مهریه و جهیزیه در اسلام و ایران

نویسنده غلامرضا شفق

تهیه کننده مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.

ص: 2

الف) اهمیت مهر21

ب) ضرورت وجود مهر در ازدواج22

ج) پیامدهای پرداخت نکردن مهریه23

د) پاداش بخشش مهریه25

ه-) شرایط مهر26

و) میزان مهریه27

ز) مقدار مهرالسنة29

ح) میزان مهر حضرت فاطمه30

ط) تعیین مهرالسنة به نرخ روز32

فصل سوم: احکام فقهی مهریه34

1. دسته بندی مهر34

الف) مهرالمسمّی34

شرایط مهرالمسمّی34

ب) مهرالمثل36

ج) مهر واگذار شده38

2. مالکیت مهریه38

3. شیوه پرداخت مهریه39

الف) نقدی یا نسیه بودن مهریه39

ب) پرداخت مهریه به نرخ روز39

4. عوامل استقرار مهر42

5. مهر در ازدواج موقت43

فصل چهارم: کارکردهای اجتماعی مهریه45

1. نقش مهریه در عقد46

الف) نشانه اهمیت عقد46

ب) تقویت جنبه معنوی عقد47

ج) مانع طلاق48

2. آثار مهریه برای موقعیت زن50

الف) کسب رضایت و ارزش بخشی به موقعیت معنوی زن51

ب) دریافت هدیه54

ص: 4

ج) پشتوانه ای در برابر حوادث56

د) نشانه شخصیت زن57

ه- ) جبران جایگاه از دست رفته58

و) پاداش کار در خانه60

ز) جبران کمبود حقوق مالی زن62

ح) نشان حق مالکیت زن63

ط) زمینه ساز فعالیت اقتصادی63

3. آثار مهریه برای مرد64

4. مهریه بدون کارکرد65

فصل پنجم: عوامل افزایش مهریه و راه حل های کاهش آن70

1. علل افزایش مهریه72

الف) نمایش طبقاتی72

ب) نسیه بودن مهر73

ج) حسادت یا چشم و هم چشمی75

د) بیم از آینده76

ه) موقعیت زن در گذشته78

و) ساختار زندگی مدرن79

ز) سن و ویژگی های ظاهری80

2. راهکارهای حل مشکل مهریه82

الف) جدی نگرفتن مهریه82

ب) تغییر شیوه پرداخت مهریه83

ج) جای گزینی نگرش انسانی به جای نگرش اقتصادی84

د) توجه به پیامدهای منفی مهریه های سنگین86

ه-) آموزش جوانان88

و) توجه به الگوهای مناسب88

فصل ششم: جهیزیه90

1. تعریف جهیزیه90

2. مسئول تهیه جهیزیه91

3. دیدگاه فقهی درباره جهیزیه91

ص: 5

4. الگوی جهیزیه در اسلام93

5. مصداق جهیزیه95

6 . پیامدهای جهیزیه سنگین95

7. مالک جهاز96

8 . برگرداندن جهیزیه96

کتاب نامه99

ص: 6

فهیم و خداشناسی تحقق می یابد، نه در زندگی ای که معیار ارزش آن، مادیات و امور غیرواقعی هستند.

بدین ترتیب، پژوهشگر ارجمند جناب آقای غلامرضا شفق به منظور تبیین آموزه های اسلامی در پژوهش حاضر، کوشیده است مهریه در اسلام، احکام فقهی مهریه، عوامل افزایش یا کاهش مهریه و جهیزیه را بررسی کند و یافته های پژوهشی خود را در اختیار برنامه سازان و برنامه ریزان سازمان صداوسیما قرار دهد. امید است بهره برداری بهینه از آن شود.

انه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 2

مهریه و جهیزیه برای ایجاد مانع در راه تشکیل خانواده طراحی نشده، بلکه فلسفه وجودی آن یاری رساندن به ثبات و استحکام نظام خانواده است. در حال حاضر مهریه و جهیزیه به میزان چشمگیری رشد کرده است و بسیاری از مردم از روند رو به افزایش آنها گلایه دارند. جلوگیری از این رشد بی رویه، نیازمند پیشنهاد راه حل ها و بررسی های کارشناسانه است که رسالت صداوسیما در تبیین این مسائل دوچندان است. به هر حال، این مسائل نباید به مانعی در راه تشکیل خانواده تبدیل گردد. اگرچه دست یافتن یا دست نیافتن به مهریه در اختیار زنان است، ولی فلسفه وجودی مهریه در صورتی تحقق می یابد که امکان پرداخت آن وجود داشته باشد. تنها ثبت مهریه های کلان در قباله های ازدواج، با فلسفه شکل گیری آن هم خوانی ندارد.

پس لازم است در پرتو تغییرات و تحولات سازمان اجتماعی، مهریه و جهیزیه در قالب الگوهایی متناسب با زمان و مکان بازخوانی شوند تا از یک سو، نقاط مبهم و تاریک آن روشن گردد و به ابهام ها دراین باره پاسخ داده شود و همچنین امکان پرداخت آن به زنان، برای شوهران فراهم گردد. این نوشتار تهیه شده است تا بر این هدف ها جامه عمل بپوشاند، ولی کار اول نبوده و کلام آخر هم نیست، بلکه برای کارهای نظری و عملی در این حوزه زمینه و ظرفیت فراوان است. امیدواریم دست کم قدم کوچکی در راه این اهداف بزرگ و متعالی برداشته باشیم.

ص: 4

در قرآن، از مهر با عنوان های صداق، فریضه، اجر، نحله و امتاع یاد شده است. در روایت ها، علایق و حباء؛ در بیان فقها عقر و در لسان عرب، سیاق و نافجه برای این منظور به کار می رود.(1) «در زبان فارسی از آن با عنوان های صداق، کابین و مهریه یاد می شود».(2)

مهر در اصطلاح، صداق یا مالی است که زن به واسطه ازدواج، مالک آن است و مرد ملزم به پرداخت آن به زن می شود. مهر معمولاً اقلامی است که با توافق زوجین مشخص می شود و مرد به صورت نقد یا تعهد در ذمه، به پرداخت آن موظف است و این اقلام و تعهد، به صورت مکتوب، ثبت و ضبط می شود.(3)

از دیدگاه اسلام، مرد موظف است مهریه را به زن بپردازد و به این امر در اسلام بسیار سفارش شده است. بنابر قوانین اسلامی، در بعضی موارد حاکم می تواند به فرد طلبکار بگوید که از طلب خود صرف نظر کند، ولی به زن نمی تواند بگوید که از مهریه خودش بگذرد.

برگزیند. ولی چنین ازدواجی تنها برای تو مجاز است، نه دیگر مؤمنان. ما می دانیم بر آنان در زمینه همسرانشان و کنیزانشان چه حکمی مقرر داشته ایم. این برای آن است که مشکلی (در ادای رسالت) بر تو نباشد و خداوند، آمرزنده و مهربان است.

تعبیر «آتَیْتَ أَجُورَهُنَّ» به این نکته اشاره دارد که تنها تعیین مهریه و بر روی کاغذ آوردن آن شرط لازم و کافی نیست، بلکه اصل، تحویل دادن آن به زن است. «البته پرداخت مهریه به همسر، در صدر اسلام امری رایج و لازم بوده است. در ابتدای آیه خداوند به پیامبر دستور می دهد مهریه زنان خود را بپردازد. سپس اشاره می کند زن با ایمانی که خود را به پیامبر می بخشد (و مهری برای خود نخواهد)، اگر پیامبر بخواهد، می تواند با او ازدواج کند. در اینکه چنین چیزی در خارج واقع شده است یا خیر، میان مفسران محل بحث و گفت وگوست.»(1) ابن عباس و برخی دیگر از مفسران معتقدند که پیامبر با هیچ زنی به این کیفیت ازدواج نکرد. پس بنا بر حکم بالا، این امر فقط یک اجازه کلی برای پیامبر بود که هرگز در عمل، از آن استفاده نشد. برخی دیگر، نام سه یا چهار تن از همسران پیامبر را گفته اند که بدون مهر به ازدواج آن حضرت درآمدند. حال این پرسش مطرح می شود که دلیل این اجازه چه بوده است؟

بعضی این گونه پاسخ داده اند: «هیچ کس به جز پیامبر حق ندارد بدون مهر با زنی ازدواج کند. سبب این است که مهر واجب شده تا زنان را در برابر هرزگی های بعضی از مردان شهوت ران ضمانت کند، ولی پیامبر معصوم است، از اینکه به زن خود ستم روا دارد».(2)

ص: 10

تحلیل جامع تر مسئله این گونه است: هنگامی که پیامبر ندای اسلام را بلند کرد، تک و تنها بود و تا مدت ها جز عده کمی به او ایمان نیاوردند. او بر ضد باورهای خرافی عصر و محیط خود قیام کرد و به همه اعلان جنگ داد. طبیعی است که همه قوم ها و قبیله های آن محیط، بر ضد او بسیج شوند.

در این وضعیت، پیامبر باید از همه ابزارها برای شکستن اتحاد نامقدس دشمنان کمک بگیرد که یکی از آنها ایجاد رابطه خویشاوندی بود. اعراب، داماد قبیله را همواره از خود می دانستند و دفاع از او را لازم و تنها گذاشتن او را گناه می شمردند.(1) از آنجا که لازمه ازدواج و تشکیل خانواده، تا آن زمان این بود که داماد همه هزینه های خانواده را بر عهده بگیرد، بر اطاعت از این امر موظف بوده است. یکی از آن خرج ها، پرداختن مهریه از طرف مرد به همسر بوده است. این حکم در بعضی موارد می توانست، مانعی بر سر راه اقدام پیامبر در ایجاد ارتباط خویشاوندی به شمار آید. ازاین رو، خداوند به خاطر مصالح مهم تر، به پیامبر اجازه داد بدون مهریه، بتواند به ازدواج و ایجاد ارتباط خویشاوندی با قبایل مختلف اقدام کند،(2) تا از این راه در پیشبرد هدف ها و رسالتش کمکی به او شود.

گرایش های اجتماعی، از این نماد جذاب استفاده می کنند. مهریه از دید قرآن، حامل همین معناست و حداقل، بخشی از معنای آن هدیه بودن است:

وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَکُلُوهُ هَنیئًا مَریئًا. (نساء: 4)

مهر زنان را (به طورکامل) به عنوان یک بدهی (یا عطیه) به آنان بپردازید، ولی اگر آنها چیزی از آن را با رضایت خاطر به شما ببخشند، حلال و گوارا مصرف کنید.

صدقه (به ضم دال) و صدقه (به فتح دال) و صداق، هر سه به معنای مهریه ای است که به زنان داده می شود و کلمه «نحله» به معنای عطیه ای است مجانی که در برابر ثمن و بها قرار نگرفته باشد.

در این آیه کلمه صدقات به ضمیر (هنّ) اضافه شده؛ زیرا «وجوب دادن مهر به زنان، مسئله ای نیست که فقط اسلام آن را بنا نهاده باشد، بلکه میان مردمان گذشته نیز رایج بوده است. سنت بشر بر این جاری بوده و هست که پول یا مالی که قیمتی داشته باشد، به عنوان مهریه به زنان اختصاص دهند».(1)

«نحله، از نحل (به فتح نون و حاء) به معنی زنبور عسل است؛ زیرا بخشش و عطیه، شباهتی به کار زنبور عسل دارد که از طریق تأمین عسل فایده می رساند، ولی زیانی ندارد. نحله عبارت است از عطا و بخششی که در مقابل چیزی قرار نگرفته و صداق زن را از این جهت نحله نامیدند که هیچ گونه عوض مالی در مقابل آن گرفته نمی شود.»(2) بنابراین تحلیل، مهریه به عنوان هدیه به زن پرداخت می شود.

ص: 12

لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّساءَ ما لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَةً وَ مَتِّعُوهُنَّ عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُحْسِنینَ. (بقره: 236)

اگر زنان را، مادامی که با آنان نزدیکی نکرده یا برایشان مَهری تعیین نکرده اید طلاق دهید، بر شما گناهی نیست، و آنان را به طور پسندیده، به نوعی بهره مند کنید. توانگر به اندازه توان خود و تنگدست به اندازه وسع خود. این کاری است شایسته نیکوکاران.

این آیه به مؤمنان سفارش می کند که به زنان طلاق داده شده، هدیه مناسب حال زوجین داده شود. البته در صورتی که مهریه برای آنان تعیین نشده باشد، این متعه به زن داده خواهد شد. عقل سلیم ایجاب می کند چنین حکمی در مهریه نیز در نظر گرفته شود، هر چند سفارش اخلاقی اسلام، گرفتن مهریه است.

از آبرو و شخصیتشان نیز به منظور رسیدن به هدف های بنگاه های اقتصادی بهره می برند. این دو رویه، در جوامع گوناگون حتی در کشورهای اسلامی اجرا می شود.

بخشی از این مشکلات، با دادن مهریه به زنان حل می شود؛ زیرا با این کار، آنان نیز در جریان زندگی تا حدودی صاحب اختیارند، مشروط به اینکه امکان پرداخت مهریه فراهم باشد و نه آن قدر سنگین که به عنوان ابزاری برای کوبیدن بر سر مردان از آن بهره برداری شود. همچنین نباید به حدی ناچیز باشد که به شمار هم نیاید. از همه مهم تر، فرهنگ پرداخت مهریه، باید در جامعه رواج یابد.

در پی فروپاشی نظام خانواده در غرب و بر اثر ورود فرهنگ صنعتی و سودمحوری، دیگر مهریه در آن سامان کارکردی ندارد. این مشکل، عاملی شد تا عده ای به جای رفع علت، به سوی معلول رفتند و زن محوری را شعار خود قرار دادند. در واقع «از نظر فمینیست ها، نهادی شدن نقش کدبانو و مادر، بزرگ ترین تغییری است که از قرن هفدهم به این سو در خانواده روی داده است. پیش از صنعتی شدن، حاصل دسترنج اعضای خانواده، دارایی مشترک همه ایشان به شمار می آمد. آن را ثروتی که باید میان افراد تقسیم شود، نمی دانستند. هر عضو خانواده برای تولید آنچه خانواده نیاز داشت، کار می کرد و میان تولید و مصرف تمایزی نبود. با صنعتی شدن، خانه از محل کار، یا به عبارتی دیگر، مصرف از تولید فاصله گرفت. به مرور، زن با قلمرو خانگی یعنی اداره خانه و فرزندان تداعی شد و مرد با قلمرو عمومی، یعنی

ص: 15

کسب درآمد و شرکت در سیاست.»(1) پس بجا بود، آنان به فرهنگ های خوب نظیر اسلام روی می آوردند که مهریه را حق زن می داند و زن اگر مهریه اش را به جهیزیه تبدیل کند، صاحب وسایل خانه می شود و اگر مهریه اش را با برنامه ریزی درست به کمک همسرش در امور اقتصادی سرمایه گذاری کند، در بخشی از درآمد خانواده نقش آفرینی می کند و شریک می شود. «امتیاز دیگری که وضع زناشویی در شرق دارد، این است که در شرق، شوهر طبق شئون خود به کسان زن مهر می پردازد و در غرب، بیشتر زنان و به ویژه طبقه ثروتمند، مبلغی به اسم جهاز به شوهر می پردازند. یک زن مسلمان، گذشته از مهریه ای که به او تعلق دارد، اختیار اموال شخصی اش نیز به دست خود اوست. از این رو، هرگز موظف نیست به منظور شرکت در مخارج منزل، مبلغی بپردازد. اسلام در جزئیات روابط و وضع زنان بسیار کوشیده و نخستین مذهبی است که مقام زن را بالا برده است و روی هم رفته، زنان در مشرق زمین از نظر احترام، ارزش و شخصیت علمی و تربیتی و سعادت، بهتر از زنان اروپایی هستند».(2)

البته این در صورتی است که مهریه زن در حد متعادل باشد، و مرد نیز به طور معمول از عهده پرداخت آن برآید. با این فرض، درآمد زن قبل از سرمایه گذاری و به کارانداختن مهریه اش در امور اقتصادی، اندک خواهد بود و استقلال کامل اقتصادی نخواهد داشت. بنابراین، بخش دیگر نیاز مالی زن، از محل نفقه زن که برعهده شوهر است، تأمین می شود. این حکم، سالم ترین سیستم و کارآمدترین شیوه برای برخورداری مالی و امنیت روانی زن است و

ص: 16

زن در این صورت، با خاطری آسوده می تواند به مسئولیت خود در خانه بپردازد که همان تربیت فرزندان است. در غیر این صورت، حتی اگر همه مردان و زنان به طور مستقل وارد بازار کار شوند، بی شک، عده زیادی از زنان از عرصه رقابت تجاری عقب خواهند ماند. از سوی دیگر، اگر زنان و مردان در مقام تربیت فرزند مقایسه شوند، بدون تردید، زنان موفق تر از مردان خواهند بود. بنابراین، اسلام برای جبران ضعف اقتصادی و درآمدی زنان، لزوم پرداخت نفقه را تشریع کرده است. قرآن مجید بر این نکته که مهریه، ملک خالص زن است و اختیارش به دست اوست، بسیار تأکید می کند. زن، مالک مهر و دیگر اموال خود است و هیچ کس، خواه پدر یا شوهر یا هر کس دیگر، حق ندارد در ملک او تصرف کند:

وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطارًا فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئًا. (نساء: 20)

اگر شما مال زیاد مهر زن کردید، البته نباید چیزی از مهر او بازپس گیرید.

وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً. (نساء: 4)

مهر زنان را (به طور کامل) به عنوان یک بدهی (یا یک عطیه) به آنها بپردازید.

بر اساس این دو آیه:

یک - از تعبیر «آتوا» چنین استفاده می شود که مهریه را باید پرداخت.

دو - «اختصاص داشتن مهریه به زن، در جمله «صدقاتهنّ»، از اضافه «صدقات» به ضمیر «هنّ» فهمیده می شود».(1)

سه - «فلا تأخذوا» از پس گرفتن مهریه زنان، نهی می کند.

این مطالب بر این واقعیت تأکید دارد که مهریه، حق طبیعی زن است و شوهر وظیفه دارد آن را بپردازد. بعد از پرداخت نیز نمی تواند آن را باز پس گیرد. البته خود زن می تواند آن را به شوهر ببخشد، ولی در واقع، «مهر به خود

ص: 17

زن تعلق دارد، نه به پدر و مادر. مهر، مزد بزرگ کردن و شیردادن و نان دادن به او نیست.»(1) پس اسلام، حق مالکیت زن را به رسمیت شناخته است.

زیاد و فراوان است و معنای نسبی دارد و حد معیّن برای آن فرض نیست. ازاین رو، اهل فن در مقدار آن اختلاف نظر دارند. بعضی گفته اند: قنطار، چهل اوقیه(1) است. بعضی می گویند: قنطار، برابر است با 1200 دینار. بعضی گفته اند: قنطار، مقدار طلایی است که پوست گاو را پر کند و همین مقدار، از امام محمدباقر و امام صادق علیهماالسلام روایت شده است.(2)

بعضی قنطار را به اندازه دیه کامل یک انسان آورده اند.(3)

بنابر تفسیرهای صورت گرفته درباره قنطار درمی یابیم مهریه، بستگی تام و تمام به توافق طرفین دارد. براساس برخی دیگر از روایت ها بهتر است، اندازه و مقدار مهریه اندک باشد؛ زیرا بنای اولیه اسلام، تسهیل امر ازدواج است. البته هر کسی به هر دلیل، می تواند مهریه زیاد برای خود قرار دهد، ولی در حدی که عقل و عرف امکان پرداخت آن را تأیید کند یا به تعبیر قرآن، زحمت بسیار درپی نداشته باشد.(4) پس مواردی از مهریه که مرد توان پرداخت آن را نداشته باشد یا مرد را به رنج و زحمت بسیار اندازد، از نظر اسلام پسندیده نیست. این معیار کلی است و در افراد گوناگون متفاوت خواهد بود. در این میان، دستور اخلاقی اسلام، بر کم بودن مهریه استوار است.

فخر رازی و دیگر محدثان عامه و خاصه نقل کرده اند که روزی خلیفه دوم در خطبه ای گفت: اگر بشنوم زنی صداق خود را زیاده از مهر زنان پیغمبر گرفته، آن را پس خواهم گرفت! (به نقل دیگر، در بیت المال می گذارم.) زنی برخاست و گفت: خدا به تو اختیار این کار را نداده است و خود می فرماید: «وَ آتَیْتُمْ اِحْدهُنَّ قِنْطارا فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئا... .»

ص: 19

عمر گفت: همه مردم داناتر و فقیه ترند از عمر، حتی زنان پرده نشین.(1)

در تفسیر راهنما در ذیل این آیه به این نکته ها اشاره شده است:(2)

1. محدود نبودن میزان مهریه «وَ آتَیْتُمْ اِحْدهُنَّ قِنْطارا فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئا»؛ چون قنطار، به معنای مال فراوان است واین مقدار مهریه، پذیرفته شده است و اگر تأیید نمی شد، پس گیری آن حرمتی نداشت.

2. حرمت پس گیری مهریه همسر، حتی اگر ثروت کلانی (مثل پوست گاوی پر از طلا) باشد: «وَ آتَیْتُمْ اِحْدهُنَّ قِنْطارا فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئا».

3. مقدار افزون بر مهرالسنه در مهریه زن، در حکم بخشش به اوست و پس گرفتن آن جایز نیست: «وَ آتَیْتُمْ اِحْدهُنَّ قِنْطارا».

4. امام صادق علیه السلام در پاسخ به پرسشی درباره زیادتر بودن حکم مهریه در مقایسه با مهرالسنه فرمود:

اِذا جاوَزَ مَهْرَالسُّنَّةِ فَلَیْسَ هذا مَهْرا اِنَّما هُوَ نَحْلٌ لِأَنَّ اللّهَ یَقُولُ «وَآتَیْتُمْ اِحْدهُنَّ قِنْطارا.(3)

اگر از مهرالسنة تجاوز کند، پس این مهر نیست، بلکه بخشش است؛ زیرا خداوند (در قرآن کریم) می فرماید: «و اگر به یکی از ایشان مال فراوان دادید».

پس این آیه تأکید دارد بر اینکه پس گرفتن مهریه از زن جایز نیست، حتی اگر مهریه پرداخت شده بسیار زیاد بوده باشد. در ضمن، این آیه مهریه زیاد را نیز مشروع می کند.

ص: 20

اِلَیْها قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ بِها قُلَّ أَوْ کَثُرَ، وَ لَوْ ثَوْبٌ أَوْ دِرَهُمٌ وَ قالَ: یَجْزِی الدِّرْهَمْ.(1)

ازدواج بدون مهر (هبه کردن خود بدون مطالبه عوض) از امتیازها و ویژگی پیامبر است و برای دیگران چنین امری جایز نیست، مگر آنکه چیزی کم یا زیاد، هر چند جامه یا درهمی باشد، قبل از زناشویی به همسر خویش بپردازد، (در ادامه فرمود:) برای مهر، پرداخت یک درهم نیز کفایت می کند.

در حدیث دیگری راوی نقل می کند: به امام صادق علیه السلامعرض کردم: زنی را به نکاح خویش درآورده ام. آیا مجازم قبل از پرداخت مقداری مهریه، با او مجامعت کنم؟ حضرت فرمود: «بلی، مهریه، دِیْنی بر ذمه تو است».(2)

در روایت دیگری است که امام صادق علیه السلام می فرماید: «امام مسلمان عهده دار پرداخت همه دِیْن های مؤمنان فقیر از بیت المال خواهد بود، مگر مهر زنان».(3)

براساس این روایت ها، نپرداختن مهر از بیت المال، نشانه اهمیت و ارزشمندی مهر در مقایسه با دیگر دین هاست؛ زیرا بنا بر قرآن و روایت ها، مهریه، هدیه و عطیه ای است که صداقت و صفای مرد به همسرش را نشان می دهد. پس اگر خود مرد در پرداخت آن پیش قدم شود، یا همسرش با خرسندی، آن را به شوهرش ببخشد و از مطالبه آن بگذرد، در تحکیم روابط خانوادگی و تحقق هدف های شایسته تشریع مهر، مؤثر خواهد بود. همچنین اگر مهریه را عامل بازدارنده طلاق و استوارکننده بنیان خانواده بدانیم، چنان که برخی، هدف از تشریع مهر را این گونه تفسیر کرده اند، این هدف زمانی تحقق خواهد یافت که خود مرد به طور مستقیم به پرداخت مهر اقدام کند.

امام محمدباقر علیه السلام می فرماید:

زنی خدمت رسول اکرم صلی الله علیه و آله رسید و عرض کرد: مرا شوهر دهید. حضرت به اصحاب خود فرمود: چه کسی حاضر است با او ازدواج کند؟ مردی از میان حاضران برخاست و گفت: من حاضرم با او ازدواج کنم. پیامبر خدا فرمود: مهر او را چه می دهی؟ عرض کرد: چیزی ندارم. حضرت فرمود: بدون مهر نمی شود. باز زن حرف خود را تکرار و حضرت پیشنهاد او را بیان کرد. پس پیامبر در مرتبه سوم به آن مرد فرمود: آیا چیزی از قرآن می دانی؟ مرد پاسخ داد: آری. فرمود: این زن را در مقابل آنچه از قرآن می دانی، به تو تزویج کردم. پس آن مرد آن مقدار قرآن را به او یاد داد.(1)

امام صادق علیه السلام می فرماید:

هنگامی که مردی، زنی را به تزویج خود درمی آورد، زناشویی با وی برای او حلال نیست [مکروه است]، مگر آنکه هدیه ای به اندازه یک درهم یا بیشتر، از آرد سبوس برای او بگیرد یا چیزی غیر آن بپردازد.(2)

این روایت ها بر وجوب پرداخت مهر دلالت دارند. همچنین درمی یابیم که مهر فقط جنبه مادی ندارد، بلکه هدیه و عطیه ای است که ایجاد محبت و الفت بیشتر در بنیان مقدس خانواده در آن نهفته شده است.

امام علی علیه السلام می فرماید: «سزاوارترین شرطی که وفای به آن لازم است، پرداخت چیزی است که به واسطه آن زنان را بر خود حلال کرده اید».(3)

صادق علیه السلام فرمود:

دزدان سه گروهند: آنان که از دادن زکات سر باز می زنند؛ کسانی که مهر زنان را بر خود حلال می کنند. و افرادی که قرض می گیرند، ولی نیت ادای آن را ندارند.(1)

باز از امام صادق علیه السلام نقل است: «پلیدترین گناهان، سه چیز است: قتل نفس (یا قتل حیوانات)؛ پرهیز از پرداخت مهر زن و اجرت اجیر».(2)

پیامبر گرامی اسلام می فرماید:

کسی که ظالمانه، مهر زن را نپردازد، در پیشگاه خدا زناکار است و روز قیامت، خداوند خطاب به او می فرماید: «بنده من! کنیزم را بر حسب پیمانی (عقد زناشویی که بر اساس قواعد شرعی منعقد می شود)، به تو تزویج کردم، ولی تو به عهدی که با من بستی، وفا نکردی و بر او ستم روا داشتی». آنگاه به مقدار حق زن از حسنات و اعمال نیک مرد برمی دارند و به زن می دهند و اگر پس از این محاسبه، عمل نیکی برایش باقی نماند، او را به جرم پیمان شکنی به جهنم می برند؛ زیرا عهد و پیمان، مسئولیت آور است.(3)

امام صادق علیه السلام می فرماید: «رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند هر گناهی را در روز قیامت می بخشد، مگر (گناه نپرداختن) مهر زن را».(4)

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام نقل است: «کسی که مهری را برای زوجه خود معین کرده، ولی نیت پرداخت آن را نداشته باشد، حکم او مانند دزد است».(5)

آخرین حدیث در این زمینه باز از کلام نورانی امام صادق علیه السلام است که می فرماید:

مردی که زنی را به نکاح خویش درآورد و قصد پرداخت مهر را نداشته

ص: 24

باشد، زنا کرده است (یا در نزد خدا به منزله زناست).(1)

«مشترک» تقسیم می شود.(1)

جنبه اختصاص که مهر را از دیگر عوض ها متمایز می سازد، جنبه ارزشی و معنوی آن است که به عنوان تحفه ای معنوی از جانب مرد به زن داده می شود تا نشان دهنده صداقت و وفاداری مرد به زن و پیمان مقدسی باشد که آنها را زیر یک سقف جمع کرده است. ازاین رو، مهریه باید افزون بر دارا بودن ارزش مالی، از پاک ترین و شایسته ترین چیزها نیز باشد. سیره ائمه علیهم السلام دراین باره همین گونه بود.

امام کاظم علیه السلام فرموده است: «ما اهل بیت، مهر زنان خود، هزینه حج واجب و کفن اموات خود را از پاک ترین اموالمان می پردازیم».(2)

جنبه اشتراکی مهریه با دیگر عوض ها در این است که باید ویژگی ها و شرایط مناسبی داشته باشد تا بتواند در یک جریان که ظاهر معاملی دارد، عوض قرار گیرد. آن شرایط عبارتند از:

یک - مهر باید مالیت و ارزش اقتصادی و مبادله را داشته باشد تا بتواند ضمن عقد نکاح یا خارج از آن، مهر صحیح قلمداد شود. به همین جهت، یک حبه قند یا یک دانه گندم، از آنجا که ارزش مبادله در صحنه داد و ستد اقتصادی را ندارند، نمی توانند مهر قرار گیرند.

دو - شی ء موضوع مهر باید به طور ذاتی، ویژگی تملک برای زن داشته باشد. بنابراین، اموال عمومی مثل بیشه ها، معدن ها، صحراها و موقوفه ها را نمی توان مهریه قرار داد.

قانون مدنی نیز در این زمینه چنین نوشته است: «هر چیزی را که مالیت داشته و قابل تملک نیز باشد، می توان مهر قرار داد».(3)

ص: 26

شی ء موضوع مهر باید منفعت عقلایی و مشروع داشته باشد؛ یعنی از چیزهایی باشد که در اسلام بتواند معامله شود. بنابراین، ابزار لهو و لعب مثل قمار، شراب، خوک و خنزیر نمی توانند مهریه قرار گیرند؛ زیرا مسلمان نمی تواند مالک این اشیا شود.

شیخ طوسی و برخی دیگر، از عبید بن زواره روایت کرده اند که گفته است: «از امام صادق علیه السلام درباره مهریه مرد و زن مسیحی پرسیدم که مهریه ازدواجشان را شراب و خوک قرار داده بودند و پیش از عمل زناشویی اسلام آورده بودند. امام فرمود: «مرد باید قیمت شراب و خوک را به عنوان مهریه پرداخت کند و بعد عمل زناشویی انجام دهند، ولی عقد نکاحشان درست است و اشکالی ندارد».(1)

امام علی علیه السلام در یکی از رهنمودهایش درباره مهریه می فرماید: «مهریه را سنگین نگیرید که این، مایه کینه و دشمنی است».(1)

کلام مبارک پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله وسلم، زینت بخش این سخن است که فرمود: «مهر زنان را سنگین نگیرید؛ زیرا مهر، باران رحمت خداست».(2)

با این همه یکی از بحث های مهم در مهریه، میزان و مقدار آن است. بنا بر برخی روایت ها در این زمینه، تعیین مقدار و نوع اقلام مورد نظر مهریه، به خواست و رضایت دو طرف عقد، یا به عرف رایج در جامعه که به حسب زمان و مکان و توان افراد، متفاوت می شود، واگذار شده است. مواردی را هم که در آن از میزان یا نمونه های خاصی سخن به میان آمده است، باید از باب تطبیق قاعده بر مصداق بدانیم.

برخی نمونه های روایی درباره میزان مهر چنین است:

ابی صباح کنانی می گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: مهر چیست؟ حضرت در جواب فرمود: «مهر، هر آن چیزی است که مردم بر آن توافق کنند».(3)

امام باقر علیه السلام می فرماید: «صداق، چیزی است که دو طرف (زن و شوهر) بر آن توافق کنند؛ کم باشد یا زیاد».(4)

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام نقل است که در پاسخ به پرسشی درباره مهر فرمود:

مهر هر آن چیزی است که مردم بر آن توافق کنند یا مقدار آن دوازده اوقیه و یک نش [عبارت از بیست درهم است] یا پانصد درهم باشد.(5)

ص: 28

از امام صادق علیه السلام پرسیده شد: کمترین حد مهر چه مقدار است؟

امام علیه السلامفرمود: «پیمانه ای از شکر (یا شاخه ای از نبات)».(1)

برید عجلی از امام باقر علیه السلام درباره مردی پرسید که زنی را در ازای یاددادن سوره ای از قرآن به نکاح خود درآورده است. امام فرمود: «من دوست ندارم تا پیش از آموختن سوره موردنظر و بخشیدن چیزی به زن، زناشویی صورت پذیرد». سپس راوی پرسید: آیا جایز است مقداری خرما یا کشمش به عنوان مهر به او پرداخت شود؟ امام فرمود: «اگر زن به آن راضی باشد، اشکال ندارد؛ مقدار آن هر قدر می خواهد باشد.»(2)

کنانه می گوید: «حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم مرا آزاد کرد و همین آزادی (از رقیت) را مهر من قرار داد».(3)

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلمبرای زنان خود دوازده اوقیه و یک نش مهر قرار داد و اوقیه، چهل درهم و نش، نصف اوقیه، همان بیست درهم است.(1)

معاویه فرزند وهب می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود:

رسول خدا برای زنان خویش دوازده اوقیه و نش مهر قرار دارد و اوقیه، چهل درهم و نش، نصف اوقیه یا همان بیست درهم و مجموعاً 500 درهم بوده است.(2)

گوسفند بود که از آن، به عنوان فرش و زیرانداز استفاده می کرد.(1)

امام حسین علیه السلامفرمود: «پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فاطمه علیهاالسلام را به چهارصد درهم به عقد علی علیه السلام درآورد.» در نقل دیگر، چهارصد مثقال نقره و در نقل سوم، پانصد درهم به عنوان مهر ذکر شده است.(2)

در روایتی، پیامبر گرامی اسلام خطاب به علی علیه السلام فرمود:

خداوند مرا امر فرموده تا فاطمه را به عقد تو درآورم و من وی را به چهارصد مثقال نقره (به عنوان مهر) به تو تزویج کردم. آیا به چنین مهری راضی هستی؟ حضرت علی علیه السلام عرض کرد: به آنچه خدا و رسول او خواسته اند، راضی ام.(3)

از مجموع روایت های موجود درباره مهرالسنة، چنین برمی آید که مقدار مهرالسنه پانصد درهم بوده است. در روایت ها و سفارش های اخلاقی نیز بر رعایت همان مقدار به عنوان میزان مهر تأکید شده است. همچنین فقهای بزرگوار بر رعایت آن سفارش کرده اند. حال این پرسش مطرح می شود که آیا پیروی کردن از این مقدار به عنوان ملاک برای میزان مهر، واجب است و مؤمنان حق ندارند بیشتر از این مقدار را با عنوان مهر به همسران خویش بدهند؟

حقیقت این است که پیروی کردن از سیره و سنّت نبی مکرم اسلام به عنوان الگویی جامع، در زمینه های نظری، عملی، فردی و اجتماعی یکی از اصول خدشه ناپذیر شریعت است. نیز اجماعی است که قول و عمل حضرت، باید حجت و معیار برای رفتار مؤمنان قرار داده شود.

با این حال عموم فقها اعم از شیعه و سنی، روایت های وارد شده در مهرالسنة را خالی از الزام و وجوب دانسته اند. همه عالمان فقه تعیین مقدار مهرالسنه را به عنوان میزان مهر، به دلیل نفس پیروی از پیامبر و به سبب آسان بودن پرداخت آن مبلغ، نیکو و پسندیده می دانند. با این حال، مؤمنان را مجاز

ص: 31

دانسته اند که میزان مهر را با رعایت همه شرایط زمانی و مکانی، وضعیت اقتصادی جامعه و شأن و جایگاه زن و به طور کلی رعایت امور رایج در عرف اندیشمندان در نظر بگیرند و خودشان آن را تعیین کنند. ضمن آنکه رعایت میانه روی را بر عموم مؤمنان گوشزد می کنند.

برخی دیگر از صاحب نظران با توجه به معادله ای که همواره میان ارزش درهم (نقره) و دینار (طلا) وجود داشته است به تعیین معادل ریالی مهرالسنة پرداخته اند. این گروه معتقدند که چون در عصر تشریع هر ده درهم نقره برابر با یک دینار طلا بوده است، می توان گفت که پانصد درهم نقره(مهرالسنة) نیز در آن زمان برابر با پنجاه دینار (یا پنجاه مثقال شرعی) طلا بوده است.(1)

با توجه به مطلب یاد شده و با عنایت به این موضوع که هر مثقال شرعی، 3/4 مثقال صیرفی است، معادل ریالی مهرالسنة در عصر حاضر برابر است با معادل ریالی 5/37 مثقال صیرفی طلا که به نرخ امروز بازار حدود 000/000/40 ریال می شود.

ص: 33

دلیل باطل نشدن عقد این است که ذکر مهر، از جمله شرایط صحت عقد به شمار نمی آید و مهر فاسد، مثل این است که عقد بدون ذکر مهر منعقد شده است. پس همان گونه که ذکر نشدن مهر، عقد را باطل نمی کند، فساد آن نیز تأثیری در عقد ندارد.

آنچه در مهرالمثل معتبر است، موقعیت زن از نظر بزرگی، شرف، زیبایی، سن و سال، دوشیزگی، عقل، ثروتمندی، درایت، پاک دامنی، ادب و مانند این امور است که به واسطه آنها هدف افراد و رغبت آنان گوناگون می شود.(1)

به طور کلی، آنچه در عرف برای یک زن امتیاز و نقطه قوّت به شمار می آید، در مهرالمثل رعایت می شود. این امتیازها در زمان ها و موقعیت های مختلف، اندکی متفاوت است که باید در همه حال، این تفاوت ها در نظر گرفته شود.

پس بنابر قوانین اسلام، مهریه، ملک خالص زوجه است و دیگران در آن حق ندارند؛ حتی «اگر در ضمن عقد، مالکیت غیر زوجه شرط شود، آن شرط از نظر فقیهان درست نیست و عمل به آن لازم نیست. حتی اگر آن شخص، نزدیک ترین فرد به زن باشد، مثل پدرش؛ باز هم آن شرط لازم الوفا نیست»(1) و مهریه مال زن است.

خود، مبلغ بسیار بالایی بوده، ولی امروزه به دلیل تورم، ارزش آن بسیار کاهش یافته است. مهریه ای سال ها پیش، پانصد تومان تعیین شده و در آن زمان پانصد تومان معادل قیمت یک خانه بوده است، ولی امروزه قیمت همان خانه هزاران برابر رشد کرده است. هنگام پرداخت این گونه مهریه ها چه باید کرد؟ آیا مرد باید همان مهر معیّن چهل سال پیش را بپردازد یا اینکه قدرت خرید فعلی را در نظر بگیرد و به نرخ روز بپردازد؟

آیت الله مکارم شیرازی

اگر زمان زیادی گذشته، باید طبق قیمت روز (با محاسبه تورم متوسط اشیا) پرداخت شود.

اگر مهریه او در سال 1330 پنج هزار تومان بوده و همسر وی در سال 1379 فوت کرده باشد، مبلغ مهریه او 1735978 تومان خواهد شد.

اگر شوهر مرتد شده باشد، فقهای امامیه درباره حکم آن اختلاف دارند. برخی می گویند: در چنین حالی، زن مستحق همه مهر خود است؛ زیرا سبب انحلال عقد، شوهر است و نه زن. بیشتر فقهای امامیه، این مورد را به طلاق پیش از نزدیکی تشبیه کرده اند؛(1) یعنی زن مستحق نصف مهر است.

هم داشته باشد، غیرمستقیم خواهد بود و هرگز هدف اولیه اسلام از مهریه، مهار کردن طلاق نیست. اگر این کارکرد پذیرفته نشود، پس دیگر کارکردها و فایده های احتمالی و پیش بینی شده مهریه کدامند؟ اندیشمندان مسلمان چه فایده هایی برای مهریه ذکر کرده اند؟

این مطالب و دغدغه ها، هسته اولیه مطالب این فصل است که محورهای اصلی آن، ماهیت مهریه، ضرورت مهریه، فایده مهریه، رابطه مهریه با سهم الارث زنان و دیگر مسائل مرتبط تعیین شده است. با بررسی این محورهای کوتاه و جامع می توانیم درستی یا نادرستی آنها را ارزیابی کنیم.

نخست به بررسی آثار و کارکردهای مهریه می پردازیم که با اصل عقد ازدواج مرتبط می شود.

به دست آید، به سادگی از دست می رود(1) درباره مهریه زن باید گفت که فلسفه یا یکی از علل امضای آن در اسلام، استحکام رابطه همسری است؛ زیرا اضافه شدن شرایط و مقررات در هر عقد و قرارداد، از اهمیت موضوع و قوّت علقه مربوطه خبر می دهد، نه آنکه علت اصلی آن باشد که ازدواج جزو اموری همچون خرید و فروش است. ازاین رو، اگر در روایت ها، کلمه شراء ذکر می شود، به عنوان تشبیه است، نه شرای حقیقی؛ وگرنه دیگر احکام خرید و فروش مانند صیغه خاص، تعیین مبیع و خیار فسخ در آن جاری می شد. فلسفه آن نیز جریان یافتن وضع اجتماعات بشری است که به طور معمول زن ها به اقتضای مزاج یا اشتغال به خانه داری و تربیت اولاد، درآمدی همانند مردان نداشته اند.(2)

حق تملک بر زن را پیدا نمی کند و از این رهگذر، نمی تواند او را به کارهای خانه مجبور کند.

در متون دینی به این کارکرد مهریه هیچ گونه اشاره ای نشده است، بلکه برعکس، تعبیرهایی مانند نحله که در قرآن به چشم می خورد، با این گونه کارکردها ناسازگار است و در اصل، سازمان دهی پرداخت مهریه در صدر اسلام، با آنچه امروزه رواج یافته، متفاوت بوده است. مهریه در صدر اسلام، به صورت نقدی در ابتدای ازدواج پرداخت می شد، در حالی که امروزه مهریه در قباله ازدواج ثبت می شود و بر عهده مردان باقی می ماند و فقط به عنوان ضمانت روز مبادا برای زن کارکرد دارد. برخی، مهریه را نوعی ضمانت می دانند؛ زیرا عقیده دارند زن در بافت اجتماعی، حلقه شکننده تری است. البته این ضمانت، در جنبه شرعی مهریه لحاظ نشده، ولی در واقع چنین است.(1)

بدین ترتیب، از نظر شرعی، مهریه برای بیمه کردن زندگی زنان نبوده، بلکه در طول زمان، این فرهنگ در جامعه چنین شکل گرفته است که از مهریه بدین منظور یاری بجویند. حال آنکه باید پرسید آیا مهریه برای رسیدن به این خواسته، ابزار مناسبی است؟ آیا تجربه گواهی می دهد که مهریه بتواند از طلاق جلوگیری کند؟ به نظر می رسد داشتن انتظار چنین کارکردی از مهریه، دور از واقعیت است.

زندگی هایی که در وضع ناخوشایند از هم پاشیدن هستند، با مهریه نمی توانند تداوم یابند و اگر پابرجا نیز بمانند، زندگی چندان مطلوب و امیدوارکننده ای نخواهند بود. اگرچه برخی بر این باورند که مهریه می تواند برای زندگی آینده زن، ضمانت اقتصادی پدید آورد و شوهر را از طلاق دادن منصرف کند. تجربه نشان داده است اگر شوهر، تندخو و از اخلاق شایسته

ص: 48

بی بهره باشد، آن چنان با همسرش بدرفتاری می کند و بر او فشار می آورد که مهریه خود را با چیزی افزون بر آن می بخشد تا از ستم و زورگویی او رها شود.

در واقع، ابزارهای اجتماعی مناسبی که بتواند میان زن و شوهر عدالت برقرار کند، وجود ندارد. بنابراین، دختران باید در انتخاب همسر، اخلاق و تدیّن را ملاک اصلی قرار دهند. همچنین گاهی ممکن است مهریه، عامل فشار به برخی مردان باشد و به اجبار به آن زندگی تن دهند که نمی پسندند، ولی از ترس پرداخت مهریه نمی توانند به طلاق دست یازند. در این صورت، بهای حمایت از حقوق زن، ظلم به مرد و در واقع، ظلم به همه این گونه خانواده هاست. البته می توان ضمانت هایی مانند شرط ضمن عقد را به جای مهریه مطرح کرد.

بدین ترتیب، مهریه، کسانی را که به صورت آنی و از روی هوا و هوس تصمیم می گیرند، به تأمل و دقت بیشتر وا می دارد و نیز کمک اندکی برای زن، بعد از طلاق گرفتن است. اسلام برای جلوگیری از طلاق، روش هایی از جمله توجه به ویژگی های دو زوج و همسان بودن آنها پیش از ازدواج را بیان کرده است. تغییر کارکرد مهریه برای جلوگیری از طلاق، سبب کم رنگ شدن کارکردهای اصلی مهریه می شود، در حالی که هر امری باید بجا و مناسب رعایت شود تا اثرگذاری خاص خود را در پی داشته باشد.

عشق رمانتیک که امروزه نیز به عنوان یک امر زیربنایی در ازدواج قلمداد می شود، به همین قدرت زنانه برمی گردد. زن توانسته است، با همه ناتوانی جسمی، مرد را به عنوان خواستگار به آستانه خود بکشاند، مردها را به رقابت با یکدیگر وادار کند، با خارج کردن خود از دسترس مردان، عشق رمانتیک به وجود آوَرَد، مجنون ها را به دنبال لیلی ها بدواند و آنگاه که تن به ازدواج با مرد می دهد، عطیه و پیشکشی از او به عنوان نشانه ای از صداقت او دریافت دارد.

زن به کمک عفافش، غیر قابل دسترس تر از مرد است و این توانایی را دارد که مرد را به دنبال خود بکشاند و او را وادار کند که برای جلب رضایتش تلاش کند؛ زیرا زن، خود را رایگان در اختیار مرد قرار نمی دهد و مرد باید برای ابراز عشق و علاقه و صداقتش، هدیه و بخششی را به زن تقدیم کند.

مرد در مقابل غریزه، از زن ناتوان تر است. این خصوصیت، همواره به زن فرصت داده که دنبال مرد نرود و زود تسلیم او نشود و برعکس، مرد را وادار کرده که به زن اظهار نیاز و برای جلب رضایت او اقدام کند. یکی از این اقدامات، این بوده که برای جلب رضای او و به احترام موافقت او، هدیه ای نثار او می کرده است.(1)

استاد مطهری معتقد است:

زن از این جهت با حیاست که می خواهد، این برگ برنده را همواره نگه دارد. مهر، با حیا و عفاف زنان یک ریشه دارد. زن با الهام فطری، دریافته که عزت و احترام او، به این است که خود را رایگان در اختیار مرد قرار ندهد و به اصطلاح، شیرین بفروشد.

[زن به کمک] همین قدرت زنانه است که توانسته در طول تاریخ، شخصیت خود را حفظ کند؛ به دنبال مرد نرود و مرد را به عنوان خواستگار به آستانه خود بکشاند و هر موقع که از این نقطه قوّت خود استفاده کرده، توانسته چنان مردان را به جان هم اندازد که گاهی به نابودی و مرگ آنان ختم شده است. زن توانسته حیا و عفاف را شعار خود قرار دهد؛ بدن خود را از چشم

ص: 51

مرد مستور نگه دارد و خود را اسرارآمیز جلوه دهد؛ الهام بخش مرد و خالق عشق او باشد؛ هنرآموز و شجاعت بخش و نبوغ آفرین او واقع شود؛ در او حس تغزل و ستایش گری به وجود آورد و او به فروتنی و خاکساری و ناچیزی خود در مقابل زن ببالد. همان قدرت توانسته است مرد را وادار کند که هنگام ازدواج، عطیه ای به نام مهر تقدیم کند.(1)

استاد مطهری، مهر را تدبیر آفرینش در وجود انسان می داند و تحلیل مادی صرف را کنار می گذارد و در نهایت نیز جنبه معنوی مهریه را با ارزش تر می داند، هرچند تنها به بیان ارزش معنوی آن بسنده نمی کند. به نظر این اندیشمند وارسته:

مهر، تدبیری از ناحیه قانون خلقت، برای بالا بردن ارزش زن و قرار دادن او در سطح عالی تری است. مهر به زن شخصیت می دهد و ارزش معنوی مهر برای زن، بیش از ارزش مادی آن است.(2)

بنابراین دیدگاه، جنبه معنوی مهریه، آشکارتر و مؤثرتر از جنبه مادی آن است. بدین دلیل که مهریه، نشانه راستی و جلوه وفاداری مرد است و هرگز نباید ارزش آن را به قیمت زن یا این گونه امور پایین آورد.

در قرآن کریم نیز مهر، هدیه و پیشکش از سوی مرد به زنان معرفی می شود. خداوند در قرآن کریم آشکارا بیان می کند که مهر، عنوانی جز عطیه و پیشکش ندارد. همچنین اسلام، قوانین اقتصادی خود را چنان تنظیم کرده که مرد، حق هیچ گونه بهره برداری اقتصادی از زن را ندارد. در این صورت، چگونه می توان مهر را قیمت زن دانست؟

تقویت جنبه معنوی مهریه؛ یعنی اینکه مهریه برای ایجاد تعادل در ارتباط زن و مرد و عاملی برای تقویت جایگاه زن قرار داده شده است.

ص: 52

هدیه حتی اگر ارزش مادی زیادی نداشته باشد، از جهت معنوی باارزش است؛ زیرا نشان می دهد که مرد با درون پاک و قلب سرشار از صفا و محبت، زن را می خواهد. جنبه نمادین این هدیه ها در جامعه اجازه نمی دهد که به ارزش مادی آن به درستی توجه شود.

این تفسیر از مهر را برخی از نویسندگان ردّ کرده اند. آنان بر این باورند که نمی توان مهریه را هبه و بخشش صرف دانست؛ زیرا هبه و بخشش در اسلام، احکامی دارد که با شرایط مهریه سازگار نیست. از جمله اینکه بخشش را همواره می توان پس گرفت و الزامی در پرداخت آن نیز وجود ندارد، درحالی که پرداخت مهریه واجب است و مرد حق هیچ گونه پس گیری ندارد. نحله نیز که در قرآن آمده، به معنای پایبندی به نوعی مذهب است. نحله از انتحال مشتق شده و به معنای دین داری است، چنان که گفته می شود: فلانی آن مذهب را برگزید. همچنین هبه، عقدی است که احکام و مقررات ویژه دارد، در صورتی که در مهر اثری از آن گونه احکام دیده نمی شود.(1)

بیشتر مفسران و لغت نویسان معتبر، مخالف این هستند که نحله در این آیه به معنای دین داری باشد. آنان، نحله را در این آیه به معنای هدیه دانسته اند. درباره اینکه مهریه چگونه هدیه ای است که پرداخت آن الزامی است، برخی گفته اند مهریه، هدیه ای از سوی خداوند برای زنان است. بدین مناسبت که مهریه، پیش از اسلام، مالی بود که پدر عروس آن را تحویل می گرفت و قیمت زن به شمار می آمد و در واقع، ابزار و نشانه موقعیت فرودست زن ها بود. بدین ترتیب، خداوند این سنّت پست و توهین آمیز را برداشت و مهریه را به خود زن اختصاص داد و نشان داد مهریه به پدر عروس یا کس دیگری

ص: 54

تعلق ندارد. صداق، در مقابل تمتع و لذت جویی مرد از زن نیست؛ زیرا خداوند، فایده های نکاح - ارضای شهوت و صاحب فرزند شدن - را میان زن و مرد، مشترک قرار داده است. پس حکمت این مسئله که خداوند، مرد را به پرداخت مهریه امر کرده، در مرحله نخست، گویای عطیه بودن مهر از سوی خداوند به زن است. بر این اساس، برخی مهریه را هدیه می دانند و برخی دیگر آن را قبول ندارند.

بنابراین دیدگاه، سفارش آموزه های روایی بر دوری از مهریه های کم، بدین دلیل است که مهریه های بسیار پایین و ناچیز نمی تواند عامل حمایتی مناسبی برای زن باشد.(1)

ساده ترین اِشکالی که بر این دیدگاه وارد است، ناسازگار بودن آن با دستورهای ارزشمند اسلام در آسان و کم گرفتن مهریه است. در نتیجه، کارکردهای تعریف شده برای مهریه را باید بهتر شناخت و همان ها را نیز از مهریه توقع داشت و دیگر نیازها را از راه های مؤثرتری تأمین کرد.

کم رنگ تر است؛ زیرا در تقدیم هدیه نقدی، لذت و انسی است که در مهریه نسیه وجود ندارد. به ویژه اگر این توافق ضمنی در جامعه وجود داشته باشد که مهریه، دینی است که هیچ گاه به زن پرداخت نمی شود، ارزش و تأثیر مثبت مهریه، پنهان و ناکارآمد باقی خواهد ماند. هر چند قبول هزینه ای با عنوان مهریه، بدین معناست که مرد به ارزش و جایگاه زن در خانه معترف است و به این باور رسیده که برای دستیابی به زن باید هزینه ای بس باارزش بپردازد و همین جنبه معنوی مهریه، از شخصیت والای زن خبر می دهد. «در مهر جنبه معنوی بیشتر مورد نظر است، نه جنبه مادی آن تا از این راه، نشانه ای از بالا رفتن قیمت زن باشد، بلکه عاملی است برای احترام به آبرو و شخصیت او و توجه به بزرگی و مقام او».(1)

اگر به نام هایی که قرآن به هزینه های زندگی داده دقت شود، می توان پی برد که صداق، هزینه خریدن زن نیست، بلکه پذیرش بزرگی زن و امر ازدواج است.

در جوامع ما دختر شوهر نکرده، موقعیت و جایگاه ویژه ای دارد که زنان شوهر کرده، از چنین جایگاهی بی بهره اند. خواستگاران زیادی که سراغ دختران شوهرنکرده می آیند، کمتر به سراغ شوهر کرده ها می روند. پس مردی که بعد از گرفتن جایگاه پیشین زن، وی را رها می کند و در وضعی دشوار قرار می دهد، باید هزینه ای را با عنوان مهریه به او بدهد تا یاری رسان او در این موقعیت سخت و جدید باشد. به همین علت، برخی افرد، مهر را نوعی جبران خسارت در پیمان زناشویی به شمار آورده اند؛ خسارتی که از زناشویی ناشی شده است. بدین ترتیب، بدیهی است میان زن ازدواج کرده و زن ازدواج نکرده، از نظر امکانات جدید، تفاوت فراوانی وجود دارد.

مهریه، پشتوانه اجتماعی و اقتصادی برای زن است؛ زیرا در صورت جدایی از همسر، آسیب هایی که از نظر روحی، اجتماعی و حتی مالی به مرد وارد می شود، کمتر از زن است. مرد با توان بدنی خود، بهتر و آسان تر می تواند در جامعه به کار و تلاش بپردازد و زندگی خود را تأمین کند، ولی یک زن رها شده و طلاق گرفته - اگر کارگر یا کارمند نباشد - دست خالی و بی پناه می ماند و در جامعه احساس نگرانی می کند و در این شرایط، مهریه، کمکی اندک به وی در تأمین معاش و پاسبان عفت و احترام اوست. افزون بر آن، امکان تشکیل زندگی مجدد برای مرد بیشتر فراهم است تا زن مطلّقه. پس مهریه در واقع، کمی از خسارت و زیان های وارد بر زن را جبران می کند و مایه دل گرمی او و اندوخته ای است که سبب می شود بهتر و امیدوارتر در خانه به کار و تلاش بپردازد و خود را، حتی از نظر مادی بی پشتوانه حس نکند.(1)

براساس این نوع رویکرد به مهریه، باید میزان آن را هنگام عقد بالا گرفت تا جنبه حمایتی و پشتوانه ای آن محکم تر باشد، درحالی که اسلام بر کم گرفتن مهریه سفارش می کند. ضمن آنکه برخی از زنان طلاق گرفته،

ص: 58

امروزه به دلیل شاغل بودن، بی سرپناه نمی مانند، همچنین امروزه عوامل حمایتی دیگری مانند بیمه، نقش پشتوانه را برای زن ایفا می کنند. البته نقش مهریه به عنوان یک عامل حمایتی پذیرفته شده در قانون، انکارناپذیر است؛ زیرا تنها تعداد محدودی از زن ها شاغلند و بیشتر زنان از این چرخه بیرون می مانند. بیمه نیز در عمل چنین کارکردی دارد؛ زیرا بیمه به دیگر شرایط اجتماعی وابسته است، ولی مهریه به عنوان عامل حمایتی همگانی، همواره در اختیار زنان است.

خانه است؛ زیرا در غیر این صورت، این بخش از کارها بدون اجر و مزد می ماند.

زن در محیط خانه، خود را با مسئولیت های متعدد و متنوع روبه رو می بیند؛ از تمکین شوهر و سرپرستی فرزند گرفته تا انجام دادن انواع کار خانگی مانند نظافت، پختن غذا و میهمان داری. برخی فعالیت های اقتصادی همچون قالی بافی، دامداری و کشاورزی را نیز در برخی جوامع روستایی باید به وظایف پیشین افزود. افزون بر آن، ضرورت کار کردن در محیط های اداری و سازمانی با هدف کمک به تأمین نیازهای ضروری خانواده، در بسیاری از خانواده های شهری، مسئولیت هایی است که انجام دادن آن به حق یا باطل، به زن سپرده شده است. او نیز برای ایفای درست همه این وظایف طاقت فرسا به اجبار، و در بخشی از حیطه های آن، از روی عواطف انسانی و دغدغه های اخلاقی، تمام سرمایه های وجودی خویش را به کار می گیرد و در ازای آن، از پاداش مناسب محروم است. بنا بر این دیدگاه، تشریع مهر، اقدامی است خردپسند یا از روی دلسوزی، به منظور جبران اندکی از انبوه خدمات ارزشمند او در محیط خانواده نیز معادلی است هر چند نارسا برای انجام دادن مسئولیت های متعددی که پیوند زناشویی، وی را بدان پایبند ساخته است.(1)

این دیدگاه ها با اشکال های متعددی روبه روست. استقرار نصف مهر به مجرد انعقاد عقد و لزوم پرداخت آن قبل از هر گونه خدمت، یکی از اشکال های وارد شده بر این دیدگاه است.

پاسخ های فراوانی به این مسئله داده شده که از جمله این پاسخ ها، جبران شدن این تفاوت به وسیله مهریه ای است که به زن پرداخت می شود.

در توضیح مطلب باید به سه نکته توجه کرد: مطلب اول آنکه، خداوند قوانین حقوقی مربوط به زن و مرد را با در نظر گرفتن تفاوت های فیزیکی، روانی و با توجه به دیگر احکام شرعی زن و مرد، وضع کرده است. نکته دوم آنکه نظام حقوقی اسلام، بر پایه مصلحت هایی است که خداوند متعال برای وضع قوانین در نظر گرفته است. سومین نکته آن است که این نظام حقوقی دارای اجزا و عناصری است که با یکدیگر در ارتباط هستند و نباید قانونی را جدا از دیگر قوانین بررسی کرد، بلکه باید به همه قوانین حقوقی اسلام به صورت مرتبط با هم نگریست.

بر این اساس، می توان گفت با توجه به شرایط زن و مرد و تفاوت های فیزیکی و روانی آن دو و اینکه مرد باید در پی تلاش اقتصادی برای برآوردن نیاز زندگی آینده خود باشد، به عبارت دیگر نفقه زندگی برعهده وی نهاده شده و از این نظر زن مسئولیتی ندارد، بایسته است برای تأمین شدن هزینه زندگی بخش بیشتری از ارث به او برسد. در نتیجه حق زن کمتر خواهد شد، ولی شارع مقدس این کمبود مالی را به وسیله تشریع مهریه و واجب بودن آن جبران کرده است. در واقع، واجب کردن مهریه برای زن، حکمی است برای جبران حق الارث او.

سُئِلَ ابا عبد الله علیه السلام: لِأی عِلَّةٍ صَارَتِ المیراثُ لِلذَکَرِ مِثلُ حَظَّ الاُنثَیَیْنِ؟ قال لَمّا جَعَلَ لَها مِنَ الصِّداقِ.(1)

از حضرت صادق علیه السلام پرسیدند: چرا ارث مردان دو برابر زنان شده است؟ حضرت در پاسخ فرمود: زیرا زنان از مهر بهره مند می شوند.

ص: 61

سرمایه می تواند افزون بر تأمین امنیت خاطر، آنان را در انجام دادن کار و فعالیت اجتماعی و سرمایه گذاری در عرصه های مناسب یاری برساند.(1)

شیربها به شدت مخالف است و نویسندگان مخالف مهریه نیز نتوانسته اند به روشنی، مفهوم مهریه را از شیربها جدا کنند.

گفتنی است پندار نادرستی که در دنیای سنّتی و جهان به ظاهر نوگرا بر سر مهریه شکل گرفته و از این رهگذر، رویارویی منتقدانه برخی از نحله های فمینیستی را با دین و به ویژه اسلام سبب شده است، بیشتر با حقیقت شیربها سازگار است و نه مهریه. شیربها از پیامدهای دوران تیول داری و برده داری - که به زن به چشم کالا نگریسته می شد - به شمار می رود. دورانی که ارزش انسانی زن را بسان یک کالای تجاری کاهش می داد. حال آنکه چنین برداشتی از مهریه به کلی با حقیقت آن ناسازگار است. باری، شیربها به ولی دختر تعلق می گرفت و از شرط ها و رکن های اصلی نکاح به شمار می رفت. ازاین رو، موافقت یا مخالفت ولی با شیربهای پیشنهادی، عامل تعیین کننده در ازدواج بود، بدون آنکه خرسندی یا نارضایتی دختر، جایی برای بحث داشته باشد.

مهریه، مرکز بحث را به دختر برمی گرداند و از نفوذ ولی در این زمینه به شکل مؤثری کاسته می شود. یکی از اموری که معقول بودن سنّت مهریه را تأیید می کند، توجه عمومی به این مسئله است. پژوهش هایی که در سال 1374 انجام شده است، نشان می دهد از هر پنج نفر، چهار نفرشان با مهریه موافق بوده اند. این پژوهش نشانه پذیرش تشریع مهریه از سوی عموم مردم است.(1)

به طور کلی، کارکرد مهریه را از دو جنبه می توان ارزیابی کرد:

نمی کند، مگر اینکه زندگی شان در معرض فروپاشی قرار بگیرد. این مطالبه نکردن مهر به سبب اندیشه حاکم بر جامعه است. در این طرز فکر عمومی، زن اموال خود را از شوهر جدا نمی داند و آنچه را در اختیار شوهر است، متعلق به خود می داند. در نتیجه، مطالبه نکردن مهریه، نشان صمیمیت و یکرنگی زن و شوهر است.

مقصود بیشتر اندیشمندان که به پیامدهای مثبت مهریه اشاره می کنند، مهریه ای است که به زن پرداخت می شود. این مهریه را مرد، هم می تواند در ابتدای زندگی بپردازد و هم در طول مدت زندگی. بیشتر این صاحب نظران درباره این رویه عرف که مهریه فقط در قباله ازدواج قید شود و پرداخت آن به زن هرگز مورد نظر نباشد، بحثی ندارند و معلوم نیست که حتی آنان همین آثار مثبت را برای این نوع مهریه نیز پذیرفته باشند. آنان به الگوی پیشنهادی شرع در فقه و آیه و روایت از مهریه نظر دارند و درباره رویه واقعی موجود در جامعه سخن نمی گویند.

درستکاری مرد است. مهریه، هدیه ای است که بیشتر جنبه معنوی آن موردنظر است؛ هر چند به طور طبیعی، برخی آثار مادی مانند جبران حق الارث زن یا جبران زحمت های او برای خانواده نیز در پی دارد، ولی نخستین هدف مهریه، احترام گذاشتن به جایگاه و شخصیت زنان در خانواده و اجتماع است. البته این هدیه را نباید تنها در قالب هبه های فقهی تعریف کرد، بلکه مهریه را باید هدیه نمادین دانست که در جامعه ما همواره وجود داشته و در همه جوامع نیز به شکل های گوناگون رعایت می شود و اصلی استوار برای برقراری روابط اجتماعی به شمار می رود.

اسلام، این هدیه را به شکل ویژه و در قالب معیّن قرار داده و مهریه را مخصوص زن دانسته است. در مقابل مهریه، خانواده زن لازم نیست یک چیز مادی معادل پرداخت کند، بلکه مهریه تنها برای نشان دادن وفاداری مرد به زن است و به طور طبیعی زن نیز به مردِ وفادار محبت می ورزد؛ یعنی مهریه شکل عملی قانون جذب و انجذاب را در خانواده به وجود می آورد.

گفتنی است مهریه تعریف شده در شرع اسلام، با همان ویژگی های خود در صدر اسلام، اکنون در جامعه وجود ندارد. پس اگر چنین رویه نادرستی حاکم نمی شد، همگان می دانستند که تقدیم هدیه مرد به زن در ابتدای زندگی، چقدر زیبا و لذت بخش است. این هدیه، هیچ شباهتی به خرید و فروش ندارد، بلکه امری پسندیده و نکوست.

اگر معیار قضاوت، تعبیرهای قرآنی باشد، شاید این قاعده کلی درباره شرعی بودن یا نبودن مهریه درست باشد که هر چه کارکردهای مادی مهریه نسبت به کارکردهای معنوی آن بیشتر باشد، به همان اندازه از هدف های اصلی دین درباره مهریه دورتر می شویم. حتی در مواردی ممکن است به خلاف شرع نیز نزدیک شود، مانند اینکه زن مهریه را برای تأمین وسایل خانه یا برای هر منظور دیگری در اختیار شوهر قرار دهد یا اینکه مهریه تا اندازه ای بالا باشد که تصور پرداخت آن برای شوهر سخت و گاه ناممکن باشد.

ص: 67

برای جمع میان این دو حکم، می توان گفت سفارش اسلام بر کم گرفتن مهریه، اخلاقی و غیرضروری است و معنای دستور اخلاقی این است که مهریه ها به اندازه ای باشد که داماد را به زحمت نیندازد و مانعی بر سر راه ازدواج جوانان نشود. البته بعضی از عالمان دین، سفارش های اسلام بر کم گرفتن مهریه را واجب دانسته اند و نظرشان این است که مهریه نمی تواند، بیش از مهر السنه معادل پانصد درهم باشد.(1)

2. فاصله گرفتن آنچه امروزه در این زمینه رخ می دهد با احکام فقهی؛ توضیح آنکه تلقی مردم از مهریه، آن است که مهریه امری تشریفاتی است و پرداخت آن ضرورتی ندارد و تنها نمادی برای نشان دادن جایگاه دختر و خانواده اش است. از این دیدگاه، مهریه با توجه به جایگاه اجتماعی و خانوادگی دختر تعیین می شود و به طور غیر رسمی، نقطه های قوّت و ضعف و ویژگی های ظاهری او در نظر گرفته می شود و برای تعیین آن چانه زنی می کنند. در نهایت، این اندیشه و فرهنگ نادرست، به سرعت رشد می کند، به گونه ای که برخی از جوانان، از وحشت گرفتار شدن در دام مهریه های هولناک و سرسام آور، از ازدواج گریزان می شوند.

شاید به خاطر همین رویه عرفی، برخی گمان کرده اند که مهریه، قیمت زن است. البته اگر کسی به درستی از حقیقت مهریه در اسلام آگاه نباشد، همین برداشت نادرست از رویه عرف به ذهن او می رسد. این در حالی است که با دقت در آموزه های دین اسلام، درمی یابیم که مهریه، فقط هدیه ای است که مرد به زن می پردازد. در تقدیم هدیه، موقعیت خانوادگی و اجتماعی دو طرف به طور کلی در نظر گرفته می شود، ولی هرگز تک تک نقاط قوّت و ضعف طرف مقابل شمرده نمی شود و در واقع، چانه زدن در هدیه هیچ معنایی ندارد.

ص: 69

با توجه به این دو نکته تلاش خواهیم کرد راهکارهایی را بیابیم که مهریه را به جایگاه اصلی اش برگردانیم و با مهریه های نامعقول و بسیار زیاد مبارزه کنیم.

نیست. برعکس آنچه بر هر دو پدیده سخت اثر می گذارد، میزان درآمد خانواده است.(1)

در حقیقت، تأثیر نسیه بودن مهریه بر افزایش میزان آن، امری روشن است، ولی درک کامل چگونگی شکل گیری این رویه نادرست در جامعه دشوار است و عجیب به نظر می رسد که چرا مردان چنین ریسک بزرگی می کنند و چنین دِیْن هنگفتی را می پذیرند، درحالی که از سختی ها و پیامدهای آن آگاهند و دست کم می دانند اگر زن از این اهرم فشار استفاده کند، مایه خواری و بیچارگی آنان می شود.

عقل انسان در درک این معما سرگردان است که چگونه در جامعه ای که معامله های اقتصادی آن با دقت و هوشمندی بسیار بالا و محاسبه های دقیق صورت می پذیرد و در مقام داد و ستد، حساسیت های پست و بی ارزش را تجویز می کند، در مسئله مهر که هزینه ازدواج و نوعی تعهد مالی است و در هر صورت مرد باید بخش زیادی از ثروت خود را به دیگری تملیک کند، این چنین سهل گیرانه، سخاوتمندانه و فارغ از دغدغه متعارف عمل می شود. تنها دلیلی که برای توجیه این رویه انحصاری به نظر می رسد، این است که عرف موجود، به کلی این نوع تعهد را خالی از الزام حقوقی می انگارد و پایبندی به آن را تنها به عنوان یک آیین تشریفاتی و یک سنّت ملی یا مذهبی مرسوم، بر خود لازم و واجب می بیند.(1)

باید توجه داشت که نسیه بودن مهر، هر چند به ظاهر فریبنده است و در بیشتر موارد مشکل ایجاد نمی کند، در برخی موارد، مهریه های نسیه مطالبه می شود و جنجال ها و درگیری های زیادی را به بار می آورد. برای اثبات این امر، کافی است به دادگاه های خانواده و پرونده های مهریه توجهی کنیم تا معلوم شود، مهریه های سنگین چگونه عامل بدبختی عده ای از افراد شده است.

ص: 72

زندگی را در اختیار دارند و تنها چون قدرت تهیه وسایل لوکس، تجملاتی و تشریفاتی را ندارند و در مقایسه با طبقه مرفه جامعه امکانات کمتری در اختیار دارند، از احساس نداری دروغین و خودساخته عذاب می کشند. در عصر اشراف سالاری، یعنی همان عصر بربریت، این سبک های اتلاف آمیزِ نمایش دارایی ها و چشم و هم چشمی ها، به طبقه تن آسای واقع در رأس هرم اجتماعی، منحصر بود. حال آنکه آن نمایش ها اکنون سراسر ساختار اجتماعی را فرا گرفته است. هر طبقه تا آنجا که می تواند، سبک زندگی طبقه بالاتر از خود را الگو قرار می دهد و با همه توانش می کوشد تا همانند آنها زندگی کند. در این میان، طبقه فقیر گرچه از نظر مادی در موقعیتی بهتر از گذشته قرار دارد، بیشتر از نیازمندان دوره های پیشین، در زندگی رنج می برد. نظام موجود، گرچه فقیر زحمت کش را به معنای مطلق، فقیرتر نساخته است، آنها را در نظر خودشان فقیرتر معنا کرده است.

پس امروزه نمایش هایی بسیار شدیدتر از گذشته در جامعه اجرا می شود. از سوی دیگر، عده بیشتری می کوشند در عمل از این نمایش ها پیروی کنند. بدین ترتیب، چشم و هم چشمی، در زندگی امروزی شدت می گیرد و مهریه، یکی از عرصه های چشم و هم چشمی می شود. گاه به علت حسادت ها و رقابت های خانواده دختر با دیگران، مبلغ مهریه تا حد غیرعاقلانه ای بالا می رود. گویا این خانواده ها مهریه را قیمت دخترانشان پنداشته اند، که روز به روز بر آن می افزایند.(1)

مهریه، به صورت بی رویه رشد کند؛ زیرا مهریه وقتی از طلاق جلوگیری می کند که مرد توان پرداخت آن را نداشته باشد. پس تردید دختر درباره آینده اش، او را به افزایش مهریه تشویق می کند.

دیگر ویژگی ازدواج در ایران، سستی و ناایمنی نسبی آن است که این امر در دوره های پیش، نتیجه برخورداری مرد از حقوق مطلق در زمینه طلاق بود و امروزه بیشتر بر اثر دگرگونی شگرفی که در هدف و ساختمان و وظایف خانواده پدید آمده است، مطرح می شود. گرانی مهر و درج شرط های ضمن عقد، دو نوع تأمینی است که در برابر ناپایداری ازدواج، پذیرفته شده و بسیار رواج یافته است. امروزه ناایمنی ازدواج و سستی بنیان خانواده، در طبقات بالا بیشتر است. سنگینی مهر نیز تنها، نشانه آبرو و شخصیت خانوادگی و نتیجه انتظارهایی از نوع هوس تجمل نیست، بلکه ابزار دفاع در برابر ناپایداری زناشویی شمرده می شود.(1)

در ایلات تا این اواخر درباره مهر سخت گیری نمی کردند؛ زیرا طلاق معمول نبود و مهریه اندک پذیرفته می شد. از چندی پیش تأثیر زندگی شهری به ایلات هم رسیده و چون آینده زنان را تا حدودی نامطمئن ساخته، میزان مهر در میان آنان نیز بالا رفته است.(2)

در اینکه انگیزه جلوگیری از طلاق، عامل بالارفتن مهریه است، شکی نیست، ولی آیا واقعا مهریه می تواند این هدف را تأمین کند؟ به نظر می رسد جواب منفی باشد؛ زیرا ازدواج باید بر پایه ها و بنیان های قوی بنا شود. برای نمونه، پایبندی و دین داری مرد باید برای زن و خانواده زن ثابت شده باشد. در غیر این صورت، مهریه زیاد به تنهایی مشکل را حل نمی کند، چنان که یکی از روان شناسان دراین باره می گوید:

ص: 75

بارها و بارها در مشاوره با زوج های جوان، از نزدیک شاهد بودم که تنها مهرهای سنگین تضمینی برای ازدواج پایدار و زندگی آرام و سعادتمند نبوده، گاهی در ادامه زندگی و بروز ستیزه های خانوادگی و سوگ مندانه هنگام جدایی، برای دو طرف به ویژه خانم، مایه دردسر بوده است. در یک مورد، عروس خانم جوان بعد از اینکه متوجه اعتیاد همسرش می شود، پس از ناراحتی های فراوان و دردسرهای زیاد و در نهایت، درمان نشدن و اصلاح شوهر خودکامه و رسیدن به نقطه جدایی، با وجود بخشیدن مهریه خود به میزان یک هزار عدد سکه بهار آزادی، باز هم داماد معتاد و خودخواه، حاضر به طلاق توافقی نبود و با اندیشه اخاذی برای رضایت دادن به طلاق، مبلغ هفت میلیون تومان از خانواده دختر پول نقد می خواست که پس از چند جلسه مشاوره، مسئله به شکل شایسته ای حل شد. مشاهده صدها زوج جوان که بعد از دو - سه سال زندگی زناشویی، برای جدا شدن، در راهروهای دادگستری این سو و آن سو می روند و نیز تماشای رفتار و شنیدن صحبت های مصرّانه برخی از عروس خانم هایی که مهریه ای هزار سکه ای دارند و با چشم پوشی از همه حق و حقوق شرعی خود و گذشت از مهریه کلان، طالب جدایی و جاری شدن صیغه طلاق هستند، هر نظاره گر بینا و هوشمند را به اندیشه و تأمل فراوان وا می دارد.(1)

اقتصادی و اجتماعی برای زن در گذشته، سبب ایجاد تنش های فعلی در روابط زن و شوهری و زمینه ساز مشکل اقتصادی در راه ازدواج جوان ها شده است.(1)

ناشایست می کنند و ویژگی های منفی خود را از دید دختر و خانواده او پنهان نگه می دارند و حتی زنانشان را در نیمه راه رها می کنند. از سوی دیگر، برخی از دختران از این شرایط به زشتی بهره می برند و با ازدواج کردن، درصدد به دست آوردن سرمایه مرد هستند و قصد عاقلانه و پایدار زندگی کردن را ندارند. همه این شرایط، به افزایش مهریه دامن می زند.

در شهرهای بزرگ و صنعتی مانند تهران که ارتباط های اجتماعی محدود شده است و مردم از آشنایی کامل یکدیگر محروم مانده اند، شاید مبلغ مهر، بهترین تضمین برای سرنوشت آینده زن باشد.(1)

با نگاهی دقیق تر، باید گفت که ساختار جامعه جدید، اگر در افزایش مهریه تأثیر داشته باشد، به دلیل بیم زنان و خانواده آنها درباره سرنوشت آینده شان است. بنابراین، بیم از آینده، سبب بالا رفتن میزان مهریه شده است.

او نیز در میزان مهریه اثر می گذارند.

گمان می رود بیم از آینده ای نامعلوم، مهم ترین دلیل افزایش میزان مهریه باشد. این بیم از جهتی در موقعیت زن در گذشته ریشه دارد، ولی زندگی امروزی نیز به آن شدت می بخشد. هر چند رشد موقعیت زن ها در حال حاضر، به طور طبیعی می تواند این نگرانی را کاهش دهد، ولی بعید است در ازدواج نقش زیادی داشته باشد؛ زیرا برخی از انگیزه های نگرانی همچنان وجود دارد. برای نمونه، از مهریه زیاد، به ابزاری برای رویارویی با حق طلاق مرد یاد می شود. نبودن اعتماد کافی در روابط مردم در زندگی شهری نیز آن را تشدید کرده است. الزامی نبودن پرداخت مهریه، مردان را به پذیرفتن مهریه های زیاد واداشته است. بسیاری از این علت ها در تعامل با همدیگر قرار می گیرند که نتیجه آن، گرانی مهریه در جامعه است.

وجود چشم و هم چشمی، عامل دیگری است که سبب می شود این مهریه ها، قاعده و معیار برای دیگران قرار گیرد و در جامعه شاهد باشیم که مهریه های بسیار زیاد را حتی کسانی هم که توان مالی ضعیفی دارند، می پذیرند. در برخی موارد به قدری عجیب می شود که اگر مرد چندین برابر معمول هم درآمد داشته باشد، باز نمی تواند مهریه زنش را پرداخت کند. نمونه این مسئله کسانی اند که همسرانشان مهریه خود را به اجرا گذاشته اند و دادگاه به دلیل ضعف مالی مرد، به مرد دستور داده است که مهریه را به صورت قسطی بپردازد. در بسیاری موارد، این قسط ها تا آخر عمر مرد نیز پایان نخواهد یافت.

مشاهده سرنوشت این گونه افراد، جوانان را دچار سردرگمی می کند و تردید و وسواس آنان را در ازدواج بالا می برد. البته این امر با ضرورت های فطری و طبیعی ناسازگار است و باید راه حلی برای آن سنجیده شود.

ص: 79

بعضی از مردم، در مقدار تأثیر مهریه های گران بر جلوگیری از ازدواج تردید دارند. البته مهریه به تنهایی، عامل تجرد جوانان و تأخیر در ازدواج نیست، بلکه عوامل بسیاری برای این گونه مسائل وجود دارد. پس باید عوامل مشوق ازدواج جوانان در جامعه وجود داشته باشد و موانع ازدواج را هرچند ناچیز باشد، از میان برداریم. در واقع، تعیین مهریه های بسیار بالا برای بیشتر افراد جامعه با روح این سنت نیکو و سفارش های اسلام در این زمینه ناسازگار است و باید راه حلی مناسب برای این مسئله در جامعه پیدا شود.

این راه حل درباره موضوع هایی درست است که هیچ فایده و کارکردی ندارند، ولی ما معتقدیم در مهریه چنین چیزی صدق نمی کند و گمان می کنیم اگر به خوبی از مهریه استفاده شود، آثار و کارکرد مثبت دارد. آنچه اشکال ایجاد کرده، انحراف از رویه اصلی و معیار در این زمینه است که باید این انحراف برداشته شود و مهریه به کانال اصلی اش برگردد.

به هر حال، اگر منظور از مهم تلقی نکردن مهریه این است که مهریه زیاد لازم نیست و مهریه کم نیز کفایت می کند، این سخن درستی است، ولی برداشتن اصل مهریه، به معنای نابود کردن سنّت ریشه داری است که هم به راحتی ممکن نیست و هم ضرورتی ندارد و این سفارش و راه حل، به معنای پاک کردن صورت مسئله است. بنابراین، مهریه اگر در حد معقول باشد، هیچ مشکلی ایجاد نمی کند، بلکه پیوند خانواده را مستحکم و پایدار می سازد، هرچند شاید لازم باشد، برخی تغییرها در آن ایجاد شود.

نیت معامله گرانه در جامعه اسلامی ما، امری بسیار لازم و انکارناپذیر به نظر می رسد.

مهریه در اسلام، بیشتر یک امر معنوی است تا مادی. مهریه، ابزار مادی مناسبی برای تضمین سرنوشت زن نیست، بلکه امری معنوی برای تقویت جایگاه وی به شمار می آید. بدون شک، نخستین هدف اسلام از مهریه نیز بر جنبه معنوی آن استوار بوده است. در تغییر شیوه پرداخت مهریه، توجه کردن به این مسئله ضروری است که مهریه را به عنوان عامل معنوی باید ترویج کرد و تا آنجا که امکان دارد، جنبه مادی آن را کم رنگ ساخت.(1)

تحمل کردن را ندارد. بدون تردید، مهریه گزاف همچون ریسمان یا زنجیر محکمی است که به کمک آن، شکل ظاهری خانواده را می توان حفظ کرد و یک انسان آماده فرار را به اسارت گرفت و یک زندگی سرد و تلخ و بی روح و نشاط را که نامش زندگی است، تداوم بخشید.

خانواده، جاذبه می خواهد. این جاذبه باید به قدری قوی باشد که برای حفظ هریک از زوجین، هیچ گونه نیازی به ایجاد ترس و وحشت نباشد. در غیر این صورت، حتی اگر زن و مردی سال ها زیر یک سقف با هم زندگی کنند و با یکدیگر پیوند جسمی هم داشته باشند، به سبب نبودن پیوند روحی و انس و الفت قلبی، احساس خرسندی و خوشبختی نخواهند کرد.

زنی که پای مردی را در دام مهریه بسته و دل او را به رشته مهر و محبت نکشیده، چگونه می تواند خوشبخت باشد؟! آن مردی که فقط با تکیه به اینکه اسلام اختیار طلاق را به او سپرده است، زن را برای خود نگه می دارد و هیچ پیوند روحی میان او و همسرش نیست، چگونه می تواند آسوده و آرام باشد؟ پس باید چاره ای برای این مسائل اندیشید. باید معیارهای اصیل را شناخت و به کار گرفت. باید اخلاق اسلامی را در جامعه زنده کرد. باید به موازین اسلامی در معاشرت ها و روابط زن و مرد بسیار توجه کرد. درمان کردن، کاری است منطقی، ولی منطقی تر از آن، پیش گیری است. پس باید روابط خانوادگی بر پایه درک و شعور انسانی بنا شود. با فشارهای اقتصادی یا قانونی صرف نمی توان این میثاق مقدس را تداوم بخشید و اگر هم با این عوامل پایدار ماند، پیامدهای منفی آن بیشتر از پیامدهای مثبت آن است.

اسلام اصل وجود مهر را برای صحت ازدواج لازم می داند، ولی ارزش زن را به مقدار مهر نمی داند. هدف ازدواج نباید مهر باشد، بلکه انس و

ص: 83

آرامش خانوادگی، مورد نظر اسلام است.(1)

چانه زدن روی مهریه، پس از ابراز خرسندی دو طرف از اصل ازدواج، کاری ناشایست است و از آن بدتر این است که نامزدی به واسطه توافق نکردن بر سر مهریه به هم بخورد. درحالی که از دیدگاه اسلامی این مسائل، فرعی است و اصل، توجه به شرافت و کرامت وجودی انسان است.

دوم - اینکه زندگی را به قدری بر زن سخت بگیرد که زن با بخشیدن مهریه، جان خود را خلاص کند. «زیادی مهر باعث شده است زندگی خانوادگی در بسیاری از کشورها پیچیده و دشوار شود و ازدواج پسر و دختر از لحاظ سن به تأخیر افتد؛ زیرا بسیاری از جوانان از نظر مسائل مادی در سطح پایینی قرار دارند. در نتیجه، در برابر مهرهای سرسام آور به ستوه می آیند و از فراهم آوردن این مبالغ هنگفت احساس عجز و ناتوانی می کنند. سپس دچار انحراف اخلاقی و پس از آن انحراف بسیار دردناک تر می شوند».(1)

بدین ترتیب، مهریه مانع ازدواج برخی جوانان می شود و در برخی موارد، به تأخیر سن ازدواج جوانان دامن می زند. در پی این تأخیر، مهریه، کارکرد اصلی خود را که ایجاد محبت و انس میان زوجین است، از دست می دهد و در مقابل، کینه و دشمنی میان زن و مرد پدید می آورد. امام علی علیه السلام در کلامی پر معنا به یکی از مهم ترین پیامدهای مهرهای زیاد اشاره می کند و می فرماید: «لاتُغالُوا بِمُهُورِ النِّساءِ فَتَکُونَ عَداوَةً؛ مهر و کابین زنان را بالا نبرید، زیرا سبب پیدایش دشمنی می شود».(2)

بنابراین، در تعیین مهر نباید آن قدر سخت گیری کرد که قدرت ازدواج از جوانان گرفته شود و به ناچار، تجرد را بر تأهل ترجیح دهند و اگر هم به ازدواج تن می دهند، بر اثر خرده گیری ها و اشکال تراشی های خانواده دختر، کینه پیدا کنند. به تجربه ثابت شده است که ایرادها و سخت گیری های خانواده دختر در مهر و مراسم عروسی، رنجش خاطر داماد را در پی داشته و او چنان کینه ای می شود که گاه تا آخر عمر کینه اش برطرف نمی شود.

در میزان آن است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «بهترین مهریه، کمترین آن است.»(1) نیز فرمود: «با برکت ترین ازدواج، کم خرج ترین آن است».(2)

همچنین باید به دختران آموخت که گرچه آنان در تعیین مهریه، حق انتخاب دارند، بهتر است از این حق در جهت محکم کردن بنیان خانواده کمک بگیرند. زن می توان به هر گونه که بخواهد، از مهرش استفاده کند، ولی صفای زندگی چیزی است که در سایه گروکشی ها و حساب گری ها دوام نمی آورد.

مرد توان پرداخت مهریه کلان را ندارد، نباید به خاطر مهریه، اصل ازدواج را به هم زد.(1)

ص: 87

فقها نیز بر مسئله نفقه زن تأکید دارند و معتقدند: «نفقه زن، بر نفقه های دیگر نزدیکان مرد مقدّم است.»(1) پس شکی نیست که فقها تهیه لوازم خانه را از وظایف مرد می شمارند و برای زن در تهیه آن هیچ وظیفه ای را بیان نمی کنند.

حال که از نظر فقهی، تأمین اثاث خانه بر عهده مرد است، چه چیز سبب شده است که زن خود را موظف بداند جهیزیه را با خود بیاورد و به عبارت دیگر، چرا این سنّت در جامعه ما نهادینه شده است؟

برخی از حقوق دانان، برای تبیین کارکرد جهیزیه، به اشتیاق زنان در کمک کردن به شوهر با هدف تأمین زندگی مشترک و ایفای نقش فعال در زندگی و مسئله سهم الارث زنان اشاره کرده اند. تأمین معاش خانواده برعهده شوهر است، ولی زن نیز میل دارد در این تلاش او را یاری دهد. در تقسیم کار سنّتی بین زن و مرد، زن به تنظیم امور خانه می پردازد و از کار خود درآمدی ندارد. پس ناچار باید مالی به همراه ببرد و بدین گونه، سهمی از این بار را به دوش کشد و همسر را کمک کند. در واقع، آوردن جهیزیه نشانه صمیمیت و مظهری از روح همکاری میان خانواده زن با شوهر است. از سوی دیگر، دختر خانواده نصف ارث می برد و دادن جهیزیه به او، راهی است برای تعدیل قانون ارث بین دختر و پسر(2) برخی دیگر، مسئله ارتباط متقابل مهریه و جهیزیه را طرح کرده اند.(3)

زنان مسلمان می توانند این جهیزیه را الگو قرار دهند و توجه کنند که این جهیزیه، از آنِ دختر پیامبر و همسر دلاورترین مرد گیتی بوده است. ایشان، بانوی نمونه و سرآمد زنان عالم بوده و هست. با این وصف جهیزیه این بانوی بزرگوار عبارت بود از:

1. یک پیراهن سفید؛

2. یک روسری بزرگ؛

3. یک حوله سیاه خیبری؛

4. یک تخت خواب که از پوست خرما بافته شده بود؛

5. دو عدد تشک کتانی که یکی از پشم گوسفندی و دیگری از لیف خرما پر شده بود؛

6 . چهار عدد بالش از پوست میش که از گیاهی به نام «اذخر» پر شده بود؛

7. یک قطعه حصیر هجری؛

8. یک عدد آسیای دستی؛

9. یک کاسه مسی؛

10. یک مَشک چرمی برای آب کشی؛

11. یک تشت لباس شویی؛

12. یک عدد کاسه برای شیر؛

13. یک ظرف آب خوری؛

14. یک پرده پشمی؛

15. یک آفتابه؛

16. یک سبوی گلی؛

17. دو کوزه سفالین؛

ص: 91

18. یک عدد پوست برای فرش؛

19. یک عبا.(1)

هنگامی که جهاز حضرت زهرا علیهاالسلام را خدمت پیامبر آوردند، اشکش جاری شد و سرش را رو به آسمان بلند کرد و گفت: «خدایا، این عروسی را برای کسانی که بیشتر ظرف هایشان گلی است، مبارک گردان».(2)

نکته ای که باید در این زمینه به آن توجه کرد، این است که همه مورخان گفته اند در آن زمان، جهیزیه آن بانوی بزرگوار بسیار ساده بوده است و به حداقل امکانات زندگی بسنده کرده بودند، با اینکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اگر می خواست، می توانست جهیزیه بسیار مناسب تری برای دختر گرامی خویش تهیه کند.

پس آنچه باید در تهیه لوازم زندگی رعایت شود، توجه به ضرورت و در عین حال سادگی آن است؛ زیرا بالا بودن هزینه لوازم زندگی، خود یکی از عوامل به تأخیر افتادن ازدواج دخترانی است که درصددند جهیزیه گران قیمتی به همراه داشته باشند.

نکته مهم دیگر اینکه مردان نیز توقع خود را از جهیزیه پایین بیاورند و بدانند که جهیزیه، فقط هم یاری و کمک زن و خانواده اوست و در این موضوع، وظیفه یا تکلیف خاصی بر عهده زن نیست. متأسفانه در عرف این یک باور قطعی شده است که خانواده دختر موظفند بخش زیادی از وسایل زندگی داماد را فراهم سازند و خانواده مرد براساس سنّت های نادرست، توقع بسیار بالایی در این زمینه دارند.

در الگوی جهیزیه اسلامی، چند نکته مهم وجود دارد که عبارتند از:

ص: 92

1. تهیه لوازم خانه به عهده مرد است.

2. خانواده دختر می تواند در تهیه لوازم منزل جوانانی که تازه زندگی را شروع کرده اند، به آنان کمک کند.

3. مردان حق ندارند، جهیزیه سنگین از زن بخواهند.

درآمده است، به گونه ای که خانواده های کم درآمد و عائله مند، از تهیه آن ناتوان می شوند و در بسیاری از مواقع، دختران جوان، به خاطر نداشتن جهیزیه یا کم بودن آن، از ازدواج محروم می مانند... به هر حال، تأمین جهیزیه های سنگین، کار ازدواج را دشوار می کند و گاهی نیز داستان آن کارمند بازنشسته پیش می آید که یکی از کلیه های خود را فروخت تا صرف تهیه جهیزیه یکی از دخترهای خود کند، ولی سوگمندانه در این راه جان خویش را از دست داد و به آغوش مرگ رفت.(1)

گاهی با عنوان امانت است و گاهی عنوان امانت ندارد و تنها، قبض رسید جهیزیه است. حال اگر پس از تحویل به شوهر، میان زن و مرد اختلافی به وجود بیاید، جهیزیه باید به زوجه داده شود. بدین ترتیب، جهیزیه ای که در اختیار شوهر قرار می دهند، از نظر عرفی، عاریه مضمونه است؛ یعنی زوج حق استفاده از جهیزیه را به عنوان اثاث البیت، در زندگی مشترک خود با همسر و فرزندانش دارد، ولی ضامن عین آن است و در شرایطی که زن به برگرداندن آن تصمیم می گیرد، باید آن مقدار از جهیزیه را که باقی مانده است، پس دهد و اگر بعضی از اقلام جهیزیه را شوهر با زیاده روی یا کوتاهی در مصرف تلف کرده یا بدون اذن زوجه، فروخته باشد، بنابر نوع مورد، ضامن مثل یا قیمت «یوم التلف» آن خواهد بود و در کم شدن اقلام موجود بر اثر استفاده بسیار نیز ضامن است.(1)

نتیجه

در حقیقت، جهیزیه یک سنّت پایدار و قوی با جنبه های خوب و بد است. اگر جهیزیه را نشانه روح همکاری میان زن و مرد یا نشانه اشتراک زن در اموال خانه بدانیم، امری پسندیده و خوب است، ولی دو نکته، کارکرد آن را منفی کرده است: یکی اینکه، این همکاری زن و مرد، شکل الزامی به خود گرفته و جهیزیه، عامل فشار بر خانواده های بی بضاعت شده است. همچنین ابزاری برای سرکوفت زنانی شده است که جهیزیه همسان با دیگر دختران را با خود نیاورده اند.

مسئله دیگری که سنّت جهیزیه را با مشکل روبه رو ساخته، رشد بیش از حد آن است که در پی رقابت و چشم و هم چشمی های منفی در جامعه و ارتباط جهیزیه با دیگر خرج های عروسی روی می دهد.

ص: 95

با توجه به این دلایل، پایین آوردن جهیزیه به این مسائل بستگی دارد:

1. شوهران بدانند هرچند هزینه جهیزیه به طور عرف با خانواده دختر است، کمک والدین عروس به دختر و داماد به شمار می رود و کمک با هر مقدار، شایسته سپاس گزاری است.

2. جهیزیه، نشانه بزرگی و بلند مرتبه گی افراد نیست.

3. هزینه های عروسی نیز تا حد امکان باید پایین بیاید و آسان گیری در امر ازدواج در جامعه رواج بیابد.

پس ایستادگی در برابر این سنّت شایسته نیست، بلکه باید کوشید جنبه های منفی آن از میان برود. از دیدگاه اسلام، رسم جهیزیه تا آنجا که فقط برای تقویت بنیه خانواده تازه تأسیس به کار رود، تأیید می شود.

می توان جهیزیه ای داشت که مانع ازدواج نباشد، بلکه عامل افزایش ارتباط درست و محکم کردن پایه های دوستی خانواده عروس و داماد و نزدیک شدن قلب های زوجین به همدیگر باشد، به شرطی که جنبه های منفی آن کم رنگ شود و اصل آن را تحت الشعاع قرار ندهد. خانواده عروس نیز باید به اندازه توان مالی و عاطفی اش به دختر و دامادش کمک کند. در مقابل، داماد نیز توجه داشته باشد که در هر حال، باید از زن و خانواده او در قبال این کمک، سپاس گزار و قدردان باشد.

ص: 96

15. حبیبی تبار، جواد، گام به گام با حقوق خانواده، تهران، نشر خرم، چاپ اول، 1380.

16. حرعاملی، شیخ حسن، وسائل الشیعه.

17. حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تحقیق: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، بیروت، چاپ اول، 1413ه . ق.

18. حسن، ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، سازمان انتشارات جاویدان، چاپ ششم، 1366.

19. حقانی زنجانی، حسین، حقوق خانواده در اسلام، قم، دارالتبلیغ اسلامی، چاپ اول، 1350.

20. حکیم پور، محمد، حقوق زنان در کشاکش سنت و تجدد، تهران، انتشارات نغمه نو اندیش، چاپ دوم، 1384.

21. حلی، یوسف بن علی، ایضاح الفوائد فی شرح القواعد، تهران، نشر اسماعیلیان، 1389 ه- . ق.

22. دهخدا، لغت نامه، تهران، سیروس، 1338 ه- . ق.

23. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، بیروت، دارالشامیه، چاپ اول، 1416ه . ق.

24. ریتزر، جورج، نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر، ترجمه: محسن ثلاثی، تهران، علمی، چاپ دوم، 1374.

25. زیدان، عبدالکریم، المفصل فی احکام المرأه و البیت المسلم، بیروت، مؤسسه الرساله، چاپ سوم، 1417ه . ق.

26. زین الدین عاملی، محمد بن جمال الدین علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ دوم، بی تا.

27. ساروخانی، باقر، مقدمه ای بر جامعه شناسی خانواده، تهران، سروش، 1370.

28. شرف الدین، سید حسین، تبیین جامعه شناختی مهریه، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1380.

29. شریعتی، علی، مجموعه آثار (شماره 21)، تهران، انتشارات سبز، چاپ دوم، 1362.

30. شلبی، احمد، زندگی اجتماعی از دیدگاه اسلام، ترجمه: محمود اسداللهی، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، بی تا.

31. صادقی اردستانی، احمد، نیازهای جوانان، تهران، نشر خرم، چاپ اول، 1379.

32. صدیق اورعی، غلام رضا، جامعه شناسی مسایل اجتماعی جوانان، مشهد، جهاد دانشگاهی، 1374.

ص: 98

33. صفایی، حسین و اسدالله امامی، حقوق خانواده، نشر دادگستر، تهران، چاپ سوم، 1379.

34. طاهری، حبیب الله، حقوق مدنی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی تا.

35. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمه: موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، 1374.

36. طبری، مجمع البیان، تحقیق: رسولی محلاتی، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، 1379.

37. طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تصحیح و تعلیق: محمد باقر بهبودی، 8 جلد، المکتبه المرتضویه لاحیا الآثار الجعفریه، چاپ دوم، بی تا.

38. عبده (بروجردی)، محمد، کلیات حقوق اسلامی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، 1369.

39. فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1420 ه- . ق.

40. فضل الله، محمدحسین، دنیای زن، ترجمه: واحد ترجمه دفتر پژوهش و نشر سهروردی، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردی، چاپ اول، 1383.

41. --------------------- ، شیوه همسرداری، ترجمه: لطیف راشدی، تهران، پیام آزادی، چاپ اول، 1373.

42. فیروزآبادی، قاموس المحیط، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، 1412 ه- . ق.

43. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر صافی، تهران، دارالکتب، چاپ اول، 1419 ه- . ق.

44. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، چاپ یازدهم، 1383.

45. قرشی، علی اکبر، احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، چاپ سوم، 1378.

46. قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القرآن، دارالفکر، 1491ه . ق.

47. قیومی، احمد، مصباح المنیر، دارالهجره، قم، 1405 ه- . ق.

48. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

49. کوزر، لوئیس، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی، ترجمه: محسن ثلاثی، تهران، انتشارات علمی، چاپ دهم، 1382.

50. گواهی، زهرا، سیمای زن در آیینه فقه شیعه، قم، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1369.

ص: 99

51. گوستاولوبون، تمدن اسلامی و غرب، ترجمه: سیدهاشم حسینی، تهران، کتابفروشی اسلامی، چاپ سوم، 1358.

52. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، مؤسسه الوفاء، بیروت، چاپ دوم، 1403 ه- . ق.

53. محقق، محمدباقر، حقوق مدنی زوجین.

54. مدرسی، محمدتقی، تفسیر هدایت، مشهد، آستان قدس، چاپ اول، 1377.

55. مشکینی، علی، ازدواج در اسلام، ترجمه: احمد جنتی، انتشارات یاسر، بی تا.

56. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، انتشارات صدرا، چاپ بیستم، 1374.

57. ----------------- ، یادداشت های استاد، تهران، صدرا، چاپ دوم، 1382.

58. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیستم، 1370.

59. منصورنژاد، محمد، مسأله زن، اسلام و فمینیسم در دفاع از حقوق زنان، تهران، نشر برگ زیتون، چاپ اول، 1381.

60. موسوی بجنوردی، محمد، نشریه ابوذر، انجمن اسلامی دانشجویان دانشکده علوم پزشکی دانشگاه تهران.

61. موسوی خمینی، سید روح الله، تحریرالوسیله، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، بی تا.

62. نای بن سعدون، حقوق زن از آغاز تا امروز، ترجمه: گیتی خورسند، تهران، انتشارات کویر، چاپ اول، 1378.

63. نجار، محمد علی، معجم الوسیط، تهران، مکتبه العلمیه، بی تا.

64. هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، قم، دفتر تبلیغات، چاپ اول، 1373.

پایان نامه

1. طالبی احمد آبادی، مؤسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی رحمه الله، 1381.

2. کاظمی پور، بررسی دموگرافیک تغییر سن ازدواج.

3. سماتوزیان، ناصر، حقوق مدنی خانواده، تهران، شرکت انتشارات، چاپ سوم، 1371.

ص: 100