آشنایی با روش های صید مروارید علم

نجمه صالحی

1399

ص: 2

فصل سوم: آشنایی با برخی کتب مهم روششناسی.. 36

1- خلاصهای از کتاب رویکرد تفکر سیستمی، استیون هینز، ترجمه رشید اصلانی.. 36

2- خلاصهای از کتاب پژوهش کیفی از نظریه تا عمل، نوشتۀ خدیجه ابوالمعالی.. 36

3- خلاصهای از کتاب روش تحقیق کیفی، نظریۀ مبنایی، رویه ها وشیوهها،تألیف آنسلم استراس، جولیت کوربین، ترجمۀ بیوک محمدی، خلاصه شده توسط مریم خانعلی زاده. 38

4- خلاصهای از کتاب روش های تحقیق کیفی در علوم ارتباطات، نوشتۀ تامس لیندلف، و برایان تیلور، ترجمۀ استاد عبدالله گیویان 47

5- خلاصهای کتاب روش تحقیق کیفی درمکاتب تفسیری(زمینه ها و کاربرد)، تألیف علیرضا محسن تبریزی.. 59

6- کتاب کاربرد تحلیل گفتمان در فهم منابع دینی، تألیف دکتر حسن بشیر. 59

7-خلاصهای از کتاب شیوۀ تاریخنگاری، ج. ر. آلتون، ترجمۀ منصوره اتحادیه (نظام مافی) 60

فصل چهارم: آشنایی با برخی از نظریهها 70

نظریۀ شوتز. 70

نظریههای برماس... 71

نظریۀ لاكلاو و موفه (1985) 71

نظریۀ انتقادی... 72

نظریۀ انتقادی مدرنیستی... 72

نظریۀ انتقادی پسامدرنیستی... 73

نظریۀ تعاملگرایی نمادین... 73

تئوری انتقادی پست مدرنیسم.. 74

فمینیسم.. 74

مطالعات فرهنگی... 75

مردمنگاری ارتباطات... 75

فصل پنجم: آشنایی با چند نمونه از روشهای پژوهش کیفی.. 76

1-روش دلفی (Delphi method) 76

ص: 4

2- روش تئوری گراندد. 79

3- روش برساخت گرایی اجتماعی یا ساخت گرایی اجتماعی Social constructivism)) 81

4-روش تحليل گفتمان Discourse Analysis)) 81

5- روش تحلیل رگرسیون. 84

6- روش تحلیل محتوا (تحلیل مضمون) 85

7-روش تحلیل راهبردی (swot) 88

8- روش پیمایشی.. 88

9- نمونهای از سناریونویسی در پژوهشها 89

10- چند نمونه از موضوعات پژوهشهای تاریخی: 89

کلام آخر: 91

منابع : 92

آموزش بخش ظاهری علم را شامل می شود، و پژوهش، باطن علم را بررسی می کند. پژوهش، محقق را بر آن می دارد، تا به جستجوی حقیقت بپردازد، و از تعصب و مطلق گرایی و قضاوت های نا به جا بپرهیزد. تحقیق و پژوهش، عنصر نجات دهنده انسان، و عامل بلوغ و دست یافتن وی به زندگی آرمانی است. پژوهشگری زاییدۀ فطرت پرسشگر انسان، و در ذات او نهادینه است. پژوهش مولد علم است، و باعث رشد شتابان علم می گردد. هنوز زوایای پنهان بسیاری از موضوعات دینی، کشف نشده است، و این امر نیازمند تلاش پژوهشگران این حوزه است، تا لایه های نهفته را کنار زده، و گوهر ناب مفاهیم اسلامی را به جامعۀ بشری هدیه دهند. پژوهشگر باید پس از غور در مسائل دینی و کشف حقایق، آنها را با نوشتن ثبت و ضبط نماید. این امر مهم توصیۀ اولیاء دین مبین اسلام است، زیرا نتیجۀ تحقیقات را جاودانه می کند و بقای آنها را برای استفادۀ نسل های آینده، تضمین می کند. چه بسیار گویندگان دانشمندی که در طول تاریخ

زیسته اند، و تنها به سخنان شفاهی بسنده کرده اند، و چون اثر مکتوبی نداشته اند، چیزی از آنها به یادگار نمانده است. لذا نوشتن یافته های علمی امر لازمی است، که حتی گاهاً موجب ایجاد ایده های نو در ذهن پژوهشگران دیگر نیز می گردد. کوشش و تلاش مداوم، و بهینه سازی روش های نگارش مقاله، به همراه الگو گرفتن از مقالات شاخص، می تواند پژوهشگران را، به نویسندگان توانمند مقالات علمی پژوهشی تبدیل نماید. تحقیق و پژوهش نیروی محرک توسعۀ پایدار، در تمامی حوزه های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و... است.

یکی از اساسی ترین مهارت های مورد نیاز پژوهشگران، شناخت روش ها و توانمند شدن در امر پژوهش است. در صورت نداشتن مهارت، پژوهشگران به دیگر نویسندگان در امر نگارش اثر تحقیقی، وابسته اند و ارتباط آنها را با همتايانشان، غيرتخصصي و کند مي سازد. با فراگرفتن دانش تخصصی پژوهش و آموزش دیدن قالب هاي خاص نگارش، براي نوشتن هر قسمت از تحقیق، خود محقق بهترين كسي خواهد بود كه مي تواند، اثر خود را بنويسد.

در این نوشتار بر آن شدیم، تا شیوه های نوین جستجو و پژوهش در علوم را بررسی کنیم، و نمونه هایی از موضوعات پژوهشی ارائه دهیم. باشد که فانوس راهنمایی، جهت یاری جویندگان علم، در دریای عمیق پژوهش گردد، و پژوهشگران با کمک آن بتوانند، مرواریدهای ارزشمند علم را، در این بحر وسیع بیابند.

ص: 6

جستجوی اینترنتی، روش بسیار وقت گیری است. گاهاً برای یافتن موضوع مورد پژوهش، ممکن است ساعات زیادی صرف شود.

هنگامی که مشغول مطالعه هستید، ممکن است بخش هایی از متن مورد نظر برای شما گنگ و نامفهوم باشد، یا قصد داشته باشید اطلاعات بیشتری راجع به آن کسب کنید. در این شرایط، متن مورد نظر را انتخاب کرده، و در موتورهای جستجو یا نرم افزارهای شامل کتب تخصصی کپی کنید، و به راحتی مطالب مربوط به آن را جستجو کنید.

در این بخش برخی موتورهای جستجو و سایت های مفید در این زمینه را معرفی خواهیم کرد. به عنوان مثال می توانید نیازهای اطلاعاتی خود را با سرورهای ایرانی زیر رفع نمایید:

· تبیان tebyan.net

· حوزه نت hawzah.net

· پارسی جو parsijoo.ir

برخی از معروف ترین سرویس هایی که فضای ابری در اختیار کاربران قرار می دهند، عبارتند از: dropbox، GoogleDrive، OneDrive و iCloud.

از مهم ترین مزیت های فضای ابری، دسترسی همیشگی و امنیت بالای آن، در کنار فضای نامحدود ذخیره سازی است. سرویس های ابری امکانات بسیاری چون ذخیره سازی داده، امکان به اشتراک گذاری داده ها و ابزار و نرم افزار های کاربردی را، در اختیار کاربران قرار می دهند.

برای اشتراک گذاری یک فایل از گوگل درایو، نیازی نیست که طرف دریافت کننده، کاربر گوگل درایو باشد. تنها با کلیک روی لینک ارائه شده، می تواند اقدام به دانلود فایل اشتراک گذاری شده کند.

یکپارچه سازی سرویس های مختلف گوگل با گوگل درایو، قابلیت های بسیاری را فراهم آورده، که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد.

تعرفۀ خرید فضای اضافه در گوگل درایو

در زمان نگارش این مقاله، شرکت گوگل برای هر کدام از کاربرانش، 15 گیگ فضای رایگان در نظر گرفته است، و در صورت نیاز کاربر می تواند، با پرداخت هزینه، میزان مشخصی از فضای ذخیره سازی را در اختیار داشته باشد. گوگل این فضا را به صورت مشترک بین سه سرویس Google Drive، Google Photos و Gmail به اشتراک گذاشته است.

زمانی که تصمیم گرفتید فضای ذخیره سازی اکانت خود را بیشتر کنید، از طریق پنل کاربری گوگل درایو، به بخش مدیریت حافظه بروید، و بر روی گزینه «ارتقای فضای ذخیره سازی» کلیک کنید، تا به صفحه جدید هدایت شوید. گوگل گزینه های متعددی را برای خرید به شما پیشنهاد می دهد، که کمترین آن 100 گیگابایت است، و ماهیانه معادل 2/79 دلار کانادا هزینه در بر خواهد داشت. همچنین می توانید گزینه های دیگری را که فضای بیشتری به شما اختصاص می دهند، خریداری کنید.

با این کار، حساب کاربری شما از عضو معمولی به Google One"" ارتقاء یافته، و امکانات بیشتری نیز به شما ارائه خواهد شد، که یکی از آنها امکان ارتباط با کارشناسان گوگل است.

در حال حاضر بیشترین فضایی که هر کاربر می تواند خریداری کند، 30 ترابایت است، که با هزینۀ 419/99 دلار کانادا در ماه، می توان از این فضا استفاده کرد.

اگر برای خریداری فضای گوگل درایو، حساب بانکی بین المللی ندارید، می توانید از شرکت های واسطه، که کار نقل و انتقالات پول را انجام می دهند، کمک بگیرید.

چه چیزهایی را می توان در Google Drive ذخیره کرد؟

ص: 11

همانطور که اشاره کردیم، هر نوع فایلی را که بتوان روی گوشی یا کامپیوتر ذخیره کرد، در گوگل درایو نیز قابل ذخیره سازی است. در حال حاظر بیش از 30 نوع فایل را می توان در فضای ابری گوگل ذخیره و مدیریت کرد.

عکس، فیلم، متن، صوت، فایل های گرافیکی، فایل های مایکروسافت آفیس، فایل های ادوب فوتوشاپ، فایل های نرم افزار Pages اپل، PDF، اتوکد اتودسک، فونت ها، مخاطبین، سیم کارت و... از جمله فایل هایی هستند، که می توان برای ذخیره سازی آنها از سرویس گوگل درایو بهره برد.

معرفی ابزارهای موجود در گوگل درایو

علاوه بر ابزاری که گوگل درایو برای دانلود، آپلود، و اشتراک گذاری اطلاعات فراهم کرده است، این سرویس با سرویس های دیگری مانند گوگل داکس، گوگل شیتس، گوگل اسلایدز و گوگل فوتوز در تعامل است، تا کاربران بتوانند به صورت آنلاین، فایل ها و اسناد خود را ویرایش کنند.

همانطور که می دانید سه سرویس داکس، شیتس و اسلایدز رقبای اصلی وورد، اکسل و پاورپوینت مایکروسافت هستند.

این سرویس ها هر کدام سایت جداگانۀ خود را دارند، اما با گوگل درایو در تعامل هستند، و کاربر

می تواند هم زمان از خدمات همۀ این سرویس ها بهرمند شود.

به جز سرویس های شرکت گوگل، می توانید صدها برنامۀ کاربردی و سرویس دیگر را با گوگل درایو خود مرتبط سازید، و به صورت مستقیم فایل های خود را از این برنامه ها آپلود کنید. یا اینکه با استفاده از این برنامه ها، فایل های خود را ویرایش کنید. نحوۀ انجام این کار در بخش مربوط به «برنامه های شخص ثالث» شرح داده خواهد شد.

سرویس های یکپارچۀ گوگل درایو

در اینجا به معرفی چند سیستم کاربردی گوگل می پردازیم.

Google Docs

ص: 12

این سرویس در واقع پاسخ گوگل به نرم افزار وورد مایکروسافت است. همانطور که می دانید، Microsoft Word از محبوب ترین و کامل ترین نرم افزار های مدیریت متن است. گوگل داکس نیز با فراهم آوردن ابزارهای پیشرفته، تقریباً سرویسی همچون مایکروسافت وورد فراهم آورده، که امکان تایپ، ویرایش، افکت گذاری، تغییر فونت، لینک دهی، اشتراک گذاری و... را در اختیار کابر قرار می دهد. لازم به ذکر است که، بین این دو سرویس واژه پرداز گوگل و مایکروسافت، سازگاری کامل وجود دارد، و اسنادی که توسط هر کدام ایجاد شده اند را، می توان با نرم افزار شرکت رقیب مشاهده و ویرایش کرد.

بین این سرویس و گوگل درایو تعامل ایجاد شده است، و شما می توانید هر فایل متنی را به کمک گوگل داکس مشاهده و ویرایش کنید. حتی اگر این فایل توسط مایکروسافت ورد تهیه و ذخیره شده باشد.

Google Slides

سرویس گوگل اسلایدز، همه کارهایی را که می توانید با نرم افزار پاورپوینت مایکروسافت انجام دهید، برای شما فراهم آورده است. این سرویس نیز در تعامل با گوگل درایو است، و به کاربران اجازه ایجاد و ویرایش اسلایدهای زیبا جهت ارائه کنفرانس و... را می دهد. با استفاده از Google Slides می توانید، اسلایدهای زیبا بسازید، نمودار و تصویر به آن بیافزایید، و از پویانمایی و قلم ها و فونت های مختلف استفاده کنید. این ابزار به صورت آنلاین در دسترس است، و با هر دستگاهی می توانید به آن دسترسی داشته باشید.

این ابزار گوگل کاملاً با سرویس پاورپوینت مایکروسافت سازگار است، و می توانید با آن فایل های پاورپوینت را نیز مشاهده و ویرایش کنید. نیز به صورت هم زمان و مشترک، می توانید یک اسلاید را طراحی و اشتراک گذاری کنید.

Google Sheets

اگر با ابزار آفیس مایکروسافت سروکار دارید، احتمالا با نرم افزار Excel آشنا هستید. سرویس Google Sheets نیز همانند اکسل طراحی شده، تا بتوانید توسط آن، داده های خود را درون جدول قرار دهید، و با استفاده از نمودارهای رنگی و جذاب، به دسته بندی و تجزیه و تحلیل داده ها بپردازید.

این ابزار با نرم افزار Excel سازگار است و توسط آن می توانید به ویرایش و اشتراک گذاری این نوع فایل ها نیز بپردازید. Google Sheets را می توان از طریق رایانه یا تلفن همراه استفاده کرد، و به صورت مشترک و تیمی به ویرایش آن پرداخت.

ص: 13

ابزارهای دیگری نیز، توسط سرویس گوگل درایو در دسترس هستند، که هر کدام کارایی خاص خود را دارند.

آموزش ساخت جیمیل و ثبت نام در گوگل درایو

ثبت نام در سرویس های گوگل و دسترسی به آنها بسیار ساده است. همین که شما یک حساب جیمیل بسازید، در واقع بخش اصلی کار را انجام داده اید. کافیست حساب کاربری خود را، روی دستگاه های مختلف خود مانند رایانه و تلفن همراه، همگام سازی یا "sync" کنید. سپس با استفاده از اپلیکیشن مخصوص هر سرویس، یا مرورگر معروف گوگل کروم، به دنیای خدمات گوگل دسترسی داشته باشید.

در حال حاضر بسیاری از سرویس های گوگل برای کاربران ایرانی غیرفعال هستند، اما خوشبختانه امکان ساخت حساب جیمیل و استفاده از سرویس گوگل درایو وجود دارد.

-- برای ساخت اکانت جیمیل به آدرس https://accounts.google.com/signup بروید.

-- کادرهای مربوط به مشخصات خود را با اطلاعات صحیح پر کنید، تا در صورت فراموشی رمز عبور اکانت خود، قادر به بازیابی آن باشید.

-- نام کاربری همان آدرس جیمیل شما خواهد بود، سعی کنید تا جایی که امکان دارد، نامی را انتخاب کنید، که بعدها مجبور به تغییر آن نباشید.

-- امکان دارد نام کاربری یا نام و نام خانوادگی شما، قبلا توسط کاربر دیگری ثبت شده باشد. بهتر است با افزودن عدد یا استفاده از پیشنهادات گوگل نام کاربری را انتخاب کنید، که قبلا ثبت نشده باشد. در غیر این صورت با خطای گوگل مواجه خواهید شد.

-- سعی کنید پسوردی یا کلیدواژه ای را انتخاب کنید، که هیچوقت فراموش نمی کنید. البته از انتخاب سال تولدتان پرهیز کنید، تا مورد سوءاستفاده افراد سودجو قرار نگیرید. پسوردهایی که ترکیبی از حروف، عدد و سایر کاراکترها هستند، معمولاً قابل حدس زدن نیستند و مورد تایید گوگل قرار می گیرند.

-- به یاد داشته باشید، که در بخش نام کاربری و پسورد، نمی توانید بین حروف یا اعداد فاصله قرار دهید.

-- وقتی همۀ فیلدها را پر کردید، روی گزینه بعدی کلیک کنید تا به مرحله بعدی بروید. پس از تکمیل اطلاعات و تایید قوانین گوگل، حساب کاربری شما ایجاد خواهد شد، و می توانید از سرویس های گوگل استفاده کنید.

ص: 14

برای دسترسی به گوگل درایو آدرس https://drive.google.com/drive را در مرورگر خود وارد کنید و توسط حساب کاربری گوگل وارد شوید. اینک به راحتی می توانید، بدون ترس از حذف شدن یا لو رفتن اطلاعات، اقدام به آپلود فایل های خود کنید.

فراموش نکنید که نباید به هیچ عنوان، پسورد جیمیل خود را به کسی بدهید، یا آن را در برنامه ای غیر مرتبط با گوگل وارد کنید. با دانستن ایمیل و پسورد شما، هر کسی می تواند وارد اکانت گوگل درایو شما شده، همه اطلاعات را ببیند و دانلود کند. از این رو در حفظ و نگهداری پسورد جیمیل خود، مانند رمز کارت بانکی، کوشا و حساس باشید.

نکته ای که بسیار مشاهده می شود و لازم است به آن اشاره کنیم، این است که برخی از کاربران، برای این که رمزهای بسیاری را حفظ نکنند، برای ثبت نام در هر بازی یا سرویس دیگری، پس از وارد کردن ایمیل خود، پسورد ایمیلشان را به عنوان پسورد آن سرویس به کار می برند. این کار بسیار اشتباه است! زیرا توسعه دهندگان این اپلیکیشن ها، با دانستن آدرس و پسورد جیمیل شما، به راحتی می توانند وارد اکانت شما شوند. سعی کنید پسورد جیمل خود را برای هیچ اکانت دیگری به کار نبرید.

آموزش استفاده از گوگل درایو از طریق مرورگر گوشی و کامپیوتر

گوگل کار را تا حد امکان ساده کرده است، و امکان دسترسی به گوگل درایو و سرویس های دیگر را، از طریق مرورگرها فراهم ساخته است. برای این کار کافیست مرورگر گوگل کروم را، در گوشی یا رایانه خود نصب کنید، و در همان صفحۀ نخست روی گزینۀ برنامه های گوگل، که به صورت آیکون چهارخانه ای در گوشۀ بالا سمت راست وجود دارد، کلیک کنید و از لیست باز شده، گوگل درایو را انتخاب کنید.

همچنین می توانید از آدرسی که در بندهای بالاتر ذکر شد استفاده کرده، و به سرویس گوگل درایو دست یابید. البته می توانید در سایر مرورگرها نیز با وارد کردن آدرس یا استفاده از افزونۀ مخصوص گوگل درایو، به این سرویس دست یابید. اما ساده ترین راه مرورگر کروم است.

مرورگر کروم معمولا به صورت پیش فرض، در گوشی هایی با سیستم عامل اندروید نصب شده است. اما اگر این مرورگر را در گوشی خود ندارید، به راحتی و از طریق فروشگاه گوگل می توانید، گوگل کروم را روی گوشی همراه خود نصب کنید.

در سیستم عامل های رایانه ای نیز به راحتی می توانید به سایت گوگل کروم رفته، و نسخۀ سازگار با دستگاه و سیستم عامل خود را دانلود و اجرا کنید.

ص: 15

پس از ورود به Google Drive، گزینه هایی برای مدیریت در اختیار خواهید داشت، که آنها را به ترتیب توضیح می دهیم.

کادر جستجو:

از طریق نوار جستجو می توانید، فایل ها یا پوشه ها را بر اساس نام فراخوانی کنید، و بین آنها به جستجو بپردازید.

آیکون +New:

با استفاده از منوی کشویی (که آیکون + به همراه کلمه جدید New بر روی آن نوشته شده است)، می توانید پوشه بسازید، یا آنکه فایلی را آپلود و دانلود کنید. همچنین می توانید در هر کدام از سرویس های داکس، شیتس و اسلایدز یک فایل جدید بسازید. همچنین با کلیک روی هر سرویس گوگل، به صفحۀ مربوط به آن ارجاع داده می شوید.

درایو من:

این گزینه به شما امکان دسترسی به فایل ها و محتویات اکانتتان را می دهد. فایل هایی را که قبلا آپلود کرده اید، می توانید از طریق گزینۀ درایو من، مشاهد و ویرایش کنید. همچنین این امکان را دارید تا بر روی هر فایل راست کلیک کرده، و به منوی تنظیمات، امکانات ویرایشی، اشتراک گذاری یا حذف، دسترسی داشته باشید. تقریبا هر عملیاتی که لازم داشته باشید، در این منو وجود دارد. گزینه My Drive در واقع مخزن اصلی فایل های شما است.

رایانه:

این گزینه نمای رایانه را فعال می کند. درست مثل رایانۀ شخصیتان که در آن پوشه های تصاویر و اسناد، از هم جدا هستند.

به اشتراک گذاشته شده با من:

این گزینه فایل هایی را نمایش می دهد که از طرف دوستان، خانواده و همکارانتان با شما به اشتراک گذاشته شده است. از طریق این قابلیت می توانید، به انجام پروژه های گروهی بپردازید. لازم به یادآوری است، که دوستان شما به سایر فایل هایی که در فضای ابری شما ذخیره است، دسترسی ندارند و تنها می توانند پروژه هایی را که از طرف شما به اشتراک گذاشته شده ببینند.

ص: 16

Google Photos:

این گزینه مستقیماً شما را با سرویس گوگل فوتوز مرتبط می سازد، و این امکان را به شما می دهد که همۀ عکس ها و ویدئو های خود را مشاهده و مدیریت کنید.

ستاره دار:

احتمالاً فایل هایی دارید که از بقیه مهم تر هستند. برای مشخص کردن آنها می توانید از خاصیت برچسب گذاری یا ستاره دار کردن استفاده کنید. همینطور در بخش ستاره دارها می توانید فایل ها یا پوشه های مهمی را که قبلاً برچسب گذاری کرده اید، مشاهده و مدیریت کنید.

سطل زباله:

همۀ آنچه را که حذف می کنید، مستقیم به سطل زباله هدایت می شود و به صورت کامل از بین نمی رود. در صورت لزوم می توانید به سطل زباله مراجعه کرده، و فایل هایی را که به اشتباه حذف کرده اید، بازگردانی کنید.

پشتیبان گیری:

همانطور که قبلاً اشاره شد، می توانید انواع سرویس ها را به گوگل درایو متصل کنید، و داده ها را مستقیماً در فضای ابری گوگل آپلود کنید. یکی از این موارد، نرم افزارهای پشتیبان گیری هستند، که توسط آنها می توان از هر داده ای نسخۀ پشتیبان تهیه کرد. از این بخش می توانید به نسخه های پشتیبان خود دسترسی داشته باشید، و آنها را بازیابی کنید.

حافظه:

در این بخش می توانید میزان حافظۀ استفاده شده و خالی را مشاهده، و در صورت لزوم اقدام به ارتقای فضا کنید. نحوۀ انجام این کار پیشتر توضیح داده شد.

می توانید در هر بخش فایل ها را دسته بندی کنید و پوشه سازی بسازید. همانطور که در داخل رایانۀ خود اقدام به ساخت پوشه و مدیریت آن می کنید، در گوگل درایو نیز همۀ این امکانات را در اختیار دارید. نحو ۀ کار با دستگاه های مختلف مشابه است، و هرگونه تغییری برای همه دستگاه های مرتبط اعمال خواهد شد.

استفاده از Google Drive در دسکتاپ

ص: 17

شما می توانید کلاینت Google Drive را بر روی دسکتاپ خود نصب کنید، و از تمام مزایای آن بهره مند شوید. برای این کار وارد سرویس گوگل درایو خود شوید، در نوار بالایی، روی آیکون تنظیمات که به شکل چرخ دنده است، کلیک کنید تا منوی جدیدی باز شود. حالا با انتخاب گزینۀ "backup and sync for Windows" به صفحۀ دانلود هدایت می شوید.

در این صفحه دو گزینۀ شخصی و تجاری وجود دارد. بنا بر نیازتان هر کدام را که مایلید دانلود کنید. همچنین باید اپلیکیشن را، با توجه به سیستم عامل و دستگاهی که استفاده می کنید، انتخاب و دانلود کنید. در بخش پایین صفحه، لینک فروشگاه گوگل و اپل را مشاهده می کنید، که از طریق آن می توانید نسخۀ سازگار با گوشی همراه خود را دانلود کنید. پس از نصب و همگام سازی برنامه، می توانید تمام آنچه را که در گوگل درایو خود دارید، از درون برنامۀ Google Drive مشاهده و ویرایش کنید. نحوۀ کار با این برنامه نیز همانند نسخه مرورگر کروم است.

مزیت نصب برنامه گوگل درایو نسبت به نسخۀ آنلاین آن این است که، می توانید به وسیلۀ آن هر پوشه یا فایلی را که بخواهید انتخاب، و پس از بارگزاری در رایانه، به صورت آفلاین ویرایش کنید. فایل شما پس از اتصال دوباره به اینترنت به صورت خودکار، همگام سازی خواهد شد. البته می توانید گزینه همگام سازی را خاموش، و هر زمان بخواهید روشن کنید.

استفاده از اپلیکیشن گوگل درایو در تلفن همراه

با اینکه در سال های اخیر حافظۀ داخلی گوشی های تلفن همراه، ظرفیت بیشتری پیدا کرده اند، اما با توجه به کیفیت بالای دوربین گوشی ها، که تصاویری با حجم زیاد تولید می کنند، نیاز به استفاده از فضای ابری برای ذخیرۀ عکس ها احساس می شود. از طرفی گوشی های هوشمند، آنقدر هم برای نگهداری اطلاعات امن نیستند، و بسیار پیش آمده است که کاربران داده های خود را بر حسب اتفاق از دست داده اند. از این رو ذخیره سازی فایل های مهم مثل تصاویر و ویدئو ها در یک فضای ابری، کار بسیار معقولی است.

همانطور که پیشتر گفته شد، با داشتن یک حساب گوگل می توانید از هر دستگاهی به گوگل درایو دسترسی داشته باشید. به این ترتیب کافیست تا حساب جیمیل خود را در گوشی هوشمند همگام سازی کنید، تا به 15 گیگ فضای ذخیره سازی گوگل دسترسی داشته باشید.

در تلفن همراه نیز همانند رایانه، می توان از دو گزینۀ مرورگر کروم و اپلیکیشن نصبی Google Drive استفاده کرد. مراحل کار تقریباً یکسان هستند، و همگام سازی با سرویس اصلی به صورت آنلاین می باشد.

ص: 18

با نصب اپلیکیشن گوگل درایو و گوگل فوتوز، می توانید به راحتی از هر فایلی که در گوشی دارید، نسخۀ پشتیبان تهیه کنید، و بدون هیچ نگرانی از حذف فایل ها یا گم شدن گوشی، از این سرویس استفاده کنید.

این سرویس ها در گوشی های دارای سیستم عامل اندروید به صورت پیش فرض نصب هستند. اگر به هر دلیلی آنها را حذف کرده اید، می توانید از طریق فروشگاه Google Play، آنها را دریافت کنید. کاربران آیفون نیز می توانند از طریق فروشگاه مجاز این پلتفرم، اقدام به دریافت و نصب برنامه های یاد شده کنند. روال کار تقریباً در هر دو سیستم مشابه است.

با ورود به گوگل درایو یا Google Photos، می توانید همۀ کارهایی را که در نسخۀ دسکتاپ، قادر به انجام آنها بودید، انجام دهید. آپلود، دانلود، اشتراک گذاری، افزودن یا حذف فایل و پوشه، از جمله کارهایی است که می توانید در نسخۀ موبایلی گوگل درایو انجام دهید.

با استفاده از منوی سه نقطه که در بالا وجود دارد، می توان انواع عملیات مدیریتی را انجام داد. همچنین با ضربه زدن روی هر فایل می توانید گزینه های بیشتری در اختیار داشته باشید.

برنامه های شخص ثالث گوگل درایو

یکی از مهم ترین مزیت های گوگل درایو این است که، به جز سرویس های یکپارچۀ آن، می توان آن را با برنامه های شخص ثالث نیز همگام سازی کرد. نحوۀ این کار بسیار ساده است، و تنها با چند کلیک قادر هستید تا هر برنامه ای را که لازم دارید، به این سرویس بیافزایید و از آن استفاده کنید.

برای افزودن برنامه های شخص ثالث به این ترتیب عمل کنید:

1) در صفحۀ اصلی گوگل درایو، روی آیکون +New کلیک کنید، و گزینۀ «بیشتر» را که در پایین منوی کشویی قرار دارد انتخاب کنید.

2) در منوی جدید، آخرین گزینه، یعنی اتصال به برنامه های بیشتر (Connect More Apps) را انتخاب کنید.

3) در این مرحله پنجرۀ جدیدی باز می شود، که در آن انواع سرویس های شخص ثالث لیست شده اند. می توانید از طریق کادر جستجو گزینۀ مورد نظر را بیابید، و روی گزینۀ اتصال (Connect) کلیک کنید. به همین سادگی سرویس مورد نظر به گوگل درایو شما متصل می شود و می توانید از آن استفاده کنید.

ص: 19

برای ویرایش یا ایجاد هر نوع فایل تصویری، صوتی، متنی، گرافیکی و ... چندین سرویس وجود دارد، که می شود بین آنها و گوگل درایو اتصال ایجاد کرد. پس از آن، ابزار مورد نظر در لیست ابزارهای شما وجود خواهد داشت، و هر زمان بخواهید می توانید از آن استفاده کنید.

در اینجا چند برنامه، برای مدیریت بهتر فایل ها در گوگل درایو معرفی می کنیم:

ZIP Extractor:

از این ابزار می توانید برای خارج کردن فایل های فشرده از حالت zip استفاده کنید. این برنامه همچنین قابلیت های دیگری نیز برای فشرده سازی یا رمز گذاری فایل ها در اختیارتان قرار می دهد. گاهی پیش می آید که نیاز دارید تا فایل های بزرگ را فشرده کرده و به چند قسمت تقسیم کنید، تا آنها را ساده تر روی گوگل درایو خود آپلود کنید. پس از آپلود فایل، به کمک ZIP Extractor، می توانید فایل ها را از حالت فشرده خارج کنید.

PDF Mergy:

اگرچه سرویس گوگل درایو به صورت پیش فرض فایل های PDF را پشتیبانی می کند، اما ابزار PDF Mergy چیزی فراتر از خواندن یک فایل PDF را میسر می سازد. با این سرویس می توانید به ویرایش PDF بپردازید، و یا چند فایل PDF را تنها با کشیدن و رها کردن تلفیق کرده و یکپارچه سازید. این ابزار امکانات بسیاری را در اختیار کاربران قرار می دهد.

Office Online:

اگرچه گوگل برای هر سرویس مایکروسافت آفیس، یک جایگزین مناسب طراحی کرده است، اما اگر از آن دسته کاربران سخت گیر هستید، می توانید Office Online"" را به سرویس های گوگل درایو خود متصل کرده، و از این پس فایل های خود را با این برنامه مشاهده و مدیریت کنید. قطعاً این ابزار کارآمد خواهد بود!

چطور در گوگل درایو یک فایل را به اشتراک بگذاریم؟

وارد منوی My Drive شوید، و روی هر فایلی که می خواهید به اشتراک بگذارید، راست کلیک کنید. منویی با چندین گزینه باز خواهد شد، به دو طریق می توانید فایل را اشتراک گذاری کنید:

اول از طریق هم رسانی (Share)، و دوم از طریق دریافت لینک اشتراک گذاری. اگر می خواهید از روش هم رسانی استفاده کنید، باید آدرس ایمیل شخص دریافت کننده را وارد کنید. در غیر این صورت می توانید از

ص: 20

گزینۀ دریافت لینک اشتراک گذاری استفاده کرده، و آن را از طریق شبکه های اجتماعی یا هر سرویس مسنجر دیگری، برای شخص دریافت کننده ارسال کنید. دریافت کنندۀ لینک می تواند با کلیک روی آن، اقدام به دانلود و ذخیره سازی فایل مورد نظر کند.

این ویژگی امکان اشتراک گذاری فایل ها با کاربرانی را، که سرویس گوگل درایو ندارند، ممکن ساخته است.

همچنین با راست کلیک کردن روی هر فایل یا پوشه، می توانید آن را در دستگاه خودتان بارگیری کنید، تغییر نام دهید، یا با ابزار های دلخواه مشاهده و ویرایش کنید. امکاناتی مثل ستاره دار کردن، انتقال به پوشه، حذف و ... نیز از طریق همین منوی راست کلیک در اختیار شما خواهد بود.

چطور به دیگران اجازۀ ویرایش فایل را در گوگل درایو بدهیم؟

پیش از این گفتیم که می توان از طریق گوگل درایو به صورت مشترک روی یک فایل کار کرد. این گزینه مربوط به همان کارهای تیمی است.

روال کار مشابه همان اشتراک گذاری فایل است که در بالا ذکر شد. با این تفاوت که در مرحلۀ ایجاد لینک یا وارد کردن آدرس جیمیل دریافت کننده، باید سطح دسترسی ها مشخص شود.

در مقابل لینک اشتراک گذاری یا کادر وارد کردن آدرس ایمیل دریافت کننده، گزینۀ تنظیمات اشتراک گذاری (Sharing Setting) وجود دارد. روی آن کلیک کنید. از لیست باز شده گزینۀ اول یعنی «می تواند سازماندهی کند، اضافه و ویرایش کند» ( (Edit Accessرا انتخاب، و سپس لینک را ارسال کنید. با این کار به شخص دریافت کننده، اجازۀ ویرایش محتوای فایل را داده اید.

اما اگر گزینۀ «فقط مشاهده کند» (View Access) را انتخاب کنید، شخص نمی تواند به جز مشاهده، هیچ گونه دخل و تصرفی روی فایل انجام دهد.

همچنین گزینه ای نیز برای قطع دسترسی به فایل اشتراک گذاری شده وجود دارد. بنا به هر دلیلی اگر می خواهید دیگر کسی نتواند فایل به اشتراک گذاری شده توسط شما را ببینید، باید روی فایل مورد نظر کلیک کنید، گزینۀ اشتراک گذاری را انتخاب نموده، سپس در قسمت دسترسی ها از لیست موجود، گزینۀ خاموش را انتخاب کنید. به این ترتیب دیگر کسی نمی تواند از طریق لینک قبلی فایل را مشاهده یا ویرایش کند.

ص: 21

چگونه فایل حذف شده از گوگل درایو را بازیابی کنیم؟

اگر فایلی را از گوگل درایو خود حذف کرده اید، جای هیچ نگرانی نیست، زیرا می توانید آن را بازیابی کنید. برای این کار باید به سطل زبالۀ گوگل درایو بروید. همۀ فایل هایی را که حذف کرده اید، در آنجا مشاهده خواهید کرد.

برای بازگردانی فایل، روی آن راست کلیک کرده و گزینۀ بازگردانی ( (Restoreرا انتخاب کنید. با این کار فایل مورد نظر به همان پوشه ای که از آنجا حذف شده، بازگردانی می شود.

اگر مطمئن هستید که دیگر فایلی را نیاز ندارید، و می خواهید کاملاً از حافظۀ درایو شما پاک شود، پس از راست کلیک روی فایل می توانید گزینۀ "Delete Forever" را انتخاب کنید، تا فایل برای همیشه پاک شود.

با اینکه فضای ذخیره سازی گوشی های موبایل و رایانه ها بسیار بیشتر از گذشته شده است، اما همواره این شیوۀ ذخیره سازی در معرض خطر قرار دارد، و هر لحظه امکان دارد اطلاعات ذخیره شده در دیسک های سخت از بین برود. شیوۀ ذخیره سازی آنلاین یا ذخیره سازی در فضای ابری، یکی از بهترین روش ها برای نگهداری و دسترسی به اطلاعات دیجیتال است.

گوگل درایو یکی از قدرتمند ترین سرویس ها در این زمینه است، که برای شروع به هر کاربر 15 گیگابایت فضای رایگان اختصاص می دهد، که این فضا قابل ارتقاء است. استفاده از این سرویس بسیار ساده بوده، و با موبایل و رایانه قابل انجام است. لزوم استفاده از چنین سرویس هایی روز به روز بیشتر می شود. همانطور که ذخیرۀ اطلاعات به روش های قدیمی تر مثل فلاپی و... به تاریخ پیوسته است، احتمالاً آیندۀ ذخیره سازی اطلاعات را فضاهای ابری به دست می گیرند، و هارد دیسک ها و فلش مموری ها نیز به فراموشی سپرده می شوند.

· کپی، جابه جایی، تغییر نام، ساخت پوشه، جستجو و انتقال فایل ها بین گوشی موبایل و کامیپوتر

· خواندن، ارسال، فوروارد و حذف و... پیامک ها

· مدیریت، نصب، حذف، پشتیبان گیری، جستجو و... برنامه ها

· نمایش، حذف، وارد و خارج کردن، و قرار دادن عکس ها در پس زمینه

· پخش، حذف و تنظیم موزیک ها برای زنگ گوشی موبایل

· گروه بندی، جستجو، ساخت و حذف مخاطبان (کانتکت ها)

· دارا بودن سه حالت گوناگون عکس برداری: تصویر برداری کلی از محیط ویندوز و برنامه ها، تصویر برداری بر اساس مقیاس هایی که به نرم افزار می دهید، و تصویر برداری آزاد، که در آن می توانید نشانگر موس را به هر نقطه از محیط ویندوز و برنامه ها برده و از آن قسمت عکس بگیرید.

· انجام عمیلات Cut ،Copy ،Paste ،Crop ،Print ،Save و... تنها با یک کلیک

· توانایی Rotate ، Resize و Undo/Redo بدون محدودیت

· توانایی اضافه کردن متن، همراه با فونت، سایز، رنگ و افکت دلخواه به تصویر

· مجهز بودن به افکت های مختلف Highlight و Spotlight

· پشتیبانی از زبان پارسی

می شود. همچنین در این جویشگر قابلیت نمایش هوشمند کلیدواژه های مرتبط با یک موضوع خاص وجود دارد.

در صورتی که جویشگر عبارت مورد جستجوی کاربر را، به عنوان یک موضوع کلی شناسایی کند، لیستی از زیرموضوعات را برای هدایت بهتر کاربر به موضوع مد نظر خود پیشنهاد می دهد. با جستجوی کلمه مدیریت زیرموضوعات مرتبط با عبارت «مدیریت» به کاربر پیشنهاد داده شده است.

· امکان هایلایت کردن بخشی از متن

· پیمایش آسان، با افکت و قدرت تاچ بالا در صفحات

· دسترسی به مشخصات کتاب و..

پایگاه اطلاع رسانی نیازها و اولویت های پژوهشی

اگر به دنبال

پیدا کردن موضوعی برای نوشتن مقاله و پایان نامه هستید، حتما به این پایگاه حوزوی سری بزنید. این پایگاه موضوعات خوبی برای پایان نامۀ سطح 3، و رسالۀ سطح 4، در موضوعات مختلف دارد. دیدن آن حتما برای شما مفید خواهد بود.

آدرس: :

http://rp.ismc.ir/Default.aspx

همینطور شما می توانید برای مشاهدۀ موضوعاتی که نمی توانید برای تحقیق یا پایان نامۀ خود انتخاب کنید، به آدرس زیر مراجعه کنید:

http://www.howzehqom.ir

پیشنهاد: با فشردن همزمان کلید CTRL+F از روی صفحه کلید، جستجوگر مرورگر شما فعال می شود. شما می توانید در کادر ظاهر شده کلید واژه های موضوع پایان نامه خود را جستجو کنید، تا موضوع انتخابی شما تکراری نباشد.

http://www.eshia.ir/help/libandroid

دریافت نسخۀ اندرویدی «فیش نگار کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت»

روش شناسي نوع سوم، بر اين اساس شکل گرفت که جهان واقعي را تنها از راه يک روش علمي (اثباتي يا تفسيري) نمي توان شناخت. لذا، متخصصان به ترکيب دو جنبش روش شناسي کمي و کيفي پرداختند. از دهۀ 1990 ميلادي، موج سوم روش شناسي به راه افتاد که «روش شناسي ترکيبي يا تلفيقي» نام گرفت.

· برای تحقیقات در رشتۀ تاریخ، پدیدارشناسی و تحلیل گفتمان، و همچنین مردم شناسی، پدیدارشناسی، و معناشناسی، به اضافۀ تکنیک پازلی کردن تحقیق مناسب است.

· در انجام تحقیقات مربوط به سیر تطور، روش های پدیدارشناسی و معناشناسی، و نیز قوم نگاری و مردم نگاری قابل جمع هستند.

· کاملاً روشن، دقیق و از پیش طراحی شده باشد. به ندرت پیش می آید که در تحقیق کمی مراحل تحقیق، از طرح اولیه منحرف شود. مهم تر از همه، انجام اغلب پروژه های کمی منوط به کنترل زیادی است که محقق بر روی پروژۀ تحقیق دارد. اگر در پژوهش های کمی، محقق تسلط و کنترلی بر فاکتورها، به خصوص در آزمایش رفتارها، ادراک، نگرش و دیدگاه های تحقیق، نداشته باشد، پروژۀ تحقیقی به کاری عبث تبدیل خواهد شد.

ج. چهارچوب گزارش نویسی در روش کیفی و روش کمی بسیار متفاوت است. لذا ممکن است یک پایان نامۀ تحصیلات تکمیلی با استفاده از روش کمی در 5 فصل ، اما با روش کیفی تا 8 فصل نیز ارائه شود.

د. در مورد مقاله نویسی به روش کیفی ممکن است رعایت ساختار مرسوم (مقدمه، پیشینه، روش تحقیق، مقوله، یافته ها و نتیجه گیری) در هم شکند، و پذیرش ساختار نوین به وجود آمده می تواند از سوی هیئت داوران، به چالش مبدل گردد.

5. ثبت، سازماندهی و تحلیل داده ها

· برنامۀ زمانی

· سطوح گردآوری داده ها

· نیاز به نیروی انسانی

· نیاز به منابع

6. نتایج پژوهش

جامعه و سازمان است، و ما بايد به دانشی دست پيدا كنيم كه بتوانيم با استفاده از آن، آينده را مطابق ميل خودمان تغيير دهيم .

رئيس گروه آينده پژوهي مركز تحقيقات راهبردي دفاعي، همچنين با بيان اين كه هدف نهايي آينده پژوهي، طراحي آيندۀ مطلوب است، افزود: موجي در دنيا براي آينده پژوهي شكل گرفته، و كشورهاي زيادي در منطقۀ ما، با ورود به عرصۀ دانش آينده پژوهي، به طراحي آيندۀ خود اقدام كرده اند. در اين ميان كشور ما، هر چند به لحاظ سابقۀ تاريخي در اين دانش جلوتر است، اما به لحاظ حجم كار در اين زمينه ضعيف ظاهر شده است.

اين استاد دانشگاه ضمن بيان مراحل اجرايي دانش آينده پژوهي، و شرايط دستيابي به مطلوب به این دانش افزود: آينده پژوهي با پژوهش شروع مي شود، و گردآوري داده ها گام اول در فرايند پژوهشی است. بر اساس پژوهش های گذشته است كه تجويزهايي ارائه مي شود، اگر به اين تجويزها در زمان حال عمل شود به آيندۀ مطلوب دست خواهیم يافت.

وي با طرح اين سئوال كه چرا آينده پژوهان در پي آينده هستند، به توضیح انواع آينده پرداخت و گفت: حال امتداديافته، آينده هاي آشنا و آينده هاي ناانديشيده، انواع مختلف آينده هستند. حال امتداد يافته دربارۀ چيزهاي ثابتيست كه تغيير نمي كنند، و آينده هاي آشنا مربوط به تحليل خبرگان و نخبگان از آينده است .

اين استاد دانشگاه همچنين با اشاره به اينكه براي دست يافتن به آينده، نقش آينده پژوهي بسيار حائز اهميت است، افزود: آينده پژوهي در اصل فرايندي تخصصي است كه باعث بهره وري بسيار بالا در جامعه و سازمان مي شود.

ص: 35

که خوانندگان هنگام مطالعه هر فصل ضمن توجه به واژگان کلیدی، دستیابی به اهداف پژوهش را نیز در ذهن داشته باشند. در پایان هر فصل خلاصه ای از مطالب مطرح شده آورده شده است، که به سازماندهی بهتر مطالب در ذهن خواننده کمک می کنند.

* بخشی از کتاب پژوهش کیفی از نظریه تا عمل:

کلید فهم پژوهش کیفی بر این عقیده مبتنی است، که معانی به لحاظ اجتماعی در تعامل با دنیای خارج ساخته می شوند. از دیدگاه پژوهشگران کیفی دنیا یا واقعیت، ثابت، منفرد یا منطبق بر پدیده های قابل اندازه گیری اثبات گرایان (در پژوهش کمی) نیست. در عوض، ساختارها و تفاسیر چندگانه ای از واقعیت وجود دارند که بی ثبات بوده و در طول زمان تغییر می کنند. پژوهشگران کیفی به درک این تفاسیرچندگانه، در یک مقطع زمانی و در یک زمینۀ خاص علاقه مندند، و در صدد درک و فهم و یادگیری تجربۀ افراد و معانی تجارب مختلف برای آنان و تعامل آنان با دنیای اجتماعی هستند (مری ام،2002). پژوهش کیفی به شما اجازه می دهد که موضوعات را از چشم انداز شرکت کنندگان در مطالعه معرفی کنید، و معانی و تفاسیری را که آنان به رفتار، وقایع و اشیا می دهند بفهمید. برای مثال درک و فهم تجربۀ افراد از یک بیماری یا ناتوانی، یا معرفی هنجارهای فرهنگی و اجتماعی و یا تجربۀ افرادی که از خدمات بهداشتی استفاده می کنند (هنینک، هاتر و بیلی، 2011). این درک و فهم رویکرد تفسیری را منعکس می کند که در فصل دوم شرح داده شده است.

در پژوهش کیفی ممکن است به دنبال یافتن پاسخ این سؤال باشید، که چگونه جنبه های سیاسی و اجتماعی یک موقعیت، روی شکل گیری واقعیت اثر می گذارند، یعنی به چه شیوه ای عوامل زمینه ای بزرگتر بر نحوۀ ساخت واقعیت توسط افراد، اثر می گذارند؟ (توجه به این موارد، پژوهش کیفی انتقادی را مشخص می کند). به طور مثال اگر علاقه مند باشید که خدمات بیشتر یا خدمات جایگزین را در پرورشگاه ها ارائه دهید (مانند پرورش در خانواده/ غیرخانواده، تعامل بزرگسال/ کودک)، لازم است هزینۀ آن را تأمین کنید و سعی کنید از طریق تبلیغ و تعاملات اجتماعی گسترده، نظر طبقات اجتماعی مختلف را به اهمیت این موضوع جلب کرده و زمینه را برای دریافت کمک های مالی فراهم کنید (لیچمن 14، 2006). در این مثال به این نکته اشاره شده است که تعاملات اجتماعی و تبلیغات اجتماعی در سطح وسیع، بر روشی که افراد واقعیت را می سازند اثر می گذارند.

ص: 37

قصد ما آزمون فرضیه نیست. در مطالعات مبنایی، قصد ارائه بیانی است، که پدیده ای را که باید مطالعه شود مشخص کند، و مشخصاً به شما بگوید که از موضوع چه می خواهید بدانید و باید بر روی چه چیزی تمرکز کنید. همچنین سؤال های نظریۀ مبنایی توجه را به سوی عمل و روند سوق می دهد.

سؤال تحقیقی اصلی، راهنمایی است که محقق را فوراً به بررسی اعمال خاص، شرایطی که حوادث در آن رخ می دهند، اسناد، افرادی که به اعمالی مشغولند، و یا اطلاع رسان هایی برای مصاحبه، رهبری می کند. سئوال تحقیق به محقق کمک می کند که کارش را شروع کند، و در سراسر طرح تحقیقاتی اش تمرکز داشته باشد.

حساسیت نظری:

حساسیت نظری به کیفیت شخصی محقق بستگی دارد، و نشانگر آگاهی از ظرافت ها و معنی داده هاست. کسی می تواند به کار تحقیقاتی بپردازد، که واجد درجه های گوناگونی از حساسیت نظری باشد، که این امر به تجربیات و مطالعات قبلی او بستگی دارد. این حالت همچنین می تواند در خود تحقیق نیز ایجاد شود. حساسیت نظری به این خصوصیات اطلاق می شود: بصیرت داشتن، مهارت در معنی دار نمودن داده ها، استعداد درک، قدرت تجزیه کردن عناصر مربوط از عناصر نامربوط. همۀ این مورد در معنا و در سطح مفهومی صورت می گیرد، نه در سطح واقعیت های ملموس. حساسیت نظری از چند منبع نشأت می گیرد:

متون و مطالب نوشته شده:

1. تجارب حرفه ای: فرد در طی سال ها تجربه و عمل در میدان تحقیق، به درک اینکه اتفاقات در میدان تحقیق چگونه رخ می دهند، و اینکه در شرایط خاص چه اتفاقی می افتد، دست می یابد.

2. تجارب شخصی

روند تحلیل:

بصیرت و درک بیشتر پدیده، بر اثر کارکردن با داده ها افزایش می یابد. این امر بر اثر گردآوری اطلاعات، سؤال کردن دربارۀ آنها، انجام مقایسه، فکر کردن درباره دیده ها و شنیده ها، ساختن فرضیه، و ایجاد چهارچوب های نظری کوچک صورت می گیرد. آنگاه محقق از تمام این ها استفاده می کند و نگاهی دوباره به داده ها می افکند.

از این روست که به هم آمیختن مراحل گردآوری و تجزیه و تحلیل داده، این اندازه اهمیت دارد. هر کدام دیگری را تقویت می کند، و استفاده از بصیرت در درک پدیده، شناخت پارامترهای نظریه ای را که ظهور می کند، افزایش می دهد.

ص: 39

توازن بین خلاقیت و علم:

حساسیت نظری جنبۀ مهمی از خلاقیت، در نظریۀ مبنایی به شمار می رود. چنین حساسیتی نشانگر این است که فرد می تواند نه تنها از تجربه های شخصی و حرفه ای، بلکه از متون نیز به طور خلاق استفاده کند. این امر تحلیل گر را قادر می سازد، تا شرایط تحقیقی و داده های مربوط به آن را از دید جدیدی بنگرد، و توانایی بالقوه داده ها را جهت پرداخت نظریۀ جدید بکاود.

حساسیت نظری توانایی تشخیص این است که، چه چیزی در داده ها مهم است و به داده ها معنی می بخشد. حساسیت نظری کمک می کند، نظریه ای تنظیم کنیم که با واقعیت پدیدۀ مورد مطالعه مطابقت کند.

رویه های کدگذاری ها:

کدگذاری نشانگر عملیاتی است که طی آن داده ها خرد می شوند، مفهوم پردازی می شوند و آنگاه به روش های جدید دوباره به یکدیگر وصل می گردند. کدگذاری روند اصلی ساختن و پرداختن نظریه از داده هاست. حدفاصل میان انواع کدگذاری، تصنعی و غیرواقعی است. هرکدام از آنها الزاماً در مراحل جداگانه صورت نمی گیرند.

گردآوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل در روند، به هم پیوسته هستند، و چون تجزیه و تحلیل روند نمونه گیری را تعیین می کند، باید هر دو به طور متناوب انجام شوند.

روشی کلی که در کدگذاری امری محوری به شمار می رود، و به پژوهشگر کمک می کند تا رویه ها انعطاف پذیرباشند، سؤال کردن است.

کدگذاری بخشی از تجزیه و تحلیل است که به صورت مشخص، به نام گذاری و مقوله بندی پدیده ها از راه بررسی دقیق داده ها می پردازد. بدون این قدم تحلیلی اساسی اولیه، بقیه تجزیه و تحلیل ها و ارتباطاتی که به دنبال آن می آیند، صورت نخواهند گرفت. در ضمن کدگذاری باز داده ها به بخش های مجزا خرد می شوند، برای به دست آوردن مشابهت ها و تفاوت ها با دقت بررسی می شوند، و سئوالاتی درباره پدیده هایی که داده ها حاکی از آنند مطرح می گردد. بدین ترتیب، یا پیش فرض های خود محقق و دیگران زیر سئوال می رود، و یا بررسی می شود و راه را برای کشف کردن می گشاید.

رویه ها:

دو رویۀ تحلیل در روند کدگذاری اصولی به شمار می روند: انجام مقایسه ها و پرسیدن سؤالات. اگر چه چگونگی آن با هر نوع کدگذاری تغییر می کند.

ص: 40

در حقیقت در متون اغلب به نظریۀ مبنایی با عنوان «روش تجزیه و تحلیل مقایسه ای مدام» ارجاع داده می شود. این دو روش کمک می کند تا مفاهیم در نظریۀ مبنایی دقیق و مشخص شوند.

برچسب زدن به پدیده ها:

شمارش داده های خام آسان است، اما درک و اظهار نظر دربارۀ آن ها کار آسانی نیست. بنابراین مفهوم پردازی از داده ها اولین قدم در تجزیه و تحلیل به شمار می رود. منظور ما از خرد کردن و مفهوم پردازی کردن این است که مورد مشاهده ای، جمله ای یا پارگرافی را برداریم، به اجزایی تقسیم کنیم، به هرکدام از حوادث، ایده ها یا رخدادها نامی می دهیم، یعنی برچسبی که یا نشانۀ آن پدیده است و یا به جای آن می نشیند. ما حوادث را ضمن کار مقایسه می کنیم و به آنهایی که مشابه اند یک اسم اختصاص می دهیم.

کشف مقوله ها:

ضمن کار ممکن است به ده ها یا صدها برچسب مفهومی دست یابیم، این مفاهیم باید مبنایی باشند، یعنی پدیده های مشابه با یکدیگر طبقه بندی شوند.

وقتی که پدیده های خاص را در داده ها مشخص کردیم، آنگاه می توانیم مفاهیم را با محوریت آنها گروه بندی کنیم. این کار تعداد واحدهایی را که باید با آنها کار کنیم کاهش می دهد. روند طبقه بندی مفاهیم را که به نظر می رسد به پدیده های مشابه ربط پیدا می کند مقوله پردازی می نامند.

باید به مقوله ای که پدیده ای را شامل می شود، یک اسم مفهومی بدهیم، اما این اسم باید انتزاعی تر از اسامی مجموعه مفاهیمی باشد که مقوله را تشکیل داده اند. مقولات دارای قدرت مفهومی اند، زیرا قادرند دیگر مفاهیم و خرده مقولات را بر حول محور خود جمع کنند.

نام گذاری مقولات:

نامی که انتخاب می کنیم نامی است که از نظر منطقی بیشترین ارتباط را با داده هایی که مقوله نمایانگر آنهاست، دارد.

گسترش مقولات با توجه به خصوصیات و ابعاد آنها:

وقتی که شما مقوله ای را ساخته و پرداخته می کنید، این کار را با توجه به خصوصیات آن انجام می دهید، که بعداً می تواند بعدپردازی شود. در کل درک ماهیت، خصوصیات و ابعاد و رابطه آنها پیش نیاز رسیدن به درک همۀ رویه های تحلیلی، برای ایجاد نظریۀ مبنایی است. هر مقوله خصوصیاتی کلی دارد، و میزان هر خصیصه در طول طیف متغیر است. در حقیقت این امر به هر موردی از مقوله ها، سیمای بعدی

ص: 41

(dimensional profite) جداگانه می بخشد. چندین تصویر از این قبیل می توانند در کنار یکدیگر قرار بگیرند و یک الگو تشکیل دهند. سیمای بعدی، نمایانگر خصوصیات خاصی از پدیده، با شرایط معین است.

تنوع در روش های انجام کدگذاری باز:

1- بررسی و تجزیه و تحلیل سطر به سطر اولین مشاهده یا مصاحبه: این کار مستلزم بررسی دقیق عبارت به عبارت، و حتی بعضی اوقات کلمه به کلمه است. این روش شاید ریزترین نوع تجزیه و تحلیل باشد، اما در عین حال روشی است که بیشترین تولید کننده ایده های نو است. ایجاد مقولات از طریق تجزیه و تحلیل خط به خط امری مهم است، زیرا مقولات مبدأ و اساس نمونه گیری نظری شما را تشکیل می دهند. آن ها به شما می گویند که در مصاحبه ها و مشاهدات بعدی، روی چه موضوعاتی تمرکز کنید، و همچنین شما را برای پیداکردن مواردی از پدیده که مقولات به آنها اشاره دارند، راهنمایی می کنند.

2- کدگذاری جمله ها یا پاراگراف ها: ایدۀ مهمی که در پاراگراف یا جمله است، برگزیده می شود. این کار به ویژه وقتی که چندین مقوله را تعریف و مشخص کرده اید، و می خواهید در حول و حوش آن کدگذاری کنید، سودمند است.

3- تجزیه و تحلیل تمام سند، مشاهده یا مصاحبه: پرسیدن این سؤال که «در اینجا چه می گذرد؟»، و این سند با سندهای دیگر چه تفاوت ها و شباهت هایی دارد.

خلاصه:

مفاهیم پایه های اساسی ساختن نظریه ها هستند. کدگذاری باز در روش نظریۀ مبنایی، روندی است که در آن مفاهیم شناسایی می شوند و برحسب خصوصیات و ابعادشان گسترش می یابند. روش های تحلیلی اساسی که این کار به وسیلۀ آانها انجام می شود عبارتند از: سؤال کردن درباره داده ها، مقایسۀ موارد حوادث، و دیگر حالت های پدیده ها برای کسب مشابهت ها و تفاوت ها. حوادث و موارد مشابه طبقه بندی می شوند و برچسبی می گیرند تا مقولات را بسازند.

کدگذاری محوری:

کدگذاری محوری عبارت است از سلسله رویه هایی که با استفاده از آنها پس از کدگذاری باز، با برقراری پیوند بین مقولات، اطلاعات به شیوه های جدیدی، با یکدیگر مربوط می شوند. این کار با استفاده از یک پارادایم که متضمن شرایط، محتوا و راهبردهای کنش / واکنش ، و پیامدهاست صورت می گیرد.

شرایط علی: حوادث، وقایع و اتفاق هایی که به وقوع یا گسترش پدیده ای می انجامد.

ص: 42

پدیده: ایده و فکر محوری، حادثه، یا اتفاقی که سلسلۀ کنش / کنش متقابل ها به سوی آنها رهنمون می شوند، تا آنها را اداره، یا با آنها برخوردکنند، یا اینکه سلسله رفتارها به آنها مرتبط اند.

چالش های پژوهش کیفی در علوم اجتماعی ایران:

زمینه: سلسله خصوصیات ویژه ای که به پدیده ای دلالت می کند. یعنی محل حوادث و وقایع متعلق به پدیده ای در طول طیف بعدی زمینه، نشانگر سلسله ای از شرایط خاص است، که در آن راهبردهای کنش / کنش متقابل (action/ intenaction) صورت می گیرد.

شرایط میانجی (intervening conditions): شرایط ساختاری که به پدیده ای تعلق دارند، و بر راهبردهای کنش / کنش متقابل اثر می گذارند. آن ها راهبردها را در زمینۀ خاصی سهولت می بخشند و یا آنها را محدود و مقید می کنند.

کنش / کنش متقابل (action/ intenaction): راهبردهای ایجادشده برای کنترل، اداره و برخورد با یک پدیده، تحت شرایط مشاهدۀ شده خاص

پیامد: نتیجه و حاصل کنش / کنش متقابل.

کدگذاری محوری: کدگذاری محوری داده های کدگذاری باز را، دوباره با ایجاد روابط بین هر مقوله و مقولات فرعی آن، به نوعی جدید به یکدیگر مرتبط می سازد. در کدگذاری محوری، تکیه روی مشخص کردن یک مقوله (پدیده)، با در نظر گرفتن شرایطی که به ایجاد آن می انجامد، قراردارد. آن شرایط عبارت است از زمینه ای (خصوصیات ویژه آن) که مقوله در آن واقع شده است، راهبردهای کنش/ کنش متقابل که به وسیلۀ آن مقوله اداره و کنترل می شود و به انجام می رسد، و پیامدهای آن راهبردها.

الگوی پارادایم: در نظریۀ مبنایی، مقولات را با یک سلسله روابط، به یک مقوله مرتبط می سازیم، که بیانی از شرایط علی، پدیده، زمینه، شرایط میانجی و راهبرد کنش / کنش متقابل و پیامدهاست.

با استفاده از این الگو می توانید به صورت سیستماتیک دربارۀ داده ها فکر کنید، و آنها را به شکلی پیچیده به یکدیگر مرتبط سازید.

مثال: وقتی درد آرتروز (پدیده) دارم (شرایط)، آسپرین مصرف می کنم (راهبرد)، و پس از مدتی حالم بهتر می شود (پیامد).

بسط و گسترش مقولات و به هم پیوستن آنها به وسیلۀ پارادایم:

ص: 43

بسط و گسترش مقولات و به هم پیوستن آنها به وسیلۀ پارادایم، به وسیلۀ همان شیوۀ اصلی تجزیه و تحلیل، یعنی طرح پرسش و انجام مقایسه ها صورت می گیرد. انجام روند کدگذاری محوری از راه این شیوه ها بسیار پیچیده است. علت پیچیدگی آن این است که در حقیقت چهار عمل تحلیلی مجزا، تقریباً به صورت هم زمان صورت می گیرد.

1- ایجاد ارتباط فرضی بین خرده مقولات با یک مقوله، به وسیلۀ اظهاراتی که به نوع روابط بین آنها و پدیده دلالت می کند، یعنی شرایط علی، زمینه، شرایط میانجی، راهبردهای کنش / کنش متقابل و پیامدها.

2- بررسی تأثیر آن فرضیه ها با مراجعه به داده های واقعی.

3- تلاش مداوم برای یافتن خصوصیات مقولات، خرده مقولات و محل داده ها، بر روی طیف ابعادی که نشانگر آنها هستند.

4- آغاز بررسی وجود تنوع در پدیده، به وسیلۀ مقایسۀ هر مقوله یا خرده مقولات، برای همۀ الگوهای متفاوتی که با مقایسۀ محل هر مورد از داده ها، بر روی ابعاد به دست می آید.

در کدگذاری محوری نوع سؤالاتی که پرسیده می شود، در حقیقت بر نوع روابط دلالت دارد. با در نظر داشتن سؤالاتی که مقولات را به یکدیگر مرتبط می سازد، به داده ها روی می آوریم، و به جستجوی شواهد و وقایع برای تأکید یا تکذیب پرسش های خودمان می پردازیم. اگر داده ها سؤال را تأکید کردند، آنگاه سؤال خود را تغییر می دهیم، و به اظهاری دربارۀ روابط، یعنی نوعی فرضیه تبدیل می کنیم. درضمن این که به دنبال شواهدی در داده ها برای تأیید اظهارات مبتنی بر روابط می گردیم، در جستجوی مواردی نیز هستیم که ممکن است در آنها، روابط عنوان شده تأیید نشود. همۀ این موارد، سؤالات و اظهارات ما را دربارۀ روابط مقید و مشروط می کند. آن ها الزاماً اظهارات و سؤالات ما را نفی یا رد نمی کنند، بلکه به درک آنها تنوع و عمق می بخشند. انجام این کار به نظریۀ ما غنای تحلیلی می بخشد، و کمک می کند تنوع هرچه بیشتری را کشف کنیم.

متصل کردن مقولات در سطح بعدی: در تجزیه و تحلیل، با توجه به مکان بعدی حوادث، متوجه الگوهایی در داده هایمان می شویم، که به خصوصیات پدیده ای ربط پیدا می کنند. با تجمع خصوصیات ویژۀ شرایط، راهبردها و پیامدهای مربوط به پدیده بر یکدیگر تأثیر می گذارند، و باعث بروز تفاوت های دیگری می شوند.

سیر بین تفکر استقرایی و قیاسی: ما در ضمن کدگذاری مرتباً بین دو نوع تفکر قیاسی و استقرایی در نوسان و حرکت هستیم. بدین معنی که دربارۀ روابط به طور قیاسی اظهاراتی ارائه می دهیم (با خصوصیات ممکن) و ابعاد آنها را ضمن کار با داده ها پیشنهاد می کنیم. سپس در عمل سعی می کنیم داده هایی را که در ضمن مقایسۀ موردی با مورد دیگر به دست آورده ایم، به تأیید برسانیم. این امر نشانگر تأیید دوسویه بین

ص: 44

ارائۀ پیشنهاد و نظارت بر آن است. این حرکت به جلو و عقب همان چیزی است که نظریۀ ما را مبنایی می کند.

کدگذاری انتخابی:

داستان: روایتی توصیفی دربارۀ پدیدۀ اصلی تحقیق

خط اصلی داستان: مفهوم پردازی داستان که مقولۀ اصلی است.

کدگذاری انتخابی در واقع روند انتخاب مقولۀ اصلی به طور منظم (سیستماتیک)، و ارتباط دادن آن با سایر مقوله ها، اعتبار بخشیدن به روابط، و پرکردن جاهای خالی با مقوله هایی است، که نیاز به اصلاح و گسترش بیشتر دارند.

مقولۀ اصلی: پدیدۀ اصلی که سایر مقولات بر محور آن گرد می آیند و کلیتی را تشکیل می دهند. ادغام عناصر با کدگذاری محوری چندان تفاوتی ندارد، فقط در سطحی بالاتر و انتزاعی تر صورت می گیرد.

با پیمودن مراحل زیر به نتیجه می رسیم:

توضیح خط اصلی داستان:

· ربط دادن مقوله های تکمیلی بر گرد مقولۀ اصلی با استفاده از یک پارادایم.

· مرتبط ساختن مقولات به یکدیگر در سطح بعدی و به تأیید رساندن آن روابط در قبال داده ها

· تکمیل مقولاتی که اصلاح و یا نیاز به بسط و گسترش دارند.

مشخص کردن خط اصلی داستان:

برای رسیدن به یکپارچگی مورد نظر لازم است محقق خط اصلی موضوع را تنظیم، و خود را به آن متعهد کند. این عبارت است از مفهوم پردازی خط اصلی داستان دربارۀ پدیدۀ محوری تحقیق.

تعیین خصوصیات و ابعاد مقولۀ اصلی: مقولۀ اصلی مثل سایر مقولات باید با در نظرگرفتن خصوصیات آن بسط و گسترش یابد، اگر شما داستان را به درستی تعریف کنید، آن داستان علاوه بر نشان دادن مقولۀ اصلی، باید تعیین کنندۀ خصوصیات آن نیز باشد. وقتی که خصوصیات مقولۀ اصلی مشخص شدند، قدم بعدی ربط دادن سایر مقولات به آن مقوله است، و بدین ترتیب آنها به مقولات تکمیلی تبدیل می شوند.

ارتباط دادن دیگر مقولات به مقولۀ اصلی: ارتباط دادن مقولات به مقولۀ اصلی (محوری)، به وسیلۀ پارادایم (شرایط، زمینه راهبردها و پیامدها) صورت می گیرد.

ص: 45

مقولات را بر حسب روابط پارادایمی آنها مرتب می کنیم و نظم تازه ای می دهیم، تا به طور مناسبی با خط داستان منطبق باشد. با استفاده از چنین داستانی به عنوان راهنما، تحلیل گر می تواند کار مرتب کردن و درباره مرتب کردن مقولات را با توجه به پارادایم، تا موقعی که به نظر برسد با داستان منطبق است، شروع کند، و شرحی تحلیلی از داستان فراهم آورد. روایت داستان و ترتیب ترادف آن کلید طبقه بندی واضح مقولات است.

معتبرساختن روابط:

حال محقق می تواند اظهارات فرضیه ای دربارۀ روابط بین مقولات را بنویسد. وقتی که به چنین بیانی مجهز شدیم، می توانیم با داده های خود به میدان تحقیق بازگردیم و آن را معتبر سازیم. آیا این گفته به معنی وسیع کلمه، در مطالعه دربارۀ هر فردی صادق است؟

کشف الگوها:

در ضمن کدگذاری محوری، فرد متوجه الگوی خاصی (روابط مکرر بین خصوصیات و ابعاد مقوله ها) می شود. همچنین در ضمن ساختن و پرداختن مقولات در کدگذاری محوری، به طور طبیعی میزان خاصی از ادغام صورت می گیرد. به عبارت دیگر رشته های به هم پیوسته ، یا شبکه ای از روابط مفهومی وجود دارد، که محقق در ضمن کدگذاری انتخابی باید آنها را مرتب و روشن سازد. مهم این است که این الگوها شناسایی شده، و داده ها بنا بر آن دسته بندی شوند، این کار به نظریه ویژگی می بخشد. آنگاه فرد قادر است بگوید: در این شرایط (ردیف کردن شرایط) این اتفاق می افتد، در حالی که در آن شرایط اتفاق دیگری رخ می دهد.

مبنایی کردن نظریه:

معتبر ساختن نظریه در تقابل با داده ها، مبنایی کردن آن را تکمیل می کند. اظهارات مربوط به روابط مقولات با شرایط زمینه ای متفاوت بسط و گسترش می یابند، و در نهایت در تقابل با داده ها معتبر می شوند. روابط را می توان با داده ها، هم برای تأیید اظهارات، و هم برای اثبات تفاوت های بین زمینه ها و در سطح بعدی مقابله نمود. اظهارات بر هر موردی آزمایش می گردد ، تا معلوم شود که آیا با موضوع منطبق هستند یا خیر. فرد قرار است ببیند آیا آنها به طور کلی، و نه الزاماً به طور دقیق در هر مورد مجزا، بلکه در اکثر موارد با اظهارات منطبق هستند یا نه. تغییرات و اصلاحات را به همین شکل آن قدر در اظهارات ادامه می دهیم، تا وحدتی کلی در آنها به وجود آید.

اگر موردی با نظریه منطبق نشد؟

ص: 46

معمولاً انطباق کامل وجود ندارد. محقق سعی می کند با استفاده از معیار، بهترین و کامل ترین موارد را در زمینۀ مناسب قرار دهد. اما همیشه قرار نیست آنها را به زور منطبق کند، زیرا:

1- بعضی از موارد نشانگر حالتی گذرا هستند، زیرا شرایط اساسی که به پدیدۀ اصلی منتهی می شود، تغییر کرده است، و یا در حال تغییر است. این تغییر شرایط به نوبۀ خود به ایجاد دگرگونی در خصوصیات طول ابعاد آنها و زمینه ای که به عمل منتج می گردد، می انجامد. شرایط وقتی که در حال تغییر و گذارند، ممکن است جنبه های مختلف دو زمینۀ متفاوت را از خود نشان دهند. آنها در حد فاصل دو حالت قرار دارند، و با هیچ کدام منطبق نیستند. یکی از راه های توضیح این تفاوت ها، دخالت دادن روند در نظریه است.

2- گاه شرایط به صورت میانجی عمل می کنند. موارد مجزا باید به اجزای ترکیب کنندۀ خود خرد شوند. این امر به ویژه در مواردی که در طول زمان انجام می گیرد صادق است، حتی اگر در میان چند مصاحبه و مشاهده پخش شده باشد.

پرکردن جاهای خالی در مقولات: وقتی که چهارچوب نظری رضایتبخش به نظر رسید، تحلیل گر می تواند به عقب برگردد، و جزئیات از قلم افتاده را تکمیل کند. این کار برای انتقال غنای مفهومی (conceptual density) به نظریه، و همچنین برای افزایش ویژگی مفهومی (conceptualspecificity) لازم است.

مصاحبه ها از نظر ساختاری با هم متفاوتند. از انواع مصاحبه می توان به مصاحبۀ عمیق، مصاحبۀ ساخت نایافته، مصاحبۀ نیم ساخت یافته، مصاحبۀ متمرکز، مصاحبۀ هم یارانه و مصاحبۀ مردم نگارانه، و نیز اشکال تخصصی و دقیق تر از مصاحبه، به نام تاریخ زندگی و گروه های کانونی اشاره کرد.

· هدف یک پژوهشگر از انجام مصاحبه این است که از دیدگاه افراد در مورد یک وضعیت و رخداد آگاه شده، و از تجربه های گذشته و اطلاعات آنان مطلع گردد.

· در قدم بعدی با جمع آوری و تجزیه و تحلیل اسناد (اطلاعیه ها، صورت جلسات، اخطاریه ها، گزارشات تحقیقاتی) می توان برای تکمیل نمودن مشاهدات و مصاحبه های انجام گرفته کمک گرفت.

· همچنین از نحوۀ پوشش لباس، معماری و دکوراسیون محیط کار و زندگی، و نیز خاطرات شخصی استفاده کرد، و برای ثبت دقیق می توان از مشاهدات عکس و فیلم تهیه نمود.

پژوهش کیفی:

فعالیتی است انعطاف پذیر که موفقیت در آن بستگی به سابقه و تجربۀ کاری پژوهشگر دارد. پژوهشگران کیفی، در بررسی های خود عملکرد و رفتار انسان ها، و فضای حاصل از یک رفتار جمعی را توصیف می کنند، برای انتخاب معنای تحقیق باید محیطی از معناهای متفاوت داشته باشیم، تا در بین آن ها دست به انتخاب بزنیم.

روش های هستی شناسی و معرفت شناسی، پژوهشگران ارتباطات را در رسیدن به نتیجۀ مطلوب و قانع کننده، در جهت چگونگی ایجاد ساختار و محتوای پژوهش یاری می رساند.

پژوهش تفسیرگرایی:

به ارتباط دادن نتایج حاصل از مطالعۀ آئین های خاص، اشعار، گفتگوها، رقص ها و مراسم، به یک فرهنگ، یا سبک زندگی مردم در یک منطقۀ جغرافیایی اطلاق می شود.

پوزیتیویسم:

پژوهشگران این حوزه (قرن 19) در مورد موضوعاتی تحقیق می کنند که با تجربه و احساس مشاهدات عینی و کار آزمایشگاهی به نتیجه برسد و قابلیت اثبات و ابطال نیز داشته باشد. همچون تحقیق در حوزۀ علوم طبیعی. پژوهشگران پوزیتیویسم به دنبال علت و معلول یک پدیده هستند، و با اندازه گیری و کمی کردن گزاره های کیفی، مشاهدات تجربی خود را به قانون تبدیل می کنند، و نظریه ها و باورهایی را که در این راستا نباشد، قابل پذیرش نمی دانند. آن ها بر این باورند که مفاهیم و روش های علوم طبیعی را می توان به عنوان پایه و مبنای اصلی در نظرگرفت و با تغییرات جزئی، تبدیل به فرآیند و الگویی جدید برای پژوهش در

ص: 48

علوم اجتماعی ساخت. این پژوهشگران جامعه آماری مورد پژوهش خود را برای نمونه گیری بر اساس ویژگی ها، صفات، رفتارها و کنش ها طبقه بندی می کنند.

پساپوزیتیویسم:

پس از جنگ جهانی دوم (نیمۀ قرن 20) با اکتشافات و نوآوری هایی که در علوم اجتماعی ایجاد شد، پژوهشگران ارتباطات به پوزیتیویسم ها انتقاد کردند، و برخی از قضایای آنان را به چالش کشیدند. زیرا آنها برای اثبات قضایا، به نتیجۀ حاصل از مشاهدات تجربی اعتقاد نداشتند، و بر این باور بودند که باید بتوان ادعایی بر خلاف تجربه، به اثبات رساند.

تفسیرگرایان در این حوزه قرار می گیرند، و مشکلات پژوهشگران پوزیتیویسم را که بر اثر عدم تعادل، درک و یک دلی در محیط آزمون به وجود می آید، از نواقص و ایرادات نتیجۀ آن پژوهش ها می دانند. از ایرادات دیگر می توان به محدودیتهایی که برای پژوهش به صورت مصنوعی، و بر روی اهداف از پیش تعیین شده وجود دارد، اشاره کرد.

درمناطق، کشورها و محیط های ژئوپولیتیکی متفاوت، انجام مطالعات و پژوهش های علوم ارتباطی تفاوت های زیادی دارد. این امر دلیلی بر کثرت پژوهش های پساپوزیتیویسم است، که بر اثر رخدادهای متنوع و محلی پدید آمده اند.

امروزه تخصصی شدن و گرایش ها و زیرشاخه های متنوع علوم ارتباطات، به دلیل مباحثه های متنوع پژوهشگران علاقه مند به این عرصه است، که خود را همواره در جریان تحولات در زمینه های مهم و مورد علاقۀ خود قرار می دهند.

جهان بینی پژوهشگران کیفی، یک پارادایم تفسیری، بر مبنای هستی شناسی و معرفت شناسی می باشد. این دیدگاه در قرن 19 و 20 از فلسفه های ایده آلیسم و پدیدارشناسانه به وجود آمده است.

علوم طبیعی و تجربی، با علوم انسانی که به مطالعۀ انسان و رفتارهای اجتماعی او می پردازد، متفاوت است. پژوهشگر تفسیرگرا باید از عملکرد، رفتار و احساسات انسان ها، فهم و برداشت عمیقی داشته باشد. این درک حاصل گفتگوهای گسترده و طولانی مدت در محیط های اجتماعی است.

پژوهشگران کیفی، به جهت عدم توجه به شرایط تاریخی، و بازتاب رفتارهای اجتماعی در پژوهش های طبیعت گرا، روش های کمی را ناکارآمد می دانند، و اعتبار و ارزشی برای آنها قائل نیستند.

ص: 49

بسیاری از پژوهشگران کمی نیز، پژوهش های کیفی را ناکارآمد می دانند، و آنها را یک علم نرم می پندارند، که به دلیل مشاهدات جانب دارانه و گزینشی، استفاده از ابزارهای کم دقت، ضبط و ثبت گزینش شده، عدم کنترل کافی بر عوامل تاثیرگذار، و نمونه گیری هایی که بعضاً نمایندۀ جامعۀ پژوهش نمی باشند، مؤثر نیستند.

پژوهش های کیفی بر خلاف پژوهش های کمی، خیلی زود به نتایج قابل قبول منتهی نمی شوند، و گاهاً نتیجۀ آنها مورد تردید قرار می گیرد، چون محیط های پژوهش، سازمان ها، خرده فرهنگ ها، خانواده ها، گروه ها و افراد هستند، و چون ممکن است گزینش این موضوعات به دلیل نزدیکی ارتباط آنها با دنیای درونی پژوهشگر باشد، برخی اوقات به دلیل به خطر افتادن منافع وی با مقاومت و تحریف مواجه می شوند.

در دهه های اخیر، پژوهش های فرهنگی – تفسیری، سهم بیشتری در منابع و تولید علوم ارتباطات پیدا کرده اند. در این زمینه می توان به فضای مجلات علمی که در آنها از روش های کیفی استفاده شده است، اشاره نمود. همچنین در خارج از فضاهای تحقیقاتی دانشگاهی نیز، توجه روزافزون مؤسسات و شرکت ها به استفاده از این روش، حاکی از آن است که این روش باعث آشنایی بیشتر پژوهشگر با هدف ها، روش ها، جریان ها و رویکردهای تفسیری، فرهنگی و انتقادی می شود. از طرف دیگر روش کیفی برای پاسخگویی به برخی پرسش های فرهنگی و تفسیری، از روش های کمی مناسب تر عمل می کند، و همچنین دانشمندان مانند گذشته در مقام دفاع برنمی آیند، و آثارشان را به صورت توجیهی و ایجابی به مردم ارائه می کنند.

سه اصطلاح پژوهش طبیعت گرا، مردم نگاری و پژوهش های کیفی، از روش های مطالعاتی پارادایم تفسیری هستند:

1-پژوهش طبیعت گرا: هدف ازاین پژوهش توصیف فرهنگی است. برای درک و فهم رفتار و عملکردهای مردم بومی یک منطقه، می توان از بررسی و تحلیل محیط های کار و فعالیت آنها بهره برد. این نوع پژوهش علاوه بر مطالعۀ رفتارهای اجتماعی و وضعیت طبیعی، از دیگر فنون مثل مصاحبه، جمع آوری اطلاعات و بررسی نقشه ها نیز استفاده می کند.

برخی اوقات عملیات پژوهش طبیعت گرا، در محیط های مورد مطالعه بر نتایج تأثیر می گذارد. از دیگر امتیازات شیوه های تفسیری، تحلیل بازتابی آن است، به این معنی که شخص پژوهشگر احساسات و توجهات خود دربارۀ محیط مورد مطالعه را، در پژوهش لحاظ می نماید.

2-مردم نگاری: یک مشاهدۀ مشارکتی است، و پساپوزیتیویست ها نیز مانند پوزیتیویست ها غالباً از محاسبات کمی، روش های آماری برای تحلیل الگوها و پیمایش ها، روش های مثلث سازی و دیگر ابزارهای اندازه گیری بهره می گیرند. موفقیت مردم نگاران در تعریف و تفسیر ارتباطات قابل مشاهده بین رفتارهای اجتماعی، در یک قلمرو فرهنگی است.

ص: 50

مردم شناسی که مبنای مقایسه و طبقه بندی فرهنگ مردم است، با مردم نگاری تفاوت دارد، هر چقدر توصیف رفتار اجتماعی تفصیلی تر باشد، فهم و درک از آن پدیده عمیق تر خواهد بود.

مطالعات میدانی، که تماس و ارتباط طولانی پژوهشگر با فرهنگ خاص مورد مشاهده است، در حکم قاعدۀ اصلی در این روش است. مردم نگاری وابستگی زیادی به متن دارد. زیرا نوشتن در تمام مراحل پژوهش میدانی کاری اساسی است. نوشتن روابط میدانی بین پژوهشگر و اعضای فرهنگ مورد مطالعه، و چگونگی بیان را تثبیت می کند.

3- پژوهش کیفی: اصطلاحی است عمومی، که مجموعه ای از فنون تفسیری را در بر می گیرد. این فنون عموماً شامل توصیف، رمزگشایی، ترجمه و درک معنا (به استثنای فراوانی پدیده ها که جنبه های آماری و ریاضی دارد) است. به طور کلی پژوهش کیفی تحلیلی است که با گفتگو و مصاحبه، اشارات، و زبان بدن، به محتوا و تجربۀ رفتار اجتماعی می پردازد.

برای اینکه نتیجۀ تحقیق کیفی بدون ارائۀ آمار، شفاف و قابل لمس باشد، تجربۀ علمی پژوهشگر و نقش او در ارائۀ پژوهش بسیار مهم است.

پژوهش کیفی بر خلاف مردم نگاری، درآمیختگی و هم زیستی طولانی مدت با مردم را پیشنهاد نمی کند، و همچنین نگاه جامع و کل نگر به رفتارهای اجتماعی را قبول ندارد.

زیرشاخه های پژوهش های کیفی عبارتند از: ارتباطات بین فردی، زبان و تعامل اجتماعی، ارتباطات گروهی، ارتباطات سازمانی، ارتباطات بین فرهنگی و مطالعات رسانه ای، مطالعات فرهنگی، اجراء پژوهی، ارتباطات کاربردی و ارتباطات سلامت.

ارتباطات بین فردی: این زیرشاخه شامل مطالعات کیفی روابط بین افراد (مانند روابط خویشاوندی) است، که مقید به ارتباطات کلامی و غیرکلامی هستند. در واقع مجموعه ای از روش هاست که روابط میان انسان ها و مشکلاتی را که برای حفظ و تغییر روابطشان با آنها مواجه می شوند، توصیف می کند.

زبان و تعامل اجتماعی: زیرشاخه ای است از پژوهش های ارتباطات، که از علوم روان شناسی، جامعه شناسی، زبان شناسی و مردم شناسی متأثر شده است، و خود به چهارگروه تقسیم می شود: تحلیل گفتگو، تحلیل گفتمان، مردم نگاری ارتباطات و خرد مردم نگاری. اختلاف این گروه ها در تحلیل و گردآوری پژوهش می باشد.

ارتباطات گروهی: این روش کیفی گروه هایی را که بر اساس ساختار فرهنگی و فکری مشابه تشکیل شده اند تقسیم بندی نموده، و به مطالعۀ چگونگی شکل گیری هویت گروهی می پردازد. در این روش برای

ص: 51

تحلیل می توان از مشاهدات طولانی مدت، نوشتن کار میدانی، و نیز رابطۀ کلامی بین افراد گروه، در ایجاد نظریه های جدید بهره برد.

ارتباطات سازمانی: پژوهشگران این زیرشاخه توانسته اند شباهت های میان سازمان ها و فرهنگ ها را بیابند. با مطالعۀ ارتباط سازمانی می توان به مباحثی چون جامعه پذیری کارکنان، تعهد و هویت سازمانی، رهبری، اخلاق حرفه ای، و اختلافات درون سازمانی پرداخت. در این مباحث به حل کردن مسائل و مشکلات، از طریق پرورش و احیای روابط میان فرد و سازمان پرداخته می شود.

ارتباطات بین فرهنگی: این پژوهش ها به تعامل بین اعضای فرهنگ های متفاوت می پردازد، و در پی دلایل و شواهد (علت و معلول) تأثیرگذاری فرهنگ های دیگر بر فرهنگ ملی افراد است. بنای اصلی این نوع پژوهش ها بر روابط دو سویۀ ارتباطات و فرهنگ می باشد، و تأکید آن بر روابط نامتوازن قدرت، تفاوت های فرهنگی، و هویت های قومی و جنسیتی است.

خلاصۀ فصل 1:

این فصل با دو موضوع تجربی آغاز می شود، و پیرامون پژوهش کیفی ادامه می یابد. در پژوهش کیفی مصاحبه های گوناگونی به کار می رود، که این مصاحبه ها عبارتند از: مصاحبۀ عمیق، مصاحبۀ ساخت نیافته، مصاحبۀ نیمه ساخت یافته، مصاحبۀ متمرکز، مصاحبۀ هم یارانه و مصاحبۀ مردم نگارانه.

تنها از طریق زیستن یک تجربه، و توصیف و تغییر معنای آن است، که پژوهشگر کیفی می تواند آن تجربه را برای مخاطبانش قابل استفاده سازد.

فنون مشاهدۀ مشارکتی، مصاحبه، و تحلیل اسناد و آثار (بشرساخته)، باید مورد تأکید قرار گیرد.

پژوهش کیفی فعالیتی شخصی و یگانه، و مستلزم تجربۀ پژوهشگر است. به نظر پژوهشگران کیفی، انسان ها کنش ها و دنیاهای برآمده از این کنش ها را معنادار می دانند. در اصل ساختن معنا و از آن خود ساختن آن، چیزی است که ما در پی آنیم.

رسالت رشتۀ ارتباطات، مطالعۀ کنش نمادین انسان، در زمینه های متنوع انجام آن است. پژوهش کیفی در حوزۀ ارتباطات، به مطالعۀ ارتباطات انسان ها، تاریخچه و بررسی کیفی آن می پردازد.

در عرصۀ ارتباطات، همانند اغلب حوزه های دیگر علوم اجتماعی، تأثیر تاریخی پوزیتیویسم، در مجموعۀ متنوعی از اعمال سازمانی تجلی یافته است.

ص: 52

اصولاً این اعمال جستجوی عوامل بیرونی و روانشناختی رفتار ارتباطی، تأکید بر پیش بینی و کنترل این رفتار، و استفاده از روش های عینی و کمی در محیط های مصنوعی، مانند مطالعات آزمایشگاهی یا پیمایشی را شامل می شود.

در ادامه به سه اصطلاح پژوهش طبیعت گرا، مردم نگاری و پژوهش کیفی پرداخته می شود.

در پژوهش طبیعت گرا، رفتارهای بومی انسان ها و معناهای مورد نظر آنها را، تنها می توان از طریق تحلیل دقیق وضعیت های طبیعی ایشان فهمید و درک کرد.

در مردم نگاری غالباً از پیمایش ها و روش های آماری برای تحلیل الگوها، تعیین نمونه ها، و روش مثلث سازی یافته ها بهره می برند.

پژوهشگران کیفی اساساً در پی آن هستند که شکل، محتوا، و تجربۀ کنش اجتماعی را که مقید به موقعیت ها هستند، حفظ و تحلیل کنند، نیز از این که آن ها را در قالب های ریاضی و صوری قرار دهند، گریزان اند.

پژوهش های کیفی 9 زیر شاخه دارد که عبارتند از:

- ارتباطات بین فردی

- زبان و تعامل اجتماعی

- ارتباطات گروهی

- ارتباطات سازمانی

- ارتباطات بین فرهنگی

- مطالعات رسانه ای و مطالعات فرهنگی

- اجرای پژوهشی

- ارتباطات کاربردی

- ارتباطات سلامت

ص: 53

خلاصۀ فصل 2:

در علوم اجتماعی روش انتخابی برای تحقیق، دال بر دیدگاه محقق نسبت به موضوع تحقیق، و ساختارهای اجتماعی است. چرا که هر روش، در پی نظریه ای به وجود آمده است که فلسفۀ انسان شناختی خاص خود را دارد.

روش انتخابی بسته به این که انسان را کنشگری فعال ببیند یا موجودی منفعل، نسبت به شناخت او اقدام می کند. در مورد ساختارهای اجتماعی نیز این گونه است. بسته به اینکه قدرت ساختارها را ورای قدرت کنشگران تصور نماید و آن ها را حاکم و شکل دهندۀ روابط انسان ها بداند، یا اینکه این ساختارها را ساخته و پرداختۀ کنشگران و تحت تسلط آنها فرض کند، در نوع و چگونگی شناخت تفاوت ایجاد می کند. همین تفاوت در دیدگاه هاست که منجر به شکل گیری دو روش عمدۀ شناخت و تحقیق در علوم اجتماعی شده است: روش کمی و روش کیفی.

روش های کیفی تحقیق که فرض پایه ای خود را بر فعال دانستن انسان اجتماعی، و تسلط او بر ساختارهای اجتماعی گذاشته اند، در پی یافتن چگونگی ها و چرایی های موضوعات مورد مطالعۀ خود، فهم کنش گران اجتماعی را پایۀ کار خود قرار داده، و سعی در نقب زدن به عمق، بررسی، شناخت و تفسیر همه جانبۀ آنها و فعالیت هایشان دارد. این شناخت و سنجش در تحقیق، خود بر پایۀ مشاهده استوار است. مشاهدۀ عمقی و دقیق که هر چه دقت آن بالاتر و تمرکز آن بر موضوع بیشتر باشد، نتایج معتبرتری در تفسیر به دست خواهد آمد.

نویسندۀ این کتاب در پی پرداختن به مباحث سنجش و تفسیر در تحقیقات کیفی ارتباطی، به منظور فراهم کردن چهارچوبی برای ایجاد دقت در مشاهدات این قبیل از تحقیقات، در فصل دوم به بیان شش سنت کلیدی تئوری پرداخته است، که همگی آنها در مبحث فهم کنشگر اجتماعی وجوه مشترک دارند.

سنت های کلیدی نظری در پژوهش های کیفی ارتباطات

در این فصل پژوهش های کیفی ارتباطات، در متون علوم انسانی مد نظر قرار گرفته است. به عبارتی تحقیق ارتباطی کیفی، یک امر بین رشته ای در حوزۀ علوم انسانی است، که شامل علوم روانشناختی، مطالعات تاریخی، علوم اجتماعی، تئوری های اخلاقی، مطالعات سیاسی و قانونی، و انتقادات ادبی می باشد.

مشکلی که در مورد این مطالعات بین رشته ای وجود دارد، وجود تئوریهای مختلف با روایتهای متعدد است، که در برخی از موارد با هم توافق ندارند. اما می توان با ترکیب مناسب و خلاقانۀ آن ها، متناسب با آنچه مد نظر پژوهش است، پایۀ تئوریک پژوهش را فراهم نمود.

ص: 54

برای این ترکیب توافق قبلی بین محققان وجود ندارد، و این محقق و اقتضائات تحقیق اوست که ترکیب تئوریک را می سازد. البته استفاده از تئوری در پژوهش کیفی امری است متأخر، در نتیجه محققان گاهی در برقرار نمودن رابطه بین مفاهیم تئوریک، و جمع آوری اطلاعات و داده ها در روند پژوهش، و تحلیل داده های کیفی دچار مشکل می شوند.

یکی از راه های کاهش این گونه مشکلات، شناخت سنت های فکری است، که تئوری ها از درون آنها سرچشمه می گیرند. شناخت سنت های فکری هم به انتخاب درست تئوری ها، و ترکیب مناسب آنها برای موضوع تحقیق کمک می کند و هم در جریان تحلیل و فهمیدن چرایی ها مؤثر واقع می شود.

بحث این مقاله در مورد ترکیب شش سنت کلیدی در علوم انسانی و سازگار نمودن آنها، برای استفاده در تحقیقات کیفی است. این سنت ها عبارتند از: اتنومتدولوژی، تعامل گرایی نمادین، مردم نگاری ارتباطات، نظریۀ انتقادی مدرن و پست مدرن، فمینیسم و مطالعات فرهنگی.

Verstehen یا تفهم:

از آنجا که تحقیق ارتباطی کیفی، بر فهم امور اجتماعی تاکید دارد، نویسنده قبل از پرداختن به سنت های ذکر شده به مفهوم «تفهم» از نظر چندین فیلسوف تفسیرگرا پرداخته است.

تفهم یا فهم امور اجتماعی این گونه تعریف می شود: برای فهم امور اجتماعی (آنچه در حال رخ دادن است) باید فعالیت اجتماعی را از نقطه نظر کنشگر ببینیم.

تفهم اصطلاحی است که ویلهم دیلتای (dilthy) در قرن هجدهم به این امر اختصاص داد. یعنی زمانی که جیم باتیستا ویکو، بحث علم جدید و جداسازی علوم انسانی از علوم طبیعی را مطرح می کرد، و فهم مناسب از طبیعت انسانی و نیازهای او را در گروی مطالعۀ تاریخی اشکال فرهنگی می دید.

پس از او کانت به توسعۀ این نظریه پرداخت. توسعه مفهوم تفهم در قرن 19، واکنشی بود به استدلالات علمی - فلسفی پوزیتیویسم، برای مطالعۀ رفتار انسان. در طول این قرن قوانین جهانی مشخصی برای رفتار انسان تعریف شده بود، که بر اساس آن ها انسان و زندگی اجتماعی او مورد مطالعه قرار می گرفت. در اوایل قرن 20 این مفهوم، پایه ای برای علم پدیدار شناسی اجتماعی و شیوه های دیگر تحقیق اجتماعی شد.

یکی از شیوه های تحقیق تفسیری، حوزۀ هرمنوتیک بود، که با تفسیر کتاب مقدس کهن توسط ویلهم دیلتای آغاز، و تکنیک های آن بعدها توسط هانس گادامر فرمول بندی و منتشر شد.

ص: 55

متد هرمنوتیک تفسیری شامل این مراحل است: تصور همدلانه با تجربۀ نویسندۀ متن، به کار گرفتن حرکت دوری و متناوب بین ویژگی های متن و زمینه، و در نظر گرفتن دانش کلی که متن در آن تولید شده است.

هرمنوتیک چه در سطح فلسفه و چه در سطح روش، به این دلیل که به فهم به مثابه عنصر بنیادین وضعیت انسانی اهمیت می دهد، می تواند دانش تحقیق کیفی را شکل دهد. شکل دیگر اهمیت بخشیدن به مفهوم تفهم، کاری بود که توسط ماکس وبر انجام شد. او برای استفاده از این مفهوم، روشی را در قالب نظریۀ کنش اجتماعی معنادار مطرح، و برای آن جایگاهی علمی تعریف کرد. روش وبر متمرکز بر مطالعۀ رفتار هدف دار انسان ها بود.

البته هوسرل نیز به شکل غیر مستقیم با تعریف مفهوم دنیای زندگان، و توصیف تعامل افراد در آن، به تقویت پایه های تفهم می پردازد.

اندیشیدن یا تفکر کاری ذهنی است، و زمانی مطرح می گردد که انسان با مسئله ای مواجه و خواستار حل آن است. در این هنگام در ذهن تلاشی برای حل مسئله آغاز می گردد، که این تلاش ذهنی را تفکر یا اندیشه می نامند. فعالیت برای حل مسئله، از مراحلی تشکیل شده است، که از تعریف مسئله به طور شفاف، روشن و ملموس آغاز می گردد، با پیدا کردن راه حل هایی برای حل مسئله ادامه می یابد، و با به کارگیری عملی بهترین راه حل و یافتن جواب نهایی به پایان می رسد. هرچند بهتر است که بگوییم «در مسیر دیگری قرار می گیرد» و به پایان نمی رسد.

5- خلاصه ای از کتاب روش تحقیق کیفی، نوشتۀ بیوک محمدی

تعریف تحقیق و مشخصات، عوامل و انواع آن

1-1- مقدمه

در این درس با نحوۀ تهیه و تدوین پیشنهادۀ تحقیق (Research Proposal) آشنا می شویم، و روش علمی تحقيق، و انواع و ويژگی های آن را فرا می گیریم. همچنین فرصتی فراهم خواهد شد تا به سوالات خود در مورد يک مسئله، به صورت علمی بيانديشيم. هدف کاربردی این درس آن است که دانشجو آمادۀ تهیه یک پیشنهادۀ تحقیق منسجم و قابل قبول برای پایان نامۀ خود شود. به طور خلاصه هدف از آموزش روش تحقيق عبارتست از:

ص: 56

· آشنایی با بخش های مختلف یک پروپوزال تحقیقاتی، و کسب مهارت لازم برای تهیۀ پیشنهادۀ تحقیق

· فراگيري روش علمی دستیابی به حقايق و کشف مجهولات

· آشنایی با جنبه های مختلف یک فعالیت تحقیقاتی، و کسب مهارت لازم براي اجراي پروژه هاي تحقيقاتي

· کسب مهارت لازم براي انجام پايان نامه هاي تحصيلي (از تهیۀ طرح تحقیق تا دفاع)

در طول سالیان و از ابتدای حیات بشر، انسان همیشه با تحقیق سروکار داشته، و در طول تاريخ به شيوه ها و روش های مختلفی به آن پرداخته است. بدون اشنایی انسان با تحقيق، و عدم انجام آن، دانش و علم انسان تا بدين پايه نبود. بنابراين تحقيق از ديدگاه فردی و اجتماعی، يک ضرورت است. و انسانی که در زندگی خود جستجو و تحقيق نکند، به رشد و تکامل نخواهد رسید. علاوه بر اين ضرورت انجام تحقيق از ديدگاه علمی نيز انکارناپذير است، چه «تحقيق را مايۀ حيات علم دانسته اند»، که بدون انجام آن، علم همچون آبی که راکد مانده باشد، دچار گنديدگی و تعفن خواهد شد. آنچه اهمیت دارد این است که، تحقیقی می تواند راهگشا باشد، که نظام مند بوده و بر اساس اصول و موازین علمی صورت پذیرد.

1-2- تحقيق چيست؟

تحقیق در لغت به معنای درست و راست گردانیدن، بررسی و پیدا کردن، يا جستجوی حقیقت آورده شده است. تعاریف تحقیق و پژوهش فراوانند. در جايی دیگر آن را حقیقت پژوهی ناميده اند، و نیز گروهی از دانشمندان این گونه تحقیق را، عملی منظم که در نتیجۀ آن، پاسخ هایی برای سوالات مندرج در موضوع تحقیق به دست خواهد آمد، تعریف کرده اند. تحقیق به روش علمی را، مجموعۀ مقررات و قواعدی دانسته اند، که چگونگی جستجو برای یافتن حقایق مربوط به یک موضوع را نشان می دهد. در هر صورت مشخص است که وجه اشتراک در همه این تعاریف، جستجوی حقیقت است، و حقیقت پک پدیدۀ ذهنی است که با واقعیت (یعنی وجود عینی) مطابقت دارد (هر چند ممکن است این امر در علوم تجربی صحیح باشد، ولی در علوم نظری چنین نیست). به هرحال ما نيز در روش تحقیقی که به آن خواهیم پرداخت، به دنبال یافتن حقیقت هستیم. به صورت خلاصه منظور ما از روش علمی تحقیق، مجموعه ای از قواعد و رويه هاست که محقق برای جمع آوری حقایق و واقعیت ها دنبال می کند، تا آنها را تفسیر نموده، و نظم و قانون کلی حاکم بر پدیده ها را بیان کند. تحقيق عبارت است از مجموعه فعاليت هايی منطقی، منظم، منسجم و هدفمند، که در پی دستيابی به يک يا ترکيبی از خواسته های زير، به صورت فردی يا گروهی صورت می گيرد:

· ارضای حس کنجکاوی معرفتی (تحقيق بنيادی)

ص: 57

· توصيف شرايط يا وضعیت برخی از پدیده ها (تحقيق پيمايشی، همبستگی، و...)

· جستجوی پاسخ و راه حل برای يک مسأله و مشکل واقعی (تحقيق کاربردی)

تحقیق از نظر لغوی به معنای بررسی و پیدا کردن حقیقت است، ولی در تعریف اصطلاحی و از نظر علمی، عبارتست از تلاش و انجام یک فعالیت منظم و هدف دار، برای رسیدن به حقیقت، پاسخ به سؤال و دستیابی به دانش و آگاهی بیشتر در مورد یک پدیده یا مسئله، به منظور چاره جویی، با استفاده از مراحل و روش های علمی. تحقیق را می توان به صورت «تجزیه و تحلیل و ثبت عینی و سیستماتیک مشاهدات کنترل شده، که ممکن است به پروراندن قوانین کلی، اصول، یا نظریه هایی بینجامد، و به پیش بینی یا احتمالاً به کنترل نهایی رویدادها منتج شود» تعریف کرد.

1-3- مشخصات تحقيق

یک تحقیق مشخصات زیر را دارد:

1- تحقیق معطوف به حل مسئله است (کشف یک رابطه ).

2- تحقیق به پروراندن قوانین کلی، اصول یا نظریه هایی تأکید می کند، که برای پیش بینی رویدادهای آینده مفیدند.

3- در تحقیق از روی نمونه های مشاهده شده، خصایص کلی پدیدۀ مورد نظر استنباط می شود.

4- تحقیق چیزی بیشتر از بازیابی اطلاعات و یا جمع آوری سادۀ اطلاعات است.

5- تحقیق بر آزمایش های قابل مشاهده، یا شواهد تجربی مبتنی است. موضوعات تحقیق باید قابل مشاهده باشند.

6- هر کار تحقیقی باید قابل بازسازی باشد. یعنی اگر محقق دیگری همان کار را در شرایط یکسان انجام دهد، باید به همان نتایج برسد.

7- تحقیق مستلزم مشاهده و توصیف دقیق است. ابزارهای اندازه گیری کمّی، و دقیق ترین شکل توصیف را به کار می برد، و اگر ممکن یا مناسب نباشد، توصیف های کیفی یا غیرکمی را در مشاهدات به کار می بندد (روش های معتبر برای جمع آوری اطلاعات ).

8- تحقیق به تخصص نیاز دارد.

ص: 58

9- محقق باید به دور از عواطف و تعصب های شخصی، تلاش کند به صورت منطقی و عینی، داده های جمع آوری شده خود را، با به کار بردن آزمون های ممکن محک بزند، و به دنبال آزمایش فرضیۀ خود باشد نه اثبات آن.

10- تحقیق به دنبال حل مسائل جدید، بکر و اصیل است.

11- محقق باید صبور و شکیبا باشد و در کار شتاب نکند.

12- تحقیق با دقت ثبت و گزارش می شود.

13- تحقیق گاهی نیازمند شهامت است.

1-4- قابلیت بازسازی

هر کار تحقیقی باید قابل بازسازی باشد. یعنی اگر محقق دیگری همان کار را در شرایط یکسان انجام دهد، باید به همان نتایج برسد. کسب دانش از طریق تجربیات شخصی و غیرقابل بازسازی را نمی توان تحقیق محسوب کرد. محققی که یک تحقیق را انجام می دهد، روش ها و یافته های تحقیق را گزارش می کند، تا محققان بعدی بتوانند آن را تکرار کنند. در برخی از موارد، محققان بعدی می خواهند، یافته های گزارش شده را مطالعه کنند، تا دانش بیشتری در مورد موضوع مورد علاقۀ خود به دست آورند، و یافته های دیگران را تایید یا رد کنند. بنابراین تحقیق باید قابل بازسازی باشد. بازسازی تحقیق، به عنوان یک فن معتبرسازی مطرح است، و اهمیت بسیار زیادی دارد.

تحلیل گفتمان (discourse analysis) چیست؟

ره آوردهای تحلیل محتوا در فهم متون دینی: رویکرد تحلیل محتوای کمی، ره آوردهای تحلیل محتوا در فهم متون دینی: رویکرد تحلیل محتوای کیفی، گفتمان و تحلیل گفتمان در علوم اجتماعی، دیپلماسی گفتمانی انتخابات و رسانه های جهان: نمونه ای از تحلیل گفتمان به روش پدام، مقدمه ای بر تحلیل گفتمان قرآن کریم (گفتمان قرآنی) و گفتمان و تحلیل گفتمان در متون روایی دینی، عناوين فصل هاي دوم تا هفتم اين كتاب را تشكيل مي دهند.

کتاب 3 جلدی «رسانه های بیگانه، قرائتی با تحلیل گفتمان» از مجموعه کتاب های تحلیل گفتمان رسانه های جهان، و کتاب «خبر؛ تحلیل شبکه ای و تحلیل گفتمان» از جمله ديگر آثار دكتر حسن بشير در زمينۀ تحليل گفتمان است.

«او نظرات و عقاید جاافتاده را برانگیخت و جدال محکمی را آغاز کرد، ولی در چالش هایش بی نصیب از زخم نماند. حتی ناظران بی طرف از شدت حملات او در امان نبودند. این کتاب او نیز به تعداد قربانیانش می افزاید. من خوش شانس بودم که ضربۀ ملایمی از او خوردم...»(ص8)

کتاب مذکور در سه فصل هدف، تحقیقات تاریخی، و نگارش تاریخ تنظیم شده است.

فصل اول: هدف

نویسنده در آغاز بحث از دو کشف تحول آفرین انسان متجدد در درون و بیرون خود، یعنی «تاریخ و علم» می نویسد. وی تمدن یونانی را منشأ تاریخ نگاری معرفی می کند، و ریشۀ مطالعۀ عمیق اعمال گذشته و حال به شکل سیستماتیک را در یونانیان می داند. وجود تاریخ نگاری نزد دیگر ملل -از جمله چینی ها و هندی ها- را قبل از یونانیان منکر می شود. او ریشه یافتن تاریخ و تاریخ نگاری را در هلنیسم، یهودیت، و تفکر علمی می داند، و متون مذهبی کهن (عهد عتیق) را تاریخ ادواری معرفی می کند (ص 12-13).

تعریف آلتون از تاریخ:

«تاریخ معلمی برای آینده، زمینه ساز مذهب، و دلیلی برای توجیه علت وجودی انسان است. ولی از منظر دیگر، تاریخ پدیده ای نسبتاً جدید است»(ص14).

وی در ادامه به سیر تطور تاریخ نگاری می پردازد:

· پدر تاریخ را هرودوت می داند، که نتیجۀ کارش در تاریخ دوام نداشته است.

· از مورخین دیگر (نیه بور، پلی بیوس، لیوی، سالوست و..) نیز نام می برد، که آثاری از آنها باقی نمانده است.

· ابن خلدون را وقایع نگار قرون وسطی می داند.

· از تعدادی از مورخین عهد رونسانس (برونی، ماکیاولی، گیچیاردین) نام می برد، و دلیل شهرت فرانسیس بیکن در این دوره را، پرداختن به زندگی هنری هفتم می داند.

· از دید او از قرن 17 نخستین گام های هدفمند مطالعۀ تاریخ برداشته می شود (نقد علمی، نگارش تاریخ مدرن یا حرفه ای، بررسی مطالعۀ آثار واقعی و.. با تکیه بر اومانیست، یافتن مفهوم دنیوی و غیر دینی از گذشته تا حال و آینده).

· از قرن 19 مطالعۀ علمی و منظم تاریخ و انتقاد از مورخین شروع می شود. او در این زمینه به افرادی چون دکتر جانسون (عدم شناخت شخصیت های گذشته، مگر توسط افرادی که با این اشخاص آشنایی داشته و آنها را توصیف کنند)، و کاترین مورلند (عدم درک اینکه چرا تاریخ ملال آور است) اشاره می کند.

ص: 61

· 50 سال بعد نگارش تاریخ بر اساس اصول تحقیقات منظم شکل گرفت. تفاوت اساسی آن در شیوۀ اندیشیدن، هدف متخصص یا مورخ حرفه ای، و مطالعۀ تاریخ با برداشت علمی و عقلی بود.

· 300 سال بعد مطالعۀ تاریخ به صورت یک علم درآمد.

· نظر مورخین انگلیسی قرن 20 این بود، که تاریخ نگاری می تواند در قاعدۀ کلی و قابل ملاحظۀ «مطالعۀ تاریخ برای تاریخ» خلاصه شود.

آلتون در نهایت، مورخان مدرن را برتر از مورخین ماقبل آنها می داند، و مطالعۀ تاریخ را کاری حرفه ای معرفی می کند (14-18).

او هدف از نگارش فصل اول را بحث درباره سه مسألۀ استقلال تاریخ، علم تاریخ و رابطۀ آن با دیگر علوم، و از همه مهم تر چرایی مطالعۀ تاریخ معرفی می کند (ص 19).

استقلال تاریخ:

همه علوم مستقل (شامل روش، پرسش و نتیجه گیری) هستند. تاریخ نیز چنین است.

تعریف تاریخ:

1- تاریخ مطالعۀ گفته ها، اندیشه ها، کردارها و... است، اما همۀ گذشته قابل بازیابی نیست. پس در واقع تاریخ مطالعۀ گذشته نیست، بلکه مطالعۀ آثاری است که از گذشته باقی مانده است. ملاک، شواهد موجود است.

2- تاریخ فقط روش مطالعۀ گذشته نیست، علوم اجتماعی، باستان شناسی و... نیز قادرند به سرگذشت انسان در گذشته و حال بپردازند، ولی هیچ کدام به طور خاص نمی توانند حال را مطالعه کنند.

3- تاریخ با همه آنچه انسان ها در گذشته، گفته، اندیشیده و عمل کرده اند، و آثاری از آن به جای مانده است، سروکار دارد، و آن را از نقطه نظر تحول و خاص بودن بررسی می کند. چون هیچ بررسی دیگری از تجربیات انسان، جوابگوی این تعریف نیست. حقانیت استقلال تاریخ از دیگر علوم باید شناخته و مشخص گردد.

سه ویژگی خاص تاریخ عبارتست از توجه به وقایع، تحول و جزئیات. تاریخ در اصل، تحول همه چیز (انسان، نهادها و عقاید) از یک وضع به وضع دیگر است، و وقایع ابزار و موضوع آن هستند. اصل تاریخ حرکت از وضع a به وضع bاست. تصور تاریخی به تنهایی غلط است. آلتون بر دلیل خود برای اثبات استقلال تاریخ از دیگر علوم و معارف، به ویژه جامعه شناسی، اصرار دارد (19-21).

ص: 62

انواع تاریخ:

آلتون نظر مورخین درباره انواع تاریخ را بیان می کند:

«توسی دید» معتقد است تاریخ دیگری جز تاریخ معاصر نیست. تاریخ مساوی با آثار به جا مانده از گذشته است. ضمانت صحت علمی، فقط تجربیات و مشاهدات شخصی است. مورخ آمریکایی این نظر را مورد تمسخر قرار می دهد و می پرسد آیا اساساً گذشته ربطی به مورخ ندارد؟ (برتری یک عهد بر سایر زمان ها بحث بی ثمری است.)

«ای. اچ. کار» به روایت تاریخ معاصر می پردازد. او تاریخ روسیه را در قرن 20، طی گذر سال ها نگاشته است. او بعضی از روش های تاریخ نگاری را رد، و روش هایی را که با نظرش منطبق است تأیید می کند (اطلاعات قرون وسطی و..). آلتون علت این اشتباه را بی اطلاعی، و درک محدود او از حیطۀ وسیع کار مورخ می داند. وی دیدگاه ای. اچ. کار را رد می کند، و بر برتری تاریخ های عمومی بر دیگر تواریخ (تاریخ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و...) تاکید می کند. (هکستر این تقسیم بندی تاریخ را به تونل تاریخ تشبیه کرده است.)

وی انتقاد کسانی را که تاریخ نگاری موجود را تاریخ شاهان و اشراف، نه تاریخ مردم عادی می دانند، درست نمی داند. انتقاد مهم آلتون به جامعه شناسان و حامیانِ مورخ آنهاست. او وجه تمایز درک تاریخی را در فهم وقایع، تحول و جزئیات رویدادها دانسته، و به همین دلیل نتیجه گیری های جامعه شناسان را برای تاریخ بی ثمر می شمارد. دیدگاه «یگانه فرض کردن رویدادهای تاریخی» با این استدلال که: وقایع به دلیل معنی یافتن در چارچوب تجربیات عام بشری قابل درک هستند، را رد می کند. مولف لزوم تاریخ نگاریِ اداری، نظامی، اجتماعی و اقتصادی را به عنوان تونل و راهی برای دست یافتن به تاریخ تأیید می کند.

آلتون به وجه تمایز مورخ حرفه ای از غیرحرفه ای اشاره می کند. او مورخ حرفه ای را کسی می داند، که با درک درونی از تاریخ یک عصر، با آن زندگی می کند، و آن قدر دربارۀ موضوع تحقیق می خواند که صدای مردم آن عصر را می شنود .او در این باره به نصیحت معروف جی. ام. یانگ اشاره می کند: آنقدر دربارۀ یک عهد بخوانید، تا صدای مردم آن را بشنوید. ویژگی کار مورخ غیرحرفه ای (آماتور) از نظر مؤلف، لذت آفرینی، و امتیاز کار مورخ حرفه ای دانش افزایی است (ص 22-24).

ویژگی های مورخ حرفه ای:

1. شناخت شواهد، حیطه و چگونگی تولید آن.

2. شناخت اینکه شواهد از نهادهای تولید کننده است، یا گروهی از مردم.

3. پی بردن به اینکه شواهد چه معنایی دارند و چه چیزهایی را نباید از شواهد انتظار داشت.

ص: 63

1. شناخت سؤالات درست، و حدس زدن پاسخ مناسب و مفید (حدسیات و پیش بینی های درست).

2. سرچشمه گرفتن شم مورخ حرفه ای از تخصص وی.

3. مجهز و دارای قدرت بازنگری برتر بودن.

4. همانند یک هم عصر در تاریخ زندگی کردن(ص25-27).

5. افزودن اطلاعات شخصی و علاقه به علم.

6. ایفای نقش فرهنگی مفید در جامعه.

7. تفکر و نکته سنجی و پیش بینی، نه پیش گویی (ص48-49).

نظر کار دربارۀ مطالعه تاریخ:

وی حوصلۀ کسانی که به تحقیر محققین جوان ِجویای مطالعۀ موضوعات محدود و جزئی، می پردازند، همچنین کسانی که تکنیک مطالعه را از این طریق می آموزند، را ندارد.

نظر آلتون دربارۀ مطالعه تاریخ:

حتی باید به محققین جا افتاده نیز شک کرد، زیرا بجز ممتحنینی که برای خواندن رسالۀ دکتری دستمزد دریافت می کنند، دیگران اجباری به مطالعۀ آن ندارند. کسانی که مدعی اند می توانند بین آنچه مهم است و آنچه زائد است تفاوت قائل شوند، سلیقۀ شخصی خود را به جای معیار انتقادی به کار گرفته اند (ص28). گردآوری مباحث تاریخی رایج است، ولی کمتر اتفاق می افتد که نیازی به اطلاعات تاریخی وجود نداشته باشد (ص29).

رقبای تاریخ:

علومی چون باستان شناسی (یافتن شواهد و عمق بخشیدن به زمان، مانند تاریخ مصر باستان)، جامعه شناسی (طرح سوالات جدید مانند توجه به مسائل ساختاری جامعه، تحلیل سلسله مراتب طبقات اجتماعی، و روش های آماری)، مردم شناسی (گشودن چشمان مورخ نسبت به آداب و رسوم جامعه)، اقتصاد و روانشناسی اجتماعی، علوم طبیعی و علوم اجتماعی و... رقیبان تاریخند. تاریخ نگاری آلمان در قرن نوزدهم (که امروزه رد شده است)، از دو منبع الهام زبان شناسی و علوم فیزیک الهام می گرفت، که توجه آن به رویکرد علت و معلولی (با دیدگاه فنی به تاریخ نگریستن) و همچنین توجه به علوم دیگر در تاریخ بود.

آلتون در نفی به کارگیری مفاهیم دیگر علوم در تاریخ، تفاوتی میان کسانی که از مفاهیم علوم طبیعی یا روان شناسی و جامعه شناسی برای تببین تاریخ استفاده می کنند، قائل نیست. وی به همان میزان که از مفاهیمی مانند رشد و بلوغ تمدن، جبر اقتصادی و بیولوژیک (که توسط اسپنگلر به کار گرفته می شد)، دوری

ص: 64

می جوید، از بهره بردن از اصطلاحاتی چون فئودالیسم، طبقه، و مانند آنها در تاریخ ناخشنود است. وی بیان می کند که باید با مطالعۀ شواهد تاریخی، شرایط تاریخی زندگی آنها را بشکافیم. آلتون معتقد است استفاده از علوم دیگر باید با احتیاط باشد و مورخان را از مدگرایی بر حذر می دارد، و نتیجه گیری بدون انتقاد و بدون پیش داوری، و عمل نکردن به قول افراد ناباب (جامعه شناسان) را، معیار استقلال علمی این شاخه از معرفت بشری می داند. مطالعۀ تاریخ سد محکمی است در برابر افراد با اعتماد به نفسی که جهان را طبقه بندی شده و آماری می بینند، و با زبان خاصی تفکر می کنند (ص 41-29).

هدف تاریخ:

ممکن است مطالعۀ تاریخ دلیل خوبی برای جلوگیری از تندروی های جامعه شناسان باشد، اما کمتر مورخی به آن توجه کرده است.

هدف تاریخ دو معنا دارد، یا به جریانات تاریخی به عنوان هدف اشاره می کند، یا به هدفی اطلاق می شود که مورخ با مطالعۀ خود بر آن دست می یابد (در مفهوم نزدیک و به هم پیوسته اند). از نظر مورخ ، هدف از مطالعۀ تاریخ، تبیین و توضیح به خواننده برای درک جریانات تاریخی است. آیا تاریخ هدف دارد؟ آقای کار شخص درستکاری به نام اچ .ای. ال. فیشر را تمسخر می کند، زیرا زمانی می گفت هدفی برای تاریخ نمی بیند، جمله ای که امروز معروف شده است (ص41).

نظریات افراد دیگر دربارۀ هدف تاریخ:

پلوتارک خود را معلم طبقۀ حاکم می دانست، از دید او بهره بردن از علم برای این بود که شاگردان اصول اخلاقی عالی را بیاموزند.

از دید کانیزررید چون هیچ کس در جامعه نمی تواند از کنترل اجتماعی فرار کند، مورخ باید این گونه کنترل ها را، که برای حفظ روال زندگی ما لازم است، تأیید و تصویب کند. طبق نظریۀ او، وظیفۀ مورخ را نباید به وظیفۀ واعظ تشبیه کرد .

اعتقاد اچ کار و پلامب:

اچ. کار معتقد است وقایع را می توان از تاریخ حذف کرد. وی می گوید اتفاق افتادن برخی از وقایع، مثل انقلاب روسیه، ضروری بوده، و همین موجب پیشرفت شده است. او به دنبال هدف است، در واقع سعی دارد خلأی را که با برداشتن خدا از تاریخ ایجاد می شود، پر کند. تاریخ به منزلۀ پیشرفت، و متکی به قدرت است، و فقط یکسری وقایع مسلسل وار در آن اتفاق میوفتد. او از حسرت خوردن برای گذشته بیزار است. پلامب

ص: 65

اعتقادی به آموختن «درس پیشرفت» از تاریخ ندارد، و معتقد است مورخین درس را آموزش می دهند تا مردم احساس خوش بینی کنند، وی در واقع مخالف نگرش رومانتیک به گذشته است (ص42).

آنها معتقدند هدف اجتماعی مورخ، نشان دادن قدرت پیشرفت جامعه است. آنان منکر آن هستند که قربانی تئوری پیشرفت شده اند. هر دو نسبت به جبر اظهار بی اعتقادی می کنند، و به عبارتی به امکان وقوع پیشرفت تاریخ به شیوۀ دیگر ایمان ندارند. ولی در واقع هر دو در تفکرشان معتقد به جبرند (ولی دکتر پلامب متوجه آن نیست). هر دو مورخین خوبی هستند که در دام گزینش متعصبانه و تبعیض نمی افتند. آن دو معتقدند تفسیر آنها از وقایع صحیح است. سعی دارند تنوع در گذشته را فراموش نکنند، تا بدین ترتیب به داستان خود بها دهند.

آلتون می نویسد: دغدغۀ کار و پلامب از درگیری شخصی آنها نشأت می گیرد. پلامب معتقد به جبر است، ولی حتی متوجه آن هم نیست. مورخ فقط با روشن کردن گذشته به انسان ها کمک می کند. جریان وقایع فقط وقتی تبدیل به تاریخ می شود، که انسان متفکر آن را تفسیر می کند. برای درک درست گذشته باید به اتفاقات توجه کرد، و آنها را توضیح داد.

آلتون از دیدگاه ای. اچ. کار (روش خطی: خط مستقیم رشد و پیشرفت) و «توین بی» (روش ادورای: از بین رفتن جوامع و به وجود آمدن جامعۀ دیگر)، به دلیل قائل بودن به ایدۀ حرکت تاریخ به سوی هدفی خاص، انتقاد می کند، و معتقد است افرادی که تفسیر خطی یا دوری از تاریخ ارائه می کنند، توقع دارند تاریخ باب میل آنها حرکت کند. به همین دلیل، وقایع ناسازگار با توقع خود را حذف، و یا به زور تئوری خود را به تاریخ تحمیل می کنند. از دید آنها تاریخ به معنی پیش گویی است.

از دید او به وجود آمدن تاریخ صحیح روش های روشنی دارد، از جمله مطالعه، کار جدی، اجتناب از تناقض در قضاوت یا تفسیر، توجه به مغلوبان و فاتحین، رها شدن فرد از زمان حال و...

آلتون، حذف نظراتی (از میان وقایع گذشته) را که بر وفق مراد مورخ نیست، نادرست می داند. فهم تاریخ را تنها هدف تاریخ برای کشف حقیقت دانسته، و مورخان را به دوری از تبلیغ و تعصب دعوت می کند (ص42-48).

فصل دوم: حقیقت تاریخی

ممکن است گفت شود چون امکان بازسازی گذشته نیست، پس حقیقتی وجود ندارد. حال آن که نمی توان منکر بعضی از اتفاقات گذشته شد، و هرچند که آن وقایع قابل بازسازی نباشد، باید دربارۀ دلایل آن بحث کرد. مورخ نمی تواند چیزی را اثبات کند، فقط باید تلاش دارد آنچه را که کشف کرده است، توضیح دهد. گذشته معنا و هدفی را دنبال نمی کند، فقط مجموعه ای از وقایع است که مورخ آن را برگزیده و در

ص: 66

ذهن خود به آنها نظم بخشیده است (52-55). آلتون در این فصل از دو گروه انتقاد می کند: یک گروه، فیلسوفانی که به واسطۀ فقدان اطلاعات، از امتناع حقایق قابل تأکید در تاریخ دم زده اند، و دوم از کسانی که تاریخ را مساوی با ذهنیات مورخان می دانند. وی این دو گروه را شماتت می کند.

اچ. کار می گوید: جریانی وجود دارد که واقعۀ گذشته را به واقعه ای تاریخی تبدیل می کند. او معتقد است تفاوت بین وقایع گذشته و وقایع تاریخی، وابسته به عنصر تفسیر است. در واقع مورخ با تفسیرخود، آن را به واقعه ای تاریخی بدل می کند نه آنچه اتفاق می افتد. او اختراع خود از «واقعۀ تاریخی» را به حملاتش علیه آکتن در تاریخ مدرن کمبریج ربط داده است. (آکتن معتقد بود که تاریخ نهایی به زودی ارائه می شود، و کتابش نشان می دهد که تاریخ او به اهدافش رسیده است.)

آلتون در انتقاد از اچ. کار می نویسد: وی طرفدار نسبی گرایی حاصل از خلق معرفت (همه چیز فقط در ذهن مورخ است و به آنچه او می خواهد تبدیل می شود)، و وابسته به عنصر تفسیر است. اچ. کار مورخ را خالق تاریخ می داند که نادرست است. وی بیان می کند که مورخ به دنبال کشف قوانین علمی، شبیه به قوانین علوم طبیعی نیست، اما با گزارش دقیق و توصیف مستند رویدادها، نوعی از دانش علمی را تولید می کند. مورخ چیزی را اثبات نمی کند، اما آن چه را کشف کرده است، توضیح می دهد. آلتون دیدگاهی را که معتقد است مورخ در تحقیق خود حضور دارد، به شدت نفی می کند، اما اشاره نمی کند که در نهایت مورخ با کدام مبنا و به چه دلیل از میان وقایع، گروهی را انتخاب و روایت می کند. او در این مورد، تنها به این نکته اکتفا می کند که مورخ به منابع خویش محدود است، و در ارائۀ هر مطلبی آزاد نیست.

وی بعد از نفی دیدگاه های اچ. کار، به سراغ روش در تاریخ می رود. در این بخش با تأکید بر این که مورخ بردۀ شواهد است (مورخ یعنی مشاهده گر شواهد تاریخی)، اصل را بر بازخوانی و نقد شواهد می گذارد، و اصلی ترین وظیفۀ مورخ را آگاهی کامل از تمام منابع، و نقد آنها معرفی می کند. او معتقد است از این مرحله به بعد است که مورخ موفق می شود، سنگ بنای حقیقت را محکم کند. تاریخ بدون اطلاعات دقیق، جزئی، سلسله مراتبی و جغرافیای تاریخی هرگز رخ نمی دهد. وقایع تاریخی در خلأ اتفاق نمی افتند!

آلتون یادگیری و آموزش، شناخت منابع، بررسی شواهد تاریخی، انتخاب دقیق حیطۀ اصلی، رعایت اصول تحقیق، بازبینی راه و روش، طرح سوالات کلی، قابل انعطاف و دقیق تر شدن سوالات، پاسخ مناسب به آنها، نقد هوشیارانه، و پرهیز از دخالت شخصی و قضاوت را، تنها راه حرفه ای شدن مورخ قلمداد می کند.

مولف باور دارد که با تمرین همیشگی است، که مورخین به طور طبیعی و به کمک عقل خویش، راه های کشف افتادگی های منابع تاریخی، و شناخت جعلیات را پیدا می کنند. البته او هشدار می دهد که تخیلات مورخ، همواره باید با شواهد متقن و مستند مهار شوند (61-52).

ص: 67

واقعه و روش در تاریخ:

تاریخ نگاری روش شناخته شده ای است، که به وسیلۀ آن معنا و ارتباط واقعی رخدادهای گذشته تا جایی که ممکن است، از درون منابع بیرون کشیده می شود. درک تاریخ قاعده ای کلی دارد، که بر این جریان تاثیرگذار است. مطالعۀ گذشته به خاطر شرایط خاصی که دارد، نشان می دهد که چگونه باید از شواهد استفاده کرد. هر چند این کار عجیبی نیست، ولی سخت است. و نباید آن را با برداشت های احساساتی افراد باهوش ولی غیرحرفه ای اشتباه کرد (ص61).

منابع تاریخ:

منابع، آثار باقی مانده از وقایع هستند، که باید آنها را مطالعه کرد. گاه با وفور منابع مواجه هستیم، و گاه با کمبود آن. آشنایی با فهرست کامل و به روز از موضوع مورد علاقۀ مورخ، و اطلاع از نوشته های مورخین دیگر بسیار لازم است. در صورتی که منابع تاریخی زیاد باشند، کار اصلی مورخ، کشف حقیقت تاریخی است. تجربه ثابت کرده است که آموزش واقعی و تجربی که در نتیجۀ کار منظم، بر روی تعداد معینی از منابع به دست می آید، نتایج درست تری خواهد داشت، تا کاری که با منابع بسیار، اما سطحی و انتخابی انجام گرفته است (ص65).

شواهد تاریخی و انتقاد:

باید تأکید کرد که دیدن شواهد ملاک نیست، بلکه درست دیدن آنها مهم است. شناسایی شواهد مرحلۀ مهمی از تاریخ نگاری می باشد. مورخ حرفه ای آموزش دیده، با دوری از تعصب، و به کارگیری اصول درست انتقادی، آنچه را که تحریف شده رد می کند، و حقیقت تاریخی را از دل آن بیرون می کشد.

راه انتقاد به شواهد تاریخی، تعیین صحت و ارزیابی دقیق، و تشخیص جعلیات است. گاهی جعل برای اهداف مالی انجام می گیرد. دو نوع از شواهد تاریخی وجود دارد: 1- آنچه برای مورخ تولید شده (متن ادبی، خاطرات، یادداشت ها و مانند آن)، 2- آنچه که از گذشته باقی مانده و به نقش مورخ ربطی ندارد (اسناد، نامه های رسمی و اداری، ابنیۀ تاریخی و مانند آنها). مورد دوم از تعداد و اهمیت بیشتری برخوردار است. با پرسیدن سوال صحیح و مفید که جوابی منطقی تولید کند، و به کارگیری معیار احتمالات، می توان شواهد را کنترل نمود. تأکید بر این نکته لازم است که، فقط آموزش صحیح و کسب اطلاعات می تواند مورخ را از اشتباه مصون بدارد. مورخی که شیوۀ شک و تردید به جا، و نقد کردن را آموخته باشد، کمتر تحت تأثیر تعصبات موجود در منابع قرار می گیرد (65-71).

تخیلات:

ص: 68

کشف حقیقت تاریخی نیاز به ابزار دارد، که با فهمیدن آنچه شواهد واقعا بازگو می کنند، و ارتباط دادن آنها با یکدیگر مهیا می گردد. واژۀ واقعه، اصطلاح معناداری در تاریخ است. شواهد چیزهایی هستند که از واقعه تاریخی باقیمانده است. کشف واقعه با تحلیل منابع و شواهد داستان فراهم می شود. مورخ در پایان مراحل جستجوی حقیقت، نتایج را می سنجد، و اگر به نتیجۀ مطلوب نرسید، آخرین آزمایش را انجام می دهد؛ وی با استفاده از قدرت تخیل خود آنچه موجب به وجود آمدن شواهد شده است را بازسازی می کند. این مسئله اغلب وقتی پیش می آید که در میانۀ تسلسل شواهد، خلأی وجود داشته باشد.

ابزار کار مورخ تخیل است، که با آموزش و علم کنترل شده و معنا می یابد. او موظف است مجهولات را به حداقل برساند (ص71-73).

فصل سوم: نگارش تاریخ

مورخان تنها گردآورندگان داده های تحقیقاتی نیستند، قسمت دشوارتر کار آنها، هنگام تدوین و نگارش تاریخ آغاز می شود.

در این فصل، آداب نگارش تاریخ شرح داده شده است. این فصل بر خلاف بخش های دیگر کتاب، انتقادی نیست. در این فصل، ابتدا به مواردی مانند: مجاز نبودن حذف نابه جای شواهد، ضرورت کنترل پرسش های مورخ توسط منابع، لزوم استفاده و ترکیب دانش مورخ با خلاقیت او، کنترل گرایش های مورخ به هنگام نگارش، سبک نگارش، روان نویسی و دوری از اصطلاحات گنگ و نامفهوم و... اشاره می کند. یکی از مباحث مهم در این فصل، تأکید بر روایتمندی تاریخ، و ممنوعیت استفادۀ غیرشفاف از اصطلاحاتی همانند «نزاع طبقاتی» و «تحرک اجتماعی»، یا «اجتناب ناپذیر» و «مقدر» است، که از جامعه شناسی و منطق به تاریخ راه یافته است.

در بخش آخر کتاب آلتون از بین سه نوع تاریخ نگاری توصیفی، تحلیلی و روایی، با تبیین نوعی از تاریخ نگاری که آن را عتیقه نگاری (وقایع نگاری فاقد تفکر) می نامد، تاریخ نگاری روایی را مقبول و مطلوب می داند. آلتون نه تنها تاریخ نگاری تحلیلی را فاقد امتیاز ویژه می داند، بلکه بر این باور است که این نوع از تاریخ نگاری، وحدت تاریخ را از بین می برد.

تحلیل و روایت:

سوالات «چه کسی» یا «چرا» زیربنای بحث های مختلف تاریخی هستند. همانطور که تحلیل نمی تواند عامل زمان را نادیده بگیرد، روایت نیز نمی تواند از وقوع وقایع مختلف و همزمان صرف نظر کند. زیرا در غیر این صورت، اولی تاریخی نخواهد بود (بیشتر شبیه جامعه شناسی خواهد بود)، و دومی تنها وقایع نگاری است.

ص: 69

سوال متداول در تاریخ نگاری تحلیلی «چطور بوده است؟»، و در تاریخ نگاری روایی «چگونه اتفاق افتاد؟» است، و داستان را بازگو می کند.

آلتون تاریخ نگاری تحلیلی را به موزائیک سازی، و تاریخ نگاری روایی را به نقاشی تشبیه می کند. او نیز برای تحلیل در تاریخ یک استثناء آورده است؛ این که مورخ فقط به هنگام نتیجه گیری، مجاز به بهره گرفتن از تحلیل حوزه های معرفتی می باشد. با توصیه و تاکید زیاد بر بهره جستن از فرم و ساختار، به همراه تخیل متناسب با روایتگری در تاریخ، و استفاده از روش های برآمده از ادبیات داستانی، که احتمالاً به واسطۀ تاریخ نگاری به آنها نظر داشته است، آلتون با همه تلاش هایش برای دفاع از تاریخ نگاری روایی، در نهایت می نویسد: «متأسفانه هرگونه کوشش برای برگرداندن روایت به جایگاه ارزشمندش در تاریخ نگاری، با مشکلاتی از جانب دوست و دشمن مواجه می گردد» (ص97- 102).

مطالعات شوتز وبر و هوسرل پیرامون مسئلۀ فهم، تجربیات زنده و کنش اجتماعی، بنیادی برای مفاهیم مرکزی تفسیر فراهم کرد، که شامل ساختار اجتماعی واقعیت، قواعد کاربرد زبان، در زندگی اجتماعی بود.

اتنومتدولوژی از دل پدیدارشناسی اجتماعی بیرون آمده است، و اساس آن بر پایۀ نظریات هوسرل و شوتز است. اتنومتودولوژی ابداعی از گارفینگل (1967) است.

اتنومتدولوژی در بررسی امور اجتماعی، به جای مطالعه بر تأثیر ساختارهای اجتماعی (از قبیل هنجارها، ارزش ها و...) روی رفتار انسان ها تاکید دارد، و به توافق های زندگی روزمره و پروسه هایی که مردم برای ساختن روش های منظم و مشهود فعالیت ها استفاده می کنند، می پردازد. مثل رفتن به محل کار، خرید کردن، تماشای تلویزیون و... همۀ اینها وقایعی هستند که مردم به صورت منسجم، و به شکل ماهرانه در آن ایفای نقش می کنند و از دیگران نیز انتظاراتی برای ایفای ماهرانۀ نقششان دارند.

برای دانشمندان اتنومتدولوژیست این مسئله مطرح است، که مردم چگونه این کارها را انجام می دهند؟ آن ها در این زمینه بحث «حضور در تعامل» را مطرح می کنند.

اتنومتولوژی یک رویکرد ویژه در جامعه شناسی است، چرا که مسیر معمول مطالعۀ رفتار انسان در جامعه شناسی را کنار گذاشته و مطالعات خود را بر روی ساختارهای محلی معنایی از طریق اعمال اجتماعی، و به طور خاص «گفتگو» متمرکز کرده است.

اتنومتدولوژی پژوهش های علم ارتباطات را در سه مورد تحت تأثیر قرار می دهد:

1. توسعۀ تحلیل گفتگو.

2. تأکید بر اهمیت قواعد در ارتباط، که توسط آیرون سیکورل (1974-1980) مطرح شد.

3. پژوهش عملکرد زبانی، که به چگونگی کاربرد قواعد زبانی توسط کنشگران می پردازد.

در میان همۀ نظریه پردازان گفتمان، نظریۀ لاکلا و موفه جایگاهی ویژه دارد. زیرا این دو اندیشمند بهتر از دیگران توانسته اند نظریه ای را که ریشه در زبان شناسی دارد به عرصة فرهنگ، اجتماع و سیاست بکشانند. آنها با ارائۀ صورت بندی نظام مندی از نظریۀ گفتمان، به وسیلة ایجاد زنجیرۀ به هم پیوسته از مفاهیم جدید، ابزاری کارآمد برای شناخت و تبیین پدیده های سیاسی به دست داده اند. در عین حال گسترد گی مؤلفه ها و تکثر مفاهیم در نظریة لاکلا و موفه موجب شده است، که بیشتر مطالب موجود در تبیین این نظریه، به نوعی در دام پراکندگی و عدم انسجام گرفتار آید. این دومی کوشند با ارائۀ دسته بندی منسجم و منظم از مولفه های نظریۀ گفتمان، به وسیلۀ برجسته سازی مفاهیم اصلی، قرار دادن سایر مفاهیم و مولفه ها ذیل آنها، و نیز ارائۀ مدل، فهم و چگونگی به کارگیری این نظریه را در موضوعات گوناگون سیاسی – اجتماعی، در قامت یک چهارچوب نظری – علمی، تسهیل نمایند. نظریۀ لاکلاو و موفه، تحلیل گفتمان سیاسی، و در حقیقت به نوعی تحلیل گفتمانی در دو سطح: توجه به رویدادهای ارتباطی و توجه به نظم گفتمانی، انجام می پذیرد. هدف از تحلیل گفتمان، توضیح رویدادهای ارتباطی خاص، و تشكیل و دگرگونی نظم سیاسی گفتمان است.

که معمولاً در مباحثات گروهی اتفاق می افتد و منجر به مانعی در برابر شکل یافتن عقاید و نظرات می شود، جلوگیری نماید.

بالدوین (Baldwin 1975) باور دارد که در شرایط نابسندگی دانش موجود در نزد تصمیم گیرندگان، آنان ناگزیر به تصمیم سازی با اتکاء به ادراکات مستقیم خود یا آرای خبرگان هستند.

اساس و پایۀ روش یا تکنیک دلفی بر این است که نظر متخصصان هر قلمرو علمی، در مورد پیش بینی آینده صائب ترین نظرست[4]، بنابراین بر خلاف روش های پژوهش پیمایشی، اعتبار روش دلفی نه به شمار شرکت کنندگان در پژوهش، که به اعتبار علمی متخصصان شرکت کننده در آن بستگی دارد. شرکت کنندگان در تحقیق دلفی از 5 تا 20 نفر را شامل می شوند. کمینۀ تعداد شرکت کنندگان به چگونگی طراحی روش تحقیق بستگی دارد. در این روش هیئت هایی (پنل هایی) از متخصصان تشکیل می شود، که در آن ارتباط میان اعضاء، توسط رئیس یا ناظر هیئت انجام می گیرد. ارتباطات داخلی شرکت کنندگان به صورت ناشناس بوده و نظرات، پیش بینی ها و تمایلات به ارائه دهندگان آن ها منتسب نمی شود. انتشار این اطلاعات بدون اعلام هویت ارائه دهندگان صورت می گیرد.

عناصر اصلی در روش های اولیۀ دلفی عبار تند از:

ساختارسازی جریان اطلاعات

ارائۀ بازخورد به شرکت کنندگان

افشا نکردن هویت شرکت کنندگان

به رغم تفاوتهای قابل توجهی که در کاربرد روش دلفی وجود دارد، معمولاً پژوهش دلفی با یک پرسشنامه، که توسط یک تیم کوچک طراحی شده، و به گروه بزرگ تری از متخصصان فرستاده می شود، آغاز می گردد.

پرسشنامه ها به شکلی تنظیم می شوند که مخاطبین ضمن استنباط کردن و فهمیدن مسئلۀ مطرح شده، بتوانند واکنش های فردی خود را بروز دهند. وقتی پرسشنامه ها برگشت، طیف پاسخ ها و دلایلی که متخصصان برای پاسخ هایشان بیان کرده اند، مورد بررسی قرار گرفته و خلاصه نویسی می شوند. در این مرحله مواردی که مرتبط با اهداف زمینۀ تحقیق نباشد حذف، و از این طریق از مسائل منفی رایج در تعاملات داخل گروهی (مرتبط با حوزۀ روانشناسی اجتماعی) اجتناب می گردد. پس از آن، خلاصۀ گزارش برای متخصصان فرستاده می شود. متخصصان اجازه دارند که پاسخ هایشان را بر اساس نتایج تغییر دهند. این نتایج دور دوم مجدداً مورد ارزیابی محققان قرار می گیرد. بدین طریق در طول زمان و با پیشرفت کار، دیدگاه های

ص: 77

مخاطبین با موضوع مطروحه تطابق خواهد یافت. این فرآیند ادامه می یابد تا اینکه اجماعی در مورد نظرات حاصل شود، یا مشخص شود که متخصصان به توافق نرسیده اند.

مهم ترین نکته در روش دلفی، غلبه بر نکات منفی موجود در کمیته های متعارف است. طبق نظر فاولز(Fowles, 1978)، عدم افشای هویت، بازخورد کنترل شده و پاسخ های مبتنی بر آمار، مهم ترین مشخصه های دلفی هستند. دلفی یک روش آماری سفت و سخت برای پیش بینی آینده نیست. عدم نمونه گیری، نامشخص بودن رخدادهای آینده و نبود فرآیندهای خوش تعریف و شناخته شده برای انجام دادن مطالعات دلفی، تنها چند مورد از مواردی هستند که دلفی را از روش های علمی کنترل شده متمایز می کند. ولی مطالعۀ دلفی در مورد مسائلی باارزش است که نیازی به تکنیک های موشکافانۀ دقیق ندارند؛ مثلاً زمانی که داده ها ناکافی یا فاقد قطعیتند، وقتی نمونه های واقعی موجود نیست، یا وقتی که گردآوردن افراد و بحث کردن در مورد مسئله مشکل است. از آنجا که تکنیک دلفی بر ناشناس بودن، بازخوردهای کنترل شده و پاسخ گروهی آماری تکیه دارد، و به این صورت از نفوذ افراد برجسته در گروه های بحث یا فشار گروه برای همنوایی اجتناب می کند، با استفاده از این تکنیک می توان به اجماعی معتبر از متخصصان دست یافت.

فاول (Fawle 1978) مراحل زیر را پیشنهاد کرده است:

· تشکیل تیم اجرا و نظارت بر انجام دلفی

· گزینش یک یا چند هیئت (پنل) جهت شرکت در فعالیت ها. اعضای این هیئت ها معمولاً کارشناسان و خبرگان قلمرو پژوهش هستند.

· راه اندازی فعالیت های تنظیم پرسشنامه برای دور اول

· بررسی پرسشنامه از دید نوشتاری (مانند رفع ابهامات استنباطی)

· ارسال نخستین پرسشنامه به اعضای هیئت ها

· واکاوی پاسخ های رسیده در دور نخست

· آماده کردن پرسشنامۀ دور دوم (با بازنگری های مورد نیاز)

· ارسال پرسشنامۀ دور دوم برای اعضال هیئت ها

· واکاوی پاسخ های رسیده در دور دوم (مراحل 7 الی 9 تا دستیابی به پایداری در پاسخ های دریافتی ادامه می یابد.)

· آماده سازی گزارش توسط تیم پردازشگر

مهم ترین نکته در این فرآیند، درک هدف های به کارگیری روش دلفی از طرف شرکت کنندگان است. در صورت درک نادرست، با پاسخ هایی نامرتبط از سوی شرکت کنندگان مواجه خواهیم بود. پاسخ دهندگان باید

ص: 78

از دانش کافی در حوزۀ مربوطه برخوردار بوده، و با ادبیات موضوعی مقولۀ مورد بحث آشنایی داشته باشند؛ ولی در عین حال شاید لزوماً به تخصص بسیار بالا در زمینۀ مورد نظر نیازی نباشد.

همان گونه که در بخش قبل گفته شد، حداقل تعداد اعضاء هیئت ها برای دستیابی به نتیجۀ قابل اتکاء بستگی به طراحی پژوهش دارد. بنا بر نظر برکهوف (Berkhoff, 1975) در شرایط آرمانی حتی گروه های چهار نفره هم می توانند عملکرد مناسبی داشته باشند.

امروزه 3 رهیافت مسلط بر نظریه پردازی زمینه بنیان قابل تفکیک است:

1. رهیافت نظام مند (Systematic) که با اثر استراوس و کوربین (Strauss and Corbin, 1998) شناخته می شود.

2. رهیافت ظاهرشونده (Emergent) که مربوط به اثر گلیسر (Glaser, 1992) است.

3. رهیافت ساخت گرایانه (Constructivist) که توسط چارمز (Charmaz, 1990; 2000) حمایت می شود.

نظریه پردازی زمینه بنیان، یکی از استراتژی های پژوهش محسوب می شود، که از طریق آن نظریه پردازی بر مبنای مفاهیم اصلی حاصل از داده های موجود در زمینه، شکل می گیرد. این گونه نظریه پردازی مبتنی بر استعارۀ کولاژ و همانند مدل سطل زبالۀ تصمیم گیری می باشد، که از تلاقی تصادفی اجزاء، و البته با هنرنمایی نظریه پرداز، ترکیبی نو، بدیع و جذاب خلق می شود. به عبارت دیگر، نظریه پرداز زمینه بنیان در زمینی متشکل از داده های پراکنده، متعدد و متنوع سیر نموده، و به منظور دستیابی به نظریه ای نو، آن ها را با هنرمندی ترکیب می کند. خلاقیت یکی از اجزای مهم نظریه پردازی زمینه بنیان است. رویه های این روش محقق را مجبور می سازد که پیش فرض ها را در هم شکسته و از عناصر قدیمی، نظمی نو بیافریند.

استراتژی روش گراندد تئوری

استراتژی نظریه پردازی زمینه بنیان از نوعی رویکرد استقرایی بهره می گیرد؛ یعنی روند شکل گیری نظریه در این استراتژی حرکت از جزء به کل است. این روش یک سلسله رویه های سیستماتیک را به کار می گیرد، تا دربارۀ پدیده مورد نظر، نظریه ای مبتنی بر استقرا ایجاد کند. یافته های تحقیق دربرگیرندۀ تنظیم نظری واقعیت تحت بررسی است، نه یک سلسله ارقام یا مجموعه ای از مطالب که به یکدیگر وصل شده باشند. هدف نظریه پردازی زمینه بنیان ساختن و پرداختن نظریه ای است، که در زمینۀ مورد مطالعه صادق و روشنگر باشد. این استراتژی پژوهش بر سه عنصر: مفاهیم، مقوله ها و گزاره ها استوار است.

در پژوهش نظریه پردازی زمینه بنیان، نظریۀ مورد نظر یک نظریۀ فراگردی است. اگر چه نظریه پردازان زمینه بنیان ممکن است یک تک ایده، مثلاً مهارت های رهبری را هم مورد تحقیق قرار دهند، ولی آن ها اغلب یک فراگرد را بررسی می کنند؛ زیرا درک جهان اجتماعی مستلزم این است که افراد با یکدیگر تعامل داشته باشند. در نظریه پردازی زمینه بنیان، یک فراگرد، زنجیره ای از کنش ها و واکنش ها بین افراد و وقایع مربوط به یک موضوع است.

ص: 80

داده هایی که توسط نظریه پرداز زمینه بنیان برای تشریح فراگردها گردآوری می شود، شامل انواع مختلفی از داده های کیفی است، نظیر مشاهده، گفت و شنود، مصاحبه، اسناد و مدارک، خاطرات پاسخ دهندگان و تأملات شخصی خود پژوهشگر. نظریه پردازی زمینه بنیان از فراگردی استفاده می کند، که مستلزم گردآوری و تحلیل همزمان و زنجیره وار داده هاست. در این استراتژی پژوهشی، از نمونه برداری نظری استفاده می شود. نمونه برداری نظری، فراگرد جمع آوری داده برای تولید نظریه است، که بدان وسیله تحلیل گر به طور همزمان داده هایش را جمع آوری، کدگذاری و تحلیل کرده، و تصمیم می گیرد که برای بهبود نظریۀ خود تا هنگام ظهور آن، در آینده چه داده هایی را جمع آوری، و آنها را در کجا پیدا کند.

فرآیند نظریه پردازی زمینه بنیان

نظریه پردازی داده بنیان مبتنی بر 3 نوع کدگذاری است:

· کدگذاری باز (Open Coding)

· کدگذاری محوری (Axial Coding)

· کدگذاری انتخابی (Selective Coding)

ديدگاه هارولد لاسول، دربارۀ تحليل فرستنده، تحليل پيام، تحليل وسيله، و تحليل گيرنده (به طور مجزا) بحث مي شود.

تحليل گفتمان در هرمنوتيك با ريشه هاي روانشناختي، از ديدگاه شلاير ماخر و با ريشه هاي جامعه شناختي، از نظريات گادامر بهره مي گيرد. اساس هرمنوتيك گادامر تاكيد دارد كه معناي متن مي تواند مستقل از آگاهي فردي وجود داشته باشد. او معتقد به نظريه semantic autonomy""، یعنی استقلال معناي ذاتي است.

الف) مهمترين اهداف تحليل گفتمان

1. نشان دادن رابطۀ بين نويسنده، متن و خواننده

2. روشن ساختن ساختار عميق و پيچيدۀ توليد متن یعنی «جريان توليد گفتمان»

3. نشان دادن تاثير بافت متن (واحدهاي زباني، محيط بلافصل مربوطه، و كل نظام زباني) و بافت موقعيتي (عوامل اجتماعي، فرهنگي، سياسي، تاريخي و شناختي) بر روي گفتمان

4. نشان دادن موقعيت و شرايط خاص توليدكنندۀ گفتمان (شرايط توليد گفتمان)

5. نشان دادن بي ثباتي معنا؛ يعني معنا هميشه در حال تغيير است، هرگز كامل نيست و هيچ وقت

به طور كامل درك نمي شود.

6. آشكار ساختن رابطۀ بين متن و ايدئولوژي. تحليل گفتمان از بدو پيدايش همواره درصدد بوده است تا نشان دهد كه هيچ متن يا گفتار و نوشتاري بي طرف نيست، بلكه به موقعيتي خاص وابسته است. اين امر ممكن است كاملاً ناآگاهانه و غيرعامدانه باشد.

ب) موارد استفاده از تحلیل گفتمان

تحلیل گفتمان می تواند در مورد هر زمینه، مشکل و یا موقعیتی به کار گرفته شود. چون تحلیل گفتمان اساساً یک خوانش تفسیری و ساختاری است، پس از هیچ رهنمود ویژه ای پیروی نمی کند (در واقع یک راهنمایی دقیق و خاصی برای این روش وجود ندارد).

به همان اندازه که هر شخصی می تواند ازنظریات ژاک دریدا، میشل فوکو، ژولیا کریستوا و یا فدریک جیمسون استفاده کند، می تواند از نظریات متفکران پست مدرن و انتقادی نیز استفاده کند.

ص: 82

هدف تحلیل گفتمان معطوف به جمع آوری جواب های دقیق نیست، بلکه این روش به ما کمک می کند تا افق های دید شخصی مان را گسترش دهیم. به همان اندازه که می توانیم به افق های دید دیگران دست بیابیم، می توانیم برنامۀ کار، هیجانات ناشناخته و نارسایی های خود را بهتر بشناسیم. به عبارت دقیق تر تحلیل گفتمان، آنچه را که در پشت اعمال وجود دارد روشن می کند.

برای مثال تحلیل گفتمان نظریه های علوم کتابداری را به کار می برد، و در برابر اعتبار و درستی روش تحقیق (کمی یا کیفی) بحث نمی کند، و بیان یا ارزش خاصی را نشان نمی دهد. تحلیل گفتمان بر وجود پیام متن ها و قرارگرفتن آنها درون یک زمینۀ اجتماعی و یا تاریخی تأکید می کند. هدف تحلیل گفتمان روشن کردن هیجانات و سیاست هایی است، که شامل بحث برای یا علیه یک روش تحقیق خاص، قضیه یا ارزش است.

هر مسئله ای که می تواند به گفتمان تبدیل شود، تفکر غالب همان گفتمان است. مانند تحلیل کمی، تحلیل مضمونی، تحلیل زمینه ای، بافت (شرایط اجتماعی، سیاسی و...) فرامتن، تحلیل گفتمان و...

تحلیل گفتمان زیرشاخۀ تحلیل کمی است. تحلیل کمی با استفاده از اعداد و آمار پدیده ها را توصیف می کند، ولی تحلیل کیفی با استفاده از اعداد و ریاضیات، به چگونگی و چرایی پدیده ها می پردازد.

ج) چگونگی تحقق فکر غالب یا گفتمان

1. نقش اساسی رسانه ها

2. افراد، و موقعیت و جایگاه آنها

3. قدرت (مورد بسیار مهمی که فوکو در مورد آن بسیار بحث کرده است.)

4. خود محتوا، ایده یا قوت فکر

نباید قضیه ها را از منظر حادثه نگاه کرد، باید ساختارشکنی کرد و ذهن رقیب را خواند. گفتمان یعنی خواندن سناریو ها و فکرهای دیگران. گفتمان یک فکر، ایده، و پارادایم است. شخص با گفتن قضیه باید سناریوهای زیادی را نوشته و مطرح کند. باید مطالعۀ عمیق، هدفمند، و در جستجویی چرایی انجام دهد، و به محتوا بپردازد. قدرت نقش مهمی دارد ولی باید به محتوا اهمیت داده شود.

ص: 83

از دید فوکو زبان، معرفت و دانش، سه ضلع مثلث قدرت هستند. در بحث گفتمان، زبان نقشی اساسی دارد، زیرا زبان گفتمان را خلق می کند. گفتمان متن، فرامتن زمینه است. محتوا، سازمان و فرد در

گفتمان سازی قدرت موثرند. از طریق قدرت دانش و معرفت هم ساخته میشود.

باید تشخیص داد که گفتمان جزو کدام مباحث سیاسی، اجتماعی یا... است و برای این کار به نمونه گیری هدفمند و سوگیری معقول نیاز است.

د)روش های تحلیل گفتمان

1. روش واندایک از منظر زبان شناسی

2. فرکلاف از منظر روان شناسی

3. لاکلاو و موفه از منظر سیاسی (این زوج عمیق تر به مباحث پرداخته اند، و مطرح کرده اند که مفهوم شناسی و تحلیل گفتمان باید با نقد همراه باشد)

گفتمان همیشه سیاسی است، و ریشه در قدرت و سلطه گری دارد، و چون به قدرت می پردازد، باید نقد شود. این مورد در ایران بیشتر مورد استفاده است..

هژمونی: هژمونی مفهومی است برای توصیف نفوذ و تسلط یک گروه اجتماعی بر گروهی دیگر، چنان که گروه مسلط، درجه ای از رضایت گروه تحت سلطه را به دست می آورد، و این پدیده با «صرفاً با زور تسلط داشتن» متفاوت است.

ایدئولوژی کتاب گفتمان واندایک

همیشه در گفتمان، به دنبال دال مرکزی یا مفصل بندی یا مفاهیم اساسی بگردید. مثل عدالت، و بصیرت. البته این موارد با توجه به شرایط تغییر می کنند. کشف و جستجوی ناگفته ها باید صورت بگیرد.

کاربرد آنها عبارتست از: کدگذاری متن، تخصیص کدها به مضامین، مرتبط کردن یادداشت های پژوهشگر با کدها، جستجوی پیشرفتۀ کدها، و عملیات بازخوانی داده های کدگذاری شده. این کاربردها سرعت و دقت را بیشتر، و زمان صرف شده برای تحقیق را کمتر می کنند.

پرکاربردترین نرم افزارها در این زمینه عبارتند از: MaxQDA, ti.ATLAS, NVivo

انواع تحلیل محتوا:

در یکی از جدی ترین تقسیم های تحلیل محتوا، دو گونۀ کمی و کیفی ذکر می شود:

1) روش کیفی تحلیل محتوا

گاهی استنباط نتایج، بر اساس بودن یا نبودن ویژگی هایی که در پیام تعریف شده است، غالباً برای اجرای بهتر مسائل در علوم اجتماعی کاربردی، مورد توجه قرار گرفته است. حامیان فنون کیفی این فرض را مورد تردید قرار داده اند .

برای نتیجه گیری، لزوماً فراوانی شاخص ها نشانۀ اهمیت آنهاست. از نظر این گروه، وجود یا حذف صنعتی موضوع تحلیل محتوای کیفی، می تواند تمامی انواع ارتباط ثبت شده در دست نوشته ها، مصاحبه ها، گفتمان ها، قواعد مشاهدات، نوارهای ویدئو، مستندات و... باشد.

در تحلیل کمی، از شمارش واحدهای محتوایی استفاده می شود، و تلاش می گردد تا ویژگی های خاصی در متن اندازه گیری شود.

تحلیل محتوا از تکنیک های مربوط به روش اسنادی در پژوهش علوم اجتماعی است. روش اسنادی به کلیۀ متدهایی گفته می شود، که در آنها هدف پژوهش با مطالعه، تحلیل، و بررسی اسناد و متون برآورده می شود.

چنانچه از نام تحلیل محتوا پیداست، این تکنیک به تحلیل و آنالیز محتوا می پردازد، و می کوشد با استفاده از تحلیل، داده هایی را در مورد متن استخراج کند. با این حال آنچه تحلیل محتوا نامیده می شود، گونۀ خاصی از تحلیل است، که با شیوه های دیگری که می کوشند یافته هایی را از متن استخراج کنند، تفاوت دارد. هیژمن 8 نوع تحلیل محتوا را شناسایی کرده و توضیح داده است: تحلیل معانی بیان، تحلیل اسطوره و روایت، تحلیل گفتمان، تحلیل ساختاری یا نشانه شناختی، تحلیل تفسیری، تحلیل محاوره، تحلیل انتقادی و تحلیل نرماتیو.

ص: 86

گاهی اوقات این گونه های تحلیل محتوا، تحت عنوان تحلیل محتوای کیفی به کار می روند، ولی نقطۀ آغاز بحث ما در مورد تحلیل محتوای تکنیکی است، که به گونه ای خاص و با هدفی ویژه به تحلیل داده می پردازد.

مراحل کدگذاری مورد استفاده در تحقیقات کیفی شامل 1) کدگذاری باز بر مبنای مقولات استخراج شده از مطالعۀ مقدماتی مبانی نظری تحقیق، 2) کدگذاری محوری، 3) کدگذاری انتخابی می باشند.

کد گذاری باز:

استراوس و کوربین کدگذاری باز را اینگونه توصیف می کنند: بخشی از تحلیل که مشخصاً به نام گذاری و دسته بندی پدیده، از طریق بررسی دقیق داده ها مربوط می شود. به عبارت بهتر در این نوع کدگذاری مفاهیم درون مصاحبه ها و اسناد و مدارک، بر اساس ارتباط با موضوعات مشابه طبقه بندی می شوند.

نتیجۀ این مرحله، تقطیر و خلاصه کردن انبوه اطلاعات کسب شده از مصاحبه ها و اسناد، به درون مفاهیم و دسته بندی هایی است، که در این سؤالات مشابه هستند. در روش کدگذاری نظری، دو گرایش برای تحلیل داده ها وجود دارد. برخی از پژوهشگران به تحلیل جزء به جزء می پردازند. یعنی متون و داده ها را خط به خط و کلمه به کلمه مورد تحلیل قرار می دهند. برخی نیز به دلیل وقت گیر بودن این روش، تنها نکات و مضامین کلیدی را کدگذاری می کنند.

کدگذاری محوری:

هدف از کدگذاری محوری، ایجاد رابطه بین مقوله های تولید شده (در مرحله کدگذاری باز) است. این عمل معمولاً بر اساس الگوی پارادایمی انجام می شود، و به نظریه پرداز کمک می کند، تا فرایند نظریه پردازی را به سهولت انجام دهد. اساس ارتباط دهی در کدگذاری محوری، بر بسط و گسترش یکی از مقوله ها قرار دارد.

دسته بندی اصلی (مانند ایده یا رویداد محوری) به عنوان پدیده تعریف می شود، و سایر دسته بندی ها با این دسته بندی اصلی مرتبط می شوند. شرایط علّی موارد و رویدادهایی هستند که منجر به ایجاد و توسعه پدیده می گردند.

زمینه به مجموعه ای ویژه از شرایط، و شرایط مداخله گر به مجموعۀ گسترده تری از شرایط اشاره دارند که پدیده در آن قرار دارد. راهبردهای کنش یا تقابل، به اقدامات و پاسخ هایی اشاره می کنند که به عنوان نتیجۀ پدیده رخ می دهند، و در نهایت ستاده های -خواسته یا ناخواسته- این اقدامات و پاسخ ها به پیامدها اشاره دارند.

ص: 87

کدگذاری انتخابی:

کدگذاری انتخابی عبارت است از فرآیند انتخاب دسته بندی اصلی، مرتبط کردن نظام مند آن با دیگر دسته بندی ها، تأیید اعتبار این روابط، و تکمیل دسته بندی هایی که نیاز به اصلاح و توسعۀ بیشتر دارند. کدگذاری انتخابی بر اساس نتایج کدگذاری باز و کدگذاری محوری، مرحلۀ اصلی نظریه پردازی است. به این ترتیب که مقولۀ محوری را به شکل نظام مند به دیگر مقوله ها ربط داده و آن روابط را در چهارچوب یک روایت ارائه کرده، و مقوله هایی را که به بهبود و توسعۀ بیشتری نیاز دارند، اصلاح می کند.

منظور از نظم سیاسی گفتمان، پیكربندی ساختمند ژانرها و گفتمان هایی است كه گفتمان سیاسی را تشكیل می دهند. نظمی باز و متغیر كه گفتمان سیاسی را در نقطة مشخصی از زمان معین، و حدود آن را مشخص می كند. «مفصل بندی» یكی از تكنیك هایی است كه در این گونه از تحلیل گفتمان بسیار رایج است، و منظور از آن کنار هم قرار دادن پدیده هایی است، كه به طور طبیعی در كنار هم قرار ندارند. به عبارت دیگر تلفیقی است از عناصری كه با قرار گرفتن در مجموعة جدید، هویتی تازه می یابند.

در پیمایش از شیوه های مختلفی برای گردآوری داده ها استفاده می شود، از جمله پرسشنامه و مصاحبه. استفاده از تکنولوژی برای تسهیل و بهبود گردآوری داده ها نیز از مدت ها پیش مورد توجه پژوهشگران بوده است. به عنوان مثال استفاده از تلفن برای مصاحبه، به ویژه در حوزۀ بازاریابی به دهۀ 1970 باز می گردد. نیز انجام مصاحبه با کمک رایانه در دهۀ 1980 رواج یافت. در دهه 1990 نیز پرسشنامه های رایانه ای مورد استفاده قرار گرفتند. پس از ابداع و گسترش اینترنت و افزایش کاربران آن، به تدریج مزایا و قابلیت های آن برای انجام پیمایش مورد توجه قرار گرفت، و امروزه پیمایش های زیادی با استفاده از پرسشنامه های مبتنی بر اینترنت صورت می گیرد. پرسشنامه های اینترنتی از جنبه های مختلف، کارآمدتر از پرسشنامه های چاپی سنتی هستند. به همین دلیل، شناخت و بهره گیری از آنها می تواند به بهبود کیفی و کمی پژوهش های پیمایشی منجر شود.

روش حکومت داری دولت های زیدیه در منطقۀ طبرستان در شمال ایران

سوال: چه عواملی باعث شد تا زیدیه قریب به هفت قرن در منطقه طبرستان، در شمال ایران حکومت کنند؟

موضوع 2

علل ماندگاری عقاید امامیه و افول و زوال عقاید فرقۀ اسماعیلیه در قرن پنجم هجری

سوال: چه عواملی باعث شد که عقاید امامیه بر خلاف دیگر فرقه های تشیع مانند اسماعیلیه، دستخوش تحریف و تغییر نشوند؟

موضوع 3

پیش زمینه های تشکیل دارالتقریب اسلامی در مصر و مجمع جهانی تقریب مذاهب در ایران

سوال: علت اصلی اینکه امت اسلام بعد از پیامبر به صورت واحد در نیامد چه بود؟

فرضیه: شرایط حساس زمانه این ضرورت را ایجاد می کند، که مسئلۀ تقریب به صورت محکم و جدی در بین مسلمانان تبلیغ شود. در این راستا اختلافات باید برطرف شوند، و بنابر اصل و ضروریات اسلام، مثل قبلۀ واحد، کتاب واحد، و وجود پیامبر (ص)، همۀ مذاهب اسلامی باید به فرمایش خداوند، در زیر پرچم اسلام به عنوان امت واحده، دست برادری و اخوت بفشارند.

موضوع 4

نقش آل بویه در تعمیق فرهنگ شیعی (مطالعۀ موردی: آداب و رسوم مذهبی)

سوال: چه عواملی موجب شد در قرن 4 و 5 هجری، فرهنگ تشیع در مناطق مختلف سرزمین های اسلامی نفوذ کند؟

فرضیه: آل بویه به عنوان یکی از دولت های مستقل شیعی عصر غیبت، با احیای آداب و رسوم و برگزاری مراسم مذهبی، موجبات ترویج و تعمیق فرهنگ تشیع را در بخش های وسیعی از سرزمین های مرکزی و غربی حوزۀ خلافت عباسی فراهم کرد.

ص: 90

موضوع 5

تأثیر خواجه نصیرالدین طوسی، بر پذیرش مذهب تشیع در حکومت مغول در ایران

سوال: چه عواملی موجب شد که حاکمان مغول در ایران مذهب تشیع را بپذیرند؟

فرضیه: در دوران پس از استقرار مغولان در ایران، به دلیل این که حاکمان جدید با بدنۀ اجتماع، و دین اسلام آشنا نبودند، خواجه نصیرالدین طوسی به عنوان یکی از مشاورین آنها، نقش مهمی را در پذیرش مذهب تشیع توسط آنان ایفا کرد.

موضوع 6

نقش دولت های اموی در پیشرفت اسلام در آندلس

سوال: چه عواملی به پیشرفت اسلام در آندلس کمک کرد؟

فرضیه: امویان پس از سقوط خلافتشان و هجرت کردن به آندلس، با نفوذ حکومت خود در بخش هایی از آندلس، موجبات گسترش اسلام به این منطقه را فراهم کردند.

موضوع 7

واکاوی پیامدهای حکومت آل بویه، بر بهبود ساختار سیاسی - فرهنگی جهان اسلام

سوال: چه عواملی در بهبود ساختارهای سیاسی - فرهنگی جهان اسلام موثر بوده است؟

فرضیه: دولت آل بویه، به عنوان نخستین دولت شیعی مستقل، با توجه به دامنۀ وسیع حکومت آن، در بهبود ساختارهای سیاسی - فرهنگی جهان اسلام نقش مهمی داشته است.

از مشکلات سد راه علوم اسلامی از بین خواهد رفت، و انگیزۀ پژوهشگر نیز برای ادامۀ مسیر بیشتر خواهد شد .

پژوهش به پژوهشگر روحیۀ خستگی ناپذیری، ناامید نشدن از شکست های احتمالی، و پرهیز از قضاوت عجولانه را القا می کند. با کشف یک حقیقت و معلوم شدن یک مجهول برای پژوهشگر، لذت خلق اثر رخ خواهد داد، و شعفی که ایجاد می کند، موجب ایجاد انگیزۀ بیشتر برای ادامۀ مسیر می شود.

پژوهشگر باید از ابتدا با انگیزۀ آموختن و رشد در این عرصه وارد شود، و به فکر قوی تر شدن ریشه های علم در وجود خویش باشد. برای تحقق این امر مطالعۀ و پژوهش هدفمند، همزمان با شروع آموزش نیاز است. پژوهشگران باید به دنبال رفع گره های کوچک و بزرگ در علوم باشند، و دست از تلاش برندارند. ریشۀ یک درخت هر اندازه محکم تر باشد، قطع آن با تبر ناامیدی و رویدادهای پیش بینی نشده سخت تر خواهد بود. پژوهش عرصۀ جهاد است، و مجاهدانی سخت کوش و دارای همت بلند می طلبد، که از موانع نهراسند، و با عبور از تنگ راه ها به مقصود اصلی برسند، و گامی در راه اعتلای اسلام بردارند.

این نوشتار بر مبنای تجربیات نگارنده و کارگاه هایی که در آن شرکت کرده ، گردآوری شده است. نیز بخشی از تلخیص کتب فوق الذکر حاصل مطالعۀ مولف است، که به منظور تسهیل امر جستجو، و آشنایی پژوهشگران با انواع کتب، نظریات و روش های پژوهش، در اختیار علاقمندان قرار گرفت.

بشیر،حسن،

کاربرد تحلیل گفتمان در فهم منابع دینی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1395.

محسن تبریزی، علیرضا ،روش تحقیق کیفی درمکاتب تفسیری

(زمینه و کاربرد)، نشر اطلاعات،1395.

ب)سایت ها:

Dev.razavi.ir

google

https://cafebazaar.ir/developer/quran-isca

www.gisoom.com

Chakideh.com

www.google.com/alerts

https://drive.google.com/drive

tebyan.net

hawzah.net

parsijoo.ir

Academia www.academia.edu

ORCID http://orcid.org

ResearchGate

www.researchgate.net

Google Scholar

https://scholar.google.com

mendeley https://www.mendeley.com

Linkedin www.linkedin.com

https://drive.google.com/drive

p://www.eshia.ir/help/libandroid

ص: 93