخته

و در جای حقیقت توحیدی می نشیند. صاحبان و کاسبان ادیان غیر توحیدی اسراری برای مانایی منافع خود دارند و یکی از آنها روایت تاریخی از اشخاصی فرا انسانی است که قدرت های غیر واقعی دارند. اسطوره کارکرد حفظ جذبه دینی برای اینان داشته و موبدان و بزرگان دینی در نقصان عقل و وحی و اخلاق در دین خود به تاریخ سازی افسانه ای رو می آورند.

سوگ در نظر برخی از ادیان توحیدی هم جنبه درونی و هم جنبه بیرونی دارد. مسیحیان همواره طبق عقاید تاریخی خود سوگوار مسیح (علیه السلام) مصلوب و شکنجه های او تا تپه جلجتا هستند و در این سوگواری غیر از حزن خود به صورت نمادین، سوگ خود را تبدیل به آیینی هر ساله برای همدردی با مسیح (علیه السلام) کرده اند. در سوگ مسیح (علیه السلام)، برخی برای او و برخی برای مریم مقدس (علیها السلام) به سوگواری پرداخته و ابراز همدردی می کنند. به هر روی برای یک مسیحی، تجسم مصائب پیامبرش با نقاشی، هنرهای تجسمی و نمایش قابل لمس بوده و حس همذات پنداری دینی برقرار می کند.

ص: 91

عکس

شکل 3:تصویر پرستش موش،معبد کارنی ماتای هند

در نهایت سختی و منتهای شدائد و در لحاظ آخِر روز عاشورا در مناجات امام حسین (علیه السلام) است که حضرت چنین می فرماید: الهی رِضاً بِقَضائِكَ و تَسْلیماً لِامْرِكَ وَ لا مَعْبودَ سِواكَ یا غِیاثَ الْمُستَغیثین (الموسوی المقرّم، 1970: 367). این زیبایی از زبان کسی است که هم خود در آن لحظه حزین است و هم سوگوار شهدا و اهل خیمه و اهل بیت خود است اما همه واقعه عاشورا را در کمال رضایت می بیند.

_ فروغی، اصغر (1382)، «کارکرد مراسم سوگواری عاشورا در رسمی شدن مذهب شیعه در زمان صفویه»، دوره 22، شماره 4.

_ الموسوی المقرّم، سید عبد الرزاق (1970)، مقتل الحسین علیه السلام، تهران، دراسات الاسلامیه.

_ صفار دستگردی، مهدی (1378)، زیباشناسی در اسلام، https://noo.rs/rDjQP

_ کلینی، محمد بن یعقوب (1393)، اصول کافی، تهران، دارالثقلین.

_ مجلسی، محمدباقربن محمدتقی (1386)، بحار الانوار، تهران، اسلامیه.

_ مزیدی، مصطفی (2023)، الاسلام محمدی الوجود حسینی البقاء، شبكة الإمامین الحسنین الثقافیة

_ مهربانی، امین (1397)، «سوگواری»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی.

ص: 95

ص: 96

پنهانی فایده ای نداشت، چه مردم کوفه از ایشان دعوت می کردند و چه نمی کردند، حضرت با یزید بیعت نمی کرد و این عدم بیعت قطعاً مورد رضایت حکومت یزید نبود؛ لذا راهی غیر از بیعت یا شهادت وجود نداشت.

کلیدواژه ها: امر به معروف، خلافت اهل بیت (علیهم السلام)، فلسفه عاشورا، کوفیان، نهی از منکر.

به احتمال زیاد شیعه است. او نه تنها درباره عاشورا بلکه در موضوعات دیگر تاریخی صدر اسلام کتاب هایی نوشته است. ابو مخنف مورد قبول تاریخ نویسان شیعه و سنی بوده و از این رو تاریخ نگاران بعدی در مورد واقعه عاشورا از او روایت نقل کرده اند. عده ای بر این باورند که او کتاب مقتل الحسین را به تشویق حکام عباسی به نگارش درآورده است. متأسفانه این کتاب به دست ما نرسیده و تنها در منابع تاریخی بعدی می توان روایت هایی از مقتل ابو مخنف را مشاهده کرد. قدیمی ترین و کامل ترین کتابی که گزارش های ابومخنف در آن مشاهده می شود، تاریخ الرسل و الملوک محمد بن جریر طبری (متوفای310) است. بنابراین در این پژوهش محوریت نقل روایات از کتاب تاریخ طبری است و اگر مطلب اضافی و یا متناقضی در دیگر تواریخ وجود داشته باشد در حد امکان آورده شده است. همچنین سعی بر آن بوده در حد معلومات نگارنده، در مورد برخی روایات تحلیل هایی صورت بگیرد. کتاب های تأملی در نهضت عاشورا از رسول جعفریان، عاشورا شناسی از محمد اسفندیاری و شهید جاوید از نعمت الله صالحی نجف آبادی از جمله مواردیهستند که در این زمینه کار کرده اند.

1372: 822-821). طبری (1374: 7/2905) در تاریخ الرسل و الملوک، از قول ابو مخنف نقل می کند: «... نیز در صفحه ای که گویی گوش موشی بود نوشت: اما بعد، حسین و عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر را سخت و بی امان به بیعت وادار کن تا بیعت کنند والسلام»؛ یعنی موضوع بیعت گرفتن از این اشخاص را به صورت علنی مطرح نکرد.

ولید وقتی نامه یزید به دستش رسید به شدت آشفته شد و کسی را سراغ مروان فرستاد تا برای مشورت حاضر شود. مروان به ولید پیشنهاد داد که: «رأی من این است که این کسان را پیش از آنکه از خبر مرگ معاویه خبردارشوند بخواهی و به بیعت و اطاعت بخوانی، اگر بیعت کردند دست از آنها بداری و اگر نپذیرفتند پیششان آری و گردنشان بزنی که اگر از مرگ معاویه خبر یابند هر کدامشان در ناحیه ای قیام کنند و مخالفت و دشمنی کنند و برای خویشتن دعوت کنند... اما ابن عمر را مردی می بینم که به جنگ علاقه ندارد و زمامداری را در صورتی دوست دارد که آسان به چنگ آورد» (همان، 7/2906-2905).

ولید، عبدالله بن عمر بن عثمان را که جوان نو سالی بود سوی حسین و عبدالله بن زبیر فرستاد که آنها را بخواند. عبدالله آنها را در مسجد یافت که نشسته بودند، به ایشان گفت: «امیر دعوتتان کرده اجابتش کنید». عبدالله بن زبیر به حسین (علیه السلام) گفت: «حدس بزن که در این وقت که به مجلس نمی نشیند برای چه ما را خواسته است». حسین (علیه السلام) گفت: «به گمانم طغیانگرشان هلاک شده و ما را خواسته تا پیش از آنکه خبر فاش شود، ما را به بیعت وادار کند». حسین (علیه السلام) برفت و غلامان و خاندان خویش را فراهم آورد و برفت تا به ولید رسید و به یاران خود گفت: «من به درون می روم، اگر شمارا خواندم یا شنیدید که صدای او بلند شد همگی به درون بریزید وگرنه همینجا باشید تا پیش شما برگردم». حسین (علیه السلام) بیامد و بنشست. ولید نامه را به او داد که بخواند و خبر مرگ معاویه را داد و او را به بیعت خواند. حسین (علیه السلام) گفت: «انا لله و انا الیه راجعون، خدا معاویه را رحمت کند و تو را پاداش بزرگ دهد، اینکه گفتی بیعت کنم، کسی همانند من به نهانی بیعت نکند، گمان ندارم به بیعت نهانی من بس کنی و باید آن را میان مردم علنی کنم». ولید که سلامت دوست بود گفت: «به نام خدای برو تا با جمع مردم بیایی». مروان گفت:

ص: 100

«اگر اینک برود و بیعت نکند،هرگز چنین فرصتی به دست نیاری تا میان شما و او کشته بسیار شود. این مرد را بدار و از پیش تو نرود تا بیعت کند یا گردنش را بزنی». در این هنگام حسین (علیه السلام) برخاست و گفت: «ای پسر زن کبود چشم تو مرا می کشی یا او؟ به خدا نادرست گفتی و خطا کردی». آنگاه حسین (علیه السلام) با یاران خویش به خانه رفت. مروان به ولید گفت: «فرمان مرا نبردی، بخدا هرگز چنین فرصتی به دست تو نمی دهد». ولید گفت: «ای مروان دیگری را ملامت کن! کاری را برای من برگزیدی که مایه تباهی دینم بود، به خدا دوست ندارم همه مال دنیا که آفتاب بر آن طلوع و غروب می کند از آن من باشد اما حسین را کشته باشم...» (طبری، 1374: 7/2907-2906).

ابن اعثم (1372: 827) در الفتوح می گوید: «مروان در کویی به آن حضرت رسید گفت: یا ابا عبدالله، تو را نصیحتی می کنم و در آن جز نیکویی غرضی ندارم. صلاح تو در آن است که با یزید بیعت کنی تا تو را رنجی نرسد و آتش این فتنه فرو نشیند و چون یزید بشنود، در حق تو احسان فرماید... حسین بن علی (علیه السلام) فرمود: انا لله و انا الیه راجعون. امروز اسلام ضعیف گشته و مسلمانان به بلایی مبتلا شده اند. ای مروان یزید کیست که تو مرا به بیعت با او می خوانی؟ حال آنکه می دانی یزید مردی شراب خوار و فاسق است... نمی دانی که ما اهل بیت رسول خداییم و همیشه حق بر زفان ما رفته است؟ من از جد خویش محمد رسول الله شنیدم او گفت خلافت حرام است بر آل ابی سفیان و بر طلقا، چون معاویه را بر منبر می بینید، شکم او را پاره کنید. به خدای که اهل مدینه او را بر منبر جد من بدیدند و هیچ نگفتند... لهذا خدای تعالی ایشان را بر یزید مبتلا گردانید... ای پسر زرقا، بشارت تو را که رسول خدا روز قیامت به هرچهمخدور و مروه باشد درباره من از تو و از یزید سؤال کند که به چه موجب حق حسین از او بگردانیدید».

البته شاید اینکه امام (علیه السلام) فرمود حکومت بر آل ابی سفیان حرام است تحریف شده باشد چون در منطق اهل بیت (علیهم السلام) حکومت غیر از ایشان، مشروعیت ندارد؛ بنابراین ممکن است این قسمت توسط حکام عباسی برای توجیه قیام خود علیه بنی امیه تقطیع یا تحریف شده است.

«...حسین در پناه شب برون شد و این یک شنبه دو روز مانده از رجب سال شصتم

ص: 101

بود» (طبری، 1374: 7/2909). «...پسرعم او مسلم بن عقیل او را گفت: اگر ما شارع اعظم بگذاریم و به راه نبهره برویم چنان که عبدالله زبیر کرد، اولی تر باشد... حسین بن علی (علیه السلام) فرمود: ابن عم، شارع عام و جاده راست روشن اولی تر، هم از این راه روان شویم و چشم به خانه های مکه می داریم و آنچه حکم و قضای باری تعالی است، خود می آید» (ابن اعثم، 1372: 836).

«آگاه باشید که پس از من گروه هایی چند پدید آیند و در هم آمیزند، در حالی که به سوی یک قبله نماز می گزارند و حج و عمره خویش یکسان به جای می آورند، ولی دل هایشان با هم یکی نیست و هر کس را رأیی و راهی دیگر است... مردی از جای برخاست و گفت: یا امیرالمؤمنین، در چنین روزگاری چه بایدمان کرد؟ گفت: به خاندان پیامبر خود بنگرید، اگر در خانه نشسته اند در خانه بنشینید و اگر شما را به یاری خوانده اند یاریشان کنید، تا پاداش یابید. ولی بر آنان پیشی مگیرید تا گرفتار بلا نشوید» (ثقفی، 1374: 24-23).

سیدالشهداء قصد مبارزه و یا تبلیغ پنهانی نداشت بلکه می خواست این عدم بیعت خود را علنی و علت آن را برای مردم تبیین کند و گرنه باید به سمت شهر دیگری به جای مکه می رفت. ایشان مکه را انتخاب کردند تا سخنان خود را بهگوش همه برساند. امام (علیه السلام) علاوه بر اعتراض به فسق علنی یزید، خلافت را حق اهل بیت می دانست به همین علت حرکت ایشان از مدینه به سمت مکه صرفاً فرار از خطر نبود بلکه هدف، تبلیغ برای احقاق این حق بود (رجوع شود به پیشنهاد مسلم بن عقیل مبنی بر حرکت از بیراهه به سمت مکه).

سخنان امام (علیه السلام) به محمد بن حنفیه: «و الله اگر مرا در دنیا هیچ یاری نباشد و خویش را هیچ پناهی و ملجایی نیابم هرگز با یزید بیعت نکنم...» (ابن اعثم، 1372: 832).

امام (علیه السلام) می فرماید که سرانجام این اقدام شهادت است نه اینکه ایشان به خاطر شهادت در راه خدا این حرکت را آغاز کردند و ثانیاً اگر هدف شهادت است پس چرا ائمه بعد از امام حسین (علیه السلام) اقدام به چنین حرکتی نکردند؟

«تعبیر ان الله شاء ان یراک قتیلا می تواند کسانی را به این هدایت کرده باشد که امام حسین (علیه السلام) و یارانش برای خودشان شهید شدند. یعنی چون عزیز بودند وخداوند آنها را دوست داشت، آنان را به سوی خود طلبید... ممکن است در حقیقت این مساله منافاتی با اهداف سیاسی نداشته باشد، اما در ظاهر مروج آن است که کربلا نه یک حادثه سیاسی بلکه یک رخداد معنوی و شخصی بوده است» (جعفریان، 1386: 231).

در اثنای سخنرانی امام (علیه السلام)، ابن عباس گفت: «من چنان مصلحت می بینم که با یزید بیعت کنی و چنانکه در روزگار معاویه صبر کردی، در ایام یزید نیز صبر کنی، باشد که از حکم ربانی لطیف ظاهر گردد که در ضمن آن مقصود تو حاصل گردد» (ابن اعثم، 1372: 833). حضرت در پاسخ فرمود: «...تو چه می گویی ای پسر عباس، در حق جماعتی که ایشان پسر رسول خدا را از سرای و وطن و مولد و منشأ او بیرون می کنند و از مجاورت حرم و زیارت تربت جد او محروم گردانند و او را بترسانند تا در هیچ موضع و وطن قرار نتواند گرفت و قصد کشتن و ریختن خون او کنند و او را گناهی نباشد و به خدای تعالی شرک نیاورده؟ این امت را چه شده است که قرارشان در ریختن خون پسر محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) افتاده است» (ابن اعثم، 1372: 834).

عبدالله بن عمر نیز امام (علیه السلام) را از رفتن به مکه نهی کرد: «این عزیمت که کرده ای فسخ گردان و در مصاحبت ما به جانب مدینه بازگرد و چنانکه دیگران با یزید بیعت کردند، بیعت کن و از خانه خویش و حرم جد خویش غایب مشو و آن جماعت را که ایشان را در جهان هیچ حظی و نصیبی نخواهد بود بر خویشتن حجتی و سبیلی منه. اگر تو با یزید بیعت نکنی تو را به اکراه بر بیعت او خواهند داشت. نگذارند تا امن و فارغ در وطن خویش باشی تا آن وقت که تو را رغبت بیعت افتد و باشد که یزید زندگانی اندک باشد و کار او از ما کفایت شود. حسین بن علی (علیه السلام) فرمود: لعنت بر این سخن باد. تا آسمان و زمین ماند تو را صورت می شود که من در کار خویش بر خطایم و تقریر باید کرد تا از آن

ص: 104

بازگردم؟ عبدالله عمر گفت: تو بر خطا نیستی که خدای تعالی پسر دختر رسول خویش را بر سهو و خطا دارد...» (ابن اعثم، 1372: 835). بیعت عبدالله بن عمر با یزید این گونه بود که گفت: «...وقتی همه مردم بیعت کردند و جز من کسی نماند بیعت می کنم» (طبری، 1374: 7/2911).

حکومت است ما به نماز جمعه او نمی رویم، و به نماز عیدش حاضر نمی شویم و اگر خبر یابیم که سوی ما روان شده ای بیرونش می کنیم و به شامش می فرستیم، ان شاءالله و سلام و رحمت خدا بر تو باد» (طبری، 1374: 7/2923).

محمد بن بشیر همدانی گوید: نامه را با عبدالله بن سبع همدانی و عبدالله بن وال فرستادیم و گفتیم: «شتاب کنید» هر دو کس با شتاب برفتند تا به روز دهم ماه رمضان در مکه پیش حسین رسیدند دو روز بعد باز قیس بن مسهر صیداوی و عبدالرحمان بن عبدالله کدان ارحبی و عماره بن عبید سلولی را سوی وی فرستادیم که در حدود پنجاه وسه نامه همراه داشتند که هر نامه از یک یا دو یا سه کس بود (همان).

«بسم الله الرحمن الرحیم. به حسین بن علی از شیعیان مؤمن و مسلمان وی، اما بعد: زود بیا که مردم در انتظار تواند و دل باکسی جز تو ندارند، بشتاب، بشتاب درود بر تو باد» (طبری، 1374: 7/2924). «اما بعد همه جا سبز شده و میوه ها رسیده و چاه ها پرآب شده، اگر خواهی بیا که سپاه تو آماده است و سلام بر تو باد» (همان). بعد از رسیدن نامه ها امام (علیه السلام) در جواب همه آنها، نامه ایبه مضمون زیر نوشت:

«بسم الله الرحمن الرحیم. از حسین بن علی به جمع مؤمنان و مسلمانان. اما بعد: هانی و سعید با نامه های شما پیش من آمدند همه آنچه را حکایت کرده بودید و گفته بودید دانستم، گفته بیشترتان این بود که امام نداریم، بیا، شاید به سبب تو خدا ما را بر حق و هدایت همدل کند. اینک برادر و پسرعمو و معتمد و اهل خاندانم را سوی شما فرستادم به او گفتم از حال و کار و رأی شما به من بنویسد اگر نوشت که رأی جماعت و اهل فضیلت و خرد چنانست که فرستادگانتان به من گفته اند و در نامه هایتان خوانده ام به زودی پیش شما می آیم ان شاءالله. به جان خودم که امام جز آن نیست که به کتاب عمل کند و انصاف گیرد و مجری حق باشد و خویشتن را خاص خدا کند والسلام» (طبری، 1374: 7/2925-2924).

این نامه نشان می دهد که برخلاف عقیده عده ای (صدر، 1385: 97) امام (علیه السلام) علاوه بر امربه معروف و نهی از منکر که هدف اصلی ایشان بود، به تشکیل حکومت هم توجه داشت. زیرا منکر بزرگ، حکومت یزید و بنی امیه است. «بنابراین راه جلوگیری از

ص: 106

تجاوزات حکومت وقت منحصر است به اینکه نیروهای طرفدار عدالت متشکل شوند و قدرتی به وجود آورند و حکومت نیرومندی تشکیل بدهند و قدرت را باقدرت جواب بگویند. پس برای عمل کردن به فرمایش رسول خدا و مقاومت در برابر ظلم و دیکتاتوری تشکیل حکومت ضرورت داشت... شرایط تشکیل حکومت از هر جهت فراهم بود» (صالحی نجف آبادی، 1387: 293-292).

«...حسین مسلم بن عقیل را خواست و او را همراه قیس بن مسهرصیداوی و عماره بن عبید سلولی و عبدالرحمان ارحبی فرستاد و به او دستور داد که از خدا ترسان باشد و کار خویش را نهان دارد و دقیق باشد اگر مردم را فراهم و هم پیمان دید زودتر به او خبر دهد» (طبری، 1374: 7/2925). «...مسلم برفت تا به مدینه رسید و در مسجد پیامبر خدا نماز کرد و با کسان خویش وداع گفت، آنگاه دو بلد از مردم قیس اجیر کرد که با وی روان شدند اما راه را گم کردند و از راه بگشتند و به سختی تشنه ماندند... مسلم بن عقیل از تنگه دره خبیت همراه قیس بن مسهر صیداوی به حسین نوشت: اما بعد، از مدینه آمدم و دو بلد به همراه داشتم که از راه بگشتند و گم شدند و ما به سختی تشنه ماندیم و دو بلد از تشنگی بمردند و ما بیامدیم تا به آب رسیدیم و با اندک رمقی جان به دربردیم. این آب در محلی است که آن را تنگه دره خبیت گویند. من این سفر را به فال بد گرفته ام، اگر رأی تو باشد مرا از آن معاف داری و دیگری را بفرستی والسلام» (طبری، 1374: 7/2926). این نامه از جهاتی تحریف شده و یا کاملا جعلی است زیرا:

1. بعید است راه بلدان را گم کنند و مسلم و همراهانش گم نشوند. 2. عرب با گم شدن و تشنگی در صحرا غریبه نیست تا گم شدن را چیز عجیبی قلمداد کند. 3. فال بد زدن در ادبیات اسلام و اهل بیت (علیهم السلام) جایی ندارد و دیگر اینکه این نامه ممکن است برای این علت جعل شده باشد تا همانند سخنان دیگر بزرگان که به امام (علیه السلام) می گفتند به کوفه نرود مردم وفا نمی کنند، می خواهد بگوید که همه می دانستند در این حرکت امام (علیه السلام) پیروزی نیست و به امام (علیه السلام) هشدار می دادند اما حضرت قبول نمی کرد. 4. مسلم تقریباً از مدینه تا مکه را بیست روزه طی کرده است (مسعودی، 1382: 2/58). اگر در وسط راه این نامهرا به امام (علیه السلام) بنویسد و منتظر جواب باشد بعید است بیست روزه به کوفه برسد.

ص: 107

امام (علیه السلام) در جواب نامه فرمود: «اما بعد، بیم آن دارم که نامه ای را که درباره معافیت از سفر نوشته بودی از روی ترس نوشته باشی. به راهی که تو را فرستاده ام روان شو والسلام» (طبری، 1374: 7/2926).

کرده اند. چون بر این نوشته واقف شوی، هیچ توقف مکن، به کوفه رو و آتش این فتنه را فرونشان و این کار را کفایت کن. پیش از این ولایت بصره به تو داده بودیم اکنون کوفه را هم به تو ارزانی داشتیم و آن ولایت را در عمل تو آوردیم. مسلم بن عقیل را چنان طلب کن که مرد بخیل زر را که از او بیفتد، طلب کند. چون او را به دست آری هم در حال بکش و سر او را نزد من فرست و یقین بدان که از تو هیچ عذر قبول نکنم و نخواهم کرد. در امتثال این امر تعجیل کن. والسلام» (ابن اعثم، 1372: 845). قبل از این نامه، امام حسین (علیه السلام) نامه ای به بزرگان کوفه نوشته بود ولی این افراد نامه را علنی نکردند (به مردم ابلاغ نکردند) و حتی یکی از آنها به اسم منذر بن جارود، ابن زیاد را از محتوای نامه باخبر ساخت و عبیدالله فرستاده امام (علیه السلام) را پیداکرده و او را گردن زد (طبری، 1374: 7/2930-2929).

وقتی مسلم از حضور ابن زیاد آگاه شد جای خود را عوض کرده و مخفیانه به منزل هانی بن عروه رفت. عبیدالله به غلام خود به اسم معقل، دستور داد تا با لباس مبدل در جستجوی مسلم باشد و به او بگوید که یکی از شیعیان است ومی خواهد مقدار پولی را که از مردم بلاد خود جمع کرده است به او بدهد (طبری، 1374: 7/2937-2936). «... آن مرد وارد مسجد بزرگ کوفه شد و نمی دانست کار را چگونه شروع کند، متوجه مردی شد که در یکی از گوشه های مسجد پیوسته نماز می گزارد و با خود گفت شیعیان بسیار نماز می گزارند و خیال می کنم این از آنان است...» (دینوری، بی تا: 283). معقل، مسلم بن عوسجه را فریب داد و اطمینان او را جلب کرد و ابن عوسجه از او تعهد گرفت که اگر پیش مسلم رفت کسی را باخبر نکند. بالاخره پس از آنکه معقل از منزل مسلم بن عقیل باخبر شد دائماً به آنجا می رفت. اول کسی بود که وارد می شد و آخرین کسی بود که از منزل هانی خارج می شد (طبری، 1374: 7/2939). ابن زیاد به خاطر عدم حضور هانی در بین بزرگان و همچنین عدم استقبال او از ابن زیاد، جویای احوال او شد. اطرافیان گفتند که هانی مریض است. عبیدالله تصمیم گرفت به عیادت او برود. هانی به مسلم پیشنهاد داد وقتی عبیدالله به خانه او آمد به طور غافلگیرانه او را بکشد. ولی وقتی عبیدالله آمد، مسلم از انجام این کار منصرف شد (طبری، 1374: 7/2939).

ص: 109

سوالی که اینجا می توان مطرح کرد این است که آیا می شود که انسان اخلاق خود را فراموش کند؟ یعنی جناب مسلم می دانست که غافل کشتن کسی خلاف اخلاق است ولی فراموش کرده بود و دوباره این مطلب بر ایشان یادآوری شد؟!

زمانی که عبیدالله از حضور مسلم در خانه هانی باخبر شد دستور داد هانی را پیش او بیاورند. وقتی هانی در قصر حاضر شد ابن زیاد از او خواست تا مسلم را تحویل دهد ولی هانی قبول نکرد. قبیله مذحج که بزرگ آنها هانی بنعروه بود، وقتی از خبر دستگیری او مطلع شدند قصر را محاصره کردند و خواستار آزادی هانی شدند. عبیدالله به وسیله مکر و حیله شریح قاضی که به مذحجیان گفت: هانی در سلامت است، توانست مذحجیان را پراکنده کند (طبری، 1374: 7/2920-2918).

وقتی جناب مسلم از دستگیری هانی باخبر شد قیام کرد و تقریباً با هجده هزار نفر قصر را به محاصره درآورد و خواستار آزادی او شد. عبیدالله که شرایط را این گونه دید با تهدید و تطمیع بزرگان و اهل وعیال قیام کنندگان، موفق شد همه را از اطراف مسلم پراکنده کند و او تنها در کوچه های کوفه سرگردان ماند و به خانه زنی به نام طوعه پناه برد. پسرِ آن زن که غلام ابن اشعث بود از حضور مسلم باخبر شد و فردای آن شب، ابن اشعث را باخبر کرد و ابن زیاد به او دستور داد تا مسلم را پیش او بیاورد. مسلم وقتی از حضور مهاجمان مطلع شد با آنها به مبارزه برخاست (طبری، 1374: 7/2952-2946). در تاریخ طبری این گونه ذکر شده است که مسلم با وعده امان ابن اشعث تسلیم شد (همان، 7/2953) ولی ابن اعثم (1372: 861)، دینوری (بی تا: 288) و یعقوبی (1382: 2/179) آورده اند که مسلم را زخمی و دستگیر کردند.

مسلم را پیش عبیدالله آوردند. او به مسلم گفت: «هی! ای ابن عقیل! کار مردم فراهم بود و هم سخن بودند، آمدی که پراکندشان کنی و اختلاف در میان آری و آنها را مقابل هم واداری. مسلم گفت: ابداً، من نیامدم، مردم شهر می گفتند: پدر تو نیکانشان را کشته خون هایشان را ریخته و رفتار خسرو و قیصر با آنها پیش گرفته و ما آمدیم که عدالت کنیم و به حکم کتاب دعوت کنیم» (طبری، 1374: 7/2957).

در روایتی دیگر آمده: «عبیدالله گفت: با عاق و با شاق بر امام وقت بیرون آمدی و

ص: 110

اجماع امت و مسلمانان را خلاف کردی و فتنه انگیختی. مسلم پاسخ داد: دروغ می گویی. هرگز معاویه به اجماع امت خلافت مسلمانان نکرد بلکه به حیله و تقلب بر وصی پیامبر درآمد و به غصب خلافت از او بگرفت و حال یزید هم همچنان است. ای پسر زیاد بدان که فتنه تو انگیختی و پیش از تو پدر تو فتنه انگیخت. امید می دارم که خدای تعالی مرا شهادت روزی کند بر دست بدترین خلق خدای. به خدای که من بر جاده راستم و هیچ تغییر و تبدیل به احوال خویش راه نداده ام و در طاعت حسین بن علی که امیرالمؤمنین، خلیفه، جانشین پیغمبر، امام و مقتدای مسلمانان است ثابت قدمم و معاویه و یزید را ازجمله فسقه و فجره می دانم» (ابن اعثم، 1372: 862).

در جای دیگر آمده که مسلم گفت: «نه من به جهت متفرق گردانیدن مردمان این شهر اینجا آمده ام و لکن چون شما قوانین بد نهادید و رسم فراعنه مصر و روم و ایران پیش گرفته با مردمان زندگانی خلاف سنت می کردید و امربه معروف به کلی منسوخ شده بود و کسی از منکر نهی نمی کرد، امیرالمؤمنین حسین مرا بدینجا فرستاد تا مراسم امربه معروف و نهی از منکر را احیا کنم و هم مردمان را به حکم خدای تعالی و سنت محمد مصطفی خوانم. به حکم آنکه بعد از واقعه امیرالمؤمنین علی خلافت حق ماست و شما را این حال معلوم است، خواهید راضی باشید بر این سخن خواهید نباشید...» (همان، 863). این سخنان به طور گویا هدف حرکتِ امام (علیه السلام) را نشان می دهد و درمی یابیم که بنی امیه تهمت تفرقه ایجاد کردن را دست مایه خود قرار داده بودند.بعد از این سخنان عبیدالله دستور داد مسلم را در بالای قصر گردن بزنند و تن بی جان او را از بالای قصر به پایین بیندازند. بعد از شهادت مسلم، هانی بن عروه را هم به شهادت رساندند (طبری، 1374: 7/2960). قبل از شهادت مسلم، ایشان در مجلس عبیدالله از عمر بن سعد خواست تا وصیتی به او بکند که مهم ترین قسمت وصیت این بود که از عمر خواست تا به امام حسین (علیه السلام) نامه بنویسد و او را از آمدن به کوفه بر حذر بدارد (طبری، 1374: 7/2956). چون قبلاً مسلم در نامه ای به امام (علیه السلام) نوشته بود: «اما بعد: پیشتاز با کسان خویش دروغ نمی گوید، هجده هزار کس از مردم کوفه با من بیعت کرده اند، وقتی نامه من به تو رسید در کار آمدن شتاب کن که همه مردم با تواند و به

ص: 111

خاندان معاویه عقیده و علاقه ندارند والسلام» (طبری، 1374: 7/2954).

وقتی عبیدالله سر هانی و مسلم را پیش یزید فرستاد، یزید به او نامه نوشت: «چنان بوده ای که می خواستم، دوراندیشانه عمل کرده ای و دلیرانه اقدام کرده ای. لیاقت و کفایت نشان داده ای و انتظاری را که از تو داشتم برآورده ای و رأی مرا درباره خویش تأیید کرده ای. دو فرستاده تو را پیش خواندم و از آنها پرسش کردم و محرمانه سخن کردم و رأی و فضلشان را چنان یافتم که نوشته ای با آنها نیکی کن» (طبری، 1374: 7/2962). این نامه یزید و نامه ای که به ولید بن عتبه، حاکم مدینه، نوشت کاملاً گویای این است که یزید برخلاف ادعایی که بعد از به شهادت رسیدن امام حسین (علیه السلام) کرد، دستور کشتن امام (علیه السلام) را او صادر کرده بود نه ابن زیاد.

کار غلطی است و همه به غیر از امام (علیه السلام) بی وفایی مردم کوفه را می دانستند.

«باکمی تأمل، معلوم می شود که طبری مقتل امام حسین (علیه السلام) رو طوری تنظیم و تألیف کرده است که خلفای بنی عباس را خوشایند باشد و چنان نشان دهد که جد بنی عباس (ابن عباس) به اوضاع روزگارش مسلط بود و برخلاف امام حسین (علیه السلام) مردمان، به ویژه عراقیان و کوفیان را خوب می شناخت...» (صحتی، 1394: 146). اما اگر این سخنان از ابن عباس باشد باید چند نکته را متذکر شد: 1. ابن عباس می گوید که مردم حاکم کوفه را بیرون بکنند بعد شما بهسمت عراق حرکت کنید، خب این با منطق امام (علیه السلام) سازگار نیست که همه چیز فراهم باشد تا حضرت به راحتی به حکومت برسند. 2. به حضرت می گوید که می ترسم فریبت دهند، این برداشت غلط ابن عباس است که خیال می کند امام (علیه السلام) صرفاً به خاطر نامه های مردم کوفه، این حرکت را آغاز کرده است درحالی که خواهیم دید اگر نامه ای هم در کار نبود امام (علیه السلام) به خاطر حفظ حرمت کعبه از مکه خارج می شد و بهترین جا برای تبلیغ غیر از مکه و مدینه، شهر کوفه بود که اولاً شیعیان بیشتر در آنجا حضور داشتند، ثانیاً سال های قبل طعم حکومت اهل بیت را چشیده بودند، ثالثاً کوفه از شهرهای مهم جهان اسلام و برای مقابله با حکومت در شام (یزید) بهترین مکان بود. امام (علیه السلام) در جواب ابن عباس فرمود: «مرا بکشند در عراق دوست تر دارم از آنکه در مکه بکشند» (ابن اعثم، 1372: 868). بیشتر از همه کسی که به رفتن امام (علیه السلام) راضی بود ابن زبیر بود. «... اگر کسانی همانند شیعیان تو را آنجا داشتم از آن چشم نمی پوشیدم» (طبری، 1374: 7/2965).

روز دیگر ابن عباس دوباره پیش اباعبدالله (علیه السلام) آمد و گفت: «ای پسرعمو! من صبوری می نمایم، اما صبر ندارم، بیم دارم در این سفر هلاک و نابود شوی. مردم عراق قومی حیله گرند، به آنها نزدیک مشو. در همین شهر بمان که سرور مردم حجازی. اگر مردم عراق چنانکه می گویند تو را می خواهند به آنها بنویس که دشمن خویش را بیرون کنند، آنگاه سوی آنها رو. اگر به جز رفتن نمی خواهی سوی یمن رو که آنجا قلعه ها و دره ها هست، سرزمینی پهناور است و دراز، پدرت آنجا شیعیان دارد و از کسان برکناری، به مردم نامه می نویسی و دعوت گران می فرستی. در این صورت امیدوارم که آنچه را

ص: 113

می خواهی، بی خطر بیابی» (همان، 7/2966).

همانطور که گفته شد ممکن است به خاطر عدم همراهی ابن عباس با امام (علیه السلام)، بنی امیه این سخنان را از قول او جعل کرده باشند تا نشان دهند همه به جز امام (علیه السلام) می دانستند که قرار است چه واقعه ای رخ دهد. در اینجا ذکر چند نکته لازم است: 1. مردم کوفه همواره عهدشکن نبودند، بلکه امام علی (علیه السلام) به یاری آنها در جنگ جمل پیروز شد و همچنین پیروزی نظامی در جنگ صفین که نزدیک بود رخ دهد، توسط همراهی مردم کوفه اتفاق افتاد. 2. وقتی می گوید مردم کوفه خیانت می کند، می بینیم که در واقع هیچ شهر دیگری نیز خواهان امام (علیه السلام) نبوده تا بگوییم دیگران وفا کردند مردم کوفه عهد شکستند. 3. قصد اباعبدالله الحسین (علیه السلام) مبارزه پنهانی نیست تا به جاهای دوردست برود بلکه می خواهد در دل جامعه اسلامی تبلیغ کند. 4. یمن شهر مهمی در مقابل مکه، مدینه، کوفه و شام نبوده است تا امام (علیه السلام) بدان ها رفته و تبلیغ کند و اگر هم حکومتی تشکیل می داد باز شکست می خورد زیرا ایشان به دنبال تشکیل حکومت موقتی نبودند اگر این طور بود، در شهر مکه شرایط فراهم تر بود. 5. حاکم مکه نیز امام (علیه السلام) را از رفتن به سمت عراق بر حذر می دارد، خب این حاکم که جان امام (علیه السلام) برایش مهم نبوده است بلکه او هم می داند وقتی ایشان به کوفه برسند احتمال پیوستن مردم به ایشان زیاد است.

ابن عباس در ادامه می گوید: «اگر می روی زنان و کودکانت را مبر، به خدا می ترسم چنان کشته شوی که عثمان کشته شد و زنانش و فرزندانش او را می نگریستند» (طبری، 1374: 7/2966). اگر امام (علیه السلام) اهل وعیال خود را نمی برد،آنها نه در مدینه و نه در مکه امنیت نداشتند و همچنین این یک کار تبلیغی هست تا اعتراض خود و آوارگی خاندان رسول خدا را نشان بدهد. ابن عمر نیز حضرت را از رفتن به عراق نهی کرد؛ امام (علیه السلام) فرمود: «...اگر خدای تعالی حکمی کرده است و بر سر من قضایی نوشته، اگر نصیحت تو قبول کنم و اگر نکنم، دفع نخواهد شد» (ابن اعثم، 1372: 867).

در منطق اسلام تمام امور عالم قضا و قدر الهی هست ولی اگر از این روایت مراد این باشد که جبری درحرکت امام (علیه السلام) وجود داشته و حضرت شخصاً راضی نبوده است، باید

ص: 114

گفت پس چرا ایشان دیگران را برای پیوستن به خود دعوت می کند؟ همچنین ابن عمر در هنگام خروج امام (علیه السلام) از مدینه به ایشان گفت: «خدای تبارک وتعالی جد تو را میان دنیا و آخرت اختیار کرد و ترک دنیا بگفت و تو فرزند مصطفی باشی. به خدا که از دنیا بهره نیابی و هیچ کس از اهل بیت تو هم نیابند چه دنیا را از شما محجوب کرده و آخرت را که بهتر است ذخیره نهاده...» (ابن اعثم، 1372: 838).

این سخنان توجیه کننده و عقبه فکری حکومت بنی امیه و دیگران بود که هیچ منطق عقلی و نقلی پشت آن وجود ندارد و نه سیره رسول اکرم آن را نشان می دهد نه قرآن کریم این چنین منطقی دارد. این منطق، همان سکولاریسم دینی هست که توجیه گر حکومت جباران و فاسقان هست. اگر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به دنبال حکومت نبود پس مبارزه 23 سال ایشان چه معنی داشت؟ اگر پیامبر (علیه السلام)به دنبال حکومت دنیوی نبود پس چرا حاکمان بعد از ایشان، خود را خلیفه رسول الله می خواندند؟ و... .

ابن زبیر نیز به امام (علیه السلام) گفت تا در مکه بماند ولی حضرت به او فرمود: «بخدااگر یک وجب بیرون از مسجد کشته شوم، بهتر از آن می خواهم که یک وجب داخل آن کشته شوم. بخدا اگر در سوراخ یکی از خزندگان باشم بیرونم می کشند تا کار خودشان را انجام دهند. به خدا به من تعدی می کنند چنا ن که یهودیان به روز شنبه کردند» (طبری، 1374: 7/2968).

سیدالشهداء در تاریخ هشتم ذی الحجه سال 60ق (روزی که مسلم قیام کرد) از مکه به سمت عراق خارج شد (طبری، 1374: 7/2968). هنگام خروج، فرستادگان عمرو بن سعید بن عاص (حاکم مکه) راه ایشان را گرفتند و گفتند تا برگردد ولی امام (علیه السلام) قبول نکرد و نزدیک بود دو گروه درگیر شوند. یاران اباعبدالله (علیه السلام) مقاومت کرده و به راه خود ادامه دادند. افراد عمرو بن سعید به امام (علیه السلام) گفتند: «ای حسین، مگر از خدا نمی ترسی، از جماعت بیرون می شوی و میان این امت تفرقه می آوری. حسین گفتار خدای عزوجل را خواند: لی عَمَلی و لَکُم عَملکُم انتُم بریئونَ مِمّا اَعمَل و اَنا بَریٌ مِمّا تَعمَلون (یونس/41)» (طبری، 1374: 7/2968).

وقتی کمی از مکه دور شده بودند نامه ای از عمرو بن سعید به امام (علیه السلام) رسید: «از

ص: 115

عمرو بن سعید به حسین بن علی، اما بعد، از خدا می خواهم که تو را ازآنچه مایه زحمت می شود منصرف کند و به آنچه مایه توفیقت می شود هدایت کند، شنیدم که جانب عراق روان شده ای. خدایت از مخالفت به دور دارد که بیم دارم مایه هلاک شود. عبدالله بن جعفر و یحیی بن سعید را پیش تو فرستادم. با آنها پیش من آی که به نزد من امان داری و رعایت و نیکی و ادب مصاحبت. خدا را بر این شاهد و ضامن و مراقب می گیرم. درود بر تو باد» (طبری، 1374: 7/2972). این نامه نکته مهمی را بیان می دارد و آن این استکه اگر همه می دانستند که مردم کوفه به پیمان خود عمل نمی کنند پس چرا حاکم مکه سعی در منصرف کردن حرکت امام (علیه السلام) به سمت کوفه است؟

امام (علیه السلام) در جواب نامه نوشت: «اما بعد، هر که سوی خدا عزوجل دعوت کند و عمل نیک کند و گوید من از مسلمانانم، خلاف خدا و پیمبر او نکرده. مرا به امان و نیکی و رعایت خوانده ای. بهترین امان، امان خداست و خدا به روز رستاخیز کسی را که در دنیا از او نترسیده باشد امان نمی دهد، از خدا می خواهیم که در این دنیا ترسی دهد که به روز رستاخیز موجب امان وی شود. اگر از آن نامه قصد رعایت و نیکی من داشته ای خدایت در دنیا و آخرت پاداش دهد، والسلام» (طبری، 1374: 7/2973-2972).

وقتی عبیدالله بن زیاد از حرکت امام (علیه السلام) به سوی عراق باخبر شد طبق دستور یزید تمامی راه های ورودی و خروجی شهر کوفه را مسدود کرد و حر بن یزید را با یک صد هزار سوار به مقابله با امام (علیه السلام) فرستاد (طبری، 1374: 7/2990).

امام حسین (علیه السلام) در منزلی به فرزدق شاعر رسید که عازم مکه بود. حضرت از او درباره کوفه پرسید. فرزدق جواب داد: «دل ها با توست و شمشیرها با بنی امیه و تقدیر به دست خداست» (طبری، 1374: 7/2972).

امام (علیه السلام) از میانه راه قیس بن مسهر صیداوی را با نامه ای به سوی مردم کوفه روانه کرد. «به نام خدای رحمان رحیم. از حسین بن علی به برادران وی از مؤمنان و مسلمانان. درود بر شما. و من حمد خدایی می کنم که خدایی جز او نیست. اما بعد: نامه مسلم بن عقیل به من رسید که از حسن عقیدت و فراهم آمدن جمع شما به یاری ما و مطالبه حقمان خبر می داد، از خدا خواستم که با ما نیکی کنید، و شما را بر این کار پاداش بزرگ

ص: 116

دهد. از مکه به روز سه شنبههشت روز رفته از ذی حجه، روز ترویه، به سوی شما روان شده ام، وقتی این فرستاده من پیش شما می رسد کار خویش را فراهم کنید و بکوشید که من همین روزها پیش شما می رسم. ان شاءالله. سلام بر شما و رحمت و برکات خدای» (طبری، 1374: 7/2982). قیس بن مسهر در میانه راه توسط حصین بن نمیر، فرمانده شرطه های کوفه، دستگیر و پیش عبیدالله بن زیاد فرستاده شد. عبیدالله از او خواست تا بالای منبر رفته و امام حسین (علیه السلام) را لعن کند. او بالای منبر رفت و گفت: «ای مردم اینک حسین بن علی بهترین خلق خدا، پسر فاطمه دختر پیمبر خدا، می رسد و من فرستاده او سوی شمایم. درشیب از او جدا شدم. وی را پذیره شوید». آنگاه عبیدالله و پدرش را لعنت کرد و برای علی بن ابیطالب (علیه السلام) آمرزش خواست. گویند: «عبیدالله بن زیاد بگفت تا او را از فراز قصر به زیر افکند که بیفکندند و در هم شکست و بمرد» (همان).

اباعبدالله (علیه السلام) در منزلی به کاروان زهیر بن قین رسید. ایشان پیکی به دنبال زهیر فرستادند اما زهیر نمی خواست دعوت اباعبدالله را قبول کند ولی با اصرار زنش قبول کرد تا پیش امام (علیه السلام) برود. وقتی ملاقاتش با حضرت تمام شد شادمان به سوی خیمه هایش برگشت و به زنش گفت که می خواهد به یاران حسین (علیه السلام) بپیوندد به همین خاطر زنش را طلاق داد تا آزاری بعد از کشته شدن زهیر به او نرسد (طبری، 1374: 7/2983). زهیر ماجرایی را بدین شرح به یاران خود تعریف کرد: «به بلنجر حمله بردیم، خدا ظفرمان داد و غنیمت ها گرفتیم. سلمان باهلی به ما گفت: از فتحی که خدایتان داد غنیمت ها که گرفتید خرسند شدید؟ گفتم: آری. گفت: وقتی جوانان خاندان محمد را دریافتید از جنگیدن همراه آنها خرسندتر باشید تا از این غنیمت ها که گرفته اید اما من شما را به خدامی سپارم» (همان، 7/2984).

شاید علتی که زهیر یک باره متحول شد یادآوری ماجرای بلنجر توسط امام (علیه السلام) باشد. امام حسین (علیه السلام) درجایی به نام زباله از شهادت مسلم و هانی باخبر شد. سپس همه افرادی که با ایشان بودند را جمع کرد و فرمود: «به نام خدای رحمان رحیم. اما بعد: خبری فجیع آمده، کشته شدن مسلم بن عقیل و هانی بن عروه و... شیعیانمان ما را بی یاور گذاشته اند. هر کس از شما می خواهد بازگردد که حقی بر او نداریم» (طبری، 1374:

ص: 117

7/2987). وقتی امام (علیه السلام) این سخن را فرمود همه افراد به جز کسانی که با ایشان از مدینه خارج شده بودند و زهیر بن قین، باقی از اطراف حضرت پراکنده شدند (همان). در این حین برادران مسلم گفتند که ما خواهان انتقام خون برادرمان هستیم و امام (علیه السلام) هم فرمود پس زندگی بعد از شما خوش نباشد و به راه کوفه ادامه دادند. یکی از یاران امام (علیه السلام) نیز گفت: «تو همانند مسلم بن عقیل نیستی، اگر به کوفه برسی، مردم با شتاب سوی تو آیند» (همان، 7/2986). این خود شاید یکی از دلایلی باشد که امام (علیه السلام) بعد از شنیدن شهادت مسلم باز به سمت کوفه حرکت کرد و همچنین با توجه به دستور ابن زیاد مبنی بر بستن تمامی راه های ورودی و خروجی کوفه، می توان فهمید که اگر امام (علیه السلام) به شهر می رسید، احتمال پیوستن شیعیان به ایشان زیاد بود.

در یکی از منازل، یاران اباعبدالله (علیه السلام) فریاد تکبیر سر دادند امام (علیه السلام) علت را پرسید. یاران گفتند که از دور نخلستانی مشاهده می کنند اما کمی بعد متوجه شدند آنچه مشاهده می کردند نخلستان نبوده بلکه نیزه های سپاه دشمن بود که به سوی آنها می آمدند. سپاهیان حر به امام (علیه السلام) رسیدند. حضرت دستور داد تاهمه افراد سپاه حر را آب بدهند و حتی مرکب های آنها را نیز سیراب کردند (طبری، 1374: 7/2990-2989). موقع اذان، امام (علیه السلام) پیش از آنکه نماز را اقامه بکند برای سپاه حر خطبه ای خواند: «ای مردم! مرا به پیش خدای عزوجل و شما این عذر هست که پیش شما نیامدم تا نامه های شما به من رسید و فرستادگانتان آمدند که سوی ما بیا که امام نداریم، شاید خدا به وسیله تو ما را بر هدایت فراهم آرد. اگر بر این قرارید آمده ام، اگر عهد و پیمانی کنید که اطمینان یابم به شهر شما آیم و گر نکنید و آمدن مرا خوش ندارید، از پیش شما بازمی گردم و به همان جا می روم که از آن سوی شما آمده ام»... اما در مقابل وی خاموش ماندند و مؤذن را گفتند اقامه بگوی و او اقامه نماز بگفت. بعد از اقامه نماز ظهر و عصر به امات حضرت اباعبدالله (علیه السلام)، دوباره ایشان رو به سپاه حر کرد و فرمود: «اما بعد: ای مردم! اگر پرهیزکار باشید و حق را برای صاحب حق بشناسید، بیشتر مایه رضای خداست. ما اهل بیت به کار خلافت شما از این مدعیان ناحق که با شما رفتار ظالمانه دارند، شایسته تریم. اگر ما را خوش ندارید و حق ما را نمی شناسید و رأی شما جز آنست که در نامه هایتان به من

ص: 118

رسیده و فرستادگانتان به نزد من آورده اند، از پیش شما بازمی گردم» (طبری، 1374: 7/2991-2990).

حر از نامه های مورد اشاره امام (علیه السلام) اظهار بی اطلاعی کرد. حضرت به یکی از یاران خود فرمود تا خورجینی که پر از نامه بود را بیاورد. وقتی حر نامه ها را دید، گفت که از نویسندگان نبوده است و اطلاعی ندارد. امام (علیه السلام) و یارانش سوار مرکب هایشان شده و آماده حرکت شدند اما حر مانع حرکت آنها شد و گفت که دستور عبیدالله هست تا از حرکت ایشان به مدینه، مکه و یا کوفه جلوگیری کند(همان، 7/2992). حر به امام (علیه السلام) عرض کرد: «مرا دستور جنگ با تو نداده اند، دستور داده اند از تو جدا نشوم تا به کوفه ات برسانم. اگر دریغ داری، راهی بگیر که تو را به کوفه نرساند و سوی مدینه پس نبرد که میان من و تو انصاف باشد تا به ابن زیاد بنویسم. تو نیز اگر خواهی به یزید نامه نویسی، بنویسی، یا اگر خواهی به ابن زیاد بنویسی. شاید خدا تا آن وقت کاری پیش آرد که مرا از ابتلا به کار تو معاف دارد». به همین دلیل امام (علیه السلام) و یارانش راه خود را کج کردند و به سمت عذیب و قادسیه رهسپار شدند و سپاه حر نیز با آنها همراه بود تا جواب نامه حر به ابن زیاد به او برسد (همان، 7/2993).

امام (علیه السلام) دوباره در بین راه برای سپاهیان حر خطبه خواند: «ای مردم! پیامبر خدای صلی الله علیه و سلم فرموده هر که حاکم ستمگری را ببیند که محرمات خدا را حلال شمارد و پیمان خدا را بشکند و به خلاف سنت پیامبر خدا رود و میان بندگان خدا با گناه و تعدی عمل کند و به کردار یا به گفتار عیب او نگوید، بر خدا فرض باشد که او را به جایی که باید برد. بدانید که اینان به اطاعت شیطان درآمده اند و اطاعت رحمان را رها کرده اند، حرام خدا را حلال دانسته اند و حلال خدا را حرام شمرده اند و من شایسته ترین کسم که عیبگویی کنم. نامه های شما به من رسید و فرستادگانتان با بیعت شما پیش من آمدند که مرا تسلیم نمی کنید و از یاریم بازنمی مانید، اگر به بیعت خویش عمل کنید رشاد یابید. من حسین پسر علی هستم و پسر فاطمه دختر پیامبر خدا صلی الله علیه و سلم که جانم با جان های شماست و کسانم با کسان شمایند و مقتدای شمایم. و اگر نکنید و پیمان خویش بشکنید و بیعت مرا از گردن خویش بردارید و به جان خودم که

ص: 119

این از شما تازه نیست: با پدرم و برادرم و عموزاده ام نیز چنینکرده اید. فریب خورده کسی است که فریب شما خورد، اقبال خویش را گم کرده اید و نصیب خویش را به تباهی داده اید. هر که پیمان شکند به ضرر خویش می شکند، زود باشد که خدا از شما بی نیاز شود. درود بر شما و رحمت خدای» (همان). این سخنان کاملاً گویا هستند و هدف امام (علیه السلام) از حرکتشان را نشان می دهد.

و در جای دیگر فرمود: «کارها چنان شده که می بینید، دنیا تغییریافته و به زشتی گراییده. خیر آن برفته و پیوسته بدتر شده و از آن ته ظرفی مانده و معاشی ناچیز، چون چراگاه کم مایه. مگر نمی بینید که به حق عمل نمی کنند و از باطل نمی مانند، حقا که مؤمن باید به دیدار خدای راغب باشد که به نظر من مرگ شهادت است و زندگی با ستمگران مایه رنج» (طبری، 1374: 7/2994).

مدتی بعد چهار سوار از سمت کوفه به سوی امام (علیه السلام) آمدند. حر می خواست مانع آنها شود و از پیوستن آنها به حضرت جلوگیری کند ولی با تهدید یاران اباعبدالله (علیه السلام) منصرف شد. یکی از آن چهار نفر، احوال کوفه را چنین به امام (علیه السلام) شرح داد: «بزرگان قوم را رشوه های کلان داده اند و جوال هایشان را پرکرده اند که دوستیشان را جلب کنند و به صف خویش برند و بر ضد تو متفقند. مردم دیگر دل هایشان به تو مایل است اما فردا شمشیرهایشان بر ضد تو کشیده می شود». همچنین این افراد، شهادت قیس بن مسهر را به امام (علیه السلام) دادند (همان، 7/2996).

اباعبدالله (علیه السلام) در منزلی دیگر به عبیدالله حر جحفی رسید. پیکی پیش او فرستاد تا خدمت امام (علیه السلام) برسد اما عبیدالله قبول نکرد. حضرت شخصاً پیش او رفت و به عبیدالله فرمود: «ای عبیدالله، مردمان شهر تو به من نامه ها نوشتند ومصحوب جمعی از اعیان و معارف به من فرستادند و گفتند که ما همه اعوان وانصار و یاران و دوستان توییم، به نزدیک ما آی. من در این امر اهمال نموده، جوابی نمی دادم تا اینکه این معنی تکرار یافت لاعلاج به عهد و پیمان این گروه ترک حرم خدای گفته، روی بدین جانب نهادم، حال کار نه چنان می بینم. پسر عم من مسلم را بعد از آنکه هجده هزار نفر با او بیعت کرده، در وقت مصاف جانب او را رها کرده، او را تنها گذاشتند و به دست پسر زیاد دادند

ص: 120

تا او را به خواری کشتند. می شنوم که این وقت در طاعت یزید به پسر زیاد میل کرده اند و بدو پیوسته اند. تو ای عبیدالله، دانسته ای که هرچه کرده باشی از نیک و بد، بدان مثاب و معاقب خواهی بود. من در این ساعت تو را به توبه می خوانم که گناهان تو آمرزیده شود، ما را که اهل بیت سیدالانبیا محمد مصطفاییم یاری دهی و در این کار با ما موافقت کنی و چندانکه قدرت داشته باشی، در دفع دشمنان ما بکوشی. عبیدالله گفت: ای پسر رسول خدا، اگر تو را در کوفه انصار و اعوان بودی که در خدمت تو موافقت کردندی، من پیش از همه در راه تو جنگ کردمی، لکن انصار و اعوان و شیعه تو جمله اعتقاد بدل کرده اند و به عبیدالله زیاد پیوسته اند. توقع می دارم که این اسب مادیان که ملحقه نام اوست و به خدای که او را عقب هر جانوری که تاخته ام، او را دریافته ام و چون بر آن نشسته ام و تاخته ام، مرا هیچ کس درنیافته است و این شمشیر بران که بر هر چیز زده ام از آن بگذشته است، این ها را از من قبول کن. آن حضرت فرمود: من به طمع شمشیر و اسب نزد تو نیامده ام بلکه بدان آمده ام تا در موافقت من موافقت نمایی و ما را بر دشمنان مدد و معونت کنی. اگر به نفس خویش با ما بخیلی، ما را به مال تو حاجتی نیست و من از جد خویشمحمد مصطفی شنیده ام که هر که فریاد یاری خواستن اهل بیت من بشنود و ایشان را یاری ندهد، خدای تعالی او را در آتش دوزخ بر روی افگند، ای عبیدالله، بیندیش که فردای قیامت تو چه جواب خواهی داد مصطفی را» (ابن اعثم، 1372: 875).

این گفتگو سوالاتی را در ذهن درباره آنهایی که می گویند حرکت اباعبدالله (علیه السلام) سر باطنی داشت و هیچ کس مقصود ایشان را نمی فهمید، ایجاد می کند. چرا امام (علیه السلام) سعی دارد عبیدالله حر جعفی را برای پیوستن به خود دعوت کند؟ و اگر سر باطنی داشت و تکلیف شخصی بود پس یاری خواستن حضرت چه معنی دارد؟ «فلسفه امامت، پیشوایی و نمونه بودن و سرمشق بودن است. امام، انسان مافوق است نه مافوق انسان، به همین دلیل می تواند سرمشق بشود، اگر مافوق انسان می بود، به هیچ وجه سرمشق نبود. لهذا به هر نسبت که ما شخصیت ها و حادثه ها را جنبه اعجازآمیز و مافوق انسانی بدهیم، از مکتب بودن و از رهبر بودن خارج کرده ایم» (مطهری، 1371: 292).

ص: 121

حضرت در طول مسیر چند لحظه ای به خواب رفت و بعد از بیدار شدن فرمود: «انا لله و انا الیه راجعون و الحمد لله رب العالمین. پسرش علی بر خویش بیامد و گفت: حمد و انا لله برای چه می گویی. گفت: پسرکم چرتم گرفت و سواری بر اسبی دیدم که گفت: قوم روانند و مرگ ها نیز روانست، و بدانستم که از مرگ ما خبرمان می دهد. علی گفت: پدر جان، خدا بد برایت نیاورد، مگر ما برحق نیستیم؟ گفت: قسم به مرجع بندگان چرا. علی گفت: پدر جان! چه اهمیت دارد، بر حق جان می دهیم» (طبری، 1374: 7/2999).

در منزلی قاصدی به سوی حر آمد و نامه ای از ابن زیاد داشت. «وقتی نامهمن به تو رسید و فرستاده ام بیامد، حسین را بدار در زمین بی حصار و آب. به فرستاده ام دستور داده ام با تو باشد و از تو جدا نشود تا خبر بیاوردکه دستور مرا اجرا کرده ای. والسلام» (طبری، 1374: 7/3000). بعد از این نامه حر به امام (علیه السلام) گفت که باید همین جا متوقف شوند و این روز، دوم محرم سال 61ق بود. امام (علیه السلام) نام این مکان را پرسید و یاران جواب دادند که اینجا کربلاست. حضرت فرمود: «بلی! هم زمین کرب است و هم بلا که جای کشتن ما و محط رحال و مناخ شتران ما این زمین خواهد بود و خون های ما بر این خاک ریخته خواهد شد. و بگریست» (ابن اعثم، 1372: 883).

وقتی عبیدالله از رسیدن حضرت حسین (علیه السلام) به کربلا باخبر شد به ایشان نامه نوشت: «اما بعد، ای حسین شنیده ام که به نزدیکی کربلا منزل ساختی. امروز یزید به من نامه نوشته و فرموده است که پهلو بر جامه خواب ننهم و طعام لذیذ نخورم تا آن وقت که تو را به خدای تعالی رسانم مگر به حکم او راضی شوی و بیعت کنی. والسلام». امام (علیه السلام) نامه را پاره کرد و فرمود: «هرگز فلاح نیابند قومی که سخط باری تعالی را بر رضای مخلوق اختیار کنند» (همان، 885). قاصد بدون جواب پیش عبیدالله بازگشت.

ابن زیاد، عمر بن سعد ابی وقاص را به فرماندهی چهار هزار نفر برای مقابله با دیلمیان که حکومت ری را به دست گرفته بودند، برگزیده بود ولی به عمر دستور داد قبل از حرکت به سوی ری، کار حسین (علیه السلام) را یکسره کند. عمر از عبیدالله مهلت خواست چون جنگ با اباعبدالله (علیه السلام) را خوش نمی داشت. عده ای از نزدیکان، عمر را از رفتن به جنگ با حضرت نهی کردند و گفتند که خسران دنیا و آخرت را در پیش دارد ولی طمع حکومت

ص: 122

ری مانع آن شد و در نتیجهعمر بن سعد با چهار هزار نفر به سمت کربلا عازم شد (طبری، 1374: 7/3003-3001). وقتی عمر بن سعد به کربلا رسید قاصدی را پیش امام (علیه السلام) فرستاد و از او علت آمدنش به سمت کوفه را پرسید. حضرت جواب داد: «مردم این ولایت به من نوشتند و فرستادگانشان پیش من آمدند و خواستند که بیایم و آمدم، اگر مرا نمی خواهند و رأیی جز آن دارند که فرستادگانشان با من گفته اند، از پیش آنها باز می روم». وقتی نامه به دست عبیدالله رسید، به عمر بن سعد نوشت که به حسین (علیه السلام) بگوید ابتدا باید با یزید بیعت کند سپس در مورد او تصمیم گرفته می شود. عمر، امام (علیه السلام) را از نامه عبیدالله باخبر کرد ولی ایشان نپذیرفت (همان، 7/3005) و همچنین ابن زیاد نامه ای دیگر به این مضمون نوشت که روز هفتم محرم به دست عمر بن سعد رسید: «اما بعد، میان حسین و یاران وی و آب حائل شو که یک قطره از آن ننوشند همانطور که با متقی پاکیزه خوی، امیرمومنان، عثمان بن عفان رفتار کردند» (همان، 7/3006).

همچنین عبیدالله به منبر مسجد کوفه رفت و مردم را با تهدید و تطمیع به جنگ با اباعبدالله (علیه السلام) فراخواند بنابراین هر روز بر لشکر عمر بن سعد افزوده می شد که تعداد سپاه عمر را تا 22 هزار نقل کرده اند (ابن اعثم، 1372: 891). «گویند ابن زیاد هرگاه کسی را با گروه زیادی به جنگ و پیکار با امام حسین (علیه السلام) روانه می کرد آن شخص فقط با عده کمی به کربلا می رسید که مردم جنگ با امام حسین (علیه السلام) را خوش نداشتند و آن را ناپسند می دانستند و از آن سرباز می زدند» (دینوری، بی تا: 301).

در روز نهم محرم، وقتی تشنگی بر امام (علیه السلام) و یارانش سخت شد، عباس بن علی (علیه السلام) با دستور حضرت توسط تعدادی از یاران به نهر آب حمله ور شدند ومشک ها را پرده و به سوی خیمه ها آوردند (طبری، 1374: 7/3007-3006).

امام (علیه السلام) در شبی قاصدی در پی عمر بن سعد فرستاد تا با او ملاقاتی داشته باشد. می گویند هیچ کس از موضوع گفتگو خبر ندارد ولی نقل کرده اند که امام (علیه السلام) به عمر فرمود: «ویحک یا عمر! از خدای تعالی که بازگشت همه به اوست نترسی که با من جنگ می کنی؟ حال آنکه می دانی که من کیستم. از این خیال و اندیشه ناصواب درگذر و راهی که صلاح دین و دنیای تو در آن است اختیار کن و به نزد من آی و خود را از این ضلالت

ص: 123

بیرون آر و بدین دنیای غدار مکار که او چون من و تو بسیار دیده، مغرور نشو و یقین شناس که سعادت و سلامت تو در این است که می گویم». عمر گفت: سبحان الله یا اباعبدالله، سخت نیکو گفتی اما از آن می ترسم که چون نزد تو آیم، سرای من خراب کنند.

امیرالمؤمنین فرمود: «سبحان الله این چه حرصی است که توداری؟ اگر در این جهان بر دوستی خاندان مصطفی سرای تو خراب کنند، بر آن زیان نکنی. در عوض آن کوشک ها در بهشت به نام تو مهیا کنند مع ذلک چون با من باشی، بفرمایم تا سرایی بهتر از آنکه بود برای تو بنا کنند». عمر گفت: ضیعتی معمور و حاصلخیز دارم، از آن می ترسم که پسر زیاد آن را به دست گیرد و فرزندان من محروم مانند.

امیرالمؤمنین حسین (علیه السلام) فرمود: «از آن فارغ باش در عوض آن تو را ضیعتی دهم نیکوتر از مال حلال خویش در حجاز نهایت بهتر از آن باشد که می گویی به تو دهم. عمر خاموش بود و این سخن را جوابی نداد. امیرالمؤمنین حسین (علیه السلام) چون چنین دید، بازگشت و گفت: خدای تعالی تو را هلاک کناد و روز محشر نیامرزد. امید می دارم که به فضل باری تعالی که از گندم عراق نخوری. عمرگفت: یا حسین، اگر گندم نباشد، جو به عوض می توان خورد. و بازگشت و به لشکرگاه خویش رفت» (ابن اعثم، 1372: 895-894).

بعد از این مذاکره بیشتر منابع نوشته اند که عمر بن سعد نامه ای با مضمون زیر به عبیدالله نوشت: «... عمر بن سعد سوی حسین روان شد و چون پیش وی رسید حسین بدو گفت: «یکی از سه چیز را بپذیر: یا مرا بگذاری که از همانجا که آمده ام بازگردم. یا بگذاری که پیش یزید روم، یا بگذاری سوی مرزها روم». عمر این را قبول کرد اما عبیدالله بدو نوشت: «نه و حرمت نیست، تا دست در دست من نهد» (طبری، 1374: 7/2974).

در نقلی دیگر آمده است: «اما بعد خدای متعال آتش جنگ را خاموش کرد و سخن را یکی کرد و کار امت را به سازش کشانید اینک حسین متعهد می شود به همان جایی که بوده مراجعت نماید و یا به یکی از سرحدات پناهنده شود و مانند یکی از مسلمانان زیست نماید و موظف به انجام قوانین معموله باشد و یا پیش یزید رفته دست در دست او بگذارد تا او خود تصمیم بگیرد و من خیال می کنم تعهد حسین مورد خرسندی تو و به

ص: 124

صلاح امت تمام می شود» (مفید، 1372: 437). این نامه از چندین جهت دارای اشکال است:

1. این سه پیشنهاد با یکدیگر همخوانی ندارد. به مدینه یا مکه بازگشتن یعنی دوباره تبلیغ علیه یزید و این با پیشنهاد سوم یعنی بیعت با یزید، متناقض است و یا اینکه بگویم امام (علیه السلام) از حرکت و تبلیغ علیه یزید پشیمان شده و می خواهد برگردد، خب حضرت قبل از اینکه شیعیان کوفه به ایشان نامه بنویسند، در مدینه و مکه هم یاران زیادی نداشت و حتی جان ایشان در خطر بود، اگر قرار بر عقب نشینی و بیعت اجباری بود، همان در مکه و یا مدینهمی توانست با یزید بیعت کند.

2. اگر امام (علیه السلام) قرار بود به یکی از سرحدات برود، هنگام حرکت از مدینه به سمت مکه، محمد حنفیه این پیشنهاد را به حضرت داد ولی قبول نکرد. چون بنای فکری امام (علیه السلام) مبارزه پنهانی نیست بلکه می خواهد در دل جامعه اسلامی تبلیغ کند.

3. پیشنهاد برگشتن به مکه درست است زیرا امام (علیه السلام) پیش از این هم به سپاه حر گفت که من به پیشنهاد شما به سمت کوفه آمده ام اما اگر خلاف گفته خود عمل کرده اید، برمی گردم. این برگشتن به این معنی نیست که امام (علیه السلام) از وظیفه و تبلیغ خود دست برمی دارد زیرا حضرت به خاطر دعوت شیعیان کوفه دست به قیام و تبلیغ علیه یزید نزده است.

4. شاید این شایعه ساخته و پرداخته بنی امیه باشد تا حرکت امام حسین (علیه السلام) را تخطئه کنند و بگویند حضرت دچار اشتباه محاسباتی شد و اکنون که می بیند مردم کوفه به عهد خود وفا نکرده اند، از حرکت و قیام خود منصرف شده است و همچنین با این شایعه بخواهند سخنان و مواضع افرادی همچون عبدالله بن عمر را درست جلوه بدهند که به امام (علیه السلام) گفت به سمت عراق نرود، مردم وفا نمی کنند، خود را به کشتن ندهد.

5. علت دیگری که می توان احتمال داد که این نامه ساخته و پرداخته بنی امیه بوده این است که با توجه به جواب عبیدالله به این نامه، پیروان بنی امیه بخواهند اطلاع یزید از این حادثه خونین را انکار و عبیدالله بن زیاد را عامل اصلی جنگ قلمداد کنند.

ص: 125

6. احتمال می رود مضمون این نامه را خود عمر بن سعد طراحی کرده باشدتا شاید بتواند ابن زیاد را از جنگ با اباعبدالله (علیه السلام) منصرف کند.

وقتی این نامه به دست عبیدالله رسید، قبول کرد ولی شمر به او گفت که اگر هم اکنون حسین (علیه السلام) را به اطاعت از خود وادار نکند دیگر به او دسترسی پیدا نخواهد کرد. عبیدالله این سخن شمر را پذیرفت و طی نامه ای به عمر بن سعد نوشت که در کار حسین (علیه السلام) کوتاهی نکند و اگر توانایی انجام این کار را ندارد، فرماندهی را به شمر بسپارد و بعد از کشته شدن امام (علیه السلام)، بر سینه و پشت آن حضرت اسب بتازد (طبری، 1374: 7/3010). در این حین یک نفر از حضار به نام عبدالله بن ابی محل از جا برخواست و درخواست نوشتن امان نامه برای فرزندان عمه (ام البنین) خود (عباس بن علی، عبدالله، جعفر و عثمان) که در رکاب امام (علیه السلام) بودند، از ابن زیاد کرد. عبیدالله این پیشنهاد را پذیرفت (طبری، 1374: 7/3010). شمر برای دادن امان نامه عبیدالله به عباس بن علی (علیه السلام) و برادرانش، نزدیک خیمه های اباعبدالله (علیه السلام) شد و گفت: «کجایند خواهر زادگان ما؟ جوانان بدو گفتند: خدایت لعنت کند، امانت را نیز لعنت کند. اگر دایی ما بودی در این حال که پسر پیامبر خدا امان ندارد به ما امان نمی دادی» (همان، 7/3011).

امیرالمؤمنین حسین (علیه السلام) ایشان را دلداری می داد و می فرمود: «صبر کنید ای خواهران من، به قضای خدای تعالی راضی باشید که خدای تعالی هیچ آفریده را در زمین و آسمان حیات ابد نداده و نخواهد داد بلکه همه فانی شوند کلٌّ شیٍ هالکٌ الا وجهَهُ. خدای تعالی همه را به کمال قدرت بیافرید و به مشیت و ارادت خود نیست خواهد کرد. ای عزیزان، جد و پدر و مادر و برادر من از من بهتر و عزیزتر بودند. همچنان طمع مرگ چشیدند و به زیرخاک شدند. جمله عالمیان که از وفات محمد مصطفی بر اندیشند، مرگ بر دل ایشان خوش شود. ای خواهران، ای ام کلثوم، ای زینب و ای فاطمه، چون مرا بکشند، زینهار زینهار تا جامه پاره کنید و روی مخراشید و سخنی که نباید گفت، مگویید که در آن رضای خدای تعالی نباشد» (ابن اعثم، 1372: 885-884).

روز عاشورا به قولی روز شنبه و به روایت دیگر روز جمعه بوده است. اباعبدالله (علیه السلام) دستور داد خیمه ها را به هم نزدیک و پشت خیمه ها هیزم جمع کنند و آتش بزنند تا دشمن از پشت حمله نکند (طبری، 1374: 7/3020). حضرت چندین بار سپاه دشمن را مورد خطاب قرار داد و فرمود: «اما بعد، نسب مرا به یاد آرید و بنگرید من کیستم آنگاه به خویشتن باز روید و خودتان را ملامت کنید و بیندیشید که آیا رواست مرا بکشید و حرمتم را بشکنید؟ مگر من پسردختر پیامبرتان و پسر وصی وی و عموزاده اش نیستم که پیش از همه به خدا ایمان آورد و پیغمبر را در مورد چیزی که از پیش پروردگارش آورده بود، تصدیق کرد؟ مگر حمزه سرور شهیدان عموی پدرم نبود؟ مگر جعفر شهید طیار صاحب دو بال عموی من نبود؟ مگر سخنی را که میانتان شهره است نشنیده اید که پیامبر خدای صلی الله علیه و سلم به من و برادرم گفت: این دو سرور جوانان بهشتی اند؟ اگرچه آنچه را می گویم که حق و همین است باور می دارید به خدا از وقتی دانسته انم خدا دروغگو را دشمن دارد و دروغساز زیان می بیند، دروغ نگفته ام، و اگر باورم نمی دارید هنوز در میان جماعت کس هست که اگر در این باب از او بپرسید به شما می گوید. از جابر بن عبدالله انصاری یا ابوسعیدخدری یا سهل بن سعد ساعدی یا زید بن ارقم یا انس بن مالک بپرسید تا به شما که این سخن را درباره من و برادرم از پیمبر خدا صلی الله علیه و سلم شنیده اند، آیا این شما را از ریختن خون من بازنمی دارد؟ اما همه خاموش

ص: 127

مانده چیزی نگفتند» (طبری، 1374: 7/3024-3023).

امام (علیه السلام) دوباره بزرگان را خطاب قرار داد و فرمود: «ای شبعث بن ربعی، ای حجار بن ابحر، ای قیس بن اشعث، ای یزید بن حارث! مگر به من ننوشتید که میوه ها رسیده و باغستان ها سرسبز شده و چاه ها پرآب شده و پیش سپاه آماده خویش می آیی، بیا» (طبری، 1374: 7/3024)؛ اما همگی انکار کردند. یاران امام (علیه السلام) از جمله زهیر و حبیب بن مظاهر و دیگران با سپاه دشمن سخن ها گفتند ولی متأسفانه هیچ کدام از سخنان اثری نکرد.

در این میان، حر که خود را بین جهنم و بهشت مردد می دید، بالاخره خود را به سپاه امام (علیه السلام) ملحق کرد و حضرت توبه او را پذیرفت و فرمود: «تو چنانکه مادرت نامت داد، حری، ان شاالله در دنیا و آخرت حری» (همان، 7/3028).

عمر بن سعد اولین تیر را به سوی خیمه گاه اباعبدالله (علیه السلام) پرتاب کرد و سپس سپاه عمر، یاران امام (علیه السلام) را تیرباران کردند (ابن اعثم، 1372: 904). حر اولین کسی بود که به میدان رفت و بعد از نصیحت دشمن، دلیرانه جنگید و به شهادت رسید. تعدادی از یاران امام (علیه السلام) در حمله یک باره دشمن و عده ای تن به تن مبارزه کردند و به شهادت رسیدند (طبری، 1374: 7/3028). سپس نوبت به خاندان اباعبدالله (علیه السلام) رسید و اولین کسی که به میدان مبارزه رفت علی اکبر (علیه السلام) فرزند بزرگ امام (علیه السلام) بود که دشمن او را پاره پاره کرد. سپس قاسم بن الحسن که نوجوانی بیش نبود به میدان رفته و شهید شد. سپس عباس بن علی (علیه السلام) برادران خود، عبدالله، جعفر و عثمان را به میدان فرستاد و آنها نیز جام شهادت نوشیدند (همان، 7/3052-3056) و در آخر عباس بن علی (علیه السلام) خود به میدان رفت و به شهادت رسید. «...و با اینکه خود تشنه آب بود (آب نخورد) و به آن حضرت کرم کرد...» (اصفهانی، 1368: 53).

«طفل شیرخوار خود را که علی اصغر نام داشت و از تشنگی اضطراب می نمود و در پیش زین گرفته میان هر دو صف برد و آواز برآورد: ای قوم: اگر من به زعم شما گناه کارم، این طفل گناهی نکرده او را جرعه ای آب دهید. چون آواز حسین (علیه السلام) شنیدند، یکی از آن دو گروه تیری به سوی آن حضرت روان کرد. آن تیر بر گلوی آن طفل شیرخوار آمد و از

ص: 128

آن سوی بر بازوی حسین (علیه السلام) رسید. آن حضرت تیر را بیرون آورد و هم در آن ساعت آن طفل جان بداد...» (ابن اعثم، 1372: 908). البته طبری (1374: 7/3058)، دینوری (بی تا: 304) و یعقوبی این طور نقل کرده اند که امام (علیه السلام) می خواست با فرزند خود وداع کند که با تیری اورا به شهادت رساندند.

«در این حال سوار اسب خویش بود که نوزادی را که در همان ساعت برای او تولد یافته بود به دست وی دادند، پس در گوش او اذان گفت و کام او برمی داشت که تیری در گلوی کودک نشست و او را سر برید. امام تیر را از گلوی کودک کشید و او را به خونش آغشته می ساخت و می گفت: به خدا سوگند که تو از ناقه بر خدای گرامی تری، و محمد هم از صالح بر خدا گرامی تر است» (یعقوبی، 1382: 2/182-181).

سپس حضرت بعد از وداع با اهل بیت خود به میدان رفت و جراحات زیادی برداشت و چون تشنگی و شدت جراحت توان از ایشان گرفت، لشکریان به خیمه گاه حضرت حمله ور شدند. وقتی امام (علیه السلام) این صحنه را دید فریاد زد که: «وای شما اگر دین ندارید و از روز معاد نمی ترسید در کار دنیاتان آزادگان و جوانمردان باشید، بنه و عیال مرا از اوباش و بی خردانتان محفوظ دارید» (طبری، 1374: 7/3058). شمر پذیرفت تا قبل از شهادت امام (علیه السلام) به خیمه گاه حضرت حمله ور نشوند.

وقتی می خواستند حضرت را به شهادت برسانند: «پسری از کسان حسین سوی وی آمد، خواهرش زینب دختر علی او را بگرفت که نگاهش بدارد حسین نیز گفت: نگاهش بدار. اما پسر نپذیرفت و دوان سوی حسین آمد و پهلوی وی بایستاد. بحر بن کعب از بنی تیم الله شمشیر بر حسین فرود آورد، پسر گفت: ای پسر زن خبیث، عموی مرا می کشی؟ بحر او را با شمشیر بزد. پسر دست را حائل شمشیر کرد که قطع شد و تنها به پوست بند بود» (همان، 7/3059-3058).

«عبدالله بن عمار می گوید: به خدا هرگز شکسته ای را ندیده بودم که فرزند و کسان و یارانش کشته شده باشند و چون او محکم دل و آرام خاطر باشد و دلیر بر پیشروی. به خدا پیش از او و پس از او کسی را همانندش ندیدم وقتی حمله می برد پیادگان از راست و چپ او چون بزغالگان از حمله گرگ، فراری می شدند» (همان، 7/3060). سپس

ص: 129

حضرت را با چندین ضربه شمشیر و نیزه به شهادت رساندند و سر ایشان را سنان بن انس برید و هر چه به تن امام (علیه السلام) بود، در آوردند. بعد از شهادت امام (علیه السلام) «کسان به زنان حسین و بنه و لوازم وی روی کردند، زن بود که بر سر جامه تنش با او درگیر می شدند و به زور می گرفتند و می بردند» (طبری، 1374: 7/3062).

سپس ده نفر داوطلب شدند و اسب بر تن های بی جان شهدا تاختند. فردای عاشورا اهل بیت اباعبدالله (علیه السلام) را اسیر گرفته و به سمت کوفه پیش عبیدالله بن زیاد بردند. وقتی اسرا را از کنار مقتل امام (علیه السلام) عبور دادند حضرت زینب (علیها السلام) فریاد زد: «ای محمدم، ای محمدم، فرشتگان آسمان بر تو صلوات گویند، این حسین است در دشت افتاده، آغشته به خون اعضاء بریده!...». هفتاد و دو نفر از یاران امام (علیه السلام) و اهل بیت او به شهادت رسیدند و تنها کسی که از اهل بیت ایشان زنده ماند علی بن حسین (علیه السلام) که در عاشورا به دلیل بیماری در بستر بود (همان، 7/3065-3064) و در بین مورخان تنها یعقوبی (1382: 2/184) هست که مادر امام زین العابدین را دختر یزدجرد می داند که امام حسین (علیه السلام) اسم او را غزاله نامید. وقتی سر مبارک اباعبدالله (علیه السلام) را پیش یزید بردند، او این اشعار را خواند:

لیت أشیاخی ببدر شهدا *** و وقعه الخزرج مع وقع الأسل

لعبت هاشم بالملک فلا *** خبر جاء و لا وحی نزل

لست من خندف(1) إن لم أنتقم *** من بنی احمد ما کان فعل

قد أخذنا من علیّ ثارنا *** و قتلنا الفارس اللیث البطل

لو رأوه لاستهلّوا فرحا *** ثمّ قالوا یا یزید لا تشل

(ابن اعثم، 1372: 915)

ای کاش بزرگانی از قبیله من که در جنگ بدر کشته شدند، هم اکنون بودند و زاری قبیله خزرج را از زدن شمشیرها و نیزه ها می دیدند. بنی هاشم با سلطنت و حکومت بازی کردند وگرنه خبری نیامده بود و وحیی نازل نشده بود. اگر من نتوانم از فرزندان احمد انتقام کارهایشان بگیرم، از دودمان خندف (عتبه) نیستم. از علی تقاص خون هایمان را

ص: 130

گرفتیم و پهلوان شجاع دل (حسین (علیه السلام)) را کشتیم. در آن هنگام از شدت فرح و خوشحالی فریاد می زدند و می گفتند: ای یزید دستت درد نکند.

نسخه خطی.

_ صالحی نجف آبادی، نعمت الله (1387)، شهید جاوید، تهران، انتشارات امید فردا.

_ صحتی سردرودی، محمد (1394)، عاشورا پژوهی، تهران، انتشارات خیمه.

_ صدر، سید رضا (1385)، پیشوای شهیدان، قم، بوستان کتاب.

_ طبری، محمد بن جریر (1374)، تاریخ الرسل و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات اساطیر._ مسعودی، علی بن حسین (1382)، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.

_ مفید، محمد بن محمد (1360)، الارشاد فی معرفه حجح الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید.

_ مطهری، مرتضی (1371)، حماسه حسینی، تهران، انتشارات صدرا.

_ یعقوبی، احمد بن اسحاق (1382)، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.

ص: 132

این اگه سالم بود 500 تومن می ارزید، اما حالا که برای ارباب من سوخته، من یک میلیون ازت می خرم.

قالیچه رو خرید و روی میزش پهن کرد و تا آخر عمرش روی قسمت سوخته قالیچه که به اندازه کف دست بود گل محمدی پرپر می کرد و دوستان صمیمی و همکارانش همه به نیت تبرک، یک پر از گل را برداشته تو چایی شون می ریختند.

اون قالیچۀ توی روضه سوخته، قیمت گرفت، کاش دلمون تو روضه ها بسوزه.

یا امام حسین (علیه السلام) دل سوخته رو چند می خری؟!

آنان که به سوی حرم دوست روانند *** پیغام دل خستۀ مارا برسانند

رفتند و سلامت برسند، آه چه می شد؟ *** ما را عقب قافلۀ خود بکشانند

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا اَباعَبْدِاللهِ

ص: 134

نشاط زیدی به انگلیسی ترجمه شد.

شاید تعجب برانگیز باشد که چگونه پریمچاند که هندو مذهب بود، نمایشنامه ای تاریخی با موضوع کربلا نوشت. مقدمه ای که نشاط زیدی، استاد ادبیات انگلیسی در جامعه ملیه اسلامیه در دهلی نو، بر ترجمه انگلیسی این نمایشنامه نوشته، مشخص می کند که پریمچاند از کودکی علاوه بر هندی و اردو، زبان و ادبیات فارسی را نزد عالمان مسلمان و شیعه در هند فراگرفته بود. انگیزه های پریمچاند از نوشتن این نمایشنامه ایجاد وفاق ملی در میان هندوها و مسلمانان بود تا تمامیت ارضی هندوستان محفوظ بماند. البته، انتخاب چنین موضوعی نشانگر اولویت های دیگر و نحوه تربیت شدن وی نیز هست. لازم به ذکر است که پریمچاند پیش از پرداختن به موضوع کربلا، مقاله مفصلی درباره حضرت علی (علیه السلام) نوشته بود.

این نمایشنامه را می توان از جنبه های گوناگون بررسی کرد. جنبه ادبی آن نشان می دهد که چه ظرفیت های فراوانی در سطح بین الادیانی در واقعه کربلا وجود دارد، اما انتخاب کردن گونه ادبی نمایشنامه نشانگر تعامل روحی این موضوع با اذهان خوانندگان در سطوح گوناگون است. پریمچاند بر این اعتقاد بوده که ماجرای کربلا تراژیک ترین رویداد در کل تاریخ بشریت است، لذا هرگز نباید به اسلام و شیعه محدود و محصور باشد.

این نمایشنامه دارای ملاحظاتی نیز هست. از آنجا که پریمچاند، مسلمان و شیعه نبود، بعضی از صحنه هایی که نقل کرده باید بازنگری شوند. هرچندنشاط زیدی، مترجم شیعه مذهب این کتاب به انگلیسی، در بعضی از صفحات پاورقی هایی سودمند درج کرده، ولی کل کتاب نیازمند بازنگری هایی اساسی است. دلیل این ضرورت، حساسیت فوق العاده شخص امام حسین (علیه السلام) و واقعه عاشورا در تاریخ است.

بدون تردید چنین آثاری در دیگر فرهنگ ها و زبان ها نیز وجود دارند. ترجمه آنها به انگلیسی راه را برای جهانی شدگی شان هموار کرده، میزان تاثیرگزاری جهانی شان بالاتر می رود. همین پدیده نشان دهنده ظرفیت بسیار بالای معارف، تاریخ و ادبیات اهل بیت در طراز جهانی است.

ص: 136

فراخوان نگارش مقاله برای فصل نامه پژوهش نامه معارف حسینی

با توجه به اهمیت و تأثیر عاشورا و امام حسین (علیه السلام) در جوامع بشری به ویژه جامعه امروز اسلام، جمعی از دردمندان صاحب قلم و اندیشه ور که ترکیبی از اساتید حوزه و دانشگاه هستند، با نیتی الهی و به دور از نگرش های سیاسی و زودگذر، بر آن شدند که انتشار فصل نامه پژوهش نامه معارف حسینی را با رویکردی علمی در مرحله اول برای مخاطبان داخل کشور و در گام بعدی برای دنیای اسلام آغاز نمایند.

فصل نامه علمی _ تخصصی پژوهش نامه معارف حسینی ضمن قدردانی از تلاش های صورت گرفته در تبلیغ و ترویج فرهنگ حسینی، درصدد است در حوزه های ذیل به ترویج و گسترش فرهنگ حسینی بپردازد:

1. شخصیت و ویژگی های سیدالشهداء (علیه السلام) به عنوان امام، اسوه و الگو

2. معارف و احادیث گزارش شده از امام حسین (علیه السلام) یا مرتبط با ایشان

3. تبیین تاریخی و تاریخ تحلیلی نهضت عاشورا و حماسه کربلا

4. سیره و سبک زندگی سیدالشهداء (علیه السلام)

5. تحلیل عصری و روزآمد از سیره حسینی و نهضت عاشورا

6. معرفی توصیفی، تحلیلی و انتقادی منابع و مصادر مرتبط با امام حسین (علیه السلام) و نهضت عاشورا

7. ادب و هنر عاشورایی

8. سایر موضوعات مرتبط با معارف حسینی

از تمامی علاقه مندان و نویسندگان محترم درخواست می شود که مقالات علمی خود را بر اساس فرمت تعریف شده نشریه، به سامانه فصل نامه ارسال نمایند.

ای که از روز ازل ما را جدا کردی حسین *** یک نگه کردی و ما را مبتلا کردی حسین

ص: 137

ص: 138

حق اشتراک سالیانه 000/800/4 ریال

هزینه اشتراک فصل نامه را به شماره کارت 8243-0016-3388-6104 بانک ملت به نام اندیشه پژوهان عاشورایی گلستان واریز نمایید.

آدرس پستی مجله: خیابان پیروزی، خیابان شهید هادی بنایی، کوچه نهم،

پلاک 16، طبقه سوم، فصل نام پژوهش نامه معارف حسینی کدپستی: 1735813677

تلفن: 33328769-021 همراه: 09113701235

ص: 139

فرم اشتراک فصل نامه بین المللی پژوهش نامه معارف حسینی

مشخصات متقاضی

نام خانوادگی:.............................................. نام: ...........................................

جنسیت: زن £ مرد £ _ میزان تحصیلات:............... رشته تحصیلی: ..........

شغل:...................... تاریخ و شماره فیش بانکی:.................................... مبلغ واریز شده:

متقاضی اشتراک از شماره:........ آدرس پستی و کد پستی: .......................

............................................................................................................... صندوق پستی:........................................ تلفن: ............................................ همراه: .....................................................................................................

امضای متقاضی

مشخصات مؤسسۀ متقاضی دریافت فصل نامه

نام مؤسسه:..................................... واحد درخواست کننده: ....................... آدرس پستی: ........................................................................................... ................................................................................................................

صندوق پستی:..................تلفن:..................... همراه: ..................................

تاریخ و شماره فیش بانکی: ..................................................................... مبلغ واریز شده: ......................................................................................

امضای مسئول و مهر مؤسسه

ص: 140

International of Husayni Research Studies

Vol. 9, No.34, Summer 2024

International of Husayni Research Studies is credited with being the first Iranian quarterly journal of research papers in the realm of Husayni, particularly Ashura, studies. Although published mainly in Persian, the scope of papers published in it is by no means limited to Iran and/or the Persian language; it is international in both scope and theme.

Proprietor and founder: Dr. Muhammad-Husayn Mardani Nowkandeh Editor-in-Chief: Dr. Muhammad-Husayn Mardani Nowkandeh

Editorial Board:

Dr. Najaf Lakzayi, Baqir al-Ulum University, Qum

Dr. Hosein Khnifar, University of Tehran

Dr. Muhammad-Jawad Rodgar, Institute for Islamic Culture and Thought Dr. Mojtaba Rahmandoust, University of Tehran

Dr. Ali Hajikhani, Tarbiat Modarres University

Dr. Ali Bayat, University of Tehran

Dr. Nasser Rafi'i-Muhammadi, Al-Mustafa International University

Dr. Muhammad-Reza Sangari, Institute of Islamic Culture and Thought Dr. Mohammad Ranjbar Hosseini, Quran and Hadith University Dr. Muhammad-Reza Fakhr-Rohani, University of Qum

Dr. Mahdi Mardani (Golestani), Quran and Hadith University

English sections: Dr. Muhammad-Reza Fakhr-Rohani

Contact information

Telefax: +98-21-43855828

Mailing address: International of Hussaini Reaserch Studies, Floor 3 No 16.9th Alley, Shahid Hadi Banayist, Piruzi Ave., Tehran 1735813677 http://www.maarefehosseini.ir Ayate.boostan@gmail.com

ص: 141

Hz. Abbas's Epic War-Poems on Ashura: A Faircloghian Outlook

Ezzat Mollaebrahimi Fatemeh Sadat Hoseini

Certain 20th-century linguistic approaches affected literary criticism, among them the critical discourse analysis framework developed by Norman Fairclough. In this framework, underlying structures of texts and their intertextual elements are analyzed with a view to their contexts of situation and their relation to power structure. Taking the epic poems of Hz. Abbas on Ashura as the data, the rhetorical elements utilized reveal the profound influence of the Holy Quran and those of the imamate principle on their contents. The dominant ideology discernible in the poems stands in contrast to the then prevailing Umayyad hegemony. In contrast, they try to convince the opponents that power should have been laid in the rightful house of the Prophet Muhammad, a fact for which all struggles in the cause of Allah are well justified and explainable.

Keywords: Critical discourse analysis, Norman Fairclough, epic, Hz. Abbas, Ashura.

******

A Portrayal of Imam al-Husayn in the Arabic Novel "A Little Girl's Memoirs of Karbala"

Sayyid Mahdi Keyzeqani Hasan Saqi

The novel consists of imaginative and hypothetically reconstructed journals of Hz. Ruqayyah, an under-aged and martyred daughter of Imam al- Husayn. The book is a work of the Lebanese novelist Rajaa Muhammad

ص: 142

Bitar. It vividly portrays various aspects of Imam al-Husayn's character and moral traits as depicted by his daughter throughout the time-span from leaving Medina thourough the Ashura Battle of Karbala.

Keywords: Hz. Ruqayyah, ritual novel, Ashura, Rajaa Muhammad Bitar.

******

Features of Ashura Literature in Contemporary Iranian Poets

Sediqeh Karami

The Ashura episode has long absorbed a considerable portion, and has made a major motif, of contemporary Persian literary works. Focusing on the literary works of four prominent Iranian poets, it is shown that they focus on religio-heroic figures plus certain situational and temporal aspects of Ashura. As such, their contents are limited to merely emotive aspects, rather they also highlight extra-epical, symbolic, political, and mystical dimensions. Keywords: Ashura literature, contemporary Persian poems, Shii literature, Karbala, Imam al-Husayn.

******

The Nature and Function of Arbaeen

in the View of Ayatollah Khamenei

Sayyid Reza Mousavi Sayyid Muhammad Mousavi

Ayatollah Khamenei has long emphasized the role of Arbaeen in Islamic history. It has proved a massive, powerful, and impressive movement of immemse cultural, political, and civilization-building import, with its escalatingly global trend that receives momentum year by year. In such a massive, transnational march, millions of people get together in Iraq and walk to Karbala. In this way, this global march makes a promising ground for the reappearance of the awaited, 12th Infallible Imam al-Mahdi. Keywords: Arbaeen, Islamic identity, Imam Khamenei, Ashura.

******

Aesthetics of Monotheistic Grief

Rouhollah Abedi Jazi

Grief, plus its expression, is the most sincere reaction anybody feels at the loss of a beloved person. Monotheistic religions address rational aims for such expression of grief. This was what Adam felt at receiving the

ص: 143

martyrdom news of Imam al-Husayn. The same was done by other Divine and pre-Islamic prophets.

Keywords: Grief, monotheism, shedding tears, aesthetics, Divine religions.

******

A Portrayal of Ashura in the Earliest Muslim Historiography Dr. Muhammad-Ali Parghou Morteza Amiri Minaq

To get a vivid view of an event, it is often recommended to refer to the works whose authors were contemporary with it. Searching in the earliest works that record Imam al-Husayn's movement prove that his sublime aims were higher by far than simply treading a mystical path or following a martyrdom-only route. Whether or not the Kufans had invited him, he would never recognize Yazid: there was no other choice but martyrdom for the sake of safeguarding Islam.

Keywords: caliphate, recognition, Imam al-Husayn, Ashura, Karbala.

ص: 144