ص:2

انسجام اسلامی، آسیب ها و راهکارها

کد: 1550

نویسنده: حیدرعلی میمنه

ویراستار: محبوبه ابرنجی

تهیه¬کننده: مرکز پژوهش¬های اسلامی صدا و سیما

ناشر: دفتر عقل

چاپ: زلال کوثر

نوبت چاپ: اول / زمستان 1388

شمارگان: 1400

بها: 15000 ریال

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش¬های اسلامی صدا و سیما

تلفن: 2919670 _ 0251 دورنگار : 2915510

تهران: خیابان جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین

تلفن: 22014738 نمابر: 22164997

info@irc.ir www.irc.ir

شابک: 8-52-5563-600- 978 / ISBN: 978-600-5563-52-8

ص:3

ص:4

یک _ اشتراک لفظی17

دو_ ابهام در تعریف واژه17

سه _ به کار رفتن زبان تمثیل19

ب) وجود آیات متشابه19

ج) اختلاف در مبانی فکری21

د) اختلاف در جایگاه عقل22

3. راه حل24

الف) پذیرش مرجعیت واحد24

ب) دعوت به عقل محوری در فهم کتاب و سنت27

ج) ایجاد تحول در نوع نگاه28

د) تشکیل نهادهای علمی برای گفت وگو28

یک _ جمع آوری باورها، مراسم و احادیث مشترک همه مذاهب و انتشار آن به زبان های مختلف29

دو_ تبیین دقیق و مستند موارد اختلاف میان مذاهب اسلامی بر اساس دیدگاه های هر مذهب30

سه _ نشان دادن تناقض های کوچک و غیرحساس موجود در یک مذهب31

چهار_ ایجاد وحدت رویه برای وحدت31

پنج _ تربیت کارشناس ویژه33

فصل سوم: ریشه ها و پی آمدهای اختلاف در سطح ارباب سیاست35

1. بیان اختلاف35

2. ریشه های اختلاف37

الف) عوامل اعتقادی و دینی38

ب) خلأ های اقتصادی و فرهنگی40

3. راه حل41

الف) آگاهی بخشی به مسلمانان41

ب) جلوگیری از دخالت اهل قدرت در نزاع های علمی42

فصل چهارم: ریشه ها و پی آمدهای اختلاف در سطح شهروندان عادی46

1. بیان اختلاف46

2. ریشه های اختلاف48

الف) اختلاف های دیپلماتیک کشورهای اسلامی48

ص:5

ب) کوتاهی های برخی مبلّغان مسلمان48

ج) فقر فرهنگی و مالی49

3. راه حل49

دسته اول _ اختلاف های ناشی از اهانت به مقدسات50

1. بیان اختلاف50

2. ریشه های اختلاف50

الف) ناتوانی در دفاع از مذهب50

ب) مقابله به مثل51

3. راه حل52

الف) بیان پی آمدهای منفی لعن برای جامعه اسلامی52

ب) نگرش تاریخی به لعن54

ج) تفاوت لعن و فحاشی58

یک _ بیان حرام بودن یک عمل58

دو_ بیان ناخشنودی از یک عمل59

دسته دوم _ اختلاف های ناشی از بداخلاقی60

1. بیان اختلاف60

2. ریشه اختلاف61

3. راه حل61

الف) رواج امر به معروف و نهی از منکر61

ب) آموزش اخلاق اعتراض65

دسته سوم _ اختلاف های ناشی از مدارا و بردباری نکردن70

1. بیان اختلاف70

2. ریشه های اختلاف72

الف) احساس قیمومیت فکری72

ب) مشکلات ساختاری و تفاوت های فرهنگی74

ج) ضعف استدلال75

3. راه حل76

الف) ارسال پیام های محبت76

ب) در نظر گرفتن مصالح کلی78

ج) تقیه79

ص:6

د) عمل به منطوق اقوال81

ه_) داوری نکردن بر اساس باورهای عوام83

و) محور قرار دادن خوش گمانی84

دسته چهارم _ اختلاف های ناشی از تفرقه افکنی بیگانگان84

1. بیان اختلاف84

2. ریشه اختلاف85

3. راه حل86

الف) آمادگی نظامی86

ب) شناخت نقشه های اختلاف آفرین داخلی و مقابله با آنها87

یک _ بزرگ نمایی اختلاف87

دو_ دوستی منافقانه88

سه _ ایجاد انحراف فرهنگی90

چهار _ تبدیل تفاوت به اختلاف93

فصل پنجم: وظیفه رسانه ها برای تقویت انسجام اسلامی96

1. یادآوری پی آمدهای اختلاف96

الف) از دست رفتن عزت و شوکت مسلمانان97

ب) هدر رفتن امکانات و توانایی های مسلمانان98

ج) ناتوانی درتصمیم گیری مناسب100

2. برنامه ریزی وحدت محور101

الف) ملی ماندن رسانه ملی101

ب) افزایش امید به امکان تحقق وحدت اسلامی 101

ج) تقویت هویت اسلامی104

یک _ برگزاری مراسم مشترک105

دو_ تشکیل دادگاه اسلامی106

د) تأسیس رسانه های مشترک107

ه_) ترویج و تقویت اخلاق انسانی107

و) ترویج اندیشه بردباری و مدارا107

ز) جلوگیری از تشکیل مذهب های جدید108

ح) ترویج گردشگری109

ص:7

ط) رفع اختلاف های بی اساس110

کتاب نامه112

ص:8

ص:9

ص:10

هیچ گاه تفاوت در مذاهب لزوماً به معنای اختلاف و ایجاد درگیری نیست، بلکه می تواند به شکوفایی هرچه بیشتر بحث های اعتقادی بینجامد. در این مسیر، رسانه ها برای ایجاد انسجام و وحدت اسلامی، نقش بسیار اثرگذاری دارند. رسانه ها باید با یادآوری پی آمدهای منفی گسترش اختلافات و تبیین خطر به هدر رفتن امکانات و کاهش توان مندی های مسلمانان، قاطبه مسلمانان را به سوی برنامه های وحدت محور فرابخوانند و از تقویت هویت اسلامی و آثار و نتایج وحدت و هم بستگی بیش از گذشته سخن بگویند.

پژوهشگر ارجمند، جناب حیدرعلی میمنه در این پژوهش کوشیده است با آسیب شناسی انسجام اسلامی، راهکارهای ایجاد وحدت و هم بستگی را ره توشه برنامه ریزان و برنامه سازان رسانه ملی سازد. با سپاس از تلاش های محققانه ایشان، امید است مورد بهره گیری بهینه قرار گیرد.

انه ولی التوفیق

گروه جامعه شناسی

اداره کل پژوهش

ص:11

ص:12

ص:13

در مرحله بعد، برای دفاع از مذهب باید از اصل دین دفاع کرد. مدافعان هر مذهب باید متوجه باشند غفلت در دفاع از اصل دین، به بهانه دفاع از مذهب، بر شاخه نشستن و بن را بریدن است؛ چون همواره عوامل یا جریان هایی، در پی سست کردن و در هم ریختن بنیان دین هستند و به هیچ کدام از مذاهب آن علاقه ای ندارند. بنابراین، لازم است در این مرحله، پیروان همه مذاهب، اولویت را به دفاع از دینشان بدهند و در گام بعد، به دفاع از مذهب خویش بپردازند.

در نگاه اول این گونه به نظر می رسد که اختلاف پیروان مذاهب اسلامی با افراد مادی گرا، لاییک یا پیروان ادیان دیگر، بسیار بیشتر از اختلاف حامیان هر کدام از مذاهب اسلامی با یکدیگر است. این در حالی است که شواهد تاریخی نشان می دهد میزان سرمایه هایی که مسلمانان برای دفع و مقابله با یکدیگر صرف می کنند، به مراتب، بیشتر از هزینه ها و تلاش های آنان برای دفع بی دینی و دفاع از اسلام در مقابل ادیان دیگر بوده است.

بسیاری از اندیشمندان مسلمان به این مسئله و خطرهایی که از این ناحیه، اصل پایه و اساس اسلام را تهدید می کند، توجه داشته اند. از این رو، برای حل آن زحمت های فراوانی کشیده و فضای موجود میان مسلمانان را تا حدودی آرام کرده اند. با این حال، هرگز نتیجه ای مستمر و فراگیر به دست نیاورده اند. عامل این اختلاف های مذهبی که جوامع اسلامی همچنان از آن رنج می برند، چیست؟ آیا برای رهایی از این رنج، راهی وجود دارد؟ این جستار می کوشد موانع اختلاف مسلمانان را روشن کند و برای آنها راه حلی نشان دهد.

ص:14

ص:15

ص:16

اختلاف ها را بایستی دقیق ریشه یابی کرد. برخی را که حل شدنی است، حل کرد و پاره ای از اختلاف ها را که امکان حل شدن ندارند، باید به گونه ای مدیریت کرد که حداقل خسارت را برای جوامع اسلامی داشته باشند. هر گامی در این مسیر، گامی به سوی استفاده بهینه از داشته ها و منابع کشورهای اسلامی و حفظ آنها از چپاول بیگانگان از یک سو و بازگرداندن شوکت و عظمت گذشته آنان از سوی دیگر است. آگاهی عموم مسلمانان از علل اختلاف ها و دانستن میزان خسارت هایی که از این راه به ایشان رسیده، ضروری ترین مرحله در جهت ایجاد همدلی و انسجام اسلامی است. ازاین رو، انجام پژوهش هایی از این دست در جوامع اسلامی، ضروری است. بدیهی است هرچه این آگاهی ها دقیق تر و سریع تر به مردم منتقل شود، سود آن بیشتر خواهد بود. به همین دلیل، آگاهی عمیق اهل رسانه از این موضوع ضروری تر است.

ص:17

_ اختلاف در مبنای فکری، ابزارهای تفکر و تحولات زبانی چگونه پدید می آید؟

_ قرآن کریم به عنوان یک اصل مشترک چگونه می تواند وحدت آفرین باشد؟

_ حاکمان کشورهای اسلامی چگونه می توانند عامل تشدید یا کاهش اختلاف مسلمانان باشند؟

_ تأثیر متقابل ناآگاهی شهروندان کشورهای اسلامی از یکدیگر و بروز اختلاف در میان مسلمانان چیست؟

_ علل و پی آمدهای اهانت به مقدسات مذاهب دیگر چیست؟

_ اهانت به مقدسات مذاهب دیگر پدیده ای زمان مند یا دایمی است؟

_ میان وحدت با پای بندی به اصول اخلاقی چه رابطه ای وجود دارد؟

_ آیا دعوت به وحدت به معنی دفاع نکردن از اصول مذهب است؟

_ بیگانگان چگونه و با چه انگیزه هایی آتش اختلاف میان مسلمانان را شعله ور می کنند؟

_ رسانه ها (به ویژه رسانه ملی) چگونه می توانند برنامه های وحدت محور داشته باشند؟

ص:18

ص:19

نباشد. هیچ عامل دیگری مثل رنگ، نژاد و سرزمین در تعریف مسلمانی جایگاهی ندارد.

ص:20

برنامه های محققانه و وحدت محور که سبب تقویت هویت ملی، ترویج بردباری و حس دوستی و همکاری در میان مردم می شود، این توانایی را دارند که امید و نشاط مردم را به امکان پذیر بودن وحدت و تلاش برای تحقق آن پررنگ و پررونق کنند.

ص:21

ص:22

نباشد. بدیهی است تفاوت در منبع و روش، به اختلاف در نتیجه می انجامد. این اختلاف ها به تدریج به سطوح پایین تر جامعه نیز سرایت می کند.

در این فصل، ابتدا جایگاه و ریشه های اختلاف های موجود در سطح عالمان و سپس راهکارهای رفع یا کاهش آنها بیان می شود.

ص:23

معیارهایی ارائه شود که مورد توافق هر دو طرف باشد تا بر اساس آن، میانشان داوری شود. اگر صاحبان عقاید مختلف به طور جدّی و تا پایان با این معیارهای پذیرفته شده همراه باشند، به نزدیک شدن افق های فکری و عملی این گروه ها می توان امیدوار بود.

اکنون پرسش این است: آیا مسلمانان معیاری مشترک و پذیرفته شده دارند که محور وحدت آنها قرار گیرد؟ آیا قرآن کریم و سنت نبوی می تواند چنین نقش محوری را ایفا کند؟

تجربه های تاریخی نشان داده اند که مسلمانان در استفاده از کتاب و سنت، به عنوان معیار وحدت، توفیق زیادی به دست نیاورده اند. قرآن نزد عموم مسلمانان، مقدس و احکام آن پذیرفتنی است، ولی به دلیل آنکه تفسیرهای متفاوتی از آیات دارند، نتوانسته اند از این کتاب مقدس برای وحدت امت اسلامی بهره گیرند. تا زمانی که هر گروه برداشت و تفسیر خود را صحیح بداند و بر آن اصرار کند، اختلاف همچنان باقی خواهد ماند.

بر اساس اسناد تاریخی، گروهی از مسلمانان که در نهایت، «خوارج» نامیده شدند، در ماجرای نبرد صفین، با تمسک به آیه «لاحکم الا لله»، پذیرش حکمیت از سوی امام علی علیه السلام را مخالف قرآن دانستند و سرانجام، بر همین اساس، قبول حکمیت را کفر شمردند. امام وقتی ابن عباس را برای گفت وگو نزد آنان فرستاد، به وی سفارش کرد:

ص:24

به قرآن بر آنها حجت میاور که قرآن تاب معنی های گونه گونه دارد. تو چیزی از آیه ای می گویی و خصم تو چیزی از آیه دیگر... ولی به سنت با آنان گفت وگو کن که ایشان را راهی نبود، جز پذیرفتن آن. (1)

این سخن بدین معنی است که گروه خوارج، جایگاه استفاده از قرآن و ظرافت های بهره گیری از آن را نمی شناختند. با این حال، سنت نبوی دارای دلالت آشکاری تری است. ازاین رو، در مباحث علمی کاربرد آسان تری دارد. البته بیشتر روایات از نظر سند قطعیت ندارند. بنابراین، با توجه به تنگناها، باید تلاش کرد از سند قطعی قرآن و دلالت ظنّی روایات، همراه با هم استفاده کرد.

ص:25

این دگرگونی ها از ویژگی های زبان انسان هاست و در مورد فهم قرآن و سنت نیز چنین است. برخی از این تحول ها عبارتند از:

ص:26

گاهی ابهام بدین گونه است که کاربرد فلان عبارت برای مقطع زمانی خاصی است یا همه زمان ها را دربرمی گیرد. برای مثال، در ماجرای حدیبیه، همه کسانی که در آن سفر همراه پیامبر بودند، با آن حضرت بیعت کردند که در مقابل دشمن تا آخر مقاومت کنند. پس از این بیعت، خدای تعالی این گونه از بیعت کنندگان اظهار رضایت کرد:

لَقَدْ رَضِی اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ اِذْ یبَایعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِی قُلُوبِهِمْ فَأَنزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً. (فتح: 18)

به راستی، خدا هنگامی که مؤمنان، زیر آن درخت با تو بیعت می کردند، از آنان خشنود شد و آنچه در دل هایشان بود، بازشناخت و بر آنان آرامش فرو فرستاد و پیروزی نزدیکی به آنها پاداش داد.

اکنون اختلاف است که آیا این ابراز رضایت الهی در همان مورد خاص بوده است یا بیعت کنندگان تا آخر عمرشان و با هر عملی مورد رضایت خداوند هستند؟

اهل سنت به دایمی بودن این رضایت معتقدند (1) و در این زمینه، به روایتی استناد می کنند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هیچ کدام از بیعت کنندگان به دوزخ نمی روند.» (2) در مقابل، عموم مفسران شیعه معتقدند اظهار رضایت خدای تعالی، فقط در همان مورد و شامل کسانی است که تا آخر عمرشان از فرامان رسول الله صلی الله علیه و آله اطاعت کرده باشند. علامه طباطبایی می نویسد: «چنان نیست که همه آنهایی که بیعت کردند، داخل آتش نشوند، بلکه فقط مشمولان سکینت چنین هستند». (3)

ص:27

ص:28

قرآن کریم تصریح می کند برخی آیاتش متشابه است. آیات متشابه آیه هایی است که آدمی در درک مفهوم واقعی آن دچار اشتباه می شود. در این مورد:

یک _ در این مسئله که کدام آیات متشابه هستند، میان مسلمانان اختلاف نظر وجود دارد.

دو_ اگر در این مسئله توافقی باشد، در فهم مقصود آیه توافق نیست. سه _ در این موضوع نیز توافقی وجود ندارد که آیا کس یا کسانی هستند که معنای دقیق آیات متشابه را بدانند.

خداوند در قرآن کریم می فرماید:

هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرَ مُتَشَابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیغٌ فَیتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا یذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبَابِ. (آل عمران: 7)

اوست کسی که این کتاب [قرآن] را بر تو فرو فرستاد. پاره ای از آن، آیات محکم [صریح و روشن] است. آنها اساس کتابند و [پاره ای] دیگر متشابهاتند [که تأویل پذیرند]. با این حال، کسانی که در دل هایشان انحراف است، برای فتنه جویی و طلب تأویل آن [به دلخواه خود،] از متشابه آن پیروی می کنند، با آنکه تأویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند. [آنان که] می گویند: «ما بدان ایمان آوردیم، همه [چه محکم و چه متشابه] از جانب پروردگار ماست» و جز خردمندان کسی متذکر نمی شود.

قاریان مسلمان در قرائت «وما یعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یقُولُونَ آمَنَّا بِهِ.» اختلاف دارند. اگر بر «الله» توقف کنند، در این صورت، معنای

ص:29

آیه آن خواهد بود که مفهوم واقعی آیات متشابه را تنها «خدا» می داند. اگر بر «العلم» توقف کنند، آیه این گونه معنی می شود که راسخان در علم نیز تفسیر واقعی این آیات را می دانند. به فرض، اگر بر قرائت دوم، اتفاق نظری صورت گیرد، اختلاف در مصادیق راسخان در علم همچنان باقی می ماند. این اختلاف ها در نهایت به تشکیل فرقه هایی در میان مسلمانان می انجامد. علامه طباطبایی در مورد اختلاف کلامی و فقهی مسلمانان و ارتباط آن با تأویل ناصواب آیات متشابه می نویسد:

... و شما خواننده محترم اگر از بدعت ها و مذاهب و اهوای باطل و فاسدی که فرقه هایی از مسلمانان را منحرف نموده، آمارگیری کنی و مذاهبی که بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله در اسلام _ چه درباره معارف اصولی اسلام باشد و چه درباره فروع احکام _ پدید آمده مورد دقت قرار دهی، خواهی دید که بیشتر این انحراف ها به خاطر پیروی از آیات متشابه قرآن و تأویل هایی بوده که از پیش خود و بدون مدرک برای این گونه آیات کرده اند. (1)

ص:30

وحی می دانند. این موضع کلامی سبب می شود شیعیان، ظاهر آیاتی را که ممکن است به عصمت آنان خدشه ای وارد کند، تأویل می کنند، ولی اهل سنت برای خود چنین محدودیتی قائل نیستند. برای مثال، شیعه در آیه «عَبَسَ وَ تَوَلّی»، مرجع ضمیر را کسی غیر از پیامبر می داند و اهل تسنن اشکالی نمی بیند ضمیر به خود پیامبر بازگردد. (1)

ص:31

را تأویل می کردند و در هر صورت، عقل را به فهم نکردن متن متهم می کردند. (1)

این دو نگاه متفاوت به جایگاه عقل سبب ایجاد اختلاف در تفسیر متون دینی شد و به پیدایش فرقه ها و مکتب های فکری و اعتقادی گوناگونی انجامید. دخالت حاکمان سیاسی به سود یا زیان یکی از این دو گروه، وقایع اسفناکی را در پی داشت که در تاریخ فِرَق ثبت شده است. (2)

در فرهنگ شیعی نیز شبیه همین اختلاف، دو گروه اصولیون و اخباریون را پدید آورد. اخباریون معتقد بودند متون دینی از آیه و روایت دربردارنده همه نیازهای بشر است و می تواند در همه دوران ها به همه پرسش های آنان پاسخ دهد. اگر هم برای برخی پرسش ها و مشکل ها، راه حلی از متون مقدس نیافتیم، به دلیل ناتوانی و ضعف عقل است. اینان در تأیید اعتقاد خود به برخی روایات استناد می کردند، از جمله در کافی، بابی است با عنوان «باب الرد الی کتاب والسنه و انه لیس شیء من الخلال و جمیع ما یحتاج الناس الیه الا و قد جاء فیه کتاب او سنه» و در آن چند روایت با همین مضمون نقل شده است. از امام باقر علیه السلام روایت است:

خداوند تعالی هیچ چیز را که امت به آن نیاز داشته است، فروگذار نکرده، مگر آنکه آن را در قرآن و سنت آورده است. (3)

همچنین از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمود:

ص:32

خداوند در قرآن هیچ چیز از نیازهای مردم را فروگذار نکرده است، به گونه ای که کسی نمی تواند بگوید کاش فلان چیز هم در قرآن بود. (1)

از سوی دیگر، اصولیون، عقل را منبعی مستقل در فهم متون دینی می دانستند و اگر در شرع، حکم مسئله ای نبود، بیان حکم را به عقل وامی گذاشتند. (2) این نزاع تا مدت ها ادامه یافت، ولی سرانجام منطق اصولیون بر منطق اخباری ها چیره شد. هم اکنون در میان اهل سنت، شیوه اشاعره متداول است و نگاه شیعی تا حدودی به دیدگاه معتزله نزدیک است. اگر این اختلاف روش در مراجعه به متون دینی حل نشود، اختلاف های ناشی از آنها همچنان باقی خواهد ماند.

ص:33

پاسخ عموم اهل سنت به این پرسش، منفی است. آنان برای هیچ کس پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین جایگاهی قائل نیستند. شیعه معتقد است بعد از پیامبر، کسانی هستند که به دلیل ویژگی های خاص روحی، معنوی و علمی، به فهم کلام خدا و سخن پیامبر بیش از دیگران آگاهی دارند و مردم موظفند معارف خود را از آنها دریافت کنند و آنان اهل بیت پیامبر هستند. (1)

شیعه معتقد است پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و به فرمان او، مردم موظف بودند در سه قلمرو سیاسی، علمی و معنوی، مرجعیت و ریاست ائمه اهل بیت را بپذیرند. در دوران کنونی، برخی از بزرگان شیعه بر این مسئله تأکید می کنند که هرچند بعد از رحلت پیامبر، بسیاری از مسلمانان از پذیرش مرجعیت آنان در امور سیاسی و حکومتی شانه تهی کردند، ولی امروزه به دلیل حاضر نبودن ائمه، بحث بر سر مرجعیت سیاسی، خود به خود، منتفی است و مسلمانان باید بر اساس قبول مرجعیت علمی و معنوی اهل بیت با یکدیگر متحد شوند.

آیت الله بروجردی از حامیان این نظریه اظهار می داشت:

ما مسلمانان و اهل سنت در دو اصل درباره اهل بیت اختلاف داریم. یکی، خلافت علی و فرزندانش بعد از پیامبر و دیگری، مرجعیت علمی اهل بیت. در حال حاضر، مسئله نخست مورد نیاز مسلمانان نیست؛ چون خلافتی وجود ندارد که بر سرآن دعوا کنیم. خلافت، مسئله ای تاریخی و مربوط به گذشته است. آنچه امروز مورد نیاز است، آن است که مسلمانان از چه مأخذی احکام را بگیرند. (2)

ص:34

تلاش های وحدت محور آیت الله بروجردی و همکاران او گرچه به صدور فتوای شیخ الازهر مبنی بر رسمیت داشتن مذهب اهل بیت به عنوان یکی از مذاهب اسلامی انجامید، ولی هرگز عمق و گسترش کافی نیافت و در محافل بیرون از الازهر با استقبال چندانی روبه رو نشد و این اختلاف ها همچنان باقی ماند. همچنین پیشنهاد علامه اقبال برای وحدت رهبری در کشورهای اسلامی (1) حاصلی به بار نیاورد. البته اساسی ترین راه حل این گونه اختلاف ها همان پذیرش محوریت واحد از سوی مسلمانان است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز وقتی وارد مدینه شد، برای پایان دادن به درگیری های داخل مدینه، خود را مرجع واحد و داور نهایی قرار داد و بر مراجعه به رهبری واحد تأکید فرمود. حضرت زهرا علیها السلام نیز با اشاره به ضرورت پذیرش امامت اهل بیت به عنوان محور وحدت فرمود: «امامت ما برای حفظ نظام جامعه و جلوگیری از تفرقه مسلمانان قرار داده شده است». (2)

همین امر یعنی ضرورت وجود و پذیرش محور واحد از سوی مسلمانان به منظور جلوگیری از اختلاف را امام صادق علیه السلام نیز تأیید کرده است. آورده اند که یکی از اهالی شام (3) با هشام که از یاران امام صادق علیه السلام بود، در حضور ایشان وارد بحث شد. در این میان، هشام از مرد شامی پرسید: آیا خداوند کسی را فرستاد تا مردم را به واجبات الهی آگاه کند؟ شامی گفت: بله، رسول خدا. هشام پرسید: پس از رسول خدا چه؟ شامی

ص:35

گفت: کتاب و سنت. هشام پرسید: آیا کتاب و سنت امروزه برای رفع اختلاف میان ما (مسلمانان) سودمند است؟ شامی پاسخ داد: بله. هشام گفت: اگر چنین است، چطور تو از شام آمده ای و با ما اختلاف داری؟ مرد شامی از پاسخ فرو ماند. امام صادق علیه السلام خطاب به او فرمود: چرا ادامه نمی دهی؟ شامی گفت: اگر بگویم اختلاف نداریم که داریم. اگر بگویم کتاب و سنت رفع اختلاف می کند، حرف باطلی زده ام؛ چون این دو ذو وجوه هستند (و هر کس آن را به نفع خود تفسیر می کند.) اگر بگویم هر دو درست می گوییم، دیگر کتاب و سنت به دردمان نمی خورد. بعد هشام برای آن مرد توضیح داد که بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله، ائمه و امروز امام صادق علیه السلام می توانند محور وحدت و رفع اختلاف ها باشند و باید به آنها مراجعه کرد. (1)

ص:36

تماس ها را رفع کنند و از سوی دیگر، عالمان دینی باید با فراهم کردن زمینه های فکری و تدوین و آموزش معیارهای عقل پسند برای فهم کتاب و سنت، به ویژه قشر جوان و تحصیل کرده را در کشورهای اسلامی به یکدیگر نزدیک سازند.

ص:37

رفع این مشکل، گروهی عالم و دل سوز سوءتفاهم های متقابل میان شیعه و اهل سنت را بررسی کنند و راهکارهای عملی کاستن و برون رفتن از آنها را بیابند. (1) شهید آیت الله حکیم نیز در کنفرانس بین المللی وحدت، ایجاد فضایی آزاد برای طرح و بررسی اتهام های فرقه های اسلامی علیه یکدیگر را درخواست کرد. (2)

این امر آنگاه محقق خواهد شد که گروهی عالم از مذاهب مختلف، به دور از تعصب های مذهبی و مصلحت سنجی های سیاسی، (3) در مراکزی که به همین منظور تشکیل می شود، گرد هم آیند، اختلاف ها و سوءتفاهم های میان مذاهب را بیابند و راهکارهای کاهش آنها را نشان دهند. این گونه مراکز علمی و پژوهشی به چند شیوه می توانند به ایجاد وحدت میان مسلمانان کمک کنند:

ص:38

در اصول فقه (1) است. ازاین رو، او نظریه اصول مقارن را مطرح کرد. (2) در همین اواخر مجمع تقریب مذاهب نیز در حال تدوین مجموعه روایی با موضوع احادیث مشترک میان شیعه و سنّی است. این پیشنهاد را پیش از این، آیت الله بروجردی و شیخ الازهر مطرح کرده بودند که اکنون در حال عملی شدن است. چه بسا این مجموعه روشن سازد که بخش قابل توجهی از روایت شیعه و سنّی الفاظ و مفاهیم مشترک دارند، هرچند راویان آنها متفاوت باشند. این مجمع همچنین تأسیس انجمن فتوای جهان اسلام را نیز در برنامه های خود قرار داده است. (3)

ص:39

ص:40

مردم عادی و افراد ناآگاه که حاصلی جز نزاع بیشتر ندارد، به میان عالمان و دانشمندان مذاهب بکشانند و دخالت احساس را در این مباحث به پایین ترین اندازه برسانند.

شاید به همین دلیل بود که پیشوایان شیعه برخی پیروانشان را از مجادله و بحث با عوام اهل سنت منع می کردند. امام صادق علیه السلام فرمود: «مردی نزد پدرم آمد وگفت: من اهل بحث و مشاجره ام. اگر کسی به مذهب تشیع تمایلی نشان دهد، با او بحث می کنم. فرمود: با کسی تخاصم مکن. اگر خدا بخواهد، دل ها را متمایل می کند». (1)

محمد بن حلبی نیز می گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: فردی وضو می گیرد، بعد ناخن یا مویش را کوتاه می کند. لازم است دوباره وضو بگیرد؟ فرمود: نه، دست یا سرش را با آب تمیز بشوید. عرض کردم: اهل سنت معتقدند باید دوباره وضو بگیرد. فرمود: اگر آنها با شما مخاصمه کردند، شما مخاصمه نکنید و بگویید سنت این طور است. (2) گاهی برخی از دوستان و شیعیان ائمه اهل بیت علیهم السلام، به دلیل شدت علاقه، این منع را نادیده می گرفتند که با برخورد تنبیهی آن بزرگواران روبه رو می شدند.

عبدالله بن سنان می گوید: می خواستم نزد امام صادق علیه السلام بروم. مؤمن الطاق (3) گفت: از امام اجازه ورود مرا نیز بگیر. وقتی نزد حضرت رفتم، موضوع را مطرح کردم. فرمود: اجازه نمی دهم. گفتم: آقا او از دوستان شماست. به نفع شما با دیگران بحث می کند و در بحث هم

ص:41

هیچ کس رقیب او نیست. فرمود: این طور نیست، بلکه یک بچه دبستانی می تواند محکومش کند. عرض کردم: او در بحث خیلی قوی است. با همه صاحبان ادیان بحث می کند و از عهده همه برمی آید. چطور ممکن است یک بچه دبستانی محکومش کند؟ فرمود: آن بچه از او می پرسد آیا تو با اجازه امامت با دیگران بحث و جدال می کنی؟ چون نمی تواند دروغ بگوید، می گوید: نه. و آن بچه می گوید در این صورت، امام خود را نافرمانی کرده ای. بدین گونه محکومش می کند. ای ابن سنان، برای همین است که اجازه ورود به او نمی دهم و سپس فرمود: «فاِنّ الکلامَ و الخصوماتِ تُفسِدُ النیّهَ و تمحق الدین؛ بحث و کشمکش، نیت را فاسد و دین را نابود می کند». (1)

بنابراین، بحث با مخالفان اعتقادی شرایط خاص خود را می طلبد و آنجا که این گونه بحث ها سبب تیز شدن نیزه نزاع مذاهب می شود، باید از بحث دوری گزید.

فراهم کردن تسهیلات لازم جهت تماس شهروندان کشورهای مسلمان با یکدیگر از طریق رسانه ها و صنعت گردشگری نیز از راه های آگاه کردن مسلمانان از یکدیگر است.

ص:42

اختلاف ها، کارشناس خاص خود را می طلبد، نه کارشناس رفع اختلاف درون مذهبی؛ زیرا کارشناسان درون مذهبی، بیشتر به مبانی مذهب خود اشراف دارند، ولی تصویری کامل از مبانی فکری مذاهب دیگر ندارند و به همین دلیل، داوری های مطلوبی ارائه نمی دهند. ازاین رو، لازم است در کشورهای اسلامی، رشته ای دانشگاهی با عنوان «مطالعات تطبیقی مذاهب اسلامی» تأسیس شود و کارشناسان خاص گفت وگو میان مذاهب را تربیت کنند. آیت الله شهید صدر می کوشید در آثارش مسئله تقریب را تخصصی کند. ایشان کتاب فلسفتنا و اقتصادنا، البنک الربوی فی الاسلام و برخی دیگر از کتاب هایش را با همین رویکرد نوشته است.

ص:43

ص:44

صادقانه، ولی ناآگاهانه، آنان را در مقام حاکمان اسلامی می پذیرفتند و مطالب القا شده آنان را حکم دین می پنداشتند. از سوی دیگر، آگاهان و مدافعان حقیقی دین که شاهد عوام فریبی این حاکمان و در نتیجه، گمراهی مردم بودند، بر اساس مسئولیت الهی خود لب به اعتراض می گشودند. بدین گونه، مزدوران حکومت ها و فریب خوردگان آنان از یک طرف و دل سوزان دین و جامعه از سوی دیگر روبه روی هم قرار می گرفتند و جامعه دچار اختلاف می شد.

تقابل حاکمان بنی امیه و خاندان پیامبر در نبرد صفین و کربلا، از نمونه های تاریخی این روند است. بنی امیه با فریب کاری، بسیاری از مردم را متقاعد کرده بود که آنان نماینده واقعی اسلام هستند و مردم را بدین عنوان که مخالفان بنی امیه، گروهی شورشی و ضد دین هستند، به جنگ آنان می فرستادند. توسل چنین حاکمانی به زور، پیروزی ظاهری و کوتاه مدتی را نصیب آنان گرداند، ولی اعتراض های نهفته، همچون آتش زیر خاکستر، زمانی دیگر شعله ور شد.

وجود حاکمان ناشایست در جوامع اسلامی، به گونه های دیگری نیز سبب اختلاف در میان مسلمانان می شود. برای نمونه، در پی آن هستند که به صورت کنترل شده ای، پیروان مذاهب اسلامی را با یکدیگر درگیر کنند تا مردم متوجه کاستی ها و فساد دستگاه حکومتی آنان نشوند. سرانجام، پس از مدتی که با تلاش عالمان آگاه و روشن ضمیر جامعه، ماهیت واقعی چنین حاکمانی برای بیشتر مردم آشکار شد، آنان پایگاه و مشروعیت مردمی خود را از دست می دهند و برای بقای خود مجبور می شوند به بیگانگان تکیه و اعتماد کنند.

ص:45

بدون شک، وحدت جامعه اسلامی، مخل منافع بیگانگان است و آنان به کمک این حاکمان وابسته و نامشروع، ریشه های وحدت مسلمانان را هدف قرار می دهند. برای نمونه، کشورهای اسلامی تا چند سال پیش بر سر نامشروع بودن کشوری به نام اسرائیل توافق داشتند، ولی برخی حاکمان مسلمانان برای جلب حمایت بیگانگان، ابتدا مخفیانه و اکنون آشکارا با اسرائیل وارد مذاکره شده و کوشیده اند وحدت کلمه مسلمانان را در مخالفت با غاصبان سرزمین های اسلامی بشکنند. البته این گمان که بیگانگان، حامیان خوب و قابل اعتمادی برای آنان هستند، گمانی باطل است؛ چون اگر روزی منافعشان اقتضا کند، مزدوران دیروز، قربانیان امروز بیگانگان خواهند بود.

در تاریخ صدر اسلام آورده اند که عباده بن صامت همراه با عبدالله بن ابی ّ_ سرکرده منافقان مدینه _ نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بودند و بر سر چگونگی رابطه با یهود، با یکدیگر بحث و منازعه می کردند. عباده می گفت: من دوستان مهمی از میان یهودیان داشتم، ولی همه را به دلیل دوستی با رسول خدا صلی الله علیه و آله رها کردم. عبدلله بن ابی می گفت: وضع همیشه به یک منوال نیست. روزگار هر روز به گونه ای می چرخد. من نمی توانم پشتیبانی یهود را از خود قطع کنم. به دنبال این گفت وگو، آیه بر پیامبر نازل شد که یهود و نصارا دوستان شما نیستند و به آنها اعتماد نکنید. (1)

ص:46

اختلاف شده اند، بحثی مفصل و مستقل می طلبد. در این مجال، به اختصار به دو مورد اشاره می شود:

ص:47

این گونه جای گرفت که حاکم همان اولی الامری است که در قرآن به اطاعت از او فرمان داده شده و هرگونه اقدام علیه او مخالفت با دستور قرآن است. جاعلان حدیث نیز به کمک این اندیشه آمدند و از پیامبر اسلام نقل کردند که فرمود:

پس از من، پیشوایانی باشند که به هدایت من راه نجویند و راه و روش مرا آیین خود نسازند، به زودی مردانی به پا خیزند که دل هاشان دل های شیطان ها باشد که در قالب انسانند. راوی گوید عرض کردم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، اگر من این وضع را دیدم، چه کار کنم؟ فرمود: مطیع و منقاد آن حاکم باش. اگر پشتت را کوبید و مالت را گرفت، باز گوش به فرمان او باش و اطاعتش کن. (1)

بر اساس این گونه داده های روایی، بسیاری از علمای اهل سنت به منع قیام علیه حاکم سیاسی _ هرچند ستمگر باشد _ فتوا داده اند. از آن جمله احمد بن حنبل می نویسد:

حرف شنوی از پیشوایان و امیران مسلمان، نیکوکار یا فاجر، لازم است و همچنین از کسی که مردم به حکومت او رضا داده اند و همچنین کسی که با زور شمشیر به حکومت رسیده باشد و او را امیر مؤمنان بخوانند. مطلب و مقصود درباره حاکمان و امیران، چه صالح و چه فاجر، تا قیامت چنین امضا شده است... پیشوا، چه صالح و چه فاجر، نماز جمعه را به اقتدای او یا اقتدای کسی که منصوب اوست، اقامه کردن جایز است و اگر کسی اعاده کند، بدعت گذار و مخالف سنت است. (2)

ص:48

با چنین اندیشه ای است که برخی ازعلمای اهل سنت (البته نه همه آنها)، قیام امام حسین علیه السلام علیه حکومت یزید را به عنوان کاری خلاف دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله محکوم می کنند. قاضی ابوبکر محمد بن عبدلله بن عربی اشبیلی معروف به ابن عربی می نویسد:

... با او( حسین بن علی) نجنگیدند، مگر به سبب حدیثی که از جدّش شنیده بودند که همگان را از فتنه بر حذر می داشت. پیامبر فرمود: به زودی فتنه ای برپا خواهد شد و هرکس بخواهد در میان امت متحد تفرقه اندازد، با شمشیر،گردنش را بزنید. هرکس که باشد، فرقی نمی کند و مردم با او (حسین بن علی) نشوریدند، مگر [به استناد] همین حدیث و امثال آن. (1)

روشن است در بستر چنین اعتقادی، حاکمان ستمگر و دیکتاتور چقدر زمینه پرورش می یابند.

ص:49

دیکتاتورها برای ادامه حیات کمتر خواهد شد. در نتیجه، پی آمدهای تفرقه آفرین وجود آنها نیز کاهش خواهد یافت.

ص:50

علامه سید مرتضی عسکری نیز با یادآوری اینکه بخش مهمی از اختلاف های مسلمانان، نه از دین، بلکه ساخته اهداف سیاسی است، اظهار می دارد:

امام صادق علیه السلام شخصاً با ابوحنیفه می نشست و در عقاید و احکام با وی مناظره می کرد. این کار تا زمان شیخ مفید در بغداد معمول بود. شیخ طوسی، استاد کرسی تدریس در دارالخلافه بود، ولی سلاجقه که به بغداد رفتند، کرسی شیخ را سوزاندند و میان ما جدایی افکندند. سپس اختلاف هایی میان صفویه و خلافت عثمانی پدید آمد و این اختلاف ها در واقع، از سیاست ناشی می شد، نه از دین. (1)

سید شرف الدین نیز در مبارزه هایش به نقش تفرقه افکنانه قدرت های سیاسی توجه کامل داشت و وحدت سیاسی جوامع اسلامی را راه مقابله با تفرقه می دانست. (2) بدین گونه بر عالمان دین و دست اندرکاران امور فرهنگی است که مسلمانان را متوجه این واقعیت کنند که برخی از اختلاف های مذهبی میان آنان، منشأ دینی و اعتقادی ندارد، بلکه در سیاست ها و عملکردهای حاکمان سیاسی ریشه دارد و ایجاد وحدت میان آنان بسی آسان تر خواهد بود.

ص:51

نزاع های علمی و مذهبی آن است که هر کدام از طرفین، طرف مقابل را گمراه می داند و او را در مخالفتش با خود، مانع به کرسی نشستن حقیقت می شمارد. چون اهل علم حقیقت جو هستند، با روشن شدن حق، نزاع را رها می کنند و سخن حق طرف مقابل را می پذیرند و در این تسلیم شدن، احساس شکست نمی کنند. اصولاً در نزاع های علمی، شکست قابل تصور هم نیست؛ چون یک طرف بر ادعای حق خود ایستاده و موفق شده است صحت آن را نشان دهد و طرف دیگر متوجه حقیقتی جدید شده و از خطایی که در آن بود، رهایی یافته است. البته این شکست نیست، بلکه پیروزی است. به همین دلیل، اهل علم در نزاع های علمی، از موازین اخلاقی، کمتر عدول می کنند.

در نزاع میان اهل قدرت، آنچه مهم است، نه کشف حق، بلکه در هم شکستن رقیب است؛ چون هر طرف، دیگری را مانع رسیدن خود به قدرت می داند که باید به هر شکل ممکن حذف شود. طرفین درگیر به خود اجازه می دهند با زیر پا نهادن موازین اخلاقی، وارد کردن تهمت و خدشه دار کردن آبروی رقیب، او را از میدان بیرون کنند و حتی در صورت لزوم، با تحریف و وارونه کردن معارف دینی، رقیب خویش را بیرون از دین و کافر معرفی کنند.

در این میان، یکی از خطرهای جدّی در نزاع میان عالمان دینی، ورود اهل قدرت در آن و حمایت از یک گروه در برابر گروه دیگر است. بدیهی است آنان از گروهی حمایت می کنند که بعدها بتوانند از اعتبار دینی آنها به نفع قدرت خود بهره ببرند. وقتی دو تن یا دو

ص:52

گروه از عالمان دینی، در مسئله ای با یکدیگر اختلاف داشته باشند، حامیانی در میان مردم نیز خواهند داشت. مردم وقتی ببینند دیدگاه مورد قبول آنها که آن را دین و مذهب صحیح می شمارند، از حمایت صاحب قدرتی نیز برخوردار است، او را حامی دین و حقیقت می پندارند و بر بقای حکومتش می کوشند. از سوی دیگر، این حاکمان، عالمان دینی را مدیون و وابسته به قدرت می سازند و استقلال و توان اعتراض را از آنان سلب می کنند.

وظیفه اهل علم آن است که از دخالت دادن ارباب قدرت در نزاع های علمی به شدت بپرهیزند؛ زیرا حمایت ارباب قدرت گرچه ممکن است در کوتاه مدت سبب پیروزی و رواج اندیشه یک گروه گردد، ولی با جای گزین شدن قدرت به جای اندیشه و استدلال، عالمان دینی، خود را از تحقیق و تعمیق علمی بی نیاز می بینند و آن گروه از درون، تهی و سست می شود. از سوی دیگر، این احتمال پدید می آید که گروه سرکوب شده به فعالیت های مخفی و حتی خشونت آمیز روی آورد و اختلاف های علمی که با قدری صبوری و تلاش قابل حل بود، به اختلافی سرشار از احساسات عوامانه، تبدیل شود و به کینه و دشمنی میان مسلمانان بینجامد.

گاهی اختلاف اهل علم به امور مرتبط با نظام اجرایی کشور مربوط است و حاکم در مقام اجرا نمی تواند منتظر حل نزاع علمی عالمان باشد که ممکن است مدت زمان قابل توجهی نیز به طول بینجامد. در این صورت، حاکم یکی از نظرهای علمی را که برای اجرا مناسب تر می داند، برمی گزیند و اجرا می کند. در هر حال، نباید

ص:53

مزاحمتی برای تبادل نظر و بحث و گفت وگوی آزاد علمی ایجاد کند.

ص:54

ص:55

بودن آن نیز برای شما وجود دارد. این ترس و وحشت به دلیل وجود تاریکی و نادانی است.

فضای حاکم میان پیروان عادی مذاهب مختلف اسلامی، فضایی تاریک است و آنان یا از باورها و عقاید مذاهب دیگر آگاهی ندارند یا اطلاعات آنان در این زمینه، غیرواقعی و ناقص است. بسیاری از مسلمانان بدون توجه به باورها و عقاید گاهی متفاوت و متضاد فرقه های مختلف در هر مذهب، در یک تعمیم ناروا و با خط کش کلیِ شیعه یا سنّی میان خود تمایز قائل می شوند که بسیار غلط انداز است. برای مثال، اگر به یکی از مردم عوام اهل سنت عربستان بگویند فلانی شیعه است، او میان شیعه اسماعیلی، زیدی، غلات و شیعه جعفری تفکیکی قائل نمی شود، درحالی که عقاید اینها یکسان نیست. چه بسا او فقط به دلیل تشابه اسمی، فرد یا گروهی را به باورهایی که بدان معتقد نیستند یا حتی مخالف آن باورها و عقاید هستند، منتسب و با آنها دشمنی کند.

ناآگاهی یا بدفهمی پیروان مذاهب از عقاید یکدیگر، از یک طرف هر روز فاصله میان آنان را عمیق تر می کند. این فاصله ها سبب آگاه نشدن آنان از یکدیگر است و روند دشمنی و نفرت بر روی این دایره بسته همچنان در گردش می ماند و شدیدتر می شود. از طرف دیگر، شناخت ناقص مسلمانان از یکدیگر، این توهم را برای پیروان مذهب به وجود می آورد که گوهر و حقیقت اسلام، یک سره فقط در دست خود آنان است و دیگران جز نام، بهره ای از اسلام ندارند. ازاین رو، گرداگرد عقاید خود، دیوار بلند تدافعی می کشند و حاضر نیستند سخن دیگران را

ص:56

بشنوند و رفتار آنها را ببینند. بر اساس این توهم، میان خود و دیگران وجه مشترکی نمی یابند تا بر آن مبنا به وحدت بیندیشند.

به یقین، اگر پیروان هر گروه از عقاید، باورها و ادلّه مذهبی دیگران نیز آگاهی یابند، متوجه خواهند شد که حقایقی از دین نزد دیگران وجود دارد و یکی از عوامل مهم تفرقه از میان خواهد رفت. این خلأ اطلاعاتی، بستری مناسب برای شعله ور شدن اختلاف ها و نزاع های مذهبی است و بیگانگان با اندک تحریکی می توانند مسلمانان را به جان یکدیگر بیندازند و منافع نامشروع خود را به دست آورند.

ص:57

آشکار شدن کم سوادی آنها می شود، جلوگیری می کنند یا دست کم زمینه های آن را فراهم نمی آورند. برخی از این مبلّغان نیز در این زمینه از حاکمان سیاسی فرمان می برند.

ص:58

شبکه های اینترنتی و ماهواره ای که در این راستا فعالیت می کنند، فضای فعالیت چنین مبلّغانی را محدود می کند.

ج) حکومت ها می توانند با گسترش شبکه های ریلی برون مرزی و کمک به بخش خصوصی برای تقویت شبکه های جاده ای و امکانات رفاهی امر گردشگری را آسان تر کنند تا قشرهای متوسط جامعه نیز قادر به سفر باشند. تهیه فیلم های مستند و جذاب از زندگی مردم در کشورهای مختلف اسلامی و نمایش آنها در رسانه های جمعی و خانگی نیز می تواند تا حدودی این خلأ را جبران کند.

ص:59

اهانت به دیگران، بیشتر اوقات، نشانه خالی بودن دست اهانت کننده از دلیل استوار است.

ص:60

آن جمع حضور داشت، در واکنش به این سخن گفت: خدا لعنت کند ابوقحافه را، به خدا سوگند نه از میهمانی پذیرایی کرد و نه با دشمنی جنگید. خدا لعنت کند هرکدام از این دو را که نسبت به قبیله اش سستی می کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله برای آرام کردن فضا، به سرعت از آنجا حرکت کرد و فرمود مشرکان را به صورت عموم لعن کنید، ولی اسم نبرید که فرزندانشان ناراحت می شوند. (1)

بنا بر این روایت، رسول خدا صلی الله علیه و آله حتی لعن مشرکان را که سبب تفرقه و دشمنی میان مسلمانان می شد، جایز ندانست و برای جلوگیری از آثار منفی آن، محل را ترک و یارانش را از این کار منع فرمود.

ص:61

نصر بن مزاحم نقل کرده است: در ماجرای صفین، دو تن از یاران امیر مؤمنان، علی علیه السلام _ حجر بن عدی و عمرو بن حمق _ با صدای بلند از اهل شام برائت می جستند. حضرت کسی را نزد آنان فرستاد که چنین مکنید. هر دو نزد امام آمدند و پرسیدند: آیا ما بر حق نیستیم؟ حضرت فرمود: هستیم. گفتند: آیا آنها باطل نیستند؟ فرمود: هستند. گفتند: پس چرا ما را از برائت جویی از آنها و ناسزاگویی بازداشتی؟ امام فرمود: دوست ندارم لعن کننده و فحش دهنده و بیزاری جوینده باشید، ولی اگر اعمال بد آنها را وصف کنید، برای مثال بگویید سیره شما این و این است و اعمال شما چنین و چنان، این بهتر است و حجت را بر آنها بیشتر تمام می کند. به جای این حرف ها بگویید که خداوند جلوی خون ریزی ما و شما را بگیرد و میان ما و شما اصلاح فرماید و شما را از گمراهی به هدایت آورد و... این را بیشتر دوست دارم و برای شما بهتر است. آنان گفتند: یا امیرالمؤمنین! نصیحت شما را پذیرفتیم و ادب شما را به کار می گیریم. (1) شبیه همین نقل در نهج البلاغه نیز آمده است. (2)

در کشف الغمه آمده است که گروهی از مردم عراق نزد امام زین العابدین علیه السلام آمدند و درباره ابوبکر و عمر و عثمان مطالبی گفتند. امام فرمود: آیا شما از مهاجران اولیه هستید که در قرآن درباره آنها آمده است: «لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِن دِیارِهِمْ وَأَمَوَالِهِمْ یبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَاناً وَینصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ.» (حشر: 8) گفتند: نه. فرمود: آیا شما از کسانی هستید که خدا درباره آنها فرمود: «وَالَّذِینَ تَبَوَّءُوْا الدَّارَ وَالْإِیمَانَ مِن قَبْلِهِمْ یحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَیهِمْ وَلاَ یجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَیؤْثِرُونَ عَلَی أَنفُسِهِمْ وَلَوْ

ص:62

کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ.» (حشر: 9) گفتند: نه. فرمود: گفتید که از هیچ کدام از این دو گروه نیستید و من گواهی می دهم شما از کسانی هم نیستید که خداوند درباره آنها فرمود: «وَالَّذِینَ جَاءُوا مِن بَعْدِهِمْ یقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالْإِیمَانِ وَلاَ تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلّاً لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّکَ رَؤوفٌ رَحِیمٌ» (حشر: 10) از نزد من بروید، خداوند با شما آن کند که باید. (1)

ص:63

ابوالاعور سلمی (1) را لعنت کرد. (2) بسیاری از لعن هایی که در متون روایی دیده می شوند، مربوط به همین دوران است. در حال حاضر، چنین شرایطی وجود ندارد و این لعن و اهانت ها، حوادث تاریخی تلقی می شوند که زمان آن به پایان رسیده است. در یک دوره خاص، یک گروه، گروه دیگر را لعن کرده و طرف مقابل نیز مقابله کرده است، ولی ادامه لعن و نفرین تا زمان کنونی، دلیل جدید می خواهد. هرگاه یک طرف، از اهانت و لعن دست برداشت، طرف دیگر نیز باید چنین کند و به جای لعنت به تاریکی های گذشته، چراغی فراروی آینده بیفروزد. البته این امر هرگز نباید به دست کشیدن از بیان حقایق و استدلال برای روشن شدن واقعیت ها تفسیر شود؛ زیرا این دو نه تنها با یکدیگر تفاوت دارند، بلکه متضاد نیز هستند. لعن و نفرین سبب جدایی و دشمنی است، درحالی که دفاع منطقی و با دلیل از حقایق، سبب نزدیکی و دوستی است.

کسانی که آثار علامه سید مرتضی عسکری را مطالعه کرده اند، از دفاع پرحرارت او از مکتب اهل بیت آگاهند. ایشان درباره دست کشیدن از لعن و اهانت، اظهار می دارد:

همه این مسائل در گذشته وجود داشته است و برخی از آنها رنج آور است، مانند آنچه میان برخی شیعیان رواج داشته که آنان برخی از صحابه را لعن می کردند. من به شما بگویم که لعن را

ص:64

معاویه از سال 40 هجری آغاز کرد و امام علی بن ابی طالب علیه السلام بر روی منابر مسلمین، در خطبه های نماز جمعه لعن می شد... در همه این مدت آیا گمان می کنید شیعیان علی و خاندانش مقابله به مثل نکردند؟ ولی اکنون چه ربطی به ما دارد؟ ما باید دست از این اختلاف (لعن) و اختلاف های دیگر برداریم. (1)

دکتر قرضاوی، از علمای اهل سنت نیز لعن و اهانت را مسئله ای تاریخی دانسته که طومار آن پیچیده شده است. او می گوید:

خداوند به گذشتگان به تناسب اعمالشان جزا می دهد، اما ما باید امروز به مسائل امروزی بپردازیم. (2)

سید محمدحسین فضل الله، مرجع دینی شیعه در لبنان نیز لعن مقدسات اهل سنت را تحریم کرده است. (3) ایشان در مصاحبه با صحیفه المدینه السعودیه، موانع وحدت شیعه و سنّی را به دو دسته درونی و بیرونی تقسیم و یکی از موانع درونی را توهین به مقدسات اهل سنت معرفی می کند و این عمل را حرام می خواند. وی می افزاید:

همان گونه که امام علی علیه السلام، با آنکه حکومت را حق خود می دانست، با خلفا تعامل داشت، ما نیز باید چنین باشیم. (4)

کاشف الغطا هم عمل برخی شیعیان در اول ربیع را که به «عید الزهرا» معروف است، مجاز نمی دانست و تلاش می کرد این مراسم را براندازد.

ص:65

ایشان در سخنرانی در حرم امام علی علیه السلام، خطر این گونه اعمال را به مردم یادآور شده بود. (1) این عالم شیعی در عین حال از علمای اهل سنت می خواست در این زمینه به چند نکته توجه داشته باشند:

یک _ جواز لعن و اهانت به خلفا و برخی اصحاب، عقیده همه شیعیان نیست و بسیاری از آنها با این اعمال موافق نیستند. در اخبار امامان شیعه نیز این عمل منع شده است. بنابراین، نباید با کل شیعه به خاطر عده ای از آنها دشمنی کرد.

دو _ به فرض که کسی خلفا را لعن کند، این عمل، کفر نیست (2) و نهایت آن است که مرتکب آن، گناهکار باشد. گناهکار هم در همه مذهب ها وجود دارد، ولی گناه سبب قطع رابطه برادری با گناهکار نمی شود.

سه _ اگر جواز لعن و اهانت به دلیل اجتهاد و اعتقاد باشد، گرچه مجتهد در اجتهادش خطا کرده باشد، سبب گناه و فسق هم نیست؛ زیرا در باب اجتهاد گفته اند: «للمخطیء اجر و للمصیب اجرین.» بر همین اساس هم، علمای اهل سنت گفته اند طلحه و زبیر و معاویه، در جنگ علیه امام علی علیه السلام اجتهاد کرده اند و این به عدالتشان آسیبی نمی رساند. اجتهادی که جان تعداد زیادی از مسلمانان را گرفت، خلاف عدالت نیست، چگونه اجتهاد برخی افراد برای اهانت به چند مقام محترم را نادیده نمی گیرید. پس بهتر است این هم نادیده گرفته شود. (3)

ص:66

ص:67

شکل، زمینه رواج شراب خواری را فراهم سازد، (1) افراد زناکار یا واسطه های زنا و هم جنس بازان را لعن کرده است. (2)

این لعن ها بدین معناست که چنین اعمالی حرام است و مرتکبان این اعمال، خود را در معرض عذاب الهی قرار می دهند. چنین هشداری سبب می شد مرتکبان این اعمال از خلاف خود دست بردارند و دیگران نیز بدان نزدیک نشوند.

ص:68

مخالفان، فحاشی می کنند و حرف های رکیک می زنند، به هوای نفس گرفتار شده اند، هرچند می پندارند که کاری دینی انجام می دهند.

ص:69

نادیده گرفتن مرزهای اخلاقی، گاه در بدفهمی ها ریشه دارد؛ یعنی برخی به دلیل ناآگاهی از زشتی برخی کارها، آنها را انجام می دهند و دیگران را از خود می رنجانند و سبب تفرقه می شوند، ولی بسیاری از اخلاق های ناشایست نیز در زیاده خواهی های آگاهان و عالمان ریشه داشته است. اینان، نه از سر نادانی، بلکه به دلیل بی توجهی به پی آمدهای سخت دنیوی و اخروی اعمال خود و به دلیل دنیاطلبی و حسادت، مرزهای اخلاقی را می شکنند و سبب اختلاف در جامعه می شوند که البته مقابله با آنها به مراتب، مشکل تر از مقابله با ناآگاهان است. بنابراین، نادانی و نشناختن رذایل اخلاقی از یک سو و غلبه هوا و هوس از سوی دیگر، سبب بداخلاقی و در نتیجه جدایی و تفرقه مسلمانان است.

ص:70

مسلمانان نیز اگر این مهم را ترک کنند، همانند آنها گرفتار اختلاف خواهند شد.

رذایل اخلاقی، آرامش روحی و درونی انسان ها را بر هم می زند و هم بستگی جامعه را نیز سست می کند. به همین دلیل، جامعه مؤمنان، باید در مقابل این ضربه که به پیکرش وارد شده است، واکنش مناسبی نشان دهد.

نزاع مؤمنان یا از سر نادانی یا از پی آمدهای اخلاق ناشایست است. خداوند در قرآن کریم از مسلمانان می خواهد به چنین پیشامدی بی توجه نباشند و هرگاه میان دو گروه از مؤمنان درگیری به وجود آمد، آنها را آشتی دهند و اگر یکی از آن دو، بر ادامه جنگ و نزاع اصرار داشت و آرامش جامعه را بر هم زد، همه مسلمانان در مقابل آن گروه بایستند و آنان را به تسلیم شدن در برابر امر الهی وادار سازند. این تسلیم، تسلیم فیزیکی است و بعد از آن باید ضرورت وجود آرامش و صلح در جامعه را به آنان گوشزد کرد. ازاین رو، در ادامه می فرماید بعد از تسلیم شدن گروه سرکش، مسلمانان باز هم باید بر اساس اصل مهم اخلاقی؛ یعنی عدالت، اختلاف آنان را حل و فصل کنند. در پایان نیز گروه صلح دهنده را به رعایت تقوای الهی سفارش می کند. (1)

چنین واکنش هایی در سیره نبوی و میان مسلمانان صدر اسلام نیز مشاهده می شود. آورده اند که قبیله بنی عامر بن عوف برای محله خود مسجدی ساختند. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز گاهی در آنجا اقامه جماعت می کرد. عموزادگان این قبیله، بر اثر حسد، بنای مخالفت با قبیله بنی عامر را گذاردند و در مقابل مسجد آنها مسجدی دیگر ساختند و گفتند ما در

ص:71

جماعت آنها حاضر نمی شویم. منافقان از این اختلاف، به سود هدف های خود بهره بردند و برای در هم شکستن اتحاد مسلمانان، به تقویت این مسجد پرداختند. رسول خدا صلی الله علیه و آله از باب نهی از منکر فرمان داد آن مسجد را که به تعبیر قرآن مجید، (1) مکانی برای آسیب رساندن به مؤمنان و ایجاد تفرقه میان آنان بود، ویران کردند. (2)

چون پدید آمد که آن مسجد نبود

خ__ان_ه حیلت ب_ُ_د و دام جهود

پس نبی ف__رم__ود کان را برکَنید

مطرحه خاشاک و خاکستر کنید (3)

روشن است نوع واکنش، متناسب با شرایط مکانی و زمانی، متفاوت خواهد بود، ولی در هر حال، این واکنش ها نباید سبب تقویت تفرقه باشد.

برخی مفسران نقل کرده اند که چون حضرت موسی علیه السلام برای مناجات به کوه طور رفت، برادرش، هارون را جانشین خود در قوم بنی اسرائیل کرد. سامری که در میان بنی اسرائیل، مردی عالم و معتبر بود، (4) به دلیل پیروی از هوا و هوس، آنان را گمراه کرد و به گوساله پرستی کشاند. هارون قوم را نصیحت کرد و از پی آمد کارشان ترساند، ولی آنان توجهی نکردند. وقتی حضرت موسی علیه السلام بازگشت، به برادرش اعتراض کرد چرا با گمراهی مقابله نکرده است. هارون اظهار داشت: ترسیدم اگر بیش از اندازه نهی از منکر کنم، میان مردم اختلاف شدت گیرد و بگویی به

ص:72

توصیه من هنگام رفتن توجه نکردی. (1) حضرت موسی علیه السلام پیش از رفتن، به هارون گفته بود: «اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ و...» (اعراف: 142) و برداشت هارون از عبارت «اصلح» آن بود که اجازه ندهد میان قوم اختلاف افتد. (2) با آمدن حضرت موسی علیه السلام، اوضاع تغییر کرد و واکنش تندتر شد. موسی علیه السلام گوساله طلایی را که سامری ساخته بود، سوزاند و در آب دریا ریخت. (3)

یکی دیگر از مصداق های نهی از منکر، جلوگیری از تشکیل و گسترش فرقه ها و مذهب های جدید در میان مسلمانان است. اگر مسلمانان، در گذشته با قاطعیت، مانع پیدایش و رشد مذهب ها و فرقه های مختلف شده بودند، بی شک، امروزه شاهد این همه پراکندگی در میان مسلمانان نبودیم. گذشت آنچه گذشت و درباره گذشته اقدامی نمی توان کرد، ولی در حال حاضر لازم است مهندسان فرهنگی و مدیران اجرایی در همه کشورهای اسلامی، با اقدام های فرهنگی و حتی در صورت لزوم با اقدام های قضایی و قهرآمیز، مانع تشکیل و گسترش فرقه های مذهبی جدید شوند تا از تفرقه بیشتر، جلوگیری شود. با توجه به نقش بیگانگان در تشکیل این فرقه ها، لزوم این اقدام ها جدّی تر می شود.

ص:73

خود را نامشروع و محصول توطئه و فریب بداند و از طرفی، خود را از هر جهت، برتر و شایسته تر از رقیب پیروز ببیند، این احتمال می رود که او برای در هم شکستن رقیب خود، هر کاری بکند و در مشکلات و گرفتاری ها به او کمکی نکند تا ناتوانی های وی آشکار و پایه های قدرتش سست شود.

بر اساس روایت ها و تاریخ، امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قاطعانه معتقد بود که به دلیل سفارش پیامبر و سابقه و شایستگی های فراوان دیگر، در امر خلافت بر هرکس دیگر برتری دارد، ولی ریاست جویی ها و تعصب های قومی و قبیله ای، شخص دیگری را جای گزین او کرده است. بر همین اساس، آن حضرت ابتدا حکومت جدید را به رسمیت نمی شناخت و چون او را به بیعت فرا خواندند، فرمود:

اَنَا اَحَقُّ بِهذَا الْامرِ مِنْکُم وَ لااُبایِعُکم وَ اَنْتُم اَوْلی بِالْبیعةِ لی اَخَذْتُم الْاَمرَ مِن الأَنصارِ وَ تَاْخُذونَه مِنّا اَهلَ الْبَیتِ غَصْباً. (1)

من به امر خلافت ازشما سزاوارترم و شما به بیعت کردن با من شایسته ترید. شما خلافت را از انصار بازگرفتید و از ما نیز غصب کردید.

از سوی دیگر، جناحی که قدرت را به دست گرفته بود، با اصرار بر لزوم بیعت امام، به تهدید و خشونت روی آورد. حضرت با تحلیل دقیق از اوضاع جدید سیاسی و اجتماعی جامعه، سرانجام تصمیم گرفت حکومت ابوبکر را به رسمیت بشناسد و حتی در امور مختلف به او مشاوره دهد. بدون شک، لزوم حفظ وحدت جامعه اسلامی، یکی از عوامل مهم این تغییر نظر امام بود؛ زیرا می فرمود:

ص:74

هیچ کس نیست که نسبت به وحدت و اتحاد امت محمد، از من حریص تر و انسش به آن، از من بیشتر باشد. (1)

پس از بیعت امام علی بن ابی طالب علیه السلام با ابوبکر، انصار ناراحت شدند و از صحنه اجتماع کناره گرفتند. قریش که این عمل انصار را به زیان خود می دید، به اعتراض و پرخاشگری پرداخت و انصار نیز تندی کردند. وقتی این خبر به امام علی علیه السلام رسید، ناراحت شد و با حضور در جمع انصار و پاسخ به شبهه ها و مسائل مربوط به آن، مانع جدا شدن آنان از پیکره جامعه اسلامی گردید. (2) این سیاست حضرت در دوران خلفای بعدی نیز ادامه یافت و هنگامی هم که خود به قدرت رسید، درباره پی آمدهای تفرقه هشدار می داد و می فرمود:

اِیاکُمْ وَالْفَرقةَ فَاِنَّ الشّاذَّ مِن النّاسِ لِلشَّیطانِ کَما اَنَّ الشّاذَ مِن الْغَنَمِ لِلذِّئبِ. اَلا مَنْ دَعا اِلَی هذا الشِّعارِ فَاقْتُلوه وَ لَوْ کانَ تَحتَ عِمامتی هذِه. (3)

از تفرقه بپرهیزید که موجب آفت است. آن کس که از جمع مسلمانان به یک سو شود، بهره شیطان است، چنان که اگر گوسفند از گله دور ماند، نصیب گرگ بیابان است. آگاه باشید هرکس که مردم را به تفرقه و جدایی بخواند، او را بکشید، هرچند زیر عمامه من باشد.

تهدید مرزهای سرزمین اسلامی از جانب نیروهای خارجی، مرتد شدن گروهی از مسلمانان، ظهور پیامبران دروغین و نگرانی از سستی مردم در دین داری، از دیگر دلایل ایشان برای بیعت و همکاری با خلفای سه گانه بود. حضرت در یکی از نامه ها، با ابراز تعجب از اینکه مردم کسی غیر از اهل بیت را به خلافت برگزیده اند، می فرماید:

ص:75

چیزی مرا نگران نکرد و به شگفت نیاورد جز شتافتن مردم بر فلان از هر سو و بیعت کردن با او. پس دست خود را باز کشیدم تا آنکه دیدم گروهی در دین خود نماندند و از اسلام روی برگرداندند و مردم را به نابود ساختن دین محمد خواندند. پس ترسیدم که اگر اسلام و مسلمانان را یاری نکنم، رخنه ای در آن بینم که مصیبت آن بر من سخت تر از محروم ماندن از خلافت است... . (1)

البته این مدارا به آن معنا نبود که حضرت اعتراض خود را به اوضاع پیش آمده، آشکارا بیان نکند، بلکه به دلیل اخلاق کریمه علوی و به دور بودن از هر نوع خودخواهی و قدرت طلبی، اعتراضش را به گونه ای بیان می کرد که وحدت و انسجام جامعه اسلامی آسیبی نبیند. در مراحل بعد نیز با در نظر گرفتن سود جامعه، به خلفا صادقانه مشورت می داد. او هیچ گاه میان اعتراض به کنار زده شدن خودش از خلافت و کمک فکری به خلفا منافاتی نمی دید و آرامشی که از این رهگذر بر جامعه اسلامی حاکم شد، سبب پیروزی های بعدی مسلمانان در دیگر نقاط جهان گردید. حضرت در زمان خلافت خویش نیز وظایف مردم را در آن دوره، به آنان گوشزد می کرد و از طرح اختلاف های گذشته که سبب تفرقه می شد، منع می فرمود.

نقل است پس از سقوط مصر به دست سپاه معاویه و شهادت محمد بن ابوبکر، حضرت غمگین بود. در همین حال، برخی نظر امام را درباره ابوبکر و عمر از ایشان پرسیدند. امام این پرسش را نابه جا دانست و فرمود: شما به این مسائل مشغول می شوید، درحالی که مصر را گرفته و

ص:76

یاران مرا به قتل رسانده اند. سپس در فرصتی مناسب، در پاسخ آنها نوشت برای حفظ اسلام سکوت کردم و در کارها به آنها مشورت دادم. (1)

در میان درگیری شدید صفین نیز مردی از بنی دودان از امام پرسید: چرا مردم شما را از خلافت دور کردند، درحالی که در نسب به رسول خدا صلی الله علیه و آله نزدیک تر بودی و بهتر از همه به کتاب و سنت آشنایی داشتی؟ حضرت به او فرمود: گرچه حق پرسیدن با توست و حق دامادی خانواده ما را نیز داری، ولی «انک لَقلِقُ الْوضین تُرسِلُ عَنُ ذی مَسدٍ»؛ یعنی در این شرایط نباید چنین سؤالی می کردی. البته امام، در فرصت مناسب پاسخ او را نیز داد. (2)

بنابراین، با توجه به سیره عملی امیر مؤمنان، علی علیه السلام نمی توان و نباید به بهانه لزوم وحدت، از بیان حق خودداری کرد؛ زیرا وحدتی که بر اساس نادیده گرفتن حقیقت و پوشاندن آن باشد، وحدتی استوار و جدّی نخواهد بود. حق را باید گفت، ولی به گونه ای که به انسجام جامعه آسیبی نرسد.

امام خمینی رحمه الله نیز با تمسک به سیره علوی، بدون اهانت به باورهای دیگران و حتی با بیان نکات مثبت رفتار آنان، از مبانی تشیع، قاطعانه دفاع می کرد. ایشان درباره عمر بن خطاب می گوید:

ص:77

وقتی که عمر می خواست برود به مصر، برای اینکه فتح کرده بودند مصر را و قدرتمند شده بود اسلام، همه جا را گرفته بودند، می خواست وارد بشود به مصر. یک شتر بود و خودش بود و یکی هم همراهش، سوار این شتر. یکی شان می نشست و آن یکی جلویش [را] می گرفت و می برد. آن که خسته می شد (قسمت کرده بودند)، این سوار می شد. آن وقتی که وارد (به حسب تاریخ) مصر شدند، نوبت آن غلام بود که سوار شود و آقای خلیفه جلو شترش را گرفته بود و داشت می بردش که مردم مصر آمده بودند به استقبال. خلیفه عبارت از این بود. ما عمر را قبول نداریم، اما این عمل، عمل اسلامی آن وقت بوده؛ یعنی نقش اسلام این بوده است، ولو خودش یک آدمی بوده که ما نپذیرفتیم او را، اما عملی که کرده است، این عملی بوده که نقش اسلام این بوده؛ یعنی پیغمبر هم این صورت بود. یعنی پیغمبر هم سوار یک الاغی می شده، یک کسی هم پشتش می نشسته و مسئله برایش می گفته، آن را تعلیمش می کرده، آن پشت سری را تعلیمش می کرده. شما در تمام این دموکراسی ها بیاورید که این جوری باشد که سلطان وقت،که سلطنتش چند مقابل ایران بوده است، چند مقابل فرانسه بوده، شما بیاورید یک سلطان دموکراتی که با غلام خودش این جوری رفتار بکند که آن سوار بشود، یک شتر باشد و چیزی بیشتر از این نه، آن جمال و جلال هیچ نباشد در کار. هر سلطان دموکراتی را که بیاورید، اگر بخواهد وارد یک مملکت شکست خورده بشود، ببینید چه جوری وارد می شود. آنها چه جوری وارد می شوند، این هم وارد شده در یک مملکتی که فتح شده است. سوار شتر غلام او _ خودش _ حالا نوبت او هست، خودش دستش را جلو گرفته و افسار شتر را دارد می کشد. آمدند اشراف مصر آنجا و همه هم تعظیم کردند، این تعلیم اسلام بوده. (1)

ص:78

بنابراین آنان که خواهان ایجاد وحدت در جامعه اسلامی هستند، باید با گسترش اخلاق انسانی، فضای دوستی را در جامعه به وجود آورند تا به فرموده خداوند در قرآن کریم، دشمنی ها و کینه ها به دوستی و محبت تبدیل شود. (1) هرچه از میزان اخلاق های ناشایست _ به ویژه نزد صاحبان قدرت _ کاسته شود، تفرقه و جدایی ها کم می شود.

ص:79

دین ها و مذهب ها همچنان ادامه یافته است. این تنوع ها هست، ولی وجود آنها لزوماً به معنای تنش و نزاع همیشگی میان افکار و ادیان و مذاهب نیست. افراد جامعه باید یاد بگیرند برای مخالفان فکری خود نیز جایگاه و حقی در جامعه قائل باشند. اگر بنای مذاهب بر پایه مدارا با یکدیگر استوار نباشد، تمام نیروی آنها برای دفع یکدیگر صرف می شود و هیچ کدام فرصتی برای خودانتقادی و عمق بخشیدن به باورهای خویش را نخواهند یافت.

خداوند در قرآن مجید، به رسول خود سفارش می کند با مخالفان اعتقادی اش به نیکویی و با مدارا رفتار کند که این روش، دشمنی دینی آنان را به دوستی و مهربانی دینی بدل خواهد کرد. (1) مدارا با مخالفان، سبب تشویق آنان به گفت وگو و رفت وآمد بیشتر با مؤمنان و زمینه ساز هدایتشان می شود، درحالی که خشونت نتیجه عکس خواهد داشت.

در زمینه اختلاف شیعه و سنّی، تردیدی نیست که این دو در مباحث اعتقادی و تشریفات دینی با یکدیگر اختلاف دارند، ولی این اختلاف ها بر خلاف آنچه بسیاری می گویند و می نویسند، نه در حد اختلاف نظر دو مجتهد، بلکه در بعضی موارد، در حدّ حق و باطل دانستن عقاید و درست یا نادرست بودن مراسم و اعمال مذهبی یکدیگر است. ممکن است پیروان یک مذهب، آنچه را برای پیروان مذهب دیگر مقدس تلقی می شود، نه تنها عادی، بلکه ضد تقدس بدانند. اینها در جای خود قابل بحث و بررسی است، ولی اکنون جامعه اسلامی دارای چندین مذهب و

ص:80

فرقه با عقاید متفاوت است که هیچ کدام هم نمی توانند دیگری را حذف کنند و حتی در مواردی لازم است با یکدیگر تعامل نیز داشته باشند. بنابراین، باید این تکثر را بپذیرند. البته پذیرش تکثر به معنی صحیح دانستن همه عقاید و اعمال دیگران نیست، بلکه منظور، تأکید بر امور مشترک و مقابله با دشمن مشترک و گشودن پنجره ای برای بحث های علمی، با هدف دست یابی به حقیقت دین است.

ص:81

هر انسان غیرمعصومی باید پس از هر اظهارنظری بگوید «پس از جست وجو به این نظر رسیده ام و بیش از این تکلیفی ندارم، همان گونه که مخالفان نظر من بیش از جست وجو تکلیفی ندارند.» شافعی از امامان مشهور اهل سنت گفته است:

مذهبی صواب یحتمل الخطا و مذهب غیری خطا یحتمل الصواب. (1)

مذهب من درست است و احتمال خطا نیز در آن هست و مذهب دیگران خطاست [و] احتمال درست بودن هم دارد.

ابوحنیفه از دیگر امامان اهل سنت نیز می گفت: «کسی که دلایل مرا نمی شناسد، حق ندارد بر اساس گفته من فتوا بدهد.» از احمد بن حنبل هم نقل کرده اند که به فردی گفت: «نه از من و نه از غیر من تقلید مکن و احکام را از کتاب و سنت بگیر، همان گونه که آنها چنین کردند. لیس لاحد مع الله و رسوله کلام». (2)

اگر چنین اندیشه ای در جامعه اسلامی فراگیر شود، بی تردید، آتش بسیاری از نزاع ها فروکش خواهد کرد.

ص:82

این اختلاف اندیشه و رفتار ها، در امور غیر اعتقادی و مذهبی نیز ریشه دارد. به همین دلیل، هرگاه جامعه مسلمانان، رشد عقلی، اجتماعی و اقتصادی مناسب داشته باشد، کمتر دچار اختلاف های تاریخی و مذهبی می شود. بنابراین، جامعه ای که در زمینه رفاه عمومی به حدِ قابل قبولی رسیده و از نظر فکری، فرهنگی، سیاسی و علمی گام هایی به جلو برداشته باشد، به راحتی می پذیرد که ممکن است دیگران نیز حرف های شنیدنی داشته باشند و در مرحله بعد می پذیرد که دیگران، باورها و افکار او را نقد کنند، تا بتوانند بهترین ها را برگزینند. در این صورت، هر کس می تواند عقاید خود را ابراز کند و برای صحت آن دلیل آورد. در چنین جوامعی، علمای مذاهب که خود را در معرض پرسش دیگران می یابند، مجبور می شوند به خردورزی و استدلال رو آورند و بدین گونه مدارا و تسامح گسترش می یابد.

هرچه جامعه به سوی تفکیک ساختارها و فردگرایی پیش می رود، تحمل باورها و عقاید دیگران آسان تر می شود و به همین دلیل، مردم مناطق شهری از مردم مناطق روستایی تحمل پذیرترند. همچنین شرایط خاص زندگی شهری، روند فردگرایی را به جوامعی مانند جامعه ما نیز تحمیل خواهد کرد و در پی آن، مردم به وجود باورها و عقاید مخالف در جامعه عادت می کنند، ولی این عادت به معنای کم رنگ شدن باورها و غیرت دینی است که به دلیل سکولار بودن این روند، مؤمنان بر آن کنترلی ندارند. افزون بر این، در اندیشه سکولاریستی، دیگر محوری برای وحدت وجود ندارد. در چنین جوامعی، افراد بر سر مذهب با یکدیگر درگیر نمی شوند، ولی وحدتی هم ندارند.

ص:83

در جوامع دارای ساختار فردمحور، در واقع ازدحام «تنها»هاست. این «تنها»ها شاید با هم برخوردی نداشته باشند، ولی نیروی واحدی نیز تشکیل نمی دهند که با آن بتوان راهی به سوی تکامل جامعه گشود. در چنین شرایطی، اگر خود مؤمنان تحولی در جامعه به وجود آورند و کنترل آن را در دست بگیرند، به نفع دین داری است. تحول مورد نظر، تقویت این اندیشه است که صاحبان دیگر اندیشه ها و عقاید نیز بندگان خدایند و ممکن است بهره ای از حقیقت داشته باشند و وظیفه ما نه دشمنی با آنان، بلکه نشان دادن حقیقت به آنهاست. در این صورت بدون خللی در دین داری، می توان با دیگران مدارا کرد.

ص:84

ندارند؛ (1) زیرا یک طبل بدصدا می تواند مانع رسیدن زیباترین نغمه ها به گوش دیگران باشد. بنابراین، تا حد امکان نباید گذاشت این طبل ها به صدا درآیند.

ص:85

با آنها نماز بخوانند. (1) حتی از شیعیان خواست به حضور در جماعت آنها بیش از خودِ آنها اهتمام ورزند و خیرخواه و خیرگوی آنان باشند. (2)

حفظ آرامش و اتحاد جامعه اسلامی نزد پیشوایان شیعه به اندازه ای مهم بوده که حضور شیعیان در جماعت اهل سنت را همچون حضور در صف اول جماعت رسول خدا شمرده (3) و برای تشویق آنان به این حضور، یادآور شده اند که به تعداد نمازگزاران آن محل، از گناهانشان کاسته می شود. (4)

این مدارای پیشوایان شیعه نه فقط در امور حقوقی و اجتماعی این دنیا، بلکه در امور اخروی نیز وجود داشت. پیشوای ششم شیعیان، به یارانش سفارش می کرد اگر کسی از دنیا رفته است و شما نمی دانید شیعه بوده یا نه، برای او این گونه دعا کنید: «خدایا اگر او خوبی را دوست داشت و اهل خیر بود، او را بیامرز و از گناهانش بگذر و اگر از افرادی بود که به دلیل نادانی، حقیقت را نمی شناخت، او را از باب شفاعت _ نه از باب ولایت _ بیامرز». (5)

یکی از یاران امام باقر علیه السلام به نام ثابت ابی مقدم نیز می گوید: حضرت همسایه ای غیر شیعه داشت که از دنیا رفت. همراه با ایشان در تشییع جنازه او شرکت کردیم و من نزدیک حضرت بودم و شنیدم که برای آن میت این گونه دعا می کرد:

خدایا! تو اینها را آفریده و میرانده ای و تو آنها را دوباره زنده می کنی. خدایا! تو به درون و بیرون او از همه آگاه تری و از همه حالات او خبر

ص:86

داری. خدایا! این بنده توست و من از او شرّی سراغ ندارم و تو بهتر از همه می دانی. من بعد از مرگش به عنوان شفیع نزد تو آمده ام، اگر سزاوار شفاعت است، شفاعت مرا درباره او بپذیر و با دوستانش محشور کن. (1)

ص:87

امام صادق علیه السلام عرض کردم حکم کسی که زین اسب و ابزار آن را به شام می برد، چیست؟ فرمود: اشکال ندارد. شما مثل اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله هستید و اکنون زمان آرامش و آتش بس است. بنابراین، می توانید این ابزار را به آنجا ببرید، ولی اگر درحال جنگ بودیم، کمک به آنها حرام و در حدّ شرک بود. (1) همچنین به علاء بن رزین فرمود: ما با آنها در حال صلحیم. گم شده آنها را برگردانید، امانتشان را باز پس دهید، خونشان را محترم بشمارید، می توانید با آنها ازدواج کنید و ارث بدهید. (2) البته مدارا با کسانی ممکن است که تا اندازه ای از احترام و ادب را برای طرف مقابل نگه دارند، وگرنه اگر مدارا سبب وهن و تحقیر باشد، سزاوار نیست. به همین دلیل، در فتوای پیشوایان شیعه، حکم ناصبی _ کسی که به اهل بیت ناسزا می گوید و اهانت می کند _ جداست و ازدواج با آنها و نماز خواندن به امامت آنها جایز نیست. (3)

ص:88

زبانی، برای ایمان زیانی ندارد، بلکه بدان دلیل که نوعی دفاع از ایمان در مقابل هجوم دشمن است، امری پسندیده نیز هست. عمار یاسر که از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، به دست مشرکان شکنجه می شد تا از ایمانش به اسلام دست بردارد. او که شاهد شهادت پدر و مادرش به همین دلیل و روش بود، به زبان اظهار کفر کرد و رها شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله کار او را پسندید و تأیید کرد. (1)

تقیه فقط هنگام خطر جانی نیست. گاه کسی اعتقادی دارد و در صحت آن نیز هیچ تردیدی ندارد، ولی می بیند چنانچه باورهایش را به زبان آورد، مخاطبانش حرف او را نمی فهمند و از سر نادانی به دشمنی برمی خیزند و _ هرچند نتوانند به جان او آسیبی برسانند _ آرامش جامعه را برهم می زنند. از این رهگذر، نه تنها سودی حاصل نمی شود، بلکه دود آن به چشم هدایت خواهان نیز می رود. در این صورت نیز عقل حکم می کند که اعتقاد خود را اظهار نکند و بکوشد ابتدا زمینه فهم مردم را فراهم آورد و آنگاه سخن بگوید. بر همین اساس، گاهی امام صادق علیه السلام به تناسب اوضاع و احوال موجود، فتوای خود را تغییر می داد و می فرمود همواره به آخرین فتوا عمل کنید که سود من و شما در آن است. (2)

برخی گویندگان و نویسندگان، اعتقاد شیعیان به تقیه را نوعی نفاق تفسیر می کنند، درحالی که تقیه نوعی تدبیر و مدیریت فرهنگی است. تقیه بدین معناست که گوینده، با در نظر گرفتن ظرفیت فهم مخاطبان، از بیان مطالبی که ذهن آنان را آشفته می سازد، خودداری کند؛ زیرا در غیر این صورت، هم سخن گوینده تباه می شود و هم ممکن است به دلیل

ص:89

شعله ور شدن آتش احساسات و به وجود آمدن تشنج اجتماعی، مخاطبان فرصت فهم سخن حق را در آینده هم از دست بدهند. بنابراین، تقیه ای که امامان شیعه سفارش کرده اند، نوعی فرصت آفرینی و محبت به مخالفان فکری نیز هست.

ص:90

به تحریف نیز همین قرآن کنونی را قبول دارند و آن را مستند احکام خود قرار می دهند؛ یعنی در سخن و عمل به دستورهای قرآن پای بندند و نباید آنان را به دلیل پذیرش یک نظریه، به کفر محکوم کرد.

تکفیر مسلمانی که به خدا و پیامبر ایمان دارد و رو به قبله نماز می گزارد، کار ساده ای نیست. تکفیر به دنبال خود، خشونت، منع ارث، فسخ زوجیت، نداشتن جواز دفن در قبرستان مسلمانان و... می آورد و سبب قتل و ویرانی می شود، چنان که برخی ارباب فتوا با متهم کردن شیعیان به کفر _ هرچند شهادتین بگویند و نماز و روزه و حج داشته باشند _ سبب کشته شدن بسیاری از مردم عراق و ویرانی حدود 140 (1) مرکز دینی شیعه در عراق شده اند. درحالی که بزرگانی چون غزالی و ابن تیمیه تکفیر را جایز ندانسته اند. امام محمد غزالی می گوید:

تا آنجا که ممکن است باید از تکفیر مسلمان جلوگیری شود؛ زیرا مباح دانستن خون و اموال نمازگزاران به سوی قبله و اقرارکنندگان به توحید خطاست و خطا در زنده گذاشتن هزار کافر، سبک تر از خطای ریختن خون یک مسلمان است (2).

ابن تیمیه نیز می گوید:

همه صحابه و دیگر ائمه مسلمین اجماع دارند کسی که سخنی می گوید، هرچند سخنش اشتباه و مخالف سنت باشد، نمی شود او را تکفیرکرد. (3)

ص:91

کاشف الغطا نیز در کنفرانس وحدت که سال 1350 ه_..ق در بیت المقدس برگزار شد، ضمن برحذر داشتن مسلمانان از تکفیر یکدیگر، گفت:

یاران پیامبر، به ویژه پس از رحلت آن حضرت، در بسیاری از مسائل با یکدیگر اختلاف داشتند، ولی وحدتشان به هم نخورد؛ همه پشت سر یک امام جماعت نماز می خواندند و هرگز گروهی، دیگری را متهم به کفر نمی کرد. به همین خاطر، اسلام در نیم قرن بر شرق و غرب جهان سایه افکند. (1)

ص:92

اسلام تأکید فراوان دارد که مسلمانان به یکدیگر خوش گمان باشند و اعمال همدیگر را حمل به صحت کنند. بنابراین، پیروان هر مذهب، بدون داشتن دلیل حکم نباید اعمال مسلمانان دیگر را به لجاجت یا نفاق تفسیر کنند. برای مثال، گفتن «صدق الله العظیم» قاریان اهل سنت را نباید لجاجت و دشمنی با عقاید شیعه دانست و به گفته دکتر یوسف قرضاوی _ رئیس اتحادیه جهانی علمای مذاهب _ اهل سنت اعمال نیک شیعه را به تقیه تفسیر نکنند. (1) همچنین برای ایجاد فضای مناسب، در کنار بیان اختلاف ها و عیب ها باید از مشترکات و خوبی ها یاد کرد.

ص:93

حاصل می شود. کشورهای اسلامی با وجود نیروی انسانی فراوان و ذخایر سرشار بالقوه می توانند نیرویی مطرح در سطح جهانی باشند، ولی به دلیل اختلاف های سیاسی، قومی و بیش از همه مذهبی، بیشتر ضعیف و زیر سلطه بیگانگان هستند.

ص:94

برای برطرف کردن تهدید اول، بنا بر آنچه در قرآن کریم آمده است، مسلمانان باید به اندازه ای نیرو و تجهیزات نظامی داشته باشند و به رخ دشمنان بکشند که آنان جرئت هجوم به مرزهای اسلامی را نداشته باشند. برای این آمادگی، آنها باید هزینه های لازم را بپردازند و اجازه ندهند به هیچ عنوان، قدرتشان به ضعف بدل شود.

وَأَعِدُّوا لَهُم مَااستَطَعْتُم مِن قُوَّةٍ وَمِن رِبَاطِ الْخَیلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِن دُونِهِمْ لاَتَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ یعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِن شَی ءٍ فِی سَبِیلِ اللّهِ یوَفَّ إِلَیکُمْ وَأَنْتُمْ لاَتُظْلَمُونَ. (انفال: 60)

و هر چه در توان دارید از نیرو و اسب های آماده بسیج کنید، تا با این [تدارکات]، دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان] دیگری را جز ایشان _ که شما نمی شناسیدشان و خدا آنان را می شناسد _ بترسانید. و هر چیزی در راه خدا خرج کنید، پاداشش به خود شما بازگردانده می شود و بر شما ستم نخواهد رفت.

در تاریخ صدر اسلام می خوانیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از دریافت گزارش هایی درباره برخی فعالیت های خصمانه سپاهیان روم در مرزهای کشور اسلامی آن روز، لشکری به منطقه مُوتَه اعزام کرد. برخی از بزرگان صحابه، از جمله پسر عموی پیامبر _ جعفر طیار _ در این درگیری با رومیان به شهادت رسیدند. مدتی بعد نیز با وجود تلاش منافقان برای کودتا در مدینه، لشکری به فرماندهی خود پیامبر به مرزهای روم در تبوک رفت و پس از نمایش قدرت، بدون درگیری به مدینه بازگشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله در واپسین روزهای حیات نیز نگران مرزهای اسلامی مجاور روم بود و بر اعزام لشکری به فرماندهی اسامه بسیار تأکید داشت. این سپاه در زمان حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله به دلیل اختلاف های داخلی از اعزام بازماند، ولی اندکی بعد، به فرمان خلیفه نخست، به همان نواحی

ص:95

اعزام شد. یکی از دلایل سکوت و گذشت امام علی علیه السلام در ماجرای خلافت که آن را حق خود می دانست، این بود که می دید اگر با حکومت ابوبکر درگیر شود، از آمادگی نظامی مسلمانان در برابر دشمن خارجی کاسته می شود و دشمنان فرصتی به دست خواهند آورد که نظام جامعه اسلامی را نابود سازند.

ص:96

معلوم می شود یهودیان با بزرگ نمایی اختلاف مسلمانان، آن را دست مایه تحقیر اسلام و توهین به آن قرار داده بودند و امیر مؤمنان، علی علیه السلام با اشاره به نقطه اشتراک مسلمانان درباره خود پیامبر، خالصانه به پاسداشت وحدت مسلمان در برابر فتنه گران غیرمسلمان پرداخت.

ص:97

کینه هایی که از اسلام بر دل و جان دارد و به قصد دامن زدن بر اختلاف های مسلمانان چنین پیشنهادی داده است، با قاطعیت آن را رد کرد. (1)

در همین جلسه یا جلسه ای دیگر، که غیر از عباس و ابوسفیان کسان دیگری مانند زبیر نیز حضور داشتند، آنها به گونه ای سخن گفتند که از آن لزوم قیام و نبرد علیه ابوبکر فهمیده می شد. امام آنان را به صبر و تقوا دعوت کرد و فرمود: «امواج فتنه را با کشتی های نجات در هم بشکنید و از اختلاف دوری گزینید.» سپس با کنایه به آنان فهماند که یاوران شایسته و راستینی برای حضرت نیستند. بعد از این سخن، حضرت برخاست و به داخل منزل رفت و جمعیت پراکنده شدند. (2)

شیوه اختلاف افکنی ابوسفیان را بعدها فرزندش، معاویه نیز دنبال کرد. او با زیرکی تمام، مسلمانان شام را از دیگر مسلمانان جدا ساخت و میانشان دشمنی و جنگ ایجاد کرد، ولی امیر مؤمنان به منظور حفظ وحدت امت اسلامی می فرمود:

ما و مردم شام، خدا و دین واحد داریم، اختلاف ما در یک چیز و آن هم قتل عثمان است که ما در آن دخالتی نداشتیم و خودشان به او کمک نکردند. (3)

حضرت علی علیه السلام در ماجرای صفین نیز تا آنجا که ممکن بود، جنگ را به تأخیر انداخت تا اختلاف مسلمانان با ریخته شدن خونشان عمیق تر نشود و معاویه بود که خواستار جنگ بود.

ص:98

گاهی دشمنان، هجوم به مرزهای اسلامی را به شیوه ای فرهنگی و با ظاهری دینی انجام می دهند. تشخیص و دفع این هجوم، به عهده مرزبانان فرهنگی و عالمان دینی است. دشمن، بیدار و منتظر غفلت مرزبانان فرهنگی جامعه اسلامی است، چنان که امام علی علیه السلام فرمود: «مَنْ نامَ لمَ یُنَم عَنْه؛ هرکه به خواب رود، دشمن او نخواهد خوابید». (1)

نمونه ای از این دست هجوم را در این روایت می توان نشان داد. ابراهیم بن ابی محمود می گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم برخی اخبار در فضایل اهل بیت از مخالفان شما رسیده است که مشابه آنها را از زبان خود شما نشنیده ایم. آیا آنها را بپذیریم؟ حضرت فرمود:

... مخالفان ما سه دسته خبر در فضایل ما جعل و منتشر می سازند. در برخی از این اخبار و روایات، درباره مقام ما غلو می کنند. در پاره ای دیگر، ما را کمتر از آنچه هستیم، معرفی و در حق ما کوتاهی می کنند و در بعضی از روایات و اخبارشان، به دشمنان ما به روشنی اهانت شده است. وقتی مردم اخبار غلوآمیز را بشنوند، شیعیان ما را تکفیر می کنند که اهل بیت پیامبر را ربّ خود قرار داده اند. هرگاه اخباری که در آنها در حق ما کوتاهی شده را بشنوند به همان معتقد می شوند و وقتی اخبار حاوی اهانت آشکار به دشمنان ما را بشنوند، اسم ما را می برند و اهانت می کنند... . (2)

وجود چنین روایاتی از یک طرف سبب می شود سازندگان این روایت ها، از آنها همچون چماقی برای کوبیدن مخالفانشان استفاده کنند. از سوی دیگر، مؤمنان که از نیت های شوم سازندگان این روایت ها خبر

ص:99

ندارند، هرکدام با تمسک به بخشی از این اخبار، معتقدان به خبر دیگر را به بددینی و کفر متهم می کنند و بدین گونه تنور کینه و اختلاف داغ تر می شود. (1)

در متون اهل سنت نیز مدح و ستایش های بسیار مبالغه آمیزی درباره خلفا نقل شده که در انحراف مخاطبان از حقیقت نقش مهمی داشته است. از جمله ابن عساکر از مجاهد روایت کرده است: «این حدیث زبانزد همه ما بود که شیطان ها در عهد خلافت عمر، به زنجیر کشیده شده بودند (یعنی نمی توانستند کسی را فریب بدهند) و چون عمر _ به شمشیر ابولؤلؤ _ مجروح شد، رها و در میان مردم پراکنده شدند». (2)

همچنین همین نویسنده در کتابش آورده است که پس از فتح مصر به دست سپاه اسلام، روزی مردم این سرزمین نزد عمرو عاص که از طرف خلیفه، والی آن دیار بود، آمدند و گفتند: ای امیر! رود نیل را هر ساله عادت بر این است که چون یازده شب از فلان ماه از ماه های فارسی بگذرد، از جریان بایستد و تا برنامه معینی اجرا نشود آب رود جاری نگردد و آن برنامه این است که دختری باکره را انتخاب کنیم و جامه های گران بها و زر و زیور بسیار به وی بپوشانیم و پدر و مادرش را راضی کنیم که در پیش چشم آنها آن دختر را در رود نیل بیفکنیم تا آب رود به جریان افتد. عمرو گفت: اسلام اجازه چنین کاری را نمی دهد و هر آنچه را برخلاف قانونش باشد، نابود می سازد.

ص:100

مردم مصر که از اجرای این برنامه باز مانده بودند، مدتی منتظر ماندند که کار به کجا می انجامد، ولی چون دیدند رود نیل همچنان از جریان باز ایستاده و حتی اندکی از آن هم جاری نمی شود، تصمیم گرفتند ترک وطن کنند و برای ادامه زندگی به جای دیگر و کشور دیگر پناه برند. استاندار چون وضع را چنین دید، ماجرا را در نامه ای به خلیفه خبر داد. خلیفه (عمر) در پاسخ، کار استاندار را تأیید کرد و تذکر داد که در میان نامه، نسخه ای است؛ آن را در میان رود نیل بیفکن که گره کار شما با این نسخه گشوده خواهد شد. چون نامه عمر به عمروعاص رسید و نسخه ای را که در میان نامه بود، گشود، دید نوشته است: «از طرف بنده خدا، عمر بن خطاب، امیرالمؤمنین، به نیل مصر: اما بعد، اگر تو به اختیار و اراده خودت جاری می شده ای، پس جاری شو و اگر خداوند تو را جاری می کرده، از خداوند واحد قهار می خواهم که تو را روان سازد.» عمروعاص آن نسخه را در میان رود نیل افکند و رود بی درنگ جاری شد و دیگر آن ماجرا تکرار نشد. (1)

ص:101

مغرض یا نادان در جوامع اسلامی، تفاوت های قومی را به اختلاف های قومی تبدیل می کنند. تأکید بر پان عربیسم و پان ترکیسم و از این قبیل و ترویج اهانت اقوام دیگر به یک قوم یا منطقه در قالب شوخی و مزاح، از برنامه های مخفی استعمارگران است. امام خمینی رحمه الله سال ها پیش درباره این گونه نقشه ها هشدار داده و فرموده است:

... نقشه های قدرت های بزرگ و وابستگان آنها در کشورهای اسلامی این است که قشرهای مسْلِم را که خداوند تبارک و تعالی بین آنها اخوت ایجاد کرده است و مؤمنان را به اخوت یاد فرموده است، از هم جدا کنند و به اسم ملت ترک، ملت کرد، ملت عرب، ملت فارس، از هم جدا، بلکه با هم دشمن کنند و این درست برخلاف مسیر اسلام و مسیر قرآن کریم است. تمام مسلمین با هم برادر و برابر [هستند] و هیچ یک از آنها از یکدیگر جدا نیستند و همه آنها زیر پرچم اسلام و زیر پرچم توحید باید باشند. (1)

برای کاهش این اختلاف ها لازم است دست اندرکاران فرهنگی و سیاسی در جوامع اسلامی به چند نکته توجه ویژه داشته باشند:

اول _ میان اقوام تبادل فرهنگی صورت گیرد. تقویت زمینه های گردشگری، تبادل دانشجو و استاد از اقوام گوناگون و همانند آن، در این مورد بسیار کارساز است. اقلیت های قومی و مذهبی در یک کشور، بیشتر اوقات تصور می کنند که اکثریت حاکم، به دلیل دشمنی با قوم یا مذهب آنان، منطقه محل سکونتشان را محروم تر از دیگر نقاط کشور نگه داشته است. بیگانگان نیز این اندیشه را تقویت می کنند. با تقویت گردشگری و

ص:102

اطلاع رسانی از وضع دیگر مناطق، اقلیت ها متوجه باطل بودن این تصور خواهند شد و این سلاح دشمن، خطر خود را از دست می دهد.

دوم _ حقوق اقلیت ها رعایت شود. اگر حقوق اقلیت های قومی و مذهبی در جامعه ای به شایستگی پرداخت نشود و آنها شهروند درجه دو تلقی شوند، برای ماندگاری خود، بر تعصب های قومی و مذهبی خویش می افزایند و راه خود را از بقیه مردم جدا می کنند. درحالی که اگر با آنها نیز همانند بقیه مردم رفتار شود، تفاوت ها و فاصله های مذهبی کاهش خواهد یافت. ازاین رو، برای ایجاد وحدت، رفع هرگونه تبعیض از اقلیت ها امری ضروری است. البته باید توجه داشت که رفع تبعیض، به تبعیض وارونه تبدیل نشود؛ زیرا گاهی به منظور جبران تبعیض های گذشته برای یک اقلیت، امتیازهایی برای آنان در نظر گرفته می شود که ابتدا سودمند به نظر می رسد، ولی از آنجا که این رفع تبعیض، تشریفاتی و مصنوعی است، سبب ترفیع غیرواقعی آن اقلیت می شود. این ترفیع بی اساس، از یک سو، خود آن گروه را در راه رسیدن به لیاقت واقعی متوقف می سازد و از سوی دیگر، دیگران را که احساس کرده اند به آنها ستم شده است، به واکنش منفی و تحقیر گروه اول وامی دارد. بنابراین، رفع تبعیض، تنها با فراهم ساختن زمینه های پیشرفت واقعی افراد و اقوام امکان پذیر است.

ص:103

ص:104

ص:105

نصیب شما نکرد، درحالی که ابتدا و تا وقتی با هم بودید، خداوند یاری تان کرد و پیروز شدید». (1)

در تفسیر گازر، اختلاف مسلمانان در ماجرای احد، علت شکست آنان معرفی و اشاره شده است که اگر مسلمانان با شکیبایی جلو اختلاف ها را می گرفتند، هرگز شکست نمی خوردند. (2) امام علی علیه السلام نیز در خطبه معروف قاصعه _ با توجه به همین واقعیت _ بعد از سفارش مردم به پند گرفتن از آنچه بر امت های گذشته رفته است، می فرماید:

بنگرید آنها چگونه بودند هنگامی که جمعیتشان متحد، خواسته ها متفق، قلب ها و اندیشه ها معتدل، دست ها پشتیبان هم، شمشیرها یاری کننده یکدیگر، دیده ها نافذ و عزم ها و مقصودهاشان همه یکی بود. آیا آنها مالک و سرپرست اقطار زمین نگردیدند؟ آیا زمامدار و رئیس همه جهانیان نشدند؟ از آن طرف به پایان کار آنان نیز بنگرید آن هنگام که پراکنده شدند، الفتشان به پراکندگی گرایید، اهداف و دل ها اختلاف پیدا کرد، به گروه های متعدد تقسیم شدند و در عین پراکندگی، با هم به نبرد پرداختند. در این هنگام، خدا لباس کرامت و عزت را از تنشان بیرون کرد و وسعت نعمت را از آنان گرفت... . (3)

حضرت سپس به مسلمانان هشدار می دهد که آنها نیز شیوه تفرقه را در پیش گرفته اند و اگر این مسیر را ادامه دهند، دست یاری خداوند از آنها برداشته خواهد شد.

ص:106

شرکت هایی که کالاهای مختلف، به ویژه کالاهای تجملی و مصرفی تولید می کنند، با تبلیغات پیش از تولید، ذهن مردم را برای خرید آن کالاها آماده می سازند. این شیوه در امور سیاسی نیز اجرا می شود. بر همین اساس، دستگاه های تبلیغاتی کشورهای استعمارگر، ابتدا افکار عمومی مردم خود و دیگر ملل جهان را برای پذیرش دخالت ستمگرانه خویش در امور کشورهای دیگر، با خویش همراه می سازند. یکی از این شگردهای تبلیغاتی، بزرگ نمایی دشمن یا حتی دشمن تراشی است. پیش از سقوط شوروی، غربی ها به ویژه سیاست مداران امریکا، به بزرگ نمایی دشمنی این کشور با خود می پرداختند. پس از سقوط شوروی، اکنون جهان اسلام را دشمن فرض کرده اند و پیوسته افکار عمومی دنیا را علیه مسلمانان می شورانند. سپس خود را قهرمان مبارزه با این دشمن معرفی و اهداف اقتصادی و غارتگرانه خود را پشت این قهرمان بازی ها پنهان می کنند. به همین دلیل، در حال حاضر، نه یک کشور، بلکه جهان اسلام با خطری جدّی روبه روست. مسلمانان با داشتن نیروی انسانی کافی و امکانات مادی و معنوی فراوان بالقوه می توانند به راحتی این خطر را از سر بگذرانند، ولی تفرقه و نزاع های مذهبی و قومی، امکان بهره وری مناسب از این امکانات و توان مندی ها را از آنان گرفته است. این منابع و سرمایه های سرشار که باید راه را بر بیگانگان و استعمارگران ببندد و فقر را از جوامع مسلمان بزداید، متأسفانه یا در نزاع ها و اختلاف های مذهبی و قومی می سوزد و از میان می رود، یا به شکل مسابقات تسلیحاتی میان کشورهای اسلامی، به حساب کارخانه های اسلحه سازی غرب سرازیر می شود. آمارها نشان می دهند توان و

ص:107

امکاناتی که مسلمانان به دلیل اختلاف های داخلی از دست داده اند، به مراتب، بیشتر از خسارت هایی است که دشمنان خارجی به آنها وارد کرده اند. روزنامه الاهرام مصر به نقل از مرکز مطالعات استراتژیک نوشت:

در پنجاه سال گذشته، تعداد مسلمانانی که در حمله های اسرائیل به شهادت رسیده اند، دویست هزار نفر بوده است، درحالی که تعداد مسلمانانی که در اختلاف های داخلی مسلمانان کشته شده اند، دو میلیون و پانصد هزار نفر بوده است. همچنین آنان در نبرد با اسرائیل، سیصد بلیون دلار خسارت مالی دیده اند، ولی در اختلاف های داخلی 2/1 تریلیون دلار خسارت متحمل شده اند. (1)

ص:108

ص:109

می کند. وقتی آنها بدانند شیخ مفید و شیخ طوسی _ از عالمان برجسته شیعه _ پای درس استادان سنی مذهب می نشستند و شاگردانی از اهل سنت پای درس آنها حاضر می شدند و شیعه و سنّی بودنشان، مانعی برای تبادل دانش میان آنان نبوده است، (1) به گفت وگو و وحدت بیشتر تشویق می شوند.

همچنین انتشار رسانه ای فتواهای وحدت محور عالمان دینی از فرقه های مختلف اسلامی، عامل مؤثری در نزدیکی مسلمانان به یکدیگر است. برای مثال، برخی از علمای معروف اهل سنت اجازه می دهند مسلمانان بدون توجه به اینکه امام جماعت پیرو کدام یک از مذاهب اسلامی است، در نماز به او اقتدا کنند. از جمله ابن تیمیه می گوید:

همه مسلمانان در جوازِ خواندنِ نماز پشت سر یکدیگر اتفاق نظر دارند، همان طور که اصحاب و تابعین و ائمه اربعه پشت سر یکدیگر نماز می گزاردند و هرکس منکر چنین حکمی باشد، بدعت گذار و گمراه و مخالف قرآن و سنت و اجماع مسلمانان به شمار می آید. (2)

مفتی اعظم مصر، دکتر نصر فرید واصل نیز درباره حکم اقتدا به امام جماعتی که پیرو مذهب اهل بیت است، می نویسد:

بسم الله الرحمن الرحیم

هر مسلمانی که به خداوند ایمان داشته باشد و شهادت به وحدانیت خدا و رسالت حضرت محمد صلی الله علیه و آله بدهد و منکر ضروریات دین نشود و به طورکامل، عالِم به ارکان اسلام و نماز و شرایط آن باشد، امامت جماعت او برای دیگران و امامت دیگران نسبت به او، هنگامی که شرایط ذکر شده را دارا باشد، صحیح است. اگرچه امام و مأموم

ص:110

اختلاف مذهبی داشته باشند و شیعه اهل بیت هم شامل همین مطلب است. ما همراهی می کنیم با آنها (شیعیان اهل بیت) درباره خداوند و رسول الله صلی الله علیه و آله و اهل بیت او و صحابه او و اختلافی بین ما و آنها در اصول و مبانی شریعت اسلامی و ضروریات قطعی دینی نیست. زمانی که خداوند افتخار حضور در دولت اسلامی را به ما عطا فرمود، در شهرهای تهران و قم ما پشت سر آنها [نماز خواندیم] و آنها نیز پشت سر ما نماز جماعت خواندند .از خداوند خواستاریم که وحدت را بین امت اسلامی محقق سازد و هرگونه دشمنی، درگیری و اختلاف را از آنان دور گرداند و اختلاف در برخی فروعات فقهی، مذهبی را مرتفع سازد.

والله المؤید والهادی الی سواء السبیل

16 شوال المکرم 1421 ه_.ق (1)

دکتر نصر فرید واصل

مفتی کشور مصر

در سال 1340 ه_.ق، علامه شرف الدین، از علمای بزرگ شیعه، به همراه پادشاه وقت عربستان، ملک حسین، در مراسم غبارروبی کعبه مکرمه شرکت کرد و به درخواست ملک حسین، نماز جماعت به امامت شرف الدین برگزار شد و شیعه و سنّی به او اقتدا کردند. (2)

امام خمینی رحمه الله، مرجع بزرگ شیعه نیز به حجاج سفارش می کرد:

لازم است برادران ایرانی و شیعیان سایر کشورها، از اعمال جاهلانه که موجب تفرقه صفوف مسلمین است احتراز کنند و لازم است در جماعات اهل سنت حاضر شوند و از انعقاد و تشکیل نماز جماعت در منازل و گذاشتن بلندگوهایی مخالف رویه اجتناب نمایند. (3)

ص:111

همچنین می فرماید:

در وقتی که در مسجدالحرام یا مسجدالنبی نماز جماعت منعقد شد، مؤمنین نباید از آنجا خارج شوند و باید از جماعت تخلف نکنند و با سایر مسلمین به جماعت نماز بخوانند. (1)

در مسائل حج نیز می فرمود:

در وقوفین، متابعت از حکم قضات اهل سنت لازم و مجزی است، اگرچه قطع به خلاف داشته باشید. (2)

برخی از شیعیان تصور می کنند که دعوت به وحدت، تنها از سوی جهان تشیع صورت می گیرد و طرف مقابل به این دعوت پاسخ مناسبی نمی دهد. ازاین رو، این دعوت را نوعی باج دهی تفسیر می کنند. ادامه یافتن این پندار، به کم رنگ شدن نظریه وحدت گرا می انجامد، ولی رسانه با انتشار تلاش های وحدت محور عالمان اهل سنت می تواند این تصور باطل را اصلاح کند.

ص:112

مشترک مسلمان بودن و افتخار به این هویت را تقویت کنند. تقویت هویت دینی، به تقویت همکاری های اقتصادی و سیاسی خواهد انجامید و مسلمانان را هرچه بیشتر نیازمند یکدیگر خواهد ساخت. این نیازها نیز سبب پیوند بیشتر می شود. رسانه ها همان گونه که در تبیین ماجرای دهکده جهانی نقش کلیدی دارند، در تقویت هویت اسلامی مسلمانان و نزدیکی آنان به یکدیگر نیز می توانند نقشی اثرگذار داشته باشند. برای تقویت هویت اسلامی، از شیوه های متنوعی می توان بهره برد که در اینجا به دو شیوه اشاره می شود:

ص:113

به نوبت میزبان گردهم آیی مشترک منطقه ای مسلمانان مذاهب مختلف باشند. این گونه برنامه ها، یخ های موجود میان پیروان مذاهب اسلامی را ذوب خواهد کرد. در حاشیه چنین مراسمی، مسلمانان می توانند دستاوردهای فرهنگی و اقتصادی خود را به صورت بازار مشترک، در معرض تماشا و حتی فروش بگذارند که از این رهگذر، تعداد بیشتری در مراسم اصلی نیز شرکت خواهند کرد. این گونه گردهم آیی ها، معامله های اقتصادی، بانکی و تجاری مسلمانان را تقویت می کند و به آنان به عنوان مسلمان، هویت و شخصیتی برجسته و کارآمد می بخشد.

ص:114

مسلمانان، منزوی خواهد کرد و از سوی دیگر، با تقویت هویت مسلمانان، به هم گرایی بیشتر آنان کمک می کند. (1)

ص:115

بشمارند. یکی از این حقوق آن است که پیروان همه مذاهب _ به ویژه مذاهب رسمی و اسلامی _ می توانند عقیده و شعایر دینی خاص خود را داشته باشند و از نظر شرعی و قانونی هیچ کس نباید مانع آنها در این زمینه شود. همان گونه که در روابط بین الملل، ما هرگز شرط روابط حسنه دیپلماتیک با دیگر کشورها را دست برداشتن آنها از عقاید دینی شان قرار نمی دهیم و با وجود اختلاف فکری و عقیدتی و حتی سیاسی، با نگاه به نیمه پر لیوان و تأکید بر مشترکات، با آنها گفت وگو و معامله می کنیم. در برقراری روابط دوستانه با پیروان دیگر مذاهب نیز نباید از آنها انتظار داشته باشیم عقاید و مراسم خاص خود را نادیده بگیرند.

تبلیغ اندیشه تکثرگرا با مسئله وحدت تضادی ندارد؛ چراکه مقصود از وحدت، یکسان کردن همه مذاهب نیست و چنین امری شدنی هم نیست، بلکه مقصود آن است که مسلمانان با عقاید مختلف، شکوه گذشته خود را بازیابند و در روابط بین الملل نقشی مثبت داشته باشند. به گواهی تاریخ، وقتی مسلمانان، با نفوذ در دل ها، شرق و غرب عالم را در اختیار گرفته بودند، مذهب های مختلف داشتند و به فتواهای گوناگون عمل می کردند. بنابراین، با داشتن مذاهب مختلف هم می توان پیروز و سرافراز بود. (1)

ص:116

مسلمانان باید از شکل گیری شاخه های جدید در مذهب خودشان جلوگیری کنند و در برابر حرکت های احتمالی در این جهت قاطعانه بایستند و ریشه های آن را بخشکانند. این امر از تفرقه بیشتر میان مسلمانان جلوگیری می کند. رسانه ملی باید با شناسایی فرقه های تازه تأسیس و معرفی ماهیت واقعی آنها به مردم، مانع گسترش و رونقشان شود تا به انسجام امت اسلامی کمک کند.

ص:117

مسلمانان در گذشته به امر گردشگری اهمیت بیشتری می دادند، ولی از چند قرن گذشته تاکنون، این امر با موانعی روبه رو شده است. فقر اقتصادی شهروندان برخی کشورهای اسلامی، نبود روابط دیپلماتیک مناسب میان این کشورها از موانع اصلی به شمار می روند، ولی ناآگاهی و فقر فرهنگی از همه این عوامل مهم تر است، وگرنه چگونه است که بسیاری از مسلمانان، کشورهای غربی _ نه کشورهای اسلامی _ را برای گردشگری انتخاب می کنند؟

ازاین رو، بر عهده رسانه هاست که با معرفی مراکز گردشگری کشورهای اسلامی و دیگر برنامه های تشویقی، گردشگری در کشورهای اسلامی را ترویج کنند. با افزایش تقاضا برای گردشگری، حاکمان کشورها نیز به ناچار تسهیلات بیشتری به این امر اختصاص می دهند.

ص:118

یک ایرانی اهل سنت باید همان قدر بی معنا و بی دلیل باشد که یک تهرانی ساکن در مکه بر اساس افق تهران نماز بخواند.

یکی دیگر از اختلاف های غیرواقعی آن است که کسی گمان کند شیعیان به دلیل اعتقاد به امامت امام علی علیه السلام، در پایان قرائت قرآن، «صدق الله العلی العظیم» می گویند، درحالی که اهل سنت کلمه «العلی» را نمی آورند.

تجلیل از شخصیت های علمی و دینی مذاهب دیگر و تشکیل میزگرد های علمی با حضور صاحب نظران مذاهب مختلف برای تشخیص و رفع موانع انسجام اسلامی، از دیگر وظایف رسانه ها در جهت ایجاد وحدت است. بیشتر اختلاف ها از اختلاف های جزئی آغاز شده است که گویندگان و نویسندگان با طرح این اختلاف ها، به تدریج بر عمق و گستره آنها افزوده اند. به همین نسبت، رفع اختلاف نیز نیازمند برنامه ریزی و کار مداوم و عمیق است، وگرنه پرداختن به چنین مسئله پیچیده و مهمی در وقت خاصی از سال _ مثلاً هفته وحدت _ چندان گره گشا نیست.

ص:119

ص:120

12.دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377.

13.سبحانی تبریزی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، اداره الحوزه العلمیه، 1372.

14.سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ترجمه: سید مهدی حائری قزوینی، تهران، امیر کبیر، 1376.

15.شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، کتاب الملل و النحل، تخریج: محمد بن فتح، مصر، مکتبة الانجلو، چاپ سوم، بی تا.

16.شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، 1413 ه_ .ق.

17.طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، ترجمه: محمدباقر موسوی همدانی، قم، انتشارات اسلامی، 1362.

18.طبرسی طوسی، امین الدین ابوعلی الفضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن (27 جلد)، ترجمه: سید ابراهیم باقری، تهران، فراهانی، چاپ اول، 1360.

19._______________، مجمع البیان فی تفسیر القرآن (10 جلد)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1379.

20.فضل الله، سید محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن (25 جلد)، بیروت، دارالملاک للطباعه و النشر، چاپ دوم، 1419.

21.قشیری نیشابوری، مسلم بن الحجاج ابوالحسین، صحیح مسلم (5 جلد)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

22.قلی زاده، مصطفی، شرف الدین؛ چاووش وحدت، تهران، سازمان تبلیغات، چاپ اول، 1372.

23.کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین (10 جلد)، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، چاپ دوم، 1344.

24.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365.

25.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، (110 جلد)، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404.

26.مشکور، محمدجواد، فرهنگ فِرَق اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ دوم، 1372.

27.مطهری، مرتضی، انسان کامل، قم، صدرا، 1373.

28._______________، یادداشت های استاد، تهران، صدرا، 1386.

29.معروف الحسنی، هاشم، شیعه در برابر معتزله و اشاعره، ترجمه: محمدصادق عارف الحسنی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ سوم، 1379.

ص:121

30.مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه (27 جلد)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1353.

31.موسوی خمینی، سید روح الله، صحیفه نور، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، چاپ دوم، 1370.

32._______________، مناسک حج، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، 1373.

33.مولوی، جلال الدین محمد، مثنوی معنوی، محقق: نیکلسون، تهران، نشر محمد، چاپ اول، 1371.

34.نجفی، محمدجواد، تفسیر آسان (15جلد)، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، چاپ اول، 1364.

35.نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل (18 جلد)، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، 1408.

36.واعظ کاشفی، کمال الدین حسین، تفسیر مواهب علیه (4 جلد)، تهران، کتاب فروشی اقبال، چاپ اول، 1317.

37.یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی (2 جلد)، ترجمه: محمدابراهیم آیتی، تهران، علمی و فرهنگی، 1342.

ص:122

4.شیخ صفار، انبعاثا لتیار سلفی شیعی و لابد من معالجه جرینه لمساله اللعن، شبکه راصد، 5/3/2007، www.alwhdah.com.

5.عسکری، سید مرتضی، اندیشه وحدت اسلامی در عصر حاضر، ترجمه: امیری شاد مهری، www.taghrib.ir.

6.قرضاوی، یوسف، دیدگاه های فقهی معاصر، سایت مجمع تقریب مذاهب اسلامی، استفتائات علمای شیعه و سنی در مورد شرکت در نماز جماعت سایر مذاهب اسلامی.

7.__________________، مبادی فی الحوار و التقریب بین المذاهب الاسلامیه، قاهره، مکتبه وهبه، چاپ اول، 2006، www.alwhdah.com.

8.هویدی، فهمی، تجربه التقریب بین المذاهب، www.alwhdah.com.