ص: 2

ص: 3

ص: 4

دانش دارند _ كارهايى بس دشوار و گاه پيچيده اند ، بخصوص اگر همچون پژوهش حاضر ، در حوزه دين ، سابقه و الگوى قبلى نداشته باشند . به همين جهت ، از عموم علاقه مندان و صاحب نظران درخواست مى شود با نقدها و راهنمايى هاى خود ، اين روند مبارك را پر بار سازند . اين پژوهشِ نه چندان آسان ، با تلاش هاى عالمانه و پيگير جناب آقاى محمّدعلى سروش به ثمر نشست كه از ايشان كمال تشكّر را داريم . همچنين از آقايان دكتر محمود گلزارى و حجّة الاسلام و المسلمين دكتر مسعود آذربايجانى _ كه مسئوليت نظارت بر طرح و نقدِ اين اثر را به عهده داشتند _ صميمانه سپاس گزارى مى كنيم . يادآور مى شود كه مجموعه متون دينى لازم براى اين پژوهش ، از سوى گروه پژوهشى تدوين دانش نامه هاى حديثى در اختيار اين واحد قرار گرفت كه بدين وسيله از كليه پژوهشگران اين گروه و بويژه مدير محترم آن ، جناب حجّة الاسلام والمسلمين عبد الهادى مسعودى تشكّر مى كنيم . با سپاس واحد حديث و علوم روان شناختى پژوهشكده علوم و معارف حديث

.

ص: 5

ص: 6

است و بر اساس ايجاد پيوند ميان آيات و احاديث وارد شده درباره آن، بررسى شده است. در فصل اوّل، كلّيات، بحث شده اند؛ اين كه : دقيقاً حسادت چيست و مراتب آن كدام است و فرق آن با غبطه و غيرت ، در چه چيز است. فصل دوم ، به پيامدهاى حسادت، از جمله: پيامدهاى جسمانى، روانى، معنوى و نيز پيامدهاى اجتماعى پرداخته است. در فصل سوم، نشانه هاى حسود، مورد توجّه قرار گرفته است تا از اين طريق بتوان شخص حسود را شناخت و تعاملات و معاشرت با وى را تحت كنترل خود در آورد. همچنين در اين فصل، جنبه هاى عاطفى، شناختى و رفتارى حسادت به طور مفصّل بررسى شده است. فصل چهارم، به زمينه هاى رشد حسادت اختصاص دارد و در آن، موضوعاتى مانند: تفاوت هاى فردى، زمينه هاى خانوادگى، برخوردهاى تبعيض آميز و احساس محروميت، بررسى خواهند شد. همچنين علل پيدايش حسادت در فرد، مورد شناسايى واقع شده و به خاطر طرح موضوع « احساس حقارت »، بحث عزّت نفْس و راه هاى افزايش حرمت خود مطرح گرديده است. در فصل پنجم ، روش هاى علمى، عملى، معنوى، عاطفى و شناختى درمان حسادت، بيان شده است. در فصل ششم، روش هاى پيشگيرى از حسادت در دوران كودكى و بزرگ سالى، مورد بررسى واقع شده است. و در فصل هفتم، آداب معاشرت با حسود و شيوه هاى دفع حسادت، مطرح گرديده است. نوشته حاضر، تمام اقشار را مخاطب خود قرار داده است و مطالب آن به سبك قابل فهم براى اغلب مردم، تأليف شده است. در پايان، از راهنمايى ها و كمك هاى مخلصانه برادر محترم، حجّة الإسلام و المسلمين عبّاس پسنديده و نيز جناب آقاى دكتر محمود گلزارى و جناب آقاى دكتر مسعود آذربايجانى كه با اخلاص، تجارب شخصى خود را دست مايه تأليف اين كتاب قرار دادند، سپاس گزارى مى كنم . محمّدعلى سروش

.

ص: 7

ص: 8

كسى به شما توجّهى نمى كند و همه تيم مقابل را تشويق مى كنند. از دست دوستانتان خشمگين مى شويد و آنها را مقصّر مى دانيد و هم زمان، ترس و نگرانى از ناتوانى، وجودتان را مى گيرد: « چرا من، اين قدر بى عرضه و ناتوانم؟ چرا نمى توانم يك قهرمان باشم؟ ». و مثل اين كه اين بحران روحى، براى شما پايان ندارد و در نهايت، حتّى از دست خودتان هم خشمگين مى شويد. تركيبى از چنين احساس هاى متفاوت و متضادّى است كه مى تواند به كلّى ، حالت روحى شما را در هم بريزد و شما را به شخصى بداخلاق تبديل كند. در حقيقت، حسادت ، احساسى است كه بيش از همه، خودِ شخص را آزار مى دهد . اين احساس مى تواند با چنان شدّتى بروز يابد كه علاوه بر آزار خود، ديگران را نيز عذاب داده، مانع پيشرفت امور شود. اگر بخواهيم حسادت را از جهت مفهومى نيز بررسى كنيم، خواهيم ديد كه در لغت، به معناى « بد خواستن » يا « بدخواهى » است (1) و در اصطلاحِ حكمت و اخلاق، به معناى اين است كه فرد، نابودى نعمت يا نعمت هاى ديگرى را آرزو كند. (2) در حقيقت، معناى حسادت، همين آرزو كردن نابودى نعمت ديگران است، خواه اين نعمت را براى خود نيز بخواهد يا نه؛ چرا كه گاهى حسود، خود، همان نعمت يا حتّى بهتر از آن را دارد و گاه داشتن آن نعمت را براى خود، كسر شأن مى داند، ولى با اين حال از تنعّم ديگرى، رنج مى برد و مى خواهد كه آن نعمت از او گرفته شود. در اين باره، از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده است كه: اَلحاسِدُ، الّذى يَتَمنّى زَوالَ النِّعْمَةِ عَنْ صاحِبِها وَ إِنْ لَمْ يُرِدْها لِنَفْسِهِ. (3) حسود، كسى است كه نابودى نعمتى را از صاحب آن، خواهان است، اگرچه آن نعمت را براى خود نخواهد.

.

ص: 9

از اين تعريف، شقوق ديگرى را نيز مى توان استنباط نمود. يكى، اين كه: اگر كسى به خاطر نابودى نعمت ديگرى خوش حال شود و يا به خاطر ناگوارى هاى كسى شادمان گردد، چنين فردى حسود است؛ چرا كه وى همانند كسى است كه قبل از بين رفتن نعمت، آرزوى نابودى آن را داشته است. البتّه چه بسا قساوت، در صورت دوم (شادمانى بر ناگوارى هاى كسى) بيشتر نيز باشد؛ زيرا در صورت اوّل، شايد فرد به هنگام مصيبت ديگران متأثّر شود، امّا در صورت دوم، فرد، قَسىّ القلب و بى رحم گرديده است و گويا از انسانيت، برهنه شده است، و به قول سعدى: تو كز محنت ديگران بى غمىنشايد كه نامت نهند آدمى . (1) شِقّ ديگر، اين كه: اگر كسى به خاطر دستيابى يك مؤمن به نعمتى، غمگين شود، اين فرد نيز داراى حسادت است؛ زيرا وى در حقيقت، قبل از دستيابى ديگرى به نعمت، آرزوى دست نيافتن به آن را براى وى داشته است و آرزو كردنِ دست نيافتنِ كسى به نعمت، با آرزو كردن نابودى نعمتى كه شخص به آن دسته يافته است، مساوى است. قرآن كريم به اين دو نوع حسادت، اشاره نموده است: «إِن تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِن تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُواْ بِهَا وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ لاَ يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْ_ئا إِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ . (2) اگر نيكى به شما برسد، آنان را ناراحت مى كند، و اگر حادثه ناگوارى براى شما رخ بدهد، خوش حال مى شوند. و [امّا] اگر [در برابرشان] استقامت و پرهيزگارى پيشه كنيد، نقشه هاى [خائنانه] آنان، به شما زيانى نمى رساند. خداوند به آنچه انجام مى دهند، احاطه دارد» . از اين مطالب، روشن شد كه حسد ، از امراض قلبى (باطنى) و داخل در دايره ذهن است. بنا بر اين، اگر تأثير حسد، از حيطه ذهن و درون، به هر شكل ممكن (چه به

.

ص: 10

صورت گفتار و چه به صورت كوشش و رفتار) و با هر وسيله اى در جهت نابودى نعمت كسى خارج شود، نام آن « بَغْى (ظلم) » است، نه حسد. همچنين است شادى كردن به خاطر نابودى نعمت كسى و يا به خاطر ناگوارى هاى او، كه اگر از حيطه درون فرد، تجاوز كند و بر صورت و اعضاى بدن او نمايان شود، نام « شماتت » بر خود مى گيرد و چنانچه وى از مشاركت و مواسات (همدردى) با فرد مصيبت زده سر باز زند، « باغى (ظالم) » است. همين طور اگر اندوه حسود به خاطر دستيابى مؤمنى به نعمت يا خيرى، از دايره قلب ، تجاوز كند و بر چهره وى بنشيند و رفتارش نيز آن را پى بگيرد و از تهنيت گفتن بر آن مؤمن خوددارى كند، « باغى » است. نيز اگر آزمندىِ كسى بر اين كه خيرى به مؤمنى نرسد، از دايره قلبش خارج شود و وى در جهت منع از دستيابى مؤمن به نعمت تلاش كند، « باغى » است. و اگر كسى حرص بر نابودى نعمت كسى داشت، ولى ترس و يا ناتوانى، مانع او از اين كار شد، چنين فردى نيز « باغى » است. (1) همه اين حالات، تنها، آن گاه كه در دايره قلب باقى مى مانند، « حسادت » ناميده مى شوند. البتّه داشتن همين حالت نيز در شرع مقدّس اسلام، مذموم است؛ زيرا

.

ص: 11

حسود در اين حالت، از قضاى الهى، ناراضى و بر فعل و رأى خداوند متعال، معترض است. پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد: قالَ اللّهُ عز و جل لِمُوسَى بْنِ عِمرانَ: لاتَحْسُدَنَّ لِلنّاسِ عَلى ما آتَيْتُهُمْ مِنْ فَضْلى وَ لاتَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إلى ذلِكَ وَ لاتَتْبَعْهُ نَفْسُكَ؛ فَإِنَّ الحاسِدَ ساخِطٌ لِنِعْمَتى ضادٌّ لِقسمىَ الَّذى قَسَّمْتُ بَيْنَ عِبادى، وَ مَنْ يَكُ كَذلكَ، فَلَسْتُ مِنْهُ وَ لَيْسَ مِنّى. (1) خداوند عز و جل به موسى بن عمران فرمود: « بر آنچه من در اثر مِهر خود به مردم داده ام، رشك مبر و چشمانت را به آن مدوز و خود را دنبال آن مينداز؛ زيرا حسود، بر نعمت هاى من خشمگين است و از نصيبى كه براى بندگانم تعيين كرده ام، جلوگيرى مى كند، و هر كس چنين باشد، از من نيست و من از او نيستم ». قابل ذكر است كه آرزويى كه در تعريف حسادت گفتيم ، صِرف يك خواست و آرزوى معمولى به معناى عرفى آن نيست، چنان كه در عرف، خيلى ها برخى تمايلات سطحى خود را با الفاظى همچون « اى كاش » يا « كاشكى » بيان مى كنند، بدون اين كه تأثّر خاصى از اين خواست و تمايل در وجودشان پديد آيد. منظور از آرزو كردن در تعريف « حسادت » ، داشتن ميل و خواست شديد براى نابودى امتياز يك شخص و نيز تأثّرى بسيار عميق از اين است كه شخص مورد حسادت، صاحب آن امتياز شده است. اين تأثّر، تدريجاً به شكل يك عنصر فعّال روانى در مى آيد، به طورى كه شخص حسود، براى نابودى امتياز ديگران، در جهت خودخورى فعاليّت مى كند. بنا بر اين، آرزو داشتن نابودى نعمت شخص مورد حسادت، بنياد حسد است. ملاّ مهدى نراقى در جامع السعادات با عنايت به همين معنا، از سه گونه و يا سه مرتبه از حسد سخن مى گويد: مرتبه اوّل ، آرزوى زوال. و آن ، چنان است كه حسود، شخص مقابل را زيانمند بخواهد؛ يعنى تنها ، زوال نعمت شخص مورد حسادت را آرزو كند، بى آن كه

.

ص: 12

ص: 13

الف . اختلاف؛ بدين معنا كه حسد، جنبه منفى و غير اخلاقى دارد و از جمله رذايل است و غبطه (منافسه)، جنبه منفى و غير اخلاقى ندارد و از جمله رذايل به شمار نمى آيد ؛ بلكه امرى است پسنديده كه در امور واجب، واجب، در امور مستحب، مستحب، و در امور مباح، مباح است و اين، از آن روست كه غبطه ، عامل محرّك به شمار مى آيد و انسان را به كار و حركت بر مى انگيزد. ب . ترادف؛ بدين معنا كه گاه، حسد، توسّعاً در معناى غبطه به كار مى رود، چنان كه در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله ، آشكارا « حسد » در معناى « غبطه » به كار رفته است: لاحَسَدَ إلاّفِى اثْنَيْنِ: رَجُلٍ آتاهُ اللّهُ مالاً فَسَلَّطَهُ عَلى مِلْكِهِ فِى الحَقِّ وَرَجُلٍ آتاهُ اللّهُ عِلْماً فَهُوَ يَعْمَلُ بِهِ يُعَلِّمُهُ النّاسَ؛ أى لا غبْطَةَ إلاّ فى ذلِكَ. (1) بر اساس اين حديث، حسد (به معناى غبطه)، بجز در دو مورد روا نيست: يكى حسد به كسى كه خداوند به او مال داده و او را بر صَرف مال در راه حق توانايى بخشيده است، و ديگرى حسد به كسى كه خداوند به او علم بخشيده و او را در كار علمى و نيز در كار آموختن علم به مردم، توفيق داده است. حافظ شيرازى نيز حسد را در معناى غبطه، يا دست كم در معنايى كه محتمل الوجهين مى نمايد، به كار برده است: حسد چه مى برى اى سست نظم بر حافظقبول خاطر و لطف سخن، خداداد است . (2) همچنين سعدى، آشكارا از حسد در معناى غبطه، سخن گفته است: هرگز حسد نبردم بر منصبى و مالىالاّ بر آن كه دارد با دلبرى وصالى . (3) متشاعران مراد حافظ مى تواند اين معنا باشد كه سُست نظمان و متشاعران،

.

ص: 14

ص: 15

شمرد، شمارى بر اين باورند كه: غيرت، همان حسادت است كه تغيير نام داده است و انسان چون حسّ حسادت دارد، حمله، اهانت و دشنام را به آنچه به آن عشق مى ورزد و علاقه دارد، بر نمى تابد و در برابر يورشگران و ناسزاگويان، به سختى قد مى افرازد و غيرت مى ورزد؛ امّا شهيد مطهّرى، در اين باره مى نويسد: حسادت و غيرت، دو صفت كاملاً متفاوت اند و هر كدام ريشه اى جداگانه دارد. ريشه « حسادت »، خودخواهى و از غرايز و احساسات شخصى مى باشد؛ ولى « غيرت » يك حسّ اجتماعى و نوعى است و فايده و هدفش، متوجّه ديگران است. غيرت، نوعى پاسبانى است كه آفرينش در وجود بشر نهاده است. غيرت، يك شرافت انسانى و يك حساسيت انسانى است نسبت به پاكى و طهارت جامعه. انسان غيور، همان طور كه راضى نمى شود دامنِ ناموس خودش آلوده گردد، راضى نمى شود دامنِ ناموس اجتماع هم آلوده شود؛ زيرا غيرت، غير از حسادت است. حسادت، يك امر شخصى و فردى و ناشى از يك سلسله عقده هاى روحى است؛ امّا غيرت، يك احساس و عاطفه نوع بشرى است. اين خود، دليل است كه غيرت، از خودپرستى ناشى نمى شود. (1) غيرت، يك اراده و حالت روحى و اخلاقى است كه در اجتماع نمود و بروز مى يابد . با اين شاخص ، مى توان جامعه هاى بشرى را به جامعه هاى: باغيرت و بى غيرت تقسيم كرد. در جامعه اى كه ايستادگى و دفاع در برابر ناهنجارى هاى اخلاقى و حركت هاى پست و غير انسانى، كم رنگ باشد و مردم، تماشاگر صحنه هاى فساد و فحشا و آلودگى هاى خانوادگى و جنسى و شهوانى باشند، حسّ غيرت، مرده است و از مردانگى و جوان مردى خبرى نيست.

.

ص: 16

در برابر، آن كسانى كه از اين ناهنجارى ها رنج مى برند و وجدانشان آنان را در برابر اين صحنه ها آرام نمى گذارد و از خود واكنش نشان مى دهند، انسان هاى غيرتمند و شرافتمند به شمار مى روند. ملاّ احمد نراقى، در نوشته اخلاقى خويش، به مقوله « غيرت » از زواياى گوناگون پرداخته است كه در ادامه نوشتار به آن اشاره خواهيم كرد. وى درباره جايگاه غيرت و فرق آن با ديگر مقوله هاى اخلاقى مانند حسادت، مى نويسد: حسد، عبارت است از تمنّاى زوال نعمت از برادران مسلم خود از نعمت هايى كه صلاح او باشد. و اگر تمنّاى زوال نعمت از او نكند، بلكه مثل او را از براى خودش بخواهد، آن را غبطه (منافسه) خوانند. و اگر زوال چيزى را از كسى خواهد كه صلاح او نباشد، آن را غيرت گويند. (1) حسد، آرزويى منفى است كه آدمى درباره ديگران دارد. تنگ نظرى و خودخواهى، چنان بر جان انسان حسود، حاكميت يافته كه با تمام وجود، خواستار نابودى نعمت از ديگران است؛ امّا غيرت، يك خواست و آرزوى مثبت است. انسانِ باغيرت، هنگامى كه گفتار و يا رفتارى را از برادر هم كيش خويش مى بيند كه وجود و نمود آن، ارزش و جايگاه او را پايين مى آورد، تلاش مى ورزد تا با هر وسيله اى، ديدگاه آن شخص را تغيير داده، اراده انسانى و اخلاقى اش را توانا و نيرومند سازد. بدين سان، روشن است كه بين حسد و غيرت، تفاوت بسيار است. امام صادق عليه السلام ده چيز را به عنوان مكارم (بزرگوارى هاى) اخلاق نام برده اند كه از آن شمار، غيرت است. (2)

.

ص: 17

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد: إِنَّ الغيرَةَ مِنَ الإيمانِ . (1) غيرت، جزئى از ايمان است. نيز امام على عليه السلام مى فرمايد: ما زَنى غَيورٌ قَطُّ . (2) انسان غيرتمند، هرگز آلوده دامن نمى شود. در منظر دين، غيرت، ارزش و كارى پسنديده است كه بالاترين و شريف ترين مرحله آن، از آنِ پروردگار عالم است و بندگان او نيز، هر يك به اندازه برخوردارى از اين ارزش اخلاقى و انسانى، به او نزديك مى شوند. از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است كه فرمود: ما أحَدٌ أَغْيَرُ مِنَ اللّهِ وَمِنْ غَيْرَتِهِ أَنَّهُ حَرَّمَ الفَواحِشَ وَ حَدَّ الحُدُودَ . (3) هيچ كس از خدا باغيرت تر نيست. از اين روى، خداوندْ تمام كارهاى زشت را حرام كرده و براى آنها مرزهايى معيّن نموده است. از چشم انداز عالمان دين، حساسيت مثبت و احساس مسئوليت در برابر آنچه مورد علاقه و عشق آدمى است و يا ايده و مرامى كه انسان آن را برگزيده و حق مى شمرد، نه تنها ناپسند نيست، بلكه نوعى وظيفه به شمار مى رود. نراقى مى نويسد: دانستى كه حميّت و غيرت، آن است كه آدمى، نگاهبانى كند دين خود و اولاد و اموال خود را و از براى محافظت و نگاهبانى هر يك، طريقه اى است كه صاحب غيرت و حميّت، از آن تجاوز نمى كند. بى غيرتى و آن، كوتاهى

.

ص: 18

و اهمال كردن [ است ] در محافظت آنچه نگاهبانى آن لازم است، از دين و عِرض و اولاد و اموال. (1) به جاست اكنون به مطلب مهمّى اشاره شود؛ چرا كه بارها و بارها حكايت بدبينى و شكّاك بودن زنان و مردان به همديگر را خوانده و شنيده ايم و حتّى در اطرافيان خود نيز شاهد چنين بدبينى هايى بوده ايم. شنيده ايم درباره مردانى كه سراسيمه از محلّ كار خود به خانه آمده اند تا بتوانند زنان خود را كنترل كنند. از مردانى شنيده ايم كه هنگام خارج شدن از خانه علامتى پشت در مى گذارند تا به وسيله آن از رفت و آمدهاى مشكوك در زمان نبودشان آگاه شوند؛ مردانى كه كوچك ترين تغيير در رفتار، پوشاك، قيافه و حتّى جابه جايى اثاث منزل، برايشان معنادار است . آنان همواره در پى كشف يك توطئه يا خيانت هستند و با هيچ منطقى نمى توان باورهاى بيمارگونه شان را تغيير داد. چنين بيمارانى طعم امنيت و اطمينان را تجربه نمى كنند و همواره با اضطراب، ناكامى و نارضايتى از تمام وضعيت هاى زندگى شان به سر مى برند. اينان با ازدواج، مشكلشان حادتر و آزار دهنده تر مى گردد؛ چرا كه به خودآزارى و همسرآزارى مى پردازند، البتّه با اين تعبير كه تعصّب و غيرت، باعث چنين رفتارهايى مى شود. وقتى مردى معمولى در حضور جمعى ادّعا مى كند كه رئيس جمهور است، همه به را حتى مى فهمند كه وى بيمار و داراى هذيان هاى بيمارگونه است؛ امّا در مواقعى، اين هذيان ها و تفكّرات غيرعادى، همرنگ تعصّبات پذيرفته شده در فرهنگمان است و به ندرت ، كسى قادر است هذيان ها را از واقعيت تفكيك كند. اين افراد مى توانند سال ها اين بيمارىِ خود را پشت غيرت بيش از حد، پنهان كنند و خانواده هاى خود را مورد شكنجه و آزار قرار دهند. اين بيماران، آثار ناشى از بيمارى را در قالب الگوهاى جامعه پسند نشان مى دهند ؛ يعنى بدبينىِ بيش از حدّ خود را با غيرت، عشق و نگرانى

.

ص: 19

در مورد خانواده توجيه مى كنند و گاهى به خاطر همين كنترل، مورد تشويق و تأييد نيز قرار مى گيرند. برخى، اين بيمارى را _ كه در متون روان شناسى با اصطلاح اروتيك جِلِسى (1) بيان مى شود و براى آن، معادل هاى فارسى متعدّدى از جمله: حسادت جنسى و حسادت عاشقانه يا رمانتيك گفته شده است _ ديده يا شنيده اند و خيال كرده اند كه اين همان غيرت است و در نتيجه غيرت و حسادت را از يك مقوله دانسته اند و هر دو را امرى مذموم و بيمارگونه پنداشته اند، در حالى كه حسادت جنسى يا عاشقانه، نوعى از آثار پارانوئيدى است كه مشخّصه اصلى آن، باور به خيانت شريك زندگى است و ممكن است با باورهاى غير عادى ديگرى نيز همراه باشد، ضمن آن كه خُلق شخص، به صورت درماندگى، نگرانى، تحريك پذيرى و خشم است. اين گونه مردان، با جستجوى دفتر خاطرات، نامه ها، شماره تلفن ها و بررسى لباس هاى همسرانشان سعى مى كنند نشانه هايى براى خيانت آنان پيدا كنند. آنان همسران خود را تعقيب نموده، بى مورد سؤال پيچ مى كنند و آنها را در دوره هاى خشم، مورد ضرب و شتم قرار مى دهند. در اين باره حتّى قتل نيز گزارش شده است. اين بيماران، شخصيتى مختل دارند، در خود احساس بى كفايتى و حقارت مى كنند، احساس ارزشمندى نمى كنند و خود را لايق محبّت ديگران نمى دانند، در دوست داشتن، سلطه جو و بيمارگونه رفتار مى كنند و اصولاً داراى عواطف سطحى و بى ثبات هستند. به هر حال، آگاهى از عوامل وجود چنين بيمارى اى، مى تواند كمك بزرگى به اين افراد و نيز كمك به خانواده آنان باشد. بنا بر اين، حسادت جنسى، مفهومى غير از مفهوم غيرت و حتّى حسادت مصطلح دارد (2) كه پيش تر درباره آنها بحث شد و شايد همين تشابه اسمى و ترجمه واژه « jealousy » به حسادت و غيرت، باعث چنين خلطى شده باشد.

.

ص: 20

. .

ص: 21

ص: 22

ص: 23

چنان كه در اين احاديث مشاهده مى شود، از الفاظى همچون « كَمَد » و « مُضنى » استفاده شده است. كَمَد، به معناى اندوه و غمى است كه همراه با فرسايش باشد، و مضنى، به معناى ناتوان كننده است. گرچه غمگينى، معادل افسردگى نيست، امّا بى ترديد، افسردگى شامل حالت غم آلودگى اى است كه بر زندگى روزمره، فعاليت، ارزشيابى خويشتن، قضاوت و كنش هاى ابتدايى (مانند: خواب و اشتها) اثر مى گذارد. غمگينى، هنگامى بيمارى محسوب مى شود كه از لحاظ شدّت و طول مدّت، با در نظر گرفتن اهميّت رويداد، جنبه افراطى پيدا كند. بنا بر اين، غمگينى افراطى، در چارچوب افسردگى قرار مى گيرد و پيدايش عوامل، آمادگى و آسيب پذيرى فردى را موجب مى شود. با توجّه به احاديثى كه در باب غمگينى حسود و شدّت آن به ما رسيده (1) _ تا جايى كه امام على عليه السلام مى فرمايد: « اَلْحَسَدُ يُذيبُ الْجَسَدَ؛ (2) حسد، بدن را ذوب مى كند » _ جاى ترديد باقى نمى ماند كه غم و اندوه حسود، حالتى افراط گونه و مرضى دارد. بنا بر اين مى توان گفت كه حسود، فردى افسرده است. مؤلّفه هاى بدنى افسردگى، عبارت اند از: سردرد، خستگى پذيرى، بى اشتهايى، بى خوابى، يبوست، كاهش فشار خون و...؛ و مؤلّفه هاى روانى، عبارت اند از: احساس به پايان رسيدن نيرو، كهترى، ناتوانى، غمگينى و... .

.

ص: 24

ص: 25

ص: 26

وَ أَشَدُّ مِنْ مَرَضِ الْبَدَنِ، مَرَضُ الْقَلْبِ. (1) بدتر (شديدتر) از بيمارى جسم، بيمارى روح است. عاشقى پيداست از زارى دل نيستبيمارى چو بيمارى دل . (2) حسد كه يك بيمارى روحى است، مثل خوره جسم و جان انسان حسود را مى خورد و آن را مثل شمع آب مى كند. (3) در نتيجه بدن فرد حسود ، ضعيف و ناتوان (4) و مستعدّ هر گونه بيمارى جسمى مى شود (5) و در نهايت منجر به مرگ وى مى گردد ، چنان كه زنگ زدگى، آهن را ذره ذره پوسيده و نابود مى سازد. (6) مرگ را بى خبران ، دور ز خود مى دانندچار ديوار حسد در نظر من لَحَد است . (7) امام على عليه السلام مى فرمايد: اَلْعَجَبُ مِنْ غَفْلَةِ الْحُسّادِ عَنْ سَلامَةِ الأَجْسادِ. (8) عجب است از غفلت حسودان در مورد سلامت جسمانى خود! نيز در حديثى، سلامت بدن را نشانه اى از كمىِ حسد بر شمرده است. (9) بنا بر اين،

.

ص: 27

ص: 28

ص: 29

ص: 30

ص: 31

ص: 32

ورزيده، در پى فرصتى براى ريختن زهر خود خواهند بود. از اين رو، هيچ كس در اين جامعه احساس امنيت نخواهد كرد. (1)

.

ص: 33

ص: 34

ص: 35

ص: 36

محروم مى كند، تنها، به اين دليلِ بيهوده كه ممكن است شخصى، بيشتر و بهتر از آنها را داشته باشد. وى ارزش واقعى آنچه را دارد، در نظر نمى گيرد؛ بلكه به رابطه و تناسب آن با چيزهايى كه در دست ديگران است، فكر مى كند، و به قول سنايى غزنوى: نى كه بيمار حسد را باشره در قحطْ سالگرش عيسى خوان نهد، بر وى نباشد خوش گوار . (1) اين احساس، ذهن حسود را به خود مشغول نموده، وى را از تمام زيبايى ها و لذّت هاى زندگى محروم مى كند. امام صادق عليه السلام مى فرمايد: لا لِحَسُودٍ لَذَّةٌ . (2) حسود، بهره اى از لذّت ندارد . اين، در حالى است كه عدم رضايت از زندگى _ كه در حقيقت به عدم رضايت از قضا و قدر الهى بر مى گردد _ موجب خشم خداوند مى شود. (3) خداوند كريم در قرآن، مؤمنان را با اين صفت كه هميشه از خداوند خشنودند، توصيف فرموده است: «رَضِىَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُواْ عَنْهُ . (4) خدا از مؤمنان ، خشنود است و آنان هم از خدا خشنودند» . نيز امام سجّاد عليه السلام مى فرمايد: الصَّبْرُ والرِّضا عَن اللّهِ رَأْسُ الطّاعَةِ . (5) صبر و رضا، رأس همه طاعات اند.

.

ص: 37

ص: 38

ص: 39

از آن جا كه حسود به جاى كوشش در جهت رشد و كمال خويش، تمام نيروها و فرصت هاى خويش را صرف خودخورى و نابودى استعدادهاى خود مى نمايد، خويشتن را شخصى مال باخته و غارت زده ارزيابى مى كند، كه اين نيز به نوبه خود، موجب حسرت زدگى وى مى شود. از طرفى، چون حسود از شخصيتى سالم برخوردار نيست، پاسخ هايى غلط به اين واكنش عاطفى مى دهد كه همانا افزايش گناه را به همراه دارد. به همين جهت امام على عليه السلام مى فرمايد: الْحَسُودُ كَثيرُ الْحَسَراتِ مُتَضاعفُ السَّيِّئاتِ . (1) حسود ، زياد حسرت مى خورد و گناهان خود را افزايش مى دهد. نيز چون حسود از عزّت نفْسِ پايينى برخوردار است و ارزش چندانى براى خود قائل نيست، دچار بيمارى خودكم بينى است. امام على عليه السلام مى فرمايد: الْحَسَدُ دَأْبُ السُّفَّلِ وَ أعداءِ الدُّوَلِ. (2) حسد، روش انسان هاى فرومايه و [روش] دشمنان دولت هاست. نيز مى فرمايد: مَنْ هانَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ ، كَبُرَتِ ، الدُّنْيا فى عَيْنِه. (3) كسى كه نفْسش در نزدش خوار شد، دنيا در چشمانش بزرگ خواهد شد. چنين كسى تمام همّ و غمش، دنيا و پول و ثروت و مادّيات است. بنا بر اين، هنگامى كه احساس از دست دادن چنين مطلوب هايى را مى كند، دچار حسرت هاى بزرگ مى شود. امام على عليه السلام مى فرمايد: مَنْ كانَتِ الدُّنْيا هِمَّتُهُ، اِشْتَدَّتْ حَسْرَتُها عِنْدَ فَراقِها. (4) كسى كه دنيا همّت او شد، حسرت دنيا هنگام جدايى با آن، شدّت خواهد يافت.

.

ص: 40

ص: 41

ص: 42

پس همگى غذا را ميل كردند و از مجلس به سلامت بيرون آمدند. عبد اللّه بسيار تعجّب نمود و گمان كرد كه در غذا زهر نكرده اند. دستور داد يهوديانى كه شمشير به دست بودند، از زيادى غذا بخورند؛ ولى همگى پس از خوردن، از بين رفتند. از آن سو، دختر عبد اللّه كه عروس بود، فرش روى گودال را كنار زد و ديد كه زمين، سخت و محكم شده است. پس بر روى آن فرش نشست و در گودال فرو افتاد و صداى ناله اش بلند شد و از بين رفت. عبد اللّه دستور داد كه علّت فوت او را اظهار نكنند. چون اين خبر به پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد، پيامبر صلى الله عليه و آله از عبد اللّه حسود، علّت مرگ آنان را پرسيد. گفت: دخترم از پشت بام افتاد و آن گروه ديگر به اسهال مبتلا شدند. (1) اين حكايت، نمونه اى از رفتار حسودان است كه چگونه خشم بر آنها غالب مى شود و البتّه خداوند، مؤمنان را از شرّ حسودان حفظ مى كند. امّا چرا حسود احساس خشم مى كند و چگونه اين هيجان در او ايجاد مى شود؟ در آغاز بايد گفت كه خشم، امرى شيطانى است و شيطان با ابزار قرار دادن آن، انسان ها را صيد مى كند و آنان را از طريق سعادت، منحرف نموده، به راه شقاوت مى كشاند. (2) علاوه بر اين ، يكى از علل پرخاشگرى حسود، پيش داورى است. هاولدز و سيرز كه در پژوهشى (منتشر شده به سال 1940 م) ، به بررسى ابعاد پرخاشگرى پرداختند، معتقدند پرخاشگرى غالباً از ناكامى ناشى مى شود. آنان در اين پژوهش، با بررسى مسائل مربوط به پيش داورى، به اين باور رسيده اند كه وقتى بر سر

.

ص: 43

منابع كمياب، رقابت رخ مى دهد، اعضاى گروه ها يكديگر را عاملى براى ناكامى احتمالى يا واقعى محسوب مى كنند و اظهار مى دارند كه: « اگر وى به مزايايى دست بيابد، ديگر چيزى به ما نخواهد رسيد » و به اين ترتيب، يك نگرش ساده منفى، به گرايشى قوى با خشونت مى انجامد. (1) نمودار پيامدهاى احتمالى رقابت خود پنداره فرد و انتظاراتش از ديگران نيز در كشاندن فرد به سوى رفتارهاى پرخاشگرانه نقشى اساسى دارد. كسى كه خود را از ديگران بالاتر مى داند و براى خود شأن و اعتبار ويژه اى قائل است، انتظار دارد كه همواره ديگرانى كه از نظر او پايين ترند، در خدمت او باشند و در همه حال، او و خواسته هايش را مقدّم بدارند؛ ولى چون در اغلب موارد، اين برترى، توهّم است و يا دست كم، ديگران آن را نمى پذيرند و حاضر نيستند زير بار لوازم غيرمنطقى آن بروند، با او به مقابله بر مى خيزند و از وى اطاعت نمى كنند. اين خود، خشم فرد متكبّر و خودخواه را بر مى انگيزد و او را به سوى رفتارهاى پرخاشگرانه سوق مى دهد. (2) همچنين حسود احساس مى كند كه همه امتيازات زندگى، حقّ مسلّم اوست و ديگران با زور آن را از وى گرفته اند. از اين رو، صاحبان نعمت را تنها به خاطر اين كه از چنان نعمتى برخوردارند و او از آن بى بهره است، مورد خشم خود قرار مى دهد. بنا بر اين، خشم او، هميشه متوجّه افراد بى گناهى است كه تنها گناه آنان، صاحب امتياز و نعمت بودن است. امام على عليه السلام مى فرمايد:

.

ص: 44

الْحاسِدُ مُغْتاظٌ عَلى مَنْ لا ذَنْبَ لَهُ . حسود، بر كسى كه گناهى ندارد، خشمگين است. (1) حسود ميل و خواسته خود را حقّ مطلق مى شمارد ، به حدّى كه حتّى قوانين لا يتغيّر طبيعت هم، اگر مطابق ميل او نباشند، او را خشمگين مى نمايند. وى طبيعت را ظالم مى پندارد كه چرا حقّ او را پايمال كرده است. (2) گاهى خشم حسود به حدّى مى رسد كه هستى طرف مقابل را مزاحم هستى خود پنداشته، چنان بى رحم جلوه مى كند كه كوشش براى محو نمودن وى، برايش يك امر بديهى و لازم تلقّى مى گردد. امام على عليه السلام مى فرمايد : إِذا أرادَ اللّهُ أَنْ يُسَلِّطَ عَلى عَبْدٍ عَدُوَّا ، لا يَرْحَمُهُ سَلَّطَ عَلَيْهِ حاسِدا . (3) هنگامى كه خداوند بخواهد بر بنده اى، دشمنى را مسلّط گرداند كه بر او رحم نكند، حسودى را بر او مسلّط مى كند. در زمان خلافت هادى عبّاسى (4) ، مرد نيكوكار ثروتمندى در بغداد مى زيست. در همسايگى او، شخصى سكونت داشت كه به حال او حسد مى ورزيد . شخص، درباره مرد ثروتمند ، حرف هاى گوناگونى زد تا بدين وسيله دامن او را لكه دار كند؛ ولى چنين نشد. ناچار، تصميم گرفت غلامى بخرد و او را تربيت كند و مقصود خود را به وسيله او عملى سازد. روزى پس از يك سال، به غلام گفت: تو چه قدر مطيع مولاى خود هستى؟ گفت: اگر بگويى خود را به آتش بينداز، انجام مى دهم. مولا(حسود) خوش حال شد و گفت: همسايه ام ثروتمند است و او را دشمن مى دارم. مى خواهم كه دستورم را انجام دهى.

.

ص: 45

ص: 46

الْحَسَدُ مَطيَّةُ التَّعْبِ . (1) حسد، مَركب (وسيله) رنج است . و در جاى ديگر مى فرمايد: الْحَسَدُ أَحَدُ الْعَذابَيْنِ . (2) حسد، يكى از دو عذاب است . سعدى مى گويد: توانم آن كه نيازارم اندرون كسىحسود را چه كنم ، كو ز خود به رنج ، در است. (3) مى توان گفت كه رنج و عذاب هر كس ، به اندازه توقّع و تعلّق (وابستگى) اوست. توقّع زياد، تحمّل را كم مى كند و رنج را اثرگذار مى سازد. تعلّق (وابستگى) نيز در دنياى دگرگونى ها، دل آدمى را مدام مى لرزاند و آرامِ او را مى گيرد. آدمى در متن قدرت، التهاب فردا را دارد و در بهار، رنج پاييز و هراس زمستان را به دوش مى كشد. با توجّه به اين تحليل از درد و رنج، مى توان فهميد كه چرا حسودِ پر توقّع و وابسته به دنيا، هميشه در رنج است. علّت ديگرى كه مى توان براى رنجورى شخص حسود جستجو كرد، احساس حقارتى است كه در درون خود دارد. (4) اشخاصى كه در باطن، خويشتن را خوار مى يابند و احساس حقارت مى كنند، از اين كه در اجتماع از اكرام و احترام، محروم و از شأن و منزلتْ بى بهره اند، به شدّت رنج مى برند. مَرد حاسد در نظرها اوفتد از قدر و وَقْعزر چو شد مغشوش، بى قدر است و نپذيرد رواج. (5)

.

ص: 47

ص: 48

ناراحت كننده و غيرقابل تحمّل درآيد. در اين صورت است كه « عقده حقارت » به وجود مى آيد و سلامت و تعادل روان، مختل مى شود. احساس حقارت عميق و پايدار، در بر دارنده « احساس بى ارزشى » و « باور نداشتن خود » است. يك جوان سالم، وقتى در تلويزيون، وزنه بردارى را مى بيند كه به آسانى وزنه هاى چند صد كيلويى را بلند مى كند و مورد تشويق هزاران تماشاچى قرار مى گيرد، هيجان زده مى شود و آميزه اى از شگفت زدگى، قدردانى و احساس ناتوانى به او دست مى دهد. مى توان تصوّر كرد كه جوان بيننده، چند دقيقه اى به فكر فرو مى رود و با خود زمزمه مى كند كه: « خوشا به حالش! چه قدر قدرت دارد و چه اندازه محبوب است! »؛ امّا احساس كوچكى و عجز او به دو دليل، پايدار نمى ماند و او مشغول فعاليت هاى اصلى خود مى شود: يك. آگاهى به تفاوت هاى فردى و بالاتر از آن، باور داشتن آنها يعنى پذيرفتن اين مطلب كه هر انسانى، به دليل تأثيرات مختلفى كه از عوامل گوناگون (مانند: توارث، جنسيت، تربيت، تغذيه، آب و هوا، محيط اجتماعى و...) مى گيرد، با انسان هاى ديگر و حتّى با خواهر و برادر خود فرق دارد. دو. برخوردارى از توانايى هاى مثبت اكتسابى كه به او احساس ارزشمندى مى دهند ، بدين شكل كه اگر در صحنه ورزش موفّق و معروف نيست، در زمينه هنر، درخشش و توانايى دارد، يا اگر از نظر اندام و ظاهر به دوست خود نمى رسد، شاگرد موفّق كلاس است. امّا واى به روزى كه يك انسان، خود را نپذيرد، به خويشتن احترام نگذارد و نعمت هاى بى شمار خداوند را ناديده بگيرد. در چنان حالتى است كه ما با « عقده حقارت » رو به رو هستيم؛ عقده اى كه منشأ بسيارى از عواطف ناخوشايند و

.

ص: 49

رفتارهاى نامطلوب است. در اين حالت، شخص، نعمت ها، امتيازات و توانمندى هاى خويش را نخواهد ديد و گويا چشمانش براى ديدن نعمت هايى كه خداوند به او داده است، كور شده است. او فقط به دارايى هاى ديگران مى نگرد و همه را از خويش خوش بخت تر مى پندارد و در مقايسه خود با ديگران، خود را كوچك و بى چيز ارزيابى مى كند و تمام فضل هاى خداوند را انكار مى كند. در چنين حالتى است كه شخص، دچار حسادت مى شود. امام صادق عليه السلام مى فرمايد: الْحَسَدُ أَصْلُهُ مِنْ عَمْىِ الْقَلْبِ وَ جُحُودِ فَضْلِ اللّه تَعالى. (1) ريشه حسد، از كورى دل و انكار فضل خداوند متعال است. و چنان كه توضيح داديم، ريشه اين كوردلى، همان « عقده حقارت » در درون فرد است. حضرت سليمان عليه السلام هنگامى كه تخت ملكه را نزد خود حاضر ديد، گفت: «هَ_ذَا مِن فَضْلِ رَبِّى لِيَبْلُوَنِى ءَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ. (2) اين از فضل پروردگار است [و نه به خاطر استحقاق من،] تا مرا بيازمايد كه : آيا شكر [نعمت او را] به جا مى آورم، يا كفران مى كنم؟» . در اين جمله، چند نكته است: اوّلاً، حضرت سليمان عليه السلام نعمت دهى خداوند و بهره مندى خويش از نعمت هاى او را مى ديد و به آن اقرار مى كرد . ثانياً، در عين دارا بودن، دچار غرور و نخوت نمى شد و آن را براى امتحان خويش ارزيابى مى كرد. او در اين ميان، نه فضل خداوند را منكر مى شد _ تا دچار كفر بشود _ و نه دچار

.

ص: 50

نخوت و تكبّر و عجب مى شد؛ چرا كه اين نعمت ها را نه به خاطر بزرگى و استحقاق خويش، بلكه به خاطر بزرگى خداوند مى دانست. اين، همان سخن عميق و تأمّل برانگيز امام هادى عليه السلام است كه مى فرمايد: مَنْ هانَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ، فَلاتَأْمَنْ شَرَّهُ. (1) كسى كه خويشتن را خوار مى يابد (در باطن خويش احساس حقارت مى كند)، از شرّ او ايمنى نداشته باش . كسانى كه خويشتن الهى و انسانى خود را نيابند و به جايگاه خود در آفرينش واقف نگردند، و منزلت و كرامتى را كه هستى بخش براى آنان قائل است، (2) رها سازند، ارزشى براى خويشتن نمى يابند و در باطن، احساس پستى و خودكم بينى مى كنند. اين احساس كه در نقطه مقابل احساس عزّت و كرامت نفس قرار دارد، زمينه ساز بسيارى از آسيب ها و زيان هاى اجتماعى است. كسى كه خود را نمى شناسد و جايگاه انسانى و كرامت خيزى براى خود قائل نيست، برايش اهمّيتى ندارد كه چه مى انديشد، چه مى كند، كدام فعل و حركت از او صادر مى شود، و آنچه انجام مى دهد، داراى ارزش است يا فاقد هر گونه ارزش و اعتبار. او از بزه و گناه نمى هراسد ، از لذّت هاى خلاف شرع و عقل نمى گريزد، از عصيان و خطاكارى بيم به دل راه نمى دهد و به سهولت و سرعت به معصيت ها و ناهنجارى ها دست مى آلايد. چنين كسى آن قدر خويشتن را كوچك مى يابد كه حاضر است به هر پستى و ذلّت و گناهى تن در دهد. بزهكارى ها، قتل ها، تجاوزها و دست اندازى ها به شرف و آبرو و نواميس مردم، همه ناشى از ذلّت نفس يا حقارتى است كه صاحبان اين جنايت ها و خيانت ها در درون خود احساس مى نمايند. همين احساس است كه آنان را به سوى قتل و جرم و

.

ص: 51

خيانت رهنمون مى شود؛ چرا كه اگر « خود » را مى يافتند و انسانيت و شرف و كرامت خويش را گرامى مى داشتند و جايگاه انسانى خود را در گستره آفرينش ، بالاتر از آن مى دانستند كه مغلوب شهوات شوند، هرگز به سوى « از خود بيگانگى » ره نمى سپردند و در عرصه هاى زندگى اجتماعى، به جرم و بزه و جنايت ، دست نمى آلودند. امام على عليه السلام مى فرمايد: مَنْ كَرُمَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ ، لَمْ يَهِنْها بالْمَعْصِيَةِ. (1) كسى كه [خويش را عزيز يافت و] صاحب كرامت نفْس شد، هيچ گاه خود را با گناه ، خوار نمى كند. بر اين اساس، حسد، از جمله صفات مذمومى است كه از احساس حقارت و ذلّت نفس ، ناشى مى شود. (2) امام على عليه السلام مى فرمايد: اَلْحَسَدُ خُلْقٌ دَنى ءٌ وَ مِنْ دِناءَتِهِ أَنَّهُ مُؤكِّلٌ بِالأَْقْرَبِ فَالأَْقْرَبِ . (3) حسد، خُلق پستى است و از پستى آن، اين كه بيشتر به نزديكان سرايت مى كند. و در جاى ديگر مى فرمايد : الْحَسَدُ دَأْبُ السُّفَّلِ . (4) حسد، طبيعت افراد فرومايه است. نيز مى فرمايد: سِلاحُ اللُّؤْمِ الْحَسَدُ . (5) سلاح انسان پست، حسد است.

.

ص: 52

ص: 53

ص: 54

ص: 55

ص: 56

خداوند متعال در كتاب كريمش مى فرمايد: «وَ لاَ يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ . (1) و هيچ يك از شما ديگرى را غيبت نكند. آيا كسى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ به يقين ، همه شما از اين كار ، كراهت داريد » . در باب مضرّات غيبت و آثار مخرّب آن و احاديثى كه در اين باره از معصومان به ما رسيده است، سخن بسيار است و در اين مختصر، مجال پرداختن به آن نيست. در اين جا فقط به اين نكته اشاره مى كنيم كه چرا شخص حسود غيبت مى كند. پاسخ اين سؤال را در ضمن بررسى اين پرسش كه: « چه كسى غيبت مى كند؟ »، خواهيم داد. امام على عليه السلام در نهج البلاغة مى فرمايد: الْغيبَةُ جُهْدُ الْعاجِزِ . (2) پشت سر گويى، تلاش انسان ناتوان است. كسانى كه احساس ناتوانى مى كنند و خود را حقير مى شمرند، براى فرو نشاندن آتش خشم و كينه خود، پشت سر ديگران بدگويى مى كنند. بنا بر اين، عامل ناتوانى و حقارت ، سبب مى شود كه شخص، غيبت كند و به قول سعدى شيرازى: كند هر آينه غيبت، حسود كوته دستكه در مقابله گنگش بود زبان مقال. (3) چنان كه اشاره شد ، رابطه حسد و غيبت، به خاطر همين احساس ناتوانى، حقارت و ذلّتى است كه شخص در خود مى يابد. حسود به علّت ناتوانى و حقارت، از برخورد مستقيم مى هراسد. از اين رو، منافقانه پشت سر، بدگويى مى كند تا مبادا آسيبى به وى برسد و از اين راه به دشمن خيالى خود ، لطمه اى وارد سازد ، هر چند در حقيقت ، لطمه را به خود وارد مى سازد .

.

ص: 57

ص: 58

آنان همچنين مى كوشند با پر حرفى دايمى، بذله گويى، شوخى و خنده تصنّعى، با فريبكارى به كسب خبر و جاسوسى از افراد بپردازند تا ضمن بدگويى از همان اشخاص در جايى ديگر و تخريب شخصيتشان نزد ديگران، اطّلاعاتِ به دست آورده را در موقعيتى ديگر، طعمه اى براى خودشيرينى و معامله قرار دهند. آنان سعى دارند گفتار، كردار و رفتار خود را ناشى از خوش مشربى، ادب، قدردانى و... جلوه داده، عمل خود را همچون روغنكارى چرخ دنده هاى يك سيستم مكانيكى، الزامى جلوه دهند. آنان به نسبتِ شدّت يا ضعف عادت خود، ممكن است شرافت خود را نيز فداى خواسته هاى حقيرانه خويش كنند. آنان داراى حركات و گفتارى نمايشى بوده، گاه هنگام چاپلوسى در جمع افراد، به طور ناخودآگاه و يا عمدى با انواع حركات هوشمندانه (مانند: سرفه هاى ساختگى، بستن چشم ها، زدن ضربات آهسته به اشياى مجاور و از اين قبيل رفتارها) هدف واقعى خويش را از ديد ديگران پنهان مى دارند. از سوى ديگر، ميل به مقبوليت بيشتر در نزد دارنده موقعيت اجتماعىِ مهم، موجب مى گردد كه هر يك از فرصت طلبان ، در تمجيد و تملّق، بيش از ديگرى افراط نمايد و بدين ترتيب، مقياس تمجيد و تملّق، همواره گسترش مى يابد. همچنين يكى از شايع ترين ضعف هاى بشرى، باور كردن تملّق است كه به خاطر همين ضعف، از بين بردن و مقاومت در برابر آن، كار هر كسى نيست. توجّه داشتن به اين مطلب كه : هر كه را مردم سجودى مى كنندزهرها در جان او مى آكنند . (1) توجّهى است كه به مقدّمات زيادى احتياج دارد. به عبارت ديگر، تحت تأثير قرار نگرفتن در برابر خم و راست شدن ها و تصديق نكردن زشتى ها و ناروايى ها و نابخردى ها، بدون آگاهى به عظمت شخصيت انسانى و بدون توجّه به ضررهاى جبران ناپذيرى كه در پى دارند، شدنى نيست . سعدى در گلستان مى گويد:

.

ص: 59

فريبِ دشمن مخور و غرورِ مدّاح مَخَر، كه اين، دامِ زرق (1) نهاده است و آن، دامنِ طمع، گشاده. احمق را ستايشْ خوش آيد، چون لاشه كه در كعبش (2) دمى، فَربه نمايد. (3) الا ، تا نشنوى مدح سخنگوىكه اندك مايه نفعى از تو دارد كه گر روزى مرادش بر نيارىدوصد چندان عيوبت بر شمارد . (4) وحشى بافقى مى گويد: گر كست از راهِ خوش آمد ستودآنچه نباشى تو، نبايد شنود حرف خوش آمد مَشنو، كان خطاستمضحكه خلق مَشو، كان بلاست . (5) امام على عليه السلام مى فرمايد: رُبَّ مَفْتُونٍ بِحُسْنِ القَوْلِ فيهِ . (6) بسيارند كسانى كه در برابر تعريف ديگران فريب مى خورند. نيز در نامه اى به مالك اشتر سفارش مى نمايد كه : وَ أَلْصِقْ بِأَهْلِ الْوَرَعِ وَالصِّدْقِ ؛ ثُمَّ رُضْهُمْ عَلى أَنْ لا يُطروكَ وَلا يُبَجِّحوكَ بِباطِلٍ لَمْ تَفْعَلْهُ ؛ فَإنَّ كَثْرَةَ الإطْراءِ تُحْدِثُ الزَّهوَ وَ تُدْنى مِنَ العِزَّةِ . (7) تا مى توانى، با پرهيزگاران و راستگويان بپيوند و آنان را چنان پرورش ده كه تو را فراوان نستايند و تو را براى اعمال زشتى كه انجام نداده اى، تشويق نكنند، كه ستايشِ بى اندازه، خودپسندى مى آورد و انسان را به سركشى وا مى دارد.

.

ص: 60

ص: 61

كدام يك از بلاها براى تو دشوارتر بود؟ گفت: شماتت دشمنان. (1) از رسول خدا صلى الله عليه و آله سؤال شد: اين كه قرآن مى فرمايد: «وَ أَسَرُّواْ النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُاْ الْعَذَابَ ؛ (2) دوزخيان ، هنگامى كه عذاب را ببينند ، پشيمانى خويش را پنهان مى دارند » ، پنهان داشتن پشيمانى، چه سودى براى آنها دارد؟ فرمود: « [رهايى يافتن ]از شماتت دشمن ». (3) وقتى موسى عليه السلام از كوه طور باز گشت و ديد مردم ، گوساله پرست شده اند و به برادرش اعتراض كرد، هارون گفت: نزديك بود مرا بكشند و آنان مرا خوار كردند. تو با خشم كردن و اعتراض به من، دشمنان را بر من شاد مگردان. (4) حسود به هنگام مصيبت و گرفتارى ديگران، شادمان مى شود؛ زيرا به مقصود خود _ كه رنجورى ديگران است _ رسيده است و قرآن، همين معنا را درباره حسدِ اهل كتاب نسبت به مسلمانان، بيان مى كند: «وَإِن تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُواْ بِهَا. (5) اگر به شما زيانى برسد، خشنود مى شوند» . امام صادق عليه السلام به سفيان ثورى چنين مى فرمايد: پدرم مرا از رفاقت با سه كس نهى كرده است: كسى كه بر نعمتى رشك مى برد، كسى كه در مصيبت ديگرى شادمان مى شود، كسى كه سخن چينى كند. (6)

.

ص: 62

ص: 63

ص: 64

سخنانش مفيد نخواهد بود و هر گاه سخنان انسان مفيد نباشد، او و حيوان مساوى مى گردند؛ بلكه وى بدتر از حيوان است؛ زيرا حيوان اگر نمى تواند با زبان خود سودى به ديگران برساند، حدّ اقل زيان هم نمى رساند؛ ولى دروغگويان سودى ندارند و زيان نيز مى رسانند. رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد : أَقَلُّ النّاسِ مُرُوَّةً مَنْ كانَ كاذِبا . (1) جوان مردىِ دروغگو، از همه كس كمتر است. امام على عليه السلام نيز مى فرمايد: الْمُرُوَّةُ اسْمٌ جامِعٌ لِسائرِ الْفَضائِلِ والْمَحاسِن . (2) جوان مردىِ ، نامى است كه همه فضايل و محاسن را در بر مى گيرد. و امام حسن عليه السلام در پاسخ سؤالى درباره معناى جوان مردى مى فرمايد: حِفْظُ الدّينِ وَ اعْزازُ النَّفْسِ و لينُ الْكَنَفِ وَ تَعَهُّدُ الصَّنيعَةِ وَ أَداءُ الْحُقُوقِ والتَّحَبُّبُ إِلَى النّاسِ . (3) [آن،] حفظ دين و عزّت نفس و نرمى و مداومت بر احسان (نيكى) و گزاردن حقوق و دوستى نمودن با مردم است. طبق اين احاديث، دروغگو در فضايل و محاسن (از جمله حفظ دين، عزّت نفس و...) از همه كمتر است. بنا بر اين مى توان به اين حقيقت پى برد كه دروغگو چه قدر زبون است! و همين امر نيز علّت دروغگويى اوست. پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد: لا تَكْذِبُ الْكاذِبُ إِلاّ مِنْ مَهانَةِ نَفْسِهِ . (4) دروغگو دروغ نمى گويد، مگر به سبب حقارتى كه درنفس خود احساس مى كند.

.

ص: 65

ص: 66

برادران، ناراحت بودند كه چرا يوسف و برادرش توانسته اند يعقوب را مجذوب خود سازند. به همين خاطر، براى رهايى يافتن از اين گرفتارى، مذاكره كردند و دو پيشنهاد دادند: يكى اين كه يوسف را بكشند، و ديگر، آن كه او را به سرزمينى دوردست بفرستند تا براى هميشه نتواند نزد پدر برگردد و به تدريج ، نامش فراموش شود، كه وقتى چنين مانعى نباشد، پدر حتماً تمام توجّهش را معطوف آنان خواهد كرد. (1) آنان مى دانستند كه اين عمل، گناه است؛ چون خداپرست و آشنا به احكام دين بودند؛ امّا حسد در آنان به قدرى قوّت يافته بود كه فرار از ارتكاب گناه براى آنها سخت بود. از اين رو براى رهايى از عقوبت الهى، توبه را پيشنهاد كردند، غافل از اين كه اين طور توبه كردن ، به هيچ وجه پذيرفته نيست؛ چون چنين توبه اى، براى نيرنگ زدن به خدا و دور ساختن خود از عذاب است. (2) در ميان برادران، يك نفر بود كه از همه باوجدان تر بود. به همين دليل با قتل يوسف مخالفت كرد و طرح دوم را در صورتى قبول كرد كه منتهى به هلاكت يوسف نشود. او گفت: اگر اصرار داريد حتماً كارى بكنيد، نبايد يوسف را بكشيد؛ بلكه او را به گونه اى كه زنده بماند، در قعر چاهى بر سر راه بيندازيد تا يكى از رهگذران و يا كاروانى او را بيابد و او را با خود ببرد و او از چشم ما و پدر دور شود. (3) برادران به اين پيشنهاد اعتراض نكردند و آن را پذيرفتند و تصميم به اجرا گرفتند. اوّل، لازم بود پدر را كه نسبت به آنان بدبين بود و آنان را نسبت به يوسف، امين نمى دانست، خوشبين سازند و دل او را از كدورت، پاك نمايند تا بتوانند يوسف را از او جدا كنند. به همين خاطر با بيانى كه عواطف پدر را تحريك كند، گفتند: اى پدر ما! چرا ما را بر يوسفْ امين نمى دانى، با اين كه ما فقط خير او را مى خواهيم و جز به

.

ص: 67

خشنودى و تفريح او فكر نمى كنيم؟ (1) آن گاه پيشنهاد خود را مطرح كردند: فردا او را با ما بفرست تا به خارج شهر بيايد و گردش كند و از ميوه هاى درختان بخورد و به بازى و سرگرمى بپردازد. اگر نگران سلامت او هستى، ما همه نگاهبان او خواهيم بود. آنان ابتدا گفتند: « ما مسلّماً خيرخواه اوييم » (2) تا پدر را مطمئن كنند كه از سوى آنها گزندى به يوسف نمى رسد و سپس گفتند: « ما نگاهبان اوييم » (3) تا پدر را مطمئن سازند كه از سوى ديگران نيز خطرى يوسف را تهديد نمى كند. يعقوب عليه السلام در برابر اظهارات آنان، بدون اين كه بخواهد متّهمشان كند كه قصد سويى دارند، با مهربانى جواب داد: من به دو دليل مايل نيستم يوسف با شما بيايد: يكى اين كه دورى يوسف براى من غم انگيز است و ديگر ، اين كه در بيابان هاى اطراف، ممكن است گرگ هاى خونخوارى باشند و مى ترسم در حالى كه شما سرگرم بازى و تفريح هستيد و از يوسف غافليد، فرزند دلبندم را بخورند. به اين ترتيب، يعقوب، بدون آن كه نشان دهد نسبت به فرزندانش بدبين است، نگرانى اش را متوجّه خود نمود و گفت كه دورى يوسف برايش غم انگيز است و اين، خود، لطافتى در پاسخ است. (4) برادران در مورد دليل اوّل، طورى برخورد كردند كه گويى نفهميده اند پدر چه مى گويد و اين طور فرض كردند كه پدرشان، آنان را امين يوسف مى داند. به همين خاطر، علّت دوم را به پيش كشيدند و گفتند: چگونه ممكن است برادرمان را گرگ بخورد، در حالى كه ما گروهى نيرومند هستيم؟! اگر چنين اتّفاقى بيفتد، ما بدبخت، بى عرضه و زيانكار خواهيم بود؛ چرا كه نتوانسته ايم مسئوليت خود را به درستى

.

ص: 68

انجام دهيم. (1) آنان سوگند ياد كردند كه از يوسف غافل نشوند. يعقوب نيز استدلال آنان را در مورد نياز يوسف به تفريح پذيرفت و به جهت مستقل شدن يوسف و رهايى او از وابستگى، پيشنهاد آنان را قبول كرد. سرانجام آنان توانستند با نيرنگ، پدر را قانع كنند. پس، يوسف را بغل كردند و او را با خود بردند تا تصميم خود را عملى سازند. بعد از اجراى نقشه ، برادران يوسف به فكر طرحى بودند تا پدر را قانع، و عواطف او را به سوى خود جلب كنند و براى اين كار، درست از چيزى كه پدر از آن بيم داشت، بهره جستند، يعنى ادّعاى اين كه گرگ، يوسف را خورده است. پس براى فريب دادن يعقوب، با گريه مصنوعى به سراغ او رفتند. (2) پدر كه بى صبرانه انتظار ورود فرزند دلبندش را مى كشيد، از اين كه او را در جمع فرزندان نديد، بر خود لرزيد و جوياى حال وى شد. آنان گفتند: پدرجان! ما رفتيم و مشغول مسابقه شديم و يوسف را كه كوچك بود و توانايى مسابقه نداشت، نزد اثاثمان گذاشتيم. ما آن چنان سرگرم اين كار شديم كه همه چيز، حتّى برادرمان را فراموش كرديم و در اين موقع، گرگ بى رحم از راه رسيد و او را دريد. بدبختى ما اين است كه هم برادر را از دست داده ايم و هم تو گفتار ما را، هرچند راستگو باشيم، نمى پذيرى؛ (3) زيرا خودت پيش تر چنين پيش بينى كرده بودى و از اين رو، ما را دروغگو خواهى پنداشت... . تا اين جاى داستان ، نشانه هايى را كه مى توان در برادران حسودِ يوسف مشاهده كرد، عبارت اند از: دروغگويى، خيانت و در نهايت، عمل نمودن بر خلاف گفته خود ( ؛ زيرا گفته بودند كه نمى گذارند آسيبى به يوسف برسد؛ ولى بر خلاف گفته خود رفتار نمودند).

.

ص: 69

ص: 70

ص: 71

حالى كه قوم نوح عليه السلام از روى حسادت نمى توانستند فضيلت (برترى) او را ببينند، مى گفتند: اين شخص، بشرى مثل ماست: آنچه ما مى خوريم، او مى خورد و آنچه ما مى نوشيم، او مى نوشد. اگر از بشرى مثل خود اطاعت كنيم، در اين صورت زيانكار خواهيم بود. (1) حضرت نوح عليه السلام به آنها مى گفت: آيا تعجّب كرده ايد كه مردى مثل خودتان كه از ميان شماست، عهده دار رسالت پروردگار گردد و پيام او را برساند؟ اين تعّجب، خطا و بى مورد است. (2) خداوند در قرآن كريم، علّت انكار و كفر قوم نوح را « كوردلى » عنوان مى كند. (3) همين برخورد و گفتگو را حضرت هود عليه السلام با قومش، حضرت صالح عليه السلام با قومش و نيز ديگر پيامبران داشته اند. (4) نافرمانى ابليس از سجده نمودن بر آدم عليه السلام نيز به علّت حسادت بود و وقتى از او علّت اين نافرمانى سؤال شد، وى در پاسخ گفت: من از آتش خلق شده ام و آدم از گِل، ومن از او برترم. و با اين پاسخ، فضيلت و برترى آدم عليه السلام را انكار كرد. (5) اين، سبْك گفتار حسودان است؛ امّا كسانى كه حسود نيستند، وقتى فضيلتى را از كسى مى بينند يا مى شنوند، مى گويند: خداوند سبحان قدرت انتخاب دارد و هر كه را بخواهد، برترى مى دهد. او انتخاب مى كند و هر كه را بخواهد، به رحمت و بخشش اختصاص مى دهد و به هر كه بخواهد، علم و حكمت عطا مى نمايد. (6) اين كه چرا حسود، برترى ديگران را نمى پذيرد و از شنيدن آن تعجّب مى كند، به خاطر اين است كه از همان ابتدا، صورت مسئله را پاك كند تا با انكارش، اين برترى

.

ص: 72

ص: 73

ص: 74

ص: 75

ص: 76

ص: 77

ص: 78

ص: 79

همچنين ممكن است هر يك از والدين، برخى از فرزندان خود را به علّت زيباتر بودن، باهوش تر بودن، زرنگ تر بودن، عاطفى تر بودن و يا حتّى به دليل معلول جسمى و ذهنى بودن، مورد محبّت بيشتر قرار دهد. اين محبّت بيش از حدّ والدين، موجب مى شود كه درخواست هاى فرزندان مذكور، سريع تر مورد پذيرش آنان قرار گرفته، به اعمال و گفتارشان علاقه بيشترى ابراز شود. چنين رفتارهايى براى بقيّه فرزندان، بى مهرى وتبعيضى آشكار تلقّى مى گردد وآنان رابه حسادت وادار مى سازد. نمونه اى از تبعيض والدين در مورد فرزندان، اين است كه معمولاً والدين به سومين فرزند خود، تمايل كمترى نشان داده، با وى تعامل كمترى دارند و در نتيجه زمينه حسادت و احساس ناامنى در او را فراهم مى سازند. و اين، قاعده اى كلّى است كه: در صورت مشاهده رفتارهاى غير عادلانه در خانواده، وجود حسادت شديد و پر درد سر، امرى اجتناب ناپذير است. (1) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مردى را ديد كه دو فرزندش در كنارش بودند. مرد، يكى از فرزندانش را بوسيد و از بوسيدن ديگرى غافل شد. پيامبر صلى الله عليه و آله از مشاهده اين كار وى، ناراحت شدند و فرمودند: چرا بين فرزندانت تساوى برقرار نكردى؟ (2) در جاى ديگرى ، از ايشان روايت شده كه فرمود : إنَّ اللّهَ تَعالى يُحِبُّ أنْ تَعْدِلوا بَينَ أوْلادِكُمْ ، حَتّى فِى الْقُبْلِ . (3) خداوند متعال ، دوست دارد كه بين فرزندان خود، به عدالت رفتار كنيد، حتّى در بوسيدن. رفتارهاى تبعيض آميز، به دوران كودكى محدود نمى شوند؛ بلكه اين گونه رفتارها و برخوردهاى نادرست در جامعه و محيط كار نيز موجب بروز مشكلات شده، حتّى حسادت را در بزرگ سالان موجب مى گردند. پس، همان طور كه ما بزرگ سالان،

.

ص: 80

ص: 81

اگر فردى احساس نمايد از برخى امكانات كه به نحوى نيازهاى وى را برطرف مى سازند ، منع شده است، احساس محروميت مى كند. بنا بر اين، نبود پول، موقعيت و يا خوشى، به تنهايى به كسى احساس محروميت نمى دهد؛ بلكه زمانى اين احساس ايجاد مى شود كه شخص تصوّر كند از چيزى كه ندارد و به آن نياز دارد و يا از چيزى كه به گونه اى يكى از نيازهاى او را برطرف مى سازد، منع شده است. چنين فردى، در صورتى كه بين محروميتِ خود و بهره مندى ديگرى، نوعى رابطه علّى برقرار كند، زمينه را براى بروز و رشد حسادت در خويش ايجاد كرده است. در حقيقت، بعضى افراد با ديدن امتياز در ديگرى، در خود احساس محروميت مى كنند و از آنچه خود هستند، احساس نگرانى مى نمايند. از تركيب چنين احساسات و موقعيت هايى در فرد، زمينه بروز حسادت مهيّا مى شود. امام على عليه السلام در جمله اى كوتاه، ولى بسيار راه گشا مى فرمايد: إِذا لَمْ يَكُنْ ما تُريدُ ، فَلا تُبَل ما كُنْتَ . 1 اگر به آنچه مى خواستى، نرسيدى، از آنچه هستى، نگران مباش. امام عليه السلام با اين دستور، از بروز احساس حقارت و در نتيجه بروز حسادت ، جلوگيرى مى نمايد و آن را در نطفه خفه مى سازد .

.

ص: 82

ص: 83

برترى هايى را كه خداوند براى بعضى از شما بر بعضى ديگر قرار داده، آرزو نكنيد. [اين تفاوت هاى طبيعى و حقوقى، براى حفظ نظام زندگى شما، و بر طبق عدالت است. با اين حال، ]مردان، نصيبى از آنچه به دست مى آورند، دارند، و زنان نيز نصيبى از آنچه به دست مى آورند، دارند [و نبايد حقوق هيچ يك پايمال گردد]. و [براى رفع تنگناها،] از فضل [و رحمت و بركتِ ]خدا طلب كنيد. و خداوند به هر چيزى داناست» . و نيز مى فرمايد: «وَ لاَ تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَ جًا مِّنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيَوةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَ أَبْقَى. (1) و هرگز چشمان خود را به نعمت هاى مادّى ، كه به گروه هايى از آنان داده ايم ، ميَفكن. اينها شكوفه هاى زندگى دنياست تا آنان را در آن بيازماييم؛ و روزىِ پروردگارت، بهتر و پايدارتر است» . وقتى قارون تمام ثروت خود را به نمايش گذاشت _ چنان كه روش ثروتمندان است _ مردم دو گروه شدند : گروهى ، كسانى بودند كه زندگى دنيا را هدف نهايى و غايت جُنب و جوش خود مى دانستند و از آخرت ، غافل و به آن جاهل بودند و نمى دانستند كه خدا در آخرت چه ثواب هايى را براى بندگان خود فراهم كرده است. اينان، ثروت قارون را سعادت بزرگ شمردند و بدون هيچ قيد و شرطى گفتند: اى كاش ما نيز آنچه را قارون دارد، مى داشتيم؛ زيرا او بهره اى فراوان دارد و بسيار سعادتمند و خوش بخت است . (2) گروه ديگر ، كسانى بودند كه به آنها علم داده شده بود . گفتند : واى بر شما! ثواب الهى، براى افرادى كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام مى دهند، بهتر است؛ امّا جز شكيبايان، آن را دريافت نمى كنند. (3)

.

ص: 84

از تقابل جمله «كسانى كه زندگى دنيا را مى خواهند» با جمله «كسانى كه به آنها علم داده شده است» در قرآن كريم، دو نتيجه مهم به دست مى آيد: اوّلاً ، علم، خميرمايه ايمان و صبر و عشق به سراى آخرت است و مبناى دنياطلبى، چيزى جز جهل نيست. ثانياً ، آنچه در پاسخ صاحبان علم آمده، پاسخ كوبنده اى به قارون است كه خود را عالِم مى دانست، به اين معنا كه علم، آن است كه انسان را به سراى آخرت راهنمايى كند و علم قارون، چيزى جز جهل نيست ؛ چرا كه براى او غرور و استكبار به ارمغان آورد. (1) امام صادق عليه السلام مى فرمايد: اُنْظُرْ إلى مَنْ هُوَ دُونَكَ فِى الْمَقْدَرَةِ وَ لا تَنْظُرْ إِلى مَنْ هُوَ فَوْقَكَ فِى الْمَقْدَرَةِ ؛ فَإِنَّ ذلِكَ أَقْنَعُ لَكَ بِما قَسَمَ لَكَ وَ أَحْرى أَنْ تَسْتَوْجِبَ الزِّيادَةَ مِنْ رَبِّكَ... . (2) به كسى كه در قدرت و ثروت، پايين تر از توست، نگاه كن، و به كسى كه در اين امور، از تو برتر است ، نگاه مكن ؛ زيرا اين كار، تو را به آنچه خدايت روزىِ تو نموده است، راضى تر مى كند و تو را بيشتر سزاوار افزونى نعمت پروردگارت خواهد كرد... . امام على عليه السلام نيز مى فرمايد: وَ أَكْثِرْ أَنْ تَنْظُرَ إِلى مَنْ فُضِّلْتَ عَلَيْهِ ؛ فَإِنَّ ذلِكَ مِنْ أَبْوابِ الشُّكْرِ . (3) و به افراد پايين تر از خود توجّه داشته باش، كه اين كار، يكى از راه هاى شكرگزارى است . همچنين امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

.

ص: 85

... وَ إِيّاكُمْ أَنْ تَمُدُّوا أَطْرافَكُم إلى ما في أَيْدى أَبْناءِ الدُّنْيا ، فَمَنْ مَدَّ طَرْفَهُ إِلى ذلِكَ ، طالَ حُزْنُهُ وَ لَمْ يَشْفِ غَيْظُهُ وَ اسْتَصْغَرَ نِعْمَةَ اللّهِ عِنْدَهُ فَيَقِلُّ شُكْرَهُ للّهِِ. وَ انْظُرْ إِلى مَنْ هُوَ دُونَكَ ، فَتَكُونَ لأَِنْعُمِ اللّهِ شاكِراً وَ لِمَزيدِهِ مُسْتَوجِباً وَ لِجُودِهِ ساكِنا . (1) از چشم دوختن به آنچه در دست مردم است، بپرهيزيد؛ چرا كه هر كس چنين كند، اندوهش طولانى مى گردد و هرگز خشمش فروكش نمى كند و نعمت خداوند را كه نزد وى است، كوچك مى شمارد . در نتيجه خداوند را كمتر شكر مى نمايد. و به كسى كه [در برخوردارى از نعمت، ]پايين تر از توست، نگاه كن تا شكرگزار نعمت هاى خداوند شوى؛ بلكه سزاوار افزايش نعمت خداوند شوى و در جودش ساكن شوى. اين احاديث و احاديث بسيار ديگر، انسان را از مقايسه خويش با افرادى كه برتر از وى هستند ، بر حذر داشته اند و كسى را كه توهّم مى كند نعمت خداوند به او ، منحصر در خوردنى ، نوشيدنى ، پوشيدنى ، خانه و در يك كلام، نعمت هاى دنيوى است ، سرزنش مى نمايند؛ چرا كه اين نعمت هاى مادّى و دنيوى، در برابر نعمت هاى معنوى و اخروى ( از قبيل: ايمان، هدايت، توفيق انجام دادن عمل صالح ، عقل ، سلامت ، امنيت ) بسيار ناچيز و اندك اند كه: «وَ إِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَآ . (2) اگر نعمت هاى خداوند را به شمارش در آورى، نمى توانى آنها را حساب كنى» . البتّه معناى اين احاديث، اين نيست كه فرد، در همان وضعيت دنيوى و يا حتّى معنوى كه در آن هست، بماند و هيچ گونه تلاشى براى پيشرفت نداشته باشد. خشنودى از وضعيتى كه فرد در آن است و سپاس گزارى براى نعمت هايى كه انسان آنها را داراست، منافاتى با كوشش براى پيشرفت ندارد؛ بلكه بر عكس، شناختِ دوست داشتن نعمت هايى كه انسان داراى آنهاست، موجب تحريض انسان و ايجاد انگيزه در او براى به دست آوردن مقدار بيشترى از آنها خواهد شد. و شايد معناى

.

ص: 86

ص: 87

ص: 88

عواطف دو دسته اند: عواطف اوّليه كه همگى مثبت اند و طبيعى، و بدون آن كه نفعى در بين باشد، [انسان، آنها را] در خود، نسبت به ديگرى احساس مى كند، مثل: عاطفه مادر نسبت به فرزند خويش.دسته دوم، عواطف ثانوى اند، كه غير مستقيم و تحت تأثير عوامل خارجى در روان انسان به وجود مى آيند. و عوامل مختلف، منشأ تحقّق عواطف ثانوى مختلف هستند كه برخى از عوامل، عواطف مثبت را پديد مى آورند و عوامل ديگرى، عواطف منفى (مثل: كدورت، نفرت، دشمنى و كينه) را ايجاد مى كنند. (1) بنا بر اين سخن، ما عواطف منفى طبيعى نداريم، هرچند مؤلّف مذكور، برخى هيجانات (مثل خشم) را جزو انفعاليات و احساسات مى داند ، نه عواطف. استاد مصباح يزدى در ادامه مى گويد: ريشه و اساس عواطف ثانوى، باز مى گردد به اين كه شخص ديگرى واسطه دستيابى به يكى از مطلوب هاى انسان و يا عامل از دست دادن آن بشود، كه در نتيجه، عواطف ثانوىِ مثبت و منفى در روان انسان، تحقّق خواهد يافت. مثلاً انسان علم را دوست مى دارد، غذا و پوشاك و مسكن مى خواهد، پول و مال را، غير مستقيم و براى تحصيل نيازهاى ابتدايى چون غذا و پوشاك، مطلوب مى داند. حال، اگر شخص ديگرى اينها را در اختيار او بگذارد و واسطه تحصيل اين مطلوب هاى انسان شود، مورد محبّت و عواطف مثبت انسان قرار خواهد گرفت. بر عكس، اگر كسى سبب محروم شدن انسان از يكى از مطلوب ها و ارزش هاى نام برده شود، او كه واسطه از دست دادن مطلوب هاى انسان شده است، مورد نوعى عاطفه منفى انسان قرار خواهد گرفت. (2) وى سپس مى گويد: عواطف منفى از هر نوعش كه باشد، عارضى است و بر اثر عوامل خارجى، در روح انسان به وجود مى آيد. بنا بر اين، محيط، فرهنگ، تربيت و عقده هاى شخصى، موجب پديد آمدن عواطف منفى در انسان مى شود. (3)

.

ص: 89

بر اساس اين توضيحات، حسد _ كه يك عاطفه منفى ثانوى است _ جزو ابعاد فطرى انسان و از خواسته هاى اصيل وى قلمداد نمى شود. به عبارت ديگر، هيچ گاه نمى توان گفت كه انسان از آن جهت كه انسان است، بايد ديگران را از نعمت هايشان محروم ببيند و خواستار زوال آنها باشد؛ چون معناى حقيقى حسد، اين است كه انسان وقتى ديگران را در نعمتى مى بيند، خواهان محروم شدن آنان از آن نعمت باشد و هيچ گاه نمى توان ادّعا كرد كه فطرت انسان چنين اقتضايى دارد. بنا بر اين، حق آن است كه بگوييم: حسد، جزو گرايش ها و خواسته هاى اصيل انسان نيست؛ بلكه يك صفت فرعى و ثانوى است كه در راه ارضاى برخى خواسته هاى اصيل تر انسان، خودنمايى مى كند. (1) به بيان ديگر، عامل انگيزش حسادت در انسان، فعاليت انحرافىِ حبّ ذات (خوددوستى) است كه وقتى انسان، ديگرى را دارنده يك نعمت و خود را فاقد آن مى بيند و در مقايسه خود با آن شخص، خود را كمتر از وى احساس مى نمايد، به جاى آن كه براى به دست آوردن آن نعمت و بالا بردن خويش تلاش كند و به حدّ او برسد، آرزوى زوال نعمت او را مى كند و همّ خود را در اين راه مصروف مى دارد كه او با از دست دادن نعمتش پايين بيايد و به حدّ خود كه فاقد آن نعمت است، برسد. بنا بر اين، حبّ ذات، به جاى آن كه شخص را وادار به كسب مثل آن نعمت و كمال و يا حتّى كمال بالاتر كند ، حالت حسادت را در وى برمى انگيزد و به جاى آن كه شخص به تقويت و تكامل خود بپردازد، آرزو مى كند كه طرف ديگر نيز ضعيف و كوچك شود تا با او مساوى گردد. پس حسد، يك پديده حسّاس و پيچيده است، نه يك كشش طبيعى ساده تا گفته شود: انسان فطرتاً حسود است و مى خواهد ديگران نعمتى نداشته باشند. با توجّه به آنچه گفته شد، آشكار مى شود كه مجموعه اى از علل و عوامل، دست به دست هم مى دهند و شرايط پيچيده خاصى فراهم مى آورند تا اين ميل انحرافى به وجود بيايد، به طورى كه اگر اين شرايط فراهم نگردند، احساسى به نام حسادت در

.

ص: 90

ص: 91

ص: 92

چرا اين قرآن بر فرد بزرگ [و ثروتمندى] از دو شهر (مكّه و طايف) نازل نشده است؟» . در حقيقت، آنان از اين كه پيرو باشند، تكبّر مى ورزيدند و مى خواستند كه هميشه پيروى شونده باقى بمانند و ديگران از آنان پيروى كنند. در آيه ديگرى نيز آمده است كه مشركان در تحقير مسلمانان مى گفتند : «أَهؤلاء مَنَّ اللّهُ عَلَيْهِمْ من بَيْنِنَا. (1) آيا اينها هستند كه خدا از ميان ما برگزيده [و نعمت اسلام و ايمان را به آنان ارزانى داشته ]است؟» . در چهل حديث امام خمينى رحمه الله ، آمده است : كبر، عبارت است از يك حالت نفسانيه كه انسان ترفّع كند و بزرگى كند و بزرگى فروشد بر غير خود، و اثر آن، اعمالى است كه از انسان صادر مى شود و آثارى است كه در خارج بروز مى كند كه گويند تكبّر كرد. و اين صفت، غير از عُجب است و از ثمرات و نتايج عجب است؛ زيرا عجب، خودپسندى است و كبر، بزرگى كردن بر غير و عظمت فروشى است. انسان كه در خود كمالى ديد، يك حالتى به او دست مى دهد كه آن عبارت از سرور و غَنج و تدلّل و غير آن است، و آن حالت را عجب گويند، و چون غير خود را فاقد آن كمالِ متوهّم گمان كرد، در او حالت ديگرى دست مى دهد كه آن، رؤيت تفوّق و تقدّم است، و از اين رؤيت، يك حالت بزرگى فروشى و ترفّع و تعظّمى دست دهد كه آن را كبر گويند. و اينها تمام در قلب و باطن است و اثر آن در ظاهر، چه در هيئت بدن، چه در افعال و اقوال باشد، تكبّر است. (2) امّا با توجّه به بررسى احاديث « تكبّر »، « كبر » و « عُجب » معلوم مى شود كه ريشه همه اين صفات، حقارت نفس است، چنان كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد : ما مِنْ رَجُلٍ تَكَبَّرَ أَوْ تَجَبَّرَ إِلاّ لِذُلَّةٍ وَجَدَها فى نَفْسِهِ (3) .

.

ص: 93

ص: 94

ص: 95

ص: 96

و توان گفت: حسد، همان حال انقباض و ذلّ نفس است كه اثر آن، ميل زوال نعمت و كمال است از غير. (1) ظاهراً نظر امام خمينى رحمه الله در اين مورد كه ريشه حسادت، « ذلّت نفس » است، صحيح است؛ چرا كه با مرور مطالبى كه پيش از اين (هم در مباحث نشانه شناسى و هم در ذكر بعضى علل حسادت كه برخى علماى اخلاق مطرح نموده بودند) گفتيم ، همه صفات يادشده ، به گونه اى به همين احساس حقارت بر مى گشتند. به عبارت ديگر، با بررسى مطالب پيشين به اين نتيجه خواهيم رسيد كه ريشه اصلى حسادت در انسان، «احساس حقارت» يا «خودكم بينى» يا به طور دقيق تر ، « عزّت نفس پايين » و « احساس بى ارزشى براى خود » است. بنا بر اين، جا دارد كمى بيشتر در مورد اين احساس توضيح دهيم و عوامل به وجود آمدن اين احساس را در انسان بررسى كنيم تا از اين طريق ، ريشه بسيارى از ناهنجارى ها و صفات و اخلاق مذموم نيز بررسى شود. البته چون در فصل پيشين و تحت عنوان «جنبه عاطفى حسادت» ، تا حدّى به اين بحث پرداخته شد، در اين جا ، در «پيوست» اين فصل ، موضوع را از منظرى ديگر ، به صورتى ديگر و تحت عنوان « عزّت نفس » پى مى گيريم.

.

ص: 97

ص: 98

در ابعاد مختلف زندگى، ارزيابى هاى مختلفى از خود مى توان به عمل آورد. مثلاً ممكن است از لحاظ وضعيت تحصيلى، خود را منفى ارزيابى كنيم ؛ ولى از لحاظ اجتماعى بودن، ارزيابى مثبتى از خود داشته باشيم. بايد در نظر داشت كه ارزيابى ما از صفاتى كه براى خودپنداره ما مهم ترند، تأثير بيشترى بر حرمت خودِ عامِ ما دارد. مثلاً اگر مهم ترين ويژگى خود را هوشمندى بدانيم و خود را در آن بُعد، مثبت ارزيابى كنيم ، ميزان « حرمت خودِ » ما بالاتر خواهد بود، هرچند در اجتماعى بودن يا مهارت ورزشى، خود را پايين تر ارزيابى نماييم. بنا بر اين، حرمت خود، صرفاً جمع جبرى توانايى ها و مهارت هاى فردى نيست و به مقدار اهمّيت صفات خاص نيز بستگى دارد. اين موضوع در تعاليم اسلامى مورد توجّه قرار گرفته و بسيار مهم تلقّى شده است. در ادبيّات دينى، از اين امر، به « عزّت نفْس »، « كرامت نفْس » و ... تعبير مى شود. براى نمونه، در حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده است: اُطْلُبُوا الْحَوائِجِ بِعِزَّةِ الأَْنْفُسِ . (1) نيازهايتان را با ديگران در ميان بگذاريد، امّا همراه با حفظ عزّت نفْس. امير مؤمنان عليه السلام در نامه خود به فرزندش مى فرمايد: أَكْرِمْ نَفْسَكَ عَنْ كُلِّ دَنيَّةٍ وَ إِنْ ساقَتْكَ إِلَى الرَّغائِبِ؛ فَإِنَّكَ لَنْ تَعْتاضَ بِما تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِكَ عِوَضَاً وَ لاتَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اللّهُ حُرّاً. (2) خود را گرامى بدار و از هر گونه فرومايگى، هرچند خواست هاى [مادّى و حيوانى] تو را تأمين كند، بپرهيز؛ زيرا هرگز در عوض آنچه از خود بر سر اين كار مى دهى، چيزى دريافت نمى كنى. و بنده ديگران مباش ، كه خدا تو را آزاد آفريده است. آموزه هاى دينى، هم خودِ فرد را به احترام گذاشتن به خويشتن تشويق مى كنند و

.

ص: 99

هم ديگران را به مراعات حرمت او، الزام مى نمايند. براى نمونه، قرآن كريم كسانى از انفاق كنندگان را مستحقّ پاداش الهى مى داند كه پس از كمك مالى به نيازمندان، آنان را با منّت گذاشتن آزار ندهند و به عبارت ديگر، با اين كار خود، عزّت نفْس افراد نيازمند را پايمال نكنند. نيز در ادامه مى فرمايد كه : اگر با نيازمندان به صورتى پسنديده گفتگو كنيد و برخوردهاى خشونت آميز آنان را ببخشيد، بهتر از آن است كه چيزى به آنان همراه با منّت و در هم شكستن شخصيت و كرامتشان، انفاق نماييد. قرآن كريم پس از اين آيات، با صراحت بيشترى اعلام مى كند كه انفاق همراه با منّت، هيچ اثر و نتيجه اى براى انفاق كننده ندارد. در واقع، اين تحقير و تخريب شخصيت و صدمه به عزّت نفْسِ شخص نيازمند است كه انفاق را بى اثر مى كند. (1) از سوى ديگر، در احاديث آمده است كه حرمت مؤمن، بيشتر از حرمتى است كه مقدّساتى نظير كعبه دارند و در نتيجه، توهين به مؤمن و تحقير او، به هيچ وجه قابل بخشش نيست: المُؤْمِنُ أَعْظَمُ حُرْمَةً مِنَ الْكَعْبَةِ . (2) مؤمن حرمتش از كعبه بيشتر است . اين ديدگاه بر آن است تا با توجّه دادن انسان به ارزش هاى وجودى اش ، او را از آلودن خود به مسائل پست و دونِ شأن خويش باز دارد و روح استقلال و اتّكا به خود را در وى زنده كند. در اين آموزه ها به انسان گوشزد مى شود كه اتّكا به ديگران و ذلّت پذيرى در مقابل آنان، در شأن او نيست و بالاتر از اين، به وى تذكّر داده مى شود كه پيروى از هوس هاى نفسانى و مرتكب شدن كارهاى خلاف اخلاق، به هيچ وجه با مقام رفيع انسانى سازگارى ندارد . به عبارت ديگر، عزّت نفس، به « خودِ شخصى » منحصر نمى شود؛ بلكه حرمت نهادن به « خودِ انسانى » اهمّيتى به مراتب بيشتر مى يابد.

.

ص: 100

يادآور مى شويم كه در روان شناسى، احترام به « خودِ شخصى »، با معناى مهم شمردن استعدادهاى نهفته در وجود فرد (اعتماد به نفْس) مورد توجّه قرار گرفته و از نتايج مثبت برخوردارى از آن، سخن به ميان آمده است؛ امّا از « خودِ انسانى » با معناى مهم شمردن شأن و جايگاه فرد (عزّت نفْس) كمتر سخن گفته شده است. در مقابل، از آن جا كه هدف اصلى دين، رساندن انسان به قلّه مكارم اخلاقى است. و اين هدف با احساس عزّت نفس، بهتر تحقّق مى يابد ، در آموزه هاى دينى بيشترين تلاش، صرف پروراندن اين خصيصه در وجود انسان شده است، هرچند از پرداختن به « خودِ شخصى » نيز غفلت نشده است. در احاديث متعدّدى آمده است كه خداوند كارهاى مؤمن را به خودِ وى واگذار كرده است؛ ولى اجازه ذلّت پذيرى را به او نداده است. (1) بنا بر اين ديدگاه، آبرو و حيثيت اجتماعى انسان، در اختيار خودش نيست و او مجاز نيست آن را پايمال كند. همچنين مبارزه با نفْس _ كه به معناى صحيح خود، جزو اصول اخلاق اسلامى است _ نمى تواند بهانه و مجوّزى براى ناديده گرفتن عزّت نفْس باشد. البتّه ممكن است كسانى خيال كنند كه با تحقير خود در نزد ديگران، بهتر مى توانند با نفْس خويش مبارزه كنند، چنان كه برخى از عرفا و اهل تصوّف كه با منابع غنى اسلامى در اين زمينه كمتر آشنايى داشته اند، مرتكب اين خطا شده اند و براى جهاد با نفْس، تحقير و اهانت ديگران را به جان مى خريدند و كرامت نفْس را زير پا مى گذاشتند و حتّى به اين كار افتخار نيز مى كردند. (2) در احاديث اسلامى توصيه مى شود كه فرد، مشكلات زندگى خود را تا حدّ امكان در نزد ديگران بازگو نكند و ديگران را در جريان همه رخدادهاى زندگى اش قرار ندهد؛ زيرا اين كار، باعث مى شود در نظر ديگران كوچك شود و عزّت نفْسش لطمه ببيند. مردى نزد امام صادق عليه السلام از اوضاع و احوال خود شِكوه كرد و از ايشان طلب دعا نمود. امام عليه السلام مقدارى پول به آن مرد داد و فرمود: « با اين پول، نيازهاى خود را رفع

.

ص: 101

كن ». مرد گفت: قصدم اين نبود؛ مى خواستم برايم دعا كنيد. امام عليه السلام فرمود : وَ لا أَدَعُ الدُّعاءَ وَلكِنْ لا تُخْبِر النّاسَ بِكُلِّ ما أَنْتَ فيهِ . (1) دعا مى كنم؛ ولى تو هم همه گرفتارى هايت را نزد مردم بازگو مَكن . از جمله كارهايى كه موجب ناديده گرفته شدن عزّت نفس مى شود، معاشرت با افرادى است كه از لحاظ امكانات مالى در رتبه بالاترى هستند. رفت و آمد با افراد ثروتمندتر سبب مى شود كه فرد، يا براى هم رتبه شدن با آنان دست به هر كارى ولو كارهاى خلاف بزند و يا براى پذيرفته شدن در جمع، عزّت نفس خود را پايمال كند و راه ذلّت را بر خويش هموار نمايد. در احاديث نيز توصيه شده است كه انسان با افراد هم رتبه خود مسافرت كند و از همسفر شدن با افراد ثروتمندتر از خويش بپرهيزد (2) . اين، بدان دليل است كه ممكن است آنان هزينه اى براى سفر خود در نظر گرفته باشند كه تأمين آن براى افراد عادى ميسّر نباشد . بنا بر اين، اگر كسى به اين كار اقدام نمود، در واقع ، خود را نزد ديگران خوار كرده است و اين در پيشگاه خداوند، پسنديده نيست. (3) امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

.

ص: 102

لا يَنْبَغى لِلْمُؤْمِنِ أَنْ يُذِلَّ نَفْسَهُ . (1) سزاوار نيست كه مؤمن ، خود را خوار كند. ايشان در پاسخ سؤالى درباره مصداق اين حديث، دو نمونه بسيار جالب را بيان كرده اند. يكى از نمونه ها، اين است كه اگر مؤمن، كارى انجام دهد كه مجبور به عذرخواهى شود، اين هم نوعى ذلّت پذيرى است. 2 البتّه عذرخواهى از ديگران به خاطر خطا، نوعى بزرگوارى و فضيلت به حساب مى آيد و در واقع، منظور امام عليه السلام اين است كه: چرا عاقل (مؤمن) كند كارى كه باز آرد پشيمانى (و عذرخواهى)؟ مؤمن، براى حفظ عزّت نفْس خود، سعى مى كند حتّى كوچك ترين خطايى از او سر نزند تا مجبور به عذرخواهى نگردد و البتّه اين، با اخلاقى بودن عذرخواهى از مردم پس از انجام دادن اتّفاقىِ كار ناپسند ، منافات ندارد. امام صادق عليه السلام در بيان مصداق ديگر ذلّت پذيرى به نكته اى باريك اشاره مى نمايد و آن، اين كه: مؤمن اگر كارى را بپذيرد كه در حدّ توانش نيست، خود را به نوعى ، تحقير كرده است. (2) پذيرفتن كارى كه انجام دادنش از عهده فرد خارج است، باعث تمسخر و شايد توهين ديگران مى شود و كرامت نفْس را به خطر مى اندازد. خداوند حتّى در اين حد هم راضى به ريختن آبرو و هتك حيثيت مؤمن نيست. آموزه هاى اسلامى با توجّه دادن انسان به حرمت و كرامت نفسانى اش، نه تنها او را از ذلّت وابستگى به ديگران مى رهانند و روح اعتماد به خويشتن در زندگى شخصى را در وى بر مى انگيزند، بلكه از اين راه سعى مى كنند فضايل اخلاقى و انسانى را نيز در وى نگاه دارند . بر اساس اين ديدگاه، ارزيابى مثبت فرد از خويشتن و احساس عزّت نفْس، تسهيل كننده نيل به فضايل اخلاقى است. به عبارت ديگر، از كسى كه خود را دست كم نمى گيرد، بيشتر مى توان انتظار داشت كه به فضايل اخلاقى آراسته شود و از

.

ص: 103

رذايل اخلاقى دورى گزيند. امير مؤمنان عليه السلام در جمله اى كوتاه به اين حقيقت اشاره فرموده است: مَنْ كَرُمَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ ، هانَتْ عَلَيْهِ شَهَواتُهُ . (1) هر كس خود را بزرگوار ديد، تمايلات [نفسانى و حيوانى،] در ديده اش خوار گرديد. در حديث ديگرى از ايشان اين مطلب با تعبير ديگرى آمده است: مَنْ كَرُمَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ ، لَمْ يَهُنْها بِالْمَعْصِيَةِ . (2) هر كس خود را بزرگوار ديد، خويش را با انجام دادن گناه خوار نمى كند. نيز مى فرمايد : مَنْ كَرُمَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ ، هانَتْ عَلَيْهِ الدُّنْيا . (3) هر كس براى خود ارزش قائل شد، دنيا [اعم از: ثروت، مقام، موقعيت و...] در نظرش كوچك جلوه مى كند. چنين فردى اهل تكبّر، ظلم به ديگران و دورويى نيست؛ زيرا همه اين صفات، از ذلّتى ناشى مى شوند كه فرد در وجود خود مى يابد. (4) كسى كه براى خود ارزش قائل است، به هيچ وجه نمى تواند به خود بقبولاند كه پشت سر ديگران بدگويى كند؛ زيرا غيبت، نهايت كوشش فرد ناتوان است. (5) اين مسئله در مورد دروغگويى ، (6) طمع، (7)

.

ص: 104

ص: 105

دوستانه، تحصيل ، و...) موفّق باشد . ممكن است آرزو داشته باشيم محقّقى توانا، نويسنده اى برجسته و همسر و پدرى موفّق باشيم؛ امّا بايد بدانيم موفّقيت در تمام اين زمينه ها همواره ميسّر نخواهد بود. از سوى ديگر، براى آن كه ناكامى در برخى از زمينه ها به ارزيابى مثبت ما از خويشتن لطمه نزند، بايد به طور گزينشى برخى ويژگى هاى خود را مورد توجّه قرار دهيم و برخى ديگر را ناديده بگيريم. مثلاً اگر در زندگى خانوادگى يا حرفه اى موفّق بوديم، ولى نتوانستيم در زمينه تحصيل ، توفيقى به دست آوريم، با خود خواهيم گفت: آنچه اهمّيت دارد، زندگى خانوادگى يا حرفه اى است و شكست در كنكور چندان اهمّيتى ندارد. از اين جا معلوم مى شود كه برخوردارى خودپنداره از جنبه هاى متنّوع، تا چه حد در ارزيابى مثبت افراد از خويشتن نقش دارد . چنين افرادى هنگام رو به رو شدن با حادثه اى منفى، با تمركز بر جنبه هاى مثبت زندگى، با مشكلِ به وجود آمده ، كنار مى آيند. همچنين از آن جا كه اين گونه افراد جنبه هاى مختلف ديدشان را نسبت به خود از هم تفكيك كرده اند، آسيبى كه براى جنبه اى از آن رخ مى دهد، به جنبه هاى ديگر سرايت نمى كند. مثلاً اگر چنين افرادى در راهيابى به دانشگاه كامياب نباشند، موفّقيت هاى ديگر زندگى خود را برجسته مى كنند و از اين راه، با شكست تحصيلى خود كنار مى آيند، ضمن اين كه شكست در اين زمينه، جنبه هاى ديگر زندگى آنان را تحت تأثير قرار نمى دهد. دو. راه ديگر براى حفظ حرمت خود، آن است كه فرد، بازخوردهاى مطلوب ديگران نسبت به خودش را صحيح و بازخوردهاى نامطلوب آنان را نادرست تلقّى كند. براى مثال ، دانش آموزى كه در امتحان نمره كم گرفته است، اعتبار سؤالاتى را كه بدون پاسخ گذاشته، زير سؤال مى برد؛ امّا كيفيت سؤالاتى را كه پاسخ صحيح به آنها داده است، خوب ارزيابى مى كند.

.

ص: 106

سه. انسان معمولاً حوادثى را كه به حرمت وى آسيب مى رسانند ، زودتر از حوادث مطلوب فراموش مى كند و به عبارت ديگر، حافظه آدمى، حوادث ناخوشايند را سركوب كرده، به حيطه ناهشيارى مى راند. در ذهن ما، خاطره گرفتن بالاترين نمره در يك امتحان يا برنده شدن در يك مسابقه ورزشى، ماندگارتر از شكست در امتحان يا مسابقه است. اين ساز و كار شناختى، به ما امكان مى دهد تا خود را سريع تر با محيط، سازگار كنيم و حرمت خود را محفوظ نگاه داريم. چهار. ما ويژگى هاى خود و حتّى اشيايى از قبيل اتومبيل و خانه را كه مالكشان هستيم، بيش از حد، مثبت ارزيابى مى كنيم. فردى كه زندگى آرام و بى سر و صدايى دارد، آن را جذّاب تر از سبك زندگى شلوغ و اجتماعى ديگران به شمار مى آورد و از اين طريق، حرمت خود را افزايش مى دهد. پنج. اِسنادها نيز ابزارهايى مهم براى افزايش حرمت خود هستند. هنگامى كه كار بر وفق مراد ما پيش مى رود، مسئوليت نتايج آن را مى پذيريم؛ امّا در غير اين صورت، مسئوليت خود را در قبال تبعات آن به حدّ اقل مى رسانيم و فرد يا شى ء ديگرى را مسئول عواقب آن مى شماريم. به عبارت ديگر، موفّقيت ها را مرهون ويژگى هاى درونى خود و شكست ها را ناشى از فشارهاى موقعيتى قلمداد مى نماييم. شش. ما معمولاً خود را با افراد مشابه خودمان مقايسه مى كنيم؛ امّا هنگامى كه حرمتمان در معرض خطر قرار مى گيرد، شباهت، به معيارى كم اهمّيت تبديل مى شود. در چنين مواردى با اجتناب از مقايسه خود با افراد موفّق، خود را با افرادى مقايسه مى كنيم كه عملكرد ضعيفى داشته يا دچار عواقب ناگوارى شده اند. مثلاً دانشجويى كه در يك امتحان به سختى توانسته است قبول شود، به جاى مقايسه خود با دانشجويانى كه نمره هاى عالى گرفته اند، خود را با دانشجويانى مقايسه مى كند كه نتوانسته اند در آن مادّه درسى، نمره قبولى بگيرند. هفت. از آن جا كه « خود »، هم داراى مؤلّفه شخصى و هم شامل مؤلّفه جمعى است،

.

ص: 107

ص: 108

ص: 109

ص: 110

ص: 111

ص: 112

ص: 113

ص: 114

ص: 115

ص: 116

ص: 117

ص: 118

ص: 119

ص: 120

ص: 121

ندارد كه دشمنى اش با شخص مورد حسادت به دشمنى با خدا بر مى گردد، به او رشك مى برد و با او دشمنى مى ورزد، كه اگر به اين حقيقت توجّه مى داشت، اين گونه دشمنى نمى كرد. بنا بر اين، هرچه انسان در اين باره بيشتر فكر كند، عامل حسد در وى ضعيف تر خواهد شد. از سوى ديگر، بايد در نظر داشت كه اين امتيازات، ذاتاً داراى هيچ ارزشى نيستند. مثلاً اگر كسى داراى همه انواع نبوغ باشد، ولى در به كار بستن آنها نيّت خير و هدفگيرى انسانى نداشته باشد، حتّى از كمترين ارزشى، برخوردار نيست. بنا بر اين، چنين اشخاصى، امتيازِ به خودى خود باارزشى ندارند تا مورد حسادت قرار بگيرند. آيا منطقى است كسى به درخت سيبى كه بار آورده است، حسادت بورزد و در اين حسادت به جاى آن كه از ميوه آن _ كه نتيجه كار آن است _ بخورد، به بيمارى خودخورى دچار گردد؟! در مورد امتيازات مربوط به عوامل جبرى محيط طبيعى _ كه بدون اختيار، نصيب يك انسان مى گردند _ نيز چنين است ؛ يعنى امتيازات مذكور در حقيقت، ارتباطى با شخص او ندارند تا موجب برترى وى و در نتيجه موجب حسادت به وى شوند. پس، به طور كلّى مى توان گفت كه در هر امتيازى كه پاى جبر در كار است، براى صاحب امتياز، ارزشى وجود ندارد تا حسود، در راه خواست نابودى آن، به بيمارى خودخورى دچار شود و يا به آن عمق ببخشد.

2 . شناخت نعمت هاى اكتسابىگاهى منشأ حسادت ، نعمت هاى اكتسابى هستند ؛ نعمت هايى كه خود افراد با تلاش خويش، آنها را به دست آورده اند ، مثل كسى كه زحمت كشيده و كار كرده و با پس انداز چندين ساله، خانه مناسبى ساخته يا ماشين خوبى خريده است. اين حسادت از آن روست كه حسود، يا زحمت نكشيده و تلاش نكرده است و يا با ولخرجى و اسراف، پس اندازى ننموده و در نتيجه نتوانسته خانه يا ماشين مورد نظر

.

ص: 122

را فراهم آورد. در زمينه اين گونه نعمت ها ، راه مبارزه با حسد، توجّه نمودن به اين حقيقت است كه كارهاى اختيارى افراد نيز با خواست خداوند انجام مى پذيرند و به عبارت ديگر، حتّى فعاليت اختيارى افراد، با قدرت و توفيقات الهى تحقّق مى يابند. بنا بر اين، دشمنى در اين مورد نيز به يك شكل، سر از مخالفت با قضا و قدر الهى در مى آورد. از سوى ديگر، اگر شخص حسود كمى فكر كند، خواهد فهميد كه صاحب امتياز ، توانايى هاى خود را در مجراى قانونِ « كار و نتيجه » قرار داده و به كسب امتياز نايل شده است. نيز اگر حسود درست تأمّل كند، خواهد ديد كه حسادت او، درباره يك شخص معيّن نيست؛ بلكه او به قانونى كينه و دشمنى مى ورزد كه اگر مراعات نشود، حيات اجتماعى انسان ها مختل گشته، همه ارزش هاى مبتنى بر كار و اختيار، از بين مى رود . حسادت درباره اين نوع از امتيازات كه با شايستگى و بر مبناى حق ، نصيب انسان ها مى گردد، در حقيقت به حسادت بر حيات اجتماعى و ارزش ها منجر مى شود. پس براى ريشه كن كردن بيمارى حسادت در اين نوع از امتيازات، آشنا ساختنِ كاملِ مغز و روان حسود با معناى « قانون » و « علل و نتايج آنها » و نيز آگاه نمودن وى به اين كه او نيز همانند ديگران مى توانند نعمت هاى مذكور را به دست آورد، ضرورى است. انديشه هايى از اين قبيل، مى توانند تا حدّ بسيارى آتش حسد را، كه در درون وى زبانه مى كشد، فرو بشانند و از رنج درونى وى بكاهند. البتّه حسد در مورد اين گونه نعمت ها، گاه به خاطر تزاحمِ ايجاد شده در اثر محدوديت است ؛ يعنى گاهى تزاحم به گونه اى است كه اگر شخصِ مورد حسد نمى بود، آن نعمت و موقعيت نصيب حسود مى شد، مانند برخى نامزدهاى انتخاباتى كه براى دستيابى به يك موقعيت اجتماعى با يكديگر رقابت مى كنند و تنها يكى از آنان به امتيازات مربوط، دست مى يابد. در اين مورد، شخص، با اين انديشه كه اگر ديگرى نبود، نوبت به خودش مى رسيد و خودش مى توانست به چنان موقعيتى

.

ص: 123

ص: 124

عوامل مذكور بكوشد، يا اين كه بنشيند و با تقويت بيمارى حسادت، خود را تضعيف كند و آن ناشايستگان را تقويت نمايد . حسادت، نوعى بيمارى است كه نه تنها موجب كار مثبتى نمى شود و هيچ دردى را درمان نمى كند، بلكه اصل « صيانت ذات » را نابود مى سازد و موجب مى گردد كه حسود، همه عمر را با يك شخصيت « منِ » مختل شده در زجر و شكنجه به سر ببرد. با اين مقدّمه نسبتاً طولانى روشن شد كه نعمت هايى كه نصيب افراد مى شوند، انواعى دارند و از راه هاى متفاوتى حاصل مى گردند . و در نتيجه ، حسادت نيز انواع مختلفى پيدا مى كند، كه به تفصيل ذكر شدند و روش هاى شناختى براى درمان آنها نيز ارائه گرديد. محورى ترين كار در درمان حسد، تقويت شناخت است. امام كاظم عليه السلام مى فرمايد: مَنْ أرادَ الْغِنى بِلا مالٍ وَ راحَةَ الْقَلْبِ مِنَ الْحَسَدِ وَ السَّلامَةَ فِى الدّينِ ، فَلْيَتَضَرَّعْ إِلَى اللّهِ عز و جل فى مَسْأَلَتِهِ بَأَنْ يُكَمِّلَ عَقْلَهُ . فَمَنْ عَمَلَ ، قَنِعَ بِما يَكْفيهِ وَ مَنْ قَنِعَ بِما يَكْفيهِ ، اِسْتَغْنى وَ مَنْ لَمْ يَقْنَعْ بِما يَكْفيهِ ، لَمْ يُدْرِكِ الْغِنى أَبَدَا . (1) هر كس كه بى نيازىِ بدون مال، راحتى قلب از حسد، و سلامت در دين را خواستار است ، بايد متضرّعانه از خداوند بخواهد كه عقل وى را كامل كند؛ زيرا كسى كه عاقل باشد، به آنچه كفايتش مى كند، قناعت مى نمايد و كسى كه قانع بود، بى نياز مى شود. در غير اين صورت ، بى نيازى را هرگز درك نخواهد كرد. بنا بر اين، توجّه به گستردگى و فراوانى نعمت هاى الهى، توجّه به كامل نبودن امكانات مادّى، و نيز توجّه به موقعيت و امكانات موجود مى تواند در تقويت عقل و شناخت حسود كارساز بوده، وى را از دام حسد برهاند. نيز چنانچه شناخت ماهيت حسد و علّت و پيامدهاى منفى آن به روشنى براى حسود بازگو شود، وى قادر خواهد بود بهتر آن را مهار كند و خود را تغيير دهد. در ادامه، برخى از سؤالاتى كه مى توانند شخص حسود را به تفكّر درباره خويش

.

ص: 125

ص: 126

ص: 127

ص: 128

ص: 129

ص: 130

است، از جمله : يك . شتاب : «خُلِقَ الاْءِنسَ_نُ مِنْ عَجَلٍ. (1) انسان از عجله آفريده شده است» . دو . جزع: «إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا. (2) هنگامى كه بدى به او برسد ، بى تابى مى كند » . سه . طمع : «إِنَّ الاْءِنسَ_نَ خُلِقَ هَلُوعًا. (3) به يقين ، انسان ، حريص [ و كم طاقت ] آفريده شده است» . چهار . بخل : «وَ إِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا. (4) و هنگامى كه خوبى به او برسد ، مانع ديگران مى شود (بخل مى ورزد) » . اثر ضعف، شتاب است. كسى كه قدرت ندارد، تسلّط ندارد و در نتيجه شتاب مى كند تا جلو بيفتد و مبادا عقب بماند. و همين انسان عجول، در برابر كوچك ترين ضربه ها عقب مى كشد و ناله سر مى دهد و جزع مى نمايد. و همين انسان ، هنگامى كه امكان پيدا كند، به خاطر ترسش از آينده، بيش از حد بر مى دارد و طمع مى كند. همين انسان به جمع آورى مال مى پردازد و به خاطر ترس و ضعفش ذخيره مى كند و بخل مى ورزد. بنا بر اين، وقتى انسان هنگام غلبه حسد، اين قدر ضعف دارد، چگونه مى تواند

.

ص: 131

بدون ابزار معنوى كه يكى از آنها پناه بردن به خداوند است، بر حسد خود غلبه كند و از آن خلاصى يابد؟! به اين ترتيب، پناهندگى يعنى : درك ضعف و جستجو نمودن از قدرت و پناهگاه. امام سجّاد عليه السلام اين پناهگاه را معرّفى مى كند: اللّه عز و جل! وقتى از صميم دل اين دعا را خواندى، خداوند نيز استجابت مى كند و به تو مى گويد: « قُلْ أَعوذُ » كه اين، اذن دخول به پناهگاه خداوند است. در دعايى ديگر، امام سجّاد عليه السلام عرضه مى دارد: اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ ارْزُقْنى سَلامَةَ الصَّدْرِ مِنَ الْحَسَدِ حَتّى لا أَحْسُدَ أَحَداً مِنْ خَلْقِكَ عَلى شَىْ ءٍ مِنْ فَضْلِكَ وَ حَتّى لا أَرى نِعْمَةً مِنْ نِعَمِكَ عَلى أَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ فى دينٍ أَوْ دَنْيا أَوْ عافِيَةٍ أَوْ تَقْوىً أَوْ سِعَةٍ أَوْ رَخاءٍ... إِلاّ رَجَوْتُ لِنَفْسى أَفْضَلَ ذِلكَ بِكَ وَ مِنْكَ وَحْدَكَ لا شَريكَ لَكَ. (1) بار خدايا! بر محمّد و آل او درود فرست ، و سينه ام را از حسد ، تهى گردان تا به هيچ يك از آفريدگانت بر چيزى از احسانت رشك نبرم ، و تا آن كه نعمتى از نعمت هايت را در دين يا دنيا يا تن درستى يا پرهيزگارى يا گشايش يا آسايش بر هيچ يك از خَلق تو نبينم ، جز آن كه بهتر از آن را به وسيله تو و از جانب تو _ كه تنهايى و شريك ندارى _ براى خود ، آرزو نمايم . تمام نعمت هاى الهى كه به بندگان داده مى شود، از فضل بيكران الهى است. از اين رو ، ديدن يك نعمت در دست كسى، نبايد احساس حسادت را در انسان برانگيزد؛ چراكه انسان مى تواند به حول و قوه الهى و با استعانت از او به وسيله كار كردن و كوشش، از او نعمتى كامل تر و بهتر از آنچه در نزد مردم است، طلب كند و اين، همان توحيد است.

.

ص: 132

امام صادق عليه السلام مى فرمايد: كانَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَتَعَوَّذُ فى كُلِّ يَوْمٍ مِنْ سِتٍّ : مِن الشَّكِ وَ الشِّرْكِ وَ الْحَمِيَّةِ وَ الْغَضَبِ وَ الْبَغْىِ وَ الْحَسَدِ . (1) رسول خدا صلى الله عليه و آله ، در هر روز، از شش [خصلت] به خداوند پناه مى برد: شك، شرك، حميّت (تعصّب جاهلى) ، غضب، بغى (ظلم) و حسد . در اين جا ذكر اين نكته لازم است كه هر آنچه موجب تقويت ايمان در قلب انسان مى شود، در خلاصى انسان از حسد نافع است، مانند: نماز، روزه و قرائت قرآن.

.

ص: 133

ص: 134

ص: 135

محبّت آميز سخنان پدر و مادر، احساس محبّت مى كند . در مورد نيازمندى كودك به محبّت، يادآورى اين نكته لازم است كه بعضى از پدران و مادران، از اين احساس كودك استفاده كرده، آن را وسيله نفوذ خويش قرار مى دهند. مثلاً به او مى گويند: اين كار را بكن تا مامان تو را دوست داشته باشد ، و يا : اگر آن كار را بكنى، بابا تو را دوست ندارد. البتّه شايد با اين كار، بتوان در كودك نفوذ كرد و كارهاى او را تا حدّى كنترل نمود؛ امّا به كار بستن اين روش، بى ضرر هم نيست؛ زيرا كودك بدين وسيله، فردى متملّق، منافق و فريبكار تربيت مى شود؛ چرا كه هدفش جلب دوستى و توجّه ديگران مى گردد، اگرچه با نفاق و فريبكارى باشد. از اين رو راجرز (1) پيشنهاد نموده است كه كودكان را به صورت مطلق (غير مشروط) دوست داشته باشيم. نكته بعدى در زمينه محبّت به كودك، اين است كه هرچند كودك به محبّت و نوازش احتياج دارد، امّا زياده روى در محبّت هم خوب نيست. محبّت همانند غذاست كه اگر به مقدار لازم و در جاى خود مصرف شود، مفيد است و اگر بيش از حدّ لازم و در مورد نامناسب مصرف شود، نه تنها سودى ندارد، بلكه زيان هاى خطرناكى نيز به همراه خواهد داشت. (2) سرانجامِ لوس و نازپرورده بار آوردن كودك، اين است كه او با وسيع تر شدن تدريجى دايره خواسته هايش، انتظار دارد تمام درخواست هايش بدون چون و چرا انجام شود و در نتيجه روز به روز، استبداد و سلطه طلبى او زيادتر مى گردد. همچنين عواقبى را كه در بحث زمينه شناسى حسادت گفتيم، در پى دارد. (3)

.

ص: 136

ص: 137

آيا از عمل آن زن تعجّب كردى؟ خدا به واسطه رعايت عدالت و مساوات، آن زن را به بهشت مى برد. (1) اگر پدر و مادر، عادل و باانصاف نباشند و براى بعضى از فرزندانشان امتياز قائل شوند و برخى را بر برخى ترجيح دهند، در بين فرزندان، حسد و دشمنى به وجود مى آيد. همچنين كودكانى كه مورد تبعيض قرار مى گيرند، احساس محروميت و مظلوميت مى نمايند و عقده حقارت آنان رشد پيدا مى كند و زمينه براى پيدايش و بروز حسادت فراهم مى شود. البتّه پدر و مادر نمى توانند با همه فرزندان كاملاً يكسان رفتار كنند. نيازهاى كودكان در سنين مختلف و در همه زمان ها و به نسبت جنس آنها يكسان نيست و عدل و مساوات هم، چنين اقتضايى ندارد. مگر مى توان فرزند بزرگ را در آغوش گرفت و مانند بچه شيرخوار نوازش كرد؟ يا پول توجيبى بچه سه ساله را به مقدار پول توجيبى پسر هجده ساله داد؟ مگر دختر مى تواند درست همانند يك پسر، آزادى معاشرت داشته باشد؟ عدل و مساوات، چنين اقتضايى ندارد و ما نيز چنين پيشنهادى نداريم؛ امّا سخن ما اين جاست كه پدر و مادر بايد با عقل و تدبير كامل، رفتار عادلانه اى را انتخاب كنند كه فرزندانشان احساس تبعيض ننمايند. مثلاً پدر و مادر، هيچ گاه نبايد در حضور فرزندان خويش، از يكى از آنها تعريف و تمجيد كنند و كارهايش را به رخ آنان بكشند. فرزندان خود را با يكديگر مقايسه نكنيد و خوبىِ بعضى را به رخ بقيّه نكشيد. همچنين هيچ گاه كودكان خود را با ديگران مقايسه نكنيد و آنها را به رخ فرزندان خود نكشيد . به علاوه ، علّت بعضى تبعيضات ظاهرى را كه به خاطر كوچك تر و بزرگ تر بودن و يا جنسيت ، بين فرزندان قائل مى شويد ، و همان سؤالاتى را كه پيش تر (2) ذكر

.

ص: 138

ص: 139

ص: 140

ص: 141

ص: 142

ص: 143

ص: 144

ثَلاثَةٌ لا يُعْذَرُ الْمَرْءُ فيها : مُشاوَرَةُ ناصِعٍ و مُداراةُ حاسِدٍ وَ التَّحَبُّبُ إلَى النّاسِ . (1) مرد را از سه چيز، گريزى نيست: مشاوره با نصيحت كننده، مدارا با حسود، و دوستى با مردم. مدارا، از نظر معنا به «رِفق» نزديك است؛ زيرا مدارا به معناى نرمى، ملايمت در رفتار، حسن معاشرت با مردم و تحمّل ناگوارى و آزار آنهاست. احاديث فراوانى در ستايش مدارا و فوايد دنيوى و اخروى آن رسيده است. از جمله، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد: ثَلاثٌ مَنْ لَمْ يَكُنْ فيه، لَمْ يَتِمَّ لَهُ عَمَلٌ : وَرَعٌ يَحْجُزُهُ عَنْ مَعاصِى اللّهِ ، وَ خُلْقٌ يُدارى بِهِ النّاسَ ، وَ حِلْمٌ يَرُدُّ بِهِ جَهْلَ الْجاهِلِ . (2) سه چيز است كه اگر در كسى نباشد، عملش تمام نمى گردد: ورعى كه وى را از گناه باز دارد، اخلاقى كه با آن با مردم مدارا كند، و حلمى كه با آن، نابخردى سبُك سران را دفع كند. پيامبر خدا در جاى ديگر، « مدارا با مردم » را در رديف انجام دادن واجبات مى شمرند: إنّا مَعاشِرَ الأَنْبِياءِ أُمِرْنا بِمُداراةِ النّاسِ كَما أُمِرْنا بِأَداءِ الْفَرائِض. (3) ما پيامبران به مدارا با مردم، مأمور گشته ايم، چنان كه به انجام دادن واجبات مأمور گشته ايم. گاهى انسان با اشخاصى مواجه مى شود كه از روى حسادت، رفتارى ناشايست از خود نشان مى دهند و گاهى حسادت، آنان را وا مى دارد كه در هنگام معاشرت با ديگران، رفتارى را از خود بروز دهند كه به ديگران زيان مى رساند. سخن در اين است كه در مواجهه با اين افراد، انسان چه رويه اى را بايد پيش بگيرد؛ زيرا اگر انسان در برابر كسى كه در حقّ او دشمنى و يا كوتاهى و بى ادبى مى كند، بخواهد همانند او رفتار كند، كار به درگيرى و برخورد مى انجامد و با همان مشكلى مواجه مى شود كه

.

ص: 145

انسان در برخورد با نادانان با آن مواجه مى شود. در چنين مواردى، انسان بايد از برخورد و مقابله به مثل، صرف نظر كند و خُلق و خوى مدارا پيش بگيرد. او بايد سعى كند با تمرين گذشت و چشم پوشى، با چنين افرادى مدارا كرده، زود عكس العمل نشان ندهد. به عبارت ديگر، انسان بايد در برخى موارد، خود را به تغافل بزند، گويى متوجّه نشده كه ديگرى چه كرده و يا چه گفته است . او بايد برخورد ناسالم ديگران را نديده بگيرد و با اين كه در حقّ او دشمنى كرده اند، نه تنها با آنان دشمنى نورزد، بلكه به آنان خدمت كند. اگر انسان در زندگى اش از چنين خلق و خويى برخوردار باشد كه در برابر غرض ورزى و آزار و اذيّت ديگران مدارا كند، مى تواند بارش را به منزل برساند. بتوان به حرف نرم، دل سنگ آب كردشير ازملايمت، به شكر دست يافته است. (1) اگر از تحمّل من ظلم شد زبون، چه عجبفلك ، حريف زبردستىِ مدارا نيست. (2) حال اگر انسان بخواهد در برابر هر كسى كه در حقّ او كوتاهى و يا دشمنى مى كند، ستيزه جويى كند و بنا بر پرخاش كردن بگذارد، نيروهايش صرف درگيرى و پرخاشگرى مى شود و از سويى خاطرش آشفته مى گردد و از سوى ديگر وقتش تلف مى شود و فرصت ها را از دست مى دهد، ضمن اين كه كدورت ها و دشمنى ها نيز افزوده مى گردد. پس، بهترين راه مواجهه با اين افراد، مداراست؛ چرا كه مدارا و نرمش با ديگران ، شيوه خردمندان و كليد درستى و رستگارى است. امام على عليه السلام مى فرمايد : عَلَيْكَ بِالْرِّفْقِ ؛ فَإِنَّهُ مِفْتاحُ الصَّوابِ وَ سَجيَّةُ أُولِى الأَلْبابِ. (3) بر تو باد نرمش (مدارا با ديگران)؛ زيرا آن، كليدِ درستى و روش خردمندان است. نيز مى فرمايد:

.

ص: 146

ص: 147

برخى زنان، عادت دارند هرچه زر و زيور دارند، براى خودنمايى به خود مى آويزند تا از اين طريق، علاوه بر جبران كمبودهاى روانى خود، دل ديگران را نيز بسوزانند، در حالى كه اين كار فقط بايد جهت دلبرى شوهر انجام گيرد تا بدين وسيله بنيان خانواده مستحكم تر شود. برخى زنان، با خودنمايى و ناز و كرشمه پيش زنان ديگر، رشك آنان را بر مى انگيزند و موجبات آزار و دشمنى آنان را براى خود ايجاد مى كنند. اين كار آنان، مخصوصاً اگر بدانند كه كسى را كه به او خودنمايى مى كنند، حالات حسادت دارد، عين حماقت خواهد بود. گويى نشنيده اند كه: به رشكاوران ، هيچ منماى زربپرهيز از سيرت بى هنر. (1) امام صادق عليه السلام يكى از صفات انسان دورانديش را اين دانسته اند كه سرّ خويش را نزد خويشان و بستگان حسود، آشكار نمى كند. (2) مخوان حديث شب وصل خويش را _ هندى _كه بيمناك ز چشم بد حسودانم. (3) نمونه اين كار، حضرت يوسف عليه السلام است كه اگر خوابش را براى برادران خود تعريف نمى كرد، گرفتار حسد آنها نمى شد. (4) بنا بر اين، اگر مى خواهى در زندگى آزاد باشى و اختيار كارها در دستت باشد، از « كتمان » بهره بجو. دانه باشى، مرغكانت بر چِنَندغنچه باشى، كودكانت بر كَنَند دانه پنهان كن، به كلّى دام شوغنچه پنهان كن، گياه بام شو. (5) امام على عليه السلام مى فرمايد:

.

ص: 148

مَن كَتَمَ سِرَّه كانتِ الخِيَرَةُ بِيَدِهِ . (1) آن كه راز خويش را پنهان بدارد، اختيارش در دست [خود] اوست. حتّى مى توان در برخى از موارد كه احساس مى شود شخص، تو را صاحب نعمت و خوش بخت مى شمرد و به همين خاطر به تو حسادت مى ورزد، براى آرام كردن او و فرو نشاندن حسادتش مقدارى از مشكلات و گرفتارى هايت را كه بعداً موجب دردسرت نمى شود، برايش بازگو كنى! عمّان سامانى مى گويد: با مخالف ، پرده ديگرگون زنيدبا منافق، نعل را وارون زنيد خوش ببينند از يسار و از يمينزان كه دزدان اند ما را در كمين. (2) گروهى از آدم ها، حيله هايى به كار مى برند تا مانع بروز حسادت ديگران شوند. مثلاً در مصر، رسم است كه برخى از صاحبان اتومبيل هاى بزرگ و كاميون ها يك كفش كهنه كه پاشنه اش رفته است، در بالاى كولر ماشينشان آويزان مى كنند. معناى اين كفش، آن است كه: آهاى مردم! به من حسادت نكنيد. درست است كه من ماشينى به اين بزرگى دارم؛ ولى اين ماشين اغلب خراب مى شود و من آن قدر پياده دويده ام كه كف كفش هايم صاف شده است.

.

ص: 149

ص: 150

ص: 151

ص: 152

ص: 153

ص: 154

10 . انسان در قرآن ، مرتضى مطهرى ، تهران : صدرا . 11 . انسان و ايمان ، مرتضى مطهرى ، تهران : صدرا . 12 . انگيزش و شخصيت ، آبراهام مزلو ، مترجم : احمد رضوانى ، مشهد : آستان قدس رضوى ، 1375 . 13 . بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار عليهم السلام ، محمّد باقر بن محمّد تقى المجلسى (العلاّمة المجلسى) (م 1111 ق) ، بيروت : مؤسسة الوفاء ، 1403 ق ، دوم . 14 . پيروزى فكر اوريزن اسوت ، ماردن ، تهران : مهر آيين ، 1375 . 15 . پيوند زندگى ، نائوم ميخايلوويچ خوداكوف ، ترجمه : قنبر على حبيبيان ، تهران : مترجم . 16 . تاريخ اليعقوبى ، أحمد بن أبي يعقوب (ابن واضح اليعقوبى) (م 284 ق) ، بيروت : دار صادر . 17 . تحف العقول عن آل الرسول صلى الله عليه و آله ، الحسن بن على الحَرّانى (ابن شُعبة) (م 381 ق) ، تحقيق : على أكبر الغفّارى ، قم : مؤسسة النشر الإسلامى ، 1404 ق ، دوم . 18 . تذكرة الحقائق ، 19 . الترغيب والترهيب ، اسماعيل بن محمّد الجوزى ، قاهره : دار الحديث ، 1414 ق . 20 . تعليم و تربيت در اسلام ، مرتضى مطهرى ، تهران : صدرا . 21 . تفسير نهج البلاغه ، محمّد تقى جعفرى ، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، 1357 _ 1384 . 22 . تفسير نمونه ، ناصر مكارم شيرازى و ديگران ، تهران : دار الكتب الإسلامية ، 1362 . 23 . تفسير العيّاشى ، محمّد بن مسعود السلمى السمرقندى (العيّاشى) (م 320 ق) ، تحقيق : هاشم الرسولى المحلاّتى ، تهران : المكتبة العلميّة ، 1380 ق ، اوّل .

.

ص: 155

24 . تنبيه الغافلين ، نصر بن محمّد السمرقندى (م 372 ق) ، تحقيق : يوسف على بديوى ، بيروت : دار ابن كثير ، 1413 ق ، اوّل . 25 . جامع الأخبار أو معارج اليقين فى اُصول الدين ، محمّد بن محمّد الشعيرى السبزوارى (ق 7 ق) ، تحقيق : مؤسسة آل البيت عليهم السلام ، قم : مؤسسة آل البيت عليهم السلام ، 1414 ق ، اوّل . 26 . جامع السعادات ، ملاّ مهدى نراقى ، قم : دار التفسير ، 1375 . 27 . الجامع الصغير فى أحاديث البشير النذير ، عبد الرحمان بن أبي بكر السيوطى (م 911 ق) ، بيروت : دار الفكر ، 1401 ق ، اوّل . 28 . الجعفريّات (الأشعثيّات) ، محمّد بن محمّد بن الأشعث الكوفى (ق 4 ق) ، تهران : مكتبة نينوى (طبع شده در ضمن : قرب الإسناد) . 29 . چهل حديث ، امام خمينى ، تهران : رجا ، 1368 ، دوم . 30 . حسد ، [ آية اللّه ] سيد رضا صدر ، به اهتمام : سيد باقر خسرو شاهى ، قم : بوستان كتاب . 31 . خاتمة مستدرك الوسائل ، ميرزا حسن النورى الطَّبَرسى ، قم : مؤسسة آل البيت عليهم السلام ، 1407 ق . 32 . خزينة الجواهر فى زينة المنابر ، على اكبر نهاوندى ، تهران : كتابفروشى اسلاميه ، 1364 . 33 . الخصال ، محمّد بن على ابن بابويه القمّى (الشيخ الصدوق) (م 381 ق) ، قم : مؤسسة النشر الإسلامى ، 1414 ق ، چهارم . 34 . خلاصه تفاسير ، عبّاس پور سيف ، تهران : شاهد ، 1382 . 35 . دائرة المعارف بزرگ اسلامى ، زير نظر : كاظم موسوى بجنوردى ، تهران : مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامى ، 1369 ش (به بعد) ، دوم . 36 . داستان هاى ما ، على دوانى ، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى ، 1366 .

.

ص: 156

37 . الدرّ المنثور فى التفسير المأثور ، عبد الرحمان بن أبي بكر السيوطى (م 911 ق) ، بيروت : دار الفكر ، 1414 ق ، اوّل . 38 . الدرّة الباهرة من الأصداف الطاهرة ، محمّد بن مكّى العاملى (الشهيد الأول) ، مشهد : مؤسسة الطبع والنشر التابعة للحضرة الرضوية المقدّسة ، 1405 ق . 39 . دستور العمل ها ، 40 . دين و روان ، ويليام جيميز ، تهران : سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى ، 1372 . 41 . ديوان اشعار امام خمينى ، تهران : مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى ، 1371 ، اوّل . 42 . ديوان حافظ ، تصحيح : قاسم غنى و محمّد قزوينى ، تهران : مهر آيين ، 1372 . 43 . ديوان رودكى سمرقندى ، بر اساس نسخه سعيد نفيسى ، تهران : نگاه ، 1373 . 44 . ديوان شمس تبريزى ، جلال الدين محمّد بلخى (مولوى) ، تصحيح : محمّد على فروغى ، تهران : طلوع . 45 . ديوان شهريار ، محمّد حسين شهريار ، تهران : زرين و نگاه ، 1376 . 46 . ديوان صائب تبريزى ، به كوشش : محمّد قهرمان ، تهران : علمى و فرهنگى ، 1370 ، اوّل . 47 . ديوان عمّان سامانى (گنجينةُ الأسرار) ، عمّان سامانى ، تهران : سروش ، 1375 . 48 . ديوان فيض ، ملاّ محسن فيض كاشانى ، تهران : پيمان : 1372 . 49 . ديوان لامع ، محمّد رفيع بن عبد الكريم لامع (ق 12 ق) ، تصحيح : مظاهر مصفّا و محمود رفيعى ، تهران : محمود رفيعى ، 1375 . 50 . ديوان ملك الشعراى بهار ، محمّد تقى بهار (م 1330 ش) ، تهران : توس ، 1368 . 51 . ديوان وحشى بافقى ، مقدمه : سعيد نفيسى ، حواشى : م . درويش ، محمّد جواد پاك دل و مسعود ميرزايى ، 1342 .

.

ص: 157

52 . رمز موفقيت ، ديل كارنگى و همكاران ، ترجمه : تهران : پيك فرهنگ ، 1370 . 53 . روان شناسى اجتماعى ، جمعى از مؤلفان ، تهران : سَمت و پژوهشكده حوزه و دانشگاه ، 1382 . 54 . روان شناسى پيروزى ، دنيس ويتلى ، ترجمه : شايق : تهران : كوير : 1381 . 55 . روان شناسى تصوير ذهنى ، ماكسول مالتز ، ترجمه : مهدى قراچه داغى ، تهران : اسرار دانش ، 1378 . 56 . روان شناسى رشد ، دفتر همكارى حوزه و دانشگاه ، تهران : سمت ، 1374 . 57 . روان شناسى رشد ، تهرا : اطلاعات ، 1374 . 58 . روان شناسى مرضى _ تحولى از كودكى تا بزرگ سالى ، پريرخ دادستان ، تهران : سمت ، 1376 . 59 . روضة الواعظين ، محمّد بن الحسن الفتّال النيسابورى (م 508 ق) ، تحقيق : حسين الأعلمى ، بيروت : مؤسسة الأعلمى ، 1406 ق ، اوّل . 60 . سر رشته زندگى را به دست گيريد ، وين داير ، تهران : بو على ، 1372 . 61 . سفينة «البحار» ، تلخيص و ترتيب : الشيخ عبّاس القمى ، قم : دار الاُسوة ، 1375 . 62 . سنن ابن ماجة ، محمّد بن يزيد القزوينى (ابن ماجة) (م 275 ق) ، تحقيق : محمّد فؤاد عبد الباقى ، بيروت : دار إحياء التراث ، 1395 ق ، اوّل . 63 . سير أعلام النبلاء ، محمّد بن أحمد الذهبى (م 748 ق) ، تحقيق : شُعيب الأرنؤوط ، بيروت : مؤسسة الرسالة ، 1414 ق ، دهم . 64 . شرح نهج البلاغة ، عبد الحميد بن محمّد المعتزلى (ابن أبى الحديد) (م 656 ق) ، تحقيق : محمّد أبو الفضل إبراهيم ، بيروت : دار إحياء التراث ، 1387 ق ، دوم . 65 . الصحيفة السجّادية ، الإمام على بن الحسين عليه السلام ، تصحيح : على أنصاريان ، دمشق : المستشارية الثقافية للجمهوريّة الإسلاميّة الإيرانيّة ، 1405 ق . 66 . عقده حقارت ، و. ژ . مك برايد ، ترجمه : حسام الدين امانى ، تهران : معرفت . 67 . العين ، خليل بن أحمد الفراهيدى (م 175 ق) ، تحقيق : مهدى المخزومى ، قم : دار

.

ص: 158

الهجرة ، 1409 ق ، اوّل . 68 . غرر الحكم و درر الكلم ، عبدالواحد الآمدى التميمى (م 550 ق) ، تحقيق : مير جلال الدين محدّث اُرمَوى ، تهران : دانشگاه تهران ، 1401 ق ، سوم . 69 . فرهنگ تلميحات ، سيروس شمسيا ، تهران : فردوس ، 1366 . 70 . فرهنگ فارسى ، محمّد معين (م 1350 ش) ، تهران : امير كبير ، 1371 . 71 . فلسفه اخلاق ، مرتضى مطهرى ، تهران : صدرا ، 1366 . 72 . قدرت فكر ، ژرزف مورفى . 73 . الكافى ، محمّد بن يعقوب الكلينى الرازى (م 329 ق) ، تحقيق : على أكبر الغفّارى ، بيروت : دار صعب و دار التعاريف ، 1401 ق ، چهارم . 74 . كتاب من لا يحضره الفقيه ، محمّد بن على ابن بابويه القمّى (الشيخ الصدوق) (م 381 ق) ، تحقيق : على أكبر الغفّارى ، قم : مؤسسة النشر الإسلامى ، دوم . 75 . كشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم ، محمّد على تهانوى ، بيروت : مكتبة لبنان ، 1996 م . 76 . كشف الريبة عن احكام الغيبة ، زين الدين على العاملى (الشهيد الثانى) ، تهران : المكتبة المرتضوية . 77 . كليات سعدى ، مصلح بن عبداللّه سعدى (م ق 7 ق) ، تصحيح : بهاء الدين خرّمشاهى ، تهران : ناهيد ، 1375 . 78 . كليّات صائب تبريزى ، تصحيح : سيد عبد الكريم اميرى فيروزكوهى ، تهران : نوين ، 1362 . 79 . كنز العمّال فى سنن الأقوال و الأفعال ، على المتّقى بن حسام الدين الهندى (م 975 ق) ، تصحيح : صفوة السقّا ، بيروت : مكتبة التراث الإسلامى ، 1397 ق . 80 . كنز الفوائد ، محمّد بن على الكراجكى الطرابلسى (م 449 ق) ، به كوشش : عبداللّه نعمة ، قم : دار الذخائر ، 1410 ق .

.

ص: 159

81 . كودك ، محمّد تقى فلسفى ، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، 1377 . 82 . كيمياى سعادت ، محمّد بن محمّد غزالى (م 505 ق) ، به كوشش : حسين خديو جم ، تهران : علمى و فرهنگى ، 1374 ش . 83 . گزيده «جامع السعادات» ، ملاّ مهدى نراقى ، گزينش : سيد جلال الدين مجتبوى . 84 . گلستان سعدى ، تصحيح و شرح لغات : على شيروانى . 85 . لسان العرب ، محمّد بن مكرم المصرى الأنصارى (ابن منظور) (م 711 ق) ، بيروت : دار صادر ، 1410 ق ، اوّل . 86 . لغت نامه دهخدا ، على اكبر دهخدا و ديگران ، تهران : دانشگاه تهران ، 1372 . 87 . مثنوى معنوى ، جلال الدين محمّد مولوى (م 672 ق) ، تصحيح : ناهيد فرشاد مهر ، توان : نشر محمّد ، 1378 ش . 88 . مجمع البحرين ، فخر الدين الطريحى (م 1085 ق) ، تحقيق : السيند أحمد الحسينى ، تهران : مكتبة نشر الثقافة الإسلاميّة ، 1408 ق ، دوم . 89 . مجموعه آثار ، مرتضى مطهرى ، تهران : صدرا . 90 . المحجّة البيضاء فى تهذيب الأحياء ، محمّد محسن بن شاه مرتضى الفيض الكاشانى (م 1091 ق) ، تصحيح : على أكبر الغفارى ، قم : جماعة المدرسين فى الحوزة العلمية ، 1383 ق . 91 . مسئله حجاب ، مرتضى مطهرى ، تهران : صدرا . 92 . مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ، حسين النورى الطبرسى (م 1320 ق) ، قم : مؤسسة آل البيت عليهم السلام ، 1407 ق ، اوّل . 93 . المسند ، أحمد بن محمّد الشيبانى (ابن حنبل) (م 241 ق) ، تحقيق : عبد اللّه محمّد الدرويش ، بيروت : دار الفكر ، 1414 ق ، دوم . 94 . مشكاة الأنوار فى غرر الأخبار ، على بن الحسن الطَبْرِسى (ق 7 ق) ، تحقيق : مهدى هوشمند ، قم : دار الحديث ، 1418 ق ، اوّل .

.

ص: 160

95 . مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة ، المنسوب إلى الإمام الصادق عليه السلام ، شرح : عبد الرزّاق گيلانى ، تهران : نشر صدوق ، 1407 ق ، سوم . 96 . مطالب السوول فى مناقب آل الرسول ، محمّد بن طلحة الشافعى (م 654 ق) ، قم : النسخة المخطوطة فى مكتبة آية اللّه المرعشى . 97 . معانى الأخبار ، محمّد بن على ابن بابويه القمّى (الشيخ الصدوق) (م 381 ق) ، تحقيق : على أكبر الغفّارى ، قم : مؤسسة النشر الإسلامى ، 1402 ق ، اوّل . 98 . معجم الفروق اللغوية ، أبو هلال العسكرى ، قم : مؤسسة النشر الاسلامى ، 1370 . 99 . معراج السعادة ، ملاّ احمد نراقى ، مشهد : نداى اسلام ، 1362 . 100 . مكارم الأخلاق ، الفضل بن الحسن الطَبْرِسى (م 548 ق) ، تحقيق : علاء آل جعفر ، قم : مؤسسة النشر الإسلامى ، 1414 ق ، اوّل . 101 . منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغة ، حبيب اللّه بن محمّد هاشم الخوئى (م 1324 ق) ، بيروت : مؤسسة الوفاء ، 1403 ق . 102 . منية المريد ، زين الدين على العاملى (الشهيد الثانى) (م 965 ق) قم : مكتب الإعلام الإسلامى ، 1415 ق . 103 . نزهة الكرام و بستان العوام ، جمال الدين محمّد بن حسين المرتضى عَلم الهدى ابن داعى رازى (ق 6 ق) ، تصحيح : محمّد شيروانى ، تهران : محمّد شيروانى ، 1361 _ 1362 . 104 . نزهة الناظر و تنبيه الخواطر ، الحسين بن محمّد الحُلوانى (ق 5 ق) تحقيق : مؤسسة الإمام المهدى (عج) ، قم : مؤسسة الإمام المهدى (عج) ، 1408 ق ، اوّل . 105 . نظريه ها و نظام هاى روان شناسى ، رابرت ويليام لاندين ، ترجمه : يحيى سيّد محمّدى . 106 . نظريه هاى شخصيت ، دوآن شولتز ، تهران : ارسباران ، 1377 . 107 . النهاية فى غريب الحديث و الأثر : مبارك بن محمّد الجَزَرى(ابن الأثير) (م 606 ق) ،

.

ص: 161

تحقيق : طاهر أحمد الزاوى ، قم : إسماعيليان ، 1407 ق ، چهارم . 108 . نهج البلاغة من كلام الإمام أمير المؤمنين ، جمع و تدوين : محمّد بن الحسين الموسوى (الشريف الرضى) (م 406 ق) ، تصحيح : صبحى الصالح ، ترجمه : محمّد دشتى ، قم : مؤسسه امير المؤمنين ، 1376 ش . 109 . نهج الفصاحة ، ابو القاسم پاينده ، تهران : جاويدان ، 1371 بيست و سوم . 110 . نيايش ، الكسيس كارل ، على شريعتى ، تهران : الهام ، 1362 . 111 . وسايل الشيعة ، محمّد بن الحسن الحُرّ العاملى (1104 ق) ، تحقيق : مؤسسة آل البيت عليهم السلام ، قم : مؤسسة آل البيت عليهم السلام ، 1409 ق ، اوّل . 112 . هشدارهاى تربيتى ، على اكبر مظاهرى ، قم : پارسايان ، 1380 .

.

ص: 162

. .

ص: 163

فهرست مطالب .

ص: 164

. .

ص: 165

. .

ص: 166

. .

ص: 167

. .

ص: 168

. .