ص :2

غالیان: کاوشی در جریانها و برآیندها تا پایان سده سوم

نعمت الله صفری فروشانی

ص :3

ص :4

ص:6

1-غلوّ در ذات نزد اهل سنّت 37

2-غلوّ در صفات نزد اهل سنّت 38

علل پدید آمدن غلات منتسب به شیعه 42

فصل دوم:بررسی غلات در تاریخ

فرقه های غلات در کتب ملل و نحل 53

1-حدیثی که مبنای علم فرقه شناسی قرار گرفته است 54

2-تحلیل این حدیث 58

3-تعداد فرقه های شیعه و غلات در کتب ملل و نحل 61

4-میزان اعتبار کتب ملل و نحل 63

5-علل فراوانی فرقه های غلات در کتب ملل و نحل 66

بررسی تاریخی فرقه های غلات 70

الف-فرقه هایی که به نام رهبران خود معروف شده اند 71

فرقه های غلات از زمان حضرت علی علیه السّلام تا زمان امام باقر علیه السّلام 71

1-سبائیه(منسوب به عبد الله بن سبا)71

عبد الله بن سبا و عقاید او در کتب تاریخ 71

عبد الله بن سبا و عقاید او در کتب ملل و نحل 75

منکران وجود ابن سبا از اهل سنت و مستشرقان 77

علل اختراع و پرورش افسانۀ ابن سبا 79

ابن سبا در کتب روایی شیعه 80

2-کیسانیه 83

قیام مختار 84

دشمنان مختار و تبلیغات بر ضدّ او 85

عقاید منتسب به مختار و کیسانیه 86

تحلیل تاریخی جریان مختار و کیسانیه 87

3-مختاریه 89

ص:8

4-هاشمیه 89

غلات در زمان امام باقر و امام صادق علیهما السّلام 90

5-کربیه 90

6-جناحیه 91

7-مغیریه 93

8-بیانیه 96

9-حارثیه 99

10-صائدیه 100

11-حربیه 100

12-منصوریه 101

13-حسینیه 103

14-محمدیه 103

15-خطابیه 104

16-بزیعیه 107

17-عمیریه(یعمریه)109

18-معمرّیه 110

19-یاران سرّی(سرّیه)110

20-بشاریه(شعیریه،علبائیه)111

تهمت به اصحاب و ساختن فرقه به نام آنان 112

21-زراریّه(تمیمیه)112

22-هشامیه 114

23-شیطانیه(نعمانیه)116

24-جوالیقیه(هشامیه)117

25-مفضلیه 118

26-یونسیّه 119

تهمت به دیگر اصحاب 121

ص:9

غلات زمان امام کاظم علیه السّلام 122

27-بشیریه(ممطوره)122

از امام رضا علیه السّلام تا زمان غیبت صغری،غلات بدون نام فرقه 125

شورشها و حکومتهای منسوب به غلات 128

28-بابکیه 128

29-قرامطه(قرمطیه)129

غیبت صغری:از مدعیان نیابت تا غلوّ 131

30-شریعیه 132

31-نمیریه و بحثی فشرده دربارۀ نصیریه 133

32-شلمغانیه(عزاقریه)136

33-هلالیه 137

34-بلالیه 138

جمع بندی 139

ب-فرقه هایی از غلات که نامشان از عقایدشان گرفته شده است 142

1-اثنینیه 143

2-اعضائیان 143

3-ازدریه 143

4-امریه 143

5-بدائیه 143

6-تفویضیه(مفوّضه)144

7-تناسخیه 144

8-جعفریه 145

9-حلولیه 145

10-ذبابیه 145

11-ذمامیه 145

12-ذمیّه 146

ص:10

13-رجعیّه 146

14-سابّة 146

15-سحابیه 146

16-سلمانیه 147

17-شریکیه 147

18-طیاریه 148

19-علویه 148

20-غرابیه 148

21-غمامیه(ربیعیه)149

22-مخطّئه 149

23-مخمّسه 149

24-مشبّهه 150

تذکر چند نکته 150

ج-چگونگی موضع گیری امامان شیعه در برابر غلات 151

ردّ عقاید غلات و بیان عقاید صحیح 153

1-ردّ الوهیت و صفات خدایی داشتن ائمه 154

2-رد نبوّت ائمه 158

3-ردّ علم غیبت مطلق و ذاتی ائمه 158

بیان علل غلوّ و نتایج آن 160

1-علل غلوّ 160

2-نتایج غلوّ 161

بیان توطئه های غلات 161

انزجار از غلات و لعن آنها 163

صدور فرمان محاصرۀ همه جانبۀ غلات 165

صدور فرمان کشتن بعضی از غلات 166

سخنی از یک مستشرق 168

ص:11

کتب نوشته شده از سوی علمای شیعه در ردّ غلات تا اوایل قرن چهارم 169

فصل سوم:غلات در آینه عقیده و عمل

مقدمه 173

غلات در آینۀ عقیده 175

عقاید مختص به غلات 176

1-اعتقاد به الوهیت اشخاص 176

تاریخچه این اعتقاد 176

علل این اعتقاد 179

برخورد ائمه با این اعتقاد 180

2-اعتقاد به نبوّت ائمه یا اشخاص دیگر 180

تاریخچه و برخورد ائمه با این اعتقاد 180

علت این اعتقاد 182

3-عقیده به حلول 183

تعریف حلول 183

تاریخچۀ حلول 184

علّت اعتقاد به حلول 188

برخورد ائمه علیهم السّلام با حلول 190

حلول در کلام و فلسفۀ اسلامی 191

تهمتی به شیعه در باب حلول 191

4-اعتقاد به تناسخ 192

تعریف تناسخ 192

تاریخچۀ تناسخ 194

الف-تناسخ در میان ادیان و مذاهب پیش از اسلام 194

ب-تناسخ در میان فرقه های منسوب به اسلام 197

ریشه های تناسخ در اسلام 200

ص:12

علل و انگیزه های اعتقاد به تناسخ 201

الف-علل و انگیزه های غیرغلات 201

ب-انگیزه های غلات 202

سوءاستفاده های غلات از آیات قرآن در راه اثبات تناسخ 203

برخورد ائمه علیهم السّلام با تناسخ 206

ادلّه مسلمانان در ردّ تناسخ 208

الف-دلیلهای قرآنی 208

ب-دلیلهای عقلی و کلامی 209

اتهام به شیعه در باب تناسخ 211

تناسخیهای جدید 211

5-عقیده به تشبیه 212

تعریف تشبیه 213

تاریخچۀ تشبیه در اسلام 213

الف-قائلان به تشبیه از میان غیرغلات 213

ب-غلات معتقد به تشبیه 215

علل اعتقاد به تشبیه در میان فرقه های اهل سنت و غلات 216

گفتارهای پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و ائمه علیهم السّلام در نفی تشبیه 218

نقش غلات در اتهام تشبیه به ائمه 220

اتهام به اصحاب ائمه علیهم السّلام در باب تشبیه 222

6-عقیده به تفویض 224

تفویض و معانی مختلف آن 224

تاریخچۀ فرقۀ مفوضه 227

برخورد ائمه علیهم السّلام با مفوضه 229

متهم نمودن علمای شیعه به تفویض 231

عقاید مشترک بین غلات و شیعه 231

1-عقیدۀ وصایت و جانشینی حضرت علی علیه السّلام 232

ص:13

وصایت از نظر شیعه 232

غلات و مسالۀ وصایت 239

2-اعتقاد به مهدویت 240

مهدویت در شیعه 240

غلات و مهدویت 242

علل ادعاهای دروغین مهدویت 246

اتهاماتی به شیعه در باب مهدویت 247

3-اعتقاد به رجعت 252

تعریف رجعت از دیدگاه شیعه 252

جایگاه رجعت در اعتقادات شیعه 253

تفاوت بین رجعت و تناسخ 255

دلایل رجعت از نظر شیعه 256

الف-آیات 256

ب-روایات 258

رجعت در میان غلات 260

اتهام به شیعه در باب رجعت 263

4-اعتقاد به بداء 264

تعریف بداء در نزد شیعه 264

دلایل شیعه بر بداء 269

توجیه شیعه برای مسأله بداء 272

جایگاه بداء در نزد شیعه و فواید آن 275

غلات و مسأله بداء 277

اتهاماتی به شیعه در مورد بداء 280

5-اعتقاد به تأویل قرآن 281

تأویل در نزد شیعه 282

غلات و تأویل قرآن 284

ص:14

نظر«فان فلوتن»آلمانی در باب تأویل 286

غلات در آینۀ عمل 290

علل اباحی گری و بی بند و باری غلات 292

مراتب و مراحل اباحی گری 293

توجیهات غلات برای اباحی گری 295

1-توجیهات قرآنی 296

2-توجیهات غیرقرآنی 298

مسألۀ شفاعت و اباحی گری 300

1-معنای شفاعت 301

2-شفاعت در قرآن 302

3-شفاعت در روایات 302

4-توجیه شفاعت 305

5-آثار تربیتی شفاعت 307

فصل چهارم:تأثیرات غلات بر تاریخ شیعه

مقدمه 309

تاثیر غلات در تخریب چهرۀ ائمه علیهم السّلام 310

تاثیر غلات در تخریب وجهۀ اصحاب ائمه علیهم السّلام 313

تاثیر غلات در آلوده کردن قیامها و شورشهای اهل البیت و طرفدارانشان 315

غلات،دستاویزی برای مخالفان و دشمنان شیعه در وارد کردن انواع اتهامات 316

1-اتهامات پیشینیان اهل سنّت 317

2-اتهامات معاصران اهل سنّت 320

3-اتهامات مستشرقان 323

غلات و هدر دادن نیروهای شیعه 325

غلات و حدیث سازی 327

1-چگونگی تدوین حدیث در شیعه 327

ص:15

2-چگونگی حدیث سازی غلات 330

3-چگونگی مبارزۀ شیعه با حدیث سازی غلات 333

4-نتیجۀ این مبارزه 335

غلات و علم رجال 339

1-اختلاف در معنای غلوّ و درجات آن 339

2-نزاع قمیها و بغدادیها و راه یافتن اجتهاد در علم رجال 340

3-صاحبان و راویان اصول در میان متهمان به غلوّ 342

4-نیکو بودن حالت قبل از غلوّ 342

5-توبه و بازگشت غالی 343

6-غلوّ و وثاقت 343

7-روایت غلات از راوی 344

8-غلوّ یا علوّ 344

9-اسامی حدود صد و بیست تن از متهمان به غلوّ 345

غلات و علم کلام و عقاید شیعه 361

غلات و علم فقه شیعه 362

منابع و کتابنامه 367

فهرست آیات 381

فهرست روایات 385

فهرست اعلام 387

فهرست قبایل،فرق و گروهها 401

فهرست مکانها 407

فهرست کتب 409

ص:16

مخالفان بر ضدّ طرفداران این مذهب انجام گرفته است،در مقابل این ظلم فرهنگی قابل مقایسه نیست؛چرا که شیعه با متحمل شدن شهادتها،آزارها و شکنجه ها توانست خود را در قلوب مردم جای دهد و حقانیّت خود را اثبات کند.

اما این ظلم فرهنگی،مذهب شیعه را به عنوان مذهبی خرافی و باطل و منافی با طبع هر انسان سالم معرفی می نماید و به این ترتیب،بسیاری از ناآشنایان با این مذهب،بدون آن که زحمت تحقیق دربارۀ این مذهب را به خود بدهند،از آن منزجر و متنفر می شوند.

به پیروی از برخی علمای اهل سنّت،بعضی از مستشرقان،بدون آن که به منابع اصیل شیعه مراجعه نمایند،همان عقاید غلوّآمیز را به شیعه نسبت داده،شیعه را در کتب خود با غلات به هم آمیختند و به این ترتیب در ذهن بسیاری از مردم مغرب زمین،چهرۀ شیعه را مشوّه و آلوده جلوه دادند.

از این جاست که بخوبی ضرورت تحقیقی جامع و گسترده دربارۀ غلات،عقاید آنها، ربط آنها با شیعه،تأثیرات آنها بر شیعه و معرفی شیعۀ خالص به دور از عقاید غلات، روشن می گردد و البته چنین تحقیقی فرصت و امکاناتی به مراتب بیش از گنجایش این کتاب را می طلبد.

کتاب حاضر،در حد توان خود سعی دارد گوشه هایی را از آنچه یاد شد،بررسی نماید و باتوجه به امکانات محدود نویسنده،غلات را بکلی از مذهب تشیع جدا نماید و نشان دهد که در بسیاری از موارد،غلات نه به عنوان دوستان نادان،بلکه به عنوان دشمنان دانایی که-به نام شیعه-قصد نابودی شیعه و بلکه کل اسلام را داشته اند،مطرح می باشند.

مانند علم امام،عصمت امام و قدرت امام داشته اند،بدون آن که صفت الوهیت را به آنان نسبت دهند.

محدودۀ زمانی که این اثر به کاوش در آن می پردازد،زمان حضور ائمه علیهم السّلام و بخشی از دوران غیبت صغری است که بیشترین ظهور و بروز فرقه های غالیان در این برهه که تا اوایل قرن چهارم به درازا می کشد،بوده است.

8-الردّ علی الغلاة،نوشتۀ ابو القاسم سعد بن عبد اللّه بن ابی خلف اشعری قمی، متوفای 301 یا 299 ه ق،صاحب کتاب المقالات و الفرق (1).

9-الردّ علی اصحاب التناسخ و الغلاة،نوشتۀ متکلم معروف شیعه،ابو محمد حسن بن موسی نوبختی،متوفای اوایل قرن چهارم هجری قمری،مؤلف کتاب فرق الشیعه (2).

10-الردّ علی فرق الشیعة ما خلا الامامیة منهم،نوشتۀ نویسندۀ پیش گفته،که احتمال می رود همان کتاب بالا باشد (3).

در این میان،قدیمترین کتبی که از سوی شیعه در بیان عقاید غلات در ضمن فرق اسلامی نگاشته شده و در دسترس هستند،عبارتند از:

1-فرق الشیعة،ابو محمد حسن بن موسی نوبختی.

2-المقالات و الفرق،نوشتۀ سعد بن عبد اللّه بن ابی خلف اشعری قمی که بنابر دیدگاهی از اصحاب امام حسن عسکری علیه السّلام بوده است.

3-بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی،نوشتۀ ابو المعالی محمد حسینی علوی،که در سال 485 ه ق،تألیف شده است.

علمای فرقه نویس اهل سنّت نیز به نقل و نقد عقاید غلات در کتب ملل و نحل خود پرداخته اند که در این میان،کهنترین کتبی که هم اکنون در دسترس هستند،عبارتند از:

1-التنبیه و الرّد علی اهل الاهواء و البدع،نوشتۀ محمد بن احمد بن عبد الرحمان ملطی شافعی،متوفای 377 ه ق.

2-الفرق بین الفرق،نوشتۀ عبد القاهر بغدادی،متوفای 429 ه ق.

3-الفصل فی الملل و الاهواء و النّحل،نوشتۀ ابو محمد علی بن احمد،معروف به ابن حزم ظاهری،متوفای سال 456 ه ق.

4-التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین،نوشتۀ ابو المظفر اسفراینی،متوفای 471 ه ق.

5-مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین،نوشتۀ ابو الحسن علی بن اسماعیل اشعری،متوفای 330 ه ق.

ص:20

6-الملل و النّحل،نوشتۀ ابو الفتح محمد بن عبد الکریم شهرستانی،متوفای 548 ه ق.

7-الحور العین،نوشتۀ ابو سعید نشوان بن سعید بن نشوان حمیری،متوفای 573 ه ق.

8-اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین،نوشتۀ فخر الدین محمد بن عمر رازی، متوفای 606 ه ق.

اما طرز نگاه ما به غلات،با طرز نگاه نویسندگان یاد شده بسیار متفاوت است؛زیرا ما درصدد آنیم که علاوه بر نقد و بررسی عقاید غلات،به چگونگی ارتباط و نسبت آنان با شیعه و تأثیرگذاری آنان بر عقاید شیعه بپردازیم،در حالی که کتابهای مزبور،تنها به بیان تعداد فرق غلات و نقل عقاید آنان پرداخته اند و در بسیاری از موارد،نوشته های آنان عاری از حقیقت است.به هرحال،کتب یاد شده و به طور کلی کتب ملل و نحل، منبع خوبی برای دستیابی به اسامی فرقه های غالیان می باشد.

در قرن اخیر،کتب چندی نگاشته شده است که تا حدّی به هدف ما نزدیک است، اما به هرحال کلّ آن را تأمین نمی کند.این کتب عبارتند از:

1-الشبک من فرق الغلاة فی العراق،نوشتۀ احمد حامد صراف؛

2-هویّة التشیّع،نوشتۀ دکتر شیخ احمد وائلی؛

3-العلویون بین الاسطورة و الحقیقة،نوشتۀ هاشم عثمان؛

4-آراء ائمة الشیعة فی الغلاة،نوشته شیخ میرزا خلیل کمره ای؛

5-الغلوّ و الفرق الغالیة فی الحضارة الاسلامیة،نوشتۀ دکتر عبد الله سلوم السامرائی؛

6-تاریخ شیعه و فرقه های اسلام تا قرن چهارم هجری،نوشتۀ دکتر محمد جواد مشکور؛

7-تاریخ الامامیة و اسلافهم من الشیعة منذ نشأة التشیع حتی مطلع القرن الرابع الهجری،نوشتۀ دکتر عبد الله فیاض.

همچنین در این موضوع،دو پایان نامه نگاشته شده است به خامۀ دکتر عبد الحمید گلشنی ابراهیمی-استاد دانشگاه تهران-که لغتنامۀ دهخدا نیز از آن نقل می کند. (1)

ص:21

در مجموع،می توان گفت کتابی که بتواند همۀ اهداف نگارنده را در موضوع غلات تأمین نماید،چاپ نشده است یا لااقلّ به رؤیت نویسنده نرسیده است.

فرقه های غلات،ساختگی می باشند.

ما در این کتاب به مناسبتهای مختلف به نقد اقوال کتب ملل و نحل خواهیم پرداخت.

باید توجه داشت که منبع بسیاری از کتب تاریخی،کلامی و رجالی در باب فرقه ها،همین کتب ملل و نحل می باشد.

ص:23

ص:24

معناست که انسان چیزی را که به آن اعتقاد دارد،از حدّ خود،بسیار فراتر برده است.

نکته قابل تذکر آن که واژۀ غلوّ در کتابهای لغت به معنای منفی،یعنی پایین آوردن بیش از اندازه،به کار نرفته است،ولی در برخی تفاسیر در ذیل آیه های مربوط به غلوّ اهل کتاب،دید منفی یهودیان نسبت به حضرت عیسی علیه السّلام را به عنوان غلوّ یاد کرده اند (1)، که سخن درستی به نظر نمی رسد.

اما این کلمه در اصطلاح ملل و نحل،سرنوشت دیگری پیدا کرده است که در بخش تعریف غلات به آن خواهیم پرداخت.

2-سورۀ مائده،آیۀ 77:

قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ

ای اهل کتاب!در دین خود غلوّ و زیاده روی نکنید.

اما دو مورد دوم،در دو آیۀ متوالی سورۀ دخان یعنی آیات 45 و 46 آمده است و دربارۀ درخت زقّوم،که در جهنم است،سخن می راند.

کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ کَغَلْیِ الْحَمِیمِ

مسلّما درخت زقّوم،غذای گنهکاران است؛همانند فلز گداخته در شکمها می جوشد، جوششی همچون آب سوزان.

تجاوزکنندگان به ایشان رجوع می کنند و واماندگان به آنان ملحق می شوند.

3-نیز دربارۀ خود و اهل بیت علیهم السّلام چنین می فرماید:

«نحن النمرقة الوسطی بنا یلحق التالی و الینا یرجع الغالی.» (1)

ما(اهل بیت علیهم السّلام چون)پشتی هستیم در میانه(که از دو جانب به آن تکیه دهند)؛آن که وامانده،خود را به آن رساند و آن که تجاوز کرده،به جانب آن بازگردد.

4-همچنین دربارۀ خود می فرماید:

«هلک فیّ رجلان محبّ غال و مبغض قال.» (2)

دو مرد(دو طرز تفکر)دربارۀ من تباه و نابود شدند؛(یکی)دوستی که زیاده روی و از حد تجاوز کند و(دیگری)،دشمنی که در دشمنی،زیاده روی نماید.

5-حضرت علی علیه السّلام درباره خود و خاندانش چنین می فرماید:

«ایاکم و الغلوّ فینا....» (3)

از غلوّ و زیاده روی دربارۀ ما اهل بیت بپرهیزید.

6-در وسائل الشیعه به نقل از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله آورده است:

«صنفان من امتی لا نصیب لهم فی الاسلام:الناصب لأهل بیتی حربا و غال فی الدین مارق منه.» (4)

دو گروه از امت من،نصیبی از اسلام ندارند.یکی کسانی که با اهل بیت من علم جنگ برافرازند و دیگری،گروهی که در دین از حدّ تجاوز کنند و بیرون روند.

7-اصول کافی نیز از امام باقر علیه السّلام در سفارش به یاران خود،چنین نقل می کند:

«...کونوا النمرقة الوسطی یرجع الیکم الغالی و یلحق بکم التالی.» (5)

ص:28

چون پشتی در میانه باشید که از حدّ درگذرنده به سوی شما بازگردد و وامانده به شما ملحق شود.

مصریان پادشاه خود را که فرعون نامیده می شد،خدای خورشید و پسر خدا و بالأخره خود خدا می دانستند (1).دربارۀ فرعون پرستی آنان،قرآن کریم از قول فرعون نقل می کند که می گفت: أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی (2)

من پروردگار بزرگتر شما هستم.

در هند باستان،آریاییها،مظاهر طبیعت،مانند:خورشید،ماه،کوهها و ستاره ها را می پرستیدند و عناصر مفید و سودمند را داوس( sov )یا خدا می دانستند.آنان آب، خورشید و ماه را به عنوان فرشته ای از فرشتگان که دارای روح و نفس است،پرستش می نمودند (3).نیز بعضی حیوانات،مانند:گاو،مار و میمون را مقدس می شمردند.گوشت گاو نر،نزد آنان حرام بود و ادویه ای که برای خوشبو کردن خود به کار می بردند،با فضلۀ گاو مخلوط می کردند.حتی خالی که خوبرویان هندی برای زیبایی،به صورت خود می کوبیدند،با فضلۀ گاو مخلوط بود. (4)

چینیهای باستان،ابتدا روح پرست بودند و ارواح اجداد مادری و نیاکان پدری خود را می پرستیدند و معتقد بودند که این ارواح در زندگی آنان به کمکشان خواهند آمد،سپس به پرستش آسمان به عنوان مبدأ نعمتها و نیز باد،رعد،درخت،کوه و حیواناتی همچون اژدها و مار می پرداختند.

امپراطوران چینی،خدایانی را با عنوان خدای آسمان و خدای افلاک به مردم معرفی می کردند و خود را خلیفۀ خدای آسمان و فرزند او به شمار می آوردند و به این ترتیب، مردم آنها را مقدس می شمردند. (5)

ژاپنیها امپراطوران خود را که به«میکادو»معروف بودند،از زمرۀ آدمیزاد نمی دانستند،بلکه آنان را موجوداتی همپایۀ خورشید و کوه و آتشفشان فوجی می پنداشتند و می پرستیدند.

ص:30

نخستین امپراطور سنّتی ژاپن،جیم-مو( uM miJ )نام داشت که در سال 660 قبل از میلاد بر تخت نشست و مورد پرستش ژاپنیها قرار گرفت.در سال 1946 میلادی،پس از جنگ جهانی دوم،«هیروهیتو»امپراطور وقت ژاپن،الوهیت یعنی خدایی خود را در آن کشور نفی کرد و حاکمیت ملت را به رسمیت شناخت.پرستش ارواح نیاکان نیز در ژاپن بسیار معمول بود. (1)

یونانیها و رومیها برای مظاهر مختلف طبیعت،مانند:باد،باران،خورشید،دریا و نیز برای اموری همانند جنگ و صلح،ربّ النّوع هایی درست کرده،به پرستش آنها می پرداختند که این خود،نشانۀ غلوّ دربارۀ این مظاهر بود. (2)

ایرانیها،آتش را موجودی بسیار مقدس می شمردند و همیشه آن را در آتشکده هایی مخصوص روشن نگه می داشتند و برای روشن ماندن آن،مأمورانی تعیین می کردند.آنان عدد هفت را مقدس می شمردند و ماه مهر را که هفتمین ماه سال بود،پرستش می کردند.

گفته شده است مدت دو هزار سال،آیین مهرپرستی در ایران رواج داشت و در ماه مهر، گاوی را زینت کرده،با جلال و جبروت به میدان آورده،آن را ذبح می کردند و پس از عزاداری برای او،هرکدام تکه ای از آن را می خوردند تا از وجود معبود،چیزی در آنان بماند. (3)

اعراب جاهلیت علاوه بر بت پرستی،به پرستش موجوداتی همانند:آفتاب،ماه و ستارگانی مانند:ثریا و زهره که به آن«العزّی»می گفتند،می پرداختند و لذا می بینیم که نامهایی همانند:عبد الشمس،عبد الشارق،عبد النجم،عبد الثّریا،عبد العزّی(یعنی بندۀ سیّارۀ زهره،که در نزد آنان عزیزترین خدایان بود و از جمله نام ابو لهب،عموی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله عبد العزّی بود)در میان آنان فراوان بود. (4)

1-باتوجه به آیات 76 تا 78 سورۀ انعام که در آن احتجاج حضرت ابراهیم علیه السّلام با گروههایی از مردم مطرح شده است،در می یابیم که در آن زمان گروههای مختلفی از مردم دربارۀ ستارگان،ماه و خورشید غلوّ کرده،آنها را خدا می دانستند.

2-چنانکه قبلا دربارۀ مصریها ذکر کردیم،از آیات قرآن چنین برمی آید که مردم مصر،فرعون را به عنوان خدا می پرستیده اند.

3-در سورۀ توبه،آیه 30،دربارۀ یهودیان می فرماید:

وَ قالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللّهِ

یهودیان گفتند که عزیر،پسر خداست. (1)

4-در آیات 17 و 72 سورۀ مائده،دربارۀ مسیحیها که حضرت عیسی علیه السّلام را خدا می دانستند،می فرماید:

لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ

همانا آنان که گفتند خداوند همان مسیح پسر مریم است،کافر شدند.

5-و در آیۀ 30،سورۀ توبه می فرماید که مسیحیها،عیسی علیه السّلام را پسر خدا می دانند.

وَ قالَتِ النَّصاری الْمَسِیحُ ابْنُ اللّهِ

مسیحیها گفتند که مسیح پسر خداست.

6-آیاتی در قرآن کریم دلالت بر آن دارد که بعضی از مردم،ملائکه را دختران خدا می دانستند و آنان را می پرستیدند.ما این آیات را به دو دسته تقسیم می کنیم:

الف-آیاتی که بیانگر آن است که بعضی از مردم،ملائکه را دختران خدا می دانستند.

1-سورۀ اسراء،آیۀ 40:

أَ فَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِکَةِ إِناثاً إِنَّکُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلاً عَظِیماً

ص:32

آیا پروردگارتان شما را برگزید به این که پسرانی به شما عطا کرد و برای خود از فرشتگان دخترانی برگزیده است.شما سخنی گران می گویید.

2-سورۀ زخرف،آیۀ 19:

وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً

فرشتگان را که بندگان خدا هستند،دختران خدا پنداشتند.

ب-آیاتی که دلالت بر پرستش ملائکه از سوی بعضی از مردمان دارد.

1-سورۀ آل عمران،آیۀ 80:

وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً

و(خداوند)به شما دستور نمی دهد که فرشتگان و پیامبران را پروردگارهایی برای خود بگیرید.

2-سورۀ نساء،آیۀ 172:

لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلّهِ وَ لاَ الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ

هرگز مسیح و فرشتگان مقرّب خداوند از این ابا نداشتند که بنده خدا باشند.

باتوجه به این که مردم،مسیح را می پرستیدند،درمی یابیم که واقع شدن ملائکه در ردیف مسیح،نشانۀ مورد پرستش بودن همۀ فرشتگان یا بعضی از آنان مانند جبرئیل(به عنوان روح القدس)می باشد.

3-سورۀ سبأ،آیۀ 40:

وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلائِکَةِ أَ هؤُلاءِ إِیّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ

(به خاطر بیاور)روزی را که خداوند همۀ آنان را برمی انگیزد،سپس به فرشتگان می گوید:آیا اینها شما را پرستش می کردند؟

4-از آیۀ 41 سوره سبأ که از قول فرشتگان در روز قیامت نقل شده است،استنباط می شود که عده ای از مردم دربارۀ جنّ غلوّ کرده،آن را می پرستیدند:

...بَلْ کانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ

...بلکه آن مردم جنّ را پرستش می کردند.

ص:33

در باب عصمت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و ائمه علیهم السّلام از سهو،شیخ صدوق و قمیها قائل به جواز سهو النبی صلّی اللّه علیه و اله و الائمه شده اند و کسانی را که قائل به عدم جواز سهو النبی صلّی اللّه علیه و اله می باشند،متّهم به غلوّ کرده اند. (1)

اما در مقابل،برخی متکلمان همچون شیخ مفید و بغدادیها قائل به عدم جواز سهو النبی صلّی اللّه علیه و اله شده اند و طرف مقابل خود را به تقصیر و کوتاهی در حق معصومین علیهم السّلام متهم کرده اند. (2)

در باب علم غیب،بسیاری از متکلمان،قائل به علم غیب معصومین علیهم السّلام در حوادث جزئی،علاوه بر علم به احکام کلّی اسلام شده اند.و معصومین را عالم به آنچه که بوده و هست و می باشد،(علم به ما کان و ما یکون و ما هو کائن)می دانند؛گرچه این علم غیب را رشحه ای از علم غیب ذات الهی دانسته اند، (3)اما عده ای دیگر از متکلمان گفته اند که معصومین علیهم السّلام جز در مواردی که خدا بخواهد،عالم به امور و حوادث جزئی نمی باشند. (4)

به هرحال،ریشۀ اختلاف در هردو باب،روایاتی است که در هردو طرف دعوا وارد شده است. (5)

در علم رجال،بسیاری از راویان احادیث،به جهت آن که عقایدشان دربارۀ

ص:35

معصومین علیهم السّلام(به گمان طرف مخالف)غلوّآمیز(از نوع غلوّ در صفات)بوده است،متهم به غالی بودن شده اند و احادیث آنان را از درجۀ اعتبار ساقط کرده اند.نمونۀ بارز آن را می توانیم در رجال ابن غضائری بیابیم.وی در موارد بسیاری راویان را به این جهت (1)(و یا به جهات دیگر)تضعیف کرده،و به همین سبب در علم رجال شیعه،چنین مشهور شده است که«توثیقات ابن غضائری اعتبار دارد،امّا تضعیفات او اعتبار ندارد». (2)

به هرحال،عمدۀ بحث ما در این کتاب،در نوع اول غلوّ یعنی به الوهیت رساندن اشخاص است؛اگرچه گاهی به مناسبت از غلوّ در صفات نیز بحث خواهیم کرد.

البته همچنان که اصطلاح فرقه شناسان است،دربارۀ غلات شیعه بحث خواهیم کرد،اما هدف مهم ما این است که انس و الفتی را که بین دو کلمۀ غلات و شیعه پیدا شده-به طوری که هرگاه یکی از آنها به کار رود،دومی بزودی تداعی می شود-از بین ببریم و ثابت کنیم که اولا غلات،فرقه هایی بودند خارج از اسلام که باتوجه به اوضاع و شرایط روزگار خود،مناسب دیدند فعالیتهای خود را با نام شیعه و با تمسک به اهل بیت علیهم السّلام به ثمر رسانند. (3)

ثانیا،غلوّ در هردو نوع آن(ذات و صفات)،در میان فرقه های مختلف اهل سنّت نیز فراوان بوده،اما عمدا از دید فرقه شناسان اهل سنت مخفی مانده است.

در این جا به بررسی هردو می پردازیم:

بعضی از فرقه شناسان،مقنّعیّه یا مبیضّه(سپید جامگان)را که پیروان هاشم بن حکیم مروزی،ملقب به«المقنّع»بود و ادعای علم غیب و توان زنده کردن مردگان را داشت،از شعب فرقۀ رزّامیه دانسته اند.المقنع در ایام مهدی عباسی بر او شورید و وقتی که عرصه را بر خود تنگ دید،خود را در آتش افکند. (1)

همین طور بعضی فرقۀ خرّمیه یا خرّمدینیّه را که پیروان بابک خرّمدین بودند،از طرفداران ابو مسلم خراسانی دانسته اند.بابک خرّمدین در سال 201 ه ق بر خلیفۀ عباسی شورش کرد و در سال 223 ه ق در ایام معتصم به دست افشین ایرانی اسیر شد و پس از چندی به قتل رسید. (2)

البته این نکته شایسته یادآوری است که اهل سنت همۀ این گروهها را کافر دانسته و از خود رانده اند و ما تنها به سبب اشاره به بستر پیدایش این گروهها،آن هم برابر برخی نظرات،آنها را در این بخش ذکر کردیم.

است. (1)

همچنین بعضی از اهل تفسیر گفته اند که مراد از آیۀ: وَ لا یَأْتَلِ أُولُوا الْفَضْلِ مِنْکُمْ وَ السَّعَةِ أَنْ یُؤْتُوا أُولِی الْقُرْبی... (2).ابو بکر صدّیق است و بعضی از آنان برای او ثروتی این گونه بر شمرده اند:ابو بکر،تعداد سیصد و شصت کرسی داشت که بر روی هریک از آنها،حلّه ای به قیمت هزار دینار افکنده شده بود؛یعنی او سیصد و شصت هزار دینار ثروت داشت که همۀ آن را در راه اسلام صرف کرد. (3)

حاکم در المستدرک(ج 3،ص 65)احادیثی نقل می کند که ابو بکر را اولین اسلام آورنده به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله می داند،در حالی که اولین اسلام آورنده،طبق روایات بسیاری که اهل سنت نیز نقل می کنند،حضرت علی علیه السّلام می باشد.

می شوی،جاری شو.»

بدین ترتیب،رود نیل بدون قربانی به جریان خود ادامه داد.

ب-در مدینه در سال بیست هجری زلزله ای واقع شد.عمر نیزۀ خود را به زمین زد و گفت:مگر من بر روی تو به عدالت رفتار نکرده ام؟

از آن تاریخ به بعد در مدینه زلزله واقع نشد.

ج-روزی در یکی از خانه های مدینه آتش سوزی رخ داد.عمر بر روی پارچه ای چنین نوشت:«ای آتش!به اذن خداوند فرو نشین».

در همان لحظه که آن را در آتش انداختند،آتش فرو نشست. (1)

رساند و از او خواست که آیة الکرسی را با آن قلم بنویسد که تا روز قیامت،هرکس آیة الکرسی را بخواند،ثوابی هم نصیب معاویه گردد. (1)

از ابو هریره نقل شده است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله فرمود:

«امین ها نزد خداوند سه نفر هستند:من،جبرئیل و معاویه.» (2)

بخاری در تاریخ خود(ج 4،قسم دوم،ص 180)نقل کرده است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله فرمود:خدایا!دل معاویه را از علم و حلم پر گردان. (3)

از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله نقل کرده اند که فرمود:

من شهر علم هستم و علی علیه السّلام در آن شهر و معاویه حلقۀ آن در. (4)

مناقب فراوان دیگری هم برای او در کتب اهل سنت نقل شده است که مرحوم علاّمۀ امینی در الغدیر(ج 11،ص 101-71)چهل حدیث از مناقب و غلوّها دربارۀ او را از کتب اهل سنت نقل می کند.

او در همین کتاب از صفحه 103 تا صفحه 195،صد داستان از کتب اهل سنت دربارۀ غلوّ در مورد اصحاب دیگر و نیز بزرگان و شخصیتهای اهل سنت مانند:زید بن خارجه (5)،خالد بن ولید (6)،سعد بن ابی وقاص (7)،ابو حنیفه (8)،احمد بن حنبل (9)،مالک (10)، غزالی (11)و عبد القادر جرجانی (12)نقل می کند که در بعضی از آنها نسبت مستجاب الدعوة بودن،زنده کنندۀ مردگان،تکلم با خداوند و...به آنان داده شده است.

علامه امینی آن گاه در صفحه 195 می نویسد:

حال انصاف بدهید که چه کسانی غالی هستند؟ما،یا آنان که این احادیث و داستانها را نقل می کنند.

ص:41

لذا می بینیم مردم حتی دربارۀ رهبران غیرمذهبی خود،مانند:رئیس جمهور، استاندار،فرماندار و حتی کدخدای یک ده نیز گاهی از حد اعتدال خارج می شوند و صفات و کمالاتی را که دارا نیستند به آنان نسبت می دهند.

این منشأ روانی-عاطفی در بسیاری از شیعیان ساده دل وجود داشته و دارد و آنان را وادار به غلوّ دربارۀ اهل بیت علیهم السّلام می نماید و گاهی معجزات و کراماتی را به آنان نسبت می دهند که واقعیت تاریخی ندارد.

البته این غلو به حدی نیست که ائمه اهل بیت علیه السّلام را خدا یا پیامبر بدانند یا مقام یکی از آنان را از مقام پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله برتر بشمارند،لیکن به هنگام بررسی تاریخ غلات منتسب به شیعه،باید از این اصل کلی فراتر رفت؛چرا که آنان گروههای منسجم و منظمی بودند که اهداف خاصی را دنبال می کردند؛گرچه نباید این اصل روانی-عاطفی را در گرایش بعضی از شیعیان ساده دل به آنان بدون تأثیر دانست.

در توجیه پدیدۀ غلات،علل مختلفی از سوی پژوهشگران ارائه شده است که در این جا به ذکر آن علل و در صورت لزوم،نقد و بررسی آنها می پردازیم:

1-در بعضی از روایات شیعه،جهل و ناآگاهی مردم به عنوان یکی از علل غلو ذکر شده است.

حضرت امام رضا علیه السّلام در این مورد بیانی از قرار زیر دارد:

بعضی از مردم ساده دل،معجزات و کرامات فراوانی از ائمه علیهم السّلام مشاهده می کردند و چون نمونۀ آنها را از مردم عادی ندیده بودند،تصور می کردند که حتما صاحب این معجزات،دارای مقامی برتر از مقام بشری است و به این ترتیب قائل به خدایی ائمه علیهم السّلام یا حلول روح خدایی در آنان می شدند. (1)

البته این علت فقط دربارۀ مردم ساده دل که پیروان بعضی از فرقه های غلات را

ص:43

تشکیل می دادند،مصداق پیدا می کند.علاوه بر این که ممکن است بگوییم این مردم، بدون این که در فرقۀ خاصی جای بگیرند،به چنین اعتقادی می رسیدند.

به هرحال،مردم با این جهل خود،سهم فراوانی در پیشرفت فرقه های غلات داشتند.

2-در بعضی از روایات،حضرت امام سجاد علیه السّلام علت غلو را دوست داشتن زیاد مطرح می کند.آن حضرت علیه السّلام می فرماید:یهودیان از بس به عزیر علاقه داشتند،او را پسر خدا دانستند و مسیحیان از شدت علاقه به حضرت عیسی علیه السّلام نیز او را پسر خدا خواندند؛در حالی که عزیر و مسیح از آنان برائت جستند و نیز آنان پیروان عزیر و مسیح نبودند.

همچنین گروهی از شیعیان،از شدت محبت به ما،ما را از حد خود فراتر بردند،در حالی که نه آنان از ما هستند و نه ما از آنان. (1)

این دلیل نیز دربارۀ افراد ساده دل عامی که یا فرقه ای تشکیل ندادند و یا این که پیرو فرقه هایی با رهبران شیاد بودند و باعث فزونی تعداد افراد و این فرقه ها و پیشرفت آنها می شدند،مصداق پیدا می کند.

3-با بررسی زندگانی و شخصیت رهبران غلات،مانند:ابو الخطّاب،مغیرة بن سعید،ابو منصور عجلی و بیان تبان درمی یابیم که آنان افرادی زیرک و سیّاس بودند که برای رسیدن به جاه و مال و منال برای خود دسته بندی هایی ایجاد کردند و با بهانه کردن الوهیت ائمه علیهم السّلام خود را پیامبر و منصوب از طرف آنان دانستند و به این ترتیب از احساسات مردم ساده دل استفاده نموده،آنان را به بیراهه کشاندند و چند روزی از بهره های این حرکت خود برخوردار شدند تا این که بالأخره حساسیت حکومت را برانگیختند و به هلاکت رسیدند. (2)

4-با مراجعه به تعالیم و احکام فرقه های غلات می بینیم که آنان اباحی گری مطلق را تبلیغ می کردند،به گونه ای که حتی ازدواج با دختر خود را روا می شمردند،گوشت خوک

ص:44

را حلال می دانستند،لواط را یکی از طیبات به حساب می آوردند و تعالیمی از این قبیل داشتند. (1)

در هنگام تحلیل،به این نتیجه می رسیم که تبلیغ کنندگان این گونه تعالیم افرادی بی دین و شهوت پرست بودند که دین را مانع مهمی در راه رسیدن به اهداف خود می دیدند و برای گذر از این مانع،به نام دین بر دین حمله ور شدند و با به راه انداختن جریان غلات،سعی کردند خود را از هرگونه قید و بند دینی آزاد کنند.

همین اباحی گری مطلق را می توان علّت عمده ای برای پیوستن گروهی از مردم شهوت پرست به آنان دانست.

5-رهبران زیرک غلات می دانستند که بعضی از مردم دروغهای بزرگتر را زودتر قبول می کنند و به این نکته واقف بودند که هرچه ادعا بزرگتر باشد،پیروان بیشتری جذب خواهند کرد.این بود که ادّعای الوهیت ائمه علیهم السّلام را مطرح می کردند تا طرفداران بیشتری پیدا کنند. (2)

6-بعضی گفته اند:اصل غلوّ،عقاید معتدل شیعه بوده است که اذهان ضعیف و نیز مغرض،آنها را از حدّ منطقی خود خارج کرده و به غلوّ کشانیده است. (3)

اما ما این توجیه را نمی توانیم بپذیریم؛زیرا:

اولا،غلات از همان ابتدا الوهیت ائمه یا نبوت آنان را مطرح کردند و این ربطی به عقاید شیعه مانند:عصمت،علم غیب،مهدویت و وصایت ندارد.

بله،غلات بعضی از این عقاید را تحریف کرده،به گونه ای دیگر برای پیروان خود بیان کردند،اما این دلیل آن نمی شود که سرچشمۀ غلو را عقاید شیعه بدانیم،بلکه این غلات بودند که در تحریف بعضی از این عقاید،مستمسک خوبی برای توجیه بعضی از عقاید خرافی خود دیدند،مثل این که بعضی از آنان رهبران خود را مهدی موعود

ص:45

می دانستند یا ادّعای علم به همۀ کائنات را برای رهبران خود می کردند و...

ثانیا،از دو شقّی که در توجیه بیان شد،یعنی اذهان ضعیف و مغرض،فقط شقّ دوم را در اصل پدید آمدن غلات می پذیریم؛یعنی این افراد مغرض بودند که عقاید شیعه را تحریف کرده،مستمسک خود قرار دادند.بله،افراد ضعیف نیز در بعضی از موارد پیرو آنان شدند،اما نه این که اصل عقاید شیعه،باعث انحراف آنان شده باشد،بلکه علّت ملحق شدن آنان علل پنج گانۀ اول را داشت.

ثالثا،اگر غلات واقعا شیعه و معتقد به اصول تشیع بودند،باید از نهی های فراوانی که از ائمه علیهم السّلام دربارۀ غلوّ می رسید،اطاعت می کردند و از غلوّ دست برمی داشتند.

7-بعضی از نویسندگان که همیشه سعی دارند بین شیعه و یهود ارتباط برقرار سازند، ریشۀ غلو را در شیعه،برگرفته از تعالیم یهودیان می دانند و می گویند همچنان که یهودیان، حضرت عزیر را پسر خدا دانستند،شیعیان هم مقام الوهیت برای امامان خود قائل شدند. (1)

ما در هنگام بحث از تاریخ غلات،ریشۀ این نظر را قطع خواهیم کرد.در این جا فقط به ذکر این نکته بسنده می کنیم که این شیعیان نبودند که برای امامان،مقام الوهیت و خدایی قائل شدند،بلکه غلات،افراد خارج از دین بودند که الوهیت ائمه علیهم السّلام را مستمسکی برای نیات پلید خود قرار داده بودند.

8-بعضی گفته اند:

بنی امیه در طول دوران حکومت خود ظلمهای فراوانی بر اهل بیت علیهم السّلام روا داشتند و تبلیغات وسیعی علیه آنان به راه انداختند،به طوری که در سرتاسر مملکت اسلامی در روی هفتاد هزار منبر،حضرت علی علیه السّلام را لعن می کردند. (2)و مردم را از بازگو کردن کوچکترین منقبت و فضیلتی برای حضرت علی علیه السّلام و اهل بیت علیهم السّلام بازمی داشتند.

این فشارهای بی حد،در دوستان اهل بیت علیهم السّلام،نتیجۀ عکس داشت و وقتی که بنی امیه رو به ضعف و انحطاط رفتند،آنان را وادار به غلو در حق علی علیه السّلام و ائمه علیهم السّلام

ص:46

کرد. (1)

ما اوّلا،اصل این سخن را نمی پذیریم؛چرا که با واقعیات تاریخی منطبق نیست که در بحث تاریخ غلات روشن خواهد شد.

ثانیا،اگر چنین توجیهی درست باشد،منتهی به غلوّ در بعضی از صفات می شود،نه آن که باعث غلوّ در ذات و دادن مقام خدایی به ائمه بشود؛چرا که شیعیانی که آن همه زجر و شکنجه را تحمل کردند،کسانی نبودند که آن قدر از تعلیمات و احکام اسلام و تعالیم ائمه علیهم السّلام بی خبر باشند که راه کفر را پیموده،مقام خدایی برای امامان علیهم السّلام قائل شوند.

9-بعضی نوشته اند:

بنی امیه به تازه مسلمانان از کشورهای دیگر بویژه ایران که به آنان موالی می گفتند، ظلم و ستمهای فراوانی روا می داشتند،از آنان بهره کشی های فراوانی می نمودند و آنان را از نظر نژادی پست تر از عرب می دانستند،به آنان از عرب زن نمی دادند و کارهای مهم را به آنان واگذار نمی کردند.

موالی به دنبال پناهگاهی می گشتند که از آنان حمایت کند و سرانجام این پناهگاه را در وجود اهل بیت علیهم السّلام یافتند،زیرا آنان قائل به تبعیض نژادی نبودند و بهره کشی مسلمان از مسلمان دیگر را جایز نمی دانستند و به طور کلی با سیاستهای بنی امیه مخالف بودند و حتی افرادی از آنان مانند امام حسین علیه السّلام بر ضدّ بنی امیه قیام کرده بودند. (2)

از این رو،موالی به ائمه علیهم السّلام روی آوردند و برای آن که از وجود آنان در مقابل بنی امیه استفاده کنند،قائل به غلوّ دربارۀ آنان شدند و آنان را به مقام خدایی رساندند. (3)

ص:47

در نقد این توجیه می گوییم:

اولا،واقعیات تاریخی به ما نشان می دهد که رهبران غلات معمولا از عربها بودند نه از موالی و آنان نقش عمده ای در جریان غلات نداشتند.

ثانیا،درست است که موالی در قیامهایی بر ضد بنی امیه شرکت داشتند،ولی هیچ گاه مستمسک قیام خود را الوهیت ائمه علیهم السّلام قرار نمی دادند،چنان که این نکته را در موالی ملحق شده به مختار ثقفی می یابیم.

ثالثا،اصولا هیچ نیازی نبود که موالی،قائل به الوهیت ائمه علیهم السّلام بشوند تا طرفدار پیدا کنند،بلکه در جریان آن روز دنیای اسلام می دانستند که چنین عقیده ای در میان جامعۀ اسلامی،نتیجۀ عکس خواهد داشت؛چرا که از سوی دیگر مسلمانان متهم به کفر می شدند.

10-بعضی پدیدۀ غلات را مربوط به تفریط و کوتاهی اهل کوفه در یاری اهل بیت علیهم السّلام و بویژه امام حسین علیه السّلام می دانند که پس از شهادت امام حسین علیه السّلام کوفیان برای جبران اشتباه و کوتاهی خود قائل به غلو شدند. (1)

و اما بررسی این نظر:

اولا،اگر این نظر صحیح باشد فقط مربوط به غلو در صفات است،نه غلو در ذات.

ثانیا،با بررسی جریانات و شورشهای بپا شده در کوفه،بعد از شهادت امام حسین علیه السّلام مانند قیام توابین و قیام مختار ثقفی درمی یابیم که به هیچ وجه ریشه های غلو در این نهضتها پدیدار نیست.

11-بعضی گفته اند:

پس از انتقال حکومت از امام حسن علیه السّلام به بنی امیه،مردم در طول سالیان حکومت بنی امیه،این حکومت ظالم را با حکومت عدل حضرت علی علیه السّلام و امام حسن علیه السّلام مقایسه می کردند و درمی یافتند که تفاوت میان این دو نوع حکومت،از زمین تا آسمان است.این بود که بر گذشته تأسف می خوردند و برای جبران ناراحتیهای خود،قائل به غلو دربارۀ

ص:48

حضرت علی علیه السّلام می شدند. (1)

اما نقد این نظر:

اولا،این نظر،ریشۀ تاریخی ندارد و قابل اثبات از طریق تاریخ نمی باشد.

ثانیا،اگر این نظر صحیح باشد،فقط دربارۀ غلوّ در صفات است،نه غلوّ در ذات.

ثالثا،نتیجۀ منطقی تفاوت میان حکومت حضرت علی علیه السّلام و بنی امیه،غلوّ دربارۀ حضرت علی علیه السّلام نمی شود،بلکه کافی است که مقایسۀ واقعی صورت بگیرد تا تفاوت روشن شود.

رابعا،اصولا در زمان حکومت بنی امیه تا پایان قرن اول هجری،حرکت غلوّ وجود نداشت و ما موردی را نمی یابیم که شخصی را به اتهام غلو در این زمان دستگیر کرده باشند.

12-بعضی چنین می گویند:

پس از به شهادت رسیدن امام حسین علیه السّلام،فرزندان آن حضرت سیاست را رها و گوشه نشینی اختیار کردند،در حالی که بسیاری طرفدار آنان بودند.این نکته فرصت را به دست غلات داد تا هرچیزی را به آنان نسبت دهند و از احساسات مردم بهره برداری کنند و بالاخره آنان را به مقام خدایی برسانند. (2)

اشکالات این نظر از قرار زیر است:

اولا،پس از شهادت امام حسین علیه السّلام فرزندان او مبارزه و سیاست را رها نکردند و چه به صورت علنی و چه به صورت مخفی،مبارزه بر ضد بنی امیه را ادامه دادند.رهبران این قیامها معمولا از خاندان اهل بیت علیهم السّلام بودند،حال چه از فرزندان امام حسین علیه السّلام مانند زید بن علی بن حسین و چه از فرزندان امام حسن علیه السّلام مانند حسین بن علی بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السّلام معروف به شهید فخّ.

ثانیا،بر فرض که اهل بیت علیهم السّلام گوشه نشینی را اختیار کرده باشند،آیا مردم آن زمان آن قدر اطلاعات مذهبی نداشتند که هر عقیدۀ باطلی را تلقی به قبول نکنند؟بویژه که

ص:49

همه کس در آن زمان می دانستند که دادن مقام خدایی به یک شخص،کفر صریح می باشد.

13-بعضی از کسانی که می خواهند برای تشیّع،ریشۀ ایرانی درست کنند،حرکت غلات را چنین توجیه می کنند:

ایرانیان تازه مسلمان گرچه ظاهرا به اسلام گرویده بودند،اما به هرحال،تعلّق خاطری نسبت به عقاید قبل از اسلام خود داشتند.یکی از عقاید آنان این بود که برای پادشاهان خود،تقدس ویژه ای قائل بودند و مقام پادشاهی را عنایت خاص خداوند به آنان می دانستند و برای پادشاهان خود تخمۀ شاهی و فرّۀ ایزدی (1)قائل بودند؛یعنی این که خداوند خواسته است این مقام را فقط در این خاندان بگذارد و این موهبت الهی است که هیچ کس حق گرفتن آن را ندارد.

پس از اسلام،آنان به دنبال اشخاصی بودند که چنین تقدسی را به آنان منتقل کنند،و چون دریافتند که شیعیان برای امامان خود،مقامات ویژه ای قائلند،به شیعه روی آوردند و مقامی را که برای پادشاهان خود قائل بودند برای امامان شیعه قائل شدند و کم کم آنان را به خدایی رساندند. (2)

اما اشکالات این نظر:

اولا،در قرون اولیه اسلام ارتباط تنگاتنگی بین شیعه و ایرانیان وجود نداشته است و بیشتر شیعیان عرب بودند و ایرانیان نیز مذهب اهل تسنن را داشتند.

ما ایرانیها را در قیام ابو مسلم خراسانی بسیار فعال می بینیم،در حالی که نه ابو مسلم شیعه بود و نه طرفداران او.

ثانیا،ایرانیان در هنگام ظهور اسلام از ظلم پادشاهان خود به ستوه آمده بودند و این

ص:50

بود که گروه گروه به اسلام روی آوردند و سرزمینهای خود را بر روی مسلمانان گشودند.

پس اگر فرضا نظریۀ فرّۀ ایزدی و تخمۀ شاهی در ایرانیان بوده است،در اواخر دولت ساسانیان بسیار کم رنگ شده بود.

ثالثا،عقیدۀ تخمۀ شاهی فقط سلطنت را موهبت الهی برای پادشاه می داند،نه این که پادشاه را خدا بداند.

رابعا،عقیدۀ تخمۀ شاهی می گوید:سلطنت باید در همان خاندان پادشاه باشد و نباید انتقال به خاندان دیگری پیدا کند و این ربطی به غلوّ در ذات ندارد.

ممکن است در این جا توجیه ناپسندی ذکر شود و آن این که تخمۀ شاهی به وسیلۀ شهربانو،دختر یزدگرد سوم که به همسری امام حسین علیه السّلام درآمد،به اهل بیت علیهم السّلام منتقل شد. (1)

جواب آن این است که اولا،باید حضرت علی و امام حسن و امام حسین علیهم السّلام و حتی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله را از این مقام عظیم بی بهره بدانند،در حالی که چنین نیست.

ثانیا،ما هیچ شیعۀ ایرانی را نمی یابیم که قائل باشد عظمت و مقام ائمه علیهم السّلام به خاطر شهربانو و پادشاهان ایرانی است.

ص:51

ص:52

و الذی نفس محمّد بیده لتفترقنّ امتی علی ثلاث و سبعین فرقة،واحدة فی الجنّة و ثنتان و سبعون فی النار.»

قیل یا رسول الله:من هم؟

قال:الجماعة.

یهودیان به هفتاد و یک فرقه منقسم شدند که یکی در بهشت و هفتاد فرقه در آتش می باشند و مسیحیان به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند که هفتاد و یک فرقه در آتش و یک فرقه در بهشت می باشند.و سوگند به آن که جان محمد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم در دست اوست که امت من به هفتاد و سه فرقه متفرق خواهند شد که یکی در بهشت و هفتاد و دو فرقه در آتش می باشند.

پرسیدند:ای پیامبر خدا آن فرقه کیانند؟

جواب داد:جماعت(مسلمانان).

4-ترمذی،علاوه بر نقل حدیث ابو هریره از قول عبد الله بن عمرو[بن عاص]از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله چنین نقل می کند:

«لیاتین علی امتی ما اتی علی بنی اسرائیل حذو النعل بالنعل،حتی ان کان منهم من اتی امه علانیة لکان فی امتی من یصنع ذلک و ان بنی اسرائیل تفرقت علی ثنتین و سبعین ملّة و تفترق امتی علی ثلاث و سبعین ملة کلهم فی النار الا ملة واحدة».

قالوا:و من هی یا رسول الله؟

قال:«ما انا علیه و اصحابی». (1)

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله فرمود:هر آنچه در بنی اسرائیل اتفاق افتاده،در امت من نیز عینا اتفاق خواهد افتاد،حتی اگر فردی از بنی اسرائیل به صورت آشکار با مادرش زنا کرده باشد،در امت من نیز چنین فردی پیدا خواهد شد.همانا بنی اسرائیل به هفتاد و دو ملت تقسیم شدند و امت من به هفتاد و سه ملت تقسیم خواهند شد که همۀ آنها به جز یک ملّت در آتش خواهند بود.

از آن حضرت صلّی اللّه علیه و اله و سلّم پرسیدند:آنها کیانند؟

فرمود:آنچه من و یارانم بر آن هستیم.

ص:55

از این جا روشن می شود آن گونه که بعضی نوشته اند (1)،سند این حدیث در اهل سنت منحصر به ابو هریره نیست و دیگران نیز مانند:انس بن مالک و عوف بن مالک و عبد الله بن عمر نیز این حدیث را از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله نقل کرده اند.

امّا این حدیث در میان شیعه بدین گونه است:

1-مرحوم کلینی از امام باقر علیه السّلام چنین نقل می کند:

«...عن ابی جعفر علیه السّلام:قال...ان الیهود تفرقوا من بعد موسی علیه السّلام علی احدی و سبعین فرقة منها فرقة فی الجنّة و سبعون فرقة فی النار و تفرقت النصاری بعد عیسی علیه السّلام علی اثنین و سبعین فرقة،فرقة منها فی الجنّة واحدی و سبعون فی النار و تفرقت هذه الامة بعد نبیّها صلّی اللّه علیه و اله علی ثلاث و سبعین فرقة،اثنتان و سبعون فرقة فی النار و فرقة فی الجنة،و من الثلاث و سبعین فرقة ثلاث عشرة فرقة تنتحل ولایتنا و مودّتنا،اثنتا عشرة فرقة منها فی النار و فرقة فی الجنة و ستون فرقة من سائر الناس فی النار.» (2)

یهودیان بعد از موسی به هفتاد و یک فرقه متفرق شدند که یک فرقه از آنان در بهشت و هفتاد فرقۀ دیگر در آتش می باشند.مسیحیان بعد از عیسی به هفتاد و دو فرقه متفرق شدند که یک فرقه از آنان در بهشت و هفتاد و یک فرقه در آتش می باشند.این امت نیز بعد از پیامبرش به هفتاد و سه فرقه تقسیم شد که هفتاد و دو فرقه در آتش و یک فرقه در بهشت می باشند.از این هفتاد و سه فرقه،سیزده فرقه ادعای دوستی و ولایت ما را دارند،که دوازده فرقه آنها در آتش و یک فرقه از این سیزده فرقه و شصت فرقه،از دیگر مردمان در آتش می باشند.»

2-از امالی شیخ مفید (3)از حضرت علی علیه السّلام چنین نقل شده است:

«لتفترقنّ هذه الامة علی ثلاثة و سبعین فرقة و الذی نفسی بیده ان الفرق کلها ضالة الا من اتبعنی و کان من شیعتی».

این امت به هفتاد و سه فرقه منقسم خواهند شد و سوگند به آن که جان من در دست

ص:56

اوست،همه این فرقه ها گمراهند مگر آن که از من پیروی کند و شیعه من باشد.

3-علامه مجلسی در بحار الانوار در موارد مختلفی این حدیث را نقل می کند که در این جا به ذکر یک نمونه که از حضرت علی علیه السّلام نقل شده است،بسنده می کنیم:

«و الذی نفسی بیده لیفترقنّ هذه الامة علی ثلاث و سبعین فرقة کلها فی النار الافرقة، و ممن خلقنا امة یهدون بالحق و به یعدلون فهذه التی تنجو.» (1)

سوگند به آن که جان من در دست اوست،این امت به هفتاد و سه فرقه تقسیم خواهند شد که همه آنها بجز یک فرقه در آتش هستند-سپس استشهاد به این آیه کردند که-از آنان که آنها را آفریدیم،گروهی هستند که به حق هدایت و به حق،اجرای عدالت می کنند؛پس این گروه هستند که نجات می یابند.

پس از آن،حدیثی از امام باقر و امام صادق علیهما السّلام نقل می کند که می فرمایند:آن گروه ما هستیم. (2)

حال باتوجه به این روایات می گوییم:

1-این روایت هم از طریق شیعه و هم از طریق اهل سنت به صورتهای متعدد وارد شده و مبنای تمسک هریک از گروهها و طوایف اسلامی برای توجیه عقیده و فرقۀ خود قرار گرفته است؛چرا که در این روایات،فرقۀ بر حق و نجات یابنده از آتش یک فرقه دانسته شده است،و این فرقۀ ناجیه در طرق مختلف این حدیث،متفاوت ذکر شده است؛مثلا در یکی«آنچه که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و اصحاب او برآنند»و در دیگری«جماعت مسلمانان»و در سومی«آنچه که حضرت علی علیه السّلام و ائمه اهل بیت علیهم السّلام و پیروانشان بر آنند»ذکر شده است.

2-از مطلب یاد شده چنین به دست می آید که اگر فرضا از جهت سند،صحت این روایات را تأیید کنیم،این تأیید فقط دربارۀ صدر حدیث یعنی تقسیم مسلمانان به هفتاد و دو یا هفتاد و سه فرقه است و نمی توانیم همۀ طرق روایات را که فرقه ناجیه را مختلف دانسته اند،تأیید کنیم،زیرا به گواهی همۀ این روایات،فرقۀ ناجیه،یک فرقه بیشتر نیست،در حالی که در روایات گوناگون،این فرقه نیز مختلف ذکر شده است،پس باید

ص:57

بگوییم در بعضی از طرق این حدیث،مسلّما دست جعل عمل کرده و آن را برای توجیه مذهب خود،تغییر داده است.

3-شیعیان اعتقاد دارند که طبق روایات فراوان،فرقۀ ناجیه،پیروان حضرت علی علیه السّلام و ائمه یازده گانه از اهل بیت او می باشند و روایاتی را صحیح می دانند که این مطلب در آنها آمده است،اما اهل سنت به روایات«ما انا علیه و اصحابی»یا«الجماعة»متمسک می شوند و فرقۀ ناجیه را جماعت مسلمانان،که در صدر اسلام خلافت ابو بکر را برگزیدند،می دانند.

4-جملۀ«ما انا علیه و اصحابی»اگر بخواهد مایۀ عمل قرار بگیرد،موجب سردرگمی خواهد شد،زیرا اصحاب پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله پس از آن حضرت دچار اختلافهای فراوانی شدند.در هنگام بیعت با ابو بکر بسیاری از اصحاب با او مخالفت کردند و نیز در طی دورانهای بعدی مانند دوران حکومت عثمان و حکومت حضرت علی علیه السّلام نیز اصحاب بر یک رای و یک حکومت اتفاق نداشتند تا دیگران از آن پیروی کنند.

بنابراین اگر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله چنین جمله ای را گفته باشد،جز سردرگمی برای مردم چیزی به بار نیاورده است و از پیامبر حکیم،صدور چنین جمله ای بعید می باشد.پس این جمله جعلی خواهد بود و همین طور است کلمۀ«الجماعة»؛چرا که جماعت بعد از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله بر یک فرقه و گروه اتفاق پیدا نکردند.

است؟

تا آن جا که تحقیقات نشان می دهد،تطبیق این دو رقم بر تعداد فرقه های یهود و مسیحیت،بسیار مشکل است. (1)

2-بر فرض اگر بپذیریم که ملت اسلام به هفتاد و سه فرقه تقسیم خواهند شد،ملاک فرقه چیست؟ (2)

آیا صرف این که چند نفر محدود دور هم جمع شدند و عقیده ای را ابراز کردند، تشکیل یک فرقه می دهند؟اگر چنین باشد،پس تا حال تعداد فرقه ها،دهها هزار خواهد بود.

آیا ملاک فرقه،اختلاف باهم در اصول عقاید است یا در فروع؟به چه دلیل اهل سنت،مذاهب چهارگانه خود را چهار فرقه به حساب نیاورده اند؟آیا از آن ترسیده اند که از حالت وحدت خارج شوند و حدیث پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله که فرقه ناجیه را یک فرقه دانسته است،آنها را دربر نگیرد؟

بعضی از دانشمندان فرقه شناسی اهل سنت،وقتی که در شمارش فرقه ها که بیشتر آنها را از فرقه های شیعه ذکر کرده اند،از عدد هفتاد و سه بسیار فراتر رفته اند،به عقب بازگشته و گفته اند مراد پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله از فرقه،گروههای بزرگ است که این فرقه های مختلف از آنها منشعب شده است،نه گروههای کوچک کوچک (3).

3-بر فرض صحّت حدیث،ظرف زمانی تشکیل این فرقه ها چه مقدار است؟کسانی که سعی در تطبیق این حدیث بر فرقه ها کرده اند،زمان آن را تا زمان خود گرفته اند،که معمولا اوایل قرن چهارم یا به اضافه قرون پنجم و ششم می باشد،در حالی که این

ص:59

حدیث،عام است و تا قیام قیامت را شامل می شود.

4-ملاک ظرف بقای این فرقه ها چه اندازه است؟آیا همین که فرقه ای با نامی در برهه ای از تاریخ،اگرچه با عمر کوتاهی ظهور کرد،کافی است که آن را جزء هفتاد و سه فرقه محسوب داریم؟

نتیجه ای که از مجموع مطالب یاد شده به دست می آید،این است که:

بر فرض صحت این حدیث،نباید بر روی عدد هفتاد و سه تکیه کرد،زیرا:

اولا،داعی عقلایی بر ذکر این عدد خاص که در طول تاریخ موجب سردرگمی ها و تکلفهای فراوان می شود،وجود ندارد.

ثانیا،تطبیق فرقه ها بر این عدد باتوجه به نکاتی که یاد شد،مشکل و بلکه محال می باشد، (1)بلکه باید گفت:همچنان که در لغت عرب،کلمه سبعین(هفتاد)دلالت بر کثرت و انبوهی می کند،اعداد مشتق از هفتاد مانند هفتاد و یک،هفتاد و دو و هفتاد و سه دال بر کثرت اما با مقداری افزونتر از آنچه در دایرۀ مقایسه قرار گرفته است،می باشد.

بدین ترتیب که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله این نکته را بیان می کند که راه حق،همان راه مستقیم و راهی است که پیامبران خدا مردم را به آن خواندند و این راه،یکی است،همچنان که خدا یکی است و حق یکی است،اما بسیاری از مردم این راه یگانه را رها کردند و به دنبال کجراهه ها رفتند.این کجراهه ها بسیار زیاد هستند؛به طوری که کلمۀ هفتاد نمی تواند کنایه از کثرت آنها باشد،بلکه باید به سراغ بیش از هفتاد رفت.

کجراهه هایی که در ملت یهود ایجاد شد،باتوجه به محدودیت دوران یهود و تعداد جمعیت آنها،یک مرتبه از کثرت بالاتر است و این کجراهه ها در ملت نصاری دو مرتبه از کثرت بالاتر است.

اما در اسلام باتوجه به جاودانگی آن و بقای اصل آن تا روز قیامت،تعداد بیراهه ها از همه ملل و ادیان گذشته بیشتر است و سه مرتبه از کثرت بالاتر است.باتوجه به این که هردو کلمه«هفتاد»و«سه»(سبعین و ثلاث)در لغت عرب اشاره به کثرت دارد،می توان

ص:60

کثرت فوق العاده فرقه های ملل اسلامی را نتیجه گرفت. (1)

با این توجیه به این نتیجه می رسیم که:

اوّلا،پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله در صدد بیان کثرت فرقه های اسلامی بوده است.

ثانیا،در صدد بیان این نکته بوده که این فرقه ها بیش از فرقه های منشعب از یهود و نصاری است.

ثالثا،اگر تا روز قیامت،تعداد فرقه های اسلامی از میلیون هم تجاوز کند باز هم قابل تطبیق با این حدیث خواهد بود.پس با این توضیح،نباید روی عدد خاصی تکیه کرد تا حتما رقم هفتاد و سه با زمان ما منطبق شود.

بر حسب تاریخ زمانی است؛یعنی فرقه های شیعه را از زمان حضرت علی علیه السّلام به بعد بررسی می کند.

3-ابو الحسین محمد بن احمد بن عبد الرحمان ملطی شافعی(متوفای 377 ه ق)در کتاب التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع،تعداد فرقه های شیعه را هجده فرقه و فرقه های غلات را بیش از بیست فرقه برمی شمرد.

4-علی بن اسماعیل اشعری(متوفای 330 ه ق)در کتاب مقالات الاسلامیّین،ابتدا فرقه های مسلمان را به ده فرقۀ بزرگ تقسیم می کند که یکی از آنها فرقۀ شیعه است.

آن گاه شیعه را به سه فرقۀ کوچکتر،غالیه،رافضه و زیدیه تقسیم می نماید و فقط برای فرقۀ غالیه،بیش از بیست و پنج فرقۀ کوچکتر برمی شمارد.بدین ترتیب که ابتدا غلات را به پانزده صنف قسمت می کند و در هنگام برشمردن رافضه که آنان را هم قسم غلات می داند نیز ده فرقۀ دیگر از غلات را ذکر می نماید.در تقسیم بندی او نیز اشکالات فراوانی به چشم می خورد.

5-ابو المعالی محمد حسینی علوی(متوفای 485 ه ق)در بیان الادیان،در آغاز فرقه های شیعه را پنج مورد و مجموعا دارای 22 زیر فرقه می داند که نه تای آنها مربوط به غلات می باشد.

6-محمد بن عبد الکریم شهرستانی(متوفای 548 ه ق)ابتدا شیعه را به پنج فرقۀ کیسانیه،زیدیه،امامیه،غالیه و اثنا عشریه و سپس غالیه را به دوازده فرقه قسمت می کند.

مجموع فرق شیعه در این کتاب،حدود سی و هفت فرقه یعنی نصف تعداد فرقه های مسلمانان است.

7-مقریزی(متوفای 848 ه ق)در الخطط المقریزیه می گوید:تعداد فرقه های شیعه، حدود سیصد فرقه می باشد که تعداد فرقه های مشهور آنان،بیست فرقه است.او فقط خطابیه را که یکی از گروههای غلات است،دارای پنجاه فرقه می داند.جالب این است که مقریزی،خود از کسانی است که سعی دارد حدیث هفتاد و سه فرقه را تطبیق کند. (1)

8-عباس اقبال در خاندان نوبختی،هنگامی که به ذکر فرقه های شیعه می پردازد،از

ص:62

شصت و دو فرقه با نام غلات یاد می کند.

9-لغتنامۀ دهخدا به نقل از رساله دکترای دکتر گلشنی به نام غلوّ و غلات،که ظاهرا هنوز به چاپ نرسیده است،تعداد فرقه های غلات را صد فرقه ذکر می کند که البته بعضی نامهای مکرّر نیز در بین آنها وجود دارد.علاوه بر این که تعدادی از آنها از محل بحث ما که تا اواخر قرن سوم می باشد،خارج است.

10-دکتر محمد جواد مشکور در فرهنگ فرق اسلامی،که بحق دائرة المعارف موجزی در موضوع خود می باشد،تعداد فرقه های غلات را بیش از صد فرقه ذکر می کند که نامهای مکرّر و نیز فرقه های بعد از قرن چهارم در آن بسیار می باشد.

از کتب مربوط به فرقه ها ارائه دهند.حتی محمد بن عبد الکریم شهرستانی،مؤلف الملل و النحل که خود در ابتدای کتابش،پیمان بسته است که مطالب هر فرقه را باتوجه به کتب آن فرقه بیان کند،در این کار موفق نبود.

دلیل این مطلب آن است که بسیاری از فرقه هایی که در کتب ملل و نحل نام برده شده اند،یا اصولا وجود نداشته اند-تا چه رسد به این که کتاب داشته باشند-و یا طیّ دوران کوتاهی ظهور کرده اند و سپس برای همیشه از بین رفته اند،و هیچ اثر یا کتابی از آنها نمانده است.

شهرستانی ممکن است دربارۀ فرقه های مشهوری مانند معتزله،اشاعره و زیدیه توانسته باشد از کتب آنها نقل کند،امّا اطلاعاتی که دربارۀ این فرقه ها ارائه می دهد و در بسیاری از موارد اتهام هایی به افراد پاک می زند،آنها را از کدام کتاب نقل کرده است؟

حال ممکن است پرسیده شود،پس منبع اطلاعات کتب ملل و نحل کدام است؟ (1)

در این جا باید فرقه نویسان را به دو دسته تقسیم کرد:افراد مغرض و افراد غیرمغرض.

افراد مغرض کسانی هستند که به علت دشمنی با فرقه و طایفه یا طایفه هایی خاص، بسیاری از سخنان بی پایه و اقوال و گفتارهای عجیب و غریب را برساخته،و به دشمنان خود نسبت می دهند،چنان که این مطلب را در بسیاری از کتب ملل و نحل درباره اصحاب پاک امام صادق و امام کاظم علیهما السّلام می بینیم که برای بد جلوه دادن اصحابی مانند:

هشام بن حکم،زرارة بن اعین،مؤمن الطاق و هشام بن سالم،سخنانی مسخره را به آنان نسبت داده و به نام آنان فرقه هایی با نامهای هشامیه،زراریه و شیطانیه اختراع کرده اند.

سپس دیگر فرقه نویسان در قرون و اعصار متأخرتر بدون توجه به ساختگی بودن این مطالب،آنها را مانند مسلّمات در کتب خود ذکر کرده اند.

اما افراد غیرمغرض:چون کتب ملل و نحل از قید هرگونه سند و استنادی رهاست پس هر شخص یا کتابی می تواند به عنوان منبع مورد استفاده قرار گیرد.منبع افراد غیر مغرض ممکن است همان گفته های افراد مغرض باشد و نیز ممکن است آنها آنچه را که

ص:64

از زبان مردم عصر خود درباره فرقه های مختلف می شنوند،در کتب خود گرد آورند.

بنابراین،به این نتیجه می رسیم که دروغها و اکاذیب،در کتب ملل و نحل فراوان است و این کتب هیچ گاه بتنهایی و بدون مراجعه به مؤیدات و قراینی همانند کتب تاریخی و کتب روایی نمی توانند به طور قطع مورد استناد قرار گیرند.

به طور کلّی علل راه یافتن دروغ به این کتابها را می توان امور زیر دانست:

1-غرض ورزی نسبت به فرقه یا فرقه های خاص.

2-آزاد بودن کتب ملل و نحل از قید سند.

3-تلاش کتب ملل و نحل برای رساندن فرقه ها به هفتاد و سه فرقه،که در راه اثبات این غرض،سعی در تکثیر فرق و اختراع فرقه های مختلف می کردند.

4-جالب بودن موضوع ملل و نحل برای مردم،چرا که بحث درباره فرقه های مختلف و عقاید عجیب و غریب آنها جالب بود و برای داغتر کردن معرکه،فرقه نویسان سعی داشتند هرچه بیشتر عقاید عجیب و غریب مربوط به فرقه ها را از زبان مردم جمع کنند و این خود باعث راه یافتن بسیاری از گفته های دروغ و بی سند و مدرک مردم به این کتابها می شد.

پس تا این جا روشن می شود که تنها به سبب تکثیر تعداد فرقه های غلات در کتب ملل و نحل،نباید به آنها اعتماد کرد،حتی اگر صاحب کتاب افراد شیعه ای همانند افرادی که قبلا از کتب آنها نقل قول کردیم،باشند،چرا که مستند متقدمان آنها مانند نوبختی و ابن سعد،گفتارهای مردم زمان خود که بسیاری از افراد مغرض نیز در بین آنها بودند می باشد.حتی اگر بپذیریم که به کتبی دسترسی داشته اند که ما از آنها محروم هستیم،باز هم نمی توان مطالب آنها را قابل اعتماد دانست،زیرا اولا،آن کتب برای ما مجهول است.

ثانیا،معلوم نیست که آن کتب،مطالب خود را از چه راهی به دست آورده باشند.

مستند متأخرین و معاصرین مانند:اقبال،گلشنی و مشکور،مجموعه ای از کتب ملل و نحل شیعه و سنّی،که بسیاری از مطالب غرض آلود نیز در بین آنها یافت می شود، می باشد.

علامه سید مرتضی عسکری می گوید:اگر به ما اجازه داده می شد ما هم فرقه ای به

ص:65

فرقه های مذکور در کتب ملل و نحل می افزودیم و آن فرقه"فرقه مبتکریه"نام می گرفت و در توضیح آن،می گفتیم که این فرقه صاحبان کتب ملل و نحل هستند که فرقه هایی برای مسلمانان اختراع می کنند و عقایدی را به آنان نسبت می دهند.

ایشان می گوید:نام فرقه ای از چشم فرقه نویسان دور مانده است و آن را در کتب خود نیاورده اند و آن فرقه،فرقه ذنبیه است؛یعنی افرادی که دم دارند،زیرا در زمان ما،بین عوام سنّی و شیعه چنین شایع است که افراد طرف مقابل،دارای دمی هستند که آن را در زیر لباس خود پنهان می کنند. (1)

در پایان این بحث،نکته ای را ذکر می کنیم که قابل توجه و تأسف فراوان می باشد و آن این که اگر شیعه آن حساسیتی را که دربارۀ احادیثی که مدرک احکام فقهی است،دارد، نسبت به احادیث علوم مختلف اسلامی مانند:تاریخ،تفسیر،ملل و نحل و...می داشت و خود را یکسره از جریان این علوم خارج نمی کرد،می توانست مانع راهیابی بسیاری از اکاذیب و دروغها به درون کتب مربوط به این علوم شود و از همان ابتدا خود را از شرّ تهمتهای بسیاری که به او زده می شود،برهاند.

متأسفانه با آن که شیعه خود پایه گذار بسیاری از علوم اسلامی بود،اما در ادامه توجه عمیق خود را صرف فقه و اصول نمود و علوم دیگر را به دیگران واگذاشت و حال باید خود تاوان این سهل انگاری را بدهد و در آتشی که دیگران با سوءاستفاده از خالی بودن معرکه افروخته اند،بسوزد.و چنان شود که سرنوشت او با گروهی از خدا بی خبر و دارای عقایدی ناپسند به نام غلات گره بخورد که در راه بازکردن این گره،دندانهای بسیاری شکسته شده و خواهد شد.

در جواب این سؤال می توانیم علل زیر را به عنوان علل فراوانی غلات در این کتب ذکر کنیم:

1-شیعه در طول دوران خونبار خود از آن جا که حکومتهای حاکم را غاصب و ناحق و ظالم می دانست،قیامهایی بر ضد آنان ترتیب می داد و گاهی چنان عرصه را بر حکومت تنگ می کرد که حکومت،شکست خود را نزدیک می دید،اما اکثر قریب به اتفاق این شورشها سرانجام منجر به شکست می شد.

پس از شکست این قیامها،جوّ تبلیغاتی به دست دشمنان آنان می افتاد و با قلم و بیان و منابر و تبلیغات میان مردم،آن مجاهدین را افرادی با عقاید غلوآمیز و خرافی مطرح می ساختند تا هم حکومت خود و بالتبع مقابله در برابر قیام را توجیه کنند و هم دشمنان خود را چنین افراد کافر با چنان عقاید خرافی قلمداد کنند و از این راه،اعتقاد مردم را به خود زیادتر کنند. (1)

نمونه بارز این مسأله را می توانیم درباره مختار ثقفی و فرقه هایی مانند کیسانیه و مختاریه و اقوالی که به او نسبت می دهند،ببینیم و مشاهده می کنیم که در طول تاریخ، فرقه های زیادی را ذکر کرده اند که اصل آنها به مختار برمی گردد. (2)

2-بعضی از اصحاب بزرگوار ائمه اطهار علیهم السّلام مانند:هشام بن حکم،هشام بن سالم، زرارة بن اعین،مفضل جعفی،سدیر صیرفی،مؤمن الطاق،و...چنان از نظر علمی و کلامی سرآمد شده بودند که می توانستند با احتجاجات برهانی و کلامی خود که از ائمه اطهار علیهم السّلام آموخته بودند،بسیاری از مخالفان خود را سرکوب کنند.مخالفان می دانستند که اینها اصحاب ائمه اطهار علیهم السّلام و مورد اعتماد آنان هستند،اما به دلیل شناخته شده بودن ائمۀ اطهار علیهم السّلام کمتر متعرض آنان می شدند و به این دلیل چاره را در آن دیدند که فرقه هایی به نام افراد یاد شده بسازند و عقاید مسخره و کفرآمیزی همچون تشبیه، تناسخ و حلول را به آنان نسبت دهند (3)تا هم این افراد را ترور فرهنگی کرده باشند و هم

ص:67

غیرمستقیم به ائمه اطهار علیهم السّلام ضربه بزنند؛چرا که در اذهان مردم چنین جا می افتاد که صاحبان این عقاید مسخره چون با امامان ارتباط دارند،پس عقاید خود را از آنان گرفته اند یا لااقل،عقاید آنها مورد تأیید امامان می باشد.

3-در احادیث هفتاد و سه فرقه بروشنی بیان شده بود که فرقه نجات یابنده فقط یکی است.طایفه های مختلف اسلامی بخوبی می دیدند که تنها طایفه ای که از ابتدا بدون کوچکترین انحراف از راه مستقیم،توانسته است به تعالیم پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله عمل کند و پس از او احکام و معارف اسلام را از اهل بیت عصمت که مورد سفارش پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله بودند،دریافت کند،شیعه اثنی عشریه می باشد،در حالی که گروههای مختلف اهل سنت از همان ابتدا متفرق شدند و گروههایی به نامهای مرجئه،خوارج،معتزله،اشاعره، حنبلی،مالکی،شافعی،حنفی،جبری و قدری،تشکیل دادند و از مصداق واحد بودن خارج شدند.از این رو،اهل سنت نمی توانستند خود را مصداق فرقه واحده ناجیه بدانند،زیرا:

اوّلا،آنان معتقد به عدالت همگی صحابه بودند و ده تن از اصحاب از جمله:ابو بکر، عمر،عثمان،حضرت علی علیه السّلام،طلحه،زبیر و عبد الرحمان بن عوف را از کسانی می دانستند که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله به آنان مژده بهشت داده است،در حالی که در بعضی از مقاطع زمانی گروههای مختلفی به سرپرستی هریک از افراد یاد شده تشکیل می شد و رودرروی هم می جنگیدند؛همانند آنچه در جریان جنگ جمل بین حضرت علی علیه السّلام از یک سو و طلحه و زبیر از سوی دیگر اتفاق افتاد.

بر اساس حدیث عشرۀ مبشّره باید هرکدام از این دو گروه اهل بهشت باشند،در حالی که طبق حدیث هفتاد و سه فرقه فقط یکی از آن گروهها می تواند اهل بهشت و نجات باشد.

در واقع باید گفت:عشرۀ مبشّره،مشکلی برای معتزله و دیگر فرق اسلامی ایجاد کرده است که هم آنها را باطل و فاسق می دانند و هم اهل بهشت؛باطل می شناسند،چون بر حکومت امیر المؤمنین علیه السّلام شورش کرده اند؛اهل بهشت می دانند،چون طبق نظر آنها

ص:68

جزء عشره مبشره اند. (1)

ثانیا،آنها چهار فقه حنفی،مالکی،حنبلی و شافعی را رسمی می دانند و عمل به هر یک را جایز می شمرند،در حالی که فقه های مختلف هم مشمول حدیث هفتاد و سه فرقه می شوند،چرا که هرکدام از آنها راه جدایی را می پیماید.فقهی به رأی و قیاس اهمیت فراوان می دهد و فقه دیگر به حدیث و ظاهر آن.

پس رسمی دانستن چهار فقه به معنای آن است که فرقه های نجات یابنده از یکی بیشتر هستند؛در حالی که همگی اعتراف دارند که فقط یک فرقه نجات می یابد.

با این اوصاف،برای آن که شیعه را از حالت وحدت خود خارج سازند،سعی کردند که فرقه های مختلفی به نام شیعه بسازند و عقایدی باطل و مسخره به آنان نسبت دهند.تا اوّلا،دیگر کسی فکر نکند شیعه،فرقه ای است که از ابتدا یک راه مشخص را طی کرده است.

ثانیا،وقتی که عقاید مسخرۀ غلات با نام شیعه به گوش مردم بخورد،مردم بگویند:

واقعا این است سرانجام کسانی که از راه جماعت مسلمانان منحرف شدند. (2)

4-مخالفان توانستند با خلق فرقه های مختلف و نسبت دادن عقاید خرافی و ناپسند به آنان با نام شیعه یا فرقه های شیعه،چهره شیعه را در بین مسلمانان و بلکه در بین جهانیان مشوّه و آلوده نمایند.و مردم را از این مذهب متنفر سازند.

5-شیعه عقاید بر حق و اثبات پذیری مانند وصایت حضرت علی علیه السّلام،عصمت ائمه اطهار علیهم السّلام،مهدویت و...دارد که با آن عقاید،بخوبی می تواند حقانیت مذهب خود را به اثبات برساند.مخالفان برای تحریف این عقاید و نیز بد جلوه دادن آنها افرادی را مانند عبد الله بن سبا ساختند و او را اصل در فرقه های غلات دانستند و بعضی از عقاید خالص شیعه را به شکل تحریف یافته به او نسبت دادند.

ص:69

در مدینه جمع شدند و با تحریکات ابن سبا،عثمان را به قتل رسانیدند.» (1)

سپس از ابن سبا خبری نمی یابیم تا این که به سال 36 ه ق.و جنگ جمل می رسیم که دوباره طبری از قول سیف چنین نقل می کند:

«دو سپاه علی علیه السّلام و بصره برای صلح به توافق رسیده بودند،اما سبئیه و قاتلان عثمان که صلح را به صلاح خود نمی دیدند،شبانه توطئه چیدند و به هردو سپاه حمله کردند و دو سپاه به پندار این که طرف مقابل،جنگ را آغاز کرده است،شروع به جنگ کردند و افراد بسیاری کشته شدند.» (2)

از این گروه،دیگر خبری در تاریخ طبری در حوادث سالهای بعد یافت نمی شود.

اما عقایدی که سیف به عبد اللّه بن سبا نسبت داده،از قرار زیر است:

1-او اولین بار رجعت و بازگشت محمد صلّی اللّه علیه و اله به دنیا را مطرح کرد و گفت:تعجب آور است که شما به رجعت و بازگشت عیسی علیه السّلام معتقد هستید و رجعت محمد صلّی اللّه علیه و اله را(که از او برتر است)قبول ندارید.

2-او وصایت حضرت علی علیه السّلام را مطرح کرد و گفت:هزار پیامبر در دنیا بوده اند و هر کدام وصیّ و جانشینی داشته اند و علی علیه السّلام جانشین محمد صلّی اللّه علیه و اله است.محمد صلّی اللّه علیه و اله خاتم الانبیاء و علی علیه السّلام خاتم الاوصیاء است و آنان که حق وصایت علی علیه السّلام را از او گرفتند،بر او ظلم کردند و هم اکنون عثمان،این ظلم را ادامه می دهد.پس باید بر ضدّ او قیام کرد و حق علی علیه السّلام را از او گرفت.در این راه باید ابتدا به سرزنش و طعن بر امرا و فرمانداران پرداخت و با اظهار امر به معروف و نهی از منکر،مردم را به خود جذب کرد. (3)

عقاید ابن سبا در کتاب تاریخ طبری به همین جا منتهی می شود و چنان که می بینیم خبری از الوهیت و خدایی حضرت علی علیه السّلام و غلوّ دربارۀ او در آن عقاید نیست.

علاّمۀ محقق معاصر،سید مرتضی عسکری در جلد دوم کتاب عبد الله بن سبأ بتفصیل درباره این شخصیت سخن می گوید و ساختگی بودن آن را ثابت می کند.خلاصۀ نظرات ایشان بدین قرار است:

ص:72

1-حضرت اسماعیل علیه السّلام دو پسر داشت:یکی به نام عدنان و دیگری قحطان.

در طول تاریخ،بین قبایل منشعب از این دو پسر تنازع برقرار بود.قبایل قریش،مضر، نزار و بنی تمیم،عدنانی و قبایل یمن،اوس و خزرج و همۀ انصار،قحطانی بودند.

قبایل یمن منسوب به«سبأ بن یشحب بن یعرب بن قحطان»می باشند،و از همین رو به«سبئی»معروف هستند.بدین سان در آغاز تاریخ اسلام و بلکه عرب،هرگاه لغت «سبئی»را به کار می بردند،منظور آن بود که از فرزندان«سبأ بن یشحب»می باشد که بیشترین آنان یمنیها بودند و عده ای از آنان بعدها به عراق رفتند.

2-سیف بن عمرو تمیمی(متوفای 170 ه ق)از قبیله بنی تمیم و عدنانی بود و سعی فراوانی در تحریف تاریخ به سود عدنانیها و بر ضرر قحطانیها داشت.

این بود که در اوایل قرن دوم هجری،شخصیتی به نام عبد الله بن سبأ یهودی یمنی را مطرح کرد تا بدین وسیله،اختلافات مهم دنیای اسلام را به او نسبت دهد.همچنین عقاید مهم شیعه مانند وصایت و رجعت را به او نسبت داد،تا چنین وانمود کند که اصل این عقاید از یهود گرفته شده است.

3-علت دشمنی سیف با شیعه،آن بود که در طول تاریخ،این قحطانیها بودند که سبب تقویت شیعه می شدند؛چرا که تا زمان عثمان،حکومت با عدنانیها بود.

اما در زمان حضرت علی علیه السّلام اطرافیان او و فرمانداران شهرها اکثرا سبئی و از قبایل یمن و اوس و خزرج بودند،مانند:مالک اشتر،عثمان بن حنیف،سهل بن حنیف،قیس بن سعد،کمیل بن زیاد و دیگران.

4-در قیامی که کوفیان به رهبری مختار ثقفی علیه حکومت بنی امیه برپا کردند،این سبئی ها بودند که نقش اصلی را داشتند،به طوری که بزرگترین فرمانده سپاه مختار، ابراهیم بن مالک اشتر بود.

5-سیف در زمانی افسانه خود را ساخت که بازار نزاع و جنگ بین قحطانیها و عدنانیها در کوفه بسیار داغ بود و لذا خیلی زود افسانۀ ساختگی او در میان مردم کوفه رواج پیدا کرد.

6-تا قبل از ساخته شدن این افسانه،لقب سبئی بر بسیاری از افراد به عنوان منسوب به سبا اطلاق می شد،بدون این که هیچ گونه اشاره ای به مذمت و بدگویی داشته باشد.اما

ص:73

در این زمان در کوفه این لقب حالت ذمّ به خود گرفت،در حالی که در دیگر شهرهای مملکت اسلامی به همان حال سابق خود باقی بود.

7-سیف بن عمرو در میان رجال نویسان اهل سنت،متهم به زندقه و کفر شده است و چنین معروف است که او احادیث بسیاری را از خود ساخته است.او شهرهای بسیاری را اختراع کرد،اصحاب بسیاری برای پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله ساخت و جنگهای بسیاری را در ذهن خود به راه انداخت که هیچ کدام از آنها مستند تاریخی ندارد.این افسانه که تنها ناقل آن نیز سیف است،با شواهد و دلایل بسیار،ساختگی می باشد و اصولا شخصیتی به نام عبد الله بن سبا وجود نداشته است. (1)

8-ظاهرا سیف،ایدۀ این اختراع خود را از وجود شخصیتی به نام عبد الله بن وهب سبأی همدانی که از رؤسای خوارج و از مخالفان حضرت علی علیه السّلام بوده است،گرفته و با تحریف آن،او را شخصیتی طرفدار حضرت علی علیه السّلام و از مطرح کنندگان عقاید شیعه به حساب آورده است.سیف،در موارد بسیاری این گونه اسامی اشخاص را تحریف کرده است.

9-اختراع افسانۀ ابن سبأ برای اهل سنت،که همگی اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را عادل می دانستند،دستاویز خوبی بود،زیرا بخوبی می توانستند با این شخصیت موهوم، اختلافات اصحاب در جریان عثمان و نیز جنگ جمل را توجیه و آتش بیار معرکه را این شخصیت خیالی معرفی کنند.

10-برای اولین بار در میان مورخان،این طبری بود که روایات ابن سبأ را از زبان سیف در کتاب خود آورد و سبب شهرت این افسانه شد و از آن به بعد،یعنی از اوایل قرن چهارم،لقب سبئی در همه جای عالم اسلام به عنوان لقب ذمّ مطرح شد،نه لقبی دال بر نسبت به یک قبیله.افسانه ابن سبا نیز از کتاب تاریخ طبری به دیگر کتب تاریخ راه یافت.

11-تاریخ نویسان بزرگی همانند یعقوبی(متوفای 284 ه ق)در تاریخ خود،بلاذری (متوفای 279 ه ق)در انساب الاشراف و ابن سعد(متوفای 230 ه ق)در طبقات،هیچ

ص:74

ذکری از ابن سبا به میان نیاورده اند.

12-یکی از دلایل واقعیت نداشتن شخصیت ابن سبأ،آن است که با آن که عرب است،اما غیر از نام او و نام پدرش،نسب او مشخص نیست،در حالی که عربها به انساب اهمیت فراوان می دادند و معمولا اسامی اجداد خود را تا چند نسل ذکر می کردند.

زمین را از عدل پر خواهد کرد،همچنان که از ظلم پر شده است.اولین بار او بود که فکر رجعت را در میان شیعه القا کرد.

4-مهدویت،یعنی قائل شدن به ظهور مهدی موعود،ریشه ای یهودی دارد و از ابن سبأ می باشد و لذا بعضی از مستشرقان گفته اند که عقاید شیعه به یهود نزدیکتر است تا به ایرانیها. (1)

5-اولین بار،او بود که در اسلام قائل به تناسخ شد.به این معنی که ارواح انسانها پس از مرگشان به بدن انسانها یا حیوانات بازمی گردد و در آن جا دچار عذاب یا غرق نعمت خواهد شد.

6-او با انتشار عقیده تناسخ،قائل به انکار روز قیامت و حساب و کتاب شد و قیامت را بازگشت ارواح به بدنهای دیگر دانست.

7-او قائل به حلول جزء الهی در وجود حضرت علی علیه السّلام و امامان بعد از او بود و می گفت:مدت غیبت،یعنی مدتی که جزء الهی از بدن حضرت علی علیه السّلام غائب است.

8-او می گفت:حضرت علی علیه السّلام در ابرهاست و رعد،صدای او و برق،تازیانه اوست.لذا به سبائیه،«سحابیه»هم می گویند.

9-او،اولین کسی بود که امامت حضرت علی علیه السّلام را آشکارا بیان داشت.

10-او اولین کسی بود که از دشمنان حضرت علی علیه السّلام اظهار بیزاری کرد و علنا به لعن ابو بکر و عمر و عثمان پرداخت.

11-نظرات اقتصادی ابن سبأ چنین بود که می گفت:مال،مال همۀ مسلمانان است و باید همه از آن استفاده کنند.

12-ابن سبأ اولین کسی بود که در اسلام به جعل حدیث پرداخت.او اولین بار حدیث«لکل نبی وصی و وصی محمد علی» (2)را جعل کرد.

گویا این نویسندگان،جز استناد واهی به گفتۀ شخصی فرضی راهی نیافته اند تا با آن

ص:76

احادیثی مانند حدیث شریف:«انت منّی بمنزلة هارون من موسی الا انه لا نبیّ بعدی» (1)را از اعتبار بیندازند!

این بود مجموعه عقایدی که در کتب مختلف به ابن سبأ خیالی نسبت داده اند. (2)

ما در فصول آینده بتفصیل درباره عقاید غلات و ارتباط آنها با عقاید شیعه بحث خواهیم کرد و لذا در این جا از شرح بیشتر خودداری می کنیم.فقط این نکته را متذکر می شویم که چنان که ملاحظه شد،دستهای معاندان شیعه در انتساب تحریف گونۀ این عقاید،که بعضی از آنها مانند مهدویت،رجعت و وصایت از عقاید شیعه می باشد،به ابن سبأ بسیار هویداست. (3)متاسفانه بعضی از شیعیان مانند نوبختی در فرق الشیعه و اشعری در المقالات و الفرق،بدون توجه به لوازم این انتساب،آنها را در کتب خود ذکر کرده اند.

«تنازع صحابه،مشکلی مهم برای اهل سنت بود،لذا ابن سبأ را خلق کردند تا بار این مشکل را تحمل کند.» (1)

سپس برای اولین بار این نظریه را ابراز می کند که قریش برای کوبیدن عمار یاسر،این شخصیت را اختراع کردند تا کنایه و رمزی باشد از عمار یاسر؛چرا که به دلیل روایات پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله درباره عمّار و محبوبیت او در میان مردم نمی توانستند با صراحت او را بکوبند.

دلایل این نظریه،اشتراکاتی است که بین عمّار و ابن سبأ می بینیم؛از جمله:

الف:از ابن سبأ با ابن السوداء،یعنی پسر زن سیاه هم یاد می شود که این،کنیۀ عمّار است.

ب:می گویند پدر ابن سبأ،یمنی بود که پدر عمّار هم چنین بود.

ج:شدیدا به حضرت علی علیه السّلام علاقه داشت که عمّار هم این گونه بود.

د:می گفت عثمان خلافت را بدون این که حقی داشته باشد گرفته است که این، سخن عمّار است.

ه:او ابوذر را تحریک می کرد،عمّار هم ارتباط زیادی با ابوذر داشت،البته نه این که او را تحریک کند.جالب این است که عثمان هنگام ذکر مخالفان از همه نام می برد و از ابن سبا نامی نمی برد.

و:برای او در جنگ جمل،نقش کلیدی ذکر می کنند که شبیه همین نقش را عمّار داشت.

ز:در جنگ صفین چون عمّار کشته می شود،دیگر ذکری از ابن سبا نمی بینیم. (2)

باتوجه به این قراین و شواهد،چنین نظریه ای مقبول به نظر می رسد،خصوصا با توجه به این حدیث پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله که فرمود:«عمّار را گروه متجاوز خواهند کشت».

شهادت عمّار در جنگ صفین به دست یاران معاویه،سند بزرگی برای رسوایی آنان بود؛ لذا کینۀ عمیقی از او به دل گرفتند و سعی کردند به هر طریق ممکن،شخصیت او را ترور کنند و محبوبیت او را از بین ببرند.

ص:78

3-محمد کردعلی در خطط الشام،داستان ابن سبأ را ساختگی می داند.

4-احمد محمود نیز در کتاب نظریة الامامة،حکم به ساختگی بودن این افسانه می دهد.

5-دکتر کامل مصطفی شیبی در الصلة بین التصوف و التشیع نیز این داستان را رد می کند.از میان مستشرقان،این افراد داستان ابن سبأ را ساختگی می دانند:

6-دکتر برنادلویس.

7-ولهاوزن.

8-فرید لیندر.

9-کایتانی. (1)

3-هشام بن سالم،همانند این حدیث را از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند.

4-ابان بن عثمان می گوید:شنیدم که امام صادق علیه السّلام می فرمود:

«خدا لعنت کند عبد الله بن سبأ را که ادعای ربوبیت درباره حضرت علی علیه السّلام نمود.به خداوند سوگند امیر المؤمنین بندۀ مطیع خدا بود.وای بر آنان که بر ما دروغ می بندند!همانا گروهی دربارۀ ما چیزهایی قائلند که ما خود قائل نیستیم.ما از آنان به سوی خداوند بیزاری می جوییم.ما از آنان به سوی خداوند بیزاری می جوییم.»

5-امام صادق علیه السّلام فرمود:

«ما اهل بیتی صدیق و راستگو هستیم،(اما همیشه)دروغگویی یافت می شود که بر ما دروغ بندد و با دروغ او،راستگویی ما در نزد مردم از اعتبار بیفتد.

پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و اله راستگوترین فرد روی زمین بود،و مسیلمه بر او دروغ می بست و امیر المؤمنین علیه السّلام راستگوترین مردمان بعد از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله بود و آن که بر او دروغ می بست و تلاش در دروغ نشان دادن راستگویی هایش می کرد و بر خدا افترا می بست،عبد الله بن سبأ بود.»

این روایات در کتب حدیث مانند:بحار الانوار و وسائل الشیعه (1)،و در کتب تاریخ ائمه مانند:مناقب ابن شهر آشوب (2)و در کتب رجال شیعه مانند:اختیار معرفة الرجال شیخ طوسی(متوفای 460 ه ق)،حل الاشکال احمد بن طاووس(متوفای 673)که در سال 644 نگارش یافته است،خلاصة الاقوال فی علم الرجال علاّمه حلی(متوفای 726)، رجال ابن داود(متوفای 707)،التحریر الطاووسی ابن طاووس(متوفای 1011 ه ق)، منتقی الجمان شیخ حسن،صاحب معالم و مجمع الرجال قهپائی که در سال 1016 تألیف شده است،یافت می شود.

علاّمه سیّد مرتضی عسکری پس از بیان این مطالب،در ردّ روایات یاد شده می گوید:

اوّلا،این گونه روایات معارض دارد و آن،دو روایت است که در یکی ابن سبأ از حضرت علی علیه السّلام می پرسد که چرا گفتی پس از نماز دستها را به سوی آسمان برداریم و دعا کنیم.مگر خدا در همه جا نیست.

حضرت علیه السّلام جواب می دهد:چون در قرآن آمده است که:«رزق شما و آنچه به شما

ص:81

وعده داده شده است در آسمان است»و برای طلبیدن رزق از محلش،دستها را بلند می کنیم.

این روایت،دلالت بر قول به توحید محض از سوی ابن سبأ دارد.

در روایت دوم:ابن سبأ یکی از پیشگویی های حضرت علی علیه السّلام را برای مردم بیان می کند و مردم به او نسبت دروغگویی می دهند و حضرت علی علیه السّلام گفتۀ ابن سبأ را تایید می کند.پس به هر حال،باوجود این دو نوع روایات نمی توان به هیچ کدام استناد کرد.

ثانیا،منشأ همه این روایات در کتب شیعی،رجال کشی است و همگی از او نقل کرده اند.کشی معاصر ابن قولویه(متوفای 369 ه ق)بوده است؛یعنی امکان اخذ او از کتب فرق الشیعه نوبختی(متوفای اوایل قرن چهارم)،المقالات و الفرق سعد بن عبد الله اشعری(متوفای 301)و مقالات الاسلامیین علی بن اسماعیل اشعری(متوفای 330 ه ق)بوده است.

کشی فردی است که نجاشی درباره او گفته است:از افراد ضعیف،بسیار نقل می کرد.

استاد او عیاشی بود که در ابتدا،مذهب اهل سنت را داشت و احادیث اهل سنت را فراوان شنیده بود. (1)

جالب آن است که هیچ یک از صاحبان کتب اربعه حدیثی شیعه؛یعنی کافی،من لا یحضره الفقیه،تهذیب و استبصار،این احادیث را در کتب خود نقل نکرده اند.

تا این جا ثابت شد که دستۀ منسجمی از غلات به نام سبائیه به رهبری عبد الله بن سبأ در زمان حضرت علی علیه السّلام وجود نداشته اند.

اما نمی توان به طور کلی وجود غلوّ درباره امام علی علیه السّلام را در زمان خود آن حضرت انکار کرد،زیرا خود حضرت علی علیه السّلام می فرماید:

«هلک فیّ رجلان:محبّ غال و مبغض قال.»

دو مرد(دو نوع طرز فکر)درباره من هلاک شدند:دوستدار غالی و دشمن از حدّ تجاوزکننده.

حال،این غلوّکنندگان چه کسانی بوده اند؟آیا همان«سبائیه»نبوده اند؟

در جواب می گوییم:

ص:82

1-نمی توانیم بگوییم که غلوّ در این روایت حتما به معنای غلو در ذات و رساندن حضرت علیه السّلام به الوهیت است،بلکه ممکن است گفته شود که مردم آن زمان با دیدن علم و شجاعت و فضایل دیگر آن حضرت علیه السّلام و مقایسه آنها با حاکمان دیگر،آن حضرت علیه السّلام را از حدّ خود بالاتر برده و صفات و کراماتی در حد غیرمعمول به آن حضرت نسبت می داده اند.بخصوص که در آن زمان،بسیاری از تازه مسلمانان از کشورهای دیگر در کوفه زندگی می کردند و رفتار و کردار آن حضرت علیه السّلام را غیرقابل مقایسه با حکمرانان خود می دیدند.

2-روایاتی داریم که بیانگر آن است که در زمان آن حضرت علیه السّلام،عده ای از افراد نومسلمان از سرزمینهای دیگر،آن حضرت علیه السّلام را به حد الوهیت رساندند. (1)

البته در این روایات وارد شده است که حضرت علی علیه السّلام آنان را سوزانید و همین نکته،این روایات را غیرقابل قبول می سازد،چون حکم سوزاندن برای چنین افرادی در احکام شرعی وارد نشده است.

بنابراین،باید همان جواب اول را برگزینیم.

2-کیسان لقب«ابو عمره»،رئیس پلیس کوفه در زمان تسلط مختار بر کوفه می باشد.

3-کیسان لقب خود مختار ثقفی است که محمد بن حنفیه آن را به جهت زیرکی اش (کیّس یعنی زیرک)به او داد.

4-لقب محمد بن حنفیه،فرزند حضرت علی علیه السّلام است. (1)

به هر حال،کیسان هرکه باشد،منظور از فرقه کیسانیه پیروان مختار بن ابی عبیده ثقفی می باشد.

برای روشنتر شدن بحث،آن را در محورهای زیر ادامه می دهیم:

این هر سه نیرو باهم در جنگ و جدال به سر می بردند.

مختار توانست لشکر عبد الملک بن مروان به سرداری عبید الله بن زیاد را در «نصیبین»شکست دهد و عبید الله را به قتل برساند.فرمانده لشکر مختار در این جنگ، ابراهیم بن مالک اشتر بود.

اما در جنگ با مصعب بن زبیر،فرمانده لشکر عبد الله بن زبیر و برادر او که از بصره بر مختار تاخت،شکست خورد و سرانجام در ماه مبارک رمضان سال 67 ه ق به شهادت رسید. (1)

چهره او را در میان مردم کریه نمایند و طرفداران او را پراکنده سازند.پس از شکست مختار هم که دشمنان او مانند زبیریان و امویان بر اوضاع مسلط شدند،به این تبلیغات به نحو وسیعی دامن زده شد،بدین منظور که اوّلا،چهرۀ قیام مختار را از حالت یک قیام مذهبی به یک قیام اعتقادی با عقاید نو تبدیل کنند و آن را بدعتی در دین اسلام معرفی نمایند و ثانیا،بدین وسیله و با این تبلیغات،دیگر قیامهای شیعی را سرکوب کنند. (1)

نسبت دهندگان این عقیده به مختار)را اختراع کرد. (1)

5-مختار ادعای نبوت داشت و می گفت:جبرئیل برای من وحی می آورد و گاهی جملات مسجعی می گفت و آنها را با قرآن همطراز می دانست. (2)

همچنین پس از مختار،عقاید زیر را به کیسانیه طرفدار او منتسب کرده اند:

1-آنان قائل به رجعت،یعنی بازگشت رهبران خود به دنیا پس از مرگ می باشند. (3)

2-اعتقاد به بداء دارند.

3-معتقد به تناسخ می باشند.

4-قرآن را بسیار تاویل می کنند.

5-می گویند:حضرت علی علیه السّلام در ابرهاست. (4)

6-معتقد به پیامبری علی علیه السّلام و پسران سه گانه اش،یعنی حسن علیه السّلام و حسین علیه السّلام و محمد بن حنفیه می باشند. (5)

7-امام را رمز علم الهی می دانند.

8-می گویند فقط امام است که می تواند شریعت را تاویل کند. (6)

گزافی نداشت و هیچ عقیده کفرآمیزی ابراز نکرد (1)و هیچ فرقه مذهبی تشکیل نداد و اصولا نام کیسانیه در آن زمان اصلا مشهور و معروف نبود.این مطلبی است که تاریخ به آن شهادت می دهد. (2)

مثلا در نامه ای که بعد از سال 120 ه ق،هشام بن عبد الملک خطاب به فرماندار عراق و کوفه،یوسف بن عمر نوشته است،چنین می گوید:

«اما بعد!تو می دانی که مردم کوفه چه اندازه به اهل بیت علاقه دارند و آنان را بالاتر از حد خود می دانند،چرا که اطاعت از آنان را بر خود واجب می شمرند و شرایع دینی خود را از آنان می گیرند و آنان را عالم به همه چیز می دانند.» (3)

در این نامه سخن از بعضی از اعتقادات شیعه است و کلامی از غلات و فرقه های غلات در میان نیست و اصولا در زمان بنی امیه،فرقه های غلات آن گونه که بعدها مشهور شدند،با نام فرقه مشهور نبودند.بله،بعضی از سرکردگان و آنان که فرقه ها را به آنها منسوب می کنند در آن زمان بودند،اما سخن از تشکیل رسمی فرقه نبوده است و از این نامه بخوبی روشن می شود که در آن زمان هیچ گونه سخنی از فرقه ای به نام کیسانیه نبوده است؛چه اگر چنین فرقه ای وجود داشت،حتما مقرّ آن در کوفه بود.

پس از وفات محمد بن حنفیه در سال 81،فرزند او با نام عبد الله بن محمد و کنیه ابو هاشم مورد احترام طرفداران پدرش قرار گرفت، (4)اما تاریخ هیچ نهضت و قیامی از او به ثبت نرسانیده است.

او در سال 97 ه ق سفری به شام کرد و با سلیمان بن عبد الملک دیدار نمود.سلیمان که آثار فضل و بزرگی را در او نمایان دید،به او حسد ورزید و دستور داد او را مسموم کردند.

ابو هاشم در سرزمین شراة،یکی از توابع بلقاء شام،در منزل محمد بن علی بن عبد الله بن عباس،بدرود حیات گفت.

محمد که در آن زمان،قیام علیه بنی امیه را شروع کرده بود،از این فرصت بهره جست

ص:88

و ادعا کرد که ابو هاشم در هنگام مرگ،او را وصیّ خود قرار داده است. (1)

بالأخره این عباسیان بودند که برای پیشبرد نهضت خود و استفاده از شور و احساسات پاک مردم دربارۀ محمد بن حنفیه و فرزندش عبد الله غلو کردند و آنان را امام قرار دادند تا بتوانند خلافت خود را منتسب به فرزندان حضرت علی علیه السّلام بنمایند و چنین القا کنند که آل علی علیه السّلام به نفع آنان از حکومت دست برداشته اند. (2)در حقیقت،منشأ غلوّ و ساختن فرقه های غالی،آنان بودند نه شیعیان. (3)

بله،بعضی از افراد غالی منتسب به شیعه وجود داشتند،اما در حدّی نبودند که بتوانند گروههای منسجمی تشکیل بدهند،که در بحثهای آینده آنها را بررسی خواهیم کرد.همچنین فرقه هایی از غلات طرفدار بنی عباس در طول تاریخ اسلام تشکیل شد که بعضی از آنها را در بحثهای آینده خواهیم آورد.

از بحثهای قبل روشن شد که اگر چنین فرقه ای وجود داشته،اوّلا،در زمان زنده بودن ابو هاشم نبوده است.ثانیا ساخته دست عباسیان برای پیشبرد اهدافشان بوده است.

او را به عنوان رئیس فرقه مطرح کنند. (1)فقط او را جزء اصحاب ابن کرب می دانند،با این که عقاید او با عقاید ابن کرب متفاوت بود.

علت این اغماض آن است که حمزة بن عماره بربری (2)از طرفداران بنی امیه بود و لذا تبلیغات کمتری علیه او به راه انداختند.

وقتی که عقاید حمزه به گوش امام باقر علیه السّلام رسید،او را لعنت و عقاید او را تکذیب کرد و از یاران خود خواست که از او بیزاری جویند. (3)

گفته می شود که حمزه،اباحی مسلک بود و می گفت:هرکس امام را شناخت،در انجام هر کاری آزاد است.او حتی با دختر خود ازدواج کرد. (4)

حمزه یکی از هفت نفری است که امام صادق علیه السّلام آیه: هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلی مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیاطِینُ. تَنَزَّلُ عَلی کُلِّ أَفّاکٍ أَثِیمٍ (5)را بر آنان تطبیق کرد و فرمود که شیاطین بر آنها نازل می شوند.

بقیه این هفت نفر عبارتند از:مغیرة بن سعید،بیان بن سمعان تمیمی،حارث شامی، عبد الله بن حارث،صائد نهدی و محمد بن مقلاص معروف به ابو الخطاب. (6)

شد.

اما در جنگی که بین او و«ابن هبیره»،سردار سپاه بنی امیه روی داد،شکست خورد و برای کمک خواهی از ابو مسلم خراسانی به سمت خراسان فرار کرد،چرا که ابو مسلم، مردم را با شعار«الرضا من آل محمد»به دور خود جمع می کرد.

اما نرسیده به ابو مسلم در شهر هرات به دست عامل او ابو نصر مالک بن هیثم خزاعی و به دستور او کشته شد و هم اکنون قبر او در هرات،مزار است.سال وفات او سال 129 ه ق است. (1)

با این تاریخچه،مطالب زیر روشن می شود:

1-عبد الله از دو سو مورد حمله بود،هم از سوی بنی امیه که بر ضدّ آنها قیام کرده بود و هم از سوی بنی عباس که او را رقیب اصلی خود می دانستند و ترس آن را داشتند که پس از برافتادن بنی امیه حکومت به دست عبد الله بیفتد؛چون انتساب او به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نزدیکتر بود.

2-هردو گروه،تبلیغات وسیعی را علیه او به راه انداخته بودند،چنان که عبد الله بن علی از بنی عباس،تهمت همجنس بازی به اصحاب عبد الله بن معاویه می زد. (2)

3-در کتب تاریخ،فقط شرح قیام او داده شده است و کمتر کتاب تاریخی است که عقاید غلوآمیز به او نسبت دهد.

4-اما در کتب ملل و نحل،بسیاری از عقاید باطل را می بینیم که به او نسبت داده شده است.احتمال فراوان می رود که این نسبتها،از ساخته های دشمنان او یعنی بنی امیه و بنی عباس باشد،بویژه باتوجه به آن که بعد از سه سال،در سال 132 ه ق بنی عباس که قاتلان او بودند،به حکومت رسیدند و با نسبت دادن عقاید باطل به او،توانستند بسیاری از گروههای شورشی نوظهور را به او نسبت داده،آنها را از میان بردارند.

نمونه ای از عقایدی که به او و طرفدارانش نسبت داده اند،بدین گونه است:

1-می گویند:عبد الله عقیده داشت که:«همچنان که سبزی و علف از زمین می روید، علم در قلب او می روید.»

ص:92

2-ارواح،تناسخ پیدا می کنند.اول بار روح خدا در آدم بود.پس از مرگ او به دیگران رسید تا این که نوبت به او رسید و روح خدا در او دمیده شد.پس او هم رب است و هم پیامبر و باید او را عبادت کنند. (1)

3-قیامت را منکر هستند.

4-همه محرّمات را حلال می دانند. (2)

5-بعضی از طرفداران او،او را وصیّ ابوهاشم محمد بن حنفیه می دانند. (3)

6-می گویند:عبد الله ختنه را حرام کرد. (4)

7-بالأخره،فرقه های حارثیه (5)و حربیه (6)و بعضی از عقاید آنان را منسوب به او می دانند.

در پایان تذکر این نکته شایسته است که حتی ابو الفرج اصفهانی که در کتاب خود بدگویی های فراوانی از عبد الله بن معاویه می نماید و حتی او را به زندقه متهم می کند، هیچ یک از عقاید یادشده را به او نسبت نمی دهد و او را از غلات و منتسبان به شیعه معرفی نمی کند. (7)

علیه بنی امیه شروع کرده بودند و عمده دعوت این نهضتها بر مبنای طرفداری از اهل بیت علیهم السّلام بود.حتی عباسیها،که بزرگترین تشکیل ضد«اموی»را داشتند،با شعار طرفداری و خلافت«الرضا من اهل البیت»؛یعنی شخصی از اهل البیت که مورد رضایت و پسند قرار گیرد،نهضت خود را ادامه دادند،که دیدیم بالأخره توانستند با داستان ساختگی وصیت ابو هاشم به محمد بن علی بن عبد الله بن عباس،خود را منسوب به اهل البیت کنند. (1)

در آن زمان،گرچه ائمه معصومین علیهم السّلام به واسطه شناختی که از سران این نهضتها داشتند،در آنها شرکت نداشتند،اما به شدت مورد علاقه و محبت مردم قرار گرفته بودند.

این بود که دنیاطلبان پنداشتند که برای رسیدن به مطامع خود،فرصت خوبی به دست آورده اند.عده ای از آنها با عنوان کردن صفات غلوآمیز درباره ائمه و حتی رساندن آنان به نبوت و الوهیت،سعی کردند خود را به عنوان امام یا وصی از طرف ائمه علیهم السّلام به مردم معرفی کنند و از احساسات بی شائبه مردم در راه اهداف دنیوی خود بهره برداری کنند.

به همین جهت است که می بینیم بیشترین ظهور و بروز غلات مربوط به زمان امام باقر و امام صادق علیهما السّلام می باشد که حکومت مرکزی،تسلط چندانی بر اوضاع نداشت و مردم عادی می توانستند محبت خود به اهل بیت علیهم السّلام را ابراز کنند و غلات از این محبت سوء استفاده می کردند.

از خطرناکترین افراد سوء استفاده کننده،مغیرة بن سعید بود که یکی دیگر از هفت نفری است که مورد لعن امام صادق علیه السّلام قرار گرفته است.

مغیره ابتدا خود را نایب از طرف امام باقر علیه السّلام معرفی کرد.سپس امام را به حدّ خدایی رساند و خود را پیامبر و امام از طرف او به مردم معرفی نمود. (2)

مغیره در راه پیشبرد اهداف خود از سحر و شعبده و نیرنگ استفاده می کرد.

یکی از بزرگترین جنایاتی که بنیانگذار آن مغیره بود،حدیث سازی است؛آن هم به

ص:94

این شکل که در آغاز کار خود که هنوز چهره کریه یاران او برای اصحاب امام باقر علیه السّلام شناخته شده نبود،به کمک یاران خود،کتابهای حدیثی اصحاب را که در آنها،احادیثی را که از امام شنیده،ضبط کرده بودند،به بهانۀ استنساخ و رونوشت برداری از آنان می گرفت و عقاید غلوّآمیز خود را با سلسله اسنادی همانند آنچه در آن کتب بوده،در نسخه های استنساخ شده آن کتابها،که به آنها«اصل»می گفتند،جای می داد و کتب استنساخ شده را در میان شیعیان رواج می داد.شیعیانی که از آن کتب استنساخ شده استفاده می کردند،احادیث جعلی را که با سلسله سند معتبر بود،احادیث معتبر می انگاشتند و آنها را در بین مردم پخش و منتشر می کردند.

امام صادق علیه السّلام بارها به اصحاب خود این خطر را گوشزد می کرد و ضمن لعنت فرستادن بر مغیره،از اصحاب می خواست که احادیث ائمه را بر قرآن و روایات قطعی عرضه کنند و هر آنچه مخالف با قرآن و سنت قطعی است،آنها را رد کنند و بدانند که از جعلیات مغیره و اصحابش می باشد. (1)

عقایدی بسیار مسخره و خرافی به مغیرة نسبت داده شده است؛از جمله:

1-او،خود را پیامبر می دانست.

2-ادعا داشت که اسم اکبر خدا را می داند.

3-می گفت:می تواند با اسم اعظم،مردگان را زنده کند.

4-خدا را مانند مردی دارای اعضا و جوارح و تاج می دانست.

5-قائل به رجعت و بازگشت همه مردگان به دنیا بود.

6-او بسیاری از آیات قرآن را تاویل می کرد.

او در جلب افراد از شعبده و سحر و نیرنگ،فراوان استفاده می کرد. (2)

به نوشته تواریخ او به همراه بیان بن سمعان،یکی دیگر از سران غلات در سال 119 ه ق در کوفه به همراه عده ای دیگر از سران غلات که از شش نفر تجاوز نمی کردند و به آنها«وصفا»می گفتند،قیام علنی خود را شروع کردند و خالد بن عبد الله قسری،

ص:95

حاکم عراق،آنان را محاصره کرد و سرانجام با نفت سوزانید. (1)

از این ماجرا چنین استفاده می شود که طرفداران جدی مغیره در زمان او زیاد نبودند و در سالهای بعد بود که کسانی خود را به او منسوب کردند و با رهبری فرزند مغیره، فرقۀ مغیریه را تشکیل دادند.

بعدها طرفداران مغیره خود را به محمد بن عبد الله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب،که در زمان منصور بر او خروج کرد،منتسب کردند و او را مهدی موعود دانستند و وقتی که او کشته شد،قائل شدند که او نمرده است،بلکه زنده است و در کوههای منطقه ای به نام«حاجز»زندگی می کند تا اوان ظهورش فرار رسد.همچنین مدعی شدند آن که کشته شد،محمد نبود،بلکه شیطانی بود در صورت او. (2)

به هر حال،با روشن شدن عقاید مغیره و یاران او و بیزاری جستن امامان از او و ضربه هایی که او به شیعه وارد کرد،نباید او را منتسب به شیعه دانست.

کتب فرقه شناسی امور و عقاید زیر را دربارۀ او و پیروانش آورده اند:

1-ابوهاشم عبد الله بن محمد بن حنفیه،او را وصیّ خود قرار داده است. (1)

قبلا دیدیم که عباسیه هم ادعا داشتند که ابوهاشم محمد بن علی را وصی خود قرار داده است.

2-بیان می گفت:مراد خداوند از بیان در آیه هذا بَیانٌ لِلنّاسِ (2)او می باشد و خداوند نام او را در قرآن آورده و نبوت او را تثبیت کرده است. (3)

3-آنها می گفتند روح خدا در علی علیه السّلام فرود آمد و بعد از علی علیه السّلام در محمد حنفیه و پس از او در ابوهاشم و پس از وی در بیان. (4)

4-می گویند:خداوند مانند یک انسان است و بالاخره همۀ قسمتهای بدن او غیراز صورتش نابود خواهد شد؛چرا که قرآن می گوید: کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلاّ وَجْهَهُ (5)؛هر چیزی جز وجه خداوند نابود می شود. (6)و می فرماید: کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ (7)؛هر آنچه در روی زمین است فانی است و تنها وجه خداوند صاحب جلال و اکرام باقی خواهد ماند (8)

خلط اینها از این قرار است که به معنای ظاهری وجه که صورت است،تمسک و آیه را آن گونه تأویل کرده اند،در حالی که طبق نظر مفسران شیعه مانند علاّمۀ طباطبائی قدّس سرّه منظور از وجه یا آن چیزی است که چیزی به وسیله آن روبروی دیگران قرار می گیرد که در این صورت به معنای صفات و آیات خداوند می باشد و یا به معنای ذات چیز است که در این صورت،به این معناست که ذات خداوند که واجب است،ماندنی و باقی است. (9)

5-می گویند:بیان،ادعای پیامبری کرد و نامه ای به امام محمد باقر علیه السّلام نوشت و در آن،حضرت را دعوت کرد که به پیامبری او اقرار و اعتراف کند.

ص:97

ترجمۀ نامه او چنین است:

«اسلام بیاور تا سالم بمانی و در این نردبانی که نصب شده است،قرار گیر و بالا برو تا نجات پیدا کنی و سود ببری،چرا که تو نمی دانی که خداوند نبوت و رسالت را در کجا قرار می دهد و بر رسول،وظیفه ای جز رساندن پیام نیست و آن که بیم داده، معذور است.»

گفته می شود امام باقر علیه السّلام برای نشان دادن شدت کفر این ادعا به نامه رسان که عمر بن عفیف ازدی نام داشت،دستور داد نامه را بخورد و او خورد و در همان دم به هلاکت رسید. (1)

6-می گویند:بیان،ادعا داشت که او سیاره زهره را صدا می زند و سیاره جوابش را می دهد و این کار را به کمک اسم اعظم خداوند انجام می دهد. (2)

7-او آیه وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ (3)را تاویل می کرد و می گفت خدای آسمان،غیراز خدای زمین و بزرگتر از خدای زمین است.

گفته می شود وقتی که خالد بن عبد الله قسری،قصد سوزاندن مغیره و بیان و دیگر شورشیان را داشت،مغیره که رئیس آنان بود،بسیار ترسیده بود به طوری که به زور او را به سوی آتش بردند.اما بیان بدون هیچ ترس و واهمه ای داوطلبانه به سمت آتش رفت و خود را در آتش انداخت،بدون آن که کوچکترین کلمۀ حاکی از ترس و وحشت از او صادر شود.

خالد بن عبد الله که ناظر این صحنه بود،گفت:

«واقعا که شما در همه چیزتان دیوانه هستید؛چرا که سزاوار آن است که«بیان»، رئیس شما باشد نه این ترسو(یعنی مغیره).» (4)

در بعضی از کتب رجالی آمده است که بنان(بیان)احادیثی را به نام امام باقر علیه السّلام جعل می کرد. (5)

ص:98

از این بحث،روشن شد که انتساب بیان به شیعه صحیح نیست،بلکه آنان که بعدها نیز فرقه بیانیه را تشکیل دادند،هیچ گونه انتسابی به شیعه نداشتند؛چرا که خود را منسوب به ابوهاشم می دانستند نه امام باقر یا امام صادق علیهما السّلام.

چگونه بیان را می توانیم شیعه بنامیم،در حالی که امام جعفر صادق علیه السّلام را دعوت به اقرار به نبوت خود می کند؟

می کردند:

مراد از تین،علی و زیتون،حسن و طور سینین،حسین و هذا البلد الامین،محمد حنفیه است که از بلد و شهر امن خارج خواهد شد و با تعدادی از یارانش که به اندازه اصحاب بدر،یعنی 313 نفر هستند،جباران را نابود خواهد کرد. (1)

بسیاری از یاران عبد الله بن عمرو بن حرب وقتی که به دروغ او در وصیت ابی هاشم پی بردند،از دور او پراکنده شده،به عبد الله بن معاویه پیوستند (2)و بعضی از آنها به فرقه حارثیه ملحق شدند. (3)

از مطالب پیشگفته روشن شد که این فرقه بر فرض وجود،خود را منتسب به ابوهاشم می دانند و بنابراین،از شیعه جدا می شوند.علاوه بر این که در اصل انتساب کیسانیه به شیعه،قبلا بحث کردیم.

2-خداوند،محمد صلّی اللّه علیه و اله را برای تنزیل قرآن فرستاد و ابو منصور را برای تاویل.

3-خداوند،او را نزد خود فرا خوانده،نزدیک خود برده،با او صحبت کرده و سپس دست خود را بر سر او کشیده و گفته:ای پسر!از سوی من پیام ببر.آن گاه او را به زمین فرستاده است.

4-آل محمد،آسمان هستند و شیعه زمین و ابو منصور،همان پاره ای از آسمان (کسف)است که بر زمین فرود می آید که قرآن می فرماید: وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ (1)

و اگر ببینند پاره ای از آسمان فرود آید،گویند آن ابرهای بر هم توده شده و متراکم است.

به همین جهت این فرقه به«کسفیه»نیز مشهور شده اند.

5-اولین مخلوق خداوند،عیسی علیه السّلام و دومین مخلوق او،حضرت علی علیه السّلام است.

6-خداوند همیشه پیامبر خواهد داشت و هیچ گاه زمین خالی از پیامبر نخواهد بود.

7-بهشت و دوزخ وجود ندارد و منظور از بهشت و دوزخ،دو مرد می باشند که باید آنها را دوست و یا دشمن دانست.

8-همه زنان برایشان حلال است،و در این باره اباحی گری مطلق را روا داشت.

9-مردار،خون،خوک،قمار و غیراینها از محرمات،همگی حلال است و خداوند هیچ چیزی را بر ما تحریم نکرده است.مراد از اینها که در قرآن به کار برده شده،اسامی مردانی هستند که خداوند،ولایت آنها و دوستی با آنها را حرام کرده است؛(مانند خلفای ثلاثه و معاویه).

10-هیچ واجبی در شرع وجود ندارد و نماز،روزه،خمس،حج و زکات همگی اشاره به مردانی هستند که ولایتشان واجب است،(مانند حضرت علی،امام حسن و امام حسین علیهما السّلام).

11-کشتن منافقان جایز است. (2)

ص:102

به هرحال،ابو منصور با این عقاید باطل،بارها مورد لعنت امام صادق علیه السّلام قرار گرفت و حضرت از او بیزاری جست. (1)

هنگامی که خالد بن عبد الله قسری از سوی هشام بن عبد الملک،حاکم عراق بود، قصد دستگیری ابو منصور را داشت که فرار کرد،اما سرانجام پس از چند سال به دست یوسف بن عمر ثقفی که پس از خالد،حاکم عراق شده بود،دستگیر و به دار آویخته شد. (2)

می باشد،بلکه او یکی از قیام کنندگان بر ظلم بنی عباس است. (1)

1-چنانکه قبلا نیز ذکر شده،ابو الخطاب در میان هفت نفری است که مورد لعنت امام صادق علیه السّلام قرار گرفتند. (1)

2-امام صادق علیه السّلام ابو الخطاب و یارانش را از یهود و نصاری و مجوس و مشرکان بدتر می داند و آنها را باعث کوچک نشان دادن عظمت خداوند می شمرد. (2)

3-امام رضا علیه السّلام ابو الخطاب را یکی از دروغ بندان بر امام صادق علیه السّلام می داند که بالاخره به جزای خود رسید و با حرارت آهن هلاک شد. (3)

4-امام صادق علیه السّلام می فرماید:خدا ابو الخطاب را لعنت کند که باعث ترس من در حال قیام و قعود و خواب شد.خدایا آتش آهن را به او بچشان. (4)

این حدیث نشان می دهد که چگونه امام صادق علیه السّلام از سوی ابو الخطاب در ناراحتی به سر می برده است.

5-در بعضی از روایات،امام صادق علیه السّلام معلّم ابو الخطاب را شیطان می داند. (5)

6-امام صادق علیه السّلام پس از به هلاکت رسیدن ابو الخطاب فرمود:

لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم بر ابو الخطاب باد!من خدا را شاهد می گیرم که او کافر،فاسق و مشرک بود. (6)

عقایدی که به ابو الخطاب و یاران و فرقه های منشعب از او نسبت داده اند،بدین گونه است:

1-امام جعفر صادق علیه السّلام خداست،اما نه این جعفری که دیده می شود،بلکه صورت اصلی او در آن عالم است. (7)

2-او ابو الخطاب را قیم و وصی خود قرار داده است. (8)

3-سپس پا را فراتر گذاشته،گفتند:او را پیامبر قرار داده است. (9)

ص:105

4-ابو الخطاب بعد از مرگ از ملائکه شد. (1)

5-آنها قائل به تناسخ بودند و می گفتند:روح هریک از کسانی که به حدّ خدایی می رسند،پس از چندی به نبیّ دیگر منتقل می شود. (2)

6-در بعد احکام،آنها به کلی اباحی مذهب و بی بندوبار بودند و همه محرّمات از قبیل زنا،لواط،دزدی و شرابخواری را مجاز می دانستند و اصولا شهوات را نور می شمردند.واجبات از قبیل نماز،روزه،زکات و حجّ را انجام نمی دادند.آنها می گفتند:

واجبات،کنایه از مردانی است که باید ولایت آنها را قبول کنیم و محرّمات،کنایه از مردانی است که باید ولایت آنها را ردّ کنیم.

7-آنها می گفتند:مراد خداوند از آیه یُرِیدُ اللّهُ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْکُمْ (3)و آیه: وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ (4)این است که خداوند به وسیله ابو الخطاب برای ما تخفیف قائل شد و اغلال(غل و زنجیرها)را که همان نماز و روزه و زکات و حجّ و جمیع واجبات است،از ما برداشت.پس هرکسی که پیامبر و امام را شناخت،همه اعمال بر او مباح است و هرچه دوست دارد،می تواند انجام دهد.

8-آنها می گفتند:بر هریک از پیروان ما واجب است که به سود هم مسلک خود و بر ضرر مخالفان شهادت دهد؛اگرچه شهادت دروغ باشد و این عمل،بالاترین اعمال واجب بعد از معرفة الله است و هرکس واجبی را ترک کند،کافر و مشرک شده است. (5)

9-یاران ابو الخطاب می گفتند:در هر زمانی باید دو پیامبر باشد که یکی ناطق و گویا و دیگری صامت و خاموش است؛مثلا محمد صلّی اللّه علیه و اله رسول ناطق و علی علیه السّلام رسول خاموش بود. (6)

از بررسی تاریخ ظهور این فرقه و اعمال و عقاید آنها می توان چنین تحلیل کرد که:

ظهور آنان در اوایل حکومت بنی عباس و بخصوص اوایل حکومت منصور بود،که از

ص:106

هر سو،قیامها و نهضتهایی علیه او صورت می گرفت و هنوز کاملا بر اوضاع مسلّط نشده بود.

ابو الخطاب در این هنگام با مطرح کردن ائمه اهل البیت علیهم السّلام و غلوّ درباره آنان و ادّعای وصایت و نبوت خود،سعی در جذب نیرو(شاید برای قیام)کرد و با رواج بی بند و باری و فساد و اباحه و مجاز شمردن شهوات،توانست عده زیادی از فاسدان آن زمان کوفه را پیرامون خود جمع کند.

اما سرانجام نتوانست کاری از پیش ببرد و خود و هفتاد تن از یارانش در حالی که مسجد کوفه را پناهگاه خود قرار داده بودند،به دست عیسی بن موسی بن علی بن عبد الله بن عباس،فرماندار کوفه از طرف منصور،در سال 138 ه ق قتل عام شدند. (1)از این ماجرا فقط یک نفر جان سالم به در برد و آن همان ابو سلمة سالم بن مکرم جمال معروف به ابو خدیجه می باشد،که قاتلان او را جزء مردگان پنداشتند و او شب هنگام در حالی که جراحات سختی برداشته بود،فرار کرد و سپس توبه نمود. (2)

بعضی از فرقه نویسان،ابو الخطاب را یکی از دست اندرکاران اصلی در تشکیل فرقه اسماعیلیه و از رهبران آنان می دانند و بسیاری از عقاید اسماعیلیان را در عقاید ابو الخطاب جست وجو می کنند. (3)

البته در حدیثی،امام صادق علیه السّلام ضمن لعنت بزیع،او را از مغیریه می داند، (1)شاید به علت آن که قبل از ابو الخطاب،مهمترین غالی مغیره بوده است.

به طور خلاصه عقایدی که به بزیعیه نسبت داده شده است،از این قرار است:

1-بزیع ادعای نبوت داشت. (2)

2-او در نبوت خود را شریک ابو الخطاب می دانست و می گفت:جعفر بن محمد هردوی آنها را فرستاده است،همچنان که خداوند،موسی و هارون را به نبوت برگزید. (3)

3-جعفر بن محمد،خداست،اما نه این جعفر،بلکه او برای مردم به این صورت درآمده است. (4)

4-به هر مؤمنی در قلب او وحی می شود.آنها آیات زیر را بر مدعای خود تأویل کردند:

الف: وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ (5)

هیچ کس جز به فرمان خدا نخواهد مرد.

ب: وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ (6)

و خداوند تو به زنبور عسل وحی کرد.

ج: وَ إِذْ أَوْحَیْتُ إِلَی الْحَوارِیِّینَ أَنْ آمِنُوا بِی وَ بِرَسُولِی (7)

و یادآور آن هنگامی را که به حواریون وحی کردیم که به من و رسول من ایمان آورید. (8)

آنان می گفتند:در آیۀ اول،مراد از اذن خداوند،ارتباطی است که شخص با خداوند برقرار می سازد که همان وحی است.براساس آیۀ دوم،وقتی که خداوند به زنبور عسل وحی کند،به انسان قطعا وحی خواهد کرد و طبق آیۀ سوم،خداوند به حواریون و پیروان حضرت عیسی علیه السّلام که انسانهای عادی بودند،وحی فرستاد.

ص:108

5-اعتقاد داشتند که بعضی از آنها از جبرئیل و میکائیل و پیامبر برترند.

6-می گفتند:هیچ یک از ما نخواهیم مرد و وقتی که به نهایت عبادت برسیم،به ملکوت خواهیم رفت.

7-ادعا می کردند که مردگانشان را هر شب و روز می بینند. (1)

وقتی که خبر لعن ابو الخطاب به وسیلۀ امام صادق علیه السّلام به آنها رسید،گفتند:منظور او «قتادة بن رفاعه بصری»فقیه اهل بصره بوده،که کنیه اش ابو الخطاب است.

وقتی که این خبر به امام رسید،فرمود:

«منظور من محمد بن مقلاص است:خدا او را،اصحابش را،شک کنندگان در او را، کسی را که بگوید:مراد من از لعن ابو خطاب،غیراوست و همچنین کسی را که در لعنت و بیزاری از او توقف کند،لعنت فرستد.» (2)

بزیع نیز پس از مدتی به قتل رسید و امام صادق علیه السّلام با شنیدن خبر قتل او خدا را سپاس گفت. (3)

امام صادق علیه السّلام می فرمود:شیطان بر سرّی و بزیع و بیان ظاهر شده است. (1)

2-امام صادق علیه السّلام به راوی فرمود:

«به نزد بشار برو و به او بگو که ای کافر!ای فاسق!ای مشرک!من از تو بیزار هستم.»

3-در حدیثی امام صادق علیه السّلام بشار را شیطانی فرزند شیطان نامید که اصحاب و یاران او را فریب داده است.

4-در مجلسی که بشار شعیری حضور داشت،امام صادق علیه السّلام به او چنین فرمود:

«از نزد من خارج شو!خدا تو را لعنت کند.سوگند به خداوند که دیگر من و تو در زیر یک سقف جمع نخواهیم شد.»

وقتی که بشار بیرون رفت،امام علیه السّلام فرمود:

«...به خداوند سوگند که هیچ کس مانند این بدکار،عظمت خداوند را کوچک جلوه نداده است...از او بپرهیزید.حاضران شما به غایبان این پیام را برسانند که من بندۀ خدا پسر بندۀ خدا هستم(یعنی خدا نیستم)من در پشت پدرها و رحم مادرها بوده ام.من خواهم مرد،من محشور خواهم شد،سپس می ایستم و از من سؤال می کنند...خدا او را دچار رعب کند که او آرام بر رختخواب خود می خوابد و مرا دچار نگرانی کرده و از خواب بازم داشته است.

می دانید چرا این سخنان را با شما می گویم(و از خود نفی ربوبیت می کنم)،اینها را می گویم که در قبرم راحت قرار گیرم.» (1)

تقلید از کتب اهل سنّت،فرقه هایی از غلات را به اصحاب بزرگ و پاک امام باقر و امام صادق علیهما السّلام و نیز یاران ائمه دیگر نسبت داده اند.

با مطالعه دربارۀ این فرقه های ساختگی درمی یابیم که این فرق به بزرگترین متکلمان شیعه و پاسداران از حریم ولایت نسبت داده شده است؛کسانی که با برهانهای محکم به مناظره با اصحاب فرق دیگر مانند معتزله می پرداختند و آنان را محکوم می کردند.

افرادی مانند زراره،هشام بن حکم،یونس بن عبد الرحمان و دیگران که متکلمان فرقه های دیگر تاب مقاومت در برابر آنان را نداشتند.

یکی از بزرگترین این افراد،زرارة بن اعین تمیمی است که فرقه هایی با نامهای زراریه و تمیمیّه به او نسبت داده شده است.

به او چنین نسبت داده اند:

1-خدا در آغاز سمیع و بصیر و علیم نبود،بلکه بعدا این صفات را برای خود خلق کرد. (1)

2-به تناسخ اعتقاد داشت. (2)

3-می گفت:خداوند مصمّت است؛یعنی پر و بی جوف است و وسط او هیچ روزنه ای ندارد. (3)

حال برای این که دروغ بودن این ادعاها ثابت شود،به معرفی مختصر زراره براساس آنچه در کتب رجالی شیعه آمده است،می پردازیم:

او یکی از بزرگترین اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السّلام به شمار می رفت.نجاشی این چنین او را معرفی می کند:

او شیخ اصحاب ما در زمان خود بود و بر همه اصحاب پیشی گرفته بود.او فردی قاری،فقیه،متکلّم،شاعر و ادیب به شمار می رفت و در او خصلتهای فضل و دین جمع شده بود.او در آنچه روایت می کند،راستگوست.

کشی قدّس سرّه دربارۀ او می گوید:

فقیه ترین اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السّلام شش نفر هستند که در آن میان،زراره از

ص:113

همۀ آنها فقیه تر است. (1)از امام صادق علیه السّلام درباره او نقل شده است که اگر زراره نبود،این احتمال می رفت که احادیث پدرم از بین خواهد رفت. (2)در حدیث دیگر او را به همراه ابو بصیر و محمد بن مسلم از مصادیق آیه: وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ (3)شمرده است. (4)

با این مناقب،درمی یابیم که زراره که یکی از بزرگترین متکلمان شیعه است،چیزی جز سخن امام صادق علیه السّلام نمی گوید و این گفتارهایی که به او نسبت داده شده،دروغ است.

در این جا نکته ای شایان تذکر است و آن این که کشی روایاتی را در بدگویی از زراره نیز نقل کرده است که می توان مطالب زیر را درباره آنها بیان کرد:

1-بعضی از آن روایات،دلالت بر مذمّت از زراره ندارد.

2-بسیاری از آن روایات،دارای اسناد ضعیفی می باشد.

3-ممکن است بعضی از آن روایات از سوی بعضی از مخالفان زراره جعل شده باشد،تا بدین وسیله به طور غیرمستقیم ائمه علیهم السّلام را بد جلوه بدهند. (5)

4-ممکن است بعضی از روایات از سوی امام صادق علیه السّلام در مذمت زراره وارد شده باشد تا حکومت را گمراه کند و ضرری از ناحیه حکومت متوجه وی نشود. (6)

عقاید خرافی و باطلی که به هشام بن حکم نسبت داده اند،از این قرار است:

1-خدا مانند موجودات و شبیه آنهاست و بعضی هشام را اصل در اعتقاد به تشبیه دانسته اند.

2-خدا جسم است،لیکن شبیه به هیچ یک از موجودات نیست.

3-او به اندازۀ هفت وجب از دستان خود اوست.

4-او در مکانی خاص است و حرکت می کند و حرکت او همان فعل اوست،نه این که از مکانی به مکان دیگر انتقال پیدا کند.

5-خداوند،ذاتا متناهی و از جهت قدرت غیرمتناهی است.

6-خداوند،مماس بر عرش خود قرار دارد. (1)

7-خداوند از کوه ابو قبیس کوچکتر است. (2)

8-علی علیه السّلام خدایی است که اطاعت او واجب است. (3)

تعجّب از شهرستانی است که در ابتدای کتاب ملل و نحل خود،خویش را مقید ساخته که گفتارهای هر گروهی را از کتب خودشان نقل کند،در حالی که سند بسیاری از این اقوال را به مخالفان هشام،مانند کعبی و ابن راوندی نسبت داده است.اشعری نیز در مقالات الاسلامیّین،بسیاری از گفتارهای هشام را از فردی مانند جاحظ که بغض و عداوت او نسبت به شیعه آشکار است،نقل می کند.

اما معرفی اجمالی هشام:

او یکی از بزرگترین اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهما السّلام به شمار می رود.تخصص اصلی او در علم کلام بود و در این علم هیچ کس یارای مناظره با او را نداشت و در این علم به مرتبه ای رسیده بود که متکلمان اهل تسنّن حاضر بودند در مناظرات کلامی خود، او را به عنوان حکم و داور بپذیرند.بسیاری از ابحاث او در علم کلام،حول محور امامت بود و با متقن ترین برهانها امامت را ثابت می کرد و در این راه،بزرگترین متکلمان غیر شیعه را شکست داد. (4)

ص:115

مناظرۀ او با متکلم بزرگ اهل تسنّن که عمرو بن عبید نام داشت،معروف است که از راه نظارت و رهبری قلب انسان بر اعضای دیگر،لزوم نظارت و رهبری امام بر افراد جامعه را ثابت کرد و در این گفتار بسیار مورد تشویق امام صادق علیه السّلام قرار گرفت. (1)

در مبحث امامت،هشام تا جایی پیش رفت که هارون الرشید بر او غضب گرفت،به طوری که دائما فراری بود.حتی بعضی،یکی از دلایل زندانی شدن امام موسی کاظم علیه السّلام را نظرات هشام بن حکم می دانند. (2)

اما عقایدی که در کتب اهل سنّت و بعضی کتب شیعه مانند رجال کشی قدّس سرّه به او نسبت داده شده است،همگی دروغ محض است و نه هشام و نه هیچ شیعه دیگر به این اقوال پایبند نیست و شاهد آن،کتب کلامی شیعه است که توحید خداوند را در بالاترین مرتبه ثابت می کند. (3)

امام رضا علیه السّلام درباره هشام بن حکم می فرماید:خداوند،هشام را رحمت کند که مرد خیرخواه و ناصحی بود،(اما)از طرف یاران خود به جهت حسدی که بر او داشتند،آزار فراوان دید. (4)

از این حدیث می توانیم یکی دیگر از علل نسبت دادن عقاید خرافی به هشام(علاوه بر آنچه درباره زراره ذکر کردیم)را دریابیم.

داده اند. (1)از اسم این فرقه عداوت دشمنان او هویداست و همین اسم دلالت بر ساختگی بودن این فرقه دارد؛چرا که هیچ فرقه ای حاضر نیست اسمی را که دلالت بر مذمّت دارد، روی خود بگذارد.

البته در بعضی از کتب،نام نعمانیه هم برای این فرقه ذکر شده است. (2)

او از یاران امام باقر و امام صادق و امام کاظم علیهما السّلام و متکلمی زبردست به شمار می رفت و علمای رجال شیعه،او را فردی موثق و قابل اعتماد دانسته اند. (3)

اما دروغهایی که به او نسبت داده اند،بدین گونه است:

1-خداوند در آغاز،علم نداشت و بعد از خلقت اشیاء،علم به آنها پیدا کرد.

2-خداوند نوری است به شکل یک انسان ربانی،نه این که جسم باشد. (4)

اما درباره این عقاید باید بگوییم:

اوّلا،این عقاید به دروغ به او نسبت داده شده است و کسی که سالها از امامان شیعه استفاده کرده و مورد اطمینان آنهاست،هیچ گاه چنین عقایدی را ابراز نمی کند.

ثانیا،این عقاید بتنهایی موجب داخل کردن او در غلات و تشکیل فرقه ای از غلات به نام او نمی باشد،چرا که سخنی از غلوّ درباره اشخاص در آنها یافت نمی شود و همین مطلب بخوبی دروغ بودن این ادّعاها را ثابت می کند و این نکته را به اثبات می رساند که دشمنان شیعه در پی یافتن فرصت برای محکوم کردن امامان شیعه از طریق اصحاب آنان بوده اند.

متکلّمان شیعه به حساب می رفت. (1)

او یکی از مدافعان راستین و استوار امامت بود که در مناظرات خود آن را به اثبات می رسانید. (2)از این رو،مخالفان شیعه برای ترور شخصیت او،اقوال و عقایدی از قرار زیر به او نسبت دادند:

1-خداوند متعال مانند انسانی است که قسمت بالایش توخالی و قسمت پایینش پر است.

2-خداوند،نوری است که می درخشد.

3-خداوند دارای حواس پنج گانه است و دست و پا و بینی و گوش و دهان دارد.

4-با این که قائل به عصمت ائمه بود،اما عصمت انبیا را قبول نداشت و می گفت:انبیا می توانند معصیت و گناه کنند.او دلیل این تفاوت را چنین ذکر می کرد که به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله وحی می شود و بدین وسیله متوجه خطای خود می شود و توبه می کند،اما به امام علیه السّلام وحی نمی شود،پس باید معصوم باشد. (3)

این عقاید همگی دروغ است و از هشام بن سالم،این متکلّم بزرگ شیعه برنمی آید، زیرا متکلّمی که از مذهب اهل بیت علیهم السّلام بهره گرفته و به عنوان مدافع اهل بیت مطرح است،هرگز چنین سخنانی بر زبان نمی آورد.در پایان،نظر شیخ مفید قدّس سرّه را دربارۀ او نقل می کنیم:

«او از بزرگان و رؤسا بود که حلال و حرام(و احکام)از آنها گرفته می شود؛آنهایی که هیچ راهی برای بدگویی و طعن به آنان وجود ندارد.» (4)

امام صادق علیه السّلام را در کتابش که به نام توحید مفضل معروف است،جمع آوری کرد. (1)

به او چنین نسبت داده اند که خداوند را نوری می دانست که همانند نورهای دیگر نیست. (2)بعضی نیز او را از خطّابیه و پیروان ابو الخطاب دانسته اند،در حالی که با مراجعه به کتب مفضل که بعضی از آنها در دسترس است،درمی یابیم که این نسبتها دروغ است.

البته درباره مفضل بین رجال نویسان شیعه اختلاف است و بعضی گفته اند که او در پایان عمرش خطابی شد.نیز روایات دیگری در بدگویی از او وارد شده است.

اما رجالی و فقیه معاصر مرحوم آیة الله خویی در معجم رجال الحدیث،این احادیث را ردّ یا تأویل می کند و بعضی از روایات را ضعیف السند و بعضی دیگر را که از جهت سند صحیح است،قابل مقاومت با روایاتی که دلالت بر مدح مفضل دارد،نمی داند و می فرماید:

ممکن است بعضی از این روایات همانند روایات وارده در بدگویی از زراره باشد که برای حفظ جان آنها بوده است،بخصوص باتوجه به این که روایات ذم همگی از امام صادق علیه السّلام نقل شده است،در حالی که روایات مدح از امام کاظم و امام رضا علیهما السّلام نقل شده است و در مدح او همین بس که امام صادق علیه السّلام او را برای نگارش کتاب توحید معروف به توحید مفضل انتخاب کرده است. (3)

اما اسد حیدر،علت انتساب بعضی از عقاید ناصواب به او را تشابه اسمی با«مفضل بن عمر صیرفی»که خطّابی بوده،می داند. (4)

هنوز به زمان امام رضا علیه السّلام نرسیده ایم،اما برای پایان بخشیدن به بحث فرقه های ساخته شده به نام اصحاب پاک،او را در این جا آوردیم.

عقیده ای که به یونس نسبت داده اند،از این قرار است:

حاملان عرش الهی،خدا را حمل می کنند،در حالی که خدا بزرگتر از آنهاست؛ درست همانند پرندۀ کرکیّ (1)که پاهایش او را حمل می کند،در حالی که پاهایی نازک و بدنی قویتر از پاهایش دارد.

او به آیه وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ (2)استدلال می کرد. (3)

تنها نظری که در کتب ملل و نحل اهل سنّت به او نسبت داده شده،همین عقیده است که اولین بار در کتاب مقالات الاسلامیین اشعری آمده است،در حالی که این عقیده از غلوّ مورد نظر ما به دور است.

همین عقیدۀ بسته شده به این فرد،باعث شده است که برای او یارانی فراهم کرده، فرقه ای به نام او در تاریخ اسلام به ثبت برسانند و بدین وسیله،رهبران او یعنی امامان شیعه را سرکوب کنند.

برای پی بردن به شخصیت یونس بن عبد الرحمان،کافی است که منزلت او را در نزد ائمه بدانیم.برای این مطلب چند نمونه ذکر می کنیم:

1-عبد العزیز بن مهتدی که وکیل امام رضا علیه السّلام بود،از آن حضرت علیه السّلام می پرسد:من همیشه موفق به زیارت شما نمی شوم.از چه کسی احکام دین خود را یاد بگیرم؟

امام علیه السّلام فرمود:از یونس بن عبد الرحمان.

2-از امام رضا علیه السّلام نقل شده است که آن حضرت علیه السّلام در حدیثی سه مرتبه بهشت را برای یونس ضمانت کرد.

3-امام جواد علیه السّلام ضمن تورّق کتاب«یوم و لیله»(روز و شب)یونس می فرماید:«رحم الله یونس،رحم الله یونس،رحم الله یونس.»یعنی:سه مرتبه فرمود:خداوند یونس را

ص:120

مشمول رحمت خود قرار دهد.

4-امام حسن عسگری علیه السّلام ضمن مطالعه تمام کتاب«یوم و لیله»یونس می فرماید:

«هذا دینی و دین آبائی و هو الحقّ کلّه.»

این دین من و دین پدران من است و همۀ آن حق است.

5-نیز از همین امام نقل شده است که فرمود:

«اعطاه الله بکل حرف نورا یوم القیامة.»

خدا در عوض هر حرف این کتاب،به او نوری در روز قیامت عطا کند.

6-فضل بن شاذان می گوید:از امام رضا علیه السّلام شنیدم که فرمود:...یونس در زمان خود مانند سلمان در زمان خودش بود. (1)

یونس،زمان امام صادق علیه السّلام را درک کرد،اما از آن حضرت روایت نکرد؛باوجود این،او یکی از بزرگترین اصحاب امام کاظم و امام رضا علیهما السّلام به شمار می رود.

حال،آیا کسی که مانند سلمان فارسی می باشد،رواست که چنین عقیدۀ سستی را داشته باشد که فرشتگان،خدا را حمل می کنند.

2-همچنین می گوید:«بدان که خصم،دعوی می کند که سدیر صیرفی و مفضّل جعفی و زرارة بن اعین و مؤمن الطاق که او را شیطان الطاق خوانند،اهل تناسخ بودند و هشام بن سالم و هشام بن الحکم و ابو بصیر و بیان گفتند که در ایلام(زجر رساندن)، اطفال بی استحقاق باشند و شاید که ایشان را الم و رنج رسانند و مستحق عوض نباشند. (1)

آنگاه از این تهمتها چنین پاسخ می دهد:

گوییم این دروغ و باطل است،مثل اوّل(یعنی قول به تناسخ)و این اعتقاد بیان و مغیره و ابو الخطاب است و ما بیان کردیم که ایشان کافر بودند و امام صادق علیه السّلام ایشان را لعنت کرد و این دروغ در کتب امامیّه نیامده است. (2)

نصب کرده است و انگشتر خود و علم خود و همۀ آنچه را که مردم در امور دینی و دنیایی به آن احتیاج دارند،به او بخشیده است و امام بعد از کاظم علیه السّلام،محمد بن بشیر است. (1)بعدها امام موسی علیه السّلام را خدا و خود را پیامبر از طرف او معرّفی کرد. (2)

«ابن بشیر»به علم شعبده آگاهی تام داشت و از این راه بسیاری از یارانش را فریب می داد،مثلا صورتی ساخته بود مانند صورت امام موسی کاظم علیه السّلام و لباسی از حریر بر آن پوشانده بود.این صورت در حالت عادی مانند بادکنکی دوبعدی بود و آن را چنان با ادویه پوشانده بود که در هر زمان می توانست آن را به صورت سه بعدی و درست به شکل یک انسان درآورد.

او یارانش را به درون خانه می برد و به آنها می گفت:ابو الحسن موسی بن جعفر نزد من است.اگر می خواهید او را ببینید و بدانید که من از طرف او پیامبر هستم،بیایید تا او را به شما نشان دهم.سپس آنان را به اتاق می برد و به آنان می گفت:آیا غیراز من و خودتان کسی را می بینید؟آنان می گفتند:خیر.

می گفت:آیا پشت پرده کسی را می بینید؟

جواب می دادند:خیر.

آن گاه آنان را از اتاق بیرون می کرد و آن صورت را که در پشت پرده مخفی کرده بود، به شکل سه بعدی در می آورد و سپس یارانش را به داخل فرا می خواند و می گفت:نگاه کنید.

آن مردم بیچاره هم باور می کردند که او امام موسی علیه السّلام است.

سپس ابن بشیر نزدیک صورت شده و وانمود می کرد که صورت در حال مناجات و گفت وگو با اوست.سپس آنها را بیرون می کرد و صورت را به شکل اول در می آورد و همین کارها باعث تقویت ایمان یارانش به او می شد. (3)

به این فرقه،ممطوره هم می گویند،زیرا روزی یونس بن عبد الرحمان با یکی از آنان مناظره کرد و چون دید که زیر بار حرف حق نمی رود و بر عقاید باطل و خرافی خود

ص:123

پافشاری می کند،به او گفت:«شما از شیعیان نیستید،شما سگان ممطوره(یعنی باران خورده)می باشید.»

چون سگ هرگاه باران بر او ببارد،از مردار هم بدبوتر می شود.از آن پس،این گروه به این لقب معروف شدند. (1)

به طور خلاصه،عقایدی که به این فرقه نسبت داده شده(بجز عقاید ذکر شده)بدین قرار است:

1-قائل به تناسخ شدند.

2-می گفتند:ائمه،همه یکی هستند که از بدنی به بدن دیگر منتقل می شوند.

3-می گفتند:امام بعد از محمد بن بشیر،پسرش سمیع است و پس از او،هرکس را که سمیع تعیین کند.هرکس از اولاد امام موسی کاظم علیه السّلام ادّعای امامت کند،بر باطل و دروغگوست و(العیاذ باللّه)حلال زاده نیست و خون و مالش حلال است.

4-هرچه از اموال که با آن تقرّب به سوی خدا می جویند،باید به محمد بن بشیر و اوصیای او تا قیام قائم داده شود.

5-می گفتند:نمازهای پنج گانه و روزۀ ماه رمضان واجب است،اما زکات و حج و دیگر واجبات،واجب نیست.

6-ازدواج با محارم و نیز با پسران را جایز می دانستند.

7-آنها قایل به اشتراک اموال و زنان در بین خود بودند. (2)

تا این جا روشن شد که علّت اصلی دعوت ابن بشیر،خودخواهی و رسیدن به جاه و مال و مقام و نیز فرار از دین و آزادی بی قید،و بی بند و باری بود و عده ای از مردم را با دعوت به اباحی گری و آزادی مطلق و نیز با شعبده فریب داده،به دور خود جمع کرد.

اما نمونه هایی از برخورد امام موسی کاظم علیه السّلام با او:

1-امام کاظم علیه السّلام سه بار او را لعنت و سپس چنین نفرین کردند:«خدا حرارت آهن را به او بچشاند.»

2-امام کاظم علیه السّلام می فرمود:خدایا!من از آنچه که ابن بشیر درباره ام ادّعا می کند،به

ص:124

سوی تو بیزاری می جویم.خدایا!مرا از دست او راحت کن و...خدایا!از تو می خواهم که مرا از این پلید نجس(محمد بن بشیر)خلاص کنی که شیطان در نطفۀ او شریک بوده است.

سرانجام نفرینهای امام کاظم علیه السّلام اثر خود را کرد و ابن بشیر به بدترین وجهی به هلاکت رسید. (1)

بروز او به عنوان غالی در زمان امام حسن عسکری علیه السّلام بود. (1)

3-محمد بن فرات(محمد بن موسی بن حسن بن فرات):

به او نسبت غلوّ و شرب خمر داده شده است.او یکی از کسانی بود که در زمان امام حسن عسکری علیه السّلام کمکهای فراوانی به محمد بن نصیر نمیری می کرد. (2)

4 و 5-هاشم بن ابی هاشم و جعفر بن واقد:

این دو از غلات زمان امام جواد علیه السّلام و از پیروان ابو الخطاب بودند.

امام جواد علیه السّلام در حدیثی پس از لعنت کردن ابو الخطاب و یارانش فرمود:

این دو نفر،یعنی ابو العمرو جعفر بن واقد و هاشم بن ابی هاشم،به وسیله ما(و اعتبار ما)مال مردم را می خورند،در حالی که مردم را به تعالیم ابو الخطاب دعوت می کنند.خدا ابو الخطاب و آنان که با او بودند و آنان که سخنان او را قبول می کنند،لعنت کند.سپس سه مرتبه فرمود:«لعنهم الله»؛خدا ایشان را لعنت کند. (3)

6 و 7-ابو السمهری و ابن ابی الزرقاء:

این دو نیز در زمان امام جواد علیه السّلام می زیستند و بر آن حضرت دروغ می بستند و ادعا داشتند که داعیان آن حضرت علیه السّلام هستند.

حضرت امام جواد علیه السّلام از آنها بیزاری جسته،خون آنها را حلال دانست. (4)

8-فارس بن حاتم قزوینی:

او از غلات زمان امام علی النقی علیه السّلام بود که مورد لعنت آن امام قرار گرفت. (5)

9-حسن بن محمد معروف به ابن بابای قمی:

او در زمان امام حسن عسکری علیه السّلام می زیست و ادّعای نبوت از سوی آن حضرت علیه السّلام را داشت.حضرت علیه السّلام در نامه ای به ابو محمد بن فضل بن شاذان،او را لعنت کرده، ادعای او را تکذیب کرد و فرمود که شیطان او را مسخر خود کرده است و خدا لعنت کند آن کسی را که ادعای او را بپذیرد...او مرا اذیت کرده است،خدا او را اذیت کند.

ص:126

حضرت علیه السّلام در این نامه از ابو محمد و تمام شیعیان خواسته که از او بیزاری و دوری جویند. (1)

10 و 11-علی بن حسکه و قاسم بن یقطین(قاسم بن حسن بن علی بن یقطین).

این دو نفر هردو از اهالی قم بودند که در زمان امام حسن عسکری علیه السّلام زندگی می کردند.

اعتقاداتی که به آنها نسبت داده اند،از این قرار است:

1-امام حسن عسکری علیه السّلام اول قدیم است.

2-خداوند که می فرماید: إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ (2)مرادش از نماز، مردی است(که باید او را دوست داشت)و منظور رکوع و سجود نیست،و همین طور زکات و دیگر واجبات.

آنها این اعتقادات را با روایات ساختگی به امامان شیعه نسبت می دادند.

امام حسن عسکری علیه السّلام در جواب احمد بن عیسی که از آن حضرت علیه السّلام درباره این اعتقادات سؤال کرده و نوشته بود که ما را نه امکان ردّ این دعاوی است،چرا که به پدران شما نسبت می دهند و نه امکان قبول،چرا که ادّعای بزرگی می کنند،چنین نوشت:«اینها دین ما نیست،از او دوری جویید.»

در روایتی دیگر امام حسن عسکری علیه السّلام هردوی آنها را لعنت کرده،فرمود:

«شیطان نزد قاسم ظاهر می شود و گفتارهای بیهوده را در قلب او می اندازد.» (3)

12 و 13-موسی السوّاق(خرکچی)و محمد بن موسی الشریعی(السریعی):

این دو تن از شاگردان ابن حسکه بوده اند.

درباره موسی السّواق گفته اند که او از اصحاب علبائیه(علیاویه)بوده است. (4)

ص:127

رابعا،از آن جا که قیام آنان بر ضد حکومت بود و به دست حکومت نابود شدند و تبلیغات در دست حکومت بود،نمی توان همه آنچه را که در تاریخ و کتب ملل و نحل به آنها نسبت داده شده است پذیرفت،چون انگیزه برای جعل اخبار تهمت آمیز بر ضدّ آنان شدید بوده است.

از جمله عقایدی که به آنان نسبت داده شده،اینهاست:

1-تناسخ؛

2-حلول؛

3-رجعت؛

4-عقیده به دو اصل نور و ظلمت؛

5-می گویند:وحی و پیغمبری هیچ گاه منقطع نمی شود. (1)

6-قائل به اشتراک در مال و زن می باشند. (2)

این فرقه در طول تاریخ ظهور خود،جنایات بی شماری از قبیل قتل عام مردم کوفه و قتل عام حاجیان در راه مکّه انجام دادند.سرانجام در سال 317 به مکّه حمله کردند و هزاران حاجی را کشتند و حجر الاسود را از جا کندند و با خود به الاحساء بردند،چون طواف به دور کعبه را بت پرستی می دانستند.مدت 22 سال،آن سنگ که دو نیم شده بود،در اختیار آنان بود تا این که بالأخره با وساطت خلیفه فاطمی القائم(یا المنصور) آن را بازگرداندند. (1)

عقایدی که به این گروه نسبت داده شده،از این قرار است:

1-می گویند:بعد از محمد صلّی اللّه علیه و اله هفت امام بیشتر وجود ندارد و آنان عبارتند از:علی بن ابی طالب که او امام رسول است،حسن،حسین،علی بن الحسین،محمد بن علی الباقر،جعفر بن محمد و محمد بن اسماعیل بن جعفر،نوادۀ امام صادق که اوست امام قائم مهدی علیه السّلام و رسول.

2-می گویند:هنگامی که پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و اله در روز غدیر خم علی علیه السّلام را به خلافت منصوب کرد،رسالت از خودش زایل گردید و بعد از آن ماموم گردید و علی علیه السّلام امام.

3-محمد بن اسماعیل را قائم مهدی می دانند و معنای قائم را کسی می دانند که با رسالت و شریعت جدیدی مبعوث می شود که شریعت محمد صلّی اللّه علیه و اله را منسوخ می کند.

4-محمد بن اسماعیل را اولوا العزم می دانند و اولوا العزم نزد ایشان هفت نفرند که عبارتند از:نوح علیه السّلام،ابراهیم علیه السّلام،موسی علیه السّلام،عیسی علیه السّلام،محمد صلّی اللّه علیه و اله،علی علیه السّلام و محمد بن اسماعیل.

5-به عدد هفت،احترام فراوانی می گذارند.می گویند:آسمانها هفت است و زمینها هفت.در بدن انسان،هفت عضو وجود دارد:دو دست و دو پا و کمر و شکم و قلب و در سر،هفت عضو وجود دارد:دو چشم و دو گوش و دو سوراخ بینی و دهان.پس امامان هم هفت عدد هستند.

6-می گویند:خداوند برای محمد بن اسماعیل،بهشت آدم علیه السّلام را قرار داد و منظورشان از این سخن،جایز بودن ارتکاب همه محرّمات است. (2)

ص:130

از این مطالب روشن شد که قرامطه نیز یک گروه سیاسی بودند که در زمان خود موفق شدند یکی از بزرگترین حکومتهای دنیای اسلام را تشکیل بدهند و سبب هراس حکومت مرکزی شوند.

اینان منشعب از اسماعیلیه بودند و مشترکات فراوانی با عقاید اسماعیلیان دارند.

چنان که در عقاید آنان دیده شد،کمتر عقیده ای یافت می شود که دلالت بر دادن مقام الوهیّت به ائمه علیهم السّلام کند.تنها عقیده ای که غلوّ از آن استشمام می شود«رسول دانستن حضرت علی علیه السّلام و خلع پیامبر صلّی اللّه علیه و اله از پیامبری بعد از اعلام جانشینی حضرت علی علیه السّلام بود».

با مراجعه به کتابشناسی کتب شیعه درمی یابیم که اصحاب ائمه علیهم السّلام و بزرگان شیعه از همان اوایل نسبت به مساله قرامطه بسیار حساس بوده اند و در کتب خود با شدت با آنها برخورد کرده اند،که در این جا نمونه ای از کتابهایی را که علیه آنان از سوی قدمای بزرگان شیعه نوشته شده است،ذکر می کنیم:

1-کتاب الردّ علی القرامطة و الباطنیة،تألیف فضل بن شاذان،از اصحاب امام جواد تا امام حسن عسکری علیهما السّلام.

2-الرد علی القرامطة،نوشتۀ ابو الحسن علی بن ابی سهل حاتم بن ابی حاتم قزوینی که در سال 350 ه ق زنده بوده است.

3-الرد علی القرامطة،نوشته شیخ خلیل بن ظفر بن خلیل اسدی کوفی.

4-الرد علی القرامطة،نوشتۀ مرحوم شیخ کلینی صاحب کافی (1).

این نایبان چهارگانه عبارت بودند از:

1 و 2-ابو عمرو عثمان بن سعید عمری و پسرش محمد بن عثمان بن سعید عمری که دوره نیابت این پدر و پسر از سال 260 تا 304 یا 305 ه ق بود.

3-ابو القاسم حسین بن روح بن ابی بحر نوبختی که از سال 304 یا 305 تا شعبان 326 ه ق نایب بود.

4-ابو الحسین علی بن محمد سمری که از شعبان 326 تا شعبان 329 ه ق سمت نیابت را عهده دار بود.

پس از وفات سمری،دورۀ غیبت صغری به پایان رسید و غیبت کبرای آن حضرت شروع شد (1)که اکنون نیز ادامه دارد.با پایان یافتن دوران غیبت صغری،دوران نیابت نوّاب خاص نیز به پایان رسید.

در طول زمان غیبت صغری(و نیز پس از آن)بعضی از افراد سرشناس شیعه به مقام نیابت نایبان رشک برده،خود را لایق آن مقام می دانستند.اما چون از ناحیه حضرت حجت(عج)برای آنان مقامی در نظر گرفته نشد،خود،برای جلب مردم ادعای نیابت و بابیت آن حضرت(عج)را می کردند و سعی در جذب افراد به سوی خود را داشتند تا از این راه به جاه و مالی برسند.

اما چون نایبان واقعی آن حضرت(عج)با آنان بشدت برخورد کردند و نیز از طرف دیگر از سوی حضرت حجت(عج)نوشته هایی(توقیعاتی)در ردّ آنان صادر شد،راه غلوّ را در پیش گرفته،ادّعاهای گزاف و بزرگی درباره خود و در بعضی از موارد،دربارۀ ائمه علیهم السّلام مطرح کردند و عده ای را با عقاید مزخرف و باطل خود منحرف ساختند.

در این جا چند نفر از آنها را که کتب ملل و نحل به نام آنان فرقه هایی ساخته اند، بررسی می کنیم.

او پس از وفات امام حسن عسکری علیه السّلام انتظار نیابت حضرت حجت(عج)را داشت، اما برآورده نشد.پس خود،برای خود،این مقام را ادعا کرد و بر خدا و ائمه علیهم السّلام دروغهایی ساخت.

پس از چندی توقیعها و نوشته هایی از سوی حضرت(عج)در ردّ او صادر شد و از آن پس شیعیان از او بیزاری جسته،او را لعنت می کردند.

اعتقاد به حلول نیز به این گروه نسبت داده شده است. (1)

4-قایل به اباحی گری بود و همه محرّمات را حلال می دانست.

5-لواط را جایز می دانست و می گفت از ناحیه مفعول،نشانه تواضع و فروتنی و از ناحیه فاعل،یکی از شهوات و طیبات است و خداوند هیچ کدام از این دو(تواضع و طیبات)را حرام نکرده است.

حتی در بعضی از نوشته ها به او نسبت داده اند که در بعضی از اوقات،مفعول واقع می شد و آن را باعث تواضع برای خداوند می دانست. (1)

آورده است. (1)

دکتر عبد الرحمان بدوی در کتاب مذاهب الاسلامیین بتفصیل درباره این گروه بحث می کند و می گوید:بعضی آنان را به شخصی به نام«نصیر»که غلام حضرت علی علیه السّلام بوده است،منسوب می کنند.بنابراین،این گروه قدیمترین فرقۀ غلات شیعه به حساب می آیند. (2)

در حالی که در هیچ کتاب تاریخی و رجالی از شخصی به نام نصیر به عنوان غلام حضرت علی علیه السّلام نام برده نشده است.

اخیرا یکی از دانشمندان علوی سوریه به نام هاشم عثمان،مفصّلا به بررسی عقاید نصیریه،تاریخچۀ آنها و ربط آنها با علویون سوریه پرداخته است.

او می نویسد:

درباره اصل این فرقه،سه قول است:

1-منسوب به محمد بن نصیر نمیری هستند.

این قول،صحیح نیست،چرا که محمد بن نصیر حوالی سال 359 از دنیا رفت،در حالی که اصطلاح نصیریه 200 سال بعد از او یعنی در قرن ششم ظهور پیدا کرد.علاوه بر این که پیروان محمد بن نصیر را نمیریه می خوانند،نه نصیریه.

2-منسوب به غلام حضرت علی علیه السّلام به نام نصیر می باشند.

این قول نیز صحیح نیست،چرا که حضرت علی علیه السّلام غلامی به نام نصیر نداشته است.

3-منسوب به کوهی به نام«النصیریه»( cir )می باشند که گروهی بودند با عقایدی خاصّ که در اطراف این کوه زندگی می کردند و از نظر تاریخی بعد از سال 488 ه ق وجود داشته اند.

سپس همین قول را تأیید می کند و آن گاه،عقاید غلوّآمیز آنان را از قول شهرستانی و ابن تیمیّه نقل می کند و گفته های آنان را افتراء می داند.در نهایت نتیجه می گیرد که علویهایی که هم اکنون در سوریه زندگی می کنند،فرقه ای از شیعه هستند و عقاید آنها به گونه ای نیست که ائمه علیهم السّلام را به حدّ خدایی برسانند،به گونه ای که موجب کفر آنان

ص:135

شود. (1)

اسلام مهلت داد و پس از آن اسلام منسوخ می گردد و این برابر با ظهور شلمغانی است که حدود 350 سال بعد از بعثت،ظهور پیدا کرد (1).

6-نماز و روزه و غسل را ترک می کردند و همه زنان را بر خود مباح می دانستند و می گفتند احکام اسلام برای مردم عرب آن زمان که قسیّ القلب بودند،آورده شده است.

نیز لواط با پسران را برای خود مباح می دانستند.

7-چون شلمغانی ربّ الارباب بود،حرم همه پیروانش بر او حلال بود و یارانش در فرستادن حرم خود نزد او بر یکدیگر سبقت می جستند و می گفتند اگر کسی از این کار سرباز زند در بازگشت(تناسخ)به صورت زن در خواهد آمد.

البته در صحت انتساب همه این عقاید به او باید شک کرد.

وقتی که عقاید او به گوش خلیفه عباسی الراضی باللّه رسید،دستور قتل او را صادر کرد و بالاخره در سال 322 ه ق یا 323 ه ق،او را دستگیر کرد.پس از محاکمه ای سریع او را بردار کردند و سپس جسد او را سوزاندند و خاکسترش را در دجله ریختند. (2)

او قبل از انحراف،فقیهی بزرگ بود و کتابی به نام کتاب التکلیف داشت که حاوی روایات ائمه و مورد عمل شیعیان بود.از بعضی از روایات چنین برمی آید که کتب او در همۀ خانه های شیعیان موجود بوده است و کمتر خانه ای بوده که در آن کتابی از شلمغانی نباشد.

سرانجام دوستی مقام و جاه،او را به این سرنوشت شوم کشانید. (3)

این که نیابت پدرش را قبول داشت.پس از چندی در زمان نیابت حسین بن روح،توقیعی از حضرت حجت(عج)در لعن او و بیزاری از او صادر شد.

درباره او گفته شده است که پس از آن،مذهب مشخصی نداشت،زمانی اظهار غلوّ می کرد و زمانی راه نواصب و دشمنان آل البیت علیهم السّلام را در پیش می گرفت. (1)

البته مرحوم آیة الله خویی در کتاب معجم رجال الحدیث پس از بحث کوتاهی نتیجه می گیرد که،گرچه احمد بن هلال،فاسد العقیده بوده است،اما به هرحال ثقه است و فساد عقیده،به صحّت روایات او ضرر نمی زند؛چون ما قائل به حجّیت خبر ثقه(و نه خبر امامی)هستیم. (2)

از این جا شاید بتوان استنباط کرد که انحراف احمد بن هلال به گونه ای نبوده است که به کفر منتهی بشود و به آن گونه نبوده است که برای خود،دار و دسته ای تشکیل بدهد و فرقه ای به نام هلالیه راه اندازی کند.

لعن او صادر شد. (1)شایان ذکر است که در کتبی که شرح حال او را نوشته اند،سخنی از غلوّ و عقیده به الوهیّت اشخاص و تناسخ و حلول از او ذکر نشده است.پس نمی توان او را جزء فرقه های غلات به حساب آورد و این که بعضی،این فرقه را جزء فرقه های غلات ذکر کرده اند،وجهی ندارد. (2)

آیة الله خوئی،ایشان را فقط فاسد العقیده می داند و می گوید:می توان به روایات او عمل کرد. (3)

5-فرقه هایی که جزء غلات شیعه نبودند،بلکه جزء غلات عباسیّه به شمار می رفتند.

دکتر محمد جواد مشکور تعداد شانزده فرقه را به نام فرق شیعۀ عباسی غالی،ذکر کرده است که عبارتند از فرقه های:ابراهیمیّه،اسحاقیّه،برکوکیّه،بسلمیّه(خلاّلیه)، بومسلمیّه(مسلمیّه)،خداشیه،راوندیه،رزامیه،ریاحیه،سنبادیه،عباسیه،فاطمیه، کورکیه،مبیضه(سپید جامگان)،نور ساعیه،هریریه. (1)

اما فرقه هایی را که ذکر کردیم،می توان به چند گروه تقسیم کرد:

1-بعضی از این فرقه ها اصلا واقعیّت تاریخی نداشتند و در تاریخ،فرقه ای غالی با آن نام به وجود نیامده است،مانند سبائیه(پیروان عبد الله بن سبا).

2-تعدادی از این فرقه ها،رهبرانشان افرادی مجاهد و ضدّ حکومت بودند که در حین شورش و قیام و نیز پس از شکست آنان،حکومت وقت برای لوث کردن چهره آنان،فرقه هایی را با عقاید غلوّآمیز به آنان نسبت دادند؛مانند فرقه های مختاریه (پیروان مختار ثقفی)و جناحیه(پیروان عبد الله بن معاویة بن عبد الله بن جعفر بن ابی طالب).

3-بعضی از رهبران این فرقه ها،شورشیانی بودند که عقاید انحرافی خود را با عقاید غلات مخلوط کردند تا بدین وسیله یارانی جذب کنند و بر حکومت پیروز گردند؛مانند بابکیه که در حقیقت اینها هیچ ربطی با شیعه نداشتند.

4-بعضی از این فرقه ها ساخته شدند تا به مشروعیت بنی عباس در تشکیل حکومت کمک کنند؛مانند فرقه های کیسانیه و هاشمیّه که بنی عباس به وسیله جعل این فرقه ها توانستند با مطرح کردن دروغین وصیت ابو هاشم به یکی از سران بنی عباس،حق حکومت را از آل علی علیه السّلام به خود منتقل سازند.

5-گرچه سران بعضی از فرقه های جعل شده وجود داشتند،اما کتب ملل و نحل برای هرچه زیادتر نشان دادن فرقه های غلات شیعه،به نام آنان فرقه هایی ساختند،در حالی که خود آنان در زمان حیاتشان فرقه ای تشکیل ندادند؛مانند این که ذکر کردیم که به

ص:140

همراه مغیرة بن سعید،در یک روز افرادی مانند بیان بن سمعان نهدی کشته شدند که همگی از پیروان مغیره بودند،اما به نام همین افراد پیرو هم فرقه هایی به نام بیانیه ساخته شده است،که می توان گفت این فرقه ها وجود خارجی نداشته اند.

6-صاحبان بعضی از این فرقه ها،ابتدا ادّعای بابیت داشتند و سپس راه غلوّ را در پیش گرفتند؛مانند فرقه های شلمغانیه و هلالیه.

7-بسیاری از رهبران این فرقه ها،خود پیرو فرقه های مشهور غلات مانند خطّابیه بودند و عقاید اصولی جداگانه ای ابراز نمی کردند؛مانند معمّریه و بزیعیه،اما کتب ملل و نحل آنها را جداگانه آورده اند.

8-چنان که دیدیم،بعضی از این فرقه ها به نام اصحاب بزرگوار ائمه ساخته شدند،تا بدین وسیله هم چهرۀ آن اصحاب و هم چهرۀ ائمه را مشوّه جلوه دهند؛مانند فرقه های زراریه،یونسیه و مفضلیّه.

9-بالأخره بعضی از سران فرقه ها مانند مغیرة بن سعید،ابو الخطاب و محمد بن بشیر در آغاز از یاران ائمه بودند،اما بعدها راه انحراف را در پیش گرفتند و برای رسیدن به جاه و مال،گروهی را پیرامون خود گرد آوردند و ادّعای خدایی امامان را کردند تا خود را پیامبر از طرف آنان بدانند.

این عدّه شدیدا مورد حملۀ امامان قرار گرفتند و پس از مطرود شدن از طرف امامان شیعه،دیگر نمی توان آنها را جزء فرقه های شیعه و حتی جزء فرقه های اسلام به حساب آورد.

بعضی از کتب ملل و نحل در تقسیم بندی که کرده اند،این فرقه ها را تحت عنوان فرقه هایی که از اسلام خارج هستند،آورده اند. (1)

چنان که در جهان اهل تسنن هم فرقه های غلات عباسیّه ظهور کردند که شخصیتهایی همانند ابو مسلم،منصور را خدا می دانستند و اینها نیز از اسلام خارج هستند.

اینکه کتب ملل و نحل اینها را جزء فرقه های شیعه آورده اند،به دو جهت است:

اول این که رؤسای این فرقه ها قبلا از یاران ائمه علیهم السّلام بوده اند.

ص:141

دوم این که برای پیشبرد اهداف خود،درباره ائمه غلوّ می کردند و آنان را به خدایی می رساندند تا در کنار این ادعا،خود را پیامبر بدانند.

در بخشهای بعد که به کیفیت برخورد ائمه علیهم السّلام با این فرقه ها و مؤسسان آنها می پردازیم،بخوبی روشن خواهد شد که انتساب این فرقه ها به شیعه پس از برخوردهای شدید ائمه شیعه هیچ توجیهی ندارد.

در پایان،ذکر این نکته ضروری است که هم اکنون در هیچ نقطۀ دنیا فردی پیدا نمی شود که خود را منتسب به یکی از این فرقه ها بکند و این خود بهترین دلیل بر این است که این فرقه ها فقط در مقاطعی از تاریخ ظهور داشته اند و دارای آن مقدار از اهمیّت که در کتب ملل و نحل به آنها داده شده است،نبوده اند.

البته پیروان فرقۀ نصیریه هم اکنون وجود دارند و این فرقه چنان که گفتیم،در قرن پنجم به وجود آمدند و ما آن را استطرادا ذکر کردیم.

این فرقه ها از قرار زیر است:

می شود.خلافت خلفای ثلاثه از همین جمله است.» (1)

در فصل آینده،روشن خواهد شد که بداء به عنوان یکی از اعتقادات اصلی غلات مطرح شده است که دربارۀ آن بحث خواهیم کرد.

شایان ذکر است که غلات تناسخ را به جهت امتداد دادن روح خدایی حلول کرده در پیامبر صلّی اللّه علیه و اله یا حضرت علی علیه السّلام به دیگر ائمه علیهم السّلام و یا به رهبرانشان مطرح می کردند. (1)

علی علیه السّلام که خداست در ابرهاست و هنگامی که ابری در آسمان ببینند،بر آن سلام می کنند و می گویند،رعد،صدای علی علیه السّلام و برق،تازیانۀ اوست. (1)

فرقه نویسان این عقیده را به بسیاری از فرقه های غلات نسبت می دهند،اما بیشتر آنان در ضمن برشمردن عقاید عبد الله بن سبأ این عقیده را ذکر می کنند. (2)

علاّمه سیّد مرتضی عسکری در کتاب عبد الله بن سبا و علاّمه امینی(ره)در کتاب شریف الغدیر،این مطلب را ریشه یابی کرده و موهوم بودن آن را به اثبات رسانده اند.

آنها می گویند:اصل مطلب از این قرار است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله عمامه ای داشت به نام سحاب،که در عید غدیر خم یا در مناسبت دیگر آن را به علی علیه السّلام بخشید.

پس از آن،گاهی که علی علیه السّلام با آن عمامه بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله وارد می شد،پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می فرمود:«جاء علی فی السحاب»؛علی علیه السّلام در حالی که عمامه سحاب بر سر اوست، آمد،نه این که علی علیه السّلام که در ابرهاست آمد.

بعدها فرقه نویسان این جمله را تحریف کرده و آن را به طرفداران ابن سبای ساختگی نسبت دادند و گفتند:«آنها معتقدند که علی علیه السّلام در ابرهاست.» (3)

اکرم صلّی اللّه علیه و اله شریک می شمردند. (1)

ثالثا،این اشتباه استمرار پیدا کرده است.

آیا گمان نمی رود که زمانی در میان فرقه نویسان،جوّی ایجاد شده بود که می خواسته اند هرچه گفته های عجیب تر به فرقه ها نسبت دهند تا مردم رغبت بیشتری به کتابهایشان پیدا کنند.

ظاهر کرد تا مردم به او انس گیرند و می تواند هر زمان خود را به شکلی در آورد؛زمانی پدر شود و زمانی فرزند،زمانی شوهر شود و زمانی همسر.این محمّد صلّی اللّه علیه و اله بود که خود را به شکل آدم و نوح و پیامبران دیگر ظاهر کرد و هم او بود که خود را به شکل پادشاهان ظاهر می کرد.او از مردم دعوت کرد که به وحدانیت او اعتراف کنند،اما مردم نپذیرفتند، از آنها خواست که به رسالت او اعتراف کنند،باز هم مردم نپذیرفتند.سپس از آنها خواست که لااقل به امامت او اعتراف کنند،آن هنگام بود که مردم پذیرفتند. (1)

حقیقتا انسان با خواندن این اعتقادات مسخره از خود می پرسد:آیا براستی چنین افراد دیوانه ای وجود داشته اند؟یا این فرقه نویسان بوده اند که گفتارهای دیوانگان را به آنها نسبت داده اند.

بعضی نیز گفته اند:مخمّسه به کسانی گفته می شود که معتقدند خداوند ادارۀ عالم را به پنج نفر،یعنی سلمان فارسی،مقداد،عمار،ابوذر و عمرو بن امیّه ضمری واگذار کرد و سلمان دارای مقام رسالت است. (2)

2-بعضی از این نامها مانند رجعیّه،بدائیه،حلولیّه و تناسخیّه به عنوان عقاید مشترک غلات مطرح می شود.پس چرا دوباره فرقه هایی با این عنوانها ساختند؟

3-این عنوانها در هیچ یک از کتب تاریخی نیامده است و معلوم نیست که صاحبان این عقاید چه کسانی بوده اند و در چه منطقه ای می زیسته اند،در چه زمانی زندگی می کرده اند و غیر از این عقیده چه عقاید دیگری داشته اند؟بنابراین،درست تر آن است که آنها را ساخته ذهن فرقه نویسان بدانیم،یا این که بگوییم:کسانی این فرقه ها را اختراع کردند و در بین مردم رواج دادند و فرقه نویسان هم این نامهای اختراعی را از زبان مردم گرفتند و در کتب خود ثبت کردند و باعث گمراهی آیندگان پس از خود گشتند.

4-هم اکنون نیز در هیچ نقطه دنیا اثری از صاحبان این عنوانها پیدا نمی شود.

همچنان که در هیچ یک از مقاطع تاریخ گذشته،اثری از آنها در تاریخ مشاهده نشده است.

احادیث مربوط به این عنوان را ذکر کرده است.

ج-کتاب آراء ائمة الشیعة فی الغلاة توانسته است اکثر قریب به اتفاق برخوردهای ائمه با غلات را جمع آوری کند.

ترتیب این کتاب،به ترتیب زمان ائمه علیه السّلام می باشد.

د-کتاب هویة التشیع نیز گوشه هایی از برخورد ائمه علیهم السّلام با این مساله را آورده است.

این کتاب،برخورد آنها را به برخورد منفی و مثبت قسمت کرده است.

مراد از برخورد منفی،ردّ و انزجار از غلات و منظور از برخورد مثبت،بیان عقاید صحیح می باشد.

سعی ما در این جا بر آن است که کیفیت برخورد ائمه علیهم السّلام با غلات را طبق یک تقسیم بندی منطقی به مراحل مختلف تقسیم کنیم و احادیث هر مرحله را در جای خود بیاوریم.

البته این مرحله بندی به این معنا نخواهد بود که در متن واقع هم ائمه طبق این تقسیم عمل می کردند،بلکه به این معنا است که در برخورد ائمه تمامی این مراحل دیده می شود و در هر زمان به مقتضای آن،از یک یا چند مرحله استفاده می کرده اند.

این نکته قابل تذکر است که ما در این تقسیم بندی خود گاهی ناچار به تقطیع و قطعه قطعه کردن یک حدیث می شویم تا بتوانیم هر قطعه و قسمتی از حدیث را در مرحله مناسب خود جای دهیم.

این مراحل اجمالا از این قرار است:

1-ردّ عقاید غلات و بیان عقاید صحیح؛

2-بیان علل غلوّ و نتیجۀ آن؛

3-بیان توطئه های غلات؛

4-اعلام انزجار از غلات و لعن آنها؛

5-صدور فرمان محاصرۀ همه جانبه غلات؛

6-صدور فرمان کشتن غلات.

ص:152

1-

از او حاجات دنیوی خود را بخواهند.ناگاه به آنان گفته می شود که بزودی پادشاه با لشکر و خدم و حشم خود،بر شما وارد می شود.پس هرگاه او را دیدید،حق تعظیم او را به جا آورید.مبادا که دیگری را به نام او بخوانید و دیگری را به جای او تعظیم نمایید که اگر چنین کنید،مستحقّ عقوبت او خواهید شد.

در این هنگام،یکی از بندگان آن پادشاه با تعدادی از سپاهیان پیشقراول فرا می رسند.این بیچارگان وقتی که آن غلام و بنده را با آن نعمتها و سپاهیان می بینند،خیال می کنند که همۀ آن نعمتها و سپاهیان از خود اوست و نه از پادشاه.پس او را به جای پادشاه تعظیم می کنند و حق پادشاه را نسبت به بنده او به جای می آورند و اصلا او را پادشاه می خوانند و این را که بالاتر از این بنده،پادشاهی وجود داشته باشد،یا این بنده مالکی داشته باشد،انکار می نمایند.

آن غلام هرچه سعی می کند به آنان بفهماند که این همه نعمتها از آن پادشاه است،به گوششان فرو نمی رود و دست از اعتقاد باطل خود برنمی دارند،تا این که پادشاه فرا می رسد و بر آنان غضب می کند و آنان را عذاب می نماید.

این غلات نیز چون علی علیه السّلام و اولادش را دیدند که خداوند نعمتهای فراوانی از فضل خود به آنها عطا کرده است،او را با نام خداوند خواندند و هرچه آنان سعی در ردّ نسبت خدایی خود کردند،به گوش آنان فرو نرفت،تا آن که دچار عذاب دردناک شدند. (1)

3-امام صادق علیه السّلام به یکی از اصحاب خود به نام اسماعیل بن عبد العزیز که افکاری غلوّآمیز داشت،فرمود:

«ای اسماعیل!برای من آبی در متوضّأ(محل وضوء)بگذار تا وضو بگیرم.

اسماعیل نیز چنین کرد و سپس با خود گفت:من درباره او اعتقاداتی چنین و چنان دارم(مثل این که او پروردگار است و خالق و رازق)در حالی که او احتیاج به وضو گرفتن پیدا می کند.

وقتی که امام صادق علیه السّلام از محل وضو خارج شد،فرمود:

ای اسماعیل!ساختمان را بیش از آنچه که ظرفیت دارد،بالا نبرید که منهدم خواهد

ص:155

شد.ما را مخلوق قرار دهید و آن گاه هرچه می خواهید دربارۀ ما بگویید. (1)

4-یکی از یاران امام صادق علیه السّلام به نام صالح بن سهل،اعتقاد به ربوبیّت امام صادق علیه السّلام داشت.

روزی امام صادق علیه السّلام به او نگاهی کرد و فرمود:

ای صالح!به خدا سوگند که ما بنده و مخلوق هستیم و پروردگاری داریم که او را عبادت می کنیم و اگر او را عبادت نکنیم،او ما را عذاب خواهد کرد. (2)

5-یکی از یاران امام رضا علیه السّلام به نام هرویّ(اباصلت)می گوید:

به امام رضا علیه السّلام عرض کردم:مردم دربارۀ شما می گویند که ادعا می کنید مردم بندگان شما هستند.

امام رضا علیه السّلام وقتی چنین شنید،بسیار ناراحت شده،سر به آسمان برداشت و فرمود:

ای خدا خالق آسمانها و زمین که دانای نهان و آشکار هستی!تو گواهی که من هرگز چنین نگفته ام و از هیچ یک از پدرانم نیز نشنیده ام که چنین گفته باشند.تو آگاهی که ما چه اندازه از این امت،ظلم تحمل کردیم و این نیز یکی از ظلمهای آنها بر ماست.

آن گاه رو به هروی کرده،فرمود:اگر همه مردم بندگان ما هستند،پس آنها را به چه کسی بفروشیم؟ (3)

6-در حدیث دیگری،امام رضا علیه السّلام ضمن ردّ این که مردم بندگان ائمه باشند، می فرماید:

مراد ما این است که مردم بندگان ما در لزوم اطاعت از ما هستند(و نه این که آنان را خلق کرده باشیم یا مالک آنان باشیم)و دوستداران و ولایت پذیران ما در امور دینی می باشند،پس این سخن را حاضران به غایبان برسانند. (4)

7-در حدیثی امام صادق علیه السّلام ضمن ردّ مغیره و عقاید او می فرماید:

به خداوند سوگند،ما بندگان خدا هستیم که ما را خلق کرد و برگزید.ما بر نفع و ضرر خود قادر نیستیم.اگر او ما را مورد رحم خود قرار دهد،پس به واسطه صفت رحمتش

ص:156

می باشد و اگر ما را عذاب کند،به علت گناهانمان می باشد و ما هیچ حجتی بر او نداریم.

ما می میریم،وارد قبر می شویم،در روز قیامت برانگیخته می شویم،در موقف می ایستیم و مورد سؤال قرار می گیریم.

سپس ضمن اعلام بیزاری از گفته های ابو الخطاب و یارانش می فرماید:حتی اگر ما خود(به فرض محال)آنها را به خدایی خود فرا می خواندیم،باید قبول نمی کردند،چرا که می بینند من(مانند انسانها)دچار خوف و ترس می شوم. (1)

8-یکی از یاران امام صادق علیه السّلام می گوید:

امام علیه السّلام در حالی که ناراحت بود،نزد ما آمد و فرمود:همین چند لحظه پیش،برای کاری از منزل خارج شدم.ناگاه یکی از سیاهان مدینه نزد من آمد و گفت:

«لبیک جعفر بن محمد لبیک»؛ای جعفر بن محمد تو را لبیک می گوییم.

من از بس ناراحت شدم از همان جا بازگشتم،در حالی که از آنچه او درباره من گفته بود،ترسان و لرزان بودم.

به محض این که به خانه رسیدم به جایگاه نماز خود رفتم و برای پروردگارم سجده کردم و صورتم را بر خاک مالیدم و خودم را در مقابل او ذلیل و خوار ساختم و از آنچه آن سیاه گفته بود،برائت و بیزاری جستم. (2)

9-امام صادق علیه السّلام در رد طرفداران ابو الخطاب که با تاویل آیه: هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ (3)امام را خدای زمین می دانستند،فرمود:

به خداوند سوگند،آن مقدار که اینها عظمت خدا را کوچک کردند،هیچ کس نکرد.

...به خداوند سوگند،اگر من به آنچه اهل کوفه(طرفداران ابو الخطاب)درباره من می گویند اقرار کنم،زمین مرا در خود فرو خواهد برد.من جز بنده ای مملوک که بر هیچ سود و زیانی قادر نیستم،نمی باشم. (4)

10-امام صادق علیه السّلام در ردّ کسانی که می گفتند:ائمه رزق و روزی بندگان را اندازه گیری

ص:157

می کنند،فرمود:

به خداوند سوگند!ارزاق ما را جز خدا تقدیر و اندازه گیری نمی کند و من خود،به غذایی برای خانواده ام احتیاج داشتم،سینه ام تنگ و فکرم مشغول شد،تا این که رزق آنان را تامین کردم و نفسی به راحتی کشیدم. (1)

امام صادق علیه السّلام بسیار ناراحت شد و فرمود:

سبحان الله!دست خود را بر سر من بگذار(احساس خواهی کرد)که از شنیدن این سخن،موی بر بدنم راست شد.

سپس فرمود:به خداوند سوگند،اینها که ما می گوییم(و باعث توهّم علم غیب در ما می شود)جز روایت از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله چیزی نیست. (1)

2-ابو بصیر به امام صادق علیه السّلام می گوید:

آنها می گویند که شما عدد قطره های باران و ستارگان و برگهای درختان و نیز وزن آنچه که در دریاست و عدد خاکها را می دانید.

امام صادق علیه السّلام با شنیدن این سخنان سر بر آسمان بالا برد و فرمود:

سبحان الله!سبحان الله!نه به خدا سوگند!اینها را جز خداوند نمی داند. (2)

3-امام صادق علیه السّلام در ردّ ادعای ابو الخطاب که ادّعا می کرد آن حضرت علم غیب می داند و آن را به ابو الخطاب نیز داده است،فرمود:

به خداوندی که غیراز او خدایی نیست سوگند!که من علم غیب نمی دانم و خداوند در مصیبت مردگانم به من اجر ندهد و در حیات زندگانم به من برکت ندهد،اگر چنین مطلبی به او(ابو الخطاب)گفته باشم. (3)

4-حضرت صاحب(عج)در توقیعی که در ردّ غلات صادر کرد،چنین نوشت:

«...خداوند عزّ و جلّ بالاتر از آن چیزی است که او را به آن توصیف می کنند.او منزه است و ما حمد و سپاس او را می گوییم.ما با او در علم و قدرتش شریک نیستیم،بلکه غیراز او هیچ کسی علم غیب نمی داند،چنان که خود در کتاب محکمش فرموده است:

قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلاَّ اللّهُ (4)

(ای رسول ما)بگو:که در همه آسمانها و زمین جز خدا کسی از علم غیب آگاه نیست. (5)

ص:159

این سنّت درباره ما هم پیاده شده است،و بعضی از شیعیان،ما را به قدری دوست خواهند داشت که درباره ما آنچه یهودیان درباره عزیر و مسیحیان درباره عیسی بن مریم گفتند،خواهند گفت.پس نه آنان از ما هستند و نه ما از آنان. (1)

در بحثهای گذشته تحت عنوان نامهای غالیانی چون مغیره بن سعید،بیان بن سمعان و ابو الخطاب به این جنایت اشاره کردیم و هشدارهای ائمه علیهم السّلام را نیز یادآور شدیم.در این جا بدون آن که احادیث گذشته را تکرار کنیم،به ذکر چند حدیث دیگر می پردازیم:

1-امام رضا علیه السّلام در حدیثی خطاب به حسین بن خالد می فرماید:

کسی که قایل به جبر و تشبیه باشد،کافر و مشرک است و ما از او در دنیا و آخرت بیزار هستیم.

ای پسر خالد!اخباری که درباره جبر و تشبیه به نام ما شایع شده است،(ما نگفته ایم)،بلکه آنها را غلاتی که عظمت خداوند را کوچک کرده اند،به نام ما ساخته اند. (1)

2-یونس بن عبد الرحمان،که یکی از بزرگترین اصحاب امام رضا علیه السّلام و از اصحاب اجماع به شمار می رود،احادیث بسیاری را رد می کرد.وقتی که به او اعتراض شد،در جواب گفت:

من به عراق سفر کردم و در آن جا با تعداد زیادی از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السّلام ملاقات کردم و از آنان حدیث شنیدم و از کتابهایشان نسخه برداری کردم.

سپس آن کتب را بر امام رضا علیه السّلام عرضه کردم و آن حضرت علیه السّلام احادیث بسیاری را رد کرد و این را که آن احادیث از احادیث امام صادق علیه السّلام باشد،انکار کرد و به من فرمود:

همانا ابو الخطاب بر ابو عبد الله علیه السّلام دروغ می بست.پس خدا ابو الخطاب و یارانش را لعنت کند که این احادیث را تا امروز در کتب اصحاب امام صادق علیه السّلام جای می دهند.

آن گاه امام علیه السّلام برای رهایی یارانش از سردرگمی برای شناختن احادیث صحیح از احادیث ساختگی،قاعده های زیر را بیان فرمود:

«چیزی از احادیث ما که خلاف قرآن است،قبول نکنید،چرا که ما هرگاه حدیث گوییم با قرآن و سنّت موافق است.ما از قول خدا و رسولش حدیث می گوییم و هیچ گاه نمی گوییم:قال فلان و فلان،تا موجب تناقض در کلام ما بشود.همانا سخنان آخرین ما (ائمه)مانند سخنان اوّلین ماست و کلام اوّلین ما،تصدیق کنندۀ کلام آخرین ماست.پس

ص:162

هرگاه حدیثی را نزد شما آوردند که با این گفته ها مخالف بود،آن را رد کنید و به گوینده بگویید:تو به آنچه آورده ای آگاهتری،چرا که با هر گفته ای از ما حقیقتی است و بر آن نوری.پس هر گفته ای که حقیقت و نور ندارد(و به ما نسبت داده می شود)،از گفته های شیطان است.

در ابتدای همین حدیث،«شاهد داشتن حدیثی از احادیث دیگر ائمه»را نیز به عنوان ملاک صحّت حدیث ذکر کرده است. (1)

جویید که من از آنها بیزارم. (1)

3-در حدیث دیگری،امام صادق علیه السّلام آنها را از یهود و نصاری و مجوسیان و مشرکان بدتر می داند. (2)

4-امام سجاد علیه السّلام در حدیثی که سابقا نیز ذکر کردیم،خطاب به ابو خالد کابلی می فرماید:

گروهی از شیعیان ما،ما را به اندازه ای دوست خواهند داشت که آنچه یهود درباره عزیر و نصاری درباره مسیح گفتند،درباره ما خواهند گفت،نه آنان از ما هستند و نه ما از آنان. (3)

5-امام صادق علیه السّلام در حدیثی ضمن انزجار از اقوال مغیره و ابو الخطاب می فرماید:

وای بر آنها!آنها را چه می شود؟خدا لعنت کند آنها را.آنها خدا و پیامبرش را در قبرش اذیت کردند و همین طور امیر المؤمنین علیه السّلام،فاطمه علیها السّلام،حسن،حسین،علی بن الحسین و محمد بن علی(صلوات الله علیهم)را.این من هستم در میان شما که گوشت و پوست رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله هستم.شب هنگام که در بسترم قرار می گیرم،خائف و ترسان و مرعوب می باشم(به واسطه گفته های غلات).آنها(غلات)خود در امانند و من در فزع.

آنها راحت می خوابند و من خائف و ترسان و بیدار هستم و در بین کوهها و صحراها سرگردان.من از آنچه اجدع برّاد ابو الخطاب،بنده بنی اسد درباره من گفته است به سوی خدا بیزاری می جویم. (4)

6-در حدیثی امام صادق علیه السّلام پس از لعن مغیره می فرماید:

خداوند لعنت کند کسی را که دربارۀ ما چیزی می گوید که ما خود نمی گوییم و خداوند لعنت کند کسی را که ما را از بندگی خارج کند؛از بندگی خدایی که ما را آفریده است و ما به سوی او بازخواهیم گشت و امور ما در قبضۀ اوست. (5)

7-امام صادق علیه السّلام می فرماید:

ص:164

من از کسی که گمان می کند ما پروردگار یا پیامبر هستیم،بیزار می باشم. (1)

8-امام صادق علیه السّلام خطاب به سدیر صیرفی می فرماید:

ای سدیر!گوش و چشم و مو و پوست و گوشت و خون من از اینان(غلات)بیزار است.خدا و پیامبرش از آنها بیزارند.اینها بر دین من و دین پدرانم نیستند.به خداوند سوگند!خداوند در روز قیامت من و آنها را باهم جمع نخواهد کرد،مگر آن که بر آنها غضبناک باشد. (2)

اهل البیت علیهم السّلام خارج شده است. (1)

4-امام صادق علیه السّلام درباره یاران ابو الخطاب و غلات به مفضل فرمان می دهد:

ای مفضل!با آنها نشست و برخاست نکنید و با آنها نخورید و نیاشامید و با آنها مصافحه نکنید و به آنها ارث ندهید. (2)

5-امام رضا علیه السّلام در حدیثی خطاب به حسین بن خالد،غلات را نقطۀ مقابل اهل بیت علیهم السّلام قرار داده،می فرماید:

کسی که آنها را دوست بدارد،ما را دشمن داشته است و کسی که آنها را دشمن بدارد،ما را دوست داشته است.کسی که با آنها وصل باشد،با ما قطع رابطه کرده است و کسی که با آنها قطع رابطه کند،با ما وصل است.کسی که به آنها جفا کند،به ما نیکی کرده است و کسی که به آنها نیکی کند،به ما جفا کرده است.کسی که آنها را اکرام کند،به ما اهانت کرده است و کسی که به آنها اهانت کند،ما را اکرام کرده است.کسی که سخنان آنها را قبول کند،ما را ردّ کرده است و کسی که آنها را ردّ کند،ما را قبول کرده است.

کسی که به آنها احسان کند،به ما بدی کرده است و کسی که به آنها بدی کند،به ما احسان نموده است.کسی که آنها را تصدیق کند،ما را تکذیب کرده است و کسی که آنها را تکذیب کند،ما را تصدیق کرده است.کسی که به آنها اعطا کند،موجب حرمان ما شده است و کسی که آنها را از عطا محروم کند،در حقیقت به ما اعطا کرده است.ای پسر خالد!کسی که شیعۀ ماست،نباید هیچ کس از آنان را به عنوان دوست و یاور خود بگیرد. (3)

فرمان قتل آنان نمی دیدند که البته این موارد،بسیار کم اتفاق می افتاد.

شاید بتوان گفت کل مواردی که ائمه علیهم السّلام مجبور به صدور چنین فرمانی شدند، عبارتند از:

1-فارس بن حاتم قزوینی یکی از خطرناک ترین غلات در زمان امام حسن عسکری علیه السّلام بود،که بدعتهای فراوانی گذاشت و بسیاری از مردم را فریب داد.

امام حسن عسکری علیه السّلام خون او را هدر اعلام کرد و فرمود:

هرکس مرا از دست او راحت کند و او را بکشد،من بهشت را برای او ضامن می شوم.

سرانجام یکی از اصحاب آن حضرت علیه السّلام به نام جنید،فارس را به قتل رسانید. (1)

2-امام جواد علیه السّلام به یکی از یاران خود به نام اسحاق انباری می فرماید:

خون ابو السمهری و ابن ابی الزرقاء که بر ما دروغ می بندند،برای همه مسلمانان هدر است.

امام از اسحاق می خواهد که آنها را بکشد و به او وعدۀ راحتی در بهشت می دهد.اما آن دو،همیشه از اسحاق دوری می جستند و اسحاق موفق به کشتن آنها نشد. (2)

در بعضی از روایات تصریح به کشتن نشده،بلکه فرمان سر شکستن غلات آمده است.

1-امام حسن عسکری علیه السّلام به ابو محمد بن فضل بن شاذان دستور می دهد که اگر توانستی سر ابن بابای قمی(که یکی از غلات بود)را با سنگ بشکنی،چنین کن که او مرا آزار داده است.خداوند او را در دنیا و آخرت آزار دهد. (3)

2-امام حسن عسکری علیه السّلام در نامه ای خطاب به بعضی از یاران خود ضمن ابراز تنفر و انزجار از علیّ بن حسکه و غلات دیگر می فرماید:

از آنها دوری کنید که لعنت خدا بر آنها باد و اگر هریک از آنها را یافتی،سر او را با سنگ بشکن. (4)

ص:167

داشته باشد،تا چه حدّ به بیراهه رفته و سخن به گزاف گفته است.

اصحاب امام رضا و امام جواد علیهما السّلام و به قولی نیز از اصحاب امام صادق علیه السّلام بودند. (1)

6-الرد علی الغالیة،نوشتۀ حسن بن علی بن فضال کوفی(متوفای سال 224)که فطحی مذهب(قائل به امامت عبد الله افطح،پسر امام صادق علیه السّلام)و از اصحاب امام کاظم علیه السّلام به شمار می رفت،اما با این حال در رجال،او را موثق می دانند.نیز گفته می شود که او پس از چندی از عقیدۀ فطحی خود دست برداشت و"امامی"شد و لذا او را از اصحاب امام رضا علیه السّلام نیز به شمار می آورند. (2)

7-الرّد علی الغالیة و ابی الخطاب،نوشتۀ ابو اسحاق کاتب ابراهیم بن ابی حفص.او از اصحاب امام حسن عسکری علیه السّلام بود. (3)

8-الرد علی الغالیة المحمدیة،نوشته فضل بن شاذان بن خلیل نیشابوری که از بزرگان اصحاب امام جواد علیه السّلام به شمار می رفت.بعضی او را از اصحاب امام رضا علیه السّلام نیز به حساب آورده اند.

9-کتاب الرد علی الغلاة،نوشتۀ ابو سهل اسماعیل بن علی بن اسحاق بن ابی سهل بن نوبخت که در زمان امام حسن عسکری علیه السّلام می زیسته است. (4)

10-الرّد علی الغلاة،نوشتۀ ابو محمد حسن بن موسی نوبختی،مؤلف فرق الشیعه که قبل از سال 300 ه ق یکی از بزرگان شیعه به حساب می رفته است.او پسر خواهر نوبختی پیشگفته است. (5)

11-الرد علی اصحاب التناسخ،نوشتۀ نویسندۀ فوق.بعضی این کتاب را همان کتاب پیشین دانسته اند. (6)

12-کتاب الرد علی فرق الشیعة ما خلا الامامیّه،نوشتۀ نویسنده فوق. (7)

13-کتاب الرد علی الغلاة،نوشتۀ سعد بن عبد الله بن ابی خلف الاشعری قمی

ص:170

مؤلف کتاب المقالات و الفرق(متوفای سال 301 یا 299 ه ق). (1)

14-کتاب الرد علی الغلاة،نوشتۀ محمد بن موسی بن عیسی همدانی سمّان(روغن فروش).مؤلف خود متهم به غلوّ بوده،اما این کتاب را در ردّ غلات نگاشته است. (2)

شایسته یادآوری است که هیچ یک از کتب یاد شده به دست ما نرسیده است.

ص:171

ص:172

ما در این جا بدون این که به مشترک بودن یا مشترک نبودن عقیده ای بین تمام غلات توجه داشته باشیم،عقاید اصلی و کلی آنها را ذکر می کنیم و حتی الامکان از ورود به جزئیات خودداری می نماییم.

این فصل به دو بخش اصلی تقسیم می شود:

الف-غلات در آینه عقیده(عقاید غلات)

ب-غلات در آینه عمل.

ص:174

از این عقاید با عنوان«عقاید مشترک بین غلات و شیعه»یاد می کنیم.

بکند. (1)

در زمان منصور،خلیفه عباسی،عده ای از این فرقه،منصور را خدای خود خطاب کردند.

اما پس از آن که منصور،ابو مسلم خراسانی را کشت،بر او شوریدند و منصور آنان را قتل عام کرد. (2)

از این گروه بود که غلوّ به دیگر گروهها سرایت کرد؛گرچه قبل از این فرقه،به عبد الله بن معاویه نسبت داده شده است که خود را خدا می دانست (3)که گفته شد،این نسبت، دروغ است.

در همین هنگام،ابو الخطاب که قبلا از اصحاب امام صادق علیه السّلام بود،برای آن که عده ای را دور خود جمع آوری کند،قائل به خدایی امام جعفر صادق علیه السّلام شد تا بتواند خود را به عنوان پیامبر منصوب از طرف او،به پیروانش بقبولاند. (4)

ابو منصور عجلی هم در همین زمان قائل شد که خداوند او را بالا برده و به او خطاب «یا پسر»کرده است. (5)

پس از ابو الخطاب،گروههایی همانند:معمریه(پیروان معمر)،بزیعیه(پیروان بزیع حائک)،سریه(پیروان سری)راه ابو الخطاب را در پیش گرفته،امام جعفر صادق علیه السّلام یا ائمه دیگر را خدا و رهبران خود را فرستاده او دانستند.

در هنگام بررسی روایات،دیدیم که در عصر امامان بعد از امام رضا علیه السّلام تا حضرت حجت علیه السّلام افراد و گروههایی بودند که به صفات مخصوص خداوند مانند خلق و رزق برای امامان اعتقاد داشتند،اما در آن روایات،نام فرقۀ مشخصی برده نشده بود.

در زمان امام حسن عسکری علیه السّلام،محمد بن نصیر نمیری،امام حسن علیه السّلام را خدا و خود را پیامبر می دانست. (6)

ابن حزم در کتاب خود از گروههای زیادی نام می برد که قائل به الوهیت ائمه علیهم السّلام یا افراد دیگر بوده اند که با آن که در کتب دیگر ملل و نحل مدرکی برای سخنان او یافت

ص:177

نشد،اما به جهت تکمیل بحث،آنها را ذکر می کنیم.

این گروهها از قرار زیر است:

1-گروهی اعتقاد به الوهیت آدم و پیامبران بعدی تا حضرت محمد صلّی اللّه علیه و اله دارند و از آن پس به خدایی امامان شیعه تا امام جعفر صادق علیه السّلام معتقدند و در این جا توقف می کنند.

ابن حزم سپس خطابیه را به عنوان مظهر این گروه ذکر می کند،در حالی که گفتیم خطابیه فقط به خدایی امام جعفر صادق علیه السّلام اعتقاد داشتند.

سخن دیگری که درباره خطابیه می گوید،این است که آنها ابو الخطاب را خدایی بزرگتر از امام جعفر صادق علیه السّلام می دانستند.

2-قرامطه به خدایی محمد بن اسماعیل بن جعفر الصادق علیه السّلام اعتقاد دارند و بعضی از آنها خدایی رهبرشان ابو سعید حسن بن بهرام جبایی و پسرانش را قبول دارند.

قبلا در بحث قرامطه یادآور شدیم که آنها هیچ کس را به حد خدایی نمی رسانند.

3-بعضی به خدایی ابو القاسم نجار که در یمن ظهور کرد و ملقب به منصور شد، اعتقاد دارند.

4-عده ای به خدایی حسین بن منصور معروف به حلاج که در زمان مقتدر خلیفه عباسی به دستور وزیرش ابن حامد بن عباس به دار آویخته شد،معتقدند.

5-عده ای خدایی ابو مسلم خراسانی و سپس خدایی المقنع را که به خونخواهی او برخاست،قبول دارند.

6-گروهی نیز خدایی عبد الله بن حرب کندی کوفی را معتقدند. (1)

شایان یادآوری است که با مراجعه به تاریخ و کتب ملل و نحل نتوانستیم صحت بعضی از این گفته های ابن حزم را اثبات کنیم.همچنین در بسیاری از کتب ملل و نحل هنگام ذکر بعضی از این فرقه ها،هیچ سخنی از اعتقاد آنها به الوهیت اشخاص در میان نیست.

ص:178

دادند.

همچنین به عبد الله بن معاویه نسبت داده شده است که گاهی خود را خدا و گاهی پیامبر دانست (1)که اینها اتهامی بیش نیست.

در هنگام ذکر فرقه های غلات از فرقه هایی با عنوانهای اثنینیّه،شریکیّه،امریّه،عینیّه و میمیّه نام بردیم که معتقد بودند حضرت علی علیه السّلام در نبوت با حضرت محمد صلّی اللّه علیه و اله شریک بود.

همچنین از فرقه هایی با عنوانهای غرابیه،ذبابیه،ذمیّه و مخطّئه یاد کردیم که نبوت را حق حضرت علی علیه السّلام می دانستند و می گفتند:جبرئیل به واسطه شباهت فراوان حضرت علی علیه السّلام و حضرت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله در هنگام نزول وحی خطا کرد و وحی را بر پیامبر فرود آورد و حضرت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله برای راضی کردن حضرت علی علیه السّلام دختر خود را به او تزویج کرد. (2)

بعضی از آنها مانند ذمیه،جبرئیل علیه السّلام را به واسطه این خطا مذمت می کنند.

قبلا متذکر شدیم که هیچ دلیل تاریخی بر وجود هیچ یک از فرقه های یاد شده نیافتیم و بر فرض که چنین اعتقادی وجود داشته باشد،ممکن است از آن فرقه های مشهور غلات باشد.

در زمان امام باقر علیه السّلام بیان بن سمعان ادّعای نبوّت کرد و از امام باقر علیه السّلام خواست که به او ایمان آورد تا نجات پیدا کند. (3)

در میان روایات به بعضی از احادیث برمی خوریم که امام صادق علیه السّلام از خود و ائمه دیگر علیهم السّلام نبوت را نفی کرده و بر قائل به نبوت آنها و شک کننده در نبوت آنها لعنت فرستاده است. (4)

از این احادیث می توانیم استنباط کنیم که در زمان امام صادق علیه السّلام قائلان به نبوت ائمه علیهم السّلام وجود داشته اند.

ص:181

البته در این احادیث از فرقه مشخصی نام برده نشده است.

به برخی از فرقه های اسماعیلیه نیز نسبت داده شده که محمد بن اسماعیل را خاتم پیامبران می دانستند. (1)

در هنگام بررسی فرقه های غلات دیدیم که بعضی از آنها مانند،خطابیّه،معمریّه و بزیعیّه که الوهیت امامان را مطرح می کردند،رهبران خود را پیامبر از طرف آنها می دانستند.

در زمان امام حسن عسکری علیه السّلام محمد بن نصیر نمیری خود را پیامبر مبعوث از طرف آن امام می دانست. (2)

ابن حزم از گروههایی نام می برد که قایل به نبوت حضرت علی علیه السّلام و امامان فرزند او بودند،اما نام آن گروه را مشخصا ذکر نمی کند.

ابن حزم،مغیره بن سعید را مدّعی نبوّت می داند. (3)

او متحد شود؛یعنی حلول سریانی باشد،که سرانجام حلول و اتحاد هردو مصداق پیدا می کند.

این عقیده ای است که به بعضی از فرقه های غلات نسبت داده شده است.

حلول روح الهی در او بود.

با اثبات موهوم بودن شخصیت ابن سبا،بی پایه بودن این قول به طور کلی آشکار می شود.

اما جالب آن است که فان فلوتن،مستشرق آلمانی،این گفتار دروغین را راست پنداشته و آن را چنین پرورش داده است:

سبائیه معتقد بودند که جزء الهی در علی علیه السّلام و سپس در امامان بعد از او تجسد پیدا کرده است.البته به نظر آنان لازم نبود که آن جزء الهی همیشه در بدن آن شخص باشد، بلکه ممکن بود که دوباره به مقرّ الهی خود برگردد،تا در موقع خود در بدن شخص دیگری تجسّد پیدا کند.

این مدت زمان را که روح الهی از زمین غایب می شد،«غیبت»می خواندند و هرگاه دوباره به زمین بازمی گشت،آن را«رجعت»می نامیدند. (1)

بدین سان می بینیم که چگونه یک دروغ،آن چنان پرورش پیدا کرده و باعث خیالات و توهمات دیگر شده است.

ما در بحث«رجعت»به این سخن باز خواهیم گشت.

پس از ابن سبا این قول را به فرقه های کیسانیه و بخصوص پیروان عبد الله بن معاویه نسبت می دهند.

می گویند:عبد الله قائل بود که روح خداوند در آغاز در آدم حلول کرد،سپس به وسیله«تناسخ»به پیامبران دیگر منتقل شد تا به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله رسید.پس از وی در علی علیه السّلام و پس از علی علیه السّلام در فرزندش محمد حنفیه و سپس در پسرش عبد الله بن محمد معروف به ابو هاشم حلول نمود و از او منتقل به عبد الله بن معاویه شد. (2)

به دسته ای از گروه کیسانیه نسبت داده شده است که می گفتند:

خداوند قدیم،در ظرفی به نام محمّد(پیامبر اکرم)با این بدن گوشتی و خونی(یعنی بدن ظاهری)حلول کرد و به نام او سخن گفت.وقتی که محمد صلّی اللّه علیه و اله به ربوبیّت رسید،

ص:185

برای خود ظروف و خانه هایی خلق کرد که در آنها حلول می کرد و آن ظروف و خانه ها چهار عدد بودند؛یعنی علی،فاطمه،حسن و حسین(سلام الله علیهم)و اینها در حقیقت یک معنا بودند که همان رب خالق می باشد. (1)

قبلا بیان کردیم که عبد اللّه بن معاویه،فردی سیاسی بود که شورش مهمّی را علیه بنی امیه رهبری کرد و گفتیم که بنی امیه و نیز بنی عباس که بتازگی قیام خود را شروع کرده بودند با او مخالف بودند و بالأخره پس از فرار از جنگی که از بنی امیه شکست خورده بود،به دستور ابو مسلم خراسانی در شهر هرات کشته شد.پس از کشته شدن او، تبلیغات از هردو جانب بر ضدّ او به راه افتاد و این اقوال و عقاید ناپسند را به او نسبت دادند.

همین اقوال نیز به حربیه نسبت داده شده است،با این تفاوت که روح خدا را پس از ابو هاشم،به عبد الله بن حرب کندی منتقل می دانند. (2)

گفته شده است که بیان بن سمعان در زمان امام سجاد علیه السّلام نیز قائل به حلول بود و می گفت:روح خدا پس از ابو هاشم در او حلول کرده است. (3)

دربارۀ گروهی از خطابیه نقل کرده اند که می گفتند:

جعفر بن محمّد علیه السّلام خداست و در حقیقت،نوری است که در بدن اوصیا حلول می کند.این نور در جعفر بود.سپس از او خارج شد و داخل بدن ابو الخطاب گردید.پس از آن از بدن ابو الخطاب خارج و به بدن معمر داخل شد.پس در این هنگام خدا شد و ابو الخطاب از ملائکه گردید.

به یاران محمد بن بشیر،رئیس فرقه بشیریه نیز نسبت داده اند که می گفتند:

همه کسانی که به محمّد صلّی اللّه علیه و اله انتسابی دارند،در حقیقت خانه ها و ظروفی هستند که محمّد که ربّ است در آنها حلول کرده است،و الاّ محمّد فرزندی ندارد و از کسی زاده نشده است،بلکه او خود را در این حجابها پنهان کرده است. (4)

به اصحاب حسن شریعی،رهبر فرقه شریعیّه هم نسبت داده اند که می گفتند:

خداوند در پنج نفر،یعنی در محمد،علی،فاطمه،حسن و حسین علیهم السّلام حلول کرد و

ص:186

اینها خدایان ما هستند.این پنج نفر،پنج ضد دارند که عبارتند از:ابو بکر،عمر،عثمان، معاویه و عمر و عاص.

بعضی از آنها این اضداد را قابل ستایش می دانستند،چراکه می گفتند به وسیله این اضداد است که آن پنج تن شناخته می شوند و بعضی گفتند:این اضداد به هیچ وجه قابل ستایش نیستند.

همچنین به شریعی نسبت داده اند که قایل به حلول روح خداوند در خودش بود.

به محمد بن نصیر نمیری نیز که از غالیان زمان حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام بود، نسبت داده اند که به حلول روح خداوند در خودش اعتقاد داشت. (1)

به برخی از مدعیان بابیّت در زمان غیبت صغری مانند شلمغانیه نیز نسبت داده اند که قایل به حلول روح خداوند در خودش بود. (2)

به گروهی به نام سلمانیّه نیز نسبت داده شده است که قایل به حلول روح خداوند در سلمان بودند.

ابو الحسن اشعری(متوفای اوایل قرن چهارم)می گوید:در زمان ما عده ای قایل به خداوندی سلمان هستند، (3)که شاید این ادعا به نحو حلول بوده است.

در میان صوفیّه نیز عده ای قایل به حلول بوده اند و می گفتند:

خداوند در انسانها و حیوانها و حتی حیوانهای درنده حلول می کند.

آنها هرچیزی را ببینند،نیکو می شمرند،به این دلیل که شاید خداوند در آن حلول کرده باشد. (4)

در بعضی از کتب از فرقه ای خاص به نام حلولیّه نام برده شده است و در تعریف این فرقه گفته اند:اینها قایلند که قلب انسان،خانۀ خداست.پس هرگاه این خانه از غیرخدا خالی شد و از صفات مذموم تهی گردید و شرح صدر پیدا کرد و گشایش یافت،آن گاه خداوند در آن حلول خواهد کرد. (5)

ص:187

بدین سان،این عقیده در معتقدات صوفیان متأخّر نیز داخل شد و آنها قایل به حلول در گونه های مختلف آن شدند و حتی در بعضی از مواقع،معتقد به حلول روح خداوند در قطب و مرشد خود گشتند.

این باشد که آنها برای این که خود را پیامبر معرفی کنند،احتیاج داشتند که ائمه علیهم السّلام را خدا بدانند،اما از طرف دیگر می دیدند که این مطلب در میان مسلمانان خریداری ندارد و نیز پیروان آنها بسیار استبعاد خواهند کرد که بشری خدا باشد،لذا قول به حلول را مطرح کردند که راحت تر می توانست مورد پذیرش قرار گیرد،زیرا اوّلا مستقیما خدایی ائمه علیهم السّلام را مطرح نکرده بودند و می توانستند بین بشر بودن ائمه علیهم السّلام در ظاهر و خدایی آنها در باطن ارتباطی برقرار سازند.

ثانیا،می توانستند با توجیه و تاویل آیات و نمونه هایی همانند ماجرای خلقت آدم علیه السّلام و خلقت حضرت مسیح علیه السّلام که در آنها سخن از دمیدن روح الهی است،مسأله را تا حدودی عادی جلوه دهند.

آنها بین دمیدن روح الهی در آدم و حضرت مریم و حلول آن،خلط می کردند و بدین وسیله قرآن را هم شاهد خود می گرفتند.

با این توجیه است که یکی از نویسندگان معاصر اهل سنّت قائل شده که«برعکس ادعای اهل سنّت،هیچ یک از فرقه های غلات شیعه قایل نشده اند که ائمه علیهم السّلام واقعا خود خدا و دارای جوهر خدایی باشند،چرا که در نزد همه غلات،اعتقاد این بوده است که امکان معرفت ذات خداوند وجود ندارد،چرا که او از هر وصف و حدی بالاتر است.

بلکه مطلب از این قرار بوده که آنها به نوعی ائمه علیهم السّلام یا سلمان را شریک در الوهیت می دانسته اند که این شراکت در نزد هر فرقه ای با فرقۀ دیگر،تفاوت پیدا می کرده است». (1)

به نظر می رسد مراد این نویسنده از مشارکت،همان حلول جزء خدایی باشد.

البته این توجیه،گرچه توجیه خوبی به نظر می رسد،ولی باتوجه به اقوال کتب ملل و نحل که صریحا قول به خدایی ائمه علیهم السّلام و اشخاص دیگر را از بعضی از فرقه های غلات، بدون مطرح کردن قول به حلول آورده اند و باتوجه به این که شیعه روایات بسیاری دارد که در آنها ائمه علیهم السّلام قول به خدایی خود را بدون این که ذکری از حلول بیاورند،رد می کنند،این نکته محرز می گردد که کسانی وجود داشته اند که بدون استفاده از حلول،

ص:189

قایل به خدایی ائمه علیهم السّلام باشند.

خلاصۀ مطلب این که ائمه علیهم السّلام دو طرف حلول،یعنی تناسخ و الوهیت را بشدت رد کردند،اما سخنی دربارۀ حلول با عنوان حلول از آنها به دست نیامد.

این مورد نداند. (1)

در این باره تذکر چند نکته لازم است:

1-طه حسین این سخنان را در کتاب ذکری ابی العلاء که موضوع پایان نامۀ دکترای او می باشد،ذکر کرده است و این کتاب یکی از اولین کتب این محقق است که طبعا از ناپختگی هایی برخوردار است که در کتب بعدی او کمتر دیده می شود.

شاید اگر وی فرصت بازنویسی پیدا می کرد،از این سخن بازمی گشت؛چرا که خود او،در کتبی همانند الفتنة الکبری،علی و بنوه،در مقابل اتهامات اهل سنّت به دفاع از شیعه پرداخته است.

2-از بحث تفصیلی گذشته ثابت شد که هیچ یک از ائمه شیعه علیهم السّلام و نیز علمای آنها معتقد به حلول نمی باشند.

3-اشعار کثیّر و سید حمیری فقط درباره رجعت است و آنچه معروف است این است که کثیر کیسانی بوده است و سید حمیری نیز یکی از بزرگان کیسانی بود که به وسیلۀ امام صادق علیه السّلام توبه کرد و شیعه شد و این اشعار منسوب به او دربارۀ رجعت رهبران کیسانیّه مربوط به قبل از توبه او می باشد. (2)

نسخ در اصطلاح ملل و نحل و علم کلام و فلسفه عبارت است از:انتقال روح از بدنی به بدن دیگر در همین جهان. (1)

میر سیّد شریف جرجانی در تعریفات خود،تناسخ را چنین تعریف کرده است:

«تناسخ،عبارت است از تعلّق روح به بدنی بعد از جدا شدن از بدن دیگر،بدون آن که فاصله زمانی بین این دو تعلق بیفتد.علت تعلق به بدن دیگر،عشق ذاتی است که بین روح و بدن برقرار است.» (2)

حال،روح انسان ممکن است در بازگشت،به بدن انسان دیگر برگردد که آن را«نسخ» گویند،یا به بدن حیوانات درنده و غیردرنده و پرندگان بازگردد که آن را«مسخ»خوانند، یا به بدن خزندگان و حشرات بازگردد که آن را«رسخ»نامند،یا به اجسام گیاهان و درختان بازگردد که آن را«فسخ»گویند، (3)بازگشت روح انسان به بدن حیوانات و گیاهان در قوس نزول قرار دارد؛یعنی این انسان در بازگشت،تنزل پیدا کرده است.

امّا بازگشت روح انسان به بدن انسان دیگر ممکن است در قوس نزول واقع شود؛ مثل این که روح یک پادشاه در بدن یک فرد فقیر و بیچاره بازگردد.همچنین ممکن است در قوس صعود قرار گیرد؛مثل این که روح در بازگشت در بدن فرد کاملتری بازگردد. (4)

قائلان به تناسخ در فروع و جزئیات این عقیده،گفتارهایی دارند که در بحثهای آینده به آن می پردازیم.

ص:193

دربارۀ بودا که به نظر آنان به قلّۀ کمال رسید،می گویند:

او زندگانیهای بسیاری را تحمل کرد تا به این درجه رسید.زندگانی هایی که او قبل از تکامل طی کرد،از این قرار بود:

در اوّلین زندگانی خود،سگ بود.سپس دو زندگانی را در لباس خوک طی کرد و دو زندگانی دیگر را در لباس قورباغه.بعد از آن چهار دوره به شکل اژدها ظاهر شد و ده دوره به شکل شیر و یازده دوره به شکل آهو و پس از آن دوازده دوره به شکل میمون.

پس از آن به انسانیت رسید و یک دوره به صورت انسان دزد ظاهر شد.بعد از آن بود که آن روح به بدن بودا منتقل شد و بودا به کمال رسید. (1)

هندوها نیز به وسیله تناسخ،مجازات اعمال بد را در طی قوانینی به نام قوانین مائو چنین تعیین کردند:

کسی که با استادش بدرفتاری کند،در بازگشت به صورت الاغ خواهد بود.اگر تهمت به استادش زند،به صورت سگ باز خواهد گشت و اگر با پول استادش زندگانی را بگذراند،در مرتبه بعد،به صورت کرم متولد خواهد شد.زن خائن به صورت شغال درخواهد آمد و مردمی که به دیگران اهانت می کنند،به صورت حیوانات درنده در خواهند آمد.آنان که غذای حرام خورند،به شکل کرم باز خواهند گشت.دزدان به تناسب آنچه دزدیده اند،متولد خواهند شد،مثلا کسی که سنگهای قیمتی دزدیده،به صورت زرگر و آن که حبوبات سرقت کرده،به صورت موش و کسی که عسل دزدیده،به شکل حشرۀ بدبو باز خواهد گشت. (2)

گفته می شود:احترام هندوها به حیوانات،ریشه در تناسخ دارد،چرا که ارواح حیوانات را ارواح انسانهایی می دانند که به بدنهای این حیوانات منتقل شده است.

در چین نیز ریشه های تناسخ وجود داشته است. (3)

در یونان نیز به بسیاری از فلاسفه قبل از میلاد مسیح،نسبت اعتقاد به تناسخ داده اند؛ از جمله فیثاغورس و انباذقلس را از معتقدان به این نظریه می دانستند.

دربارۀ فیثاغورس می گویند:او ادعا داشت که قبلا در یکی از زندگانیهای سابقش،

ص:195

«فرفوریوس طروادی»بوده است و دلیل آن را این می دانست که او در میان همۀ غنایم به دست آمده از«طروادی ها»می تواند سپر فرفوریوس را بدون هیچ سابقۀ قبلی بشناسد.

او همچنین اعتقاد داشت که ارواح انسانی به بدنهای حیوانات و گیاهان نیز منتقل خواهند شد و از این رو کشتن حیوانات را حرام می دانست.

به انباذقلس نسبت داده اند که می گفت:من در زندگانیهای گذشته ام به شکلهای مختلفی همچون گیاه،درختچه،پرنده و ماهی ظاهر شده ام.لذا کشتن حیوانات و خوردن گوشت آنها را حرام می دانست،با این استدلال که چه بسا انسان در حقیقت با این کشتن،یکی از نزدیکان مانند:پدر،مادر،دختر و پسر خود در زندگی سابقش را می کشد. (1)

به فیلسوفان بزرگی همانند:سقراط،افلاطون و ارسطو نیز این اعتقاد نسبت داده شده است.

البته باید توجه داشت که ملا صدرا قدّس سرّه در کتاب الاسفار این نسبت را نمی پذیرد. (2)

در میان ایرانیان،«مانی»نیز معتقد به تناسخ بود و می گفت پیروان من که در این زندگانی فعلی به مقام«سماعین»رسیده اند،در بازگشت،به مرحلۀ«صدیقین»خواهند رسید. (3)

حرنانیه که یکی از فرقه های مذهب صابئی می باشند،نیز معتقد به تناسخ بودند و می گفتند:

زندگانی دنیا در دورهای بی نهایتی تکرار خواهد شد و ثواب و عقاب در همین دنیا خواهد بود،نه در دنیای دیگر و این زندگانی که ما در آن هستیم،در حقیقت جزا و پاداش زندگانی است که قبلا در آن بوده ایم.اگر الآن در خوشی و راحتی هستیم،نشانۀ آن است که در زندگانی قبلی،کارهای خوبی انجام داده ایم که الآن پاداش آنها را می بینیم و اگر الآن در سختی و فشار،به سر می بریم،دلالت بر آن دارد که قبلا انسانهای بدکرداری بوده ایم. (4)

ص:196

به گروهی از ثنویین هم که با عنوان«تناسخیه»از آنان یاد شده است،نسبت داده اند که می گفتند:

انسان یا در فعل است و یا در جزا؛یعنی هرچه در آن است یا مکافاتی است بر اعمال گذشته و یا عملی است که در آینده،مکافات آن را در بدن دیگر خواهد دید.

بهشت و جهنّم در همین بدنهاست و بالاترین درجه،نبوّت و پایین ترین درکه،درکه «مار»است.بعضی از آنها می گویند بالاترین درجه،درجه ملائکه و فرشتگان و پایین ترین درکه،درکۀ شیاطین است. (1)

به یهودیان و مسیحیان نیز نسبت تناسخ داده شده است (2)که برای نویسنده،این نسبت محرز نشد و اعتقاد به پسر خدا بودن عزیر و مسیح،ربطی به تناسخ ندارد و آنان از راه حلول این اعتقاد را توجیه می کنند،بدون آن که از تناسخ نامی ببرند.

خود را از میان نامهای اصحاب پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله انتخاب می کردند. (1)

نیز به بعضی از یاران عبد الله بن معاویه نظریۀ ادوار در تناسخ را با بیان زیر نسبت داده اند:

ارواح انسانها در این بدنهای انسانی به مدّت ده هزار سال از بدنی به بدن دیگر منتقل می شود.پس از پایان این مدت،ارواح انسانهای مؤمن و مطیع پیامبران و ائمه به مدت هزار سال به بدنهای حیوانات خوب،مانند اسبان پادشاهان و خلفا و بزرگزاده ها که در رفاه زندگی می کنند،منتقل می شود.پس از پایان این مدت دوباره به بدنهای انسانی باز می گردند.اما ارواح انسانهای بد و مشرک و منافق و نافرمان نسبت به رهبران،به بدنهای حیوانات بد و زشت منتقل می شود و به مدت ده هزار سال از بدن فیل گرفته تا جسم پشه،همین طور انتقال می یابند و پس از این مدت به مقدار ده هزار سال به بدن انسانهای فقیر و زحمت کش و در رنج و عذاب منتقل می شوند تا پاک شوند.پس از آن دوباره به مدت ده هزار سال به بدن همان انسانهایی که در آغاز بودند،منتقل می شوند.

بهشت و جهنّم جز این ادوار چیزی نیست. (2)

قبلا به مناسبتهای مختلف دربارۀ شخصیّت عبد اللّه بن معاویه و علّت دروغ بستن بر او گفت وگو کرده ایم.

البته این نکته را انکار نمی کنیم که ممکن است قائلان به اعتقادات یاد شده وجود داشته باشند،امّا نسبت آنها به عبد اللّه بن معاویه را مردود می دانیم.

از این دو که بگذریم،عقیدۀ به تناسخ در میان همه فرقه های غلات معتقد به حلول که قبلا از آنها یاد کردیم،وجود داشته است،زیرا چنان که گفتیم،حلول بدون تناسخ نمی توانست تأمین کننده نظریات آنان باشد،چه این که رهبران آنان می خواستند از طریق حلول و به واسطه تناسخ،اعتقاد به الوهیّت و نبوّت ائمه علیهم السّلام و نیز رهبران فرقه ها را تأمین کنند.

غیراز فرقه های غلات،در میان فرقه های دیگر مسلمان نیز اعتقاد به تناسخ دیده شده است.این اعتقاد در کتب ملل و نحل به چند فرقه از فرقه های معتزله از قرار زیر

ص:198

نسبت داده شده است:

1-خابطیّه(حائطیه):پیروان احمد بن خابط(حائط)معتزلی(متوفای 232 ه ق) می باشند که شاگرد نظّام یکی از بزرگترین رهبران معتزله بوده است.

به او و احمد بن ایوب بن نانوس،شاگرد دیگر نظّام،این اعتقادات نسبت داده شده است:

الف-انسانها در مکانی غیراز این دنیا به صورت صحیح و سالم و عاقل و بالغ و مکلّف آفریده شدند.آنان که کاملا از خدا اطاعت کردند،در همان مکان که بهشت و آخرت نام دارد باقی ماندند و آنان که به کلّی نافرمانی و عصیان کردند،از آن جا یکسره به آتش جهنّم منتقل شدند.

اما آنان که بعضی از فرمانهای خداوند را اطاعت و بعضی دیگر را معصیت کردند،به این دنیا منتقل شدند.آنان که عصیانشان کمتر بود به صورتهای زیبا و نیکو مانند انسان درآمدند و آنان که عصیانشان بیشتر بود،به صورت حیوان درآمدند تا به مقدار گناهانی که کردند،در این صورت باقی بمانند. (1)

سپس این نتایج را از مطالب بالا گرفته اند:

1-هر بلایی که به اطفال و حیوانات می رسد،علتش آن است که در زمان اول، مرتکب گناه شده اند.

2-علّت جواز ذبح بعضی از حیوانات،خونریز بودن آنها در آن دنیا بوده است و همین طور عدم جواز ذبح بعضی دیگر از حیوانات،آن است که در آن دنیا خونریز نبوده اند.

3-علّت خنثی بودن قاطر،آن است که در دنیای اول،زناکار بوده است. (2)

2-حماریه:اینها دسته ای بودند که از حائطیه جدا شدند و می گفتند:اگر مرد ظالمی در این دنیا بمیرد،روح او به بدن چهارپا یا موش یا کرم منتقل می شود و اگر مرد نیکو سیرتی بمیرد،روح او به کالبد مرد پرهیزکار و متّقی داخل می شود.

3-طاریه:این گروه گویند چون ادوار در بدنها طی شود،انسان پاک شود و آن وقت به

ص:199

آسمان صعود کند و با ملائکه یکجا شود. (1)

برای توجیه وضعیت آنان قائل به تناسخ می شدند و می گفتند:آنها در دور پیش از این گناهانی انجام داده اند و الآن عذاب آن را می کشند. (1)

ه-همان توجیه یاد شده را برای وضع رقّت بار فقیران و زحمت کشان نیز به کار می بردند و به این وسیله به آنها تسکین روانی می دادند و آنها را به آینده امیدوار می ساختند. (2)

و-دربارۀ توجیه زندگی حیوانات که چرا حیوان شدند و انسان نشدند،نیز تناسخ کارایی داشت،بدین ترتیب که می گفتند چون آنها در زندگی پیشین گناهکار بوده اند،الآن حیوان شده اند تا تصفیه بشوند. (3)

ز-بالأخره دیدیم که در میان بعضی از مذاهب قبل از اسلام،تناسخ را راهی برای انکار رستاخیز و قیامت و حساب و کتاب برگزیده بودند.

4-غلات با مطرح کردن تناسخ توانستند سلسله هایی تشکیل بدهند و روح رهبر سلسلۀ قبلی را در بدن رهبر سلسلۀ بعدی از راه حلول و با واسطه تناسخ منتقل کنند، چنان که این امر را در عقیدۀ پیروان معمّر دیدیم که روح ابو الخطاب را حلول یافته در خود می دیدند.

5-رهبران غلات از راه تناسخ،پیروان خود را به آینده امیدوار می ساختند،با این بیان که اگر آنها در این بدن سختیها را تحمل کنند و از ائمه خود یعنی رهبران غلات اطاعت بی چون و چرا کنند،در بدن بعدی به صورتی نیکوتر و با زندگی راحت تر ظهور خواهند کرد.شاید بعضی از فداکاریهای پیروان غلات را بتوانیم با این مطلب،توجیه کنیم.

6-همچنین با تناسخ،پیروان خود را از متفرّق شدن از پیرامون خویش بر حذر می داشتند،بدین ترتیب که می گفتند:اگر فعلا از رهبران اطاعت نکنید و آنها را اذیت نمایید،پس از مردن،روح شما به بدن حیوانات منتقل گشته و دچار عذاب خواهید شد تا پاک شوید. (1)

نسل و جز اینها،مانند انسان هستند؛نه این که قبلا انسان بوده اند.

2-واقعه61/:

عَلی أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثالَکُمْ وَ نُنْشِئَکُمْ فِی ما لا تَعْلَمُونَ

اگر بخواهیم شما را فانی کرده،خلقی دیگر مثل شما بیافرینیم و شما را در صورتی که اکنون از آن بی خبرید،ایجاد می کنیم.

می گفتند:آن صورت،همان بدی دیگری است که روح به آن در همین دنیا وارد می شود. (1)

جواب آن است که این آیه صریح در روز قیامت است که انسان دوباره زنده می شود. (2)

3-نساء56/:

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِنا سَوْفَ نُصْلِیهِمْ ناراً کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذابَ...

آنان که به آیات ما کافر شدند،بزودی آنها را در آتش درافکنیم(و)هرچه پوست تن آنها بسوزد،به پوست دیگرش مبدل سازیم تا سختی عذاب را بچشد....

آنها این آیه را بر همان انتقال روح از بدنی به بدن دیگر و تحمل سختیها برای پاک شدن تطبیق می کردند و آتش را چیزی غیر از همین عذابهای دنیوی نمی دانستند.

جواب این است که این آیه نیز صریحا عذاب روز قیامت را مطرح می کند. (3)

4-انفطار8/:

...فِی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ

ای انسان،خدا تو را به هر صورتی که خواست،آفرید.

آنها می گفتند:مراد از این صورت بدنهای متوالی است که روح به آنها منتقل می شود. (4)

جواب از این آیه آن است که مراد آیه از صورتهای مختلف،افراد مختلف است،نه

ص:204

صورت یک شخص در بدنهای مختلف. (1)

5-اعراف40/:

...وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاطِ

(آنان که آیات خدا را تکذیب کردند و از کبر و نخوت سر به آن فرود نیاوردند،هرگز درهای آسمان به روی آنان باز نشود)و داخل بهشت نشوند تا آن که شتر از سوراخ سوزن رد شود.

غلات می گفتند:شتر که با این بدن نمی تواند از سوراخ سوزن رد شود و مراد از آیه آن است که ارواح انسانهای معصیت کار پس از این بدن انسانی به بدن حیوانی مانند شتر منتقل می شود و این ارواح،همین طور پس از مرگ آن شتر به بدنهای حیوانات کوچکتر منتقل می شوند،تا پاک شوند.در نهایت به بدن شپش وارد می شوند که این حشره می تواند از سوراخ سوزن(البته سوزنهای آن زمان)رد شود و در آن هنگام است که دوباره به بدن انسان بازمی گردند و این است معنای وارد شدن به بهشت. (2)

جواب آن است که این آیه بر طبق یک مثل بیان شده است که در هنگام محال بودن کاری زده می شود و منظور آن است که همچنان که رد شدن شتر از سوراخ سوزن محال است،وارد شدن آنها به بهشت نیز محال است.

6-فجر16/ و 15:

فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ وَ أَمّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهانَنِ

اما انسان،چون خدا او را به رنج و غمی مبتلا سازد،سپس به کرم خود،او را نعمتی برای آزمایش و امتحان بخشد،در آن حال(مغرور ناز و نعمت شود و)گوید:خدا مرا عزیز و گرامی داشت و چون او را برای آزمودن،تنگدست و فقیر کند،گوید:خدا مرا خوار گردانید.

غلات می گفتند منظور از اکرام،آن است که روح او را در بدنی نیکو در سلسله تناسخ قرار دهد و منظور از اهانت،آن است که روح او را در بدن انسانهای فقیر و بیچاره در سلسله تناسخ قرار دهد.

ص:205

جواب آن است که این آیه،ناظر به امتحانهای بشر در این دنیاست که خداوند برای امتحان به بعضی نعمت و رزق فراوان می بخشد و بعضی دیگر را در فشار قرار می دهد تا عکس العمل آنها را بسنجد و بر طبق آن جزا دهد. (1)

7-اسراء50/ و 51:

قُلْ کُونُوا حِجارَةً أَوْ حَدِیداً أَوْ خَلْقاً مِمّا یَکْبُرُ فِی صُدُورِکُمْ فَسَیَقُولُونَ مَنْ یُعِیدُنا...

(ای پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به منکران معاد)بگو:شما سنگ باشید یا آهن،یا خلقتی سخت تر از سنگ و آهن،(باز به امر خدا زنده می شوید).پس اگر گویند ما را چه کسی زنده می کند،بگو:همان خدایی که هم اول بار شما را آفرید....

غلات می گفتند:مراد از این آیه،آن است که ارواح انسانها حتی به جمادات مانند سنگ و آهن نیز منتقل می شود. (2)

جواب این است که آیه در مقام بیان امکان معاد است که خداوندی که شما را آفرید- حال شما هرچه می خواهید باشید-می تواند شما را دوباره در روز قیامت بازگرداند.

و حروریه بدتر هستند. (1)

3-امام صادق علیه السّلام در حدیث مفصلی به نقل عقاید و افکار و اعمال قائلان به تناسخ پرداخته است که باتوجه به اهمیتش،همه آن را در این جا می آوریم:

قائلان به تناسخ،راه روشن دین را پشت سر انداختند و گمراهیها را برای خودشان زینت دادند و خود را در وادی شهوات رها ساختند.

آنها گمان می کنند که آسمان خالی است(یا سقوط می کند)و چیزی از آنچه که گفته می شود در آن است،در آن وجود ندارد و گمان دارند که تدبیرکننده این جهان،شکلی همانند مخلوقها دارد،با این احتجاج که:خداوند آدم را بر شکل خود آفرید.

آنان معتقدند که بهشت و آتش و برانگیختن وجود ندارد.قیامت،نزد آنها عبارت است از خروج روح از قالب خود و دخول در قالب دیگر،که اگر در قالب اول،نیکوکار بود،به قالبی بهتر و اگر بدکار یا غیرعارف بود،به قالب بعضی حیوانات زحمت کش یا حشرات بدشکل درخواهد آمد.

آنها معتقدند که نماز و روزه بر آنها واجب نیست و هیچ عبادتی را برتر از شناخت و معرفت کسی که معرفتش بر آنها واجب است(یعنی رهبرانشان)نمی دانند.

همه شهوات دنیا از قبیل همه زنان را بر خود حلال می شمرند و ازدواج با خواهر، دختر،خاله و زنان شوهردار را برای خود جایز می دانند.

همچنین مردار،شراب و خون را حلال می دانند.

همه گروهها گفته های آنان را زشت شمردند و همه امّتها آنها را لعنت کردند.

وقتی که از آنان دلیل خواسته می شود،به بیراهه می روند.تورات،گفته های آنان را تکذیب می کند و قرآن،آنان را لعنت می کند.با این حال آنان گمان دارند که خدایشان(به وسیله حلول و تناسخ)از قالبی به قالب دیگر منتقل می شود.

اعتقاد دارند که ارواح ازلی،همانها هستند که در آدم علیه السّلام بودند و سپس به دیگران تا امروز از بدنی به بدن دیگر منتقل شدند،در حالی که اگر خالق در صورت مخلوق درآید، پس چگونه استدلال می شود که یکی از آنها خالق و دیگری مخلوق است (2).

ص:207

آنها اعتقاد دارند که ملائکه و فرشتگان از فرزندان آدم علیه السّلام هستند.با این بیان که هر کس از آنها به بالاترین درجه دین خود رسید،از مرحله امتحان و تصفیه خارج شده و به فرشته تبدیل می شود.

زمانی خیال می کنی که اینها(با این اعتقاداتشان)نصاری هستند.و گاهی آنها را دهریه و طبیعت پرستان می پنداری،چرا که می گویند:اشیاء بر غیر حقیقت تصادفا بدون آن که صانعی داشته باشند،آفریده شدند.

(آنها با این اعتقاداتی که دارند)نباید گوشت هیچ حیوانی را بخورند،چرا که حیوانات نزد آنها،همان فرزندان آدم علیه السّلام هستند که(به واسطه معصیت در بدن قبلی)به شکل حیوان تبدیل شدند.(و چه بسا که در دور قبلی،از خویشان آنها بوده اند)،چرا که خوردن گوشت خویشان جایز نیست. (1)

این حدیث بروشنی اعتقادات این گروه و اعمال آنان و منزلت آنان در بین فرق مسلمانان را بیان می کند.

از بیانات گذشته،بخوبی مطالب مورد بحث در این حدیث روشن می گردد.

معاد،جزا و بعث و نشور که ظاهرشان صریح در وجود قیامت در دنیای دیگر است،از این جمله اند.

اما بعضی از آیاتی که می توان بالخصوص از آنها در ردّ تناسخ استفاده کرد،از این قرار است:

1-مؤمنون99/ و 100:

حَتّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلاّ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها

وقتی که مرگ یکی از آنها(تبهکاران)فرارسد،گوید:خداوندا بار دیگر مرا به این جهان بازگردان تا اعمال نیک به جا آورم و گذشته را جبران کنم.(در پاسخ به او گفته می شود:)نه،هرگز(راه بازگشت نیست).این(فقط)سخنی است که او می گوید.

در این آیه صریحا بازگشت به این دنیا نفی شده است.

2-بقره28/:

کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللّهِ وَ کُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ

چگونه به خدا ایمان نمی آورید با این که شما(قبل از آفرینش،آن گاه که خاک بودید و)مرده و بی جان بودید و خداوند شما را زنده کرد،پس شما را می میراند و بعد زنده می کند و سپس به سوی او بازمی گردید.

در این آیه می فرماید:پس از مردن از این دنیا،فقط یک بار زنده خواهید شد.بر خلاف قول به تناسخ که زندگیهای متعددی را برای روح در این جهان اثبات می نماید.

از همین قبیل است آیات:روم39/،حج65/ و مؤمن11/. (1)

علاوه بر این که تناسخیها قائل به تناسخ شدند تا جزا و پاداش را در بدن بعدی ثابت نمایند،در حالی که وقتی انسان در بدن بعدی،چیزی از بدن قبلی را درک نکند،پس چگونه جزا و پاداش تحقق پیدا می کند. (1)

ب-یکی از دلایل تناسخ،این بود که مساله الم و درد را در افراد حل کنند و بگویند این دردها به خاطر گناهانی است که روح در بدن قبلی انجام داده است،در حالی که می بینیم حتی معصومین علیهم السّلام که هیچ گناهی نکرده اند،دارای الم و درد هستند.

ج-یکی از دلایل تناسخ،این بود که مسألۀ درد اطفال معلول و بیچاره و وضع رقّت بار حیوانات را توجیه کنند.

بنابراین،اگر وضع اطفال معلول و بیچاره و وضع رقت بار حیوانات به خاطر گناهانی است که در بدن قبلی انجام داده اند،باید آنها را مستحق چنین وضعی بدانیم و آنها را خفیف شمریم.در حالی که هیچ کسی چنین سخنی را قبول ندارد. (2)

2-اگر روح از بدنی خارج و به بدن دیگر داخل شود،حال اگر بدن اول،دارای روح باشد،لازمه این قول،وجود دو روح در یک بدن است که محال است و اگر دارای روح نباشد،لازمۀ آن این است که روحی که قبلا مراحلی از کمال را طیّ کرده بود،به آغاز راهش بازگردد و این یعنی بازگشت فعلیّت به قوّه،مانند بازگشت پیر به کودکی. (3)

3-هماهنگی روح با بدن:

هر روحی در بدن خاصی به تکامل می رسد و فعلیت می یابد.حال اگر فرض کنیم که روح پس از رسیدن به مرحله فعلیت،به بدنی بازگشت می کند که در مرحلۀ«جنین»یعنی استعداد و قوه محض است،لازمۀ آن اتحاد دو چیز متضاد باهم است؛یعنی اتحاد بدنی که در حال استعداد و قوّۀ محض است با روحی که به مرحله فعلیّت و ظهور رسیده است و این اتحاد،محال است. (4)

ص:210

1-دائرة المعارف القرن العشرین،نوشتۀ فرید وجدی،جلد 10،صفحه 172 به بعد، ذیل کلمۀ نسخ.

2-وقفة عند نظریة التناسخ،نوشتۀ آیة الله معرفت.

3-عود ارواح یا بازگشت روح،نوشتۀ آیة الله مکارم شیرازی.

4-المذهب الروحانی،نوشتۀ استاد هلالی.

5-الانسان روح لا جسد.

6-التقمص،نوشتۀ ذبیانی.

کتب سه گانه اخیر به نقل از کتاب وقفه عند نظریة التناسخ ذکر شد.

قالُوا یا مُوسَی اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ (1)

گفتند:ای موسی!برای ما هم خدایی مانند خدایان اینها قرار بده.

این کوتاه فکری در میان مسلمانان نیز باعث اعتقاد به سخنان باطلی شد که ذکر خواهیم کرد.

مباحثی که در این زمینه باید توجه داشت،از قرار زیر است:

اصطلاح به معنای چیز زاید بی فایده است.به این جهت به آنها حشویّه گفته اند که احادیث دروغین را در میان احادیث پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله جای دادند،همچنان که پرهای پرندگان را در میان بالش جای می دهند و به مضمون این احادیث معتقد شدند؛ (1)احادیثی که بسیاری از آنها سرچشمه قول به تشبیه در میان آنها شد.

این احادیث که عمدتا در کتاب التوحید ابن خزیمه که از کتب معتبر نزد حنبلیهاست و نیز کتاب السنة احمد بن حنبل و همچنین در کتب صحاح اهل سنت ذکر شده است، تشبیهاتی برای خدا قائل شده است که بعضی از آنها را ذکر می کنیم:

1-خدا مانند انسان می خندد.

2-خدا مزاح می کند.

3-خداوند دست دارد.

4-خداوند دارای دو چشم است.

5-خداوند دارای انگشتانی است که با یک انگشت زمینها،با دیگری آسمانها،با سومی خاک،با چهارمی کوهها و با پنجمی مردمان و خلایق را نگه می دارد.

و از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله به دروغ روایت کرده اند که قلب انسان مؤمن بین دو انگشت از انگشتان خداوند قرار دارد.

6-خداوند کلام و صدا دارد.

7-خداوند سینه دارد.

8-او نفس دارد.

9-خداوندی دارای پا می باشد که با گذاشتن آن در جهنّم،زیاده طلبی جهنم را خاموش می کند.

10-خداوند وجه و صورت دارد و آدم علیه السّلام را مانند صورت خود خلق کرد.

11-خداوند در روز قیامت دیده می شود؛مانند ماه که در شب چهاردهم رؤیت می شود. (2)

ص:214

12-خداوند دارای مکان است. (1)

حشویه می گویند:

«خداوند جسمی است،اما نه مانند اجسام دیگر،گوشت دارد،اما نه مانند گوشتهای دیگر،خون دارد،اما نه مانند خونهای دیگر...»

می گویند:

«او از قسمت بالا تا سینه اش توخالی و بقیۀ آن پر است و موی فراوان دارد.»

همچنین می گویند:«خدا با پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله مصافحه کرد و دست داد.»

حتی روایتی ذکر می کنند به این مضمون که روزی خداوند چشم درد گرفت و ملائکه از او عیادت کردند و بر طوفان نوح چنان گریه کرد که به چشمانش آسیب رسید. (2)

اما کرامیّه که یاران ابو عبد الله محمد بن کرام(متوفای 255 ه ق)می باشند،دارای اقوالی از قرار زیر بوده اند:

1-خداوند بر عرش استقرار می یابد.

2-خداوند نهایت دارد،حال یا از شش جهت یا از بعضی جهات.

آنها به گروههای متعددی مانند:عابدیّه،تونیّه،زرینیّه،اسحاقیّه،واحدیّه و هیصحیّه تقسیم شدند که هرکدام درباره کیفیت اعتقادات یاد شده،اقوال مختلفی ابراز کردند. (3)

بندگان اعم از فرمانبریها و نافرمانیها را بر کف دستش نوشت.از نافرمانیها عصبانی شد، پس عرق کرد و از عرق او دو دریا درست شد؛دریایی شور و تاریک و دریایی با آب گوارا و روشن.سپس به دریا نگاه کرد و سایه خود را در آن دید.رفت که سایه اش را بگیرد،سایه اش پرید.چشم سایه اش را کند و از آن خورشید را خلق کرد.آن گاه آن سایه را نابود کرد و گفت:سزاوار نیست که غیراز من خدایی باشد.... (1)

این اعتقادات را با آن که بسیار مسخره هستند،ذکر کردیم تا هنگامی که کلمات ائمه علیهم السّلام را ذکر می کنیم،اهمیت مطلب و این که این عقاید چگونه در آن زمان به وجهه شیعه ضربه می زده است،روشن گردد.

دربارۀ بیانیّه گفته اند:

خداوند،جسم دارد و همه قسمتهای او غیراز صورتش نابود خواهد شد. (2)

قبلا نیز از گروهی از غلات به نام اعضائیان سخن راندیم که معتقد بودند،خداوند دارای دست و پا و انگشت و اعضای دیگر می باشد. (3)

گرچه در وجود چنین فرقه ای شک کردیم،چرا که در تاریخ اثری از آنها نیست.

این استدلال نیز غلط است و فاعل بودن منحصر در جسمیت نیست؛مانند روح انسان که فاعل بسیاری از امور است.

که وقتی خداوند مانند انسانها دارای اعضا و جوارح شد،پس بعید نیست که انسان هم به مرتبه خدایی برسد.

دومین انگیزه غلات را می توان ارضای ذهن کوتاه پیروان خودشان دانست که با مطرح کردن خدایی محسوس،تعداد بیشتری را به خود جذب کنند؛یعنی کسانی را که قدرت تعقل غیرمحسوسات را ندارند.

کسی که خداوند را تشبیه کند،در حقیقت او را قصد نکرده است؛(بلکه خدایی دیگر برای خود ساخته است).

4-شخصی از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد:برترین اعمال کدام است؟

آن حضرت علیه السّلام در جواب فرمود:«توحیدک لربک»؛این که خدا را یکی بدانی.

سپس آن شخص پرسید:بزرگترین گناهان کدام است؟

حضرت علیه السّلام جواب داد:

«تشبیهک لخالقک؛» (1)این که آفریننده خود را به مخلوقاتش تشبیه کنی.

5-امام صادق علیه السّلام در حدیث مفصلی درباره تشبیه می فرماید:

کسی که گمان کند خداوند همانند دیگران صورت و چهره دارد،مشرک شده است و کسی که برای خدا اعضایی همانند اعضا و جوارح مخلوقات قائل شود،نسبت به خداوند کفر ورزیده است.پس شهادت او را قبول نکنید و ذبیحۀ او را نخورید.خداوند برتر است از آنچه تشبیه کنندگان او را به صفات آفریده هایش وصف می کنند.کسی که گمان کند،خداوند در چیزی است یا بر چیزی قرار دارد،یا او از چیزی به چیز دیگر منتقل می شود،یا چیزی از او خالی می ماند،یا چیزی به وسیله او اشغال می شود،در حقیقت او را با صفات مخلوقها وصف کرده است.در حالی که خداوند آفرینندۀ همه چیز است و با قیاس(به مخلوقات)نمی توان او را وصف کرده و به مردم شبیه نیست.هیچ مکانی از او خالی نیست و هیچ مکانی به وسیله او اشغال نمی گردد.در عین دوری اش نزدیک است و در عین نزدیکی اش دور است.این است خداوندی که پروردگار ماست و خدایی جز او نیست.

پس کسی که او را با این صفات اراده کند و دوست داشته باشد،او از موحّدان است و کسی که او را با غیراین صفات دوست داشته باشد،خداوند از او بیزار است و ما نیز از او بیزار می باشیم. (2)

6-امام صادق علیه السّلام در حدیثی می فرماید:

«من شبّه اللّه بخلقه فهو مشرک،انّ اللّه تبارک و تعالی لا یشبه شیئا و لا یشبّهه شیء و

ص:219

کل ما وقع فی الوهم فهو بخلافه.» (1)

هرکس خداوند را به مخلوقاتش مانند کند،مشرک است؛زیرا خداوند متعال به هیچ چیزی مانند نیست و هیچ چیزی نیز شبیه او نمی باشد و هرچه در وهم انسان نسبت به خداوند وارد شود،آن خدا نیست.

این بدان معناست که انسان هر تصوری که از خدا داشته باشد،آن تصور خدا نیست، زیرا ذات خداوند در تصوّر نمی گنجد.

احادیث فراوان دیگری در این باب رسیده که برای اطلاع از کثرت آنها فقط کافی است به معجمهای شیعی مانند:«معجم بحار الانوار،المعجم المفهرس لألفاظ الکتب الاربعة،المعجم المفهرس لا لفاظ نهج البلاغه و المعجم لا لفاظ غرر الحکم و درر الکلم» در ذیل واژه«شبه»مراجعه کرد.

ذکر این نکته لازم است که فقط علاّمۀ مجلسی قدّس سرّه در مجلد سوم بحار الانوار در کتاب التوحید،بیش از پنجاه حدیث در نفی تشبیه و مکان و زمان و انتقال خداوند ذکر کرده است.

2-ابو هریرة شیخ المضیرة،نوشتۀ محمود ابوریه؛

3-ابو هریرة و احادیث ساختگی،نوشته علاّمه شرف الدین،ترجمۀ نجفعلی میرزایی؛

4-بحوث فی الملل و النحل،جلد 1،نوشته جعفر سبحانی.

5-دراسات فی الکافی للکلینی و الصحیح للبخاری،نوشتۀ هاشم معروف الحسنی.

امّا در جهان تشیع:

از بعضی احادیث شیعه چنین استفاده می شود که غلات،اخبار بسیاری را در اثبات تشبیه با اسناد معتبر ساخته و به ائمه علیهم السّلام نسبت می دادند و بدین وسیله هم چهره ائمه علیهم السّلام را در میان مسلمانان آلوده جلوه می دادند و هم باعث سردرگمی شیعیان و اصحاب ائمه علیهم السّلام می شدند.

بدین جهت است که می بینیم بسیاری از اصحاب نزد ائمه علیهم السّلام آمده،سؤالاتی در باب تشبیه از آنها می پرسیدند.نیز به همین علّت است که مشاهده می کنیم که ائمه علیهم السّلام با تمام قدرت در مقابل تشبیه ایستادگی کرده،قائلان به تشبیه را مشرک و کافر می دانستند.

برای بهتر روشن شدن مطلب،حدیثی را در این جا نقل می کنیم:

حسین بن خالد که یکی از یاران امام رضا علیه السّلام بود،به آن حضرت علیه السّلام عرض کرد:ای فرزند رسول خدا مردم،ما(شیعیان)را منسوب می کنند به این که به تشبیه و جبر اعتقاد داریم و علّت آن،احادیثی است که در این باب از پدران تو روایت شده است.

امام رضا علیه السّلام در جواب فرمود:ای پسر خالد!به من بگو ببینم،آیا احادیثی که در باب تشبیه و جبر از پدران من روایت شده،بیشتر است یا احادیثی که در این باب از پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و اله روایت شده؟

ابن خالد جواب داد:البته احادیث روایت شده از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله در این باب فراوانتر است.

امام رضا علیه السّلام فرمود:پس مردم(یعنی اهل سنّت)باید بگویند که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله اعتقاد به جبر و تشبیه داشت؟

ابن خالد جواب داد:مردم می گویند که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله هیچ یک از آن احادیث را نگفته،بلکه به آن حضرت صلّی اللّه علیه و اله این احادیث را بسته اند.

ص:221

امام رضا علیه السّلام جواب داد:پس باید درباره پدران من نیز همین سخن را بگویند؛یعنی این که این احادیث را به آنها بسته اند.

سپس فرمود:کسی که معتقد به جبر و تشبیه باشد،کافر و مشرک است و ما از او در دنیا و آخرت بیزاریم.

ای پسر خالد،بی گمان اخبار و روایات منسوب به ما،در باب جبر و تشبیه را غلاتی ساختند که عظمت خدا را کوچک کردند.پس کسی که آنها را دوست بدارد،ما را دشمن داشته است.... (1)

از این حدیث،این نکتۀ مهم به دست می آید که غلات برای قبولاندن اعتقادات خود در باب تشبیه،احادیث فراوانی را جعل کرده بودند که دردسرهای فراوانی را برای اصحاب ائمه علیهم السّلام ایجاد می کرد.

خوشبختانه مولفان کتب اربعۀ شیعه،هنگام جمع آوری احادیث،باتوجه به روایات فراوانی که در باب ردّ تشبیه رسیده بود،روایات ساختگی تشبیه را در کتب خود نیاوردند.بر فرض،اگر در کتب روایی شیعه به روایاتی که تشبیه را تأیید می کند برخوردیم،باید بدون معطلی چنین حکم کنیم که این روایات،همان روایات ساختگی غلات است.

ائمه علیهم السّلام را دربارۀ آنها و نظراتشان جویا شده اند،ائمه علیهم السّلام نیز آن دو نفر را رد کرده اند. (1)

حتی به این دو اکتفا نکرده،بلکه پای بعضی دیگر از بزرگان اصحاب مانند یونس بن عبد الرحمان از بزرگترین اصحاب امام رضا علیه السّلام را نیز به میان کشیده اند. (2)

مرحوم علامه مجلسی هنگام ذکر این احادیث،انتساب این اقوال به آن اصحاب را نمی پذیرد و در توجیه این احادیث،احتمالات زیر را ذکر می کند:

1-این احادیث را مخالفان شیعه ساختند تا به مردم وانمود کنند که روات و علما و بزرگان شیعه دارای چنین اقوال سفیهانه ای می باشند.

2-شاید بعضی از این اقوال را این بزرگان در هنگام مناظره به منظور ساکت کردن طرف و از باب جدل گفته باشند.

این که ائمه علیهم السّلام نسبت این اقوال به آنان را رد نکرده اند،شاید برای حفظ جان آنان و یا مصلحتهای دیگری بوده است.

3-ممکن است بگوییم که آنها قبل از این که از اصحاب ائمه علیهم السّلام به شمار آیند،پیرو فرقه های دیگری بوده اند و این اقوال منسوب به آنها،مربوط به زمانی است که هنوز شیعه نشده بودند؛مثل این که دربارۀ هشام بن حکم نقل می کنند که قبلا از پیروان جهم بن صفوان بوده است. (3)

اما ما نیز در این باب،احتمالات زیر را بعید نمی دانیم:

1-این اقوال را مخالفان شیعه به اصحاب نسبت داده باشند،تا بدین وسیله از راه غیر مستقیم،ائمه شیعه علیهم السّلام را بکوبند.

2-ممکن است همان غلاتی که اخباری در باب جبر و تشبیه به نام ائمه علیهم السّلام ساختند، اقوال و اعتقاداتی را در باب تشبیه به چنین اصحاب شناخته شده ای که مقبول شیعیان بودند نسبت داده باشند،تا بدین وسیله آنها را همراهان خود جلوه دهند.

ممکن است آنان این روایات را با اسناد معتبر جعل کرده باشند،تا جای هیچ گونه شک و شبهه برای شیعیان باقی نماند.

ص:223

روزی رساندن و تربیت و میراندن و زنده کردن بندگان را،به آنان واگذار کرد.

این ممکن است به یکی از دو معنا گفته شود:

الف-پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و ائمه علیهم السّلام همه این کارها را با قدرت و اراده خودشان بدون هیچ دخالتی از سوی خداوند انجام می دهند.

این کفری است صریح و ادلّۀ عقلی و نقلی بر بطلان آن شهادت می دهد.

ب-خداوند،این کارها را مقارن با ارادۀ ایشان انجام می دهد،از این قبیل که موسی اراده می کند و مقارن آن،خداوند عصا را تبدیل به مار می کند،تا بدین وسیله صدق و راستگویی آنها را به اثبات برساند.

این معنا اگرچه عقلا محال نیست،اما روایات ردّ تفویض،آن را مردود می شمارد، مگر در هنگام ظهور معجزات.

2-تفویض در امر دین:

این نیز دارای دو معناست:

الف-این که بگوییم خداوند کلاّ امر دین را به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و ائمه علیهم السّلام واگذار کرد،تا هر چه بخواهند حلال کنند و هرچه بخواهند حرام،بدون این که این حرام و حلالها را وحی یا اسلام بیان کرده باشد.

این معنا باطل است و هیچ عاقلی آن را درست نمی داند و قرآن هم می فرماید:

وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی (1)

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله از روی هوی و هوس سخن نمی گوید و هرچه می گوید وحی الهی است.

ب-بگوییم خداوند چون پیامبرش را به کمال رساند و آن حضرت صلّی اللّه علیه و اله به مقامی رسید که جز حق و صواب را انتخاب نمی کرد،پس اختیار بعضی از امور مثل تعیین مستحبات در نماز و روزه و غیراینها را به او واگذار کرد و سپس او را با وحی تایید کرد.

این معنا غلط نیست و روایاتی در تأیید آن وارد شده است. (2)

3-تفویض ادارۀ جامعه:

ص:225

این که بگوییم خداوند،امور اجتماعی بندگان خود مانند امور سیاسی،تعلیم و تربیت و امثال آن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و ائمه واگذار کرد و بندگان را فرمان به اطاعت از آنها داد.

این معنا صحیح است؛زیرا خداوند می فرماید:

ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (1)

آنچه را پیامبر صلّی اللّه علیه و اله برای شما آورده(و به آن فرمان داده)بگیرید و آنچه را از آن نهی کرده،از آن باز ایستید.

غیراز این،آیات و روایاتی دیگر دال بر صحّت این مطلب وجود دارد.

4-تفویض بیان علوم و احکام:

به این معنا که هرگاه صلاح دانستند،احکام را برای بندگان بیان کنند و هرچه را مصلحت ندانستند،بیان نکنند تا وقت آن فرارسد.

5-تفویض در کیفیت حکم:

به این معنا که این اختیار به آنان واگذار شده که در مسائل مختلف،طبق ظاهر شرع حکم نمایند،یا این که از علم خود در حکم استفاده کنند،یا آنچه را که خداوند به آنان الهام کرده در حکم لحاظ کنند.

6-تفویض در بخشش:

سرپرستی امر خمس،انفال و بعضی دیگر از امور مالی حکومتی به آنان واگذار شده و این اختیار نیز به آنان داده شده است که در موارد مختلف هرچه را صلاح دیدند به دیگران ببخشند،یا این که آنان را از بخشش محروم کنند. (2)

از این بیان غواصّ دریاهای احادیث،روشن می شود که تفویض در روایات به یک معنا به کار نرفته،بلکه دارای معانی مختلف است که معصومین علیهم السّلام بعضی را رد و بعضی را اثبات کرده اند.

امّا تفویضی که الآن مورد نظر ماست،تفویض به معنای قسمت اول معنای اول است؛ یعنی این که بگوییم:«خداوند پس از خلق پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و ائمه علیهم السّلام همه امور عالم از خلق و رزق و زنده کردن و میراندن را به آنها واگذار کرد».

تفویض به این معنا را گروهی از غلات به نام مفوّضه قائل بودند.

ص:226

است می دانستند. (1)

ابو الحسن علی بن اسماعیل اشعری(متوفای 324 ه ق)دربارۀ آنان چنین می گوید:

(مفوّضه)گمان می کنند که خداوند،همۀ امور را به محمّد صلّی اللّه علیه و اله واگذار کرده و او را قادر بر آفرینش دنیا ساخت.او بود که دنیا را خلق کرد و آن را تدبیر می کند.عدّۀ زیادی از آنها این سخنان را نیز درباره علی علیه السّلام گویند و گمانشان بر این است که ائمه علیهم السّلام شرایع را نسخ می کنند،ملائکه بر آنها فرود می آیند و معجزاتی به وسیلۀ آنها به ظهور می رسد و به آنها وحی می شود.

بعضی از آنها(مفوّضه)بر ابرها هنگامی که از بالای سر آنها می گذرد،سلام می کنند و می گویند:علی علیه السّلام در ابرهاست. (2)

بعضی دیگر گفته اند:

مفوّضه،محمّد را مدبّر اول و علی را مدبّر ثانی می دانند.

فخر الدین رازی در تعریف آنان گفته است:

آنها گمان دارند که خداوند،ارواح علی علیه السّلام و فرزندانش را آفرید و عالم را به آنها واگذار کرد و آنها آسمانها و زمینها را آفریدند.

می گویند:وقتی که در رکوع و سجود می گوییم:«سبحان ربّی العظیم و بحمده»و «سبحان ربّی الاعلی و بحمده»،مراد علی علیه السّلام و اولادش هستند.اما اله اعظم،همان کسی است که عالم را به آنها واگذار کرد. (3)

در کتب فرقه نویسی به گروهی به نام مخمّسه نیز برمی خوریم که می گفتند:سلمان فارسی،مقداد،عمّار،ابوذر و عمرو بن امیّۀ ضمری از طرف خداوند،مأمور ادارۀ مصالح عالمند و به سلمان،مقام رسالت می دادند. (4)

این گروه به نام مفوّضه مشهور نشده اند،ولی عقایدشان شبیه مفوّضه است

ظاهر این گفتارها همگی دلالت بر این دارد که فرقه ای به نام مفوّضه در تاریخ وجود داشته است،اما با دقّت در اعتقادات آنها می توان مشترکات بسیاری بین عقاید آنان و

ص:228

دیگر گروههای غلات پیدا کرد.ممکن است این نکته را تقویت کنیم که مفوّضه در حقیقت جزء یکی از فرقه های شناخته شده غلات بوده اند که در همان حال،اعتقادات خاصّی را به عقاید دیگر غلات اضافه می کردند یا تغییراتی در آنها می دادند.

می توان برای این مطلب بخشی از زیارت حضرت حجت(عج)را شاهد آورد که در آن آمده است:

«الحمد للّه الذی...لم یجعلنا...من الغلاة المفوّضین.» (1)

حمد و سپاس خدایی را که ما را از غلات مفوضه قرار نداد.

در این جا بین غلات و مفوضه جدایی نینداخته است.

ذکر این نکته نیز لازم است که به هرحال،چه مفوضه را گروهی مستقل بدانیم و چه آنها را جزء دیگر فرقه های غلات به شمار آوریم،این گروه مخالفان عقاید خود را به نام مقصّره؛یعنی کوتاهی کنندگان در معرفت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و ائمه علیهم السّلام می شناختند و می گفتند:

چون آنها به این نکته نرسیدند که محمّد خالق است و امر به او واگذار شده است،باید مراقب حلال و حرام باشند و اعمال مقرّر در فقه اسلامی را انجام دهند که در حقیقت، این اعمال،غلهایی است برای آنان به منظور عقوبت آنها در کوتاهی در معرفت. (2)

از این بحث روشن شد که مفوّضه نیز در زمرۀ غالیان در ذات(غلات ملحد)قرار دارند و این که بعضی از نویسندگان معاصر،آنان را به عنوان غلات غیرملحد به شمار آورده و عقایدی که بیشتر شبیه غلو در صفات است به آنان نسبت داده اند،صحیح نمی باشد. (3)

می شود:

1-از امام رضا علیه السّلام درباره غلات و مفوّضه سؤال شد.آن حضرت علیه السّلام در جواب فرمود:غلات کافرند و مفوضه مشرک.

سپس هرگونه ارتباطی با آنها حتی کمک کردن به وسیله یک کلمه را موجب خروج از ولایت خدا و رسول و اهل بیت علیهم السّلام دانستند. (1)

مشرک بودن مفوضه بدین سبب است که آنها با این اعتقاد خود در حقیقت برای خدا شریک در خالقیّت قایل شده اند.

2-امام رضا علیه السّلام در حدیثی می فرماید:کسی که گمان کند خداوند عز و جل کار آفرینش و روزی را به حجّتهای خود(یعنی پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و ائمه)واگذار کرده است،قایل به تفویض شده و مشرک گردیده است. (2)

3-یکی از اصحاب ائمه علیهم السّلام از امام رضا علیه السّلام درباره تفویض سؤال کرد،آن حضرت علیه السّلام در جواب فرمود:

خداوند متعال امر دینش را به پیامبرش واگذار کرد و فرمود: ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا ؛ (3)هرآنچه را رسول صلّی اللّه علیه و اله به شما فرمان دهد،برگیرید و از آنچه شما را بازدارد،بازایستید.

اما امر خلق و رزق را به او واگذار نکرد.

سپس حضرت علیه السّلام فرمود:

خداوند،عزّ و جلّ آفرینندۀ همه چیزهاست و اوست که در قرآن فرمود: اَلَّذِی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ مِنْ شَیْءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمّا یُشْرِکُونَ ؛ (4)(خدایی که)شما را خلق کرد،سپس روزی داد،سپس شما را می میراند،سپس زنده می کند.آیا هیچ یک از کسانی که برای خدا شریک قرار داده اید، چنین کارهایی را انجام می دهد.منزّه است خداوند و برتر است از آنچه برای او شریک قائل می شوند.

حضرت علیه السّلام بدین وسیله به شرک مفوّضه اشاره فرمود.

ص:230

نکته قابل تذکّر این که در بعضی از روایات،تفویض در معانی دیگر،مانند تفویض در عطا و بخشش،تفویض در تدبیر جامعه و تفویض در تعیین بعضی از مستحبات از سوی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله،ثابت شده است که این از نظر عقل و نقل،اشکالی در بر ندارد. (1)

خود،از نام آن عقاید استفاده کرده و عقاید خود را تحت آن نامها،امّا با محتوایی کاملا بیگانه از آنچه که شیعه از آن عقاید منظور دارد،مطرح کردند.

بدین گونه هر محقّقی با اندکی تحقیق،بخوبی درمی یابد که آنچه بین آن دو(یعنی عقیدۀ شیعه و عقیدۀ غلات)مشترک است فقط نام آن می باشد و نه محتوای آن و در حقیقت،چنان شده که آن اسم،مشترک لفظی بین عقاید شیعه و عقاید غلات گردیده است که از این باب می توان عقایدی مانند رجعت،بداء و مهدویت را ذکر کرد.

نکته دیگر این که در این میان،بعضی از مخالفان شیعه،از چهرۀ قبیح غلات در جامعه سوء استفاده کرده،بعضی از عقاید اساسی شیعه مانند وصایت و جانشینی حضرت علی علیه السّلام را به غلات نسبت دادند و گفتند:«آنها بودند که اوّلین بار،این عقیده را مطرح کردند»،در حالی که واقعیّات تاریخی،خلاف این امر را ثابت می کند.

بالأخره،این اشتراک لفظی و این اتّهام جعل عقیدۀ وصایت از سوی غلات،تأثیر خود را در تاریخ اسلام بر جای گذارد و سبب گمراهی گروهی بسیار از محققان اهل سنّت و نیز مستشرقان شد،به طوری که باعث شد تا در کتابهای مختلف خود،شیعه را در بسیاری از عقاید با غلات مشترک بدانند و بدین وسیله مذهب تشیّع را وارونه جلوه دهند.

سعی ما در این جا بر آن است که جدایی بین عقاید شیعه و عقاید غلات را که هردو گروه با یک نام و عنوان بیان کرده اند،ثابت کنیم.

صلاح بدانند،برگزینند.

امّا شیعه بر این اعتقاد است که حضرت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله از همان ابتدای رسالت نسبت به مسألۀ خلافت و جانشینی خود حسّاس بود و در همان سالهای آغازین رسالت، حضرت علی علیه السّلام را به عنوان وزیر و وصی خود برگزید و در طول عمر مبارک خود بارها به این مساله تصریح فرمود.

با اهمیت ترین این موارد از نظر تاریخی در روز هجده ذیحجه سال دهم هجرت بود که در حضور بیش از صد هزار نفر مسلمان،این مسأله را برای همه مسلمانان حاضر اعلام داشت.

اهل سنت نیز گرچه از نظر کلامی اعتقاد یاد شده را دارند،اما در کتب تاریخی و روایی خود احادیث فراوانی را آورده اند که در آنها به جانشینی حضرت علی علیه السّلام پس از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله تصریح شده است.

در این میان،بسیاری از علمای شیعه،زحمات طاقت فرسایی را بر خود روا داشته اند و با تلاش فراوان احادیث دلالت کننده بر وصایت حضرت علی علیه السّلام را در ضمن فضائل آن حضرت علیه السّلام از کتب معتبر روایی اهل سنّت گرد آورده اند که از این بین می توان به کتب زیر اشاره کرد:

1-احقاق الحق،تألیف قاضی نور اللّه شوشتری شهید.

2-الغدیر،تألیف علاّمه شیخ عبد الحسین امینی.

3-فضائل الخمسة من الصحاح الستة،نوشتۀ سیّد مرتضی حسینی فیروزآبادی.

4-عبقات الانوار،تألیف سیّد حامد حسین لکنهوی.

5-شبهای پیشاور،نوشتۀ سلطان الواعظین شیرازی.

گوشه ای از آیات و روایاتی که شیعه با آنها وصایت و جانشینی حضرت علی علیه السّلام را اثبات می کند و بسیاری از علمای اهل سنت هم به آنها معترفند،بدین گونه است:

1-آیۀ ولایت:

بسیاری از مفسّران اهل سنّت،مانند:فخر رازی در تفسیر کبیر،زمخشری در کشّاف، طبری در تفسیر خود و سیوطی در الدّر المنثور،به این نکته اعتراف دارند که آیه ولایت در سورۀ مائده در شأن حضرت علی علیه السّلام بیان شده است که در حال نماز،انگشتری خود

ص:233

را به مستمندی بخشید.

این آیه چنین است:

إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ (1)

فقط ولی و سرپرست شما خدا و پیامبرش و مؤمنان هستند،آن مومنانی که اقامه نماز می کنند و در حال رکوع،زکات می دهند.

فخر رازی در تفسیر خود چنین نقل می کند:

پیامبر صلّی اللّه علیه و اله که شاهد بخشیده شدن انگشتر حضرت علی علیه السّلام در حال رکوع به فرد سائل بود،از خداوند خواست همچنان که دعای حضرت موسی علیه السّلام را مستجاب کرد و به او وزیری از اهلش عطا کرد که باعث تقویت او شد،برای آن حضرت علیه السّلام نیز وزیری از اهلش قرار دهد.هنوز دعای پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله به پایان نرسیده بود که این آیه نازل شد (2).

2-حدیث یوم الدّار:

این حدیث در بسیاری از کتب تاریخ اهل سنّت،مانند:تاریخ طبری، (3)تاریخ الکامل ابن اثیر (4)و البدایة و النهایة ابن کثیر (5)با تفاوتهایی در نقل وارد شده است.

مضمون حدیث از این قرار است:

در اوایل بعثت که آیه وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ (6)نازل شد،حضرت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله جلسۀ میهمانی مرکب از خویشان خود ترتیب داد و در آن جا رسالت خود را اعلام کرد و فرمود:«فایکم یؤازرنی علی هذا الامر علی ان یکون اخی و وصیی و خلیفتی فیکم».

کدام یک از شما مرا در این کار کمک کار است تا برادر من و وصیّ من و جانشین من در میان شما باشد.

سه مرتبه این مطلب را تکرار فرمود و در هر مرتبه غیراز حضرت علی علیه السّلام هیچ کس اعلام موافقت نکرد.

سرانجام حضرت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله در پایان مرتبه سوم فرمود:

ان هذا اخی و وصیّی و خلیفتی فیکم فاسمعوا له و اطیعوا.

ص:234