ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 17

ص: 18

ص: 19

ص: 20

ص: 21

ص: 22

ص: 23

ص: 24

ص: 25

احمد السباعى از مورخان معاصر سعودى است كه به سال 1323 ق در مكه زاده شد و در همان شهر در مدارسى كه شريف حسين بن على تأسيس كرده بود، به تحصيل پرداخت. وى هم زمان به حفظ قرآن مشغول شد و طى سه سال قرآن كريم را حفظ كرد.

پس از آن به تحصيلات خود ادامه داد و همزمان، به مطالعه آثار ادبى، داستانى و تاريخى پرداخت.

سباعى، منهاى شغل جارى خود، يك نويسنده، ژروناليست و هم زمان اديب و شاعر و مورخ بود. نويسنده كتاب الحركة الأدبية فى الجزيرة العربية به صراحت از وى به عنوان يك شاعر ياد كرده است. (1)

نخستين كارهاى مطبوعاتى وى در نشريه ام القرى و سپس صوت الحجاز بود كه به همراه شمارى از متفكران و نويسندگان آن نسل، در آنها قلم مى زد. همان زمان وى مقالات فراوانى با نام مستعار در اين نشريات مى نوشت. برخى از نام هاى مستعار وى عبارت بود از «س» «فتاة الحجاز»، «سباعى»، «أ. س»، «خديجه»، «سمراء الجزيرة»، «ابوأسامه»، و «فتاة».

وى از زاويه مطبوعاتى، در تعليم و تربيت زنان و گسترش دامنه آن نقشى فعال ايفا

ص: 26

كرد و در اين باره، با استفاده از امكانات مطبوعات، فراوان نوشت و نقادى كرد. نخستين مقاله وى در اين باره «وحى الصحراء» بود كه در باره لزوم تعليم دختران نوشت. وى در نشريه قريش هم هميشه صفحه اى را اختصاص به زنان مى داد و نام آن صفحه را «مجمع السيدات» گذاشته بود.

در واقع، نشريه قريش كه متعلق به او بود، از ديگر مطبوعاتى است كه صحنه اى براى قلم اديبانه وى بود. در اين نشريه علاوه بر خود وى، شمارى از نويسندگان مانند عبدالله خياط، عبدالعزيز مؤمنه، و فؤاد عنقاوى هم در آن مطلب مى نوشتند.

سباعى در زمينه كار تئاتر نيز كوشا بود و در اين باره جايى را هم بنا كرد كه تا به امروز به نام مسرح قريش فعال است.

وى در برنامه هاى راديويى نيز شركت داشت و يكى از معروف ترين برنامه هاى وى «دعونا نمشى» بود كه ضمن آن مباحث اجتماعى و ادبى را مطرح مى كرد.

سباعى چندى پيش از درگذشتش در تاريخ 26/ 1/ 1404 طى مراسمى در دانشگاه ملك سعود در رياض، موفق به دريافت جايزه حكومتى ادبيات شد و از وى تقدير به عمل آمد. (1)

سباعى به جز كتاب تاريخ مكه كه اثر مشهور اوست، آثار ديگرى دارد كه نوعا چيزى ميان ادب و تاريخ است.

المطوّفون و حجاج، مكتبة الثقافة، مكة المكرمة، 1373 ق: اين اثر شرح حال زندگى حسن نامى از مطوفين است كه آن را در قالب خاطرات و داستان وار بيان كرده است. اين كتاب جيبى و در 115 صفحه به چاپ رسيده است.

السباعيات، المكتبة السعودية، 1403 ق، الجزء الاول، 207 ص: اين كتاب گزيده مقالات مؤلف در مطبوعات مختلف است كه گردآورى و چاپ شده است. اين مقالات بيشتر ادبى و اجتماعى است. در مقدمه آن در باره سباعى آمده است كه وى نخستين

ص: 27

كسى است كه در مطبوعات سعودى، سخن از حقوق زن به ميان آورد و از آموزش آنان سخن گفت. نخستين كسى است كه كتاب سلم القراءة العربيه را نوشت. اين كتاب درسى است و پيش از آن از كتابهاى درسى مصرى استفاده مى شد. سباعى نخستين كسى است كه مقالاتى تحت عنوان مدارسُنا نوشت. و وى نخستين كسى است كه مباحث مطوفى را در مطبوعات مطرح كرد و نخستين كسى است كه تاريخ را در قالب داستان بيان كرد.

فكرة، لجنة النشر العربية، بدون تاريخ، 180 ص رقعى: اين كتاب، يك قصه است، قصه دخترى كه نمى خواهد صرفا از گذشته تقليد كند بلكه مى خواهد با تأمل زندگى كند و در باره آن بينديشد: «قصة فتاة عاشت لافكارها و دانت لما تعتقد، و لم تخضع قط لتقليد لايؤيده منطق او تدعمه بينة واضحة» (ص: 6)

ايامى، الكتاب العربى السعودى، جده، تهامه، 1402، 116 ص. وزيرى: اين كتاب خاطرات مؤلف است و چاپ نخست آن با عنوان ابوزامل چاپ شده است. وى از دوران كودكى و تحصيلات مكتبى اش ياد كرده، از خاله اش به نام حسينيه كه كار تعليم او و بچه ها را عهده دار بوده است، سپس از مدرسه و تعليم و تربيت ومسائل و داستانهاى آن دوره ياد كرده است. از كلاس حفظ قرآن و بعد از آن رفتن به كلاس بالاتر. از جده مادريش سخن گفته و از قصه هاى او. از محمل هاى شامى و مصرى كه به مكه مى آمده است. از دوران استادى و معلمى و مدارس آن دوره. بعدهم از خاطرات روزنامه نگاريش و مديريت صوت الحجاز و از مجلاتى كه در آن دوره يعنى اواخر شريف حسين و بعد از آن چاپ مى شده است. در پايان اشارتى هم به ديگر فعاليت هاى فرهنگى و اجتماعى خود دارد. كتاب با نثرى ادبى نوشته شده اما در عين حال شرح زندگى خودنوشت مؤلف است.

الامثال الشعبيه فى مدن الحجاز، تهامه، 1981، تهامه، 100 ص. وزيرى: اين كتاب يك صد صفحه اى به صورت الفبايى، امثال و حكم محلى حجاز را آورده اما كمترين شرحى در باره آنها به دست نداده است. بنابراين برخى مفهوم و برخى براى افراد بيگانه نامفهوم است.

ص: 28

فلسفة الجن، مكه، مكتبة الثقافة، 1368 ق، 131 ص. رقعى: اين انتشارات كه از قديمى ترين دارالنشرهاى مكه است، آن زمان كتابهايش را در مصر چاپ مى كرده است.

كتاب يك متن ادبى- اجتماعى است كه در حول و حوش جن و انسان نوشته شده است.

گاهى جنيان با هم سخن مى گويند، گاهى جن با آدمى و گاهى به عكس. اين اثر را در ضمن بايد يك اثر تربيتى خواند كه مؤلف ضمن آن به مهم ترين مباحث تربيتى در جامعه پرداخته و آنها را نقادى كرده است. در صفحه نخست اين كتاب يك تصوير بسيار جالب هم از مؤلف گراور شده است.

المرشد الى الحج و الزياره حركة الحاج و مناسكه على المذاهب الاربعه، احمد السباعى المطوف، قاهره، 1368 ق، 112 ص.

اين كتاب دو بخش است. بخش اول فقه و بخش دوم آن تاريخ است. در اين كتاب آنچه دانستنش براى يك زائر لازم است بيان شده است. بخش تاريخى آن حاوى تصاوير بسيار قديمى از مسجد الحرام و مساجد مكه و مدينه و برخى از اماكن تاريخى است. اما نمى دانم اين همان مؤلف ماست يا نه. آنچه هست اين كه بخش تاريخى آن حاوى آن حاوى اطلاعات دقيق تاريخى از تطورات عمرانى است كه در مسجد الحرام صورت گرفته است.

ص: 29

پايانى كتاب، شرحى از درگيرهاى يك صد و پنجاه ساله اهالى وهابى نجد را با دولت شرفا به دست داده است.

كتاب تاريخ مكه، بارها و بارها چاپ شده است. در يك مقطع، استاد عاتق بن غيث بلادى كه خود از سرآمدان تاريخنگارى مكه در چند دهه گذشته است، آن را براى چاپ آماده كرده و حواشى مختصرى كه با امضاى «عاتق» است بر آن افزود. اين متن، چندين بار چاپ شد تا آن كه در سال 1419 به مناسبت يكصدمين سال دولت سعودى، يك صد اثر تاريخى براى چاپ مجدد انتخاب شد كه يكى از آنها همين تاريخ مكه بود.

مصححان جديد جز افزودن برخى از پاورقى هاى غير ضرورى كارى نكردند و صرفا متن حروفچينى شده جديدى را با صدها غلط افزوده و حتى حذف صفحاتى از آن، در دو مجلد عرضه كردند. ارائه فهرستى از آن اغلاط، تلف كردن وقت است؛ در غير اين صورت، آن موارد را در اينجا مى آورديم.

شايد مهم ترين ويژگى كتاب جز جامع بودن نگاه وى، آن است كه نويسنده وهابى نيست و به همين دليل به هيچ روى، نگاه متعصبانه اى ندارد. اين رويّه وى گاه تا آنجا پيش مى رود كه انسان چنان مى انديشد كه وى به نوعى به عقايد شرفا نزديك بوده است. بارها در اين كتاب اخبارى مربوط به برخوردهاى تند با شيعه نقل شده و آن رفتارها مورد انتقاد وى واقع شده است. اين موارد را از عناوين و سرفصل هاى كتاب مى توان به دست آورد.

ويژگى ديگر، نگاه نافذ اجتماعى- انتقادى اوست. وى مكى است و به تاريخ اين شهر دلبستگى دارد و تلاش مى كند علل عقب ماندگى اين مردم را كه عمدتا در بذل و بخشش هاى معنا دار دولت ها مى بيند، تحليل كند. در بخش هاى ديگر هم نگاه تحليلى وى راهنماى كسانى است كه علاقه مند هستند آثار تاريخى آنان، چيزى بيش از نگارش معمولى رخدادها باشد.

روزگارى كه احمد سباعى اين اثر را مى نوشت، به رغم فراوانى آثار، بسيارى از تواريخ مكه مخطوط بود و وى آن آثار را جز اندكى در اختيار نداشت. به همين دليل، جز آن كه از برخى از مخطوطات استفاده كرده، كتاب به لحاظ عدم استفاده از منابع

ص: 30

معتبرى كه طى اين سالها چاپ شده است، رنج مى برد.

شايد بتوان گفت، اساس اين كتاب بر كتاب خلاصة الكلام فى بيان امراء البلد الحرام احمد بن زينى دحلان است كه به عنوان يك متن چاپى در اختيار مؤلف بوده و بسيارى از آثار ديگر تاريخ مكه آن زمان مخطوط بوده است. اما حُسن كار دحلان و نظم و انسجام آن كتاب، اثر ياد شده را به عنوان يكى از بهترين و منظم ترين آثار مربوط به تاريخ مكه درآورده و مؤلف هم به همين دليل، آن را پايه كار خود قرار داده است. بسيارى از ارجاعات به اين كتاب غلط بود كه ما آنها را تك تك با همان متن چاپى كهن خلاصة الكلام تطبيق داده، اصلاح كرديم. كتاب خلاصة الكلام كه به شدت ضد وهابى است و حتى در بخش هايى از آن به شبهات وهابيان پاسخ داده شده و جنايات آنان به خصوص در حمله به طائف شرح داده شده، تاكنون اجازه نشر نيافته و در نقطه اى ديگر از جهان اسلام هم هنوز تصحيح انتقادى نشده است.

يكى از منابعى كه مع الاسف كمتر از آن استفاده شده است، كتاب الدرر الفرائد المنظمة از عبد القادر جزايرى (م 977) است كه شايد حدود ده مورد از آن استفاده شده و احتمال چنان است كه آن هم مع الواسطه بوده است. اين چند مورد را نيز با چاپ جديد آن كه مشخصات آن در كتاب نامه آمده، تطبيق داده و آدرس آن را ذكر نموديم.

آن اثر، كتابى بس مهم در تاريخ حج گزارى و سرشار از اطلاعات شگفت درباره حجاج و راهها و ناامنى ها به خصوص براى نشان دادن حج عراقى ها و ايرانى هاست.

برخى از آثار خطى ديگرى كه مورد استفاده وى قرار گرفته است، عبارت است از اتحاف الورى، اتحاف فضلاء الزمن، منائح الكرم. در اين موارد كوشش كرديم به نسخه هاى چاپى آنها ارجاع بدهيم مگر آن كه مانند افادة الانام كه همچنان هم به چاپ نرسيده، در اختيار ما نبوده باشد.

ما هم به نوبه خود پاورقى هايى بر متن افزوديم كه براى مخلوط نشدن با پاورقى ها مؤلف و جناب استاد عاتق بن غيث، مطالب خود را با علامت «ج» مشخص كرديم.

بنابرين مسؤوليت اين پاورقى ها بر عهده ما خواهد بود.

ص: 31

براى شهر مكه، در ادوار مختلف، تواريخ فراوانى نوشته شده و بسيارى از جزئيات مربوط به تطور تاريخى اين شهر را گزارش كرده است. در اينجا به هدف آشنايى با بخشى از تواريخى كه در باره اين شهر نوشته شده است، مرورى بر مهم ترين آثار تأليف شده در اين باب بر اساس كتاب التاريخ و المؤرخون بمكة من القرن الثالث الهجرى الى القرن الثالث عشر از محمد الحبيب الهيلة (1) خواهيم داشت.

ابوالوليد محمد بن عبدالله ازرقى (م 244) مؤلف كهن ترين اثر تاريخى درباره مكه با نام «أخبار مكة و ماجاء فيها من الآثار» است كه با استفاده از كتاب جدش، اين كتاب ارجمند را تدوين كرده و مكرر به چاپ رسيده است.

محمد بن اسحاق فاكهى (زنده در 272)، پس از ازرقى مهم ترين اثر را در تاريخ مكه پديد آورد كه از نظر جزئيات حاوى نكاتى ريزتر است. اين كتاب با تحقيق عبدالملك بن عبدالله بن دهيش، در سال 1407 با عنوان «أخبار مكة فى قديم الدهر و حديثه» چاپ شده است.

مفضل بن محمد جَنَدى (م 308) كتابى با عنوان «فضائل مكّة» نگاشت كه در قياسِ كتاب ازرقى و فاكهى است و تنها قطعه كوچكى از آن در دار الكتب الظاهريه (ش 1121) باقى مانده و در آثارى مانند «العقد الثمين» از آن استفاده شده است.

ابوسعيد احمد بن محمد مكى (م 340) اثرى با عنوان «أخبار مكة» نگاشته كه از آن در كتاب «المعجم» خويش كه در ذكر مشايخش مى باشد ياد كرده، اما اثرى از آن بر جاى نمانده است.

ابو الحسن محمد بن نافع بن احمد (زنده در 350) يادداشت هايى به عنوان حاشيه بر «أخبار مكة» ازرقى در بخش مربوط به دار الندوه و باب ابراهيم داشته است. وى كتابى با عنوان «فضائل الكعبة» نوشته كه ياقوت حموى مطلبى از آن در ذيل مدخل «بلدة» نقل

ص: 32

كرده است.

محمد بن حسين بن عبد الله الاجرىّ (م 525) كتابى با عنوان «أخبار مكة» داشته كه ابن فرحون در كتاب «الديباج المذهّب» از آن ياد كرده و فاسى در «العقد الثمين» آن را تلخيص كتاب ازرقى دانسته است.

احمد بن على بن ابى بكر بن عيسى عبدرى (م 678) كه در اصل اندلسى است، كتابى با عنوان «تعاليق فى تاريخ مكة» داشته كه فاسى در «العقد الثمين» از آن ياد كرده است. مقدارى از نصوص آن در كتابِ ياد شده و نيز در «شفاءالغرام» هست كه صفحات آن را استاد الهَيْله در كتاب «التاريخ و المؤرخون بمكة» صص 48- 49 آورده است.

عبدالصمد بن عبدالوهاب دمشقى (م 686) كتابى با عنوان «جزء فى جبل حراء» داشته كه تنها زركلى در «الاعلام» از آن ياد كرده است.

احمد بن عبدالله بن محمد بن ابى بكر محب الدين طبرى شافعى (م 694) كتابى با عنوان «استقصاء البيان فى مسألة الشاذروان» داشته كه نسخه اى از آن بر جاى مانده است.

نيز كتاب هايى با عنوان «الإعلام بمرويات المشيخة الأعلام من سكنة المسجد الحرام» و «التعريف بمشيخة الحرم الشريف» داشته كه فاسى در «العقد الثمين» از آنها ياد و استفاده كرده است. اثرى هم با عنوان «خير القرى فى زيارة ام القرى» داشته كه حاجى خليفه نامش را ياد كرده و هيچ نسخه اى از آن شناخته نشده است. مهم ترين اثر وى در اين باب، «القرى لقاصد امّ القرى» است كه چاپ هاى مكررى از آن صورت گرفته است. رساله اى هم با عنوان «قصيدة ذكر فيها المنازل بين مكة و مدينة» در يكصد و شصت بيت داشته كه فاسى در «العقد الثمين» از آن ياد كرده است.

محمد بن احمد (م 695) فرزند نويسنده بالا هم كتابى با عنوان «التشويق إلى البيت العقيق» دارد كه نسخه اى از آن در كتابخانه دار الكتب المصريه (ش 1218) بر جاى مانده است. اين كتاب درباره اهميت حج و هم تاريخ كعبه مى باشد.

جلال الدين محمد بن احمد بن امين اقشهرى (م 739- آق شهر در قونيه-) كتابى با عنوان «تأليف فى رجال مكة» داشته كه بخشى از آن را فاسى در «العقد الثمين» استفاده

ص: 33

كرده است. وى كتاب مهمى با عنوان «الروضة الفردوسية» درباره مدفونان بقيع و مدينه داشته كه نسخه منحصر آن در كتابخانه برلين (ش 501. Ms. or. 2802) در 259 برگ موجود است.

محمد بن محفوظ محمد مكّى (م 770) كتابى در «تاريخ مكة» داشته كه فاسى نسخه اى از آن به خط مؤلف در اختيار داشته و از آن استفاده كرده كه موارد آن را الهيْله در «التاريخ والمؤرخون بمكة» صص 73- 74 جمع آورى كرده است.

سعدالله بن عمر بن اسفرائينى مكّى (م 786) كتابى با عنوان «زبدة الأعمال وخلاصة الأفعال» نگاشته كه نسخه هاى متعددى از آن بر جاى مانده است. وى در بخش نخست كتاب كه شامل 54 باب است، به تفصيل تمام از تاريخ كعبه و حج سخن گفته و بخش دوم كتاب را به اخبار مدينه اختصاص داده است.

جمال الدين محمد بن عبد الله بن ظهيره (م 817) كتابى با عنوان «جزء فيه ذكر زمزم» نگاشته كه با عنوان «الجواهر المكنونة فى فضائل المضنونة» هم شناسانده شده است. گويا نسخه اى از اين كتاب بر جاى نمانده، هر چند در برخى مآخذ بعدى، از آن استفاده شده است.

مجدالدين محمد بن يعقوب شيرازى فيروزآبادى (م 817) از دانشوران و متخصصان لغت، كتابى با عنوان «إثارة الحَجون لزيارة الحُجون» نگاشته است. اين رساله در سال 1332 قمرى در مكه چاپ شده و نسخه هايى از آن نيز بر جاى مانده است. گفته شده كه وى صحابيانى را كه مقيم مكه بوده اند، در آن رساله ياد كرده و چه بسا برخى از آنها در حجون دفن نشده باشند. از وى رساله اى با عنوان «رسالة فى أسماء مكة» ياد شده كه فاسى در «العقد الثمين» آن را آورده و خود دوازده نام بر آن افزوده است. وى نويسنده كتاب مهم «المغانم المطابة فى معالم طابة» در تاريخ مدينه است كه حَمَد جاسر آن را چاپ كرده است. كتابى هم با عنوان «مهيج الغرام إلى البلد الحرام» يا «تهيج الغرام إلى البلد الحرام» نگاشته كه تنها نام آن در منابع بعدى آمده و نسخه اى از آن شناسانده نشده است. كتابى هم با عنوان «النفحة العنبرية فى مولد خير البرية» و كتابى با عنوان

ص: 34

«الوصل و المنى فى فضل منى» داشته كه فاسى از دومى، نصوصى نقل كرده است.

شمس الدين محمد بن اسحاق خوارزمى (م 827) كتابى با عنوان «إشارة الترغيب و التشويق إلى المساجد الثلاثة وإلى البيت العقيق» را در چهار بخش تأليف كرده كه قسم نخست آن در 55 فصل درباره مكه مى باشد. از اين كتاب، نسخه اى در حرم مكى (رقم 4/ 1) در 199 برگ بر جاى مانده است. كتاب مزبور در سال 1418 توسط مكتبة نزار مصطفى الباز در مكه چاپ شده است.

تقى الدين فاسى (محمد بن احمد بن على) (م 832) از برجسته ترين مورخانى است كه آثارى بس مهم و ارجمند در تاريخ مكه تأليف كرده است. وى از اعقاب امام حسن عليه السلام است و در كارهاى علمى خود از بيشتر كتاب هاى موجود تا آن زمان، بهره برده است. وى شرح حال خود را در كتاب «العقد الثمين» (ج 1، صص 331- 363) به تفصيل آورده است. كتابهاى وى در تاريخ مكه عبارتند از: «تجريد ولاة مكة» كه مواردى از آن را ابن فهد مكى در «غاية المرام» نقل كرده است. «تحصيل المرام من تاريخ البلد الحرام» كه مختصر «تحفة الكرام» اوست و در چهل فصل تنظيم شده و نسخه هايى از آن برجاى مانده است. وى تحصيل المرام را نيز در كتابى با عنوان «هادي ذوي الأفهام الى تاريخ البلد الحرام» تلخيص كرده كه نسخه اى از آن شناسانده نشده است. ديگر «تحفة الكرام بأخبار البلد الحرام» است كه در اصل، مختصر كتاب «شفاء الغرام» اوست و نسخه هايى از اين كتاب باقى است. وى تحرير ديگرى هم از اين كتاب دارد كه از آن نيز نسخه هايى بر جاى مانده است. مختصر ديگرى از شفاء الغرام توسط خود او با عنوان «ترويج الصدور باختصار الزهور» به انجام رسيده كه در اصل كتاب «الزهور المقتطفة من تاريخ مكة المشرفة» خلاصه «شفاء الغرام» است و «ترويج الصدور» تلخيص «الزهور».

كتاب «الزهور المقتطفة» با تصحيح مصطفى محمد حسين ذهبى توسط مكتبة نزار المصطفى الباز (مكه، 1418) چاپ شده است. مهمترين كتاب او «شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام» است كه در چهل باب تدوين شده و به طور جامع تاريخ مكه را از هر حيث ارائه كرده است. چاپ مصر اين كتاب بر اساس يك نسخه بوده و چاپ عبدالسلام تدمرى

ص: 35

هم هيچ تحقيق جديدى از نظر نسخه اى ندارد. طبعاً لازم است تا اين اثر مهم كه نسخه هاى آن را «هيله» در «التاريخ و المؤرخون بمكة» آورده تحقيق مجدد شود. كتاب مهم ديگر او «العقد الثمين فى تاريخ البلد الأمين» است كه وى با تفصيل تمام به شرح حال رجال مكه از آغاز تا زمان خود پرداخته و در هشت مجلد به چاپ رسيده است. وى در مقدمه كتاب هاى «شفاء الغرام» و «العقد الثمين» به تفصيل از چگونگى پديد آوردن اين آثار سخن گفته است. كتاب ديگر وى درباره واليان مكه «المقنع من أخبار الملوك و الخلفاء و ولاة مكة الشرفاء» است كه در سال 1822 ميلادى در روسيه چاپ شده است.

فاسى دو تلخيص از اين كتاب نوشته كه نسخه اى از آنها بر جاى نمانده است. كتابى هم با عنوان «ولاة مكة فى الجاهلية والإسلام»، سخاوى به وى نسبت داده كه محتمل است همان «المقنع» باشد.

جمال الدين محمد بن على بن محمد بن ابى بكر قرشى (م 837) كتابى با عنوان «الشرف الأعلى فى ذكر قبور باب المعلّى» دارد كه در باره مدفونان در قبرستان معلى يا حجون است. نكته جالب اين اثر آن است كه در آن، متن تعداد 24 سنگ قبر از بزرگان و علما و ملوك مدفون در بقيع كه در ميان آنها سه زن نيز هست، ديده مى شود. از اين كتاب، دست كم سه نسخه خطى بر جاى مانده است. در اين اواخر هم كتابى با نام احجار المعلاة الشاهدية بمكة المكرمة در معرفى تعداد فراوانى از سنگ قبرهاى كهن قبرستان معلات با تصاوير سنگها و بازخوانى آنها منتشر شده است (رياض، وزارة التربية و التعليم، 1425).

بهاء الدين محمد بن احمد بن محمد صاغانى مكى حنفى (م 854) از خاندان بنى الضياء مكى است. نام كتاب وى در تاريخ مكه چنين است: «تاريخ مكة والمسجد الحرام و المدينة المنورة و القبر الشريف». اين كتاب در اصل عنوانش «البحر العميق» و در مناسك است. دو بخش اخير آن يعنى بخش 19 و 20 در تاريخ حرمين است. وى آگاهى هاى دقيقى از وضعيت حرم در زمان خودش به دست داده است. كتاب ديگر او «تنزيه المسجد الحرام عن بدع جهلة العوام» است كه تنها نام آن بر جاى مانده است. از

ص: 36

مختصر آن نسخه اى در كتابخانه مكة المكرمه (ش 74 (2) فقه حنفى) بر جاى مانده است.

تقى الدين محمد بن فهد هاشمى مكى (م 871) از ديگر مورخان مكه است.

خاندان فهد يكى از خاندان هاى برجسته شافعى مكه در قرن نهم و دهم است كه نسل اندر نسل، راوى حديث بوده اند و مهم ترين سهم را در نگارش تاريخ مكه و عالمان آن دارند. شمار زيادى از عالمان اين خاندان را الهيله در «التاريخ المؤرخون بمكة» صص 99- 107 آورده است. در ادامه از كسانى از آنها كه آثارى در تاريخ مكه دارند به ترتيب سال در گذشت ياد خواهد شد. وى از عالمان برجسته قرن نهم هجرى است و يكى از مهم ترين كتابخانه هاى شخصى آن دوره را داشته است. يكى از آثار وى درباره مكه كتاب «الإبانة بما ورد فى جبل النور» است كه نام آن را سخاوى در «الضوء اللامع» ياد كرده است. «بهجة الرماثة بما ورد فى فضل المساجد الثلاثة». وى نيز تنها از سوى سخاوى معرفى شده است.

تقى الدين نجم بن فهد يا محمد بن محمد بن فهد هاشمى (812- 885) از برجسته ترين نويسندگانى است كه آثارى در تاريخ مكه تأليف كرده است. آثار وى در اين زمينه عبارت است از: «إتحاف الورى بأخبار ام القرى» كه كهن ترين كتاب سال شمار در تاريخ مكه دانسته شده است. وى رخدادهاى مكّه را از سال نخست هجرى آغاز كرده و تا سال 885 كه سال وفات اوست ادامه داده است. اين كتاب در چهار مجلد توسط دانشگاه ام القرى به چاپ رسيده است. كتاب ديگر او «بغية المرام بأخبار ولاة البلد الحرام» است كه وى به ترتيب تاريخى از نخستين والى مكه منصوب توسط پيامبر صلى الله عليه و آله يعنى عتاب بن اسَيْد آغاز كرده اما به دليل فوتش نتوانسته آن را تمام كند. نسخه اى از اين كتاب بر جاى مانده است. كتاب ديگر او با عنوان «الدر الكمين بذيل العقد الثمين فى تاريخ البلد الأمين» است كه ذيل كتاب فاسى است.

فخرالدين ابوبكر بن على بن ظهيره قرشى (م 889) كتابى با عنوان «شفاء الغليل و دواء العليل فى حج بيت الرب العظيم الجليل» نگاشته كه بخشى از آن در تاريخ كعبه و

ص: 37

حرم است.

محمد بن محمد بن احمد بن الضياء مالكى (م 885) كتاب «تاريخ مكة المشرفة و المسجد الحرام و المدينة الشريفة و القبر الشريف» را نوشته كه با تحقيق عادل عبد الحميد العدوى به سال 1416 در مكه چاپ شده است. در سال 1418 تحقيق ديگرى از آن توسط دار الكتب العلميه بيروت نشر شده است.

محمد بن عمر بن ابى بكر بن رضى مكى (859- 917). كتاب وى در باره تاريخ مكه «إخبار الورى بأخبار ام القرى» است كه وقايع و درگذشتگان ميان سال هاى 872- 917 را در آن نوشته است.

عز بن نجم بن فهد يا عبد العزيز بن عمر بن محمد بن فهد (850- 922). وى نيز از عالمان خاندان فهد است. كتاب «بلوغ القرى» ذيل كتاب «إتحاف الورى بأخبار ام القرى» است. مطالب اين كتاب، مشتمل بر رخدادهاى سال 885 (سال وفات نجم ابن فهد) تا سال 922 يعنى چند روز قبل از وفات مؤلف است. مطالب كتاب در باره اين دوره منحصر و در تاريخ اشراف حاكم بر اين شهر و تاريخ فرهنگى، اقتصادى و اجتماعى آن، بسيار با ارزش است. كتاب ديگر «غاية المرام بأخبار سلطنة البلد الحرام» است كه ابن فهد با پدرش نجم در تأليف آن شريك است. اشاره كرديم كه نجم كتابى درباره حاكمان مكه نوشت كه با مرگش ناقص ماند؛ اين همان است كه فرزندش آن را تكميل كرده است. اين كتاب با تحقيق شلتوت در سه مجلد توسط دانشگاه ام القرى به چاپ رسيده است. كتاب ديگرى با عنوان «نزهة ذوي الأحلام بأخبار الخطباء والأئمة والقضاة بالبلد الحرام» نوشته كه تنها نام آن ياد شده اما نسخه اى شناسانده نشده است.

صلاح الدين محمد بن ابى السعود بن ظهيره قرشى (م 940) كتابى با عنوان «الأخبار المستفادة فى من ولّي مكة من آل قتاده» نوشته كه تنها مواردى از آن بر جاى مانده است.

وى كتابى هم در تاريخ جدّه داشته كه آن هم در دسترس نيست.

شمس الدين محمد بن عبد الرحمن بن احمد بكرى شافعى (م 952) كتابى با عنوان «الدرة المكلّلة فى فتح مكة المشرفة المبجلة» نگاشته كه مكرر به چاپ رسيده است.

ص: 38

شمس الدين محمد بن محمد بن عبد الرحمن اندلسى مكى (م 954) از خاندانى اندلسى الاصل كه بعداً در طرابلس ساكن شدند و آنگاه وى به سال 877 به مكه آمد و مقيم شد. وى كتابى با عنوان «رسالة تتعلق بسدانة البيت الحرام و سبب ولايتهم لذلك» نگاشته كه نسخه اى از آن در كتابخانه مكة المكرمه (ش 113) درشش برگ هست. اين كتاب بخشى از كتابى از وى بوده كه آن را در سال 940 تأليف كرده است.

جارالله محمد بن عبدالعزيز عمر بن محمد مكى ابن فهد (891- 954)؛ وى فرزند عز بن نجم است كه پدر و جدش مورخ تاريخ مكه بوده اند. يكى از آثار وى «الاتعاظ بما ورد فى سوق عكاظ» است. كتاب ديگر او «بهجة الزمان بعمارة الحرمين لملوك آل عثمان» است كه نسخه اى از آن شناسانده نشده است. رساله ديگر او «تاريخ جدة و أحوالها و قربها من مكة» در چهار برگ است. كتاب ديگر او «تحفة الكرام بمرويات حجّاب بيت الله الحرام» است كه نسخه اى از آن شناسانده نشده است. كتاب ديگر او «التحفة اللطيفة فى أنباء المسجد الحرام و الكعبة الشريفة» است. رساله اى نيز با عنوان «تحفة الناس بخبر رباط سيدنا عباس» دارد كه نسخه آن بر جاى مانده است. وى كتابى با عنوان «الجواهر الحسان فى مناقب السلطان سليمان بن عثمان» دارد كه آگاهى هاى فراوانى در باره شهر مكه در آن آمده و نسخه هايى از آن بر جاى مانده است. درباره بخشى از اين آگاهى ها بنگريد: التاريخ و المؤرخون بمكة (صص 202- 204). كتاب ديگر او «حسن القرى فى أودية ام القرى» است كه نام ديگرش «منبع الخير و البركة فى أدوية ام القرى مكه» مى باشد. از اين كتاب هم نسخه هايى برجاى مانده است و در جمع حاوى آگاهى هاى جغرافيايى مهمى درباره مكه است. كتاب ديگر او «القول المؤلف فى نسبة البيوت الخمسة الى الشرف» درباره چند خاندان معروف مكه شامل بيت فاسى، بيت طبرى، بيت عبد القوى، بيت بخارى و بيت طباطبايى (الطباطبى) است. او دو بيت نخست را يكى به امام حسن عليه السلام و دومى را به امام حسين عليه السلام مى رساند و منكر نسبت سه بيت اخير به سادات مى شود. كتاب ديگر او «نيل المنى بذيل بلوغ القرى لتكملة إتحاف الورى» است. اين مهم ترين كتاب تأليفى جار الله بن فهد است. در اصل، كتاب

ص: 39

إتحاف الورى از جد اوست. پدر، بلوغ القرى را در ذيل اتحاف نوشته و جاراللَّه «نيل المنى» را به عنوان تكميل كار پدر تأليف كرده است. وى حوادث را تا سال 949 ادامه داده است. اين اثر هم مشتمل بر اخبار اجتماعى، فرهنگى، اقتصادى و سياسى مكه در اين دوره است.

زين الدين عبدالقادر بن محمد بن عبدالقادر انصارى (911- 977). وى كتابى با عنوان «الدرر الفرائد المنظمة فى الحاج و طريق مكة المعظمة» دارد. اين كتاب يكى از منابع مهم تاريخ مكه است كه نسخه هايى از آن برجاى مانده است.

حسين بن محمد بن حسن دياربكرى (م 982)؛ وى مؤلف كتاب مشهور «تاريخ الخميس» است. وى رساله اى با عنوان «رسالة فى مساحة الكعبة و المسجدالحرام» نوشته كه نسخه اى از آن در كتابخانه حرم مكى برجاى مانده است.

قطب الدين محمد بن علاء الدين احمد نهروانى مكى (م 990). وى كتابى با عنوان «الإعلام بأعلام بلد الله الحرام» نوشته كه مهمترين كتاب در باره تاريخ و رجال ساكن مكه در نيمه دوم قرن دهم هجرى است. نسخه هايى از آن برجاى مانده و وستنفلد به سال 1857 قطعاتى از آن را ضمن مجموعه اى چاپ كرده است.

رحمةالله بن عبدالله سندى مدنى مكى (م 993)؛ وى رساله اى با عنوان «غاية التحقيق و نهاية التدقيق فى مسائل ابتلي بها أهل الحرمين الشريفين» داشته كه فقط نام آن باقى مانده است. رساله اى با همين نام به ملا على قارى نسبت داده شده است.

على دده ابن حاج مصطفى بسنوى معروف به شيخ التربة (م 1007). وى رساله اى با عنوان «تمكين المقام فى المسجد الحرام» نگاشته است. وى در سال 1001 از سوى سلطان مراد خان مأمور بازسازى مقام ابراهيم شده و اين رساله را همان وقت نوشته است.

گويا نسخه اى از آن شناخته نشده است. اما از رساله ديگر وى با عنوان «الرسالة المقامية فى فضل المقام و البيت الحرام» در شرح مقام ابراهيم، نسخه اى بر جاى مانده است.

عبد الكريم بن محب الدين نهروانى (961- 1014) كتابى مانند كتاب عموى خود كه پيش از اين با عنوان «الإعلام بأعلام بلد الله الحرام» ياد شده دارد با عنوان «إعلام

ص: 40

الإعلام بأعلام بيت الله الحرام». اين كتاب كه حاوى آگاهى هاى جالبى از تاريخ مكه و مسجد الحرام در دوره عثمانى است، در سال 1303 قمرى در مصر به چاپ رسيده است.

ملا على بن سلطان محمد هروى قارى (م 1014). وى از نويسندگان پركار اين دوره از تاريخ است. يكى از آثار وى درباره مكه كتاب «الإعلام بفضائل بيت الله الحرام» است كه نسخه آن بر جاى مانده است. رساله اى هم با عنوان «رسالة فى حق الحجر الأسود والركن اليماني» دارد كه نسخه آن باقى مانده است.

عبد القادر بن محمد بن يحيى طبرى حسينى (976- 1033)؛ وى كتابى با عنوان «الأساطين فى حج السلاطين» داشته است. رساله اى با عنوان «حفظ الحرم فى أوقاف أهل الحرم» و نيز رساله اى با عنوان «فوائد سلوك الورى بعوائد ام القرى» نگاشته كه تنها نام آنها باقى مانده است. كتابى هم با عنوان «درة الأصداف السنية فى ذروة الأوصاف الحسنية» در ستايش شريف حسن بن ابى نمى، امير مكه داشته است. كتاب مهم او «نشأة السلافة بمنشآت الخلافة» است كه يك دوره تاريخ اسلام است. وى در ابواب آخر، به بيان شرح حال اميران مكه از آغاز قتادة بن ادريس تا حسن بن ابى نُمَى (امير وقت مكه) پرداخته است. گزارش تفصيلى اين كتاب را بندر همزانى در كتاب «المنهج التاريخي لمؤرخي مكة فى القرن الحادي عشر» صص 147- 176 به دست داده است. عبد الملك ابن جمال الدين الاسفرايني العصامي (م 1037)؛ وى جد عصامى معروف و صاحب كتاب «سمط النجوم العوالي» است. گزارش تفصيلى از اين كتاب ومصادر و كيفيت تأليف و اهميت آن را بندر همزانى در «المنهج التاريخي لمؤرخي مكة في القرن الحادي عشر» صص 361- 404 آورده است. عصامى براى جدش كتابى با عنوان «تاريخ في حوادث مكة» ياد كرده و قطعاتى از آن نقل كرده است.

خالد بن احمد بن محمد جعفرى مكى (م 1044) دو رساله دارد؛ يكى با عنوان «جزء لطيف فى دخول الرسول صلى الله عليه و آله الى الكعبة مرارا» و ديگرى با عنوان «رسالة تتعلق ببناء الكعبه» كه فقط نام آنها باقى مانده است.

احمد بن ابراهيم بن علان صديقى مكى نقشبندى (م 1033)؛ وى از مؤلفان پركار

ص: 41

است و چندين رساله در موضوع تاريخ مكه و حجاز دارد كه عبارتند از «أسنى المواهب و الفتوح بعمارة المقام الإبراهيمي وباب الكعبة و سقفها و السطوح» و «إعلام سائر الأنام بقصة السيل الذي سقط منه بيت اللَّه الحرام» و «إنباء المؤيد الجليل مراد ببناء بيت الوهاب الجواد» (در باره آن نك: المنهج التاريخي لمؤرخي مكه في القرن الحادي عشر، صص 115- 146). اين رساله آخر درباره بازسازى كعبه پس از سيل سال 1039 است كه به تفصيل گزارش آن را به دست داده است. رساله مزبور در سال 1406 به چاپ رسيده است. رساله هاى ديگر: إيضاح تلخيص بدقيق المعاني في بيان منع هدم الجدار اليماني؛ البيان والاعلام في توجيه عمارة الساقط من البيت سلطان الإسلام؛ تنبيه ذوي النهي والجحر على فضائل أعمال الحجر/ يا/ درر القلائد فى ما يتعلق بزمزم و سقاية العباس من الفوائد؛ رسالة فى منع وضع الستائر لوجه الكعبة كلها بقدر سمكها؛ العلم المفرد فى فضل الحجر الأسود؛ فتح القدير فى الأعمال التي يحتاج إليها من حصل له بالملك على البيت و ولاية التعمير؛ فتح الكريم الفتاح فى حكم ما سُدَّ به البيت من حصرو أعواد و ألواح؛ قرّة العين من حديث استمتعوا من هذا البيت فقد هدم مرتين؛ القول الحق و النقل الصريح بجواز أن يدرس فى جوف الكعبة الحديث الصحيح؛ مؤلف فى باب الكعبة؛ نشر ألوية التشريف بإعلام و التصريف بمن له ولاية عمارة ما سقط من البيت الشريف؛ النفحات الأريجة فى متعلقات بيت ام المؤمنين خديجة؛ النهج الأكمل فى حديث ماء زمزم». از بسيارى از اين رساله ها تنها نامى بر جاى مانده، چنان كه نسخ برخى از آنها نيز در دسترس است.

خليفة بن ابى الفرج بن محمد زمزمى مكى (م 1060)؛ از وى رساله اى با عنوان «الدرر المنيفة فى تاريخ بناء الكعبة المشرّفة» ياد شده است. رساله اى هم با عنوان «نشر الآس فى فضائل زمزم و سقاية العباس» نگاشته كه نسخه آن بر جاى مانده و گزارش تفصيلى آن در كتاب «المنهج التاريخي لمؤرخي مكة فى القرن الحادي عشر» صص 177- 196 آمده است.

احمد بن محمد اسدى مكى شافعى (1035- 1066) دو اثر در تاريخ كعبه و مسجد

ص: 42

الحرام دارد. يكى «إخبار الكرام بأخبار المسجد الحرام» كه با تكيه بر مصادر كهن، تاريخ مسجد و برخى مساجد ديگر را با دقت و تفصيل تمام نوشته است. اين كتاب در سال 1396 قمرى در هند چاپ شده است. (گزارش تفصيلى از اين كتاب را بندر همزانى در كتاب المنهج التاريخي لمؤرخي مكة فى القرن الحادي عشر، رياض، مكتبة فهد الوطنيه، صص 27- 62 آورده است.) خلاصه اين رساله، توسط خود او نوشته شده با عنوان «اتحاف الكرام بفضائل الكعبة الغرّاء و البلد الحرام» كه از آن هم نسخه اى بر جاى مانده است.

على بن عبدالقادر بن محمد طبرى مكى (م 1070)؛ نام كتاب مهم وى در تاريخ مكه «الأرج المسكي فى التاريخ المكي» است كه بخش قابل توجه آن آگاهى هايى است كه از عصر خود به دست داده است. اين كتاب در سال 1418 با تحقيق سعيد عبدالفتاح توسط المكتبة التجاريه در مكه چاپ شده است. (در باره اين كتاب نك: المنهج التاريخي لمؤرخي مكة فى القرن الحادي عشر، صص 63- 90) وى رساله هاى ديگرى نيز درباره مسجد الحرام دارد كه عبارتند از: الأقوال المعلمة فى وقوع الكعبة المعظمة؛ تحفة الكرام بأخبار عمارة السقف و الباب من البيت الحرام؛ الجواهر المنظمة بفضيلة الكعبة المعظمة؛ رسالة ذيّل بها كتاب الأقوال المعلمة فى وقوع الكعبة المعظمة؛ شنّ الغارة الى مانع نصب الستارة (در رد كسانى كه معتقد بودند در وقت بازسازى كعبه نبايد پرده آويزان كرد).

ابراهيم بن محمد بن عيسى ميمونى (م 1079) كتابى با عنوان «تهنئة أهل الإسلام بتجديد بيت اللَّه الحرام» نوشته كه مكتبة جمال الدين نزار مصطفى الباز آن را به سال 1418 چاپ كرده است. اين كتاب مسأله بازسازى كعبه و مسائل مربوط به آن را از لحاظ تاريخى و فقهى به تفصيل مورد بحث قرار داده است.

ابراهيم بن يوسف مهتارى رومى مكى (م 1071)؛ از وى قصيده اى با عنوان «درّ النظم في وقوع أركان البيت المعظم» ياد شده است.

محمد بن ابى بكر بن حضرمى (1030- 1093)؛ وى كتابى با عنوان «تاريخ ولاة مكة» نوشته كه اثرى از آن يافت نشد.

ص: 43

ابراهيم بن حسين بن احمد حنفى مكى (م 1099) از وى آثارى در باره مكه و احكام حج ياد شده است؛ از جمله: بلوغ الإرب في بيان أرض حجاز و جزيرة العرب؛ رسالة فى جمرة العقبة؛ رسالة فى حكم البناء فى منى.

عبدالملك بن حسين بن عبدالملك عصامى مكى (م 1111)؛ وى از مورخان مشهور اين دوره است. كتاب مشهور وى «سمط النجوم العوالي فى أنباء الاوائل والتوالي» است كه بحث خاتمه آن (كه مفصل نيز هست) در تاريخ مكه و اشراف مكه است. رساله اى با عنوان «منظومة فى الأماكن التي يستجاب فيها الدعاء بمكة و حواليها» نوشته است.

ادريس بن احمد بن ادريس مكى (م 1126) رساله اى با عنوان «الإصابة فى محلات الإجابة» در شرح منظومه بالا دارد.

حسن بن على بن يحيى عجيمى مكى (1049- 1113)؛ وى رساله هاى تاريخى چندى دارد كه يكى از آنها با عنوان «اتحاف الخلّ الوفي بمعرفة مكان غسل النبي صلى الله عليه و آله بعد وفاته و غاسله» است. وى كتابى با عنوان «تاريخ مكة و المدينة و بيت المقدس» دارد كه نسخه هايى از آن برجاى مانده است. رساله اى هم با عنوان «الفتح الغيبي فيما يتعلق بمنصب آل الشيبي» دارد كه نسخه آن بر جاى مانده است. (گزارش تفصيلى كتاب «تاريخ مكة و المدينة و بيت المقدس» و هم «الفتح الغيبي» او را بندر همزانى در كتاب «المنهج التاريخي لمؤرخي مكة في القرن الحادي عشر» صص 91- 114 آورده است.)

على بن احمد بن محمد حسينى معروف به ابن معصوم (م 1119) از عالمان شيعه معروف و اديب برجسته اى است. دو بخش نخست كتاب او «سلافة العصر فى محاسن أعيان أهل العصر» درباره عالمان مكه و مدينه و بقيه بخش ها و درباره شخصيت هاى شهرهاى ديگر است. اين كتاب در شناخت فرهنگ اين دوره از جهات فراوانى منحصر به فرد است. گزارش تفصيلى آن در كتاب «المنهج التاريخي لمؤرخي مكة فى القرن الحادي عشر» صص 431- 446 آمده است.

على بن تاج الدين بن تقى الدين سنجارى (م 1125)؛ وى كتابى با نام «منائح الكرم بأخبار مكة والحرم» دارد كه حوادث مكه را تا سال 1124 نوشته است. نسخه هايى از اين

ص: 44

كتاب برجاى مانده است.

رضى الدين بن محمد بن حيدر موسى عاملى مكى (م 1163)؛ وى از علماى شيعه مقيم مكه است. كتابى با عنوان «تنضيد العقود السنية بتمهيد الذروة الحسنية» دارد. اين كتاب كه نسخه اى از آن در 600 برگ مانده، در تاريخ دولت حسنى اشراف مكه است كه نسخه اى از آن در جامعة الحكمه بغداد (ش 138) موجود است.

محمد بن على بن فضل طبرى (م 1173)؛ كتابى با عنوان «اتحاف فضلاء الزمن بتاريخ ولاية بني الحسن» دارد كه واليان مكه را تا سال 1140 نوشته است. اين كتاب در دو جلد در مصر چاپ شده است.

عبدالرحمن بن ابى بكر بن محمد فتّنى (م 1215) كتابى با عنوان «تاريخ جستنيه» (كذا) درباره امراى مكه داشته كه گويا نسخه اى از آن شناخته نشده است.

عبدالله بن عبدالشكور بن محمد هندى (م 1257)؛ كتابى با نام «تاريخ أشراف و أمراء مكة المكرمه» دارد كه نسخه هايى از آن برجاى مانده است.

محمد رحمة الله هندى موسى (م 1266) كتابى با عنوان «زبدة التواريخ» نگاشته است كه به طور اجمال در چهار بخش و يك خاتمه، تاريخ مكه و كعبه و مسجد الحرام را نوشته است.

ترجمه اين كتاب از روز نوروز سال 1384 آغاز و در اول مهرماه همان سال پايان يافت. مقابله اين كتاب نيز در يك سفر عمره در شهريور 1384 در كنار خانه كعبه به اتمام رسيد. خداى را سپاس كه موفق شدم اين كتاب را درباره آن شهر مقدّس ترجمه كرده در اختيار علاقمندان قرار دهم.

وآخر دعوانا أن الحمد للَّه رب العالمين

31 فروردين ماه 1385

ص: 45

مكه در 5/ 21 درجه عرض شمالى و 40 درجه طولى با ارتفاع 280 مترى از سطح دريا قرار دارد.

اين شهر در يك وادى قرار گرفته است كه كوه هاى چندى بر آن محيط بوده و سيل هاى پديد آمده در آن كوهها در آن وادى جارى مى شود. (1) زمانى كه باد در ارتفاعات كوه ها مى وزد، بازگشت آن در درون وادى است چنان كه بى شباهت به گردباد نيست، اما جز در برخى از اوقات، تعيين نقطه تلاقى باد و جهت يابى آن ناممكن است.

هواى مكه، بسيار گرم و خشك با حرارتى ميان 18 درجه در زمستان و 30 درجه در تابستان است. در برخى از سالها، درجه حرارت از 40 نيز مى گذرد.

ص: 46

مى گويند: در لغت آمده است: امتَكَّ الفصيلُ ضرع امّه، امتصّه. بنابراين مك، به معناى مكيدن شير خوار از پستان مادر است. امتصّ به معناى مكيدن و به سوى خود كشيدن است.

برخى هم گفته اند: مكه از آن روى مكه ناميده شده است كه گناهان را محو مى كند.

تَذهبُ بها، يعنى از ميان مى برد. يا آن كه فاجر را از خود مى راند: تخرجه منها. چنان كه گفته شده است كه نامگذارى آن به بكه، به خاطر آن است كه گروهى از مردم در اين شهر، گروهى ديگر را دفع مى كنند: يدفع بعضهم بعضا.

از بطليموس (1) هم نقل شده است كه نام آن جا «مكوربا» و در اصل، مشتق از يك نام سبأيى «مكوارابا» است كه به معناى جاى مقدّس و حرم مى باشد.

ص: 47

مى زيسته و بسيار دور از اعصار اوليه اين شهر بوده اند. به علاوه، منابعى كه در اختيار آنان بوده، به طور معمول، منابعى مشوّش و سست بوده است.

ص: 48

ابراهيم در مكه بوده كاسته شده است. (1)

كسانى كه با عمرى طولانى در مكه و برخى ديگر از شهرهاى جزيرة العرب مى زيند، مى دانند كه حجم آب و گستره مناطق سرسبز حتى در قرن گذشته بهتر از امروز بوده است. باغ هاى مكه در اطراف و نواحى آن تا مسافتى دوردست وجود داشته است كه امروز اثرى از آنها ديده نمى شود و اين نتيجه فزونى اين خشكى است. برخى از زمين شناسان هم بر اين باورند كه در آينده اين خشكى دامنه اش در جزيره گسترده تر خواهد شد و نسل هاى بعدى، بيش از ما شاهد آن خواهند بود؛ البته به جز مناطق جنوبى كه در سواحل اقيانوس هند قرار دارد.

ص: 49

مطالبى كه به نوعى به شكل گيرى مكه باز مى گردد باقى بمانيم و گذشته را به حال پيوند بزنيم؛ اما روايات مفصّلى را كه در باره هجرت اسماعيل و مسائل حاشيه اى آن در تواريخ اسلامى آمده است، براى دوستداران وا مى نهيم.

ص: 50

خود را به نزديكى اين چاه منتقل كنند. آنان حضانت اسماعيل را بر عهده گرفتند و او در ميان ايشان باليد و پروريد؛ از آنان عربى را فرا گرفت و دخترى را از آنان اختيار كرد.

بدين ترتيب از او نسلى پديد آمد كه مورّخان، نام عرب مُستعربه- يعنى نسلى كه عرب نبودند اما عرب شدند- را بر آنان گذاشتند.

زمانى بعد، ابراهيم عليه السلام بازگشت تا از فرزندش اسماعيل ديدن كند و در ضمن به او بگويد: خداوند دستور بناى بيت الحرام را داده و آن دو مى بايست ديوارهاى كعبه را بالا ببرند. به دنبال آن بود كه آن دو، جاى قديمى ديواره هاى كعبه را در چند قدمى چاه زمزم يافتند. (1) ى وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيم ى. (سوره بقره، آيه 127).

زمانى كه ديوار كعبه اندكى بالا رفت، چندان كه ابراهيم براى ادامه بنا، دستش به بالاتر از آن نمى رسيد، اسماعيل سنگى آورد تا پدر بر آن ايستاده و ديوار را بالاتر برد.

اين سنگ را «مقام ابراهيم» يعنى جايى كه ابراهيم بر آن ايستاده ناميدند. يا آن كه مكان آن را به اين نام ناميدند، جايى كه آن سنگ را در آن رها كردند. اين سنگ تا به امروز باقى مانده و در محدوده مَطاف در جايى است كه ابراهيم آن را در آنجا گذاشت. اين مطلب مضمون برخى از روايات تاريخى است. در نقل هاى ديگر چنان است كه سنگ در جايى نزديك به محلّى بود كه ابراهيم آن را ترك كرد. به همين دليل، مفسّران در باره معناى مقام ابراهيم اختلاف نظر دارند؛ برخى آن را بر خود سنگ اطلاق مى كنند، برخى بر جايى كه سنگ در آن قرار گرفته يا قرار داشته است. چنان كه برخى از آنان اين تعبير را بر تمامى مسجد يا تمامى منطقه حرم تا ابتداى منطقه حِلّ اطلاق كرده اند. (2)

و اين چنين بود كه اسماعيل، مكه را پديد آورد و پدرش با كمك او خانه خداوند را ساخت.

ص: 51

با درگذشت اسماعيل، اداره كارها در اختيار فرزندانش بود تا آنكه به نواده اش مضاض بن عمرو جرهمى رسيد. (1) در اين وقت جرهمى ها به دو گروه تقسيم شدند:

جرهم و قطورا. مضاض با گروهى از همراهان جرهمى خود در بخش بالاى مكه و قُعَيقعان ساكن شدند. قطور و در رأس آنان سميذع در اجياد و پايين مكه و نواحى آن ساكن شدند. مضاض از كسانى كه از سمت بالا وارد مكه مى شدند ماليات مى گرفتند و قطورا از كسانى كه از پايين وارد مكه مى شدند، ماليات مى گرفتند. هر دو تيره در جبال و شِعاب خود ساكن بودند و كارى به ديگرى نداشتند. (2)

چنين مى نمايد كه پس از تأسيس مكه در زمان اسماعيل تا وقتى كه نوادگانش مضاض در جرهم و سميذع (3) در قطورا كار را در دست گرفتند، و مورّخان اين مدت را تا حدود دو قرن مى دانند، مناطق مسكونى در سمت منزلگاه جرهم از دل اين وادى، يعنى از زمزم آغاز شده و تا قعيقعان در سمت شمال، جايى كه ما امروز آن يا بخشى از آن را كوه هندى مى خوانيم و تا شمال شرقى، برابر قشاشيه و انتهاى مسعى به سمت بالاى مكه امتداد داشته است. همچنان كه عموزادگان آنان از قطورا در شعبِ اجياد تا برسد به سدّ و در خيابان ماليه به سمت مصافى در سمت ديگر سكونت داشتند. منازل اين جماعت در پايين وادى، به سمت اجياد كوچك و بزرگ در جايى كه ما آن را مسيال مى ناميم، تا برسد به اطراف مَسفله ادامه داشته است. محلّات ديگرِ مكه جز در قرون بعد آباد نشده است.

دليل آن هم جز اين نبوده است كه زمين، سنگلاخ بوده، و زمانى به طول انجاميده تا نياز

ص: 52

به سكونت، آن را براى اين كار آماده سازد.

به نظر مى رسد كه در اين وقت، تنها مى توان از خيمه ها و چادرهاى مويين سخن گفت كه در درون وادى و حاشيه آن و نيز ميان شعب هاى مكه، گاه به يكديگر نزديك و گاه در حاشيه وادى، از هم دور مى بوده است. چادرها در لابه لاى كوه ها به همان صورتى بوده است كه ما امروز در ميان برخى از باديه نشينان شاهد آن هستيم.

ص: 53

يمنى از اولاد قحطان را بر آنان مسلّط كرد و قدرت آنان را در اواخر قرن سوم يا اوائل قرن چهارم از ميان برد. داستان از اين قرار بود كه عمرو بن سماء كه نسبش به امرؤالقيس و سپس به يعرب بن قحطان مى رسيد، و منازل اينان در جنوب جزيرة العرب بود، به دليل سيل عرم به سمت شمال كوچ كردند. اين جماعت از شهرى به شهر ديگر آمدند و در هر شهر بر مردمان آن غلبه مى كردند و مى رفتند و به دنبال يافتن بهترين نقطه براى زندگى بودند. اينان آمدند تا به مكه رسيدند، و اين زمانى بود كه مضاض بر آن فرمانروايى مى كرد. جرهم حاضر به تسليم شهر نشدند و براى نبرد آماده گشتند. جنگ سه روز به درازا كشيد. پس از آن جرهم شكست خورد و جز كسانى كه آواره شدند، كسى از آنان زنده نماند. بدين ترتيب قحطانى ها پيروز شده و امارت مكه در اختيارشان قرار گرفت. (1)

آب و هوا و محيط مكه با تربيت قحطانى ها و آنچه بدان عادت داشتند سازگار نبود.

آنان در جنوب جزيره در جايى سرسبز، با آب فراوان و زمينى مسطح زندگى كرده بودند.

بسيارى از تيره هاى اين جماعت به دنبال سرزمينى بودند كه بتوانند در آن زندگى كنند و به همين دليل به مهاجرت روى آوردند. گروهى از قحطانى ها هم كه خزاعه نام گرفتند در مكه ماندگار شدند. بدين ترتيب بود كه خزاعه وارث حكومت مكه شد و بزرگ آن ربيعة بن حارثه امير گرديد.

در اين وقت شمارى از فرزندان اسماعيل كه در اين اختلافات، از جنگ خوددارى كرده و پيش از آن هم از رفتار دايى هايشان از جرهم رضايت نداشتند، و در ضمن، در اين مدت، به دوستى و يا دشمنى با قحطانى هم نپرداخته و انزوا و بى طرفى اختيار كرده بودند، هم زمان با آرام شدن اوضاع و افتادن آن به دست خزاعه، نزد آنان آمدند و اجازه خواستند تا در كنار آنان زندگى كنند. آنان هم اجازه دادند.

زمانى كه امارت مكه به عمرو بن لُحىّ رئيس خزاعه رسيد، رئيس حكومت سابق جرهم در مكه، مضاض جرهمى، (2) از او اجازه خواست تا در مكه سكونت كند. عمرو نپذيرفت و به قوم خويش اعلام كرد، هر كسى از جرهم كه به حرم نزديك شد، خون او

ص: 54

هدر است. (1)

در اين وقت شترى از مضاض كه اراده رفتن از مكه را بعد از تبعيد از آن داشت، از او جدا گرديد. او در پى شتر رفت تا آن كه دريافت وى وارد مكه شده است. مضاض در سمت اجياد از كوه بالا رفت و شترش را ديد كه مكيان آن را ذبح كرده مشغول خوردن آن هستند. وى كه ديد در صورت وارد شدن به وادى خونش ريخته شود، ترسيد و نزد خانواده اش برگشت در حالى كه اين شعر را سرود:

گويى در مكه ميان حجون و صفا هيچ انيس و مونسى نيست، چنان كه در مكه كسى به شب نشينى ننشسته است.

در واسط (نام كوهى در پايين عقبه) تا برسد به وادى الاراكه كسى اقامت نداشت و حاضر نبود.

آرى ما از اهالى اين شهر بوديم كه گذر ايام و برگشت زمانه، ما را از ميان برد. (2)

اين قصيده اى است كه بسيارى از مورّخان آن را آورده اند. من جرأت آن را ندارم تا اين شعر را به مضاض نسبت دهم، جز آن كه برايم ثابت شود زبان جرهم در آن روزگار، در قالب چنين الفاظ سليس و معانى واضح بوده باشد.(3)

حكومت خزاعه بر مكه ادامه يافت تا آنكه بزرگ آنان عمرو بن لحى بر آن امارت

ص: 55

كرد. او چندان پايگاه و جايگاهى ميان مردمش به دست آورد كه پيش از آن كسى آن موقعيت را به دست نياورده بود؛ به طورى كه گفته اند اگر كسى هزار شتر داشت، چشم نرينه آنها را كور مى كرد و عمرو بن لحى چشم بيست نرينه را كور كرد. (1) يعنى او بيست هزار شتر داشت.

عمرو نخستين كسى بود كه از چربى و گوشت شتر براى حجاج آبگوشت درست كرده، آنان را اطعام كرد و يك سال سه بُرد يمنى به تمامى حجاج عرب داد. سخن عمرو چندان براى مردم قابل پيروى بود كه براى آنان در حكم دين بود. او نخستين كسى بود كه رسم سائبه و حام و وصيله (2) را رايج كرد و بت ها را در اطراف كعبه نصب كرد و هبل را از جزيره آورده، داخل كعبه گذاشت. رسم سوگند خوردن به ازلام را همو برقرار كرد و او اولين كسى بود كه دين ابراهيم را تغيير داد. وى فراوان سفر مى كرد. و چه بسيار تحت تأثير فنيقى ها، آشورى ها يا مصرى ها قرار گرفته بود. اينان در همسايگى جزيرة العرب بودند و بسا بت پرستى از آنان به ميان اعراب آمده باشد. گفته شده است: عرب ها پيش از عمرو بن لحى متأثر از همسايگان خود بوده اند. اينها همه اقوالى است كه مى توان در آنها اجتهاد كرد و گمانه زد. (3)

عمرو بن لحى و فرزندش در زمان حكومتشان در مكه نه چيزى را خراب كردند و نه چيزى را ساختند تا آن كه در قرن پنجم ميلادى كار به دست قُصىّ بن كلاب افتاد.

ص: 56

خزاعه به حكومت خود در مكه ادامه داد و اين در حالى بود كه فرزندان اسماعيل بعد از آواره شدن از مكه در سرزمين هاىِ ميان يمن و يمامه و بحرين و اطراف حجاز متفرق گشتند. گفته شده است: برخى از قبايل آنان به شام و عراق هم رسيدند. مورّخان در شمار قبايلى كه از اولاد اسماعيل منشعب گشتند، اختلاف نظر دارند. اما بسا آنان در اين كه برجسته ترين آنها عدنان است، همداستانند. از اولاد عدنان، ربيعه و مضر و اباد و انمار جدا شدند. (1) قصىّ كه از اولاد مضر بود، به دور از موطن اجدادش در منطقه قضاعه مى زيست و جز به همسر مادرش، يعنى ربيعة بن حرام از قضاعه انتساب نداشت. يعنى او را به نام اين شخص كه قضاعى بود مى شناختند.

يك بار ميان او و يك نفر از قبيله قضاعه مسأله اى پيش آمد. قضاعى به وى گفت:

آيا به نسب و قومت نمى پيوندى؟ تو از ما نيستى. قصى نزد مادرش آمد، در حالى كه اين نكته براى او مسأله اى شده بود. در اين باره از مادرش پرسش كرد. مادرش گفت: تو بهتر و شريف تر از او هستى. تو فرزند كلاب بن مُرّة بن كعب بن لؤَى بن غالب بن فهر بن مالك بن نضر بن كنانه از اولاد مضر هستى. قوم تو، اصحابِ بيت الله الحرام و اطراف آن هستند. قصى مصمم شد تا نزد قوم خويش باز گردد و به آنان بپيوندد. وى از اين كه در

ص: 57

زمين قضاعه بماند، احساس بدى داشت. به همين جهت، در اولين فرصت با حُجّاج به سمت مكه حركت كرد. در اين وقت حليل بن حبشيه خزاعى بر اين شهر امارت داشت و كليد كعبه در اختيارش بود. او از دختر حليل خواستگارى كرد. زمانى كه حليل نسب او را شناخت خواستگارى اش را پذيرفت و دخترش را به او داد. وى همان جا ماندگار شد تا از او فرزندانى يافت. هر بار كه حليل مريض مى شد كليد را به دخترش مى داد تا خانه كعبه را بگشايد. گاه نيز كليد را به قصى شُوىِ دخترش يا برخى از فرزندان او مى داد. زمانى كه حليل در بستر مرگ افتاد، قضى را خواست و ولايت كعبه را به او داده، كليد را تسليم وى كرد. اما خزاعه حاضر به پذيرش اين امر نشد. قصى نزد بنى كنانه كه قومش بودند رفت و از آنان خواست تا در مقابل وى حمايتش كنند. وى به دنبال برادرِ مادرى اش در قضاعه فرستاد و آنان همراه شمارى از قضاعه به يارى او شتافتند. زمانى كه همه در مكه اجتماع كردند براى حج آماده شدند. در روزهاى پايانى منى بود كه قضاعه به سراغ خزاعه فرستادند و از آنان خواستند تا آنچه را حليل به قصى واگذاشته، به وى بسپارند، در غير اين صورت كار به جنگ خواهد كشيد. خزاعه حاضر به قبول اين درخواست نشد. نبرد در فاصله دو مأزمه منى آغاز شد، جايى كه آن را مفجر (1) ناميدند؛ به اين معنا كه در آنجا فجور و خونريزى شد. آنان پس از يك نبرد شديد حاضر به مصالحه شدند و حكميت را نزد يعمر بن عوف كه مردى از بنى كنانه بود بردند. او براى قصى چنان حكم كرد كه حجابت كعبه و ولايت مكه را داشته باشد تا به وصيّت حليل عمل شود. نيز خزاعه از خانه هاى خود در مكه خارج نشوند. خزاعه بدين حكم كه به نفع قصى بود رضايت دادند (2) و قصى كار كعبه و امور آن را كه به نوعى سرورى بر مكه بود، به دست گرفت. وى قوم خود را گرد آورده، در مكه سكونت داد و به كمك آنان عزت يافت. اين وقايع تقريباً

ص: 58

در ميانه قرن پنجم ميلادى رخ داد. خزاعه نيز در محله خويش ماندند و هيچ اقدامى نكردند. بدين ترتيب قصى اولين مرد از بنى كنانه بود كه به حكومت رسيد و در مكه نظم ادارى ايجاد كرد كه در اين باره توضيحاتى خواهد آمد.

ص: 59

رفته و طى سال هاى متمادى اثرى از آن وجود نداشت. گفته شده است: او در رؤيا كسى را ديد كه محل چاه را به او نشان داده است. بنابراين مصمم شد تا سر آن را باز كرده و مجدداً در اعماق آن حفرياتى انجام دهد. اما قريش به دليل وجود بتى كه در آنجا بود مانع كارش شدند. وى چندان صبر كرد تا آن كه زمينه انجام آن فراهم گرديد و وى هم داراى ده فرزند شد. اين بار با كمك فرزندانش تصميم خود را به اجرا درآورد. (1) بدين ترتيب زمزم به وضعيت پيشينش در آمده، مردم از آن بهره بردند. در وقت بازگشايى زمزم، دو غزال طلا و مقدارى جواهر و شمشير و طلاى زيادى كه پادشاه ساسانى به حرم هديه كرده بود و در زمزم دفن شده بود، يافت شد. عبدالمطلب با اين طلاها درى براى كعبه ساخت.

ص: 60

نكرد كه از قريش خواست از شتران خود مراقبت كرده و كار بيت را رها كنند. او گفت:

كعبه پروردگارى دارد كه از آن مراقبت خواهد كرد. سپس برخاسته حلقه در كعبه را گرفت و با گريه و زارى چنين سرود:

اى خدا! هر كسى بار و بنه خود را نگاه مى دارد و تو هم چنين كن.

اگر آن را و قبله ما را رها مى كنى، بدانچه لازم مى دانى دستور ده.

اگر چنين كنى، اين كارى خواهد بود كه فعل تو را به اتمام خواهد رساند.

خداوند به بهترين صورت از كعبه حمايت كرد و بهترين دفاع ممكن را از آن انجام داد. (1) شرح اين مطلب در قرآن به اين ترتيب آمده است:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحَابِ الْفِيلِ (1) أَلَمْ يَجْعَلْ كَيْدَهُمْ فِي تَضْلِيلٍ (2) وَأَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْراً أَبَابِيلَ (3) تَرْمِيهِمْ بِحِجَارَةٍ مِنْ سِجِّيلٍ (4) فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَأْكُولٍ (5)

ص: 61

رسول صلى الله عليه و آله برآمد.

رسول، مراتب ادب را در حد بهترين هايى كه كودكان فرا مى گيرند پشت سر گذاشت، همان جوانى كه عنايت الهى شامل حال او شد؛ نه تنها براى هدايت امت به راه اخلاص و نور، بلكه براى آن كه سرنوشت تاريخ را در مسير جديدى هدايت كند و تأثير نيرومند خود را كه به گونه اى كه ستمگران قادر به محوش نباشند، بر جاى گذارد، تأثيرى جاودان كه حوادث روزگار، هيچ گاه نتواند آن را از صحنه گيتى بردارد.

ص: 62

شخصى باشد كه پاى به درون مسجد الحرام گذارد، حكم قرار دهيد. اولين فردى كه وارد شد، رسول خدا صلى الله عليه و آله بود. وقتى قريش او را ديدند گفتند: اين امين است و ما بدو رضايت مى دهيم. آن گاه نزد او رفته و از مشكل آگاهش كردند. رسول فرمود: پارچه اى بياوريد. در اين وقت، آن را پهن كرده سنگ را با دست مباركش در آن نهاد؛ سپس گفت: اكنون هر طايفه اى گوشه اى از اين پارچه را بگيرد. همه چنين كردند و آن را از روى زمين برداشتند تا نزديك جايگاه آن رسيدند. آنگاه حضرت، حجر را برداشت و سرجايش نهاد.

آنان به كار بنايى ادامه دادند تا آن كه ديوار بيت به 18 ذراع يعنى 9 ذراع بيش از بناى منسوب به ابراهيم عليه السلام رسيد. پيش از آن حجر اسماعيل هم جايش تنگ بود. اين بار، قسمتى از كعبه را داخل آن انداخته بزرگش كردند. براى كعبه هم يك در ورودى قرار دادند تا به هر كس خواستند اجازه ورود داده و به هر كس نخواستند ندهند. و اين چنين، درِ قبلى را با سنگ پوشاندند. خانه كعبه در روزگار ابراهيم سقف نداشت و اين بار سقفى برايش قرار دادند و نيز ناودانى تا آب هاى باران را به بيرون هدايت كند. (1)

ص: 63

در هنگام سخن از جرهم و قطورا اشاره كرديم كه آبادى مكه چندان گسترده نبود بلكه عبارت از خيمه هاى مويين در ميان وادى و شعب هاى كوه ها بود كه گاه به يكديگر چسبيده و گاه دور مى شد. اما در دوره اى كه از آن سخن مى گوييم، به جاى آن خيمه هاى مويين، بناها و خانه هاى سنگى يا سنگ و گل برآمد كه اطراف مسجد بود. گاهى هم با گلِ خام، خانه هايى در حاشيه ابطح ها در بالاى مكه و يا در كناره مسيل در محله پايين مكه ساخته مى شد.

ص: 64

مى گفتند: اليوم يبنى لحميد بيته- امّا حياته و امّا مَوته. (1)

حميد خانه اى به شكل مربّع ساخته است، يا مى ماند و يا مى ميرد. (2)

نيز نخستين كسى كه براى خانه اش در گذاشت حاطب بن ابى بلتعه بود. (3) تا آن وقت، در فضاى برابرِ خانه، ميدانگاهى تعبيه مى كردند تا حجاج و مُعتمرين در آنجا به سر برند.

زمانى هم كه شروع به گذاشتن در براى خانه هايشان كردند، تنها براى برخى از غرفه ها و اتاق هاى خانه در مى گذاشتند، اما مدخل اصلى را كه برابر همان ميدانگاه بود، باز مى گذاشتند. گفته اند، وقتى هند دختر سهيل، از عمر اجازه خواست تا براى خانه اش دو در بگذارد، عمر مخالفت كرده، به او گفت: شما مى خواهيد خانه هايتان را به روى حجاج و معتمرين ببنديد. اما آن زن گفت: نيّت من، جز محافظت از حجاج و اموال آنان نيست.

من آن را به روى غارتگران مى بندم. در اين وقت عمر به او اجازه داد.

ص: 65

كوه ها نرسيده بود، بلكه در همان كف وادى قرار داشت.

گفته اند كه قصى در اطراف كعبه محدوه اى را معين كرد، همان مطاف، و به مردم اجازه داد تا وراى آن در هر چهار طرف، خانه هايشان را بنا كنند. آنان تا پيش از قصى براى خود روا نمى ديدند تا براى خود خانه اى در همسايگى مسجد داشته باشند. وى به آنان گفت ميان خانه هايشان، كوچه هايى براى رفت و آمد به مسجد قرار دهند. مهم ترين اين راه ها، طريق شَيْبه بود كه در جاى باب بنى شيبه امروزى قرار داشت. (1) فضاى اطراف كعبه ديوار و در نداشت، يعنى اطراف جايى كه مسجد الحرام ناميده مى شد، ديوارى در كار نبود. قصى همچنين دستور داد تا ارتفاع خانه هايشان را بيش از كعبه قرار ندهند، آنچنان كه بر آن مُشْرِف باشد. قريش جلسات عمومى خود را در همان محدوده مسجد برقرار مى كرد، چنان كه دارالندوه را هم براى جلسات اختصاصى پديد آورد.

ما به تقريب مى توانيم نقشه اى براى مكه ترسيم كرده، جايگاه طوايف و تيره ها را در مكه آن روز نشان دهيم و همين طور سير آبادى و عمران در شِعب ها- يعنى همين درّه هايى كه حدّ فاصل كوه ها بوده است- را معين كنيم. اين نقشه مى تواند بر پايه مطالبى باشد كه ازرقى در تعيين جايگاه قبايل در مكه در كتاب اخبار مكه اش آورده است. (2)

براى ارائه تصويرى از موقعيت قبايل در مكه، مى توانيم نقطه شروع را باب بنى شيبه قرار دهيم، جايى كه مى تواند، نقطه آغاز عمران و آبادى در امُّ القرى بوده باشد؛ هم چنان كه اين باب، مهم ترين ورودى مسجد الحرام بوده است. خانه ها به صورت پيوسته بهم از اينجا به سمت شرق آغاز مى شد و تا ورودى باب على ادامه مى يافت و در سمت شمال اندكى به سمت ورودى باب السلام ادامه داشت، جايى كه تيره هايى از غساسنه شام و نيز برخى از سفيانى ها در آنجا بودند و دكان هايى از تاجران عطار هم در لابه لاى آن بود. از آنجا اگر يك خط مستقيم به سمت باب النبى صلى الله عليه و آله ادامه دهيم، برابر خانه عباس و جُبير بن مُطعم و خانه هاى بنى عامر بن لؤى خواهيم بود. مقابل ما محله اصحاب الشيرق

ص: 66

است كه از آنجا به سمت محله حجر رفته، خانه ابن علقمه و خانه هاى ديگرى از آل عدى از ثقيف در آنجا قرار داشته است. از آنجا كه بگذريم به خيابان عمومى در قشاشيه (1) مى رسيم كه به سمت بالاى مكه مى رود. در آنجا برابر ما بازارى است كه به آن سوقُ الفاكهه- بازار ميوه- گفته مى شود و بعد از آن سوق الرطب است، يعنى بازار خرما. سپس محله اى است كه به بنى عامر اختصاص دارد. در سوقُ الليل ما به خانه اى مى رسيم كه به دارُ مال اللَّه شهرت دارد و در آنجا به بيماران رسيدگى شده، آنان اطعام مى شوند. نزديك آن خانه، شعبِ ابى يوسف است كه ما امروز آن را به نام شِعب على مى ناميم. خانه هاى عبدالمطلب بن هاشم و خانه هاى ديگرى از ابوطالب و خانه اى هم متعلق به عباس در آنجا قرار داشت. از آنجا، اگر مستقيم به خيابان عمومى برويم خانه عاص را در دهانه ورودى شعب بنى عامر ملاحظه مى كنيم. در اين شعب، خانه هايى متعلق به بنى بكر و نيز بنى عبد المطلب بوده است. ادامه اين مسير در خيابان عمومى، ما را به سدّ آل عبدالله مى رساند كه با كمك آن جلوى سيل در وادى ابراهيم گرفته مى شده و به آن رَدْم ادنى گفته مى شده است. چاروادارها در آنجا توقف مى كردند. از آنجا كه بگذريم بازار قصاب ها را در سمت راست در شعب ابى دب ملاحظه مى كنيم. پس از آن قبرستان است كه بعد از محله شعب عامر قرار دارد، نيز باغ هايى كه پس از آن ما را به مسجد جن مى رساند. در ادامه، ثنيّه حجون قرار دارد، با باغ هاى ديگرى كه به شعب صفى مى رسد و اين جايى است كه ما امروزه آن را معابده مى ناميم (2) و خانه هايى از بنى كنانه و آل عُقْبة بن ابى مُعَيط و نيز خانه هايى متعلق به ربيعه از بنى عبد شمس در آنجا بوده است.

اگر خط ديگرى از باب بنى شيبه به سمت شمال شرقى در مسعى ادامه دهيم، ابتدا با خانه هاى بنى عدى، حدّ فاصل ميان باب بنى شيبه و رواق باب السلام روبه رو خواهيم شد. در مسعى يك ورودى وجود داشت كه به آن خزاميه گفته مى شد و در آنجا جايى

ص: 67

براى بنّاها بود. همچنين در آنجا سقيفه و خانه حكيم بن حزام و خانه هايى بوده كه از ميان آنها برخى متعلق به بنى سهم بوده است. ورودى ديگر در مسعى، به سمت خانه خديجه بوده و ادامه آن تا جايى مى رفته كه امروز «مُدّعى» ناميده مى شود.

در سمت چپ ما، وقتى در مسعى بايستيم، جايى است كه حاجيان سعى به سوى مروه دارند. در مروه خانه هاى آل عتبة بن فرقد و خانه بزرگى براى آل ياسر بوده است، جايى كه برابر ما سلمانى ها و حجامتگران هستند. از مروه كه به سمت مدّعى برويم به ميدان بازى مى رسيم كه بارانداز بارهاى گندم، روغن، عسل و حبوبات است كه در آنجا براى فروش عرضه مى شود و ما امروز آن را با نام «محناطه» مى شناسيم. در آنجا خانه هايى از بنى عبد شمس و خانه اى براى ابوسفيان بوده و اين جايى است كه امروزه «القبّان» ناميده مى شود. همان جايى كه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله هنگام فتح مكه، در حالى كه وارد اين شهر مى شد، به آن اشاره كرده، فرمود: كسى كه به خانه ابوسفيان وارد شود، ايمن است. بعد از آن خانه هاى اولاد عباس قرار دارد تا به مُدّعى برسد. بعد از آن خانه هاى اولاد حارث، سپس سمت چپ راهى است كه به كوه ديلم مى رسد و مشرف بر محله القراره (1) امروزى است. از آنجا مستقيم به سمت مَعْلات رفته به خانه هاى بنى غزوان و نيز خانه هايى از فرزندان حارث بن عبدالمطلب مى رسيم.

خط سومى كه از باب بنى شيبه به سمت غرب در جهت دارالندوه ادامه مى دهيم به خانه هاى زيادى مى رسيم كه پيش از رواق قرار داشته است. در كنار آن خانه شيبة بن عثمان، خانه اى به عنوان انبار كعبه، خانه اى براى صاحب بريد، خانه اى براى بيت المال و خانه اى متعلق به خطّاب بن نفيل بوده است. از آنجا به سمت شمال كه بالا برويم به رواقى كه از باب الزياده (2) تا باب الدريبه هست، خواهيم رسيد. در آنجا خانه هاى بنى خزاعه بوده كه ميان آن محله كفاش ها است كه از آنجا مى توانيم به سويقه برويم و سپس به سمت مروه برگرديم. سمت ديگر، خانه هايى از آل زرارة بن تميم هست؛ بعد از آن

ص: 68

شعبى هست كه ما را به قعيقعان مى رساند، ورودى جايى كه امروز به آن «شاميه» مى گوييم. در اينجا اگر به سمت راست برويد، يك ورودى به سمت ناحيه ديلم در نزديكى جايى كه به آن «القراره» مى گوييم، ديده مى شود. از آنجا مى توانيد از آن مسير كه باز شده، بالا رفته، به جايى فرود آييد كه محل بازار مَعْلات امروزى است. اين مسير را عبداللَّه بن زبير گشود. (1) بعد از اين خواهيم ديد كه بازگشايى اين مسير براى آن بود كه راه ميان باغ هايش را كه در حاشيه مَعْلات امروزى بود، با خانه هايش كه در كنار سويقه خريده بود، به يكديگر متصل كند.

اگر بخش بالاى مكه را كنار گذاشته، بخواهيم به محله پايين مكه يعنى مَسْفله برويم، بايد نقطه شروع را بعد از محل مسجد، برابر باب اجياد قرار دهيم، يعنى به سمت شرق و جنوب شرقى.

خانه هاى بنى عائذ از ابتداى صحن مسجد آغاز مى شده، به موازات ركن يمانى به سوى غرب تا برابر جايى مقابل زمزم ادامه داشته است و از آنجا در سمت شرق به سوى باب على، چنان كه خانه برخى از بزرگان آنان تا مسعى و سمت چپ كسى كه از صفا عازم مروه است، مى رسيده است، يعنى تقريباً مقابل جايى كه امروزه باب على ناميده مى شود.

خانه هاى عدىّ بن كعب از صحن مسجد آغاز مى شده و به سمت صفا از يك جهت و به سمت اجياد از سوى ديگر، ادامه مى يافته است؛ البته پيش از آن كه به پايين مكه منتقل شوند.

مسيرى كه از باب الصفا به سمت جنوب به طرف اجياد مى رسد، سقيفه بنى عائذ و بازار بزّازها بوده است. نزديك آن خانه اى است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله آنجا را به عنوان تجارتگاه خود با شريكش سائب بن ابى سائب انتخاب فرموده بود.

وقتى به باب اجياد برسيد و بايستيد، جايى كه دقيقاً قبله پشت سر شماست، و ورودى هاى اجياد برابر شما باشد، دو شعب ديده مى شود: يكى سمت راست كه امروزه

ص: 69

به آن بئر بليله مى گويند يا اجياد كبير. و ديگرى سمت چپ كه امروزه به آن سدّ مى گويند يا اجياد صغير. البته مقصود من از ادامه اين مسيرها، معنايى نيست كه از باز شدن راه ها، آن هم در امتداد شعب ها، به ذهن شما مى آيد. در واقع، اين عمران و آبادى است كه راه ها را مى گشايد و بر رفت و آمد مى افزايد.

بنى تيم (1) در حوالى باب اجياد سكونت داشتند و خانه هايشان از سمت غرب تا حوالى مسجد امروزى- يعنى حدود صحن امروزى كعبه- مى رسيد. بنى مخزوم در ورودى اجياد كبير بودند، درست جاى رواق امروزى. گروهى از ازد در پشت آنجا كه به بيمارستان مى رسد سكونت داشتند. پشت آن، خانه ابوجهل بن هشام بود كه خيلى با آن فاصله نداشت. در اجياد صغير به سمت جاده اى كه به سدّ متصل است، خانه هايى از آن آل عدى بن عبدشمس بود. در اجياد جايى براى دكان ها و نيز خانه اى براى عبداللَّه بن جدعان بود؛ جايى كه در آن «حِلف الفضول» انجام شد؛ پيمانى كه ضمن آن قبايل متفق شدند تا اجازه ندهند كسى در مكه به ديگرى ستم كند. همان جا، خانه هايى براى آل هشام بن سلمه بود و نيز چاهى كه ميان دو اجياد قرار داشت و آل سلمه با گروهى از همسايگان خود آن را كنده بودند و ساكنان ورودى شعب دو اجياد از آن استفاده مى كردند. تصور مى كنم اين همان چاه امروزى است كه پيش از بناى بيمارستان قرار دارد؛ زيرا اينجا جايى است كه نقطه مشترك دو اجياد است.

بعد از ترك اجياد كبير و صغير، در خيابان عمومى به سمت جنوب در مسفله، ابتداى بازار حزوره در نزديكى باب الوداع است. در آنجا درهايى است كه در سمت راست تو در نزديكى مسجد به حدود مطاف مى رسد. مشهورترين آنها «باب الحنّاطين» است و من تصور مى كنم كه آنجا بازار گندم فروشان بوده است. حانط در لغت به معناى كثير الحنطه آمده است. جاى اين درب مى توانسته محل مناسبى براى فروش محصولات جنوب چون گندم در مكه باشد. در همين سمت، تيره هايى از آل صيفى سكونت داشتند.

نيز خانه هايى براى آل عبدالدار و گروهى از بنى مخزوم بوده است. اگر اين مسير را در

ص: 70

بازار كوچك ادامه دهيم، به منازل بنى اسد بن عبدالعزّى مى رسيم.

به نظرم شناخت قبايلى كه در شبيكه (1) يا محله [حارّة] الباب يا جرول بوده اند، چندان جالب توجه نيست؛ چرا كه اين مناطق ساكنان اندكى داشته است، به جز بخشى از جرول خضراء كه جزء پايين متصل به اطراف مسفله از سمت پشت آن است. حتى اگر شبيكه در روزگار مورد بررسى ما مسكونى بوده باشد، و تيره هايى كه ما اسامى آنان را نمى توانيم از متون موجود درآوريم، در آنجا بوده باشند، با اين حال به باور من جمعيّت قابل توجّهى به مانند محلات ديگر نداشته است.

ما مى توانيم منازلى را در پايين ذى اعاصير بشناسيم. شايد از برخى از قرائن چنين به دست آيد كه مقصود از ذى اعاصير همان جبل عمر است. اما نمى توانيم بپذيريم كه اين منطقه جز در دوره هاى بعد مسكونى شده است؛ زيرا آن جا به اسم عمر بن خطاب بوده و اگر تيره يا قبيله اى پيش از آن در آنجا سكونت مى كرد، بايست به نام آنان ناميده مى شد.

همچنين شاهدى در دست نداريم كه در گذرگاه «ثنيه» كه از پشت آن به جرول پايين مى رسيدم، عمران و آبادى وجود داشته است، جايى كه آن را الحزنه- ضد السهله- مى ناميدند و امروز ما آنجا را الحفائر (2) مى ناميم. حفائر در آن روزگار راهى براى متصل كردن شبيكه به جرول پايين نداشته است، زيرا كسى كه اين مسير را براى پياده روها باز كرد، خالد برمكى در زمان عباسيان بود. هدف وى درست كردن يك راه براى رسيدن به باغى بود كه در جرول پايين يا جرول خضراء- كه آن را بدين نام مى ناميدند- بنا كرده بود.

اگر اينها را كنار گذاشته از پايين اعاصير، يعنى همان جبل عمر به سمت هجله برويم، به حتمه مى رسيدم، صخره هاى كه به يقين سياه بوده است، زيرا حتمه در لغت به معناى

ص: 71

سياه است. در كنار اين صخره ها، دار الازلام بوده و آنجا ابتداى محل گسترش و پهن شدن سيل در پايين مكه است.

بسا تا اينجا بتوانيم محلات اصلى مكه دوران جاهليت را معين كنيم. در انتهاى اين بحث نبايد مناطق اطراف را كه مكى ها در وقت گرماى تابستان، عصرها به آنجا پناه مى بردند، فراموش كنيم. اين عادتى است كه نشانه هاى آن را حتى امروزه ميان اهل تفريح از مردمان مكه در رفتن به آن نواحى مشاهده مى كنيم. بسا اين يك عادت هزار و پانصدساله است كه آنان از پدرانشان به ارث برده اند.

يكى از مشهورترين تفرّجگاه هاى مكه در جاهليت (1) جايى است كه آن را ليط مى نامند. به باور برخى از مورّخان، (2) محل آن در پايين مكه نزديك بركه ماجل كه امروزه محل تفريح ماست، بوده است. استاد رشدى صالح ملحس در پاورقى خود بر تاريخ ازرقى مى گويد: «ترجيحاً محل آن پشت پادگان نظامى، در نزديكى جرول عُقبى بوده است.» من هر دو نظر را دور از آبادى نمى بينم؛ زيرا وادىِ پس از بركه ماجل به جاده اى متصل است كه به پشت همين پادگان مى رسد. بنابراين چرا ليط حدّ فاصل ميان جرول عقبى تا اطراف مسفله نباشد؟

در ليط، اقحوانه هايى (3) بود كه مردم مكه در شب و در حالى كه لباس هاى قرمز و خوشبو پوشيده بودند، اطراف آنها مى نشستند. حارث بن خالد در اين باره چنين سروده است:

ص: 72

اگر كسى از منزلگاه ما بپرسد، بايد بگويم كه اقحوانه (1) منزل بسيار خوب ماست.

جايى كه ما به زندگى لباسى مى پوشانيم كه طعن بدگويان و دروغ پردازان، آن را كدر نمى كند و زمان به ما سخت نمى گذرد. (2)

از ديگر تفرجگاه هاى آنان يكى هم شعب خم (3) جايى متصل به مسفله امروزى بوده است. در آنجا چندين باغ وجود داشته كه به ليط و از آنجا به جرول وصل بوده است.

همچنين مردم به باغ حمام در مَعْلات مى رفتند. در آنجا هم نخلستان هايى و كشت و زرعى بوده است. باغ هاى آنجا به خرمانيه، تا نزديكى جايى كه ما امروزه آن را معابده مى خوانيم، وصل بوده است. از آنجا تا مُحصّب كه در راهى است كه به منى مى رسيده، امتداد داشته است.

در محصّب، دكّه اى (4) بود كه اهل تفريح، هر غروب در آنجا اجتماع مى كردند، جايى كه مشرف بر باغ ها و نخل هاى سر به فلك كشيده بود و شعب هاى متعدد وادى كه تا منى ادامه داشت، آنها را در آغوش گرفته بود.

مكّيان باغ هايى هم در منطقه فخّ جايى كه امروز آن را به نام الشهداء مى شناسيم داشتند، نيز در وادى طوى در ادامه حجون به سمت ريع الكحل، نيز باغ هاى ديگرى در نواحى مكه بالا (5) تا مزدلفه و عرفه. (6) خانه هاى موجود در اين مناطق به شكل شهرهاى

ص: 73

امروزى كنار هم قرار نداشت، بلكه پراكنده بود و بر حسب عادت عرب در بناى قريه ها و شهرهايشان فواصل زيادى ميان آنها وجود داشت. اما بخش متصل به مسجد، مشتمل بر خانه هايى بود كه به هم چسبيده بود و دليلش هم آن بود كه رقابتى در نزديكى به مسجد ميانشان وجود داشت و همه مى خواستند نزديك به مسجد باشند.

قريش در اين اواخر چيزى شبيه ديوار در بالاى مُدّعى ساختند، و درهايى براى آن گذاشتند، اما خبرى در اين باره كه شبيه آن را در جاى ديگرى ساخته باشند در دست نيست.

ص: 74

نخلةالشاميه (1) بود. لات در طائف (2) و منات (3) در منطقه قديد، در ساحل درياى سرخ در شمال مكه بود. گفته اند قريش در طواف خود مى گفت: واللات و العُزّى، و مناة الثالثة الاخرى، تلك الغرانيق العُلا، إِنّ شفاعتَهنَّ لتُرتجى. هُذَيل هم بتى به نام سواع داشتند كه در كنار آن عبادت مى كردند.

آنان در كنار بتى با نام غبغب هم قربانى مى كردند. نيز تيرهايى (ازلام) در كعبه بود كه وقتى در امرى با يكديگر نزاع مى كردند يا بناى تصميمى داشتند، به سراغ آنها رفته، به انتخاب مى نشستند. اگر تيرى در مى آمد كه روى آن امر يا نهى بود به همان صورت كه امروزه اصحاب خيره (4) وقرعه عمل مى كنند، آنهانيز براساس آن امرونهى، عمل مى كردند. (5)

مورّخان ديانت عرب را به دو قسمت كرده اند: حُلّه و حُمس. حمس از آن كسانى بود كه در ديندارى سختگير بودند. كلمه حمس، به معناى تشدّد است. اين اعتقاد در ميان قبايلى بود كه مشهورترين آنها عبارت بود از: كنانه، خزاعه، اوس، خزرج و ...؛ قريش در اين باره، يعنى داشتن ديانت حمس، از همه جلوتر بود. به همين دليل بود كه وقتى يكى از آنان احرام حج يا عمره مى بست، داخل خانه يا خيمه و باغ نمى شد. زمانى كه كارى در خانه اش داشت به داخل خانه نمى رفت بلكه از بيرون، جايى را سوراخ كرده از آنجا اهل خانه را صدا مى كرد تا چيزى را كه مى خواهد برايش بياورند. نيز وقتى محرم مى شدند، چيزهايى مانند روغن و شير و پوشيدن لباس پشمين و مويين و استظلال به آنها و ريسيدن و بافتن را هم بر خود حرام مى كردند. (6)

زمانى هم كه حُجّاج در عرفات وقوف مى كردند، اهل حمس از حرم خارج

ص: 75

نمى شدند و به وقوف كنار نَمِره بسنده مى كردند تا حرمت حرم را حفظ كرده باشند. آنها مى گفتند، ما اهل حمس و اهل حرم هستيم و سزاوار نيست به عرفات كه خارج از حرم است برويم و چيزى جز حرم را تعظيم و تقديس كنيم.

اين جماعت به مخالفان خود از اهل حله هم، چنين تحميل كرده بودند كه طوافشان تنها با لباسى باشد كه از اهل حمس به صورت خريد يا اجازه يا عاريه مى گيرند. اگر چنين لباسى به دست نياوردند، بايد لباسشان را بيرون مسجد درآورده، مردانشان در روز و زنان در شب، عريان طواف كنند، در حالى كه در اين مدت نبايد دست به لباسشان بزنند تا زمانى كه طواف تمام شده و برگردند. (1) برخى از جوانان مكه هم به نظاره زنان عريان كه در طواف بودند مى پرداختند. اگر از يكى از آنان خوششان مى آمد، آنها هم عريان وارد مطاف شده و كارشان به ازدواج مى كشيد، عادتى كه اسلام آن را ملغى كرد. (2) اهل حمس همچنين به اهل حله، چنين تحميل كرده بودند كه بايد تا وقتى كه در مكه هستند، از طعامى كه از بيرون از حرم آورده اند، نخورند. به همين جهت آنان مجبور بودند از طعام دارالضيافه هاى مكه طعام تهيه كرده و يا از بازار مكه چيزى بخرند.

زمانى كه دختران به سن بلوغ مى رسيدند، لباس هاى زيبا پوشيده و در حالى كه صورتشان باز بود به مطاف مى آمدند. پس از آن، ايشان را به خانه برده، آنجا نگاه مى داشتند تا آن كه از آنجا به خانه شوهرشان بروند. اينان بر آن بودند تا اين دختران را پيش چشمان خواستگاران قرار دهند تا شايد كسى آنان را انتخاب كند و آنان در جوار خانه خدا از چشم فاسقان در امان باشند. طواف از بت اساف آغاز مى شد و در ابتدا، طواف كننده آن را استلام مى كرد. پس از آن حجر الاسود را استلام كرده، سپس كعبه را در سمت راست خود قرار داده، به طواف مى پرداخت. وقتى هفت شوط طواف مى كرد، اول ركن حجر و سپس بت نائله را استلام مى كرد.

مكى ها، فرزندانشان را ختنه، مرده ها را كفن و غسل جنابت مى كردند. آنان از

ص: 76

ازدواج با دختر و نوه دخترى و دختر خواهر خوددارى مى كردند. همچنين در ازدواج، مهريه گذاشته، شهود مى گرفتند و سه طلاقه مى كردند.

در جاهليت، غيرت مردان نسبت به زنان شديد بود، به طورى كه برخى افراط كرده از دختر متنفر بودند و كسانى از آنان به خاطر حفظ آبرو دخترانشان را زنده به گور مى كردند. كسى از آنان گفته بود: دفن البنات من المكرمات. اما بسيارى از عقلايشان اين اقدام را ناروا مى شمردند. از جمله مخالفان، زيد بن عمرو بن نُفيل قرشى بود؛ كسى كه گفته شده است 96 دختر را از زنده به گور شدن نجات داد.

در آن زمان مردم با كفش وارد كعبه مى شدند، تا آن كه وليد بن مغيره سنت درآوردن كفش را بنيان نهاد. زنانى كه حيض بودند نزديك كعبه نمى آمدند و دست به بت ها نمى زدند، بلكه در فاصله دورى مى ايستادند. برخى هم اين نكته به ذهنشان مى آمد كه نماز بخوانند. در اين وقت صورتشان را متوجه كعبه كرده شروع به خواندن نماز مى كردند. وقتى به ركوع مى رفتند، آن را تا حدى كه وقت داشتند تكرار مى كردند.

همين طور به سجده مى رفتند بدون آن كه ركعات و سجده ها شمارشى داشته و محدود و معين باشد.

در كنار بت پرستى، اديان ديگرى هم رواج يافت كه مهم ترين آنها دهريه بود كه پيروانش مى گفتند: ى وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرى. (1)

نيز صابئيانى بودند كه ستارگان را مى پرستيدند. كسانى هم يهودى و يا نصرانى شدند. اينها همه محصول اقتباس فرهنگى قريش و مواجه شدن آنان با اديانى بود كه در همسايگى آنان قرار داشت. مشهورترين كسانى كه كتابهاى آسمانى آن اديان را مى خواندند عبارت بودند از: ورقة بن نوفل، زيد بن عمرو بن نفيل، اميّة ابن ابى الصلت، اميّة بن عوف كنانى، و هاشم بن عبدمناف. برخى از اينان افكار نادرست قوم خود و بت پرستى را رد كرده، به ترك آنها توصيه مى كردند.

اينان به بحث درباره توحيد و جلال و عظمت خدا نشسته، بعث و نشور و ثواب و عقاب را باور داشتند.

ص: 77

مكه به دليل داشتن موقعيت خاص خود در واقع شدن بر سر راه تجارت عطرها و غلات و انواع لباسها، در ميان جنوب و شمال، موقعيت استراتژيك ممتازى داشت.

بازارهاى آن مملو از تاجرانى بود كه به سمت شمال، به شام مى رفتند يا در سمت جنوب عازم يمن مى شدند. اينان محصولات افريقايى مانند آرد، صمغ، عاج و فلزات (طلا) را از طريق يمن انتقال مى دادند؛ همان طور كه پوست، بخور و لباس را از يمن به نقاط ديگر مى بردند، يا از عراق ادويه جات هندى و از مصر و شام روغن، غلات، اسلحه، حرير و شراب به جاهاى ديگر مى بردند. (1) مردمان اين شهر در تجارت مهارت يافته، سرمايه هايشان را فزونى دادند، به طورى كه كاروان تجارى آن در زمان جنگ بدر به يك هزار شتر رسيده بود. به علاوه پنجاه هزار دينار اموال منقول كه در ميان بارهايشان بود، گاه كاروان آنان تا دو هزار و پانصد شتر مى رسيد. ارزش مادى اين كاروان در مقايسه با ثروت هايى كه در آن دوره بود، بسيار بالا بود. ثروت قريش به حدى زياد بود كه در جريان جنگ بدر، آنان حاضر شدند براى هر اسير خود، بين هزار تا چهارهزار درهم بپردازند، مگر كسانى كه پيامبر صلى الله عليه و آله آنان را معاف كرد. (2)

مكه از مهم ترين مراكز صرّافى در جهان قديم بود و تاجر از هر شهر و ديارى كه بود كالايش براى وارد شدن يا صادر گشتن امنيت داشت. گاه براى خريد كالاهايى كه مى خواست، به پول زيادى نياز داشت كه صرّافى هاى مكه مانند بانك هاى امروزى به او قرض مى دادند و گاه بدهى بالا مى آورد كه در آن صورت هر روز بر ربايش افزوده مى شد و به زحمت مى افتاد. اين ادامه داشت تا وقتى كه قرآن آمد و ربا را تحريم كرد.

ص: 78

برخى از مورّخان، مكه را در حدّ قبايلى كه در ساير مناطق عربى بودند قرار مى دهند. برخى ديگر آنجا را سكونت گاهى بسان ديگر محل هاى استقرار عربها و داراى يك سرنوشت مى دانند. اما اندكى تأمل ما را با نتيجه اى جز اين مى رساند. قرآن بيش از يك بار آن شهر را «امّ القرى» ناميده و اين به تفاوت اين منطقه با مناطق ديگرى اشاره دارد كه در حوالى جزيرةالعرب قرار دارند. قرآن از مفاهيم خاصى در گفتگوى با اين مردم سخن مى گويد كه كسى كه باور دارد، تصور نمى كند آن معانى با مكه بيگانه باشد.

خداوند از مِشكات، مصباح، شيشه، و نيز مساكنى كه به آنها عروج مى كنند و از انواع عطرها مانند كافور، زنجبيل و مسك و همچنين از ابزارها و اثاثيه رفاهى مانند بالشت، فرش، تخت، فرش هايى از نخ ديبا و جامه هاى ابريشمين از نوع نازك و ستبر و انواع ظروف نقره مانند بلورها و جام ها و نيز انواع زيورها مانند مرجان و لؤلؤ ياد كرده است.

همين طور از كاغذ، كتابها، سجلّات، صُحُف، قلم ها و مداد نام برده شده و در بسيارى از آيات به مس، آهن، گِل پخته، قدح هاى زرين و كاسه هاى بزرگ حوض مانند و ديگ هاى سنگين اشاره دارد. هيچ كس نمى تواند بگويد كه قرآن با كلمات و مفاهيمى با مردم سخن گفته است كه آنان معانى آنها را درك نمى كردند، يا به مفاهيمى اشاره مى كند كه براى آنان بيگانه است.

بنابراين بايد گفت كه جامعه آنان، اين مفاهيم را چندان كه با آنها درآميخته، مى شناخته است. در اين باره، دلايلى وجود دارد كه مى تواند آن تصور وهم گونه مورّخان را پاسخ دهد. ادله اى كه نشان مى دهد مكه آن دوره، برخى از نشانه هاى تمدنى را كه ويژه خودش بوده و در آن مى زيسته، در خود داشته است.

در اين مطالب چيز شگفت آورى نيست. قريشى هاى مكّى، به يمن، شام، فارس، هند، مصر و حبشه مى رفتند و در سفرهاى خود از قصرهاى استوار، آباد و بزرگ و تمدن هاى رنگارنگ آگاه مى شدند، تمدن هايى كه هر كدام از آنها به نوعى و رنگى جلوه كرده بود. بنابراين نبايد از اين كه از هر كدام از آن تمدن ها نشانى در مكه و در

ص: 79

خانه هاى آنان يافت شود و در زندگى آنان جلوه كند، شگفت زده شد.

در كنار اين، مخفى گاه هاى آنان سرشار از طلا و نقره بود، كما اين كه سكه هاى دينار و درهمِ ضرب شده هم فراوان داشتند. قرآن در جاى هاى مختلف از آنها ياد كرده است، آنچنان كه مى توان فهميد آنان به خوبى اينها را مى شناختند.

اين مردم در بازارهاى خود از اوزان و مقادير استفاده كرده و با انواع تقسيماتى كه براى سنجش اوزان بوده آشنايى داشته و با آنها معامله مى كردند. هيچ چيزى بهتر از اين آيات قرآن بر اين مطلب دلالت ندارد كه: ى وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ* الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ* وَإِذَا كَالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُون ى (1)

. شمارى از مورّخان، به تعدادى از حوادث جزئى اشاره كرده اند تا بر اساس آنها حدود دانش قريشى ها را در دانش اقتصاد يا محدوده مالكيت آنان نشان دهند. براى نمونه اين روايت: «يك صحابى كه كنيزى خود را به يك هزار درهم از او خريد، زمانى كه رفقاى او درباره پايين بودن قيمت او را سرزنش كردند گفت: به خدا سوگند! من چيزى بالاتر از هزار نمى شناسم».

اين مورّخان قصد آن دارند تا نشان دهند كه قريش در باره اموال و ارقام بيش از اين نمى دانستند. اما اينان فراموش كرده اند كه قرآن با اين مردم در باره ارقامى بسيار بالاتر سخن مى گويد: ى فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةى (2)

يا آن كه در قصه حضرت يوسف عليه السلام مى گويد: ى وَأَرْسَلْنَاهُ إِلَى مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ يَزِيدُون ى (3)

ترديدى در اين نيست، كسانى كه مى توانند دهها هزار و صدها را بشمارند، مى توانستند بسيار ثروتمند باشند. ثروت، تمدّن مى آورد و تمدّن هم ابزار رفاه را مى طلبد.

خاندان هاى اموى و مخزومى، در ثروت، مثال زدنى بودند. ابن جدعان در كار تجارتِ بَرده بود و چنان ثروتى به دست آورد كه او را به قيصر تشبيه مى كردند.

در اين موضوع شعرى در باره ابن جدعان گفته شده است:

ص: 80

روزى كه ابن جدعان در كنار حزروه- جايى در مكه- ايستاده بود و گويى قيصر بود يا قصر و خدم و حشمى داشت. (1)

در باره مردمى كه قرآن در مقام تشريع حتى از اين هم دقيق تر سخن مى گويد، چه مى انديشيم؟ خداوند در امر ميراث، به نصف و ثلث و ربع و خمس و ثُمن و عُشر اشاره كرده و ترديدى نيست كه آنان در شرايطى بوده اند كه به راحتى مى توانستند اين كسرها و چند برابر آن را دريابند.

قريشيان در مكه از لباس، شلوار و كفش استفاده كرده، انگشترهايى از طلا و نقره داشتند كه در آنها دانه هاى لؤلؤ مى گذاشتند. زنان قريش هم از روسرى، جلباب و خلخال كه مورد اخير را در پاى خود مى كردند تا در راه رفتن و بلند شدن صداى آن زينت خود را آشكار كنند ى وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَ ى (2)

استفاده مى كردند. اين افزون بر استفاده آنان از گردنبد و النگو و بهره مندى از عطرهاى خوشبو بود. گفته اند كه عبدالمطلب در دو حُلّه كه ارزش آنها هزار مثقال طلا بود تكفين و دفن شد. چنان كه برخى از قريش لباسى به ارزش پنجاه دينار مى پوشيدند (3) كه سيصد ريال امروز بود. در قرآن از كسى ياد شده كه در استفاده از حليه و زيور تلاش مى كرده است. (4)

اهل رفاه و تفريح هم مجالس بزمى داشتند كه براى آن از بالش ها و فرش ها استفاده مى كردند و ميوه ها در آن مى چيدند و از بهترين محصولات ميوه اى خود براى اين محافل بهره مى بردند. در اين زمينه از ميوه هاى تازه طائف يا ميوه هاى خشكى كه از شام و فلسطين توسط تجارشان آورده مى شد، استفاده مى كردند. آنان خوراك فالوده را هم از طريق اقوام مجاور خويش مى شناختند. (5)

ساكنان مكه از خرما و انگور، شراب مى ساختند و آنها را در ظروفى از نقره و

ص: 81

قدح هايى بلورين ريخته، در مجالس خود مى آوردند و در حالى كه بوى خوش زنجبيل و كافور از آنها بر مى خاست، توسط ساقيان در مجلس گردانده مى شد.

قريش حلقه هايى داشتند كه قصه گويان در آنها داستان هاى پيشينيان يا داستان هايى از مسائل زندگى مردم را نقل مى كردند، و از آنچه كه براى مردمان در نقاط مختلف عالم رخ مى داد، سخن مى گفتند. در اين حلقه ها پيران با قباهاى گشاد خود و جوانان با لباس هاى خوشبوى يا قرمز رنگ خويش كه از بهترين حريرهاى رسيده از فارس يا ساخته شده در عراق و شام بود، شركت مى كردند.

مكه روزگارِ قريش بسان پايتخت هاى امروز، پذيراى اقليت هاى بيگانه اى بود كه با هنر و اموال و احياناً دانش خويش به آنجا مى آمدند. چيزى نمى گذشت كه درست مانند امروز، در آنجا ميدان فعاليت مى يافتند. بسيارى از كتابهاى سيره از وجود نصاراى روم و دوگانه پرستان فارس در مكه سخن مى گويند و اين كه خانواده هايى از عراق و مصر و حبشه و سريانى در آنجا مى زيستند. بعيد نيست كه آمدن اين اقليت ها يا خانواده ها به مكه به دنبال فرار آنان از شورش ها يا انواع فشارها (1) باشد يا به دلايلى ديگر كه به هر روى در ادوار مختلف تاريخ سبب كوچ انسان ها از نقطه اى به نقطه ديگر مى شود.

من اين نظريه را كه معتقد است بيسوادى مطلق در مكه حاكم بوده است، باور ندارم و اين كه ابزارهاى نوشتن در آن ايام صرفاً روى استخوان و سنگ بوده است؛ چرا كه قرآن از صُحُف منشّره (مدثر: 52)، سجلّات الكتب (انبياء: 104)، مداد (كهف: 109)، اقلام (لقمان: 27)، و كلماتى كه اشاره به آشنايى آن مردم با اين ابزارها دارد، سخن مى گويد.

از جمله چيزهايى كه جلب توجه مى كند، اين است كه قرآن در اوايل نزولش، در

ص: 82

مكه نوشته و استنساخ مى شده است. ابن هشام مى گويد: «عمر نزد خواهرش آمد در حالى كه در دستان او يك صحيفه قرآنى بود.» بيشتر مورّخان اين روايت را تأييد مى كنند، روايتى كه نشان مى دهد، صحف در آن دوره وجود داشته و نسخه هاى آن در مكه متداول بوده است. چطور مى شود تصور كرد، چنين امرى در جامعه اى بوده است كه بيسوادى مطلق بر آن حكم فرما بوده و چنان كه برخى گفته اند، تنها كسانى به عدد انگشتان دست توانايى خواندن و نوشتن داشته اند. (1)

ص: 83

از ضرب المثل هايى كه در اينجا مى آوريم، خواننده مى تواند سطح ادبى بالايى را كه مكه در دوران مورد بحث به آن دست يافته بود، دريابد:

من أجمل قليلًا سمع جميلًا: كسى كه كم و زيبا سخن بگويد، سخن زيبا خواهد شنيد.

أنفُك منك وإن كان اذُناً: (دماغ تو از آن توست حتى اگر گوش تو باشد).

إن البلاء موكّل بالمنطق: (زبان سرخ سر سبز مى دهد برباد).

عند جهينة الخبر اليقين: جهينه (نام قبيله) خبر درست مى دهند (حرف راست را از بچه بشنو).

الجزاء من جنس العمل: پاداش از جنس عمل است.

إذا عزّ أخوك فهن: اگر برادرت عزيز شد، تواضع كن.

كل خاطب على لسانه تمرة: هر كسى كه حرف مى زند روى زبانش خرما هست (زبانش شيرين است).

الحرب سجال: جنگ دست به دست مى شود.

حظ في السحاب و عقل في التراب: بهره اش در آسمان اما عقلش كم است.

ما حيلة الرامي إذا نقطع الوتر: گناه تيرانداز چيست اگر زه كمانش را پاره كنيم.

من خان هان: كسى كه خيانت كرد، مورد اهانت قرار خواهد گرفت.

كما تزرع تحصد: (هر كسى آن درود عاقبت كار كه كشت).

من سابق الدهر عثر: كسى كه با دهر مسابقه دهد زمين مى خورد.

لكل عود عصارة: هر چوب سبزى عصاره اى دارد.

ما كلّ عورة تصان: هر عورتى پوشيده نمى شود.

غَدَرَك مَن دَلّك على الإساءة: كسى كه تو را به بدى راهنما شود به تو خيانت كرده است.

كُلُّ الصيد في جَوف الفراء: تمام صيد در پوستين است. (هرچه مى خواهى همين جاست).

مُكرَهٌ أخاك لا بطل: برادر تو، مجبور بود نه اين كه پهلوان بود.

ص: 84

كل شاة برجلها معلقة: هر گوسفندى از پايش آويزان مى شود.

زارع لنفسه حاصد لسواه: كار كردن خر و خوردن يابو.

لا قرار على زأر من الأسد: كسى كه نعره شير مى شنود، آرام و قرار ندارد.

بازارهاى تجارى مكه براى رقابت ميان اصحاب انديشه از جمع شاعران و سخنوران آماده بود و محلى براى ملاقات خطيبان بنام از ساير بلاد عربى به شمار مى آمد. اين بازارها، ميدانى فرهنگى بود كه ميان دولتهاى يمن در جنوب و حكام حيره و غسان در شمال بى مانند بود. اخبار آن در جاى خود در آثار ادبى، چندان فراوان است كه نياز به بيان ندارد.

يكى از مشهورترين اين بازارها در مكه، بازار عُكّاظ بود. مورّخان در باره تعيين محل آن اختلاف نظر دارند. من بيشتر به آنچه ياقوت در معجم البلدان گفته است تمايل دارم. بر حسب نظر وى، جاى آن در يك وادى قرار داشت كه از طائف تا آنجا يك شب راه و از مكه تا آن وادى سه شب راه بود. در آنجا صخره هايى بود كه اطرافش طواف مى كردند. اين وصفى است كه از جهات زيادى با ايستگاه «السيل الكبير» قابل تطبيق است. (1) در آنجا صخره هايى هست كه همچنان سرپاست و وادى بزرگى است كه جا براى حضور بسيارى از قبايل عرب را داشته است. پس از آن بازار مَجنّه (2) در نزديكى مكه است. و نيز بازار ذوالمجاز كه در دو ميلى عرفات قرار دارد. (3)

قافله هاى عرب در ده روز پايانى ماه ذى قعده در عكاظ بودند. از آنجا به سمت ذى المجنّه رفته و روز ترويه، هشتم ذى حجه وارد بازار ذوالمجاز مى شدند. به اين مجموعه بايد بازار مكه و منا و دومة الجندل را هم افزود، اما اينها به لحاظ ادبى و وجود

ص: 85

مناظرات مفاخره آميز و مباحثه برانگيز به پاى عكاظ نمى رسيدند. تقى الدين فاسى مى گويد: بازار عكاظ تا زمان قيام مختار در مكه به سال برپا بود. (1) در اين وقت، مردم هراسناك، آنجا را رها كردند و تا به امروز چنين است. مدتى بعد مجنّه و ذى المجاز هم رها شد، و با بودن بازارهاى مكه و منا و عرفات از وجود آنها بى نياز گشتند.

ص: 86

مى كردند. كما اين كه در مسافرت هاى دور از وطن هم از هدايت ستارگان بهره مى بردند.

سفرهاى آنان تا دورترين نقاط جنوبى دريا تا نزديكى اقيانوس هند مى رسيد؛ چنان كه برخى از آنان وارد اقيانوس هند شده تا سواحل دور دست آن كه در برخى از سفرنامه هاى عربى آمده، مى رفتند. بدين ترتيب براى كشتيرانى آنان قواعدى پديد آمد كه به توارث به دوره هاى بعد رسيد و مسلمانان در روزگار طلايى خود توانستند از آنها استفاده كنند.

در طب هم معلومات قابل ملاحظه اى داشتند، معلوماتى كه آنان را بر تمامى مشكلات جسمى، چيره كرده بود. آنان براى اينها اسامى زيادى داشتند كه شما به طور مفصّل مى توانيد در كتابهاى لغت و منابع اصلى، آن ها را بيابيد. بايد پرسيد اين اسامى از كجا آمده است؟ آيا اين جز از آن روست كه آنان چگونگى آنها را در جسم مى شناختند و وظايف و كار آنها را درك مى كردند؟ به همين ترتيب، دامنه دانش آنان به گياهان هم مى رسيد؛ خواص آنها را مى شناختند و بر اساس آن، از آنها بهره مى گرفتند. آنان از علاج با آتش و قطع عضو و فصد و حجامت آگاهى داشتند و در اين زمينه حكماى مبرّزى داشتند كه حارث بن كلده ثَقَفى شهرت خاصى داشت. وى چندان پاييد كه روزگار معاويه را هم درك كرد و پزشكان عصر او از وى مانندِ يك استاد با ارزش بهره مى بردند. ميراث طبى عرب چندان است كه حتى در روزگار ما، و حتى جوامع متمدن عصر ما از آن ميراث بهره مى گيرند و بسيارى از آراى طبى آنان را تأييد مى كنند. حتى در باديه ما، تا به امروز چنان است كه كسانى كه طب جديد را كنار گذاشته اند، به آنجا مى آيند تا از داروهاى گياهى يا درمان با سوزندان بهره برند. نمى توان انكار كرد كه اينان، اين معلومات را از نسل هاى گذشته و دوران هاى پيشين به ارث برده اند و البته تجربه ها و مهارت هاى خود را هم بر آن افزوده اند.

از ديگر دانش هاى آنان، علم القيافه، علم الفراسه و علم الرياضه بود. آنان براى اين دانش ها، قواعد و اصولى داشتند كه به رغم گذشت دو هزار سال همچنان جريان آنها ميانشان شايع است.

در علم القيافه، رد چيزهاى گم شده را از انسان و حيوان مى گرفتند و جاى پاى او را

ص: 87

كه با پاهاى ديگر خلط شده بود، تشخيص مى دادند. اين مهارتى بود كه تاكنون كسى به پاى آنان نرسيده است و همچنان ميان ما كسانى هستند كه اين دانش را به ارث برده اند و حتى براى مترقى ترين مردمان هم آن دانش شگفت انگيز است.

در علم الفراسه، از روى قيافه و شكل و سخن شخص، به اخلاق او مى رسيدند. اين دانشى است كه امروزه در دانشگاه ها تدريس مى شود و شايد از آن رتبتى كه دو هزار سال پيش در باديه داشته است هم كمتر باشد.

در علم القيافه آنان مى توانستند محل وجود آب هاى زير زمينى را بدون استفاده از هيچ گونه ابزارى بشناسند و بدين ترتيب صدها چاه آب را در مكه، آن هم در روزگارى كه اين شهر از يك قطره آب بهره نداشت، حفر كنند. همچنان كه در باديه هاى مختلف هم در جاهايى كه احتمال وجود آب را مى دادند اين چاه ها را حفر كردند.

آنان همچنين از كهانت، (1) عرافت و عيافت (2) هم بهره داشتند و به كار تنجيم هم مى پرداختند. در ميان آنان كاهنان به داشتن ذكاوتى خاص كه مى توانست قرائن خاصى را دريافته و حال را به گذشته پيوند بزند شهرت داشتند. كاهنان و عُرّاف به خاطر شدت ذكاوت خويش عموم مردم را گمراه كرده، از غفلت آنان بهره مند مى شدند. اسلام با آنان درافتاد و مردم را از چنگال اين ذكاوت نجات بخشيد.

ص: 88

ثروت و سود و باورهاى مقدّسى كه از آزادى آنان مى كاست، آنان را در كار ورود به اين هنر كمك مى كرد.

گفته اند كه زمانى قوم عاد در روزگار عماليق، هيئتى را به مكه فرستادند تا براى آنان آب بياورند، وقتى به مكه رسيدند، به سراغ شراب و لهو و سماع رفتند. (1) وقتى لهو و غنا در مكه از روزگار عماليق باشد، چرا در روزگار مورد بحث ما، در حالى كه در تفرجگاه هاى خود در لقيط يا وادى فخ هستند، محفلى برگزار نكنند، در حالى كه به مرور ذوق آنان در اين كار بيشتر شده و ثروتى برايشان فراهم گشته بود كه به روى جوانانشان سرازير مى گشت.

در اين ايام، كنيزكان در خانه هاى مردم مكه از سروكول هم بالا مى رفتند؛ چنان كه زن هاى آزاد و اصيل هم حجاب نداشتند و آن گونه كه قرآن اشاره كرده، زيور جاهلى داشتند. (2) آنان در مجالس جشن عمومى، همراه مردان، به خصوص در شب هاى عروسى به زدن دف و طنبور مى پرداختند. (3) غناى نصْب كه نوعى غناى دينى بود و در جشن هاى برگزار شده در اطراف كاربرد داشت، ميان آنان شهرتى چشمگير داشت. در جشن هاى امويان و مخزوميان و ديگر چهرگان قريش، كنيزكانى بودند كه در لهو و غنا و تعارف شراب در مجالس انس تخصص داشتند. صاحب اغانى با اشاره به نصيحت ابوسفيان به قريش براى بازگشت سپاه از جنگ بدر مى گويد: ابوجهل گفت: به خدا سوگند باز نخواهيم گشت مگر آن به بدر برويم، سه روز آنجا بمانيم، شترانى را ذبح كنيم و طعام بخوريم و شراب بنوشيم و كنيزكان برايمان بخوانند و عرب خبر ما را بشنود. (4)

زمخشرى در تفسير اين آيت قرآنى كه فرمود: ى وَمِنْ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيث ى (لقمان: 6) مى نويسد: نضر بن حارث وقتى آگاه مى شد كه كسى اراده مسلمان شدن دارد، او را به مراسمى در خانه اش دعوت كرده، دستور مى داد به وى طعام و شراب

ص: 89

داده، موسيقى برايش بنوازند تا از ايمان آوردن باز ماند. و مى گويد: او تعدادى كنيزكان آوازه خوان را در خانه اش فراهم مى آورد.

از مجموع اينها مى توان نتيجه گرفت كه مكه در جاهليت با هنر لهوى مأنوس بوده و موجى از غناى تند و تيز، مجالس و محافل عمومى آنان و تفرّجگاه ها و خانه هاى اشراف و اعيان از قريش را پر كرده بوده است. شايد شاهدى بهتر از آنچه از حسّان نقل شده نباشد كه گويد: جبلّة بن ايهم براى مجالس لهو و لعب خود از كنيزكان آوازه خوان مكّى استفاده مى كرده است. (1)

ص: 90

چهره هاى قريش بطائح در آن باشند. قريش بطائح عبارت بودند از: هاشم، اميه، مخزوم، جُمح، سَهم، تيْم، عَدى، اسَد، نوْفل و زُهره. (1) اين شورا نوعى نظام اشرافى هم بود، چرا كه فرزندان قصى با هر سن و سالى مى توانستند در آن وارد شوند.

قصى مسأله آبرسانى به حجاج را مورد توجه قرار داده، دستور داد منبعى از پوست درست كرده آن را كنار كعبه نهادند و در آن آب شيرين ريخت، آبى كه به كمك شترها از مناطق دوردست اطراف مكه به آنجا آورده مى شد. او همچنين به دنبال يافتن آب شيرين در مكه بود و به همين جهت چاه عجول را كند كه محل آن در جايى است كه رواق فعلى مسجد در امتداد آن در كنار باب الحميديه (2) و باب الوداع قرار دارد. همچنين چاهى در كنار سدّ در سمت مسجد الرايه كند. اين همان چاهى است كه امروزه در جَوْدريه در محل واقع در برابر قصر جفالى واقع شده (3) و بئر جبير بن مطعم ناميده مى شود، چرا كه جبير، پس از آن كه چاه ياد شده مندرس شد، آن را تجديد كرد.

فرزندان قصى پس از وى توجه خاصى به چاه ها داشتند و همچنان در پى آب شيرين گشته به حفر چاه مى پرداختند.

قصى به اطعام حجاج هم عنايت داشت. قريش هر ساله به همين منظور پولى در اموال خود منظور كرده، به قصى مى داد تا به كمك آن به اطعام حجاج پرداخته، كسانى كه زاد و توشه اى ندارند از آن استفاده كنند.

قصى با استفاده از همين پول ها آرد تهيه مى كرد و با استفاده از ران قربانى ها و گردآورى آنهاو طبخشان و نيز ريختن آرد در آنها، غذايى درست كرده حجاج را اطعام مى كرد. فرزندان او اين را به عنوان يك سنّت حفظ كردند، آن چنان كه عَمرو نواده او، در زمانى كه خشك سالى و قحطى در مكه پديد آمد، با استفاده از پولى كه از قريش فراهم آورده بود به شام رفته آرد و نان تهيه كرد و با پختن گوشت، نان را در آن تريد كرده،

ص: 91

مردم را در اين قحطسالى اطعام مى كرد. همين اقدام او سبب شد تا او را هاشم بنامند، (1) تعبيرى كه از روى «هشم الثريد» ساخته شده بود. چنان كه شاعر در باره او گويد: عمرو كسى است كه براى مردم ثريد درست كرد، آن هم در روزگارى كه مردان مكه در دوران سختى و خشك سالى به سر مى بردند.

زمانى كه اسلام ظهور كرد، قريش همچنان به صورت يك سنت به اين كار ادامه مى داد. رسول صلى الله عليه و آله هم با فرستادن مالى با ابوبكر در جريان برگزارى حج در سال نهم هجرى جهت اطعام حجاج اين سنت را امضا فرمود. (2) ايشان همين كار را در حجة الوداع هم انجام داد. بعد از آن ابوبكر و ديگر خلفا هم به اين كار ادامه دادند. ابوالوليد ازرقى گويد: اين كار ادامه يافت تا روزگار ما كه خلفا در ايام حج، در مكه و منى و تا پايان مراسم، حجاج را اطعام مى كنند. ابوالوليد در ميان قرن سوم هجرى درگذشته است.

تا آنجا كه من مطالعه كرده ام، نديده ام كه در دوره اى، اين سنّت حَسَنه تعطيل شده باشد؛ اما تصور مى كنم در پى برآمدن فتنه ها و جنگهايى كه سبب قطع مسير به مكه مى شد، آن سنت تعطيل مى شده است. نكته قابل توجه در اين سنت آن است كه هزينه آن به طور مشترك توسط قريش و بعدها با مشاركت مسلمانان در صدر اسلام پرداخت مى شد. به مرور اين مشاركت عمومى، جاى خود را به بيت المال و خزاين خلفا داد. بايد پرسيد: آيا مردم مكه دست از آن مجد و عظمت گذشته برداشتند يا آن كه زندگى بر آنان تنگ شد؟ همان طور كه پيش از اين گفتيم، قريش، فعال ترين قبايل جزيرة العرب در كارهاى تجارى بودند. بنابراين در دادن هزينه اطعام حجاج در موسم حج دستشان باز بود. زمانى كه اسلام برآمد، فعاليت قريش بيشتر شد و به دنبال فتوحات و گسترش تجارت، ثروت هاى هنگفتى به سوى آنان سرازير شد. با فزونى ثروت بود كه زمين هاى آنان در طائف و مدينه و برخى از نواحى مكه و وادى هاى نزديك هم سرسبز و خرّم شد، چرا كه از اين پول ها براى كندن چاه استفاده مى شد. چيزى نگذشت كه اين فعاليت

ص: 92

كاهش يافت و به دنبال آن، ثروت و سرسبزى هم از ميان رفت، چرا كه چهره هاى ثروتمند قريش همراه با دارايى هاى خود براى رفتن به مراكز خلافتِ خارج از جزيرة العرب، به ديگر شهرها كوچ كردند. بدين ترتيب، حجاز و مكه به منطقه اى مانند يك رباط يا تكيه تبديل شد كه مورد عنايت خلفا و بذل و بخشش هاى خلفا و ملوك قرار گرفت. مردم مكه در اين دوره كارى جز آماده كردن شرايط براى طواف حجاج و دعا براى طول عمر صاحبان سلطه نداشتند.

ص: 93

زندگى پيامبر صلى الله عليه و آله نقطه تحوّلى در تاريخ مكه بود، يا به عبارت روشن تر حدّ فاصلى ميان دوره قبل و دوره جديد آن شهر بود كه به عنوان قبله، ميليون ها مسلمان روزانه پنج بار متوجه آن مى شوند، يا جايى كه سالانه صدها هزار نفر از نقاط مختلف عالم به سوى آن مى شتابند.

در نوشتن تاريخ اين دوره مكه، بناى آن نداريم تا به تفصيل به مطالبى كه در كتابهاى سيره آمده است بپردازيم؛ مطالبى كه در جاى خود بسيار گسترده است و ما بناى پرداختن به بيش از آن را نداريم. آنچه مورد توجه ماست، يك مرور اجمالى و سريع بر رخدادها به هدف ايجاد ارتباط ميان حوادث عمومى از يك طرف و نتيجه گيرى از آن ها از سوى ديگر است.

ص: 94

قاعده اى شود كه بر اساس آن، افتخارات به قبيله اى جز فرزندان پدرش مى رسد.

رسول صلى الله عليه و آله در ميان قومى مبعوث گشت كه مبانى آنان چنين بود و چندان آنها را باور داشت كه يك عابد معتقداتش را. كار رسول صلى الله عليه و آله تنها مقابله با بت پرستى و كارهاى عبادى نادرست آنان نبود، بلكه مهم روبه رو شدن با اين قبيل ارزش هاى اخلاقى بود كه جامعه بر محور آن شكل گرفته بود و طالب وحدت و تمركزى نبود كه مى توانست چهارچوب قبيله اى را در هم ريزد.

رسول صلى الله عليه و آله از ميان بنى هاشم مبعوث شد. در اين صورت چگونه بنى اميه و بنى سهم و بنو عدى و بنو زهره و نبو تيم و بنومخزوم وبنواسد و ديگر تيره هاى قريش و قبايل كنانه اى مى توانستند تسليم او شوند؟ اين تسليم شدن در عرف آنان نوعى اهانت به كيان تيره ها و برجستگان بود. اين تسليم، آنان را تسليم دعوتى مى كرد كه تنها افتخار را براى بنوهاشم ثبت مى كرد. پس چرا نبايد مقاومت مى كردند؟ چرا اين قبيل ارزشهاى اخلاقىِ فاسد، نبايد با آنچه مانند اسلام، با عرفش سازگار نيست به معارضه برخيزد، و چرا نبايد برابر دعوت اسلامى و حق، استكبار ورزد، آن هم به هدف پاسدارى از كيان تيره و قبيله و مقابله با دشمنى كه فرداى آن روز آنان را چنان در كوره ذوب مى كند كه ميراث پدران خويش را فراموش كرده، تمامى معارف گذشته را از ميان مى برد.

رسول صلى الله عليه و آله دعوت خود را در چنين تنگنايى آغاز كرد و به خاطر همين انگيزه ها بود كه آن نبردها و درگيرى ها كه شرحش در كتابهاى سيره آمده، برآمد؛ درگيرى هايى كه محصول تعصّب و حزب گرايى طايفه اى، قبيله اى و تيره اى است.

رسول صلى الله عليه و آله اين دشوارى ها را چندان تحمّل كرد كه يك فرد صاحب عقيده راسخ تحمل مى كند. نخستين كسانى كه در مكه دعوتش را اجابت كردند، كسانى بودند كه عقلشان بر ميراث موجود مى چربيد و جان آنان را چندان بالا آورده بود كه حاضر به ايستادن در برابر چراغ روشن حق نبودند. البته اين چهره ها اندكند و تاريخ، شمار كمى از آنان را مى شناسد. بنابراين شگفت نيست اگر ببينيم نخستين اطرافيانش تعدادى انگشت شمار بودند.

دين تازه با تعاليم تازه رخ مى نمايد؛ اين دين به وحدت فرا مى خواند و دستور

ص: 95

نسيان قبيله گرايى و كفر به بت پرستى مى دهد. اين دين، اباحه گرى مطلق را محدود مى كند، از لذائد و شهوات منع مى كند و بحث حلال و حرام را پيش مى كشد؛ در اين صورت كدام اخلاق ويرانگرى است كه توحيد و اتحاد را تقويت كند؟ كدام اخلاق آشوبگرانه اى است كه اين محدوديت را تحمّل كند؟ اين، نوعى آگاهى و تجربه است كه افراد شهوانى آن را نخواهند پذيرفت. آيا قدم نهادن در اين راه جز براى صاحب وجدانِ آگاهى مى تواند باشد كه تحت تأثير هواهاى وجدانِ قبايلى كه مانند قريش و ديگران را مى سازد، نيست؟

اين تعصب چاره اى جز بهره گيرى از جهالت و نادانى، و راهى جز مقاومت و دفاع از مبانى خود را ندارد. در اينجا در كنار عامل پاسدارى از كيان قبيله، عوامل ديگرى هم در كار بود كه از آن جمله اصرار بر منابع مالى، قدسيت آداب و عادات موروثى و حرص آنان در بهره ورى از فسق و فجور شايع و اباحه گرى مطلق است.

اين عوامل، يكجا روى شخص فشار مى آورد، آن چنان كه تنها مالك يقين و صبرش بود. اينها چند نفر مستضعف بودند كه قريش آنان را طرد كرده بود و آنان را با پوست و سنگ داغ شكنجه مى داد. تمامى تيره هاى آنان پيمانى بستند كه عليه تمامى بنى هاشم بود، به طورى كه متعهد شدند با آنان خريد و فروش و معامله نكنند، مگر آن كه آنان محمد را از خود دور كنند.

مقاومت در مقابل محمد صلى الله عليه و آله تنها منحصر به مكه و مكيان نبود، بلكه آنان كسانى را گماشتند تا در ايام حج مراقب ارتباط او با افراد قبايل ديگر باشند؛ به طورى كه اگر با آنان تماسى برقرار كرد يا دعوتش را ميان قومى طرح نمود، يا به زائرانى پناه برد، بر او سخت گيرند و مانع از حمايت آنان از او شوند.

زمانى كه محمد صلى الله عليه و آله به طائف رفت تا به قبيله ثقيف پناه برد، آنان از اين كه او را بر ضد قريش حمايت كرده يا بت هايشان را به خشم آورند، خوددارى كردند و ايشان به مكه بازگشت. (1)

ص: 96

آن هنگام كه خداوند اجازه هجرت به مدينه را داد، قريش تلاش كردند تا پيش از آن كه رسول صلى الله عليه و آله در جايى استقرار يابد، و با تكيه بر آنجا از عقيده اش دفاع كند و يا كيان جاهلى آنان را به بازى گيرد و دايره اباحى گرى شان را محدود سازد، دعوتش را از ميان بردارند. اما عنايت خداوندى جز بر اين امر استوار نبود كه آن حضرت كارش را در آنچه بناست محقق شود، به انجام برساند و مكه را از شرف نصرت و حمايت از رسول صلى الله عليه و آله محروم سازد. (1)

اكنون كه با همه راه بستن ها او توانسته بود از دستشان بگريزد، آنان بر آشفتند و بر قتل او، طبق برنامه اى كه از پيش تعيين كرده بودند، اصرار ورزيدند. آنان كسانى را در هر سوى براى يافتن وى فرستادند و براى هر كسى كه او را بيابد يك صد شتر جايزه معين كردند، اما تلاش آنان به جايى نرسيد.

ص: 97

اطراف مدينه و در مسير ينبع، با يكديگر درگير شدند. اين همان جنگ بدر كُبْرا بود كه مسلمانان در آن پيروز شدند. (1)

در سال سوم، قريش قصد انتقام جويى كرده، همراه مردان خويش به سوى مدينه به راه افتاد. مدينه آگاه شد و نبرد در دامنه كوه احد در اطراف مدينه رخ داد. (2) پيروزى مسلمانان نزديك بود، جز آن كه تيراندازان به هوس غنائم از كوه رمات پايين آمدند [و مسلمانان شكست خوردند]. اين همان غزوه احد است.

جنگ هاى ديگرى در سال چهارم و پنجم روى داد كه قريش در آنها پيروزى نيافت. در سال ششم بود كه رسول صلى الله عليه و آله به قصد عمره و نه جنگ، از مدينه خارج گشت.

وقتى به حديبيه رسيد، دو طرف، در جايى نزديك منطقه شُمَيسى امروز كه حدود بيست كيلومتر با مكه فاصله دارد، كسانى را براى مذاكره فرستادند و رسول صلى الله عليه و آله عثمان بن عفان را فرستاد. مشركان، سهيل بن عمرو را فرستادند و گفتند: «محمد آن سال را بايد برگردد تا عرب ها نگويند قريش تحت فشار تسليم شده است. اما سال ديگر مى تواند براى عمره به مكه درآيد.» رسول صلى الله عليه و آله راضى گشت و بنابراين صلح برقرار شد و آن حضرت به مدينه بازگشت. (3)

در شرايط صلح آمده بود كه دو طرف براى ده سال جنگ را كنار بگذارند. قريش هم سال آينده از مكه خارج شود تا محمد صلى الله عليه و آله بتواند براى عمره وارد مكه شود. به علاوه، هر طايفه اى خواست مى تواند با محمد صلى الله عليه و آله هم پيمان شود، و اگر كسى خواست با قريش.

در سال هفتم، رسول صلى الله عليه و آله با دو هزار معتمر به مكه آمد و مناسك عمره را بدون هيچ مانعى انجام داد. هيبت رسول صلى الله عليه و آله روى كسانى از قريش تأثير گذاشت و دو نفر از چهره هاى قريش خالد بن وليد و عمرو بن عاص مسلمان شدند. (4)

ص: 98

پس از حديبيه، خُزاعه با رسول خدا صلى الله عليه و آله پيمان بست، چنان كه بنوبكر بن كنانه داخل در پيمان با قريش شد. اين دو طايفه در عرفه با يكديگر نبرد كردند و قريش با سلاح، و با در اختيار گذاشتن سايه بان و آب، به بنوبكر كمك كرد. اين كمك به عنوان نقض عهد شناخته شد و قريش آغازگر آن بود.

ابوسفيان بزرگ مكه، دريافت كه در برابر حادثه اى تازه قرار دارد كه نتيجه همان پيمان شكنى است. منابع اطلاعاتى او هم خبر دادند كه مدينه در حال بسيج نيرو براى تدارك حركت عظيمى است. وى به مدينه رفت تا آبِ رفته را به جوى باز گرداند، اما قضاى الهى در مسير شدن بود.

رسول صلى الله عليه و آله دستور حركت به سوى مكه را داد و سپاه آماده شد و آنان در حالى كه مى گفتند اللهم اضرب على آذانهم فلايسمعوا حتى نبغتهم نبغتهم (1)

حركت كردند تا به مرّظهران (2) رسيدند. ابوسفيان با عده اى ديگر براى كسب خبر از مكه خارج شد و چندان رفت كه برابر رسول صلى الله عليه و آله قرار گرفت. حضرت به او فرمود: واى بر تو اى ابوسفيان! آيا وقت آن فرا نرسيده است كه بدانى خدايى جز خداوند واحد نيست؟ ابوسفيان گفت:

اگر خداى ديگرى بود مرا بى نياز مى كرد. رسول صلى الله عليه و آله گفت: آيا وقت آن نرسيده است كه بدانى من فرستاده خدايم؟ ابوسفيان گفت: پدر و مادرم فدايت! در اين باره ترديد دارم.

عباس به او گفت: واى بر تو! پيش از آن كه گردنت را بزنند شهادت حق را بگوى. او هم شهادتين را گفت. عباس گفت: اى رسول! موقعيتى براى او ميان طايفه اش قرار ده.

رسول صلى الله عليه و آله فرمود: كسى كه به خانه ابوسفيان اندر شود، ايمن است، كسى كه داخل مسجد الحرام شود، ايمن است و كسى كه درِ خانه اش را ببندد، ايمن است.

ص: 99

رسول صلى الله عليه و آله فرمود تا ابوسفيان را كنار كوه نگاه دارند تا حركت سپاه را ببيند. پس از آن رهايش كردند كه به سرعت به مكه آمد و گفت: اى قريش! محمد با سپاهى كه پيش از اين ديده نشده است آمد. گفتند: چه كنيم؟ گفت: هر كس داخل خانه من شود، ايمن است. گفتند: خانه تو گنجايش همه ما را ندارد. او گفت: اگر كسى داخل مسجد شود يا درِ خانه اش را ببندد، هم ايمن است.

رسول صلى الله عليه و آله به فرماندهانش دستور داد تا تنها با كسانى بجنگند كه با آنان مى جنگند.

كسانى هم استثنا شده، دستور به قتل آنان داده شد، حتى اگر به پرده كعبه آويزان باشند.

نيز حضرت توصيه كرد تا متعرض مجروحان و فراريان و اسيران نشوند.

سپاه خالد بن وليد، احابيش (1) را برابر خود يافت و شمشير روى آنان بركشيده، آنان را شكست داد. زبير هم پيش آمد، اما قريش پراكنده شده به بالاى كوه ها رفته بودند.

ابوسفيان نزد رسول صلى الله عليه و آله آمد و فرياد زد: اى رسول خدا! سبزى قريش خزان شد و ديگر پس از اين قريشى نخواهد بود!

رسول صلى الله عليه و آله فرمود: هر كس داخل خانه ابوسفيان شود، ايمن است. كسى كه به خانه حكيم بن حزام (2) برود، ايمن است و كسى كه در خانه اش را ببندد، ايمن است و كسى كه سلاح بگذارد ايمن است.

مردم درِ خانه هايشان را بستند و سلاحشان را كنار نهادند. مسجد و خانه ابوسفيان هم از امان خواهان پر شد. موكب رسول صلى الله عليه و آله وارد مسجد شد. آن حضرت حَجَر الاسود را

ص: 100

استلام كرد و پس از آن كه طواف كعبه نمود فرمود: اى قريش! خداوند نخوت جاهليت و بزرگ شمُرى پدران را از شما دور كرد. همه مردم فرزندان آدم هستند و آدم هم از خاك است. مكه حرم امن الهى است و براى هيچ كس پيش و پس از من حلال نشده است. براى من هم تنها ساعتى از روز حلال گشت. بدانيد هر آنچه از خون و مال از گذشته بوده، زيرپاى من است مگرسدانت بيت وسقايت حجاج. سپس فرمود: اى قريش! اى مكيان! فكر مى كنيد من چگونه با شما رفتار خواهم كرد؟ گفتند: با نيكى. برادرى بزرگوار و فرزند برادرى بزرگوار و كريم. حضرت فرمود: اى طلقا! برويد شما آزاديد.

آن گاه حضرت به سمت بتى كه كنار كعبه بود رفت و ضربه اى به چشم او زد و اين آيت كريمه را خواند: ى وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقاًى (اسراء:

81). آنگاه مسلمانان در انهدام بت ها از يكديگر سبقت گرفتند و آنها را زمين زده، نابود كردند. در اين روز رسول خدا صلى الله عليه و آله كليد كعبه را به سدنه آن داد و گفت: اى بنى عبدالدار! آن را بگيريد و تا قيامت آن را در اختيار داشته باشيد كه جز ظالم آن را از شما نخواهد گرفت. و كليد تا به امروز در دستان آنان است. (1)

ص: 101

رسول صلى الله عليه و آله به طائف رفته، هفده شبانه روز آن را در محاصره گرفت. اما پس از آن كه از خداوند خواست آنان را به سوى او آورد، آنجا را رها كرد. اندكى بعد آنان تسليم شده، نزد رسول صلى الله عليه و آله آمدند.

رسول صلى الله عليه و آله در بازگشت، به جِعِرّانه (1) آمد. از آنجا احرام عمره بست، سپس به مكه آمد و عمره انجام داد و از آنجا به سمت مدينه حركت كرد. اين پس از آن بود كه بار ديگر امارت عتاب را بر مكه تجديد كرد و براى هر روز او يك درهم قرار داد. اين پول معادل چيزى كمتر از يك ريال امروزى است. بدين ترتيب عتاب نخستين امير مكه پس از اسلام بود.

ص: 102

داشت تا تصميم بگيرند. پس از آن هيچ عهدى براى هيچ مشركى نخواهد بود.

اين بيانيه، به طور كامل برگرفته از سوره برائت (توبه) بود. در اين فرمان تكليف بسيارى از مسائلى كه تا آن زمان در انتظار تعيين حدود و ثغور قانونى رها شده بود، تعيين شد.

ص: 103

ابلاغ كردم؟ گفتند: آرى. گفت: خدايا گواه باش. خدايا گواه باش. خدايا گواه باش. (1)

آنگاه به بلال دستور اذان داده، نماز ظهر و عصر را به قصر خواند. سپس به موقف آمد و روى شتر خويش توقف كرده، به تضرّع و دعا مشغول گشت تا خورشيد غروب كرد. در اين وقت از عرفات به سمت مزدلفه حركت كرد و نماز مغرب و عشا را در آنجا گذارد و از ابن عباس خواست تا براى او سنگريزه فراهم آورد. سپس به منى رفت و از آن جا عازم مكه شد.

رسول صلى الله عليه و آله پس از فراغت از حج، به مُحصّب (2) آمد، جايى كه خيمه گاهش را سرپا كرده بود. يك شب در آنجا خوابيد و همان شب طواف وداع را انجام داد. صبح آن روز نداى كوچ سر داده شد. مردمان ديگر هم عازم شده، به همراه او به سوى مدينه حركت كردند. اين در حالى بود كه بزرگان قريش و چهرگان مكه براى توديع، او را بدرقه مى كردند.

دو ماه و چند روز پس از رفتن رسول صلى الله عليه و آله از مكه بود كه آن حضرت رحلت كرد.

اين امر تأسفى عميق و اندوهى بزرگ به همراه داشت.

برخى از كتاب هاى سيره (3) آن حضرت را چنين وصف كرده اند: (4) اميرالمؤمنين

ص: 104

على- رضي اللَّه عنه- چون صفت پيغمبر- صلوات اللّه عليه- كردى، گفتى: نه درازى باريك بود و نه كوتاهى خُرد، بلكه ميانه اين هر دو بود، راست اندامِ تمام پشت، مويى داشت نه جعدى جعد و نه تيزى تيز، ميانه اين هر دو بود، نه كِرْ و نه تيز، رويى داشت نه گِرد و نه برآمده چون روى فربهان، و نه خشك و نِزار چون روى نحيفان، بلكه روىْ گرد به قاعده بود، سپيد و روشن و لطيف. چشمى داشت سپيدش سپيد و سياهش سياه، مژگانى راست به هم در رُستَه، دراز و بسيار، و استخوان اعضاهاى وى بزرگ و قوى، ميان شانه وى گشاده و ميان خط نافش باريك، موى هاى اندامش خرد و تُنك، انگشتانش- هم از آنِ دست و هم از آنِ پاى- درش و بزرگ؛ كف هاى وى نرم چون حرير بود، و چون از جاى خود برخاستى و مى رفتى، از چُستى همانا كه مرغ بود كه مى پريد، و چون التفات كردى به يك بار التفات كردى، نه چون رعنايانْ سرخوهله [به معناى كجى و ناراستى داشتى. و در ميان هر دو كتفش مُهر نبوّت بودى، و او خود كه صد هزار درود حق بر وى باد، خاتم پيغمبران و مهتر عالَميان بود، و در سخا از همه بهتر بود، و در شجاعت از همه بيشتر بود، و در فصاحت از همه نيكوتر و تمام تر بود، و در عهد و پيمان از همه درست تر بود، و در خوى و خُلق از همه نيكوتر بود، و در تعيُّش با مردم از همه بزرگ تر. بر بديهه چون وى را بديدندى از وى هيبت داشتندى، و چون با وى مخالطت كردندى وى را چون جان و دل دوست گرفتندى، نه پيش از وى مثل وى كسى توانستندى ديدن، و نه بعد از وى كسى مثل وى تواند يافتن، صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ و آله و سلَّم. (1)

ص: 105

زندگى در مكه پس از فتح، متفاوت با چيزى بود كه پيش از آن در اين شهر جريان داشت. اين بَعد از آن بود كه ارزش هاى والاى جديد، قبيله گرايى و تفاخر به پدران و انتقام جويى و نوعى از برترى جويى كه منجر به نابودى شد و امتياز خواهى براى بزرگان و قدرت بر جمع آورى ثروت از راه حق و باطل را از بين برده بود و جاى آن را اخوّت دينى گرفته بود. در اين وقت، بزرگى به دين بود و هيچ عربى بر عجمى برترى نداشت و سيادت و صدارت منحصر به اصحاب تقوا شد. اين معيارها در فرهنگ جامعه تأثير گذاشت و اخلاق تازه اى را كه الهام گرفته از قرآن بود پديد آورد و افق هاى تازه اى را بر اساس سيره نبوى پديد آورد كه سابقه نداشت، به طورى كه در ديدگاه هاى جامعه جديد اثر گذاشت و نخوت و عصبيّت جاهلى را از ميان برد. يكى از پيامدهاى آن اين بود كه فضاى شعر را هم محدود به آن چيزى كرد كه تنها برگرفته از دين بود و رنگى از اخلاق قرآنى داشت.

البته ما نمى توانيم اين وضعيت را شامل تمامى مردمان مكه آن زمان بدانيم. آگاهيم كه مكه همان روزگار پر از بدوى ها و افراد بى فرهنگ از شهرنشينان بود كه در كنار مؤمنانى كه زندگى شان را وقف خداى متعال كرده و براى باورهايشان احترام قائل بودند، زندگى مى كردند.

ص: 106

يكى از پيامدهاى فتح مكه توسط اسلام، پديد آمدن نوعى سازمان اجتماعى تازه بود كه تمامى آداب و عادات را ويران ساخت و به جاى آن رويّه تازه اى كه مبتنى بر قرآن و سنّت نبوى بود، شكل گرفت.

در اين دعوت اجتماعى بود كه زنده به گور كردن دختران كه ميان طوايفى از قريش و شمار فراوانى از عرب شايع بود از ميان رفت. نكاح مَقت كه بر اساس آن زن شوهر مرده به عنوان ارث به پسران شوهرش يا خويشانش مى رسيد، باطل اعلام شد. همين طور ازدواج با خواهر و عمه و خاله و دختران برادر و خواهر تحريم گشت و تعدد زوجات، از بيش از چهار همسر محدود شد. حتى همين مقدار هم با شروطى كه قرآن گذاشته بود به شدت رو به كاهش گذاشت و يا از ميان رفت.

زن، آزادى زيادى را كه عرب منكر آن بود به دست آورد و البته براى اين آزادى حدودى گذاشته شد كه تعدّى از آن روا نبود. او نبايست زينت خود را جز در جاى خاص و تعريف شده (آن چنان كه در سوره نور آمده) آشكار مى كرد. شوهر او حقى بر وى داشت كه قرآن آن را بيان كرده بود، آنچنان كه مى توانست از او فاصله بگيرد يا او را تأديب كند، البته نه به شكل افراطى در حدّ آنچه از پدرانشان به ارث برده بودند.

در سازمان اجتماعى تازه، مسأله ازدواج و طلاق تعريف شده بود. همين طور قوانين مربوط به شير دادن. با بردگى هم مبارزه سختى صورت گرفت و به جاى آن نظم جديدى كه از مشكلات بردگان مى كاست استقرار يافت و حقوقى به آنان داده شد كه قريش و عرب به آن باور نداشتند. در اين نظام جديد، راه هايى براى آزادى بردگان تدارك ديده شد كه بسيار فراوان بود.

در نظام اجتماعى- اقتصادى جديد، ربا تحريم شد، ابرازى كه به وابسته كردن افراد ضعيف به قوى، در تمامى جوامع عربى و به خصوص در مكه تبديل شده بود، آنچنان كه ثروتمند هر كارى كه مى خواست انجام مى داد. شراب و قمار هم تحريم گرديد. همين طور تمامى نظام خريد و فروش و قضاوت و ميراث كه سبب برانگيختن روح طغيان و

ص: 107

تجاوز مى شد، ملغى گرديد و به جاى آن نظم تازه اى كه جانبدار عدالت و مساوات در حدود شرعى آن بود، بر پا شد. (1)

در اين وقت كه بيشتر بزرگان صحابه يا چهره هاى برجسته قريش در اين فضاى تازه عازم مدينه شده تلاش مى كردند تا پاى جاى پاى رسول صلى الله عليه و آله بگذارند و رسول صلى الله عليه و آله هم به خاطر لطفى كه به مدينه داشت و به او پناه داده و حمايتش كرده بودند، از بازگشت مهاجران به مكه كراهت داشت. آرى در اين وقت و به رغم آن وضعيت، مكه همچنان پر از ساكنان اصلى خود از تيره هاى مختلف و كسانى از اعراب مهاجر به آن و نيز موالىِ جذب شده به آنجا بود. اين افراد بر پايه آموزه هاى جديد به معاملات تجارى خود پرداخته، به كارهاى صنعتى معمول و محدودى كه با آنها آشنايى داشتند و نيز كشت و زرع و باغستان هايى كه در اطراف مكه و نواحى آن داشتند، مشغول بودند.

ص: 108

شوهر خواهرش مشغول خواندن چيزى از قرآن در قالب صحيفه اى بودند، كه عمر بر آنان وارد شد. (1)

بدين ترتيب توان گفت مكه زمان رسول صلى الله عليه و آله به لحاظ كتابت، در حدّى بوده كه مى توانسته كتاب تدوين كند؛ گرچه در اين تدوين و كتابت، حروف فاقد نقطه بوده است.

چرا كه نقطه گذارى از زمان حجّاج ثقفى باب شد. رسول صلى الله عليه و آله هم كار كتابت را تشجيع و تسريع كرده، برخى از اين افراد به مدينه رفتند تا در آنجا نيز اين حركت را آغاز كنند.

عنايت رسول صلى الله عليه و آله به كتابت در مدينه بيشتر شد. شاهد آن كه هر كسى از اسراى مكه كه كتابت مى دانست، مى توانست با آموختنِ نوشتن به ده نفر از مسلمانان، خود را آزاد كند. (2)

مكه پس از فتح، با استفاده از قرآن، خود را براى فهم تازه اى آماده كرد. كتاب هاى سيره و مغازى و آثارى مانند كتاب هاى طبقات در زمينه اخبار مربوط به امام على عليه السلام و ابن مسعود و ابن عباس و ابوذر غفارى و ابوالدراء به ما مى گويند كه آنان بعد از فتح مكه، به اين شهر رفت و آمد داشتند. از اين مطالب مى توان دريافت كه مكه از دانش آنان بهره مند مى شده و بر معارف تازه اش به خاطر همين ارتباطها مى افزوده است. به ويژه كه مى دانيم چهره هاى ياد شده داراى عالى ترين مراتب علمى ميان اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله بودند. درباره برخى از اينها گفته مى شد: اگر همه مردمان روى زمين نزد آنها آيند، باز آنها به لحاظ علمى بر آنان سرورى دارند. بايد به اين مطالب، اين نكته را هم افزود كه مردمان مكه نيز پيش از رحلت رسول صلى الله عليه و آله به مدينه رفت و آمد داشتند و نزد برخى از مهاجران اقامت كرده، هر آنچه آنان از دانش داشتند براى رفع جهالت خويش از آنان فرا گرفتند. اين نيز نوعى بهره گيرى علمى بود كه مكيان در دوره مورد بحث ما از آن برخوردار بودند.

ص: 109

ابن هشام در باره معاذ بن جبل مى نويسد: رسول خدا صلى الله عليه و آله در روز فتح مكه وى را به عنوان قاضى مكه منصوب كرد، درست همان وقت كه عتاب بن اسيد را امير مكه گردانيد.

ما از دانش معاذ بن جبل و امتيازات علمى او آگاهيم و اين را هم بايد نوعى ديگر از انواع بهره مندى هاى علمى مكيان به لحاظ تعليم و تربيت به شمار آوريم. اين كه كتاب هاى تاريخى اشاره به اعزام معاذ بن جبل به يمن براى آموزش مردم دارند، منافاتى با آنچه كه در باره اقامت وى در مكه پس از فتح گفته شده است و طبعاً استفاده مكيان از دانش او در آن وقت، ندارد. طبرى مى افزايد: رسول صلى الله عليه و آله هُبَيرة بن شبل ثقفى را هم با وى شريك گردانيد. (1) ابن حجر در الإصابه گويد: هبيره در سال فتح- سال هشتم هجرت- ولايت مكه را داشت و زمانى كه رسول صلى الله عليه و آله از طائف برگشت، امارت مكه را به عتاب سپرد.

ص: 110

گذشت كه رسول خدا صلى الله عليه و آله امارت مكه را پس از فتح آن به دست عتاب بن اسيد سپرد. عتاب از بهترين بنى اميه بود كه نسبش به قصىّ بن كلاب مى رسيد. او در دوره امارتش بر مكه در زمان رسول صلى الله عليه و آله نمونه اى از سيره مقبول را كه رسول، او را بدان وصيت كرده بود ارائه داد. حضرت فرمود: آيا مى دانى تو را بر چه كسانى امير كردم؟ بر همسايگان خداوند، پس با آنان نيكى كن.

ابوبكر كه به خلافت رسيد، عتاب را در مكه باقى گذاشت و او در دوران ابوبكر هم امارت اين شهر را داشت. برخى از مورّخان نوشته اند: همان روزى كه ابوبكر مُرد او هم درگذشت. برخى هم نوشته اند: روزى كه خبر مرگ ابوبكر به مكه رسيد، او مرد.

ص: 111

حارث بن عبدالمطلب از بنى هاشم، اميران مكه بودند. (1)

تعدد آنان جلب توجه مى كند. اين مطلب به سياست عمر در برخورد شديد با واليانش باز مى گردد كه سخت از آنان مراقبت داشت و تواند كه علت تعدد، همين امر باشد. عمر تنها از تعداد معدودى از اميرانش راضى بود (2) و به همين دليل فراوان عزلشان مى كرد. وى سنت مقاسمه اموال آنان را هم پايه گذارى كرد؛ به اين ترتيب كه پيش از رفتن والى، اموال او را محاسبه مى كرد و در پايان امارتش، باز ثروت وى را حساب كرده، هر چه بر آن افزوده شده بود يا مقدارى از آن را بر مى داشت و به بيت المال مى سپرد، مگر آن كه بر وى ثابت مى شد كه آن اموال را از راه هاى مشروع به دست آورده است.

ص: 112

به عقيده من كار عثمان چندان شگفت نبود. (1) او فردى بخشنده و نرمخو بود و با مشاورانش به مسالمت رفتار مى كرد و هيچ كارى را بدون مشورت آنان انجام نمى داد.

خلافت او پس از خلافت عمر بود. عمر مردى ترسناك، قدرتمند و استوار بود كه قريش از او حساب مى بردند و سركشان از او در هراس بودند و نزديكان از وى در خوف بودند.

زمانى كه سماحت و نرمى، جاى اين قبيل رفتارهاى جبارانه را گرفت، به ناچار واكنشى ايجاد كرد كه منتهى به حادثه قتل عثمان شد. روشن است كه اين قبيل واكنش ابتدا در ميان گروه محدودى آغاز مى شود، اما چيزى نمى گذرد كه دايره آن گسترده مى شود و مخالفان در انتقاد از خليفه زبان گشوده و با پيروان او در مى افتند. اعتراض آنان بر يارانش، و نيز اعتراض به نفوذ امويان در دربارش و سپردن كارها به آنان (2) و تسلّط بذل و بخشش هاى سخاوتمندانه از بيت المال از جمله اين انتقادها بود. به طورى كه امام على عليه السلام نزد وى رفت و به او گفت: اى عثمان! بهترين بنده خداوند نزد او، امام عادل است و بدترين مردم نزد خداوند امام ستمگر است. من از سطوت و نقمت الهى تو را برحذر مى دارم كه عذاب او شديد و دردناك است. (3)

برخى از فرماندهان سپاه در شهرها كه از برجستگان قريش بودند، اعتراضشان به عثمان اين بود كه او بدون مشورت آنان خلافت را در دست گرفته است. (4)

هرچه زمان مى گذشت بر دامنه اين مخالفت ها افزوده مى شد، تا آن كه دامنه آن به شهرها رسيد و قيل و قال، فزونى يافت. در اين وقت مجالسى براى بحث در اين باره و متحد كردن ديدگاه ها و تلاش ها بر پا شد.

ص: 113

هم زمان با آغاز سال 35، انقلاب آغاز شد. ابتدا در كوفه و سپس به اعراب ساير شهرها انتقال يافت. در اين وقت قاريان (قرّاء) بزرگ كه براى مرابطه و مجاهده به مصر رفته بودند، در حالى كه مردم را به انقلاب دعوت مى كردند، از مصر خارج گشتند.

اعراب كوفه و بصره هم به دنبال آنان از شهرهايشان براى رفتن به مدينه بيرون آمدند. اين جماعت راه را طى كردند تا آن كه به دروازه هاى مدينه رسيدند. اهل مدينه بناى دفاع داشتند، (1) اما شورشيان قصد جنگ با اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله را نداشتند. آنان چنين نشان دادند كه از تصميم خويش منصرف شده اند؛ بنابراين برگشتند و از شهر فاصله گرفتند و وقتى مطمئن شدند مدافعان شهر به خانه هايشان رفته اند، بازگشتند و شهر را بدون نبرد به اشغال درآوردند. سپس به محاصره خانه عثمان نشسته و چندين روز به اين كار ادامه دادند تا آن كه او را كشتند. (2)

بيشترمنابع تاريخى (3) بر آنند كه غالب اصحاب رسول صلى الله عليه و آله در مدينه، تلاش مى كردند تا ميان آنان را اصلاح دهند. سردسته اين مصلحين على بن ابى طالب عليه السلام بود. اما كار از اصلاح گذشته بود و شعله هاى آن آتش هر نوع كوشش مصالحه آميز را از ميان برد.

ص: 114

ساير شهرها كمترين تأثير را در شهر مكه باقى گذاشت. به نظرم مهم ترين دليلِ آرامش در مكه آن بود كه عمّال عثمان در اين شهر به اندازه اى كه عمال ساير شهرها مى توانستند مردم را تحت فشار بگذارند، قادر به اين كار نبودند. دليل آن هم اين بود كه خاندان هاى بزرگى كه در مكه بودند با بزرگان از مهاجرين در مدينه در ارتباط بودند و اخبار و شكايات به سرعت ميان دو شهر رد و بدل مى شد، و هر زمانى كه نياز بود، اين اخبار توسط خويشان و نزديكان انتقال مى يافت. شاهد اين مطلب آن است كه عثمان واليان متعددى در اين شهر گذاشت و فراوان آنان را عزل كرد. امارت اين شهر به دست اين افراد بود: على بن عدى بن ربيعه از بنى عبدشمس، خالد بن عاص از بنو مخزوم، حارث بن نوفل از بنى عبدالمطلب، عبدالله بن خالد بن اسيد بن عبدشمس، عبداللَّه بن عامر حضرمى، و نفع بن عبدالحارث از خزاعه. (1)

ص: 115

مى داد. عايشه گفت: مى خواهى با من همان رفتارى شود كه با ام حبيبه شد؟ نه به خدا.

سپس به مكه عزيمت كرد.

وقتى حج را به انجام رساند و خبر قتل عثمان و بيعت با على عليه السلام به او رسيد، گفت:

عثمان مظلوم كشته شد. به خدا سوگند مطالبه خون او را خواهم كرد! ابن ام كلاب به او گفت: چرا؟ به خدا سوگند تو نخستين كسى بودى كه عليه او سخن گفتى. عايشه گفت:

آنان او را توبه دادند و باز كُشتند. عايشه مردم را در حجر اسماعيل جمع كرده خطابه اى خوانده گفت: غوغائيان از اهالى شهرها و بدويان (1) و بردگان مدينه اجتماع كردند و اين مرد را كشتند و كارشان از سخنشان بر آمد. به خدا سوگند اگر به خاطر آنچه با او دشمنى كردند گناهى بوده باشد، چندان كه طلا در آتش گداخته و پاك مى شود يا لباس در آب از چركى طاهر گردد، او نيز از آن گناه پاك شد. (2)

عايشه دنبال كار دعوت خود را گرفت. طلحه و زبير هم از مدينه بيرون آمده در مكه به عايشه پيوستند. همين طور امويان مقيم مكه، و شمار ديگرى از كسانى كه به مكه آمده بودند، دعوت او را به شورش پذيرفتند. (3) در اين وقت امير عثمان در مكه هم به او پيوست. همين طور يعلى بن اميه امير عثمان در يمن نيز به آنان پيوست. اين افراد از مالشان هم مايه گذاشتند و امويان در اين باره، نهايت تلاش را داشتند. يعلى بن اميه اموال فراوانى را كه از يمن آورده بود در اختيار اينان گذاشت. عبدالله بن عامر هم چنين كرد.

ص: 116

بدين ترتيب جلسات و اجتماعات براى روشن كردن جهت گيرى كه اين حركت بايد داشته باشد برپا شد. عقيده عايشه آن بود كه به مدينه روند و قاتلان عثمان را بكشند.

طلحه و زبير بر اين باور بودند كه همراه سپاه به بصره رفته در آنجا بنيه خود را با امكانات آن جا تقويت كنند. در نهايت عايشه تسليم اين عقيده شده، نداى خروج به سمت بصره را سر دادند. اين سپاه با سه هزار نفر مرد در حالى كه در ميان آنان عايشه سوار بر هودجى روى شترى نيرومند بود، عازم عراق شدند. (1) [و نتيجه آن، ماجراى جنگ جمل بود كه تأثير منفى فراوانى روى جامعه اسلامى گذاشت . (2)

ص: 117

مكه در ميان على و معاويه (1)

در سال 39 على عليه السلام قُثَم بن عباس را به عنوان امير الحاج معين كرد. معاويه نيز يزيدبن شجره رهاوى را با سه هزار سرباز فرستاد تا حج را با مردم بگذارد و براى معاويه بيعت بگيرد و قثم بن عباس، امير على بر مكه را از آن شهر بيرون كند. قثم نيز براى دفاع آماده شد. زمانى كه ابن شجره دو روز پيش از ترويه به مكه رسيد و دانست كه شهر آماده دفاع است، در پى ابوسعيد خدرى فرستاده به او گفت: وى قصد الحاد در مكه را ندارد.

عقيده او اين است كه وى و قثم هر دو از شهر خارج شوند تا مردم با هر كسى كه خواستند حج را به جاى آورند. قثم پذيرفت و مردم شيبة بن عثمان را براى حج گذارى انتخاب كردند. حج كه برگزار شد، سپاه شام به فرماندهى يزيد بن شجره به شام برگشته و قثم وارد مكه شد. كار به همين روال بود تا آنكه معاويه بر تمامى بلاد اسلامى تسلط يافت و اميرى براى مكه فرستاد.

سال 40 فرا رسيد، در حالى كه سپاه معاويه براى تصرف مناطقى كه در اختيار امام على عليه السلام بود آماده حركت بودند تا در آن مناطق از مردم براى معاويه بيعت بگيرند. اين حركت به فتح مدينه و مكه و سپس يمن منجر شد. سپاه على عليه السلام حاضر به حركت از عراق نبود و وى از بابت آنان آزار و اذيت فراوان كشيد و در نهايت توانست نيروى اندكى را كه قادر به جنگ نبود اعزام كند. اين گروه به يمن رفته آنجا را تصرّف كردند سپس به سوى مكه آمدند، اما هنوز به آنجا نرسيده بودند كه خبر كشته شدن على عليه السلام رسيد. مردم مكه به سوى امير سپاه على، يعنى جارية بن قدامه (2) آمده فرياد زدند: اكنون كه على عليه السلام كشته شده با تو بيعت نمى كنيم؛ اما او از آنان خواست تا با كسى كه پس از او مى آيد بيعت كنند و آنان پذيرفتند.

ص: 118

كشته شدن امام على عليه السلام محصول يك تعصّب گمراهانه بود. سه نفر از خوارج تصميم گرفتند، براى از ميان بردن اختلاف ميان مسلمانان، سه نفر يعنى على، معاويه و عمرو بن عاص را بكشند. موعد آنان هفدهم رمضان سال 40 بود. عبدالرحمن بن ملجم كه مأمور قتل امام بود به مسجد كوفه آمده پنهان شد و در وقت خروج امام براى نماز صبح، آن حضرت را به قتل رساند. دو نفر ديگر هم اقدام كردند، اما موفق نشدند. (1)

امام على عليه السلام در نجف (2) در نزديكى شهر كوفه دفن شد. بسا انتخاب آن نقطه از صحرا به خاطر آن بود تا خوارج آنجا را نبش قبر نكنند.

ص: 119

فرهنگ مكه در پرتو دين تازه، رو به گسترش نهاد و به رغم آن كه قبايل عرب در بسيارى از نواحى جزيرة العرب پس از رحلت رسول صلى الله عليه و آله تمايل به ارتداد داشتند و اگر اقدام ابوبكر نبود اين واقعه رخ مى داد، اما مكه بر آنچه ياد گرفته بود استوار ماند.

زمانى كه شمار زيادى از مردم مكه براى تأديب مرتدانِ از قبايل، از مكه بيرون رفتند يا براى انجام كار در مدينه در كنار خانه خليفه، عازم اين شهر شدند، بسيارى از شيوخ شهر بر پايه همان چه قرآن به آنان تعليم داده بود، در مكه ماندند. جوانان هم به آموختن آيات قرآنى پرداختند و به تدريج شمار كاتبانى كه به تدوين و نگارش آيات حفظ شده از سوى شيوخ صحابه و بزرگان از مهاجرين مى پرداختند بيشتر و بيشتر شد. در اين وقت مسجد الحرام پر از رجال حديث و قاريان و اصحاب فتوا بود و در مجالس آنان در تفسير آيات قرآن و مقارنه ميان آنها و آنچه از لغت عربى مى شناختند، گفتگو مى شد.

اين حلقات علمى در وقت حج بيشتر مى شد و زمانى كه يكى از صحابه معروف كه فراوان در محفل رسول صلى الله عليه و آله رفت و آمد كرده بود از مدينه به مكه مى آمد، بهره گيرى علمى از او فزونى مى يافت.

ص: 120

داشت، در دستان آنان انباشته شد و قريش بار ديگر تجارت تابستانى و زمستانى خود را كه از حدود مكه بيرون مى رفت آغاز كرد.

از سوى ديگر، مهاجرانى از شهرهاى مختلف فتح شده به اين سوى سرازير شدند و با آمدن آنان بسيارى از لغات و آداب و رسوم آنان نيز وارد اين شهر شد. مكيان گونه هاى جديدى از غذا را تجربه كردند و برخى از رداهايى كه اواخر دوره جاهلى باب شده بود، منهاى استفاده از حرير كه قرآن تحريم كرده بود، بار ديگر باب شد و در عوضِ عدم استفاده از حرير، در استفاده از رنگهاى متنوع براى لباس ها مانند قرمز و زرد روشن اصرار بيشترى شد.

اين بار مجالس داستان سرايى كه زمانى مرفهان هنرمند آنها را فراهم مى آوردند در شكل حلقات درسى و خواندن مواعظ آغاز شد، مجالسى كه اصحاب سيره و مغازى در آنها روايت نقل مى كردند، و يا ثروتمندان از تجارت و قيمت اجناس مختلف سخن مى گفتند.

مكه اين زمان، با معناى مركزيت در حكومت آشنا مى شد و تعصب نسبت شيوخ را در تيره ها و قبايل فراموش مى كرد، چيزى كه نخستين بار در حكومت عتاب بن اسيد و پذيرش آن تجربه كرد و آن را تنها منبع قابل اعتنا در اوامر و نواهى بعد از قرآن و سنت دانست. اين در حالى بود كه در جاهليت، حكومت ميان ده ها شيخ كه به صورت هاى مختلف حكومت مى كردند، تقسيم شده بود.

عتاب برخوردى مهربانانه و عدالت جويانه اى با آنان داشت كه مكيان در گذشته، تجربه اى از آن نداشتند؛ چندان كه حلم و تواضع او چنان بود كه محيط امنى را برايشان فراهم كرد كه در آن از هيچ مستبد و ستمگرِ خونريزى هراس نداشتند. اين وضعيت در دوران خلفاى نخستين ادامه يافت. اميران مكه در اين مدت از نزديكى خود به مركز خلافت و ارتباطشان با چهره هاى برجسته در مدينه آگاه بودند.

ص: 121

در اين دوره، بر شمار خانه هاى موجود در اطراف بيت اللَّه افزوده گشت؛ زيرا بيشتر مهاجرانى كه به مكه مى آمدند علاقه مند بودند نزديك بيت اقامت كنند. به همين دليل مركز امّ القرى به صورت يك منطقه به هم فشرده در آمد و اطراف آن شهر به قبايل ديگر اختصاص يافت و تابع مكه شناخته شد.

اين به هم فشردگى خانه ها در سمت شمال مكه، از مُدّعى بالاتر نرفت، چنان كه در جنوب از اوايل هجله و پيش از شبيكه آن سوتر نرفت. اما در شرق و غرب آن، خانه هاى مسكونى از ابتداى اجياد كبير و صغير به سمت قشاشيه و از آنجا تا مناطق نزديك به سوق الليل و شعب بنى هاشم، و از سويقه تا قرارة المدحى تا جايى نزديك به محلى كه ما آن را شاميه مى ناميم، ادامه داشت.

در روزگار عثمان، ثروت مكه به مراتب بيش از آنى بود كه در زمان شيخين وجود داشت؛ چرا كه بخشش هاى عثمان زمينه تازه اى براى گسترش تجارت در اين شهر فراهم كرد. البته اين كه بخشش هاى او منشأ گسترش ثروت شده باشد، امر شگفتى نبود؛ زيرا او پيش از خلافتش هم فردى سخاوتمند بود و داستان ها در اين باره گفته مى شد. وقتى خلافت به وى رسيد، هم زمان با گسترش فتوح و فراوانى غنايم كه به مدينه سرازير شده بود، به طور طبيعى بر سخاوت عثمان هم افزوده شد. (1) در اين وقت برجستگان و خويشان عثمان هم از بذل و بخشش هاى وسيع او بهره مند شدند. نوشته اند كه عثمان ششصد هزار به زبير داد، دويست هزار به طلحه و به ديگران نيز به همين مقدار. بنابراين، ثروت بود كه از در و ديوار مكه بالا مى رفت، به همان مقدار كه از غنايم هم مى رسيد و بردگانى از سرزمين هاى فتح شده، چه با خريد و چه هديه، به مكه آورده مى شد. از اينجا تمدن برآمد و بر شمار كسانى كه در مزارع اطراف مكه فعاليت مى كردند افزوده شد و باغ ها و بستان ها در برخى نواحى پديد آمد و چاه ها حفر شد و سدها براى آب باران پديد آمد و

ص: 122

اقطاعات زيادى در زمين هاى طائف يافت شد كه بيشتر آنها متعلق به قريش بود. بسيارى از قريش براى مراقبت از غَلّات آنجا به طائف منتقل شدند، به طورى كه تا به امروز بسيارى از تيره هاى قريش در آن نواحى زندگى مى كنند.

در اين وقت مكه به دليل سكونت كسانى كه به آنجا مهاجرت مى كردند، از موالى ايرانى و رومى شور تازه اى به دست آورد. بسيارى از ساكنان شهر هم كه در زمان شيخين براى فتوحات رفته بودند، به مكه بازگشتند، برخى با غنائم، و برخى با دانشى كه كسب كرده بودند. در اين وقت مكه سرشار از مجالس علمى و بازارهايى پر از كالاهاى ثروتمندان بود. مكه آنچنان كه ديگر شهرهاى اسلامى در فتنه عثمان وارد شدند، مداخله اى در اين امر نكرد. البته كسانى از مهاجرانِ اين شهر به مدينه، به حكم آن كه در مدينه بودند و درگير در سياست هاى بالاى حكومتى، در آن ماجرا درگير شدند.

ما نيازى به شرح دلايل اين امر نداريم، چرا كه پيش از اين هم اشاره شد كه مكه به دليل همجوارى با مدينه و بهره مندى از ارتباط خاندان هاى مهاجران مقيم آنجا كه با روابط خاص خود از مواهب حكومت عثمان بهره مند بودند، زمينه اى براى فتنه و شورش نداشت. زمانى هم كه عايشه نداى شورش داد، از مكيان، جز اندكى به او نپيوستند. آنها هم اغلب از امويان و پيروان آنان و برخى كسان ديگر بودند كه درگير در سياست، آن هم در سطح بالا بودند. و البته اينان نماد رأى عمومى مردم نبودند.

همان طور كه مكه، با واليان عثمان در طول خلافتش در فعاليت هاى عمرانى همراهى داشتند، از واليان امام على عليه السلام هم رضايت داشته و به آنان علاقمند بود.

زمانى كه قثم بن عباس تلاش كرد تا با رفاه گرايى نشأت گرفته از انباشته شدن ثروت پيش گفته مبارزه كند، نزديك بود كه مردم رام او گردند و به دعوتش پاسخ گويند. من يقين دارم، اگر حكومت قثم بر مكه ادامه يافته بود، مكه ثروتمند، روى مرزهاى مباح باقى مى ماند و هرگز رفاه طلبى آن چندان طغيان نمى كرد كه ما گونه هاى مختلف آن را در دوره بعد به روشنى مى بينم، به خصوص در دوران اموى كه شرح آن را به دست خواهيم داد.

ص: 123

عمر دست به برخى از اصلاحات عمومى زد كه از آن جمله توسعه مَسعى بود. در اين مسير خانه اى متعلق به آل خطاب بود كه آن را گرفت و منهدم كرد و فضا را براى حجاج باز كرد. ازرقى مى گويد كه بعدها كسانى اين زمين افزوده را گرفته، نشيمنگاه هايى در آن درست كردند و سپس صندوق هايى براى نگهدارى متاع خود در شب در آنجا گذاشتند. اندك اندك در آنجا خيمه هايى از شاخه نخل درست كردند و بعداً در دوران بنى اميه آنها با خشت ناپخته مى ساختند و در موسم حج اجاره مى دادند. آل عمر در اين باره به مخاصمه برخاسته آنجا را پس گرفتند. در آن وقت، پوست فروشان در آنجا بودند. (1)

در زمان عمر، سيل ام نهشل به مسجد درآمد؛ آن هم از طرف مدّعى نه از سوى وادى ابراهيم كه معمولًا از آن طريق مى آمد. ام نهشل، نام زنى بود كه در اين سيل آب او را برد و از بين رفت. سيل مسجد را گرفت و مقام ابراهيم را از جاى خود كند كه بعداً آن را در پايين مكه پيدا كردند. زمانى كه عمر از اين ماجرا آگاه شد، در رمضان سال 17 به مكه آمد (2) و پس از تحقيق از محلّ اصلى آن، مقام را به آنجا برگرداند. سپس در فكر چاره اى براى سيل بر آمده، دستور داد زمين مدّعى را بالا آوردند تا سيل آنجا را نگيرد. بدين ترتيب سيل در همان مسير وادى ابراهيم حركت كرده در پشت رَدْم بنى جُمح كه با خاك و سنگ هاى سخت درست شده بود، (3) مى ماند. در اين وقت مردم سواره و پياده در راهى كه به عنوان سد ساخته شده بود حركت مى كردند تا در نهايت به كعبه مى رسيدند. به همين جهت آنجا را مدّعى ناميدند. عمر سپس به فكر اصلاحات ديگر و نيز توسعه مسجد افتاد. وى خانه هايى كه به مسجد چسبيده بود خريد و كسانى كه از دادن خانه هايشان امتناع كردند، آنها را قيمت كرد و پولشان را به عنوان امانت در

ص: 124

بيت المال گذاشت. زمانى كه ديدند او روى حرف خود ايستاده است، به اجبار پولشان را گرفتند. (1)

سپس به ساختن ديوارى در اطراف مسجد پرداخت كه ارتفاع آن كمتر از قامت يك انسان بود. آنگاه براى آن درهايى در مقابل راه هايى كه به مسجد منتهى مى شد باز كرد.

اين اقدام در سال هفدهم از هجرت بود. مورّخان در باره مساحتى كه عمر بر مسجد افزود سخنى نگفته اند. شيخ حسين باسلامه گمانش بر اين است كه اين افزوده، بيش از چيزى كه برابر مقامات اربعه بوده، نبوده است. عمر همچنين دستور داد چراغ هايى روى ديوارهاى مسجد نصب كنند. نيز با پارچه قبطى (2) پرده اى براى كعبه درست كرد. زمانى كه مدائن فتح شد دو هلال فرستادند تا در كعبه آويزان كنند.

عمر به مسائل حج هم توجه داشت و در تمام دوران خلافت خود بر آن نظارت مى كرد. تنها سالى كه نتوانست به حج بيايد، همان سالى بود كه درگذشت و در آن سال نايب وى عبدالرحمن بن عوف بود.

در زمان عثمان، بحث نياز به توسعه مسجد مطرح شد. او هم خانه هايى را به هدف توسعه مسجد خريدارى كرد. (3) سپس رواقى مسقّف براى مسجد ساخت و اين نخستين رواقى بود كه بر سر مسلمانان سايه انداخت. همچنين به مانند عمر، كعبه را با پارچه قبطى پوشاند. نيز علائم حرم را كه حد فاصل حِلّ از حرم بود تجديد كرد. در زمان وى بود كه بندر از شُعيبيه به جدّه منتقل شد. پيش از اسلام و در آغاز آن، شعيبه بندر مكه به حساب مى آمد تا آن كه در اين وقت جدّه جايگزين آن شد. اين اقدام به درخواست مردم مكه بود، چرا كه جدّه به مكه نزديك تر بود. عثمان خود به آنجا رفت و دستور داد تا اين انتقال صورت گيرد. (4)

ص: 125

عثمان به جز سال اوّل، هر سال به حج آمد. در آخرين سال حكومت وى، عبداللَّه ابن عباس با مردم حج گزارد.

امام على عليه السلام فرصتى براى توجه به مسائل مكه در دوران خلافتش به دست نياورد.

آن حضرت يكسره مشغول نبردهاى طولانى بود كه در دوران خلافتش درگير آنها شده بود.

ص: 126

بلافاصله پس از رحلت امام على عليه السلام در كوفه مردم با فرزندش حسن به عنوان خليفه بيعت كردند. پيش از رحلت آن حضرت، از وى خواستند تا كسى را به جاى خود نصب كند. آن حضرت گفت: همان طور كه پيامبر صلى الله عليه و آله اين كار را نكرد من نيز كسى را تعيين نمى كنم. اگر خداوند خواست، شما را بر بهترين شما مجتمع خواهد كرد، همان طور كه پس از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين كرد. (1) زمانى كه آن حضرت وفات يافت، قيس بن سعد بن عباده پا پيش نهاد و در عراق با امام حسن عليه السلام بيعت كرد. پس از آن مردم در هفدهم رمضان سال 40، روز وفات امام على عليه السلام با حسن بيعت كردند.

در همان سال، مردم شام با معاويه بيعت كردند. امام حسن عليه السلام بدون آن كه جدى باشد (2) با سپاه عراق به سمت شام حركت كرد. معاويه هم با اهل شام آمد. زمانى كه دو سپاه برابر هم قرار گرفتند، كسانى براى صلح تلاش كردند. در نهايت كار به خلع امام

ص: 127

حسن عليه السلام از خلافت و تسليم آن به معاويه در ربيع الاول سال 41 تمام شد. بدين ترتيب كار معاويه در شرق و غرب استوار شد و آن سال را عام الجماعه ناميدند. (1)

ابن كثير در روايتى از ابوالعريف، چُنين نقل كرده است: ما از پيشاهنگان سپاه حسن عليه السلام و دوازده هزار نفر بوديم كه به جنگ اهل شام رفتيم. وقتى خبر صلح امام حسن عليه السلام را شنيديم، چنان شد كه از خشم گويى پشتمان شكست. وقتى حسن بن على به كوفه درآمد، كسى به او گفت: منّا السلام عليك يا مُذِلَّ المؤمنين! آن حضرت فرمود: من مذلّ المؤمنين نيستم. من دلم نمى خواست براى پادشاهى با آنان بجنگم. (2)

ص: 128

معاويه در سال 44 به حج آمد، زمانى كه عبدالله بن خالد امير مكه بود. در سال 50 هم به حج آمد و طبق سياستى كه داشت بذل و بخشش فراوان كرد كه شرحش خواهدآمد.

ص: 129

به وى جذب شدند و مردمانى در شام و عراق با او بيعت كردند. اما در مكه و مدينه كسانى كه نامشان را برديم با او به مخالفت برخاستند. معاويه خود به مدينه آمد و با معارضان بحث و گفتگو كرد و آنان با شدّت با او برخورد كردند. پس از آن نزد عايشه رفت تا از او برابر آنان استمداد كند، اما كارى از پيش نبرد. او نيز دست به شدّت عمل زد و تلاش كرد تا به زور كارش را پيش ببرد. (1)

روايت ابن كثير اين است: معاويه خطاب به حسين بن على، عبداللَّه بن زبير، و عبداللَّه بن عمر گفت: كسى كه از پيش هشدار دهد، در واقع از آنچه پيش آيد عذر خواسته است. من در ميان شما خطبه مى خوانم، كسى از شما بر مى خيزد و من را برابر مردم تكذيب مى كند. من تحمّل كرده مى گذرم. حالا من چيزى مى گويم، به خدا سوگند اگر يك نفر شما در اينجا سخنى بر خلاف من بگويد، پيش از آن كه كلامى در پاسخش گفته شود، شمشيرى بر فرقش فرود خواهد آمد و آن وقت، هر كس، فقط بايد در انديشه جان خود باشد. آنگاه صاحب شمشيرش را در حضور آنان خواست و گفت: بالاى سر هر كدام دو نفر را كه هر كدام شمشيرى دارند بگمار. اگر كلمه اى در تصديق يا تكذيب از زبان آنان درآمد هر دو نفر شمشيرشان را بر او فرود آورند. آنگاه معاويه از خانه خارج شده، بر منبر رفت و پس از حمد و ثناى الهى گفت: اين گروه از رهبران و برگزيدگان از مسلمانان، كسانى هستند كه كارى جز با مشورت آنان تمام نخواهد شد. آنان راضى شده و با يزيد بيعت كردند؛ با نام خدا بيعت كردند. در اين وقت مردم هم بيعت كردند، چرا كه منتظر بيعت اين جماعت بودند.

ص: 130

بن زبير و عبدالله بن عمر. اما حسين، اميدوارم خداوند او را كفايت كند. اما ابن زبير، اگر بر او غلبه كردى، قطعه قطعه اش كن. اما ابن عمر، ورع او را مشغول خواهد كرد. او را با آخرتش تنها بگذار، او هم تو را با دنيايت تنها خواهد گذاشت.

به دنبال روى كار آمدن يزيد در سال 60 هجرى، يزيد به وليد بن عتبه، حاكمش در مدينه نوشت: اما بعد، حسين و عبداللَّه بن زبير را چندان سخت نگاه دار تا بيعت كنند و السلام! وقتى نامه به او رسيد، حسين و عبدالله بن زبير را خواست. حسين نزد او رفت و وى نامه يزيد را به وى نشان داد. حسين گفت: كسى مانند من، پنهانى بيعت نمى كند؛ وقتى مردم را دعوت كردى، ما را هم بخوان تا يك جا كار انجام شود. زبير در آمدن تعلّل كرده همراه با دوستانش به مكه رفت. وليد كسانى را در پى او فرستاد، اما موفق به بازگرداندن او نشدند. در اين وقت، حسين بن على هم از فرصت مشغول شدن وليد به ابن زبير استفاده كرده، شبانه خاندانش را گرد آورد و شب بعد از آن، راهى مكه شد. اما ابن عمر، در نقلى چنين است كه بيعت كرد و در نقلى ديگر آن كه گفت: وقتى همه مردم بيعت كردند و كسى جز من نماند، من هم بيعت خواهم كرد. در روايت سومى هم آمده است كه در اين وقت او در مكه بود و در راه با امام حسين عليه السلام كه از مدينه عازم مكه بود، برخورد كرد و از قضايا آگاه شدند. وى به مدينه آمد و بيعت كرد. (1)

ص: 131

زيادى در اطرافش جمع شدند. او هم فريفته اين جمعيت شده، نامه اى به مكه فرستاد تا حسين را در آمدن به كوفه ترغيب كند.

من از عقيده ابن عباس در اين باره در شگفت هستم كه گفت: در وقتى كه آنان اميرى دارند كه مالياتشان را مى گيرد، تو را دعوت كرده اند، پس در اصل تو را براى جنگ دعوت كرده اند و من از بابت رها كردن تو توسط آنان انديشناكم.

اين عقيده اى بود كه ناشى از نگرشى عميق و نگاهى متفكرانه از يك فرد مجرّب بود. افرادى به جز ابن عباس هم همين مطلب را براى حسين گفتند. اما آنچه در غيب خداوند مقدّر بود رخ داد.

حسين بن على، پيروانش را در مكه كه بيش از هشتاد نفر نمى شدند آماده كرده به سوى كوفه به راه افتاد. زمانى كه نزديك اين شهر رسيد، اخبارى به او رسيد كه خليفه، كسى را به كوفه فرستاده است كه اين شهر را تنبيه كرده، و بر شيعيان چندان سخت گرفته كه از اطراف مسلم پراكنده شده اند. حسين از اين مطلب نگران شده خواست باز گردد، جز آن كه برادران مسلم نپذيرفتند و گفتند كه بايد انتقام برادرشان را بگيرند يا آن كه در راه او كشته شوند. آنان در نخستين گام رسيدن به كربلا و پيش از آن كه بتوانند صفوف خود را منظّم كنند كشته شدند. سپاهيان يزيد بر آنان يورش برده، همگى را كشتند و زمين كربلا به خون فرزند دختر رسول خدا صلى الله عليه و آله رنگين شد، آن هم به فجيع ترين شكل كه نه تنها تا به امروز بلكه تا پايان روزگار ياد آن خواهد ماند. اين واقعه در دهم محرّم سال 61 هجرى بود. (1)

ص: 132

فرستاد. در اين وقت حارث بن خالد بن عاص مخزومى امير مكه شد. برخى از مورّخان امارت او را به نيابت عمرو بن سعيد ياد كرده اند.

در سال 62 يا 63 وليد بن عقبة بن ابى سفيان امير مكه شد. در دوران او بود كه حركت عبدالله بن زبير در مكه آغاز شد. در اين باره به تفصيل سخن خواهيم گفت.

كسان ديگرى هم امارت اين شهر را داشتند كه عبارتند از: عثمان بن محمد بن ابى سفيان، عبدالله بن زيد بن خطاب و يحيى بن حكيم بن صفوان بن اميه، كه در ترتيب امارت آنان اختلاف نظر هست. (1)

ص: 133

شورش ابن زبير (1)

گذشت كه يزيد بن معاويه در سال 60 به والى خود در مدينه نوشت تا براى او از مخالفان بيعت بگيرد. نيز گفتيم كه حسين بن على و عبدالله بن زبير در رأس مخالفان بودند كه به مكه رفتند و حسين بن على پس از مدتى در پاسخ به دعوت شيعيانش در كوفه عازم آن جا شد كه به شهادت رسيد.

اما ابن زبير همچنان در مكه ماند. زمانى كه خبر كشته شدن امام حسين عليه السلام را شنيد فرصت را براى تصميمى كه سال ها آن را مسكوت گذارده بود، مناسب ديد. به باور من اين انديشه خاص او بود. وى از همان زمان عثمان، آن گاه كه عثمان در جريان شورشْ او را بر در خانه خود گمارد، خود را شايسته خلافت مى ديد. همين كه عثمان از ميان همه او را براى اين كار برگزيده بود، معنايش آن بود كه به موقعيت او و ويژگى هاى ممتازش واقف بود. ابن زبير در روزى كه مسلمانان على عليه السلام را براى خلافت معرفى كردند ساكت ماند. اما اندكى بعد به سپاه معارضان حكومت على عليه السلام كه از حزب خاله اش عايشه بودند، پيوست. اما وقتى آگاه شد كه شاميان با معاويه بيعت كرده اند و ديگر شهرها هم با وجود بزرگان قريش و صحابه آن را پذيرفته اند و نيز ديد كه معاويه با خود او از در دوستى درآمده و در اين باره اصرار دارد، به او مى گويد: «مرحبا بابن عمة رسول الله و ابن

ص: 134

حواريه، و اى غلام! يك صد هزار به او بده و تمام نيازهاى او را بر آور»، آرى در اين شرايط بهتر ديد ساكت بماند. (1)

وى در تمام اين مدت ساكت ماند و فعاليت خود را معطوف به خويشان و اطرافيانش كرد و خانه بزرگش را در همسايگى باب دريبه براى واردان و زائرانش باز گذاشت. او جلساتى تشكيل مى داد كه در آنها آشكارا از عقايدش در باره حكومت و انتقادهايش كه عامل امويان در مكه يعنى عمرو بن سعيد بن عاص اشدق را آزار مى داد، سخن مى گفت.

خبر اين مجالس به عمرو بن سعيد مى رسيد، اما او چاره اى جز تغافل نداشت؛ زيرا از موقعيت ابن زبير ميان مردم مكه و بهره ورى او از جرأت مثال زدنى اش آگاه بود. كما اين كه اخبار ابن زبير در شام به معاويه مى رسيد و او با حلم و نيكى با او روبه رو مى شد.

معاويه مُرد و در سال 60 هجرى با يزيد بيعت شد. در اين وقت ابن زبير نخستين اقدام عملى را با كُندى آغاز كرد، اما رقيب او حسين بن على عليه السلام در مكه و شهرهاى اسلامى موقعيتى داشت كه بر موقعيت ابن زبير مى چربيد. اكنون كه خبر رحلت امام حسين عليه السلام را در سال 61 شنيد برخاست و آشكارا به دعوت پرداخت.

در اين وقت، اشدق والى يزيد در مكه كوشيد تا با جدّيت و در عين حال مدارا فعاليت ابن زبير را محدود كند. وى كسانى را در اطراف ابن زبير و به ميان ياران او فرستاده، جاسوسانى را مأمور كرد تا كارهاى او را كنترل كنند، درست به مانند آنچه امروزه خارجى ها انجام مى دهند. او كسانى را در ورودى هاى مكه گماشت تا اسامى افرادى را كه وارد مكه مى شوند يادداشت كنند و هويت آنان را بشناسند. هر كسى را كه ارتباط خاصى با ابن زبير داشت، به مكه راه نمى دادند. اما اين تلاش ها تأثيرى در اراده ابن زبير نداشت. يزيد دستور داد تا ابن زبير را دست بسته به سوى وى بفرستند، اما اشدق جز آن كه زنجيرى نقره اى براى او بفرستد نتوانست كارى از پيش ببرد. (2)

ص: 135

در اين وقت اخبارى رسيد كه حكايت از شروع ناآرامى ها در مدينه داشت. يزيد به عمرو بن سعيد دستور داد تا به مدينه برود. عمرو، حارث بن خالد مخزومى را به نيابت از خود در مكه گذارد و به وى توصيه كرد تا مراقب ابن زبير باشد، توصيه اى كه هيچ خاصيتى نداشت، زيرا ابن زبير با توجه به قدرت و موقعيتى كه در مكه داشت، اهميتى براى اين كارهاى واليان و هوشيارى آنان قائل نبود. (1)

يزيد از سال 61 در انديشه تأديب ابن زبير بود. وى از عمرو بن سعيد كه به مدينه منتقل شده بود خواست تا عليه ابن زبير آماده شود. او هم سپاهى مركب از دو هزار نفر فراهم آورده فرماندهى آن را به عمرو بن زبير، برادر عبدالله و نيز انيس بن عمر اسلمى سپرد. اين سپاه به مكه رفت و بخشى از آن در ابطح، و برخى ديگر در ذى طوى مستقر شد. ابن زبير و نيروهاى او با آنان درگير شده، از منطقه دورشان كردند. اين حمله تأديبى در اواخر سال 61 بود.

ص: 136

نخاوله (1)

آنچه در اين مقطع انسان منصف را آزار مى دهد، مطلبى است كه برخى از مورّخان نوشته، گفته اند كه نخاوله كه شيعيان فعلى ساكن مدينه هستند، از نسل همين اباحى ها در مدينه هستند. اين نظرى است كه آشكارا تعصّب در آن، خانه كرده است. نسل آنان چه ارتباطى با تشيع دارد؟ اگر آنچنان كه مى گويند اهالى مدينه فرزندان متولد شده از اين اباحى ها را در ناحيه اى از مدينه گذاشتند، چرا اين نسل از اين نام و نشان شرمنده نشده، در بلاد متفرق نگشتند؟ گريز آنان از اين ديار، معقول تر مى نمايد تا آن كه در گوشه اى از مدينه بمانند و تا به امروز پابرجا باشند.

واقعيت آن است كه برخى از مورّخان، برابر روايات نقل شده، عقل خود را به كنار مى گذارند. برخى ديگر اسير گرايش هاى مذهبى و باورهاى خويش هستند و بيش از آن كه براى حقيقت و تاريخ به ثبت وقايع بپردازند، اسير شهوات و خواسته هاى نفسانى خود هستند.

آنچه اسباب تأسف است اين كه برخى از مردم مدينه، تا به امروز متأثر از اين قبيل اخبار هستند و به برادران نخاوله اى خود چنين نظرى دارند. سنى نبودن نخاوله هم تأكيدى بر اين نگاه و نظر آنان شده است. اما واقعيت آن است كه نخاوله (2) بخشى از شيعيانى هستند كه در جهان اسلام زندگى مى كنند و تشيع هم پديده شگفتى در سرزمين هاى عربى نيست و تاريخ در تمام ادوار خود و در ميان بسيارى از خاندان ها و توده ها، با آن آشنا بوده است. برخورد تند مردم با نخاوله نشأت گرفته از سياست عثمانى هاست كه به دلايل سياسى با تشيع درگير بودند. فاصله ميان نخاوله و اجماع و اتحاد امت جز اين نيست كه مسلمانان به آنان توجه كرده و در قانع كردن آنان بكوشند تا

ص: 137

ايشان به صفوف برادرانشان پيوسته و همگى روى كلمه واحده اى كه بتواند اين شقاق و اختلاف را بر دارد، متحد شوند، آن هم در وقتى كه ما بيش از هر زمان ديگر به اتحاد و اتفاق نيازمنديم.

ص: 138

پرده كعبه رسيد و با توسعه آن برخى از چوب ها و سقف كعبه در آتش سوخت. (1) اين روايت در مقابل روايات تند ديگر نزديك تر به واقع مى نمايد.

ص: 139

دشمن خود را به شام برده، به عنوان يك غنيمت به كسى كه در آنجا بر سركار خواهد آمد، تحويل دهد. از ابن زبير هم كه فردى بيدار و حريص و بلندپرواز بود، چنين توجهى نسبت به خدعه حصين بن نمير امرى طبيعى بود.

به هر روى، دو گروه در اين گفتگوى صلح، با يكديگر توافق نكردند. حصين بن نمير عقيده اش اين بود كه ادامه اين نبرد، بى هدف خواهد بود. بنابراين دست از محاصره مكه برداشت و به شام برگشت. در آنجا خلافت در اختيار معاوية بن يزيد قرار گرفته بود كه در ربيع الاول سال 64 در اجتماعى از مردم اعلام كناره گيرى كرده، گفت: من كارى را بر عهده گرفتم كه قادر به انجام آن نيستم. من كار شما را به شما واگذار كردم، هر كسى را مايليد انتخاب كنيد. مورّخان در باره مدت زمان خلافت او از نصف يك ماه تا سه ماه اختلاف نظر دارند.

بدين ترتيب كار ابن زبير در مكه و حوالى آن استقرار يافت و مردم آنجا و مدينه با او بيعت كردند. پس از آن بصره و كوفه هم با او بيعت كردند. وى كسانى را به مصر و يمن فرستاد كه آنان هم همگى با وى بيعت كردند. در خراسان نيز با او بيعت شد و گروه زيادى از خوارج هم با او بيعت نمودند. همچنين اهل حمص و فلسطين و عراق و ساير بلاد شام، به جز دمشق او را همراهى كردند.

شمارى از مردم دمشق هم براى ابن زبير فعاليت كرده، در اطراف ضحاك بن قيس فهرى نايب دمشق كه از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله بود، گرد آمدند. او هم خطبه بلندى خواند و مردم را به بيعت با ابن زبير فرا خواند. (1)

مروان بن حكم ديد كه كار شام نيز به مانند ساير شهرها به تدريج در اختيار ابن زبير قرار خواهد گرفت. بنابراين قصد رفتن به مكه و بيعت با ابن زبير داشت تا براى بنى اميه امان بگيرد. در راه به شمارى از امويان برخورد كه او را از اين تصميم باز داشتند. آنان به وى گفتند: تو شيخ قريش هستى، و خالد بن يزيد بچه است و عبدالله بن زبير پير. تنها آهن مى تواند آهن را فرو كوبد. خالد را مقابل ابن زبير قرار نده، بلكه خودت را كه بزرگ

ص: 140

قريش هستى مقابل او قرار ده. ما با تو بيعت مى كنيم. او هم دستش را دراز كرده، افراد مزبور در سوم ذى قعده سال 64 در جايى به نام جابيه با او بيعت كردند.

سپس با ياران خود به سوى هواداران ابن زبير كه در شام بودند و فرماندهى آنان را ضحاك بن قيس بر عهده داشت حركت كرد. در نبرد سختى كه درگرفت، ضحاك كشته شد و هوادارانش متفرق شدند. اين رخداد در اواخر ذى حجه سال 64 بود. بدين ترتيب كار امويان در شام استقرار يافت و بيعت با مروان بن حكم تمام شد. اين در حالى بود كه شهرهاى ديگر در اختيار ابن زبير بود و با او به عنوان خليفه مسلمانان بيعت شد. (1)

ص: 141

داده بود.

يك دوره بر اسلام گذشت كه مردم اين عصبيت ها را فراموش كردند، اما چيزى نگذشت كه بر اثر بالا گرفتن فتنه ها بار ديگر بر سر انتخاب خليفه، آن عصبيت ها زنده شد. كسانى از خلفاى اموى هم از اين فتنه گرى و عصبيت گرايى براى استوار كردن موقعيت خود بهره گرفتند. آنان به رغم آن كه با قيسى ها پيوند داشتند، گاه به مصاهره و ارتباط سببى با يمنى ها دست مى يازيدند تا برابر دشمنى قيسى ها بتوانند از آن رابطه استفاده كنند. اين مسأله به خصوص زمانى رخ مى داد كه قيسى ها به سمت بنى هاشم مى آمدند و البته در اين مرحله بالا گرفتن تعصّب، امرى شگفت نبود.

در اين صورت نبايد از اين كه در ايام ابن زبير كسانى در شام نداى حمايت از او را سر مى دهند شگفت زده شويم؛ درست همان طور كه كسانى بر ضد ابن زبير حاضر به دفاع مسلحانه از امويان بودند.

بدين ترتيب در اينجا بحث زبيرى و اموى جز در اين حد نبود كه قيسى ها آرزوى پيروزى قبايل حجاز را داشتند و يمنى ها كه در آرزوى نابودى قيسى ها بودند، حتى اگر اين بر خلاف مصالح امويان، دامادهاى آنان مى بود.

معاويه به اختلاف ميان قيسى ها و يمنى ها در شام واقف بود و با سياست بى مانند خود با آن مدارا مى كرد. وقتى يزيد آمد كمابيش همان وضع ادامه داشت، اما با مرگ او درگيرى آغاز شد و مروان بن حكم توانست از شمشير يمنى ها كه شمارشان بسيار بيش از قيسى هايى بود كه حامى ابن زبير در حجاز بودند، استفاده كند. (1)

ص: 142

پشت او مى نشستند و بر مى خاستند [!]. مانند ديوار محكم بود و طبيعى بود كه در كار دعوت خود استوار باشد، چرا كه به سرعت و صبر و اراده شهرت داشت. عمر بن عبدالعزيز گويد: روزى به ابوسليكه گفتم: وصف ابن زبير را براى ما بگوى. او گفت: به مانند او كسى را كه پوستى روى گوشت و گوشتى روى عصب و عصبى روى استخوان و جانى چنين در جسد، به مانند او نديدم؛ در وقت محاصره مكه آجرى از منجنيق ميان ريش و سينه او خورد، اما او هيچ نهراسيد و نمازش را قطع نكرد و جز براى ركوع سر فرود نياورد.

غرورش هم تا همين حد بود و نفسى شريف داشت، همچنان كه فصيح و داراى بيانى نيرومند و صدايى رسا بود، به طورى كه وقتى سخن مى گفت صدايش را كوه ابوقبيس باز مى گرداند. (1)

اينها صفات و ويژگى هايى است كه براى رهبرى و زعامت به كار مى آيد. بنابراين شگفت نيست كه در خط رهبرى مسلمانان افتاده باشد. آنچه بايد به اين مطالب ضميمه كرد، تعصب او نسبت به سرزمين مكه است كه محل تولد اسلام در حجاز بود و او تلاش مى كرد تا نيروى آن را باز گرداند تا بتواند آشفتگى دنياى اسلام را از ميان ببرد و از آنجا بر مقدّرات دنياى اسلام سيطره يابد. نيز به اين مطالب بايد افزود كه امويان در بلاد اسلام چه كردند. مسلمانان در سراسر جهان اسلام شاهد اقدامات امويان بودند كه نمونه اش كشته شدن امام حسين عليه السلام و مباح كردن مدينه و جنگ با مكه و تغيير روش شورايى به ملوكيت و نظام موروثى در حكومت بود، كارهايى كه جاى نقد و ايراد فراوان داشت.

جمع اين شرايط، به علاوه آن ويژگى ها، زمينه را براى پيروزى ابن زبير و توجه مسلمانان در شهرهاى اطرف به او فراهم كرد. (2) با اين همه خواهيم ديد كه با وجود اين شرايط مساعد و مناسب، زمان چندانى نگذشت كه حكومت او سست گرديد و خلافت

ص: 143

بار ديگر به خاندان اموى در دمشق بازگشت و اين هم عوامل خاص خود را داشت كه به آن خواهيم پرداخت.

ص: 144

على بن ابى طالب عليه السلام از وى انتقاد داشتند. در باره شيعه هم اشاراتى داشتيم كه چطور به خونخواهى امام على عليه السلام و فرزندش حسين عليه السلام از ظالمان و ستمگران روى آوردند، داستانى كه دامنه آن همچنان ادامه يافت. ابن زبير همچنان در اين مجادله تلاش مى كرد و مايه مى گذاشت تا آن كه نيرويش به تحليل رفت و در اين وقت بود كه عبدالملك سپاه خود را به كوفه فرستاد. مصعب با سپاهى به مقابله آنان رفت در حالى كه مردم عراق از شدّت بخل ابن زبير تحت فشار بودند و از سوى ديگر، به خاطر كشته شدن مختار، فرمانده شكست خورده خود، به دنبال انتقام بودند.

اموى ها در همان آغاز حركت خود، سيل پول را به سوى مراكز رهبرى زبيرى ها سرازير كرده، شيرينى آرزوها را به سوى خانه هاى رؤسا سرازير كردند. بدين ترتيب آنان زبيرى ها را تنها گذاشتند. اموى ها راه پيروزى خود را با عبور از كشته هاى عراقى و حجازى ها هموار كردند و بدين ترتيب پس از كشته شدن مصعب بن زبير در سال 71 عبدالملك پيروز گرديد و در كوفه با او بيعت شد. (1)

ص: 145

سپس پيشاهنگان سپاه خود را به سوى عرفه فرستاد. در آنجا نيروهاى ابن زبير در مقابل آنان برآمدند و درگير شدند كه ضمن آن نيروهاى زبيرى شكست خوردند. سپس حجاج به بئر ميمون، جايى ميان مكه و منى آمد. در اين جا بود كه طارق بن عمرو فرمانده اموى هم كه به مدينه رفته، آنجا را تصرّف كرده، براى عبدالملك بيعت گرفته بود، به وى پيوست.

با رسيدن هلال ماه ذى حجه سال 72 مكه در محاصره بود و حجاج راهى براى ورود به مكه نداشت. با فرا رسيدن روز عرفه، حجاج هم همراه سپاهش تلبيه گويان ايستاد. سپس به مزدلفه رفت و از آنجا به منى آمد اما او و سپاهش براى اتمام مناسكشان نتوانستند به مكه بيايند و همچنان در احرام ماند. زبيرى ها و طرفدارانشان هم نتوانستند به عرفات بروند و قربانى هاى خود را همان جا در مكه ذبح كردند و همچنان در محاصره ماندند.

در آغاز سال 73 بود كه سپاه حجاج در ميان حجون و بئر ميمون استقرار يافت. اين بعد از آنى بود كه عبدالملك اجازه وارد شدن به مكه را به او داد، در حالى كه پيش از آن به وى توصيه كرده بود كه او را محاصره كرده و از وارد شدن به مكه خوددارى كند.

نيروهاى حجاج اندك اندك جلو رفتند تا برخى از نيروها در سمت باب بنى شيبه و تقريباً در محاذات باب صفابه درهاى ورودى مسجد الحرام رسيدند. نيروهاى زبيرى به داخل مسجد رفته و در پناه كعبه سنگر گرفته بودند. حَجاج دستور نصب منجنيق را داد كه نصب شد و اين براى بار دوم بود كه اين نقطه در دوره ابن زبير با منجنيق مورد حمله قرار مى گرفت. سنگ ها به كعبه اصابت كرد و چنين تصور مى شد كه هدف همان كعبه است.

در اين باره بايد دقت بيشترى كرد. حجاج با همه قساوت و دشمنى كه داشت كسى نبود كه اسلاميت و قِبله اى را كه خود به سوى آن نماز مى خواند فراموش كند و با منجنيق به جان آن بيفتد. اين قبيل جنگ هاى پرحرارت كه در بسيارى از ادوار، مسلمانان را به خطاهاى بزرگ كشانده، بيش از آن كه اين نبردها مقصود بالذات باشد، نتيجه طبيعى هيجانات ناشى از خشمى است كه عقل و حكمت براى متعادل كردنشان در آن ها حضورى ندارد. و البته ما زبيرى ها را هم تبرئه نمى كنيم. آنان هم در ايجاد اين دشمنى و

ص: 146

عنادى كه چنين متبلور شد سهيم بودند، چرا كه با تحصن در كعبه، امويان را وادار به اين اقدامات كردند. سنگ ها به همان اندازه به كعبه مى خورد كه بر سر اينان فرود مى آمد.

اندكى تأمل كافى بود به آنان نشان دهد كه دفاع در مقابل چنين سپاه جرّارِ بى پايانى فايده اى ندارد و بهتر است براى حفظ خون افرادى كه در آنجا بودند و نيز قدسيت بيت اللَّه الحرام اظهار اطاعت كنند.

واقعيت آن است كه انسان شجاع نمى تواند به نداى عقل درست گوش بدهد.

عبداللَّه بن زبير با اعتقادى كه به حق خود براى امارت بر مسلمانان داشت، و نيز باورش به فاسد بودن حكومت در شام و نيز اعتماد به نفسى كه داشت، مرد برجسته اى بود كه مى توانست امور مسلمانان را در دست داشته باشد. او شجاعت خاصى داشت. كافى است بدانيم كه يك بار كه امويان بر يكى از درهاى مسجد هجوم بردند او به تنهايى و بدون اين كه كسى همراهش باشد به آنان يورش برد و آنان را تا حجون به عقب راند. (1) مردمى از مكه نزد وى آمده گفتند: آيا درباره صلح با آنان گفتگو نمى كنى؟ گفت: به خدا سوگند هرگز چنين چيزى را از آنان درخواست نخواهم كرد. مردم از اصرارى كه وى براى جنگ داشت، به تنگ آمده به تدريج به سمت ابطح رفتند تا از حجاج امان بگيرند و او هم امان مى داد. برخى شمار اين افراد را حدود ده هزار نفر دانسته اند؛ با اين حال اين مسأله تأثيرى در ثبات ابن زبير نداشت. (2)

ص: 147

خود را اسير دست بچه هاى بنى اميه نكن كه با آن بازى كنند. راوى گوى: وى نزديك مادر شده سر او را بوسيد و گفت: به خدا سوگند عقيده من همين است، اما من دوست داشتم عقيده تو را بدانم. حالا به من بنگر؛ من امروز كشته خواهم شد؛ اسماء گفت: پسرم برو ببينم كار تو به كجا مى انجامد.

تا اين مقدار شجاعت و ثبات اسماء را مى شناسيم. اما مرحله اى كه پس از آن رخ داد هزارها بار از اين هم بالاتر است؛ زيرا چيزى كه مى شنويم حتى با تعابيرى مانند عزم و ثبات و شجاعت قابل وصف نيست، بلكه از اين ها بالاتر است.

اسماء به ابن زبير گفت: اين زره چيست كه پوشيده اى؟ اين مال مردى است كه طالب شهادت نيست.

عبدالله گفت: اين را پوشيدم تا قلب و خاطر تو آرام باشد.

اسماء گفت: نه ... آن را درآر ... عبدالله آن را از تنت بيرون آر.

تعبير «از تنت بيرون آر» چندان قاطع است كه در فرهنگ هاى لغت چيزى نمى توان يافت كه بتواند معناى اين جرأت را به درستى برساند.

اين شجاعت يا چيزى كه بارها از آن بالاتر است، به مقدار زيادى بيانگر عمق اين فاجعه هولناك با همه جزئيات و تلفات و صدمه اى است كه بر كعبه وارد آمد. (1)

ص: 148

وقت، پاره آجرى بر صورت وى اصابت كرده، صورت او را زخمى كرد. وى خون آن را در دست گرفت و به اين شعر تمثل كرد:

و لسنا على الأعقاب تدمى كلومنا و لكن على أقدامنا تقطر الدما (1)

ما پشت به ميدان جنگ نكرده ايم كه خون از جراحت هاى ما بيايد. بلكه در حالى كه روبرو ايستاده ايم خون از ما مى ريزد.

پس از آن بى هوش شد و روى زمين افتاد. در اين وقت به سراغ او رفته، وى را كشتند. با كشته شدن وى حكومت زبيرىِ مكه به نقطه پايان خود رسيد. امويان داخل مسجد شده، طواف كرده و با گرفتن پرده كعبه خداى را براى اين پيروزى سپاس گفتند.

اين رخداد در 17 جُماداى اوّل سال 73 بود. (2)

به دستور حجاج ابن زبير را در گردنه كَدى (3) نزديك حجون در بالاى مكه به دار آويختند. عقبة بن مكرم با سند متصل به بنى نوفل، حديثى را نقل كرده است كه حَجاج به دنبال اسماء مادر زبير فرستاد كه بيايد. او نپذيرفت. دوباره كسى را فرستادند كه مى آيى يا شاخ تو را گرفته به زور بياوريم. باز هم نپذيرفت و گفت: به خدا سوگند به پاى خود نخواهم آمد مگر آن كه شاخ مرا گرفته به زور ببرند. سپس حجاج نزد وى آمد و گفت: كار مرا با عبداللَّه چگونه ديدى؟ گفت: آن چنان كه تو دنياى او را خراب كردى و او دين تو را! در نقلى ديگر آمده است كه ابن زبير چندان بر دار بود تا آن كه حجاج دستور دفن او را در حجون داد و مادرش او را غسل داده، كفن نمود و او را خوشبو كرد.

پس از اين ماجرا حجاج در مكه ماند و براى عبدالملك بن مروان بيعت گرفت. او بنى هاشم را هم تحت فشار گذاشت. وى كه در اين باره قصد سختگيرى داشت، با فرمان

ص: 149

عبدالملك اين رويه را كنار گذاشت. (1) وى محمد بن حنفيه و عبدالله بن عمر را به خاطر بى طرفى شان تحت فشار گذاشت. عبدالله بن عمر از روى اضطرار با امويان بيعت كرد. (2) سپس حَجاج تعداد زيادى از صحابه و تابعين را به شام برد و آنان از روى اجبار با عبدالملك بيعت كردند. بدين ترتيب اين انديشه ابن زبير كه مى خواست موقعيت دينى و مركزيت مكه را براى خلافت به آن باز گرداند، از ميان رفت. حكومت ابن زبير در مكه از سال 63 تا 73 براى ده سال به درازا كشيد و دامنه نفوذ آن طى اين سال ها به بسيارى از شهرهاى اسلامى ديگر هم گسترده بود.

ص: 150

شهر گمارده شد، از اين اسامى ياد كرده است: مَسْلمة بن عبدالملك، حَجاج بن يوسف، حارث بن خالد مخزومى. سنجارى از مورّخان مكه از جمله نكات شگفتى كه در باره دوره امارت اين حارث نقل كرده اين است كه عايشه دختر طلحه حج گزارد و وى او را دوست مى داشت. عايشه به حارث پيغام فرستاد كه نماز را به تأخير بينداز تا طواف من تمام شود. او هم چنين كرد كه سبب اعتراض حاجيان شد. زمانى كه عبدالملك از اين مسأله آگاه شد گفت: اگر عايشه از من راضى باشد، خشم بنى مروان آسان است. وقتى عايشه، مناسك حجش را تمام كرد، حارث در پى او فرستاد و وى را به مجلسى دعوت كرد كه با او سخن بگويد. او پاسخ داد كه موعد ما پس فردا خواهد بود. (1) اما همان شب از مكه رفت. تصوّر من بر اين است كه در اين روايت شائبه دشمنى با امويان وجود دارد.

برخى ديگر از واليان دوره اموى در مكه عبارتند از: خالد بن عبدالله قسرى، عبدالله بن سفيان مخزومى، عبدالعزيز بن عبدالله بن خالد، نافع بن علقمه كنانى، و يحيى بن حكم بن ابى العاص. فاسى مى گويد فكر مى كند از جمله واليانِ عبدالملك در مكه يكى هشام مخزومى و ديگرى ابان بن عثمان بن عفّان بوده است. (2)

يكى از واليان وليد بن عبدالملك بر مكه، عادل ترين خلفا پس از چهار خليفه نخست، يعنى عمر بن عبدالعزيز بود. ابن فهد مى گويد كه عراقى ها در دوره امارت وى، از عراق و ستم حَجاج به مكه مى گريختند تا در پناه وى باشند. عمر نامه اى درباره ستم حجاج به مردم عراق، به وليد نوشت. وقتى وليد در اين باره نامه به حجاج نوشت، او پاسخ داد: ادامه اين رويه، نفعش به شورشيان مى رسد. بهتر است امارت مكه را به خالد قسرى بسپاريد. وليد توصيه حجاج را پذيرفت و خالد را براى بار دوم در سال 93 به اميرى مكه منصوب كرد. سپس مى افزايد: در اين وقت، خالد دستور داد تا بر منبر، به على ابن ابى طالب عليه السلام دشنام داده شود. خطبا آن حضرت را سبّ مى كردند و بر حَجاج درود مى فرستادند. بعد به سب حجاج دستور داد كه آنان چنين كردند! همو مى افزايد: خالد

ص: 151

مردم را به اطاعت از بنى اميه تحريك كرده و مى گفت: اگر بدانم كه اين حيوانات زبان داشته باشند و اطاعت از امويان نكنند آنها را از حرم بيرون مى كنم. وى دستور داد تا عراقى ها را به زور از مكه بيرون كرده و پناهندگان به عراقى ها را تهديد كرد. وى تا سال 96 امير مكه بود.

در دوران خلافت سليمان بن عبدالملك، طلحة بن داوود حضرمى و سپس عبدالعزيز بن عبدالله بن خالد براى بار دوم، بر مكه امارت كردند. امارت عبدالعزيز چندان ادامه يافت كه خلافت به عمر بن عبدالعزيز رسيد.

در اين دوره محمد بن طلحه و پس از آن عروة بن عياض و عثمان بن عبيدالله بن قيس امارت مكه را بر عهده داشتند. سخن ابن جرير حكايت از آن دارد كه در خلافت عمر بن عبدالعزيز كسى جز عبدالعزيز بن عبداللَّه بن خالد اميرى مكه را بر عهده نداشت.

فاسى به نقل از فاكهى مى گويد كه افراد ديگر بسا از طرف عمر بن عبدالعزيز و پيش از خلافت او و زمانى كه در مكه مقيم بوده، امارت مكه را بر عهده داشته اند.

در زمان امارت عبدالعزيز بن عبدالله، وى نامه اى از عمر بن عبدالعزيز دريافت كرد كه از كرايه دادن خانه هاى مكه نهى كرده و دستور داده بود تا خانه هايى كه در منى ساخته شده، تخريب و با زمين برابر شود. در اين زمان مردم به صورت پنهانى خانه ها را اجاره مى دادند. (1)

در زمان خلافت يزيد بن عبدالملك، گروهى به امارت مكه رسيدند كه عبارت بودند از: عبدالعزيز بن عبدالله بن خالد و عبدالرحمان بن ضحاك. ابن جرير طبرى گويد كه در سال 103 مكه را با مدينه به او سپردند. پس از آن در نيمه ربيع اول سال 104 از امارت هر دو عزل گرديد. ابن كثير گويد: سبب عزل او اين بود كه از فاطمه بنت الحسين خواستگارى كرد و چون او نپذيرفت، اصرار و تهديد كرد. فاطمه، به يزيد بن عبدالملك شكايت كرد و او نيز وى را عزل كرده، عبدالواحد بن زياد نصرى را به امارت مكه گمارد.

در خلافت هشام بن عبدالملك اين افراد به امارت مكه رسيدند: عبدالواحد بن

ص: 152

زياد، و پس از او ابراهيم بن هشام مخزومى. ابن فهد مى گويد كه ابراهيم به طور افراطى خودمحور بود. گفته اند كه در منى در خطبه اش گفت: شما از داناتر از من سؤال نخواهيد كرد! در اين وقت عالمى از عراق برخاست و درباره قربانى پرسيد كه واجب است يا مستحب؟ او نتوانست جواب دهد. شايد اين خبر هم ناشى از برخوردهاى انتقادى تند با امويان باشد. پس از ابراهيم، محمد بن هشام و سپس نافع بن علقمه كنانى امارت مكه را بر عهده داشتند.

در خلافت يزيد بن وليد، يوسف بن محمد بن يوسف ثقفى كه دايى وليد بود به امارت مكه رسيد. وى تا پايان خلافت وليد، عهده دار اين منصب بود. در زمان يوسف بود كه خليفه اموى دستور دستگيرى ابراهيم بن هشام و برادرش محمد را داد كه هر دو زمانى امارت مكه را داشتند. وقتى آن دو را به شام بردند، در آنجا به خاطر مسائلى كه مربوط به دوره امارتشان بود، شلاق خوردند. سپس آنان را به كوفه فرستادند و خالد قسرى را هم نزد آنها بردند و عامل كوفه هر سه را زندانى كرده چندان شكنجه كرد تا همگى در يك روز از روزهاى محرم سال 126 مردند.

همچنين در خلافت يزيد بن وليد، عبدالواحد بن سليمان بن عبدالملك به امارت مكه رسيد. (1)

ص: 153

مردم را به سوى خود دعوت مى كرد و به وى لقب طالب الحق داده بودند. ابوحمزه از وى خواست همراه او به حضرموت برود كه رفت. در آنجا بود كه وى و قومش براى مبارزه با امويان با او بيعت كردند. در اين وقت وى بر عامل امويان در حضرموت و صنعا شوريد و بر آنان غلبه كرد.

پس از آن ابوحمزه با سپاهش عازم مكه شده در ذى حجه سال 129 زمانى كه حاكم شهر گريخت، اين شهر را تصرف كرد و از آنجا به مدينه رفت. عبدالواحد بن سليمان در آنجا به مقابله با او برخاست كه دو طرف درگير شدند و ابوحمزه او را شكست داد و به سال 130 بر مدينه هم مسلط گرديد. از آنجا براى مبارزه با امويان به سوى شام رفت.

مروان سپاهى را برابر او فرستاد كه ابوحمزه را شكست داده، مدينه را از او باز پس گرفت.

ابوحمزه به مكه برگشت. اندكى بعد سپاه اموى او را در وادى القرى (1) نزديكى خيبر محاصره كرده، كشتند و بار ديگر بر مكه مسلط شدند. (2)

فاسى (3) به نقل از ذهبى مى گويد: وقتى امويان سپاه ابوحمزه را در وادى القرى شكست دادند، ابوحمزه همراه با برخى از سپاهيان خود به مكه گريخت و او را در آنجا يافتند. سوارانى كه به تعقيب وى آمده بودند، از سمت مسفله و مَعْلات او را محاصره كردند به طورى كه راه گريزى نداشت. وى پس از آن كه دفاع جانانه اى كرد، همان روز كشته شد. در اين وقت، سپاه اموى به سوى يمن رفتند تا خليفه منصوب از طرف ابوحمزه يعنى عبدالله بن يحيى را از ميان بردارند. آنان ضمن كشتن او، سپاهش را پراكنده ساختند و اين حركت را در نطفه خفه كردند. بدين ترتيب مكه و مناطق جنوبى جزيره بار ديگر زير سلطه امويان درآمد.

ص: 154

انتقال خلافت به شام، حدّ فاصلى ميان دو دوره تاريخى در حجاز است. حجاز از اين نكته نيك آگاه بود كه در حاكميت سياسى- دينىِ دنياى اسلام نفوذ دارد، كما اين كه در آغاز مكه خود را از اصحاب حلّ و عقد در حكومت به شمار مى آورد. اما از زمانى كه معاويه خلافت را به شام انتقال داد، مكه از اين موقعيت فرو افتاد و به نوعى تابع و پيرو تبديل شد و امارت آن شهر از آن پس تابعى از فرمانروايى شام گرديد.

معاويه تلاش كرد تا در عوضِ چيزى كه از مكه و مدينه گرفته است، بزرگان از مهاجر و انصارِ آن را راضى نگاه دارد. ابزار وى براى اين كار بذل و بخشش هاى فراوان و بى حسابش بود و در اين زمينه از ويژگى هاى خاص خود استفاده مى كرد.

براى نمونه عبدالله بن عباس، عبداللَّه بن زبير، عبداللَّه بن جعفر طيّار، عبداللَّه بن عمر، عبدالرحمن بن ابى بكر، ابان بن عثمان و كسانى از آل ابى طالب و ديگر افرادى از بزرگان از مكه و مدينه نزد وى در شام مى آمدند و برخوردار از مواهب او شده، نيازمندى هايشان بر آورده مى شد و با ارقامى فوق تصور به آنان بخشش هايى صورت مى گرفت.

معاويه علاوه بر اين، از حلم وسيع و اخلاق تحمل پذيرش در مقابل برخى از معارضان و مخالفان استفاده مى كرد؛ ويژگى اى كه كمتر ميان ديگران ديده مى شد.

قلقشندى در صبح الأعشى مى نويسد: معاويه به حج رفت و از زنى از بنى كنانه

ص: 155

سراغ گرفت كه در حجون ساكن بود و به دارميه شهرت داشت. او را كه سياه و بسيار چاق بود نزد وى آوردند. از او پرسيد: دخترِ حام! چگونه اى؟ زن گفت: من فرزند حام نيستم.

من از بنى كنانه هستم. معاويه پرسيد: مى دانى براى چه به دنبال تو فرستادم؟ گفت: جز خداوند كسى غيب نمى داند. معاويه گفت: گفتم تو را بياورند تا از تو بپرسم، به چه جهت على را دوست داشتى و ما را دشمن؟ زن گفت: آيا بر من مى بخشى؟ معاويه گفت: نه. زن گفت: حتى اگر بر من نمى بخشى باز به تو مى گويم. من على را به خاطر عدالتش در ميان رعيت و تقسيم بالسويه بيت المال دوست داشتم. و تو را به خاطر جنگ با كسى كه از تو سزاتر به حكومت بود و به خاطر اين كه در طلب چيزى بودى كه حق تو نبود، دشمن داشتم. معاويه گفت: براى همين شكمت باد كرده و سينه هايت بزرگ شده است! زن گفت: آهاى! اينها اين وصف تو، به هند مى ماند نه به من. معاويه گفت: آرام! من چيزى جز خير نگفتم. سپس از زن پرسيد: على را چگونه يافتى؟ دارميه پاسخ داد: او را چنان ديدم كه سلطنت، آن چنان كه تو را فريب داده او را فريب نداد و چندان كه نعمت، تو را به خود مشغول كرد، او را مشغول نكرد. معاويه گفت: راست گفتى. آيا نيازى دارى؟ زن گفت: تو برآورده خواهى كرد؟ معاويه گفت: آرى. زن گفت: يك صد شتر سرخ موى كه فحل باشند و چوپان هم داشته باشد. معاويه پرسيد: با آنها چه مى كنى؟ گفت: با شير آنها بچه ها را غذا مى دهم و به كمك آنها در برابر بزرگ ترها سرافرازم و با استمداد از آنها ميان خانواده ها را صلح مى دهم. معاويه گفت: اگر من اينها را به تو بدهم مى توانم جاى على را در وجود تو بگيرم؟ زن گفت: هرگز نمى توانى. معاويه گفت: سبحان الله! هنوز من به مرتبه على نرسيده ام؟ سپس اين شعر را خواند كه تمامى خصلت هاى خوبش را جمع كرد:

اگر من با شما با حلم رفتار نكنم، بعد از من چه كسى مى تواند چنين كند.

اموالى كه به تو داديم مال تو باشد، اما ياد كن كه تو را با اين كه با او جنگيده بودى، با آرامش و سلم پاسخت را داد.

سپس گفت: به خدا سوگند اگر على بود، چيزى از اين اموال به تو نمى داد. زن گفت:

به خدا سوگند، حتى مويى هم از مال مسلمين به من نمى داد!

ص: 156

آنچه از اين قصه مبالغه آميز مى توان به دست آورد اين است كه پيروزى هاى معاويه، نتوانسته بود جامعه مكه را فريب دهد، چنان كه بذل و بخشش هاى سخاوتمندانه اش، روحيه نقادى موجود در اين شهر را از ميان نبرده و رفاه زندگى كه در اين دوره مردم در آن مى زيستند، مانع از بروز آزادى خواهى بدوى و صراحت و مردانگى آنان نشده بود. چنان كه قدرت و سلطنت معاويه هم اراده اين زن را سست نكرد؛ زيرا وقتى از او پرسيد: آيا اگر اين شترها را به تو بدهم، جاى على را براى تو خواهم گرفت؟ آن زن پاسخ داد: هرگز.

همچنين از اين حكايت مى توان نتيجه گرفت كه معاويه سخت مى كوشيد تا با تمام استعدادى كه در صبر و حلم از خود بروز مى داد، در عوض گرفتن قدرت سياسى مكه و مدينه، با مردم اين شهر برخوردى نرم داشته باشد. او در سياست، پيروز شد، چنان كه در مكه به مانند شام تصور بر اين بود كه مى بايست از اين مرد اطاعت كرد. چنان كه به صحابىِ رسول بودن او اعتراف داشتند و اين كه از خاندانى برجسته از ميان قريش است و شخصيت بالايى دارد و در شام از نفوذ كافى برخوردار است و اخلاقش نرم و دست و دلباز است؛ چيزهايى كه رياست را متناسب با او و وى را شايسته اطاعت و پيروى نشان مى داد.

به سخن ديگر، معارضان در اين دو شهر تسليم واقعيت شدند و من بر اين باور هستم كه اگر نبود آنچه در روزهاى آخر خلافت وى درباره ولايت عهدى يزيد از سوى معاويه طرح شد، آن شورش هاى بعدى در حرمين پديد نمى آمد و تاريخ جريان عادى خود را دنبال مى كرد.

اما انديشه موروثى كردن خلافت و انتقال آن به يزيد، دوباره جريان معارضه را تازه كرد، چندان كه پسر دختر پيامبر صلى الله عليه و آله قربانى شد و براى ابن زبير هم فرصتى پيش آمد تا دعوتش را مطرح كند و براى مدتى طولانى كسى برابر در نيايد.

عبدالله بن زبير نمونه يك رهبر انقلابى! بود. او شخصيت و شجاعت كم مانند و ديگر شرايط رهبرى را داشت و من ترديد ندارم كه او حمايت كسانى را كه تصور مى كردند بايد خلافت به حجاز باز گردد، پشت سر خود داشت. چنان كه نزديك بود ابن

ص: 157

زبير در كارى كه به آن آگاهى داشت توفيق حاصل كند و مكه در وضعيتى بود كه سلطه دينى مى توانست به آن باز گردد. ديديم كه مروان بن حكم كه حجت امويان در آن وقت بود عزم آمدن به مكه و بيعت با ابن زبير را داشت، تصميمى كه جوانان اموى در جابيه مانع از عملى شدن آن شدند و با او به عنوان خليفه بيعت كردند.

اين اقدامات، تبعات خاص خود را داشت. سپاه شام با فرماندهى امويان، نهضت مكه را مورد حمله قرار داده، همه تلاش ها را از ميان برده، آمال و آرزوهاى او را در بطائح مكه دفن كرده، و جسدش را بر بلنداى حجون به دار آويختند.

از پيامدهاى اين ماجرا تنها نابودى تلاش هاى ابن زبير و دفن آرزوهاى او در بطحاء مكه نبود، بلكه آثار روحى آن روى مردم مكه تأثير گذاشت، به طورى كه ريشه ها و شعله هاى موجود را خشكاند و خاموش كرد و مردم اين شهر را چنان ساخت كه به زندگى در حاشيه سياست بسنده كردند، درست بعد از آن كه چند دهه در وسط سياست مى زيستند.

در پى نابودى حركت ابن زبير در مكه، و طى سال هاى بعد حوادث مهمى در شهرهاى اسلامى و در طول خلافت امويان تا پايان آن رخ داد، حوادثى كه ضمن آن مسلمانان به جان هم افتادند و موج هاى مهيب بر آنان فرود آمد. خوارج قدرتى به هم زدند و شيعيان و علويان و زيديان شأن ديگرى داشتند و مرجئه و معتزله و شعوبيه هم براى خود بروبيايى داشتند. اما مكيان نقشى در اين مسائل بر عهده نداشتند و هيچ گروهى بر ضد گروه ديگر وارد ميدان نشدند؛ گويى به همان تجربه هاى پيشين بسنده كرده و يا از پيروزى نااميد شده بودند. چيز ديگرى هم هست كه بايد در بررسى اين مقطع تاريخى از آن غفلت نكنيم و آن اين كه مكى ها، چنان مى نمايد كه متأثر از شرايطى بودند كه در عهد شيخين پديد آمده بود و سايه اى از آن در روزگار ابن زبير بر سر آنها بود. وقتى آن را از دست دادند و برخلاف تصور آنان حوادثى رخ داد كه به شدت آنان را گرفتار وحشت كرد، زان پس كوشيدند تا زندگى را با سكوت سپرى كرده، نگاهشان به زندگى جز نگاه يك بازيگر اهل شوخى نباشد كه با حقايق روبرو نمى شود، مگر به اندازه اى كه از آن دور مى شود. زمانى كه آنان مذهب ابوبكر و عمر را قبول كردند جدى بودند، اما

ص: 158

وقتى آراء مختلف شد و مذاهب متعدد پديد آمد و طرفداران هر يك با حرارت به دفاع از مذهب خود پرداختند و دجال ها و مهدى ها و مدعيان نبوّت فزونى يافتند، آرى در اين وقت، نگاه مكى ها به اين اوضاع بيش از آن كه جدى باشد، نگاهى منبعث از روحى غير جدى و و در واقع شوخ مسلك بود.

بسا بهترين وصفى كه مى تواند توضيحى بر تحليل ما باشد، مطالبى است كه على بن محمد بن على بن العباسى، يكى از داعيان بعدى عباسى در خطبه اش گفت. سخن وى اين بود: كوفه و اطراف آن شيعه على هستند، بصرى ها عثمانى مذهبند و ساكت. اهل جزيره حرورى مذهبند، و اما شام جز طاعت بنى اميه را نمى شناسند. در مكه و مدينه غلبه با ابوبكر و عمر است. (1) اين نگاهِ غير جدى مكى ها به دليل ثابت ماندن آنان بر ميراث ابوبكر و عمر بود كه آن شهر را در يك مدت طولانى تا پايان دوره مورد بحث ما، يعنى عصر اموى، در وضعيت ثابت نگاه داشت. در اين زمينه، مى بايست از برخى از استثناها كه در شمارى از قصايد شعرى يا گفتگوهاى ادبى در مجالس ادبى كه برخى از جوانان در اطراف مسجدالحرام آنها را منعقد مى كردند، ياد كرد. آنان در اين مطالب، گفتگوهاى مناقشه آميزى از زندگى خود يا در انتقاد از دولت اموى داشتند. همين اقليت، به خاطر اين مطالب آزار فراوان ديدند. چنان كه يوسف بن محمد بن هشام، عرجى شاعر مكى را به خاطر هجو امويان تحت فشار گذاشته او را شلاق زد و زندانى اش كرد تا آن كه قريب نه سال بعد در همان زندان مرد. همين طور خالد بن عبدالله قسرى، سعيد بن جبير را تحت فشار گذاشته او را شكنجه كرد. وليد بن عروه سعدى آخرين عامل امويان در مكه نسبت به گروهى از جوانان سختگيرى كرد و اين از آن روى بود كه آنان شب ها جلساتى بعد از نيمه شب در مسجد الحرام داشتند و در گفتگوهاى خود از سياست امويان انتقاد مى كردند. وى جاسوسانى را بر آنان گماشت و در نهايت برخى را پراكنده كرد و بر برخى هم سختگيرى نمود. همين طور نسبت به شاعر معروف مكه، سديف بن ميمون كه از همين جماعت بود سختگيرى كرده، او را به زندان انداخت و دستور داد تا هر شنبه، صد

ص: 159

ضربه شلاق به او بزنند. گفته اند كه وى چندان در زندان ماند تا آن كه عباسيان پس از ورودشان به مكه او را آزاد كردند. وى در اين باره قصيده معروفى را سرود كه اولش چنين است:

اساس دين با آمدن بزرگان بنى عباس استوار گرديد. (1)

و در انتقاد از امويان كه شمارى از آنها با وجود عباسيان بر تخت خلافت، روى فرش ها نشسته بودند مى گويد: اين كه ديدم روى فرش ها و تخت ها نشسته اند، مرا و سايرين را به خشم آورد!

اين قصيده بسيار طولانى است و در كتاب هاى ادبى آمده است.

دوباره به همان روحيه غير جدى برگرديم كه بر تمامى امت سايه انداخته و آن را به قناعت كشانده بود و مدتى بعد اين قناعت را به نوعى از زهد كشاند. برخى از آنان از عابدان مشهور شده و يا به دنياى علم پناه بردند. برخى ديگر به هرزه گرى در زندگى روى آوردند و به سراغ نوعى از فساد رفتند كه البته جنبه هنرى هم داشت. برخى هم همچنان كه خواهيم گفت، گرفتار لهو و لعب شدند.

ص: 160

پيوست. وى نشيمنگاه خويش را در دار زمزم، در سمت چپ كسى كه به آن وارد مى شود قرار داد، جايى كه از آن علم و معارف انتشار يافت. ما نيازى به شرح و تفصيل درباره ابن عباس نداريم. كسى نيست كه نداند او از بزرگان صحابه بود و از ميان آنان، عالم ترين و پراطلاع ترين و عاقل ترين آنان بود. او حِبر الامّه و مفسّر كتاب خدا بود و بازگشت او به مكه به قصد تدريس، امتيازى بود كه بعدها هيچ گاه مكه به چنان معامله اى با سود علمى سرشار و افتخارآميز، دست نيافت. (1)

حلقه علمى ابن عباس در مسجد الحرام توسعه يافت. تشنگان براى رفع عطش علمى خود به اين سرچشمه جوشان علمى هجوم آوردند و بدين ترتيب تبديل به حركت علمى نيرومندى شد كه تأثير خود را ميان تمامى گروه هايى كه در گوشه و كنار مسجد پراكنده بوده و به كار علمى مشغول بودند، باقى گذاشت. (2)

اين مدرسه، دانشمندان فراوانى را تربيت كرد كه از آن جمله اند: مجاهد بن جبر، عطاء بن ابى رباح، طاووس بن كيسان، سعيد بن جبير، سليمان بن يسار، ابوالزبير محمد بن مسلم بن تدرس اسدى، عمرو بن دينار جُمَحى (3) و عِكرمه مولى ابن عباس. نزديك ترين اينان به ابن عباس همين عكرمه بود و به همين جهت بيشترين روايت و علم ابن عباس، از طريق او بر جاى مانده است. مجاهد بن جبر هم امتيازات خاصى دارد، كما اين كه يك دوره طولانى قاضى مكه بود.

مكتب پديد آمده در مكه، رسالت خود را به قوى ترين صورت ممكن و در قالب يك مكتب زنده، انجام مى داد. معارف موجود در اين مكتب از يك نسل به نسلى ديگر

ص: 161

انتقال مى يافت تا آن كه عالمانى چون سفيان بن عُيَينه (1) و مُسْلم بن خالد (2) و سپس شافعى پديد آمدند كه در اين باره توضيح خواهيم داد. (3)

ص: 162

درآميخته، گاه داخل اجتماعات پاك آنان شده به شنيدن غناى آنان مى پرداختند و شاعران را در انشاى اشعار رقيق تشجيع مى كردند.

قالت: لو أن أبالخطاب وافقنا اليوم نلهو و ننشد فيه أشعارا

آن زن گفت: اى كاش ابوالخطاب امروز موافقت مى كرد كه خوش باشيم و در آن اشعارى را انشاد كنيم.

اين ظرافت گويى به تدريج به مجالس انس شب نشينى براى شنيدن داستان ها كشيده شده، آنان در غفلت از مردم فرو رفتند و آثار آن را با استفاده از لباس هاى فاخر و از خزّ مى پوشاندند: (به اين اشعار بنگريد)

شب نشينى مى كردند و مى گفتند: اى كاش ما هميشه شبمان را برقرار مى ديديم.

اى كاش مردمان از لهو ما غفلت مى كردند و ما همه شب را به قمار مى نشستيم.

آنان چندان از عبور شب غفلت كردند تا آن كه صبحگاهان بر آمد.

آنان برخاستند و آثار شب نشينى را با لباس هاى خزّ محو مى كردند تا رد پاى آنان را نگيرند.

آنان برخاستند در حالى كه مى گفتند: اى كاش دامن شب روز را مى گرفت و طلوعش را به تأخير مى انداخت.»

من بر اين باور نيستم كه تمايل و توجه اين زنان به شب نشينى ها به معناى آن است كه اينان فاجر و فاسد بودند، بلكه به اين معناست كه آنان زندگى را به سخره و شوخى گرفته. آنان زنانى اهل تفريح بودند كه از زيبايى خوششان مى آمد و به آرزوها و خواست هايى كه محيطشان براى آنان ترسيم مى كرد گرايش داشتند. (1)

دامنه اين ظرايف ادبى چندان به انحطاط كشيده شد كه دامن مواقف حج، يعنى مشاعر مقدّسه را هم گرفت. مسعودى سخن يكى از حجاج شاعر را اين چنين براى ما نقل مى كند:

ص: 163

چه جاى خوبى است موقف، چه جاى خوبى است كعبه در مسجد، و چه جاى خوبى است نزديك استلام حجر كه زنان مزاحم ما مى شوند!

در اين وقت خالد بن عبدالله قسرى والى مكه خشمگين شده دستور جدايى زنان و مردان را در مطاف صادر كرد. ما اين شعر عرجى را از زبان آوازه خوانان مى شنويم كه چنين سروده است:

من اللائى لم يحججن يبغين حسبة و لكن ليقتلنّ البرِي ء المغفلا

زنانى هستند كه براى حساب آخرت حج به جاى نمى آورند، بلكه براى آن است تا انسان هاى پاك اما غافل را بكشند.

روايات تاريخى اين نكته را هم افزوده اند كه اين ظرايف ادبى آلوده، دامن برخى از فقهاى حجاز را هم گرفت. در اين روايات آمده است كه آنان شعورى نرم تر و تسامح بيشترى در قياس با فقهاى شهر داشتند و از جمله عبيدالله بن عمر عمرى گويد: من براى حج عازم بودم. زن زيبايى را ديدم كه كلامى بر زبان آورد كه دشنام بود. شترم را به او نزديك كرده به او گفتم: اى كنيز خدا! مگر تو حاجيه نيستى؟ آيا از خدا نمى ترسى؟ در اين وقت رويش را كه از زيبايى، خورشيد را محو مى كرد باز كرده گفت: عمويم! تو هم آرزو دارى. من همان هستم كه عرجى در باره ام سروده است:

زنانى هستند كه براى حساب آخرت حج به جاى نمى آورند، بلكه براى آن است تا انسان هاى پاك اما غافل را بكشند.

وى گويد: من گفتم: از خداوند مى خواهم كه اين صورت را گرفتار عذاب جهنم نكند. وقتى اين خبر به سعيد بن مسيب رسيد گفت: اگر او فقيهى از فقهاى عراق بود به آن زن مى گفت: دور شو، خداوند تو را زشت گرداند. اما عابدان حجاز هم ظريف گو هستند.

در آن وقت، بسيارى از زنان روى خويش را باز مى گذاشتند (1) و بدون نقاب كعبه را طواف مى كردند. ازرقى اشاراتى به اين مطلب دارد. وى در روايتى از جدش چنين

ص: 164

آورده است: عطاء از اين كه زن با نقاب طواف كند كراهت داشت. نظر ابن ابى مخارق هم همين بود. سپس گويد: عطاء همچنان عقيده خود را داشت تا برايش ثابت گشت كه عايشه با نقاب طواف كرده و همين مطلب سبب شد تا او هم اجازه دهد.

مكى ها در شنيدن غنا با تسامح برخورد مى كردند، به طورى كه طبقات ممتاز، كنيزكان خواننده داشتند و به آنان ادبيات عربى مى آموختند و صناعت شعرى تعليم مى دادند و آنان را رها مى كردند تا از غنايى كه از بلاد خود آورده بودند بخوانند، در حالى كه به آن غناها رنگ حجازى مى دهند. ابوالفرج گويد: نخستين كسى كه از اهالى مكه غنا خواند، سعيد بن مسجح بود. او غناى فرس و لحن هاى روميان را شنيد و ضرب را آموخت. سپس آنچه را از صداهاى خارج از غناى عرب را كه زشت مى شمرد دور انداخت و پس از آن بر روشى كه جمع ميان همه غناها بود مى خواند و مردم هم پس از وى، از او پيروى كردند. (1)

مدينه هم در اين آلودگى شريك شد و كار آوازه خوانى ميان مكه و مدينه شهرت يافت، اما مكه به سمت شعر غنايى كه در آنها شعر عمر بن ابى ربيعه و ياران او خوانده مى شد، پيشى گرفت. در هر دو شهر، موالى آوازه خوان از مردان و زنان شهرت يافتند كه از آن جمله مى توان به جميله، هيث، طويس، دلال، برد الفؤاد، نومة الضحى، رحمة، هبةاللَّه، معبد، مالك، ابن عايشه، نافع، عزة الميلاء، حبابه، سلامة القس، (2) بلبله، لذة العيش، سعيدة، و زرقاء ياد كرد. اخبار اينان به تفصيل در اغانى آمده است. (3)

ص: 165

بدين ترتيب نادره گويى و فكاهه سرايى و شور و نشاط، در مكه شيوع يافت، همچنان كه فخر فروشى به زيبايى و جمال كُشنده:

ما از اهالى خيف از ديار منى هستيم و براى مقتولى كه او را (از عشق) كشته ايم قصاص نخواهيم شد.

اين زنان، در لباس هاى خز و حرير و زينت هايى از ياقوت و زبرجد محو گشته بودند.

اين جماعت مشتاق در تفرجگاه ها و نزهتكده هاى خود در اطراف مكه و زاهر و در منطقه عقيق مدينه و نواحى طائف بودند. همچنان كه نويسنده اغانى گفته است، آنان سوار بر چهارپايان زيباى خود مى شدند، در حالى كه گردنبدهاى طلا به گردن آنان آويخته بود، يا آنكه با قباهاى تزيين شده و لباس هاى نازك ساخته شده از كتان يا ابريشم كه برخى بلندتر از برخى ديگر بود حركت مى كردند. گويى پلكانى است كه از نهايت صافى و صيقلى، استوار ايستاده است. و نيز اشرافِ اينان، سرگرم استوار كردن قصرهاى خود در حاشيه شهرها بودند كه يكى از مشهورترين آنها قصر العقيق در اطراف مدينه است.

در ميان اهل رفاه در اين دوره، غذاهاى متنوّع شامى و فارسى شايع بود. همچنان كه استفاده از صندلى در اطراف سينى هاى پر از ميوه و نيز كاربرد قاشق هايى از چوب و حوله هايى در كنار كاردهايى كه از قديم استفاده مى كردند، رواج داشت. در بناهاى خانه ها هم از مهندسى هاى جديد استفاده مى شد، و طبقات خانه هايى با استفاده از سنگ و بر پايه ستون ها و قوسى ها به آسمان مى رفت، در حالى كه در زينت آنان از فسيفساء (1) و سنگ مرمر استفاده شده بود. (2) برخى از آثار آنها هنوز هم در بقاياى قصر ابن عاص در

ص: 166

حاشيه مدينه ديده مى شود.

دايره اين رفاه گرايى، چندان بالا گرفت كه دامن برخى از بزرگان را هم گرفته، آنان نيز به تفريح و ساختن بناهاى وسيع و زيبا روى آوردند و براى خويش روا شمردند تا در مجالس آوازه خوانى حاضر شده به اشعار رقيق و نرم گوش داده و به صداى آنها مترنّم شوند. براى سكينه بنت الحسين چندان دشوار نبود تا از شعر عمر بن ابى ربيعه استقبال كند. (1) گاه كه در ميان راه با او روبرو مى شد، افسار قاطر او را مى گرفت تا شعرش را براى او بخواند. آنگاه به شعر او مى گوش مى داد و در باره برخى از معانى آن با وى مناقشه مى كرد.

در بيشتر خانواده ها در اين دوره، از پوشش عباى بلند كه از پوست شتر بود و روى قبا انداخته مى شد، در حالى كه از عقب آويزان بود و از وسط چاك خورده بود، استفاده مى شد. برخى از آنان هم عمامه بر سر مى گذاشتند كه حجم آن بر حسب سن و موقعيت شخص مختلف بود. گاه روى عمامه هم طيلسانى انداخته مى شد كه عبارت از پارچه اى از حوله بود كه تا كتفها را مى پوشاند. زنان هم شلوارى گشاد و پيراهنى كه ميانه آن از گردن چاك داشت بر تن مى كردند. علاوه بر آن به خصوص در فصل سرما، رداى كوتاهى هم بر تن داشتند. در وقت خروج از خانه، چادر بلندى داشته و سرشان را هم با پارچه اى مى پوشاندند. برخى از آنان صورت خود را باز گذاشته و خلخال هايى در پاى داشتند.

به هر روى، حجازى ها اين دوره پس از خاموشى حركت ابن زبير در حوزه زندگى سياسى، برخى به دنبال زهد و عبادت و علم رفته و كسانى هم مشغول هنر و لهو گشتند. به اين مقدار نيز بسنده نكرده، در توسعه اين هنر در دمشق و نيز يمن و عراق نيز كوشيدند.

وليد بن عبدالملك و برادرش يزيد بهترين آوازه خوانان را از مكه به شام آورده و صداى آنان را در شام به آسمان بردند. (2) غريض از دست والى مكه به يمن گريخت و الحان خود

ص: 167

را در آنجا منتشر ساخت. (1) شاگردان مسجح در مكه، در اواخر دوره اموى به عراق رفتند و الحان خود را در آنجا شايع كردند. آنان در عراق مكتبى را پديد آوردند كه بعدها از دل آن اسحاق موصلى و ابن جامع و ديگران درآمدند. ابجر، آوازه خوان مكى، به مصر رفت و الحان مكى را در آنجا گستراند، (2) حُجّاجى كه از نقاط مختلف به مكه مى آمدند، با هنر آوازه خوانى در مكه در آميخته شده، آنگاه آنها را به شهرهاى دنياى اسلام منتقل مى كردند. امويان نيز با توجيهات و تحليل هايى كه داشتند در اين كار به آنان كمك مى كردند. اين مسير تا به آنجا پيش رفت كه نسلى برآمد كه عيش را از راه هاى سهل و ساده به ارث برده و با بخشش ها و صدقات خو گرفته بود و بر درآمدى كه از اين بابت از شهرهاى ديگر به دست مى آورد تكيه مى كرد و طبعاً حقوق سياسى خود را به فراموشى سپرده بود.

اگر مجاز باشم كه قدرى از حوادث جلو بيفتم، بايد بگويم: اين تحليل اموى در اين شهر، چيزى بود كه بعدها تمامى دولت هاى اسلامى كه بعدها حكومت اين شهر را در اختيار گرفتند يا بر آن اشراف و نظارت داشتند، دنبال كردند. آنان سر كيسه بخشش ها را براى مردم اين شهر شل مى كردند تا آنان را با اين بذل و بخشش ها سرگرم كرده، از رويكرد جدّى به زندگى باز دارند. در اين صورت، آنان هيچ هدفى جز خوردن و نواختن يا زهد ورزيدن و دعاى به جان خليفه مسلمين نداشتند. اگر اين دولت ها در اين بذل و بخشش ها اخلاص داشتند، به جاى آنها، مراكز علمى در اين شهر بنا مى كردند يا به احياى زمين هاى موات مى پرداختند يا كارخانه هاى صنعتى مى ساختند، اما بايد گفت آنان مغرض بودند. آنچه ما در كَلّ بر ديگران شدن از گذشته به ارث برديم و فقرى كه بر آن پايه باليديم، و روحيه گدا منشى كه نسبت به حجاج و زوار داشتيم، و بدتر و بيشتر مردانگى كه از دست داديم، و مجدى كه بيش از همه مسلمانان اولاى به ميراث و حق آن

ص: 168

بوديم، همه بر ذمّه تاريخ است.

ص: 169

1- قطبى در كتاب الإعلام پس از اشاره به اين كه عمران در آن زمان از آن چاه فراتر نمى رفته است، گويد: اما در زمان ما- كه مقصودش اوايل دوران عثمانى است (1)- آبادى تا حدود زيادى به سمت مَعْلات پيش رفته است. (2) اشاره او به توسعه آبادى در سمت مَعْلات، اشاره به آن دارد كه مسجد الرايه با مَعْلات فاصله داشته است. اگر فرض كنيم كه مسجد الرايه همان است كه برابر بازار است، بايد گفت فاصله ميان آن و مَعْلات بسيار اندك است و كمترين آبادى مى توانسته آن را مستقيم به مَعْلات وصل كند.

اما اگر مسجدى را كه در جودريه است، مسجد الرايه بدانيم، سخن قطبى كاملًا درست مى نمايد، زيرا مقدار فاصله ميان آنجا و مَعْلات مى تواند اين جمله قطبى را توجيه نمايد كه عمران به مقدار زيادى به سمت مَعْلات پيش رفته است.

2- مورّخان مكه مى گويند كه وقتى ابن زبير راهى را گشود كه ما امروز به آن فلق مى گوييم، هدفش آن بود تا خانه هايش را در منطقه سويقه به باغ هايش از اين مسير متصل كند. آنچه مى توان از اين نكته دريافت اين است كه باغ هاى او چندان از فلق دور نبوده و چنان مى نمايد كه موقعيت آن در محل بازار يا نزديك آن بوده است؛ زيرا بازار به جاى باغ هاست و همچنان آثار آن در حاشيه آن موجود است. بنابراين اگر درست باشد كه باغ هاى او در محل بازار يا نزديك به آن بود، بعيد مى نمايد كه خانه هاى مكه تا جايى برابر باغ ها بوده باشد، زيرا به طور معمول در شهرها، باغ هاى هر شهر در نواحى اطراف آن است. از آن جايى كه روزگار ابن زبير چسبيده به دوران اموى است، تصور چنان است كه باغ هاى او در نواحى مكه بوده و آبادى مكه و خانه هاى آن تا جايى دست كم صد متر پيش از باغ ها بوده است. اين همان چيزى است كه با محل مسجد موجود در پشت شركت برق امروزى قابل تطبيق است. بنابراين، آنچه درست تر به نظر مى رسد اين است كه گفته شود مسجد الرايه و چاه مطعم همان دو جايى هستند كه برابر شركت برق در جودريه قرار دارند، جايى كه انتهاى خانه هاى مكه در دوران اموى بوده است.

ص: 170

به باور من در سمت شبيكه هم، آبادى مكه از شبيكه آن سوتر نبوده است، زيرا محله الباب پس از اين دوران درست شده كه شرح آن خواهد آمد. در اين زمان مكه ديوار نداشته است؛ زيرا آنچه از عبارت تقى الدين فاسى مى فهميم آن است كه آبادى مكه در اين عهد از ديوارى كه از دوران جاهلى نزديك مدّعا مى شناختيم، فراتر رفت.

سپس آن ديوار منهدم گرديد و مكه بدون سور بود تا آن كه در روزگار قتاده در سمت مَعْلات ديوارى ساخته شد كه از آن سخن خواهيم گفت.

بايد توجه داشت كه مقصود ما از آبادى در مكه در اين دوره، معنايى كه از محدوده به صورت معمول به ذهن مى رسد، نيست؛ زيرا معروف است كه بسيارى از سكنه، در مسافات دوردست از اين محدوده سكونت داشتند. شعب عامر در جاهليت مسكونى بوده است؛ همين طور حجون و معابده. بنابراين مراد از محدوده، آبادى متصل است كه به معناى نفى زندگى در نواحى اطراف، نزديك يا دور، نيست.

ص: 171

حاشيه هايى قرار داد كه عبارت از باغستان هايى بود كه در آنها درخت خرما و كشت و زرع بود. از آن جمله چشمه هايى در مَعْلات و حجون و شهداء و برخى هم در نواحى مكه بود. برخى هم بركه هايى داشتند كه مردم وارد آنها مى شدند. نيز چشمه اى در پايين مكه بود كه از ميانه وادى از زير زمين عبور مى كرد و بركه اى داشت كه مردم از آن آب بر مى داشتند. (1)

ابن زبير از آب اين چشمه ها بهره مى برد و خودش هم چاه هايى كند (2) و تلاش هاى خوبى در جهت رشد كشاورزى داشت و باغ هايى از مال خود در نقاطى مانند نقا و سليمانيه در جاى بازار امروزى تا اطراف معابده ايجاد كرد. (3) نيز راه ميان قراره و نقا را گشود، در حالى كه ميان آن ها تپه هايى بود كه همچنان آثار تراشيده شدن در آنها باقى است.

ابن زبير همچنين به كار اصلاح ورودى هاى شهر پرداخته، براى بازگشايى برخى از خيابان ها اقدام به خراب كردن برخى خانه ها كرد. همچنين از ثروتمندان مكه خواست كه به احياى اراضى موات موجود در نواحى مكه بپردازند. هدف وى افزايش حبوبات و سبزيجات براى اهالى بود. مانند همين اقدامات را در طائف نيز انجام داد به طورى كه طائف در زمان وى به لحاظ كشاورزى به موقعيتى دست يافت كه سابقه نداشت. همچنين باغستان ها در شمال مكه و جنوب آن گسترش فراوان يافت و بازارهاى مكه پر از محصولاتى از حبوبات و سبزيجات اطراف آن شده، شهرى و باديه نشين در ناز و نعمت مى زيستند. او صنعتگرانى را كه از مهاجران اطراف مكه بودند تشويق كرد تا خانه هايى در مكه بسازند. اگر دولت ابن زبير ادامه يافته و فتنه ها و جنگ ها او را مشغول نكرده بود، كار مكه رونق يافته بود. نگاه وى به مكه متفاوت از نگاه كسانى بود كه مكه را انبانى از گدايان مى دانستند.

ص: 172

ابن زبير اداره خاصى را در مكه پديد آورد كه مى توان آن را مانند اداره پليس امروزى دانست. وى كسانى از ياران خود را در آنجا گماشته بود تا بر امنيت عمومى نظارت داشته باشند. كسان ديگرى بر بازار نظارت داشتند، گروهى به كار بريد- نامه رسانى- مى پرداختند. اينان چهارپايان سريعى داشتند كه مى توانستند اخبار شهرها و قراى اطراف را به او منتقل كنند.

با بازگشت امويان به مكه، امير اين شهر شغل حاجبى را ايجاد كرد كه كارش مراقبت از اموال او در سرزمين هاى فتح شده و نيز گرفتن شكايات و رساندن به او بود. وى يك نيروى شامى هم در اختيار حاجب گذاشته بود تا در ابطح مراقب اوضاع باشند، همچنين كتّابى كه بخشش هاى مردم را ثبت و ضبط مى كردند. نيز ساختمانى ويژه و متعلق به بيت المال در كنار دارالندوه ساخت. برخى از اميران مكه در اين زمان كسانى را به نيابت از خود در امر قضاوت و نماز به كار مى گرفتند، چنان كه از ابن عباس و برخى از شاگردان مكتب او در مسائل قضايى استفاده مى كردند. تا پايان دولت ابن زبير، سكّه مورد استفاده در معاملات، همان سكه عمرى بود كه در مدينه ضرب شده و در كنار آن كلمات فارسى بود. اما امويان سكه خاص خود را در دمشق ضرب كردند كه ميان مردم مكه هم در كنار سكه هاى ديگر رواج يافت.

در اين دوره، كار بريد و راه ارتباطى مكه با شام به عنوان مركز خلافت توسعه يافت. (1)

ص: 173

معاويه اصلاحاتى در مسجد به عمل آورد، اما آن را توسعه نداد. وى زمانى كه به حج آمد، از شام، يك منبر سه پله اى همراه آورد تا روى آن خطبه بخواند. خلفاى پيشين در وقت خطبه خواندن مقابل كعبه و در حِجر، (1) ايستاده خطبه مى خواندند. معاويه همچنين از بردگان، خدمه اى براى كعبه معين كرد كه تصوّر مى كنم خواجه بودند. وى از ديباج و پارچه هاى قِبْطى، پرده براى كعبه درست كرد. بعد از او يزيد و زبير و ديگر خلفاى اميه هم به اين كار ادامه دادند. (2)

اما عبدالله بن زبير چندين خانه را خريدارى كرده، سمت شرقى و جنوبى مسجد را توسعه داد.

ازرقى مى گويد از جمله خانه هايى كه ابن زبير خريدارى كرد، متعلق به جد وى ازرق بود كه در شرق مسجد قرار داشت و قيمت آن كمتر از چند ده هزار دينار نبود.

مساحت مسجد در اين توسعه به حدود 32400 ذراع و در شكل مربع رسيد. همين طور رواق هايى هم روى ستون هاى چوبى براى آن ساخته شد. (3)

ص: 174

بنا كرده بود، آن هم بر طبق خبرى كه از خاله اش عايشه شنيده بود، آن را بنا كرد. مضمون اين حديث آن بود كه رسول صلى الله عليه و آله فرموده بود: اگر قوم تو تازه مسلمان نبودند، كعبه را بر مى داشتم و حجر را داخل آن مى كردم. قوم تو به خاطر كمبود پول، آن را از كعبه بيرون انداختند. آنگاه براى آن، دو درِ شرقى و غربى قرار مى دادم كه مردم از يكى داخل و از ديگرى خارج شوند. همين طور درِ آن را روى زمين نصب مى كردم. قوم تو آن را بالا برده اند تا هر كس را خواستند اجازه ورود دهند و هر كس را نخواستند ندهند. (1)

روايتى به اين مضمون در بخارى و مسلم هم آمده است.

ابن زبير بر اساس اين روايت، شروع به بناى كعبه كرد و كعبه به همين صورت بود تا آن كه حجاج به حجاز آمد و از عبدالملك اجازه گرفت كعبه را به همان صورت پيشين كه حِجْر بيرون از آن بود، بازسازى كند و يك در براى آن بگذارد. عبدالملك اجازه داد.

مورّخان گويند بعدها كه عبدالملك حديث مزبور را شنيد، گفت: اى كاش به همان صورتى كه ابن زبير ساخته بود، آن را باقى مى گذاشتيم! برخى هم گفته اند كه مهدى عباسى خواست آن را مثل بناى ابن زبير بسازد. (2) در اين باره با امام مالك مشورت كرد و او گفت: تصور مى كنم كعبه بازيچه دست ملوك شود؛ يكى بر عقيده ابن زبير باشد و ديگرى بر عقيده عبدالملك، يكى آن را خراب كند و ديگرى آن را بسازد! پس مهدى از تصميم خود منصرف شد و كارى نكرد. (3)

عبدالملك در سال 75 سقف مسجد را تجديد كرد و در بناى آن از چوب ساج استفاده كرد. (4) همين طور دستور داد تا روى آن ستون ها، سرستون هاى زرين گذاشته شود .... وى به عامل خود خالد بن عبدالله قسرى دستور داد ميان صفا و مروه را چراغ روشنايى نصب كند. همين طور به او دستور داد تا چراغى برابر ركن حجر الاسود قرار

ص: 175

دهد. او براى اين چراغ عمودى نصب كرد و اين نخستين بار بود كه به طور رسمى در مسجد چراغ گذاشته مى شد. تا پيش از آن برخى از همسايگان مسجد روى ديوار خانه خود چراغ مى گذاشتند تا مردم از نور آنها استفاده كنند. ازرقى در اين باره از جدش عقبة بن ازرق نقل كرده است كه او روى ديوار خانه اش چراغ گذاشته بود تا مردمى كه طواف مى كنند، از نورش استفاده كنند؛ اين بود تا آن كه خالد بن عبدالله او را از اين كار منع كرد و خودش چراغى برابر ركن حجر الاسود نصب كرد. (1)

در سال 80 به روزگار عبدالملك سيل عظيمى به سمت مسجد آمد و ديوار برخى از خانه هايى را كه محيط به مسجد بود ويران كرد. عبدالله بن سفيان، در اين باره گزارشى براى عبدالملك نوشت و او هم پول فراوانى فرستاد و دستور داد تا ديوارهايى از آهك و گل براى خانه هايى كه به مسجد چسبيده هستند بسازد كه مانع از هجوم سيل و نفوذ آب به داخل مسجد شود.

عبدالملك دستور داد تا مسجد را بازسازى كنند آن گونه كه ديوارها را ساخت و سقف آن را با چوب ساج بنا كرد و بالاى ستون هاى موجود با طلا مزيّن گرديد، به طورى كه روى هر كدام از آنها پنجاه مثقال طلا بود. (2) اما در مساحت مسجد توسعه اى نداد. (3)

همچنين عبدالملك دو پرده و سايبان از ابريشم و دو قدح شيشه اى به كعبه اهدا كرد كه داخل آن از سقف آويزان شد. (4)

زمانى كه وليد به خلافت رسيد، كارهاى پدرش را در باره سقف مسجد خراب كرد و از نو بناى استوارى را روى پايه ها و ستون هايى كه از فسيفساء زينت يافته بود بنا كرد و آن را توسعه داد و داخل آن را با سنگ مرمر فرش كرد. سنگ هاى مرمر را به دستور او از شام و مصر، با سرعت به مكه منتقل كردند.

ص: 176

همچنين براى مسجد ايوان هايى هم درست كرد. (1) وى دو هلال و يك تخت از طلا به كعبه اهدا كرد. شيخ حسين باسلامه در باره ايوان ها مى نويسد: شايد مقصود فاسى از تعبير شرافات يا ايوان ها همان سراپرده هايى است كه براى نمازگزاران در مسجد درست شده است.

ص: 177

در زمان خالد قسرى براى اولين بار در رمضان كسى را روى كوه ابوقبيس گماشتند كه وقت طلوع فجر فرياد مى زد و مردم را از ادامه خوردن و آشاميدن باز مى داشت.

نويسنده مرآة الحرمين گويد كه خالد قسرى در دوران حكومتش، دستور انهدام مناره ها را داد، زيرا شنيده بود كه برخى از مؤذنين در بالاى آنها به مغازله مى پردازند.

از ديگر كارهاى خالد آن بود كه وى چاهى را كند كه آب از آن بيرون مى آمد و تا زمزم مى رسيد. اين آب از لوله هاى سربى مى گذشت، سپس در فواره اى ظاهر مى شد و از آن جا در يك حوض سنگى مى ريخت كه ميان زمزم و ركن و مقام قرار داشت. آنگاه آب مزبور، از حوض بيرون ريخته داخل يك مجراى سربى مى شد و از آنجا به بركه اى در بازار در نزديك باب صفا مى رفت كه مردم از آن وضو مى گرفتند. در آن زمان باب صفا نزديك تر از امروز به صحن مسجد بود. مورّخان متفقند كه هدف خالد از اين كار آن بود كه با اين آب به رقابت با آب زمزم بپردازد. (1) شايد كسانى كه اين نكته را جعل كرده اند، بر آن بوده اند تا از وى يا بنى اميه انتقام بگيرند، چرا كه كارهاى خالد در مكه با چنين جرأتى عليه دين هماهنگى ندارد. قبلًا ديديم كه مسعودى نقل كرد كه خالد با شنيدن آن شعرى كه كسى از شعرا گفته بود و مضمونش آن بود كه چقدر موسم و كعبه و حجر خوب است كه با زن ها روبرو مى شويم! خشمگين شد و گفت: اما از اين پس ديگر مصادمت و مزاحمتى نخواهد بود! و سپس در مطاف مردان را از زنان جدا كرده، كنار هر ركنى، پاسبانى را با شلاق گماشت تا ناظر اوضاع باشند. (2)

من نمى توانم بپذيرم كسى كه به خاطر خلط ميان زنان و مردان اين چُنين خشمگين مى شود، جرأت محاربه با زمزم را پيدا مى كند. اما به هر روى، خالد در رفتارهايش بسيار

ص: 178

افراطى و تند بود. شايد همين رفتارها و يا بيزارى برخى نسبت به كارهاى امويان، سبب شيوع آن مطالب در باره اش شد.

از جمله شواهد رفتارهاى تند خالد آن است كه وى كسى را نزد عبدالله بن شيبه فرستاد تا درِ كعبه را در وقتى كه باز كردن آن معمول نبود، باز كند. زمانى كه وى امتناع كرد، خالد دستور داد صد ضربه شلاق به او زدند. وى هم نزد سليمان بن عبدالملك رفته شكايت كرد. سليمان به دايى اش در مكه محمد بن هشام دستور داد تا همان صد ضربه شلاق را به خالد بزند.

ص: 179

در بحث گذشته مان در باره امويان، به تلاش هايى كه آنان در استوار ساختن اركان حكومت خود داشتند اشاره كرديم؛ در اينجا به اجمال به اين نكته خواهيم پرداخت كه هنوز ستون هاى آن دولت چندان استوار نشده بود كه گرفتار اختلال شد و اركانش رو به ضعف گذاشت. در واقع، هنوز سال 100 هجرى نگذشته بود كه بدنه آن دولت رو به ضعف نهاد و همزمان با پايان يافتن سال 132 عمر آن به سر آمد.

در محدوده بررسى تاريخ مكه و ارتباط آن با تاريخ عمومى جهان اسلام، تصور مى كنم بهتر باشد ما به اختصار به مهم ترين عوامل سقوط دولت اموى در طول اين سال ها و جايگزينى دولت عباسى بر ويرانه آن بپردازيم تا بتوانيم بحث خود را در باره مكه در پرتو تحولات عمومى جهان اسلام تعقيب كنيم.

بسا بتوان آنچه را در اين باره گفتنى است در نكات زير خلاصه كرد:

1- نخستين عامل، تخم اختلافى بود كه به سبب رقابت بر سر ولايت عهدى ميان افراد خاندان اموى پاشيده شد و اين كه هر كدام از آنان براى ضربه زدن به رقيب، به توطئه عليه ديگرى و ياران او از ميان بزرگان و فرماندهان مشغول شدند.

2- انتشار روح عصبيّت با تمايل برخى از آنان به سمت مضرى ها و گروهى ديگر به يمنى ها كه سبب پديد آمدن اختلاف و شقاق و كنيه ها گرديد.

3- تعصّب عربى گرى رايج آنان و تحقير موالى و اهالى شهرهاى ديگر كه با آنان به

ص: 180

مخالفت بر مى خاستند، چيزى كه سبب برانگيخته شدن روح شعوبى گرى شده، شعله هاى آن را بر افروخت و زمينه را براى قبول قيام ها و پيوستن مردم به حركت هاى مخالف، از خوارج يا شيعه و ديگران فراهم مى كرد.

4- فرو رفتن بسيارى از آنان در اتراف و توجه به لذائذ دنيوى كه اختصاص به آنان و اطرافيانشان داشت و همين طور توجهشان به لهو و انتخاب انواع همنشينان و نديمان كه سبب برانگيختن بسيارى از انتقادها عليه آنان در ميان بسيارى از متدينين شهرها مى شد.

از يكى از شيوخ بنى اميه در باره علت سقوطشان پرسيدند. او پاسخ داد: ما به لذات خويش مشغول گشتيم و از تفقد كسانى كه تفقد آنان بر ما لازم بود باز مانديم. (1)

عباس به برادرش بشر بن وليد مى گويد: تصوّر مى كنم كه خداوند اجازه هلاكت شما را داده است. سپس به اين اشعار تمثل جست:

من شما را به پناه بردن به خداوند از دست فتنه هايى كه مانند كوه بالا مى رود و آنگاه خاموش مى شود، فرا مى خوانم.

مردمان از سياست شما خسته شدند. پس به ستون هاى دين چسبيدند و به مخالفت برخاستند.

مردمان روبه صفت را به خود نچسبانيد. اين روبهان وقتى بچسبند، مشغول چرا مى شوند.

با دستان خود شكم خويش را ندريد؛ چرا كه در آنجا حسرتى فراوان است و جاى جزع و فزع نخواهد بود. (2)

5- توهين به مسلمانان آن هم در عمق وجود و شعور آنان، كه در جريان حمله به كعبه توسط منجنيق، و حلال شمردن مدينه براى لشكر طى سه روز و به كارگيرى سخت ترين و مستبدانه ترين اعمال در جنگ با امام حسين عليه السلام و كشتن او صورت گرفت.

من گرچه با توجه به تحقيقات خودم، بعيد مى دانم كه امويان به عمد به كعبه حمله كرده

ص: 181

باشند، اما بايد توجه داشت كه وقتى احساسات عمومى برانگيخته شد مردم، به فلسفه بافى ها و توجيهاتى مانند آنچه من گفتم، اعتماد نمى كنند.

از آنچه گذشت، مى توان چنين نتيجه گرفت كه عوامل مؤثر در سقوط امويان، متعدد بود و دولت اموى به ناچار مى بايست به نقطه پايان خود مى رسيد. بنابراين نبايد از فرصت جويى دشمنان براى دست زدن به اقدام عليه آنان شگفت زده شد.

ص: 182

و پس از آن كسانى را به شهرهاى ديگر فرستاد. هنوز سال 128 فرا نرسيده بود كه دعوت عباسى آماده شد و در اطراف آن كسانى از شيعه امام على عليه السلام و برخى از متديّنين و نيز كسانى از موالى و شمارى از مخالفان سياسى و ناراضيانى از توده مردم، گرد آمدند، و در حالى كه ابومسلم خراسانى در رأس آن قرار داشت، توانستند بر خراسان مستولى شده، پرچم عباسيان را بالا برند.

از آن به بعد بود كه عباسيان به نبرد ادامه دادند و بر اساس آنچه تواريخ جزئيات آن را نوشته اند حركت خود را تا سال 132 با فتح دمشق پايان دادند. بدين ترتيب امويان ساقط گشتند و خلافت به ابوالعباس سفّاح (م 136) نخستين خليفه عباسى رسيد.

ص: 183

بيعت نزد او فرستادند و خواستند با كمك مالى و مصالحه مسأله را فيصله دهند. زمانى كه در اين كار توفيقى به دست نياوردند، او را رها كرده و به دنبال استوار كردن پايه هاى دولت خود در حجاز برآمدند تا وقتى كه توانستند امارت مكه و مدينه را به طور كامل در اختيار گرفته، ريشه امويان را بخشكانند. اين در حالى بود كه از گروهى از ياران نفس زكيه كه از بيعت امتناع كرده و گريخته بودند، غافل گشتند. آنان همچنين مجرمان سياسى را از زندان امويان رها كردند. يكى از آنان سديف بن ميمون، شاعر مكه بود كه بر سفاح وارد شد. در آن لحظه سليمان بن هشام بن عبدالملك نزد سفاح بود. خليفه او را مورد تفقد قرار داد و وى گفت:

رجالى كه نزد تو هستند، فريبت ندهند كه زير اين دنده ها بيمارى پنهان شده است.

شمشير را ميانشان بگذار و تازيانه را چندان بالا ببر كه روى اين زمين يك اموى برجاى نماند. (1)

ص: 184

حاكم بود.

از جمله كسانى كه از سوى سفاح امارت مكه را يافت، عمر بن عبدالحميد بن عبدالرحمن بن زيد بن عمر بن خطاب بود.

در سال 136 ابوجعفر منصور به خلافت رسيد، در حالى كه مكه در دست عباس بن عبدالله بن معبد بود. بعد از او زياد بن عبدالله حارثى امارت يافت كه پيش از آن زمان سفاح هم مدتى حاكم اين منطقه بود. امارت وى تا سال 141 به درازا كشيد. پس از وى مكه را به هيثم بن معاويه سپردند كه تا سال 143 امير بود. با عزل وى سرى بن عبدالله بن حارث بن عباس بن عبدالمطلب حاكم شد و تا سال 145 بر سرير امارت نشست. (1) در اين وقت بود كه قيام علويان با رهبرى نفس زكيّه او را وادار به خروج از مكه كرد.

ص: 185

و به وى دستور داد تا كار دعوت را دنبال كنند. او هم چاره اى جز آشكار كردن انقلاب پيش از رسيدن موعد مقرّر نداشته و قبل از آن كه با برادرش ابراهيم در بصره براى شروع حركت اتفاق كنند، با عجله دست به قيام زد.

به محض آغاز قيام، بيشتر اهالى مدينه در اطراف وى گرد آمدند؛ چنان كه امام مالك و ابوحنيفه و كسانى از علما كه در طبقه اينان بودند، از او حمايت كردند. تنها تعداد اندكى تخلّف كرده و به بيعت قبلى خود با منصور وفادار ماندند. امام مالك در مقابل اين افراد كه استدلال به بيعت خود با منصور مى كردند گفت: شما به اكراه بيعت كرده ايد و سوگند مُكْرَه، سوگند نيست. (1) اينان هم به شورشيان پيوسته، والى مدينه را بيرون كردند.

پس از آن رهبرى انقلاب، سپاهش را به مكه فرستاده در سال 145 آن جا را گشود و سرى بن عبدالله عامل عباسيان را بيرون راند و به جاى وى حسن بن معاويه از عموزادگانش از آل على را به جاى وى گماشت. زبير بن بكار مى گويد كه والى مكه پدر نفس زكيه و نامش جرير بن معاويه بود. (2) دامنه اين انقلاب تا يمن گسترش يافت و آنجا نيز از دست عباسيان درآمد. وقتى خبر به بصره رسيد، ابراهيم نيز حركتش را آغاز كرد و آنجا را به تصرّف خود درآورد.

در اين وقت منصور براى ريشه كنى اين فتنه، سپاه عظيمى را به سمت حجاز فرستاده، به مدينه حمله كردند و نفس زكيه را در 14 رمضان سال 145 كشتند. پس از آن به مكه رفت كه علويان هم براى نجات خويش از آنجا گريخته، مكه را ترك كردند. (3)

منصور سپاهى هم به بصره فرستاده، جنبش ابراهيم را نيز سركوب كرد. پس از آن به تعقيب بقاياى اين حركت در خراسان و سند و يمن و جزيره و بلاد مغرب و مصر برآمد و هر چيزى را كه نشانى از حيات علويان در شهرهاى مختلف اسلام

ص: 186

داشت، از ميان برد. بدين ترتيب بار ديگر حكومت عباسى به رهبرى ابوجعفر منصور استوار گرديد. (1)

ص: 187

در خلافت مهدى، امير مكه، ابراهيم بن مهدى بود كه تا سال 161 ماند. بعد از وى، جعفر بن سليمان تا سال 166 حكومت كرد و در اين سال، بار ديگر محمد بن ابراهيم امام، حاكم مكه شد.

در خلافت هادى عباسى، حاكم مكه عبيدالله بن قثم در سال 166 يا 167 بود.

همه اين واليان از اولاد عباس بوده و بيشتر آنان، بر طائف و جده و برخى بر مدينه هم به طور همزمان حكومت مى كردند. (1)

ص: 188

يارانش به زندان هجوم بردند و ياران در بند خود را آزاد كردند. اين جماعت با وى بيعت كردند و به مدت يازده روز در مدينه ماندند. (1) گفته اند مهم ترين نكته در قيام وى، آزاد كردن بردگان بود آن هم با اين استدلال كه برده شدن آنان شرعى نبوده و منادى او پس از قيام اعلام كرد، هر برده اى نزد ما بيايد آزاد است. (2)

ص: 189

دومى به مغرب رفت و بربرها در اطرافش جمع شدند و دولتى كه بعدها به دولت ادريسى شهرت يافت، تأسيس كرد. زمانى كه هارون دريافت كه از پس او بر نمى آيد، كسى را مأمور كرد تا او را بكشد. (1) اينها مطالبى است كه مورخان به آن پرداخته اند، اما در صدد نقل آن مطالب نيستيم. (2)

ص: 190

در خلافت امين، داود بن عيسى امير مكه بود. وى پسرش سليمان را به نيابت از خود به مدينه فرستاد. (1)

شمارى از مردم مدينه نامه اى مشتمل بر يك قصيده بلند به داود بن عيسى نوشته از او خواستند به مدينه بيايد و آنجا را به عنوان مركز حكومت خود انتخاب كند. يكى از مكى ها، برابر آن، قصيده اى سروده مطالب آن را رد كرد و از فضايل و امتيازات مكه و اين كه آن جا مى بايد مركز باشد، سخن گفته است. يك نفر از جده، قصيده اى عليه آن دو قصيده سروده به حكميت ميان آنان پرداخت. اين داستان در برخى از كتاب هاى ادبى به تفصيل آمده است. من نقل آن را خوش ندانستم، چون تصورم بر اين است كه اين گزارش يك داستان جعلى است كه براى مفاخره ميان دو شهر ساخته شده و صنعت شعرى در آنها به كار رفته است. من نيازى به اين قبيل مفاخره ميان دو شهر ندارم؛ دو شهرى كه در همه عرصه هاى زندگى، حتى بدون يك استثنا، عناصر مشترك دارند.

ص: 191

مكه مركزيتى براى اين قيام نداشت، اما دامنه آن به مكه هم رسيد. سرى بن منصور شيبانى بادعوت مردم به علويان، عليه مأمون در عراق قيام كرد. هنوز عباسيان بر بخشى از عراق تحت سلطه وى غلبه نكرده بودند كه او سپاهى را به فرماندهى حسين بن حسن ...

بن على بن ابى طالب (1) معروف به افطس در سال 199 به مكه اعزام كرد. زمانى كه اين فرمانده علوى به نواريه، (2) جايى در نزديكى مكه رسيد، داود بن عيسى عامل عباسيان، مكه را ترك كرد. او گفت: من جنگ در مكه را درست نمى دانم. افطس در شامگاه روز ترويه وارد مكه شده، از آن جا به عرفه رفت و شب را در آنجا ماند. بسيارى از مردم روز را در آنجا بدون امام و خطيب وقوف كرده بودند. افطس سپس به مزدلفه آمده، نماز صبح را با مردم خواند و از آنجا به منى و سپس به مكه رفته، مدتى در آنجا اقامت كرد؛ آنگاه عازم جده شد و آنجا را اشغال كرده، بر اموال مسلّط گرديد. با فرا رسيدن محرم سال 200 وى دو پرده از ابريشم نازك بر كعبه پوشاند كه يكى زرد و ديگرى سفيد بود.

اموال كعبه را هم برداشت و ميان سپاهيانش تقسيم كرد. (3) بسا نظرش آن بود كه كعبه نيازى به اموال راكد و متراكم ندارد. سپاهى كه در راه خدا مى جنگد، بيشتر نيازمند اين قبيل اموال است.

افطس همچنان حاكم مكه بود تا آن كه خبر قتل رهبر اين قيام، ابوالسرايا، به او رسيد. گويا ابوالسرايا دريافته بود كه مردم به خاطر قساوتش، از او روى گردان شده اند. به همين جهت پاى يكى از بزرگان علوى يعنى محمد بن جعفر الصادق عليه السلام را به ميدان كشيد

ص: 192

و از او خواست تا مردم به اسم او بيعت كنند، اما وى نپذيرفت. افطس از فرزند او كمك گرفت تا وى بيعت را بپذيرد كه پذيرفت و بدين ترتيب مكه مستقل شد.

ص: 193

فراموش كردن حق خود نسبت به خلافت نشدند.

برخى از مورّخان بر اين باورند كه قيام طرفداران ديباج از آن روى بود كه مى ديدند مأمون، از شيعيانِ برادرش موسى بن جعفر عليه السلام حمايت مى كند و در واقع، روابط اين دو گروه از شيعيان گرفتار اختلاف شده بود. (1)

ص: 194

هارون بن مسيّب و حمدون بن على بن عيسى، امارت مكه را از سوى مأمون بر عهده گرفتند و به احتمال به نيابت، امارت مى كردند. همچنين صالح بن عباس و سپس سليمان بن عبدالله در اين زمان، امير مكه بودند. از واليان ديگر مكه محمد بن سليمان و نيز حسن بن سهل، محمد بن هارون و عبيدالله بن حسن بودند (1) كه بيشترشان علوى بودند.

چنين مى نمايد كه مأمون از گماشتن اين علويان در امارت مكه نگران نبوده است يا چنين تصور مى كرده است كه آنان تمايل حزبى به عموزادگانشان ندارند و بدين ترتيب با نصب آنان مى توانسته است بخشى از شيعه را راضى نگاه دارد. تقى الدين فاسى در شفاء الغرام گويد كه عبيدالله بن عبدالله بن حسن [بن جعفر بن حسن بن حسن تا سال 209 امارت داشت؛ اما دحلان گويد كه امارت او تا زمان درگذشت مأمون به سال 218 ادامه يافت. (2)

ص: 195

ترك بود. (1)

معتصم چندان به اشناس اعتماد كرد كه وقتى اشناس عازم حج شد، خليفه، امارت هر شهرى را كه او در آنجا وارد مى شد به او واگذار مى كرد تا به مكه برسد و بازگردد. به همين جهت، وقتى وارد مكه شد، امير آنجا گرديده، نامش بر منابر برده شد. اما محمد بن داود بن عيسى از وى در برگزارى حج نيابت كرد.

محمد بن داود تا پايان خلافت معتصم در سال 227 و برخى از سال هاى خلافت واثق يا همه آن، همين موقعيت را داشت. (2)

ص: 196

و هدفشان چيزى جز فساد و سير كردن شكم گرسنگان نبود.

شگفت نيست كه در همين روزگار، صولت و شوكت خلفا نزد رعايا شكسته شد، چنان كه اندكى پيش از آن، بخل خلفا در بخشش آغاز شده، سبب فقر و فاقه باديه هاى حجاز گرديد. اين فقر، بى توجهى به سلطان را به همراه داشت و اين خود منجر به بازى باديه نشينان با امنيت عمومى شد. اين رفتار فسادزا چندان به درازا كشيد كه به صورت يك عادت درآمد و قبايل حرب در ميان مكه ومدينه و نيز قبايل ديگرى در شرق و جنوب آن، بر همين پايه رشد يافتند. به همان اندازه كه حجاز از اين وضعيت آسيب ديد، حكومت ها نيز، و اين در طول قرن ها ادامه داشت تا اين اواخر كه دولت سعودى بر سر كار آمد و دست آنان را كوتاه كرد. اگر آن زمان عباسيان اين خطر را دريافته بودند و قبايل را به آنچه برايشان سودمند بود سوق داده بودند، آنان را از فساد بازداشته، بى نيازشان كرده بودند و از آنان مردمانى مفيد ساخته بودند.

مورّخان، پايان خلافت واثق را به سال 232 نقطه تحوّلى مى دانند كه در آن، عصر اول و طلايى عباسى به عصر دوم عباسى كه روزگار تجزيه و فتنه هاى بزرگ است، تبديل مى شود.

ص: 197

زمانى كه ستاره عباسيان در افق سياست طلوع كرد، مكه همان وضعيت پيشين را داشت، يعنى متديّنان در آن عبادت مى كردند و معلمان حلقه هاى درس خود را داشتند و اهل رفاه، با تشكيل مجالس عيش در پى كسب لذّات خويش بودند؛ چيزى كه شرح آن را در دوره اموى به دست داديم.

اما سياست، ميدان كوچكى بود كه تنها شمارى از بزرگان علوى خود را درگير آن كردند. زمانى كه جنبش عباسى به ايفاى نقش جدى خود در شهرهاى دنياى اسلام پرداخت و ابوجعفر منصور برادر سفاح در مكه به او دعوت مى كرد، علويان تلاش كردند تا اهالى مكه را به نام بيت هاشمى به ميدان بكشند، اما توفيق چندانى نيافتند. (1) به باور من مهم ترين عامل اين خمودى آن بود كه مردمان مكه در اوج لهو و لعب خود خلافت را فراموش كرده و اهل ورع شهر هم از روى ورع، سياست را رها كرده بودند.

در چنين شرايطى كار ابوجعفر منصور سهل و ساده بود. او با اندكى تلاش توانست اهالى شهر را در مقابل كار انجام شده قرار دهد. آنان به نام عباسيان با او بيعت كردند و بزرگ هاشمى هاى آن زمان، يعنى نفس زكيه را رها كردند و او خود به باديه گريخت.

ص: 198

تا آنجا كه به علوى ها مربوط مى شود، انصاف چنان است كه نبايد تلاش هاى قابل ملاحظه علويان را در استوار كردن موقعيت شان فراموش كنيم. اين نه فقط در مكه بلكه در بسيارى از شهرهاى اسلام چنين بود. اما اين تلاش ها سودى در بر نداشت، و يا به سخن ديگر، آنان را به هدف نرساند.

در باره فعاليت هايى كه در مكه صورت گرفت، مى توان به آنچه ما در فصل گذشته گفتيم مراجعه كرد. نفس زكيّه در سال 132 از مكه گريخت تا آن كه به سال 145 فعاليت خود را در مدينه آغاز كرده، قيامى به نام علويان برپا نمود. توفيق براى مدتى رفيق او بود، تا آن كه چندى بعد سپاه عباسى بر او يورش برده با از ميان بردن موانع، وى را در همان سال كشتند و علويان و شيعيان هم از گردش پراكنده گشتند.

بعد از اين ماجرا بود كه عباسيان هشيار شده، امارت مكه را جز به دست افرادى از خاندان عباسى نسپردند تا بتوانند از غائله علويان جلوگيرى كنند. آنان همچنين اصرار داشتند تا طائف و جده را هم در بسيارى از اوقات ضميمه مكه كنند تا دايره نفوذ كسى را كه بر مى گزيدند براى تمامى بلادى كه از نظر آنان وضعيت مشكوك داشت، گسترش دهند.

اما بايد گفت اين مسأله تأثير چندانى در كار علويان نداشت. ديديم كه در سال 169 دومين قيام صورت گرفت و پس از آن در سال 199 سومين. جز اين كه آن تلاش ها، همگى بى ثمر بود و همراهان آنها جانشان را در اين زندگى بر سر اهدافشان گذاشتند.

چهارمين بار، علوى ديگرى به نام ابراهيم بن موسى كاظم به سال 202 در يمن قيام كرده با سپاهش به مكه آمد و آنجا را در روزگار مأمون در اختيار گرفت؛ اين در حالى بود كه مأمون بيش از بيشتر خلفاى عباسى به علويان توجه داشت. (1) اما او هم به مانند ديگر اسلاف خود شكست خورد.

و اين چنين مكه در بيشتر اين دوران كه تاريخ آن را مى نگاريم، تاراج شده، محل تاخت و تاز قيام هايى بود كه رقابت ميان عباسيان و دشمنانشان از علويان عامل پديد

ص: 199

آمدن آنها بود.

اين مسأله سبب شد تا جز در سال هاى محدود، مكه روى استقرار سياسى را نبيند. و نتيجه آن اين بود كه اين شهر شاهد فشارها و گرانى هايى بود كه در بيشتر سال هايى كه مصائب اين قيام ها در آن ديده مى شد، در آنجا پديد مى آمد.

يك محقق سياسى به راحتى مى فهمد كه مكه به صورت مستقيم زير سلطه عباسيان بود و كمترين استقلالى نداشت. بهترين شاهد آن اين كه فرزندان بنى عباس در بيشتر سال هاى اين دوره بر آن حكومت مستقيم داشتند. دليل گماشتن اين افراد، اعمال سياست بغداد در تمامى امور داخلى مكه بود. اين رويه در اين دوره شگفت نيست؛ زيرا مسلمانان اين زمان، چيزى از استقلال اقليمى يا وطن گرايى نمى شناختند. اين زمان خليفه، قبله تمامى سرزمين هاى اسلامى منهاى شورشيان يا مدعيان خلافت از غير عباسيان بود.

اين نظريه اى بود كه در دوره امويان و پيش از آن ميراث آگاهى فارسيان بود.

فارسى ها، انديشه الهى بودن حكومت مقدس را مطرح كردند و مى توان همان مضمون را در اين سخن ابوجعفر منصور ديد كه مى گويد: إنّما أنا سُلطانُ اللَّه في أرضِه. آنان بر اين باور بودند كه سلطنت شان را از خدا گرفته اند نه از مردم. اين برخلاف باورى بود كه حاكمانِ دوره خلفاى نخستين داشتند. (1)

ص: 200

مكه در اين زمان از برخى از خلفا كه براى حج به آن جا مى آمدند، استقبال كرد.

منصور چهار بار طى سال هاى 140، 144، 147، و 152 حج به جاى آورد. اين منهاى حجّى بود كه پيش از خلافتش در سال 136 انجام داد. زمانى كه در سال 158 براى بار ششم به حج مى آمد، پيش از آن كه به مكه برسد، در بئر ميمون، چندين كيلومتر مانده به مكه و در نزديكى منى، درگذشت. (1)

مهدى عباسى در سال 160 و 164 حج به جاى آورد. اما هارون بيش از هر خليفه اى حج به جاى آورد. او 9 بار طى سال هاى 170، 173، 174، 175، 177، 179، 181، 186، 188 حج به جاى آورد. هارون براى حج سال 173 از بغداد مُحْرم شد. در سال 179 هم فاصله منى و عرفات و تمام مشاهد را پياده رفت. در همين سال، ابتدا در رمضان عمره انجام داد، سپس به مدينه رفت و تا ايام حج ماند و حج گزارد. وى آخرين خليفه اى است كه از بغداد به حج آمد. (2) نيز نوشته اند كه او تنها خليفه اى است كه براى وى يخ به مكه آوردند. (3)

در يكى از سفرهاى حجِ هارون، مسعى را براى سعى او خلوت كردند و او مشغول سعى بود. در اين وقت عبدالله بن عمر بن عبدالعزيز بن عمر بن خطاب كه مشغول سعى بود، فرياد زد: اى هارون! هارون گفت: لبيك يا عم. عبدالله گفت: از صفا بالا برو. او رفت.

در اين وقت عبدالله گفت: بدان كه هر كدام از اين بندگان تنها به خاطر خودش محاسبه مى شود، اما از تو در باره همه آنان محاسبه خواهى شد. هارون گريه زيادى كرد. سپس به او گفت: چيز ديگرى هم به تو بگويم: اگر مردى در مال خودش بد تصرّف كند، مالش را از دست تصرّف او خارج مى كنند، اما واى بر تو كه در اموال مسلمانان اسراف مى كنى و بد تصرّف مى كنى! و فرداى قيامت نزد خداوند در آن باره محاسبه خواهى شد. در اين

ص: 201

وقت گريه هارون بيشتر شد. سپاهش خواستند او را دور كنند، اما هارون مانع شد. (1)

خلفا هر كدام به قدر توجّهشان به حرمين به حُجّاج بذل و بخشش مى كردند. مهدى در سال 160 سى ميليون درهم و سيصد هزار دينار كه از مصر به او رسيده بود و دويست هزار دينار كه يمن برايش رسيده بود و هزار دست لباس بخشش كرد. بخشش هاى رشيد در مكه، در يكى از سال هايى كه به حج آمد، به 5/ 1 ميليون دينار رسيد. (2)

يك مورخ محقق با ديدن اين ارقام بلند بالا، نمى تواند توجهش را ازاين نكته دور نگاه دارد كه نتيجه اين همه كمك هاى گسترده چه شد؟ در حالى كه اگر اين قبيل بذل و بخشش صرف كارهاى توليدى شده بود، آثار آن در توليد ثروت در اين بلاد تا به امروز برجاى مانده و اين بلاد به گونه اى ديگر درآمده بود، آنچنان كه نيازى به صدقه و بخشش نداشت. اما خلفا با اين قبيل بخشش ها از بيت المال، تنها در فكر جذب قلوب مردم و راضى كردن بزرگان آن بودند. (3)

ص: 202

عطاء بن ابى رباح، طاووس، عكرمه و مانند آنان بود. وقتى وارد عصر اوّل عباسى مى شويم شاهد حلقه هاى علمى عمرو بن دينار، عبدالله بن ابى نجيح، محمد اوقص و پس از آن عبدالملك بن عبدالعزيز بن جريج هستيم كه در مسجد الحرام برگزار شده و شمار زيادى از فقيهان و محدثان اين طبقه كه ذكر نامشان به طول مى كشد، در آن حلقه ها حضور داشتند.

تاريخ به ما نشان مى دهد كه عمرو بن دينار، فردى موثّق و كثير الحديث بود و در مكه فتوا مى داد. او در سال 126 مُرد و عبدالله بن ابى نُجيح جاى او را در افتاء گرفت.

چنان كه تاريخ مى گويد عبدالملك بن عبدالعزيز بن جريج، چهره اى برجسته در ميان علماى مدرسه مكه بود. او از نخستين مؤلفان در علم حديث بود، اگر نگوييم اولين بود.

زمانى كه به سال 150 درگذشت، برخى از مشهورترين فقها كه از آن جمله اوزاعى، سفيان بن عُيينه و فُضيل بن عياض بودند از وى بهره بردند. سفيان بن عيينه، مبرّزترين آنان بودكه شافعى و احمد بن حنبل و محمد بن اسحاق و يحيى بن اكثم قاضى و ديگران از او بهره بردند. شافعى گويد: اگر مالك و ابن عيينه نبودند، عِلم حجاز از ميان رفته بود.

عبدالعزيز كنانى (1) از شافعى بهره برد، كسى كه يكى از درخشان ترين فقيهان و مفسّران بود.

فعاليت هاى علمى مكه محدود به اين حلقه هاى درسى نبود بلكه بسيارى از فقهاى اين شهر به شهرهاى ديگر رفته، علومشان را نشر كرده و احاديث شان را روايت كردند، علاوه بر آن كه درهاى مكه به روى واردان باز بود و كسانى از هر نقطه به آن جا مى آمدند تا از دانش آن شهر بهره برند. مساجد اين شهر در ايام حج، مركزى براى طالبان علم و فتوا و اهل مناقشه و مباحثه بود. حلقه هاى مناظره در خانه هاى فقيهان برپا مى شد؛ چنان كه در حلقه هاى آنان، چندان علم و دانش بود كه پرسشگران و اهل مناظره را سيراب مى كرد.

ص: 203

كار تشريع و تفريع مسائل فقهى، در اين دوره متحول شد و در برخى از مراكز مانند عراق با كمك قياس بسيار توسعه يافت. اين در حالى بود كه در مكه به همان شكل پيشين باقى مانده بود و جز در دايره نصوص وارده و منسوب به رسول صلى الله عليه و آله توسعه نيافت. همين امر- يعنى تكيه بر روايت- ويژگى فعاليت هاى علمى در مكه و مدينه بود. در حالى كه در نقاط ديگر مذاهبى كه قائل به رأى بوده و بر اساس قياس عمل مى كردند، در افق اجتهاد و تأويل، به پيش مى رفتند.

ص: 204

شورش بدوى ها در خلافت واثق و حركت فسادگرايانه و آزاردهنده آنان بود. اين كافى نيست كه ما در توجيه آن فساد به فقر و گرسنگى باديه اشاره كنيم، چرا كه حكّام عباسى اين مردم، آن اندازه كه استوار كردن پايه هاى دولت و اركان حكومت برايشان اهميت داشت، براى اخلاق و ارزش ها اهميتى قائل نبودند. شورشى، به هر دليل و هر رنگى كه برآشوبد، مستحق محروميت و مرگ بود.

همه اين عوامل جمعاً آثار خاص خود را در پايين آمدن سطح ثروت و غنا در مكه، تمايل بيشتر مترفان به اسراف و از سوى ديگر كمك به شورشى ها و در نهايت به همراه خشكى طبيعى موجود در اين بلاد، آثار خود را در ضعف زندگى و گسترش فقر و فاقه در اين شهر داشت.

بسا باقى مانده خانواده هاى اهل اتراف و هنر كه گرفتار فقر حاكم بر حجاز شده بودند، تحت فشار قرار گرفته، در پى كسب و روزى روانه سرزمين هاى خدا شدند.

نويسنده اغانى از چهره هاى مشهورى ياد مى كند كه با استفاده از هنر خود در عراق به كسب و كار مشغول بودند كه از آن جمله يحيى مكى، (1) ابن جامع، (2) يزيد حوراء (3) و دنانير (4) بودند. همه اينها، مردمانى از مكه بودند كه بلاد خود را به سوى عراق ترك كرده هنر خويش را به آن جا بردند. نويسنده اغانى بر آن است كه ابراهيم موصلى، (5) از مشهورترين آوازه خوانانِ روزگار عباسى، هنر خويش را از مردى حجازى گرفته بود.

ص: 205

اين مطلب، نشانگر حجم استفاده عراقى ها از مهاجران حجازى است. چنان كه نشان مى دهد كه هجرت هنر آوازه خوانى، امرى واقعى است كه عامل آن نيازمندى آوازه خوانان به رزق و روزى بوده است.

نكته ديگر آن است كه پايين آمدن سطح ثروت و غنا در اين شهر و به دنبال آن بيرون رفتن اصحاب هنر و هنرپيشگى و آوازه خوانى و مسخره گرايى، آثار خود را در زندگى روزمره هم باقى گذاشت و آن اين بود كه اهالى اين شهر، به همان درسى كه از حلقه هاى علمى و مجالس مى گرفتند اكتفا كردند و اين آنان را به سمت زهد و زندگى خشك و رضا و رغبت در تعليم و تفقّه كشاند. آن حركت علمى كه در ابتداى اين بحث به آن اشاره كرديم و نيز آنچه در باره علماى برجسته در تفسير و حديث و افتاء به عنوان محصول آن حركت علمى ديديم، از آثار همين امر است.

به دنبال آن است كه مى بينم مكه اين دوره، به وفور زاهد و عابد شهرت يافت و كسانى از ميان مهاجرانِ به اين شهر، مكه را مأواى انزواى خويش داشتند، آن گونه كه با پناه بردن به آن از مظاهر زندگى در شهرها ببرند و زير سايه كعبه، خويش را وقف عبادت كنند. فراوانى اين قبيل افراد عابد كه بسيارى از طبقات فقير بودند، فقر را ميان اين جماعت گسترش داد. در مقابل، افراد نيكوكار شروع به ساختن تكيه هايى براى آنان كرده و حقوق مرتب براى آنان معين كردند. اين نخستين گام هايى است كه مكه در مسير زندگى جديدى كه مى توان از آن به «زندگى در پناه تكيه ها» تعبير كرد، بر مى دارد. آثار اين مطلب در دوره دوم عباسى بسيار روشن بود و ما در مباحث آينده از آن سخن خواهيم گفت.

ص: 206

در سرزمين هاى سرسبز ساكن شدند و املاكى در مصر و مغرب و شام و عراق به دست آوردند به طورى كه در مكه، جز تعدادى اندك كسى نماند و در كنار آنان، شمارى از مجاوران كه به قصد كسب شرف مجاورت بيت الله به اينجا آمده بودند. حكام مكه بر اساس سنّت عمر بن خطاب عادت كرده بودند تا پس از اداى فريضه حج بگويند: يا غريب، بلادك! و هدف اين بود كه غريبه ها در اينجا نمانند و دارايى اين بلاد را به خود اختصاص ندهند.

چنين مى نمايد كه قيام هاى علويان كه در فصل گذشته ضمن بحث از وضع سياسى مكه از آن سخن گفتيم، و نبردها و فتنه هايى كه از آن ها برخاست، بيشترين تأثير را در رواج فقر در ميان اهالى اين بلاد و عقب انداختن آن از دايره عمران و آبادى داشت. با اين حال بايد گفت: فقر اهالى، چنان نبود كه آنان را به محروميت كامل از اصلاحات بكشاند، چرا كه به هر روى برخى از خلفا، به برخى از مسائل عمومى توجه داشتند.

از آن جمله توجه هارون به چشمه هايى بود كه از پس از روزگار معاويه، در خاك پنهان گشته بود. وى به احياى آنها پرداخت و آب آن ها را در يك چشمه متمركز كرد كه به آن رشا گفته مى شد. آنگاه براى آن، بركه هايى را در قسمت بالا و پايين مكه درست كرد كه آب در آنها مى ريخت و مردم از آن استفاده مى كردند. اين روشى بود كه تا پيش از لوله كشى كه در سال هاى اخير رواج يافته، مورد استفاده مردم بود. (1) اما زمانى كه آن مقدار بركه كفاف نداد، زبيده همسر هارون دست به كار شده؛ زمين حنين را خريد، جايى كه در آن نخل و زراعت بود. وى آنها را از بين برد و براى انتقال آب آنجا به مكه، قنات هايى را درست كرد تا آن را به اطراف اين شهر برساند. (2) سپس در وادى نعمان، در

ص: 207

بالاى عرفات، جايى را خريد وآب آنجا را هم با قنات به عرفات رساند. وى همچنين بركه هاى موجود در مكه را اصلاح كرده، بركه ديگرى بر آن افزود تا آب در آنها جمع شده، مردم از آن استفاده كند. مخارج اين كارها در حدود يك ميليون و هفتصد هزار مثقال طلا، معادل يك ميليون و هفتصد هزار دينار طلا بود. (1)

مأمون هم دستور ايجاد پنج بركه را در مكه داد كه آب چشمه زبيده بر آنها مسلط بود. يكى از آنها در شعب ابويوسف (شعب على)، ديگرى در صفا، سومى در خياطين در نزديكى جايى كه ما به آن باب ابراهيم مى گوييم و نزديك به گذرگاه باب الثنيه، (2) چهارمى نزديك سوق الخطب در هجله و پنجمى در ماجل ابوصلابه بود. (3) جوى هايى هم براى انتقال آب چشمه زبيده به آنها ايجاد كرد.

هارون خانه اى ميان صفا و مروه، در حاشيه مسعى ساخت كه به آن باب القوارير (4) مى گفتند. بئر هاشم هم داخل آن افتاد، چاهى كه به آن سحله يا بئر جبير بن مطعم مى گفتند و اين به خاطر آن بود كه او آن را از هاشم خريد. اين چاه همچنان تا زمان ما در باب قايْتباى (5) موجود است. گفته شده است عبدالمطلب زمانى كه چاه زمزم را كند و ديگر نيازى نداشت، چاه هاشم را به مطعم بخشيد.

ياسر خادم زبيده هم به دستور او وضوخانه هايى در كنار باب اجياد كبير ساخت و چاه حفر (6) را در آن داخل كرد. همه اين محدوده، در توسعه جديد در رواق باب اجياد قرار گرفته است.

ص: 208

همچنين زبيده خانه هاى زيادى از جمله دار ارقم را كه محل پنهان شدن رسول صلى الله عليه و آله در سال هاى نخست بعثت بود، خريد. (1) اين خانه در محله اى در سمت چپ كسى بود كه از صفا بالا مى رود و برخى آن را دار الخيزران (2) مى نامند؛ اما قطبى بر اين باور است كه خانه خيزران جز دار ارقم و البته در كنار آن بوده (3) است. (4)

هارون دستور داد تا مناره هايى روى بلندى كوه هاى مسلط بر گذرگاه هاى مكه ساختند و مؤذنانى براى آنها قرار داد؛ چرا كه كسانى از مكيان صداى اذان مسجد الحرام را نمى شنيدند. از آن جمله روى كوه ابوقبيس، چهار مناره درست شد. همچنين روى كوه الاحمر، مقابل آن يك مناره مناره ديگرى روى كوه مشرف بر شعب عامر كه مشرف بر مجزره بود و نيز مناره كوه كدى و برخى ديگر بنا شد. بغا مولاى هارون هم مناره هاى ديگرى روى كوه هاى ديگر در فلق و مَعْلات و شبيكه و اجياد و بئر ميمون در بالاى مكه و مسجد كبش در منى ساخت.

برخى از مؤذنان شب را در همين مناره ها به سر مى بردند تا در آنها اذان بگويند.

شايد مقصود، اذان سحر باشد كه معمول بوده است. اين مناره ها، به مرور ايام، در ادوار بعدى از ميان رفت و اثرى از آنها برجاى نماند. (5)

هارون در انديشه ايجاد راه هاى دريايى براى مكه بود. به همين جهت در انديشه ايجاد راهى ميان درياى سرخ و مديترانه افتاد. اما به او گفته شد كه اين سبب مى شود كشتى هاى رومى بتوانند راحت به سرزمين عرب دسترسى پيدا كرده،

ص: 209

تهديدى براى حرمين باشند، او هم منصرف گرديد. اين كارى بود كه بعدها با ايجاد كانال سوئز (1) در سال 1286/ 1869 توسط خديو سعيد پاشا انجام گرفت.

ص: 210

جنوبى هم توسعه يافت. وى دستور داد تا ستون هايى از سنگ مرمر را از شام و مصر به بندر قديم مكه يعنى شعيبيه منتقل كردند و از آنجا با عرّابه با سرعت به مكه آوردند.

همچنين در مسجد رواق هايى كه سقف آنها از چوب ساج بود ساخته شد. كار اصلاح در مسجد تا سال 164 ادامه يافت. (1)

در سال 164 مهدى براى بار دوم حج به جاى آورد. در اين سفر او دريافت كه ضلع جنوبى مسجد چندان گسترده نيست كه مسجد به شكل مربع درآيد، (2) در نتيجه مردم مجبور هستند براى رفتن از مسجد به سمت صفا، از يك وادى در خارج مسجد گذشته و از آنجا به سمت يك گذرگاه تنگ رد شوند تا به صفا برسند. سعى در جايى بود كه در زمان ما به آن باب على گفته مى شود. به همين دليل دستور داد تا خانه هايى را كه در آن سمت بود خريدارى كرده و برخى را داخل در مسجد كردند. برخى ديگر را هم براى رفت و آمد و محل عبور سيل هاى احتمالى اختصاص دادند. زمانى كه به او گفته شد اين كار هزينه سنگينى خواهد داشت، او باز هم اصرار بر اجراى آن كرد، حتى اگر مجبور شود تمامى اموال بيت المال را بدهد. اقدامى كه براى جلوگيرى از سيل احتمالى انجام شد، آن بود كه برابر باب هواشم «باب على» در اين سو، در ديگرى باز كرد، به طورى كه اگر آب از آن در آمد از در ديگر خارج شود. اين همان باب الوداع يا باب الحزوره است.

با اين توسعه، بخشى از منطقه مسعى داخل مسجد شد. در صدر اسلام، محدوده مسعى بسيار عريض بود و كسانى خانه هاى خود را در همين محدوده ميان مسعى و مسجد ساخته بودند. زمانى كه مهدى عباسى دستور توسعه دوم را داد، اين زمين را با خريد خانه هايى كه در آن ساخته شده بود، و منهدم كردن و داخل كردن آن ها در مسجد در سمت باب على، و رها كردن قسمتى ديگر براى توسعه مسعى، به حالت اوّل باز گرداند. بدين ترتيب بخشى از محدوده مسعى داخل مسجد شد. با پايان يافتن كار توسعه مهدى در مسجد، مسجد، مسلط بر مسعى شد و ديگر خانه اى ميان آن ها نبود، جز آن كه

ص: 211

چيزى نگذشت كه باز كسانى خانه هايى ميان مسعى و مسجد ساختند. يكى از شناخته شده ترين آن ها دارالقوارير بود كه اشاره كرديم از داخل با شيشه و از بيرون با فسيفساء (1) ساخته شد. محل اقامت هارون الرشيد نيز در ميان صفا و مروه، تقريباً در جاى باب قايْتباى امروزى قرار داشت. (2) مهدى عباسى، همچنين مناره باب السلام، مناره باب على و باب الحزوره «الوداع» (3) را تعمير كرد. ابن ظهير مى گويد: اين اقدام نوعى نوسازى بود نه ساخت، جز اين كه مورّخان در باره ساختمان آن مناره ها پيش از اين، چيزى ننوشته اند.

سدنه كعبه ضمن نامه اى به مهدى نوشتند كه سنگ مقام ابراهيم در حال از هم پاشيدگى است و مهدى دستور داد اجزاى آن را با نقره به هم پيوستند. او دو قبّه در كنار چاه زمزم در سمت شرق آن ساخت؛ يكى براى سقايت، جايى كه عباس در آن جا سقايت مى كرد، و ديگرى محلى براى نگهدارى قرآن ها. (4)

مهدى بناى صفا و مروه را تجديد كرد، اولى را در 12 پله و دومى را در 15 پله.

هزينه خريد خانه ها و توسعه مسجد، بنا بر نقل مورّخان، به سى ميليون و پانصد هزار درهم رسيد. اين مقدار تقريباً چيزى برابر با چهار ميليون ريال عربى است.

يك سال كه مهدى عباسى به حج آمده بود دريافت كه سنگ حِجر اسماعيل از سنگ هاى باديه است. او عامل خود زياد را خواست و به او گفت كه حج به جاى نخواهد آورد مگر آن كه ديوار حجر از سنگ مرمر باشد. كارگران حتى شبانه در نور چراغ چندان كار كردند كه تا دستور خليفه عملى شد. در زمان هارون، حاكم مكه سايبانى براى مؤذنان در بالاى سقف مسجد درست كرد. اين در حالى بود كه پيش از آن براى مؤذنانى كه بر بام مسجد اذان مى گفتند، هيچ سايبانى وجود نداشت تا آنان را از گرماى تابستان و

ص: 212

باران بهارى و زمستانى حفظ كند. (1)

در يكى از سال هايى كه هارون حج گذارد، عامل او در مصر، منبرى بزرگ به او اهدا كرد كه داراى 9 پله و منقوش بود. وى دستور داد آن را در مسجد گذاشتند و منبرى كه از زمان معاويه بود، به عرفات بردند. (2)

در دوران امين، آب زمزم كم شد و حتى خشكيد، به طورى كه در كف آن كسانى نماز خواندند. خليفه به عمر بن ماهان عامل خود در بريد و صوافى (3) دستور داد چند ذرع كندند تا آن كه آب بيرون زد. در آنجا بود كه دريافتند آب از سه جهت وارد چاه زمزم مى شود؛ يكى برابر ركن اسود، ديگرى برابر ابوقبيس و صفا، و سوم برابر مروه. عمق جاه تاآن وقت چهل ذراع در خاك و 29 ذراع كنده در صخره بود. مأمون هم شمارى كار تعميرى در مسجد داشت. از جمله دستور داد تا عمود بزرگى برابر ركن غربى كعبه ساخته شده و چراغ بزرگى بر آن نصب گردد، تا با چراغى كه امويان برابر حجر الاسود گذاشته بودند، برابرى كند. او دو عمود ديگر هم برابر دو ركن ديگر كعبه به همين مقصود درست كرد.

در زمان واثق دستور انهدام اين ستون ها داده شد و به جاى آن ها ستون هايى از مس درست شد و به هر يك از ستون ها دو چلچراغ بزرگ براى روشن كردن مطاف آويخته شد. عباسيان خانه كعبه را با حرير قرمز و پارچه قبطى، هر سال دو بار مى پوشاندند. مأمون بار سومى را با حرير سفيد بر آن افزود.

ص: 213

ازرقى مى افزايد: مسجد دو سقف داشت كه يكى روى ديگرى بود. سقف بالاتر از چوب ساج و آهن بود. ميان دو سقف هم فاصله اى به قدر دو ذراع و نيم بود. سقف ساج هم با طلا زينت شده بود. (1) ترديدى نداريم كه دو سقفه كردن براى تلطيف هوا در وقت شدّت آن بوده است. ازرقى مى گويد، آن زمان در كنار سه در از درهاى مسجد، يعنى باب صفا و باب بنى شيبه و ... بر جنازه ها نماز مى خواندند. سپس مى افزايد: پيش از آن مردم در داخل مسجد الحرام بر جنازه ها نماز مى گذاردند. (2)

همچنين ازرقى مى نويسد: مسجد چهار مناره داشت. (3) سپس جاى هر يك را بيان كرده است. ابن ظهيره در توضيح آن مى نويسد: يكى بالاى باب العمره، ديگرى بالاى باب الحزوره كه ما آن را باب الوداع مى خوانيم، سومى بالاى باب على و چهارمين مناره بالاى باب السلام بود.

او شمار قنديل هاى مسجد را 455 عدد دانسته و اين به جز هشت چلچراغى بود كه در ايام رمضان و حج از آنها استفاده مى شد. (4)

سپس از غرفه زمزم در مسجد ياد كرده مى نويسد: در ميان آن جا حوضى مدوّر بود كه 66 طاقه يا روزنه داشت كه از آن جا آب وارد آن مى شد. در انتهاى اين غرفه، خلوتگاهى (5) بود كه در كنار وادى بود و چيزهاى ارزشمند در آن نگهدارى مى شد. گفته مى شد آنجا مجلس عبدالله بن عباس بوده است. در گوشه غرفه زمزم در سمت كعبه، ستونى از ساج بود كه چراغى براى اهل طواف بر آن آويخته مى شد. ازرقى به وجود شن هاى كف مسجد در اين دوره اشاره كرده و مى گويد: سيل عظيمى وارد مسجد شد و شن ها را پس از سال 200 شست. (6)

ص: 214

در فصل گذشته ديديم كه روزگار واثق عباسى در سال 227 نقطه تحوّلى است كه تاريخ عباسيان در آنجا به دو دوره- يكى دوره طلايى و ديگرى دوره اختلاف و فتنه- تقسيم مى شود. افراد آگاه به حقايق تاريخى مى دانند كه اعتماد و تكيه معتصم- يعنى خليفه پيش از واثق- بر ترك ها و واگذارى مناصب مهم به آنان، دولت را تبديل به يك دولت تركى كرده، زمينه را براى جاه طلبان آنان فراهم كرد تا راه را براى تسلّط خويش هموار بينند. زمانى كه واثق در سال 227 به خلافت رسيد، نفوذ ترك ها تمامى دولت را در بر گرفته بود و هر خليفه اى را كه مى خواستند نصب يا عزل مى كردند. (1)

اين وضعيت در تمام مدت خلافت منتصر، مستعين، معتز، مهتدى، معتمد، معتضد، مكتفى و مقتدر ادامه يافت، چندان كه به مرور ايام چندان تحوّل در حوادث پيش آمد كه به روزگار مقتدر فتنه ها بالا گرفت و زنان و خدمه قصر هم در شؤون خلافت مداخله مى كردند. (2) بيرونى در باره خليفه زمانش در سال 440 مى گويد: خليفه رئيس اسلام است نه پادشاه. (3) پس از آن مونس خادم بر ضد او خروج كرده، سقوط او را اعلام كرد و در

ص: 215

سال 330 به عنوان خليفه با قاهر بيعت نمود. چيزى نگذشت كه سپاه شورش كرده و بحران فراگير شد. (1)

ص: 216

روشن نيست، جز آن كه مى دانيم نام قيام كننده اسماعيل بن يوسف از نسل حسين بن على بن ابى طالب عليه السلام بوده است. او در سال 251 مكه را به زور تصرف كرد و اين بعد از آنى بود كه جعفر بن فضل، شكست خورده، از مكه گريخت. او هر آنچه را كه در خزائن كعبه بود، برداشت.

وى پس از آن كه جاى پاى خود را در مكه طى پنجاه روز استوار كرد، به سمت مدينه رفت كه عامل آنجا هم گريخت. سپس به مكه برگشت و به استوار كردن حصار آن پرداخت، به طورى كه برخى از مردم از تشنگى و گرسنگى مردند و قيمت هر اوقيه نان به يك درهم رسيد و هر رطل گوشت چهار درهم معامله شده، قيمت يك ظرف آب به سه درهم رسيد. سپس به جده يورش برده، آنجا را نيز اشغال نمود و اموال تجار و كشتى ها را غصب كرد. سپس به مواقف آمد كه مردم در عرفه بودند. در آنجا هم دست به تباهى زده، حدود يك هزار و يكصد تن از حجاج را كشت و به غارت مردم پرداخت. حُجاج گريختند و هيچ كس جز او و سپاهش در عرفه وقوف نكردند. پس از بازگشت او از عرفه، وى بار ديگر به جده برگشت و فساد را از سر گرفت.

اسماعيل در سال 252 به مرض آبله درگذشت و انقلاب او هم با مرگ او مرد، بدون آن كه به جز آبله، از عامل ديگرى در اين باره آگاه باشيم. (1) در همان سال مستعين، فرزندش عباس را به امارت مكه، مدينه، بصره و كوفه نصب كرد و البته فرد ديگرى براى اداره مستقيم شهر به آنجا اعزام شد.

پس از وى، محمد بن عبدالله بن طاهر بن حسين امير مكه شد، بدون آن كه در آنجا حضور مستقيم داشته باشد. فاسى مى گويد: (2) معتز، امارت مكه را به عيسى بن محمد مخزومى سپرد. ابن اثير نيز مى نويسد كه معتز او را همراه محمد بن اسماعيل براى نبرد با اسماعيل بن يوسف علوى كه ذكرش رفت، فرستاد.

احمد بن منصور عباسى حاكم بعدى بود، كه او را به كعب البقر مى شناسند. در

ص: 217

خلافت مهتدى، على بن حسن هاشمى در سال 256 امير مكه شد. (1)

زمانى كه معتمد عباسى به خلافت رسيد، برادرش موفق، به صورت تبعيد در مكه به سر مى برد. مهتدى او را به مكه تبعيد كرده بود. معتمد بر آن شد تا از وى كمك بگيرد.

به همين دليل كسى را به مكه فرستاده او را به بغداد فرا خواند. وقتى به بغداد رسيد، بخش شرقى مملكت را كه حرمين هم جزو آن بود به وى سپرد. موفق توانست پايه هاى نفوذ خود را استوار كرده، با استفاده از نفوذ ترك ها بر كارهاى برادرش مستولى شود.

هرچند مورّخان مكه به اجماع، موفق را از واليان مكه مى شمرند، اما واقعيتى كه سياق تاريخ هم همان را تأييد مى كند، آن است كه وى هيچ گاه به صورت مستقيم بر مكه امارت نكرد، بلكه حرمين در كنار برخى از بلاد ديگر به او سپرده شده بود، آن هم وقتى كه او در عراق و مسلّط بر مقدّرات دولت عباسى بود و كسى در مكه به نيابت از او فرمانروايى مى كرد.

ابن ظهيره در الجامع اللطيف، اسامى واليان مكه را در اين دوره كه دوران معتمد است برشمرده است. اما چنان كه از حوادث نقل شده به دست مى آيد، اين واليان، تنها نايبانى بودند كه كار امارت را انجام مى دادند؛ زيرا امارت آنجا در طول خلافت معتمد در اختيار موفق بود. اسامى آنان به اين شرح است: محمد بن متوكل در سال 257، و ابراهيم بن محمد بن اسماعيل كه حوالى سال 259 امارت مكه را داشت. برخى از مورّخان، اسامى ديگرى را كه مخالف با اين فهرست است به دست مى دهند كه تحقيق در آنها دشوار است.

ص: 218

عيسى بن محمد مخزومى سپرد. اين ششمين قيام كننده علوى بود كه مكه شاهد آن بود، گرچه محل اصلى اين شورش جايى بيرون از مكه بود. چيزى نگذشت كه موفق با فرماندهى محمد بن ابى الساج مكه را از دست او درآورد و به حكومت عباسيان باز گرداند. مكه روزگار سختى را در اين دوره تحمل كرد، به طورى كه قيمت دو اوقيه نان به يك درهم رسيد. (1)

ص: 219

سودانى در اختيار داشت. در همان هنگام تعداد دويست سوار هم با فرماندهى جعفر بن ياغمريدى به كمك آنان آمد. به محض رسيدن اين نيرو در سوم ذى حجه سال 269 دو سپاه درگير شدند كه با شكست سپاه ابن طولون كه دويست كشته دادند، خاتمه يافت. (1)

ابن ظهيره قرشى گويد: بدين ترتيب ابن طولون نتوانست حكومت خويش را در مكه استوار سازد. اين مطلب در مقايسه با گفته كسانى كه توهم كرده اند كه مكه تحت سلطه طولونى ها درآمد، درست تر مى نمايد.

در سال 269 محمد بن ابى الساج ولايت مكه را عهده دار شد. پس از آن در سال 279 حكومت مكه به يوسف بن ابى الساج رسيد. (2) در همين سال، احمد الطائى امير مدينه، غلامش بدر را براى امارت حُجاج به مكه فرستاد. با اين اقدام، ميان يوسف ساج امير مكه و بدر اختلاف پيش آمد كه به درگيرى نيروهاى آنان در درهاى مسجد منجر شد. بدر به اسارت درآمد، اما اين اقدام خشم شمارى از حجاج را برانگيخت، به طورى كه بر ضد يوسف بن ساج شوريدند و او را اسير كرده به بغداد فرستادند. (3) در اين وقت ابوعيسى محمد بن يحيى امارت مكه را عهده دار شد، اما چيزى نگذشت كه معتمد خليفه عباسى بر او خشم گرفته، ابومغيره را به نيابت از خود فرستاد تا ابوعيسى را از مكه براند. او نيز چنين كرد و در اين ماجرا ابوعيسى كشته شده، ابومغيره بر جاى وى نشست. (4)

ص: 220

تصرّف خود درآورد و در موسم حج به نام خود خطبه خواند. از جمله عبارات او چنين بود: «الحمد للَّه الّذي أبرز زهر الإيمان من أكمامه و كمّل دعوةَ خير الرسل بأسباطه لا بَنِي أعمامه» (1)

ستايش خدايى را كه شكوفه ايمان را از دل گياه آن درآورد و دعوت بهترين پيغمبران را با نوادگانش كامل كرد نه با عموزادگانش. من از مقدار زمانى كه او بر سر حكومت ماند، آگاهى نيافتم. بسا چندان كوتاه بود كه مورّخان به آن اعتنايى نكرده اند. اين را بايد آخرين قيام علوى به شمار آورد، مشروط بر آن كه برآمدن اشراف در قرن چهارم را يك حركت جديد به حساب آوريم.

دوران معتضد و مكتفى و مقتدر تا سال 317 در دوره قاهر، دوره اى است كه از آن چيزى نمى دانيم. مورّخان مى گويند كه واليان مكه در اين دوره، به جز عج بن حاج، مونس خادم، ابن ملاحظ، و ابن مخلب ناشناخته اند و همين ها هم ترتيب و مقدار سنوات حكومتشان نامعلوم است. معروف چنان است كه عج بن حاج از موالى ترك و مقرّبِ دربار عباسى بود، همين طور مونس خادم كه از فرماندهان مكتفى بود و تاريخ او را به خاطر شورش مشهورش بر ضد مقتدر مى شناسد. ولايت او، ولايت عقد و شَرَف بود، نه ولايت مستقيم؛ زيرا وى از رجال دربارى در بغداد بود كه نمى توانست به نقاط دوردست برود. اما ابن ملاحظ؛ ابن ظهيره در باره اش در الجامع اللطيف گويد: همذانى در شرح حال او نوشته است كه وى سلطان (كذا) مكه بود بدون آن كه تاريخ آن را يادآور شود. اما ابن مخلب كه برخى او را ابن محارب هم نوشته اند و فاسى نام اوّل را ترجيح داده، به احتمال فراوان تا سال 317 حاكم مكه بوده كه در اين سال، قرامطه او را از مكه بيرون راندند. فاسى در قضاياى قرامطه از او ياد كرده و اين كه او همراه جماعتى از اشراف مكه براى نبرد با آنان آماده گرديد. (2)

ص: 221

آمده و نيز از حجم ضعفى كه خلفاى عباسى گرفتارش بودند آگاه كرديم و گفتيم كه موالى تركِ آنان به اسم آنان بر دنيا حكومت مى كردند. اكنون بايد بيفزاييم كه نتايج ناگوار آن تحولات، تنها در مسائلى كه گفته شد خلاصه نمى شد، بلكه به رشد بسيارى از جنبش هاى سياسى و دينى كمك كرد. كسانى كه در پى دستيابى به اهداف بلند مدت خود بودند، عجز عباسيان، آنان را براى به راه انداختن قيام و فتنه تحريك كرد. آنچه در اينجا براى ما اهميت دارد، اشاره به شورش هاى دينى است كه گروه هاى مختلف شيعى در آنها درگير بودند و دامنه آنها در سرزمين هاى فراوانى از محدوده تحت حاكميت عباسيان انتشار يافت.

برخى از اين قيام ها زيدى و برخى امامى موسوى و تعدادى وابسته به امامت اسماعيليه يا اثنا عشريه بود. فتنه اى هم از آنِ قرامطه بود؛ قرامطه عراق و شام و بحرين و قطيف، و همين طور قرامطه يمن و نيز كتاميون در مغرب و فاطمى ها در مصر.

همه اينها شيعه آل على بودند و البته به حسب نژاد و قوميت با يكديگر تفاوت داشتند. (1) گروه هاى ياد شده، زمانى دراز عباسيان را به خود مشغول كردند، زمان هايى كه عباسيان براى حكومتشان سخت نيازمند آن بودند. بسيارى از آنان، به اعتبار ضعف عباسيان، توانستند بلاد مستقلى را در اختيار گيرند و برخى دولت هاى خاص خود را درست كردند كه صداى آن در تاريخ پيچيد. مشهورترين آن ها دولت فاطمى در مصر بود.

بحث ما در اينجا تنها به قرامطه مربوط مى شود، زيرا قرامطه در سال 317 با حوادث اين دوره مكه كه ما از آن سخن مى گوييم پيوند خوردند.

ص: 222

بسا خواننده، آنچه را ما در فصل گذشته در باره موقعيت نفس زكيه در سال 145 در مكه گفتيم به خاطر داشته باشد. بعد از آن، از مقتل شهدا در وادى فخ به سال 169 سخن گفتيم و اشاره كرديم كه دو تن از علويان توانستند از آن معركه بگريزند؛ يكى ادريس بود كه توانست خود را به مغرب دور برساند و دولت ادريسيان (1) را در آنجا تأسيس كند. در اينجا بايد بيفزاييم كه اين فرارى ها با توجه به نفوذى كه داشتند توانستند يارانى را از ميان شيعيان خود در كار نشر دعوت خود به صورت پنهانى در بلاد مختلف از سرزمين تحت سيطره عباسيان اعزام كنند.

يكى از مشهورترين اين داعيان، ميمون بن قداح بود كه كار نشر دعوت را در بلاد شام بر عهده داشت. گفته اند كه او پايه هاى مذهب اسماعيلى را درست كرد. برخى هم او را متهم كرده اند كه در كنار علايق شيعى، گرايش هاى شعوبى داشت و به دنبال بازگرداندن نفوذ ايرانيان بود و كار را براى فرزندش عبدالله بن ميمون هموار مى كرد. (2)

برخى گويند كه عبدالله بن ميمون عالم به تمامى شرايع و سنن بود، چنان كه وى را به عنوان چهارمين نفر از چهار نفرى دانسته اند كه رسائل إخوان الصفا را كه در تاريخ اسلامى معروف است، تأليف كرده است. (3) برخى هم مى گويند او مذهب شيعه را پذيرفت تا از آن وسيله اى براى رسيدن به اهدافش در دعوت به ايرانى گرى استفاده كند.

او زمانى كه در اهواز بود، يكى از داعيان خود را به سواد كوفه فرستاد. وى با حمدان بن اشعث معروف به قرمط برخورد كرده، او را در دعوت ابن ميمون داخل كرد و براى نشر

ص: 223

آن تلاش نمود. چيزى نگذشت كه بر پيروان قرمط افزود و دارالهجره اى براى آنان تأسيس كرده دستور داد تا سلاح تهيه كنند. فعاليت آنان در شمال عراق و قسمتى از بادية الشام ادامه يافت. اين گروه را قرامطه عراق و شام مى نامند. (1)

اين دعوت توسط حسين بن بهرام به بحرين و قطيف رسيد و در آنجا رو به ازدياد نهاد و قدرت يافت. از جمله رهبران آن حركت، ابوسعيد نامى بود كه فتوحاتش عباسيان را در دوران معتضد زمينگير كرد. پس از او فرزندش ابوطاهر قرمطى كه مورّخان او را به طغيان وصف كرده اند و گفته اند كه حرمات الهى را مى شكسته و قافله هاى حجاج را غارت مى كرده، به جاى پدر نشست. (2)

ابوطاهر همراه سپاه خود و با هدف درآوردن مكه از دست عباسيان، به سوى مكه آمد و در هفتم ذى حجه سال 317 به اين شهر رسيد. ابن محارب، حاكم وقت مكه به همراه گروهى از اشراف نزد وى آمدند و اموالشان را از او خواستند. او شفاعت ايشان را نپذيرفته، به جنگ با آنان پرداخت و شكستشان داد. آنگاه شمشير ميان طواف كنندگان و نمازگزاران و ديگر افراد ساكن در مكه و دره هاى آنها گذاشت. در اين وقت مردم فرياد زدند: آيا همسايگان خداوند را مى كشى؟ او گفت: كسانى كه مخالفت با امر الهى مى كنند، جيران الله نيستند. او به كشتار ادامه داد تا آن كه سى هزار نفر را كشت، به طورى كه شمارى را در زمزم و برخى را در مسجد الحرام بدون غسل و كفن و نماز دفن كردند.

سپاه او اموال حجاج و اهالى مكه را هم غارت كردند. (3) از جمله كشته شدگان، ابن محارب امير مكه، (4) و حافظ ابوالفضل محمد بن حسن جارودى بودند كه دومى، در

ص: 224

حالى كه خود را به در كعبه آويخته بود كشته شد. همچنين ابوسعيد بردى امام فقهاى حنفى و بسيارى از علماى صوفى كشته شدند و قاضى وقت مكه يحيى قرشى به وادى رهجان (1) گريخت. غارت شامل بيشتر خانه هاى مكه شد، به طورى كه اهالى مكه در حالى شب را به صبح آوردند كه دستشان پيش مردمان دراز بود.

ابوطاهر در حالى كه شمشيرش را بركشيده بود و سوار بر اسبش بود، حركت كرده داخل مطاف شد. اسب او در آن حال ادرار كرده، آن جا را كثيف كرد. او خود به در كعبه برآمد و گفت:

أنا باللّه و باللّه أنا يخلق الخلق و أفنيهم أنا (2)

من به خداوند هستم و به خداوند من هستم. خداى خلق را مى آفريند و من آنها را از بين مى برم.

وى يازده روز در مكه ماند.

در 14 ذى حجه بود كه حجرالاسود را از جايش درآورده، همراه خود به بلاد هَجَر (3) برد. در زمان نبود آن، براى 22 سال حُجاج جاى خالى اش را تبرّك مى كردند. بعد از آن قرامطه آن را باز گرداندند در حالى كه مى گفتند: ما به قدرت خدا آن را گرفتيم و با مشيّت الهى آن را باز گردانديم. (4) يكى از خلفاى فاطمى در برابر پرداخت پنجاه هزار سكه طلا از آنان خواست تا حجرالاسود را به مكه باز گردانند، اما نپذيرفتند. خليفه وقت عباسى هم حاضر به پرداخت پنجاه هزار دينار شد، اما قبول نكردند. آنها گفتند كه ما با «دستور» آن را برديم و جز با «دستور» آن را بر نمى گردانيم. (5)

آنچه بيش از همه مرا به تأمل وا مى دارد، ورود ابوطاهر با اسبش به داخل مطاف و

ص: 225

رها كردن اسب براى ريختن ادرار و كثافات، آن هم با شمشير بركشيده و خواندن آن شعر است!

نكته قابل تأمّل ديگر، باز گرداندن حجرالاسود به محل اصلى اش بعد از يك دوره طولانى است و اين گفته آنان كه «أخذناه بأمر و لا نردّه إلّابأمر». (1)

دلم مى خواست مى توانستم ميان اين كفر كه در كثيف كردن مطاف خود را نشان داد با آن ايمان كه در آن جمله آمده و اين كه حجر را تنها با فرمان الهى باز مى گردانند، بعد از آن كه با قدرت الهى گرفته اند، جمع كنم!

نويسنده تاريخ الإسلام السياسي از نسخه اى خطى كه در دارالكتب مصر است و از نُوَيريه بوده، اما نامش را ياد نمى كند (2) نقل كرده است كه حمدان قرمط بر هر مرد و زنى، پرداخت يك درهم را كه از آن با نام الفطره ياد مى كرد، لازم كرد. هر فرد بالغى هم بايد دينارى مى پرداخت كه نامش الهجره بود. او اين مطلب را از اين آيه قرآنى نتيجه گرفته بود كه فرموده: ى خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِم صَدَقَةً تُطَهِّرُهُم وَتُزَكِّيهِم بِهَاى. (سوره يونس، آيه 103) همچنين خمس اموال پيروانش را با استدلال به آيه ى وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ فَأَنَّ للَّهِ خُمُسَه ى (سوره انفال، آيه 41) مى گرفت. صاحب مرآة الحرمين هم نقل كرده است كه نماز آنان چهار ركعت بود. دو ركعت پيش از طلوع خورشيد، و دو ركعت پيش از غروب مى خواندند. آنان انبيا و از جمله حضرت محمد صلى الله عليه و آله را قبول داشته و پس از وى محمد حنفيّه را باور داشتند. قبله را هم به سمت بيت المقدس دانسته و دو روز در سال روزه مى گرفتند! نبيذ را حرام و خمر را حلال شمرده، غسل جنابت نمى كردند! اما وضوى آنان مثل همين وضوى نماز بود.

وى سپس از قرامطه يمن ياد كرده و اين كه خطيب آنان روى منبر اين چُنين مى سرود:

دف بزن و هَزار (نوعى پرنده) را به غنا فرا خوان و بنواز.

ص: 226

پيامبر بنى هاشم رفت و پيامبرى از بنى يعرب آمد.

خواهران و مادران را حلال شمرد و روزه را برداشت و هيچ سرزنش نشد! (1)

تا پايان قصيده كه شامل فحش و فجور است و مبانى اى كه گفت مى شود پيروانش برخى از احكامشان را از قرآن استنتاج مى كنند به مانند نمونه هايى استنتاجى است كه در باره قرامطه پيش از اين گفتيم!

چيزى نگذشت كه ابوطاهر قرمطى گزارشى در باب آنچه در مسجد الحرام انجام داده بود براى خليفه فاطمى در مغرب نوشت و او پاسخ تندى در باره آنچه انجام داده بود، به وى داد. (2) اين نشانگر و روشنگر ارتباط قرامطه با شيعيان فاطمى است.

بعد از آن هم راه حج به دليل حضور قرامطه، براى مدتى قطع بود تا وقتى كه ابوعلى عمر بن يحيى نقيب علويان در كوفه، در سال 327 به ابوطاهر نامه نوشت و از او خواست تا راه حج را در قبال گرفتن پول باز كند. ابوطاهر پذيرفت و مالياتى از حجاج در مسير عبورشان به مكه مى گرفت. من نمى دانم چطور وى كه خود را يك ديندار افراطى مى دانست، به خود اجازه گرفتن ماليات از حجاج را مى داد. مكه به سبب اين وقايع سختى هاى فراوانى كشيد و طى سال هاى طولانى، فقر دامن اهالى آن را گرفت.

نامه نقيب علويان به ابوطاهر نيز آنچه را از ارتباط مذهبى آنان گفتيم، روشن مى كند.

ص: 227

آنان پيروان خود را به عنوان عاملان و واليان در شهرها مى گماشتند. اين عمّال نيز هر كسى را كه به آنان پناه مى برد به استخدام خود در مى آوردند. در اين ميان محمد اخشيدى به خدمت ابن بسطام عامل بلاد شام درآمد. پس از آن با فرماندهى تكين، عليه خليفه فاطمى مغرب جنگيد. مدتى بعد تكين او را به عنوان نايب خود در سال 307 منصوب كرد. وى در جريان جنگ با فاطمى مغرب، جاى پاى خود را در مصر استوار كرد تا آن كه حكومت بغداد، وى را در دوران اميرالامرائى ابن رائق به عنوان حاكم مصر تعيين كرد. چيزى نگذشت كه روابط ميان اخشيد و ابن رائق تيره شد و ميان آنان و سپاه عباسى نبردى پيش آمد. پس از آن بر اين اساس كه اخشيد حاكم مصر باشد و در عوض سالانه 140 هزار دينار طلا بپردازد، مصالحه كردند. مدتى بعد نفوذ او تا شام و بلاد حرمين هم كشيده شد و متقى عباسى او را تأييد كرده، براى دو فرزندش ابوالقاسم و ابى الحسن براى بعد از وى عقد ولايت بست و مقرّر شد تا كافور، خادم خواجه او، معروف به اخشيد كفالت آنان را عهده دار شود. (1) در اين دوره، مكه روزگار سختى را مى گذراند و اين در پى اضطرابى بود كه در عالم اسلامى، به سبب نزاع ميان اخشيدى و بنى رائق و نيز تعطيلى چندين ساله حج ميان سال هاى 332 تا 338 پديد آمده بود.

مورّخان سال دقيق تسلط دولت اخشيدى را بر مكه ياد نكرده اند؛ اما كسى كه حوادث اخشيدى را تعقيب كند، حدس خواهد زد كه اين تسلط مى بايست در حوالى سال 331 بوده باشد. اين سالى است كه براى دو فرزند اخشيد، عقد ولايت بسته شد و اين در اوج فشارى بود كه از آن ياد كرديم.

چيزى نگذشت كه عراق در فكر باز گرداندن حكومت خود بر مكه برآمد. به همين جهت دو نفر از علويان را با نام هاى ابوالحسن محمد بن عبدالله و ابوعبدالله احمد بن عمر بن يحيى براى سرپرستى حج عراق به مكه فرستاد و سپاه و سلاح همراه آنان كرد تا مكه را آزاد سازند. اين رخداد در سال 342 بود. (2) در اين ماجرا ميان اين دو علوى با

ص: 228

اصحاب اخشيد در مكه نبردى روى داد كه اخشيدى ها پيروز شدند. در سال 343 نيز تلاش تازه اى آغاز شد كه باز پيروزى از آن اخشيدى ها بود.

از اين رويدادها، چنين روشن مى شود كه مكه، همان گونه كه به دليل قطع حج در سال هاى فتنه اخشيدى كه از آنجا دور بودند، آن سختى ها و فشارها را تحمّل كرد، پس از نزديك شدن اخشيدى ها به مكه و تسلط بر آن، باز هم به خاطر جنگ و وحشتى كه براى مكه پيش آمد، اسير همان دشوارى ها بود. اين وضعيت تا پايان دوران اخشيدى ادامه يافت.

مورّخان، اسامى واليانى كه از سوى اخشيدى ها بر مكه حكومت كردند را ياد نكرده اند. تقى الدين فاسى مى گويد كه آنان را نمى شناسد. اما ابن ظهيره قرشى در الجامع اللطيف گويد كه قاضى ابوجعفر محمد بن حسن عباسى در سال 338 حكومت مكه را از سوى اخشيدى ها بر عهده گرفت، اما از كس ديگرى ياد نكرده است. (1)

در اين زمان، عباسيان برخى از علويان را هر ساله به نيابت از خويش براى امارت حج به مكه مى فرستادند. يكى از مشهورترين آنها نقيب طالبى ها، ابوجعفر موسوى پدر شريف رضى بود كه سال هاى متمادى در رأس گروهى از علويان، امارت حج عراق را عهده دار بود. بسا عباسيان با اين اقدام در تلاش بودند تا از شخصيت او ميان قبايل، در مكه استفاده كنند، اما در اين كار توفيقى به دست نياوردند، زيرا حكومت اخشيد در مكه ريشه كرده بود و تا پايان دولت آنان در سال 357 ادامه يافت.

دولت اخشيدى مى دانست كه دعاى براى آنان بر منبر حرمين، مى تواند براى دولت آنان نوعى جلالت دينى به ارمغان آورد. به همين جهت، بخشش هاى فراوانى به بزرگان حرمين داشت و دست به اصلاحات فراوانى در مكه و مدينه زد.

نويسنده النفوذ الفاطمي (2)

مى نويسد كه اخشيد در نامه اى به امپراطور روم نوشت:

ص: 229

«اگر براى من شَرَفى جز امارت حرمَين نباشد، همين برايم كافى است.» كافور خواجه چه در دوره وصايتش براى اولاد اخشيد و نيز پس از آن در دورانى كه خودش امارت را در دست گرفت، عنايت زيادى براى بخشش و صدقات در مكه داشت و- با تأسف شديد- روى منابر همان طور كه براى خلفا دعا مى شد براى وى نيز دعا مى شد. (1)

على رغم استوارى پايه هاى دولت اخشيدى، بنوسليم در سال 356 بر ضد آنان شورش كرده، (2) حُجاج مصرى را كه به آنان پناه مى آوردند غارت كرده و اميرشان را كشتند. بسا اين اقدام، متأثر از تحريكات عباسيان بود. (3)

ص: 230

گفتيم كه خلفاى عباسى براى نبرد بر ضد امويان، از اخوال خود، يعنى ايرانيان استفاده كردند، به طورى كه وقتى حكومتشان استوار شد، آنان را بر عرب ها برترى داده و در كارهاى مهم دولتى و مناصب بزرگ مقدم داشتند.

مدتى بعد در دوره عباسيانِ دوم، آنان از اخوال خود، يعنى از ترك ها كمك خواسته، ايرانيان را فراموش كردند و همچنان در كنار گذاشتن اعراب تأكيد داشتند. اين تحوّل به همان مقدار كه بر سهم اين موالى مى افزود و عناوين امير الامرايى يا ملك الدوله يا سلطان يا شاهنشاه (1) را نصيبشان مى كرد، ضعف سياسى عباسيان را در پى داشت. چنان كه اسامى اينان روى منابر مى آمد و بر سكه ها حك مى گرديد.

اما در ارتباط با مكه، يكى از مراكز اصلى عرب و محل تولد اسلام، اوضاع به لحاظ سياسى بدتر از چيزى بود كه ديگر بلاد عرب گرفتارش بودند؛ زيرا زمانى امويان آنان را از حقوقى كه براى خود در خلافت مى ديدند محروم كرده، در عوض وسايل رفاه و عيش آنان را فراهم كردند، ولى بعدها عباسيان هم آنان را در فهرست فراموش شدگانِ در صحنه سياست آورده و به عنوان جماعتى كه بيش از آن كه مستحق اكرام و احترام باشند، مستحق گريه كردن هستند، به شمار آوردند. نگاه خلفا به مكيان بيش از آن كه

ص: 231

نگاهى همراه با عظمت و ارج گذارى به ارزش هايشان باشد، نگاهى همراه با عطوفت و احسان و بخشش بود.

اين وضعيت ادامه داشت تا به دوره مورد بررسى ما در اين بخش رسيد؛ دورانى كه سرنوشت خلفاى عرب بغداد در اختيار ترك ها بود. اوضاع چندان بد شد و شرايط چنان شكل تازه اى به خود گرفت كه نمى دانم چه نامى بر آن بگذارم.

ترك هاى مسلط بر بغداد، به حرم و ساكنان آن احسان مى كردند، اما احسانى مانند مشتى فخرفروش كه به زيارت قبور آمده و به كسانى كه به آن قبور پناه آورده اند، كمك مى كنند.

در اين دوره شهر مكه به عنوان شهرى كه حقوقى بر دولت حاكم بر خود دارد، و بايد در سطح ديگر شهرهاى بزرگ، سهم و بهره خود را داشته باشد، و ارزش و اعتبارى به مثابه يك موجود زنده ميان ملت هاى معاصرش داشته، همه و همه فراموش شد و اهالى آن به عنوان كسانى كه براى انزوا و گوشه گيرى در حاشيه مسجد آمده و كار نظافت و خدمت به مكه و ميهمانان بر عهده آنهاست و كارشان تفاوتى با ديگر خادمان ضريح ها و فقيرانى كه در حاشيه قبور براى كارهاى خود سكنا گزيده و در برابر، حقى در اموال بزرگانى از ثروتمندان زمين دارند، به شمار آمدند.

اما مصيبت در اين حد باقى نماند. مكه صحنه فعاليت بسيارى از مخالفان و شورشيان بر ضد خلافت نيز بود. علويان شورشى، در هر نقطه اى از زمين كه بودند اشغال مكه را عاملى مهم در طعن بر خلافت عباسى تلقى مى كردند. شورشيانى مانند بنى طولون، قرامطه و اخشيديون هم از استيلاى بر مكه به عنوان تقويت پايگاه هاى معنوى خود ميان مسلمانان و تلاش براى توطئه بر ضد عباسيان استفاده مى كردند.

بدين ترتيب مكه، هنوز از فتنه اى در نيامده با فتنه اى تازه روبرو مى شد. اين مسأله در وضعيت معيشتى و زندگى روزمره مردم تأثير مى گذاشت، به طورى كه اسباب و عوامل معيشت آنان را در هم ريخته، از آن سطح سياسى شايسته شان ساقطشان كرده، شهر را محل تاخت و تاز حكومت كسانى كه بر آن تسلط و غلبه يافته بودند، قرار مى داد.

ص: 232

بى توجهى به وضعيت اقتصادى مكه و عدم رشد آن، عامل شورش اسماعيل بن يوسف در ميانه قرن سوم شد. پس از آن، فتنه قرامطه در اوايل قرن چهارم و سپس فتنه اخشيد در ميانه همان قرن، بدبختى هاى بيشترى را به همراه آورد. بالا گرفتن اين فتنه ها و دشوارى هاى پديد آمده در جهان اسلام و بحران هايى كه در بغداد پايتخت خلفا سبب قطع حج شد، همه و همه، در اقتصاد حجاز تأثير خاص خود را داشت. بازارها كساد شد و قبايل باديه نشين را به غارت از يك سو و وضع ماليات بر حجاج از سوى ديگر كشاند.

در اين دوره شمار ساكنان مكه رو به كاهش رفت و بسيارى از علما به نقاط ديگر كوچ كردند. بازار ادب و هنر هم كه از دوره اموى و بخش بزرگى از عصر عباسى در آنجا سراغ داشتيم، به كسادى گراييد و اصحاب ادب و هنر به هدف معيشت بهتر و رفاه بيشتر در بلاد پراكنده شدند.

مكه اين دوره، اقليت هاى تازه اى از ترك هاىِ موالى را داشت كه گاه ولاء عباسيان را داشتند و گاه به شورشيان ديگر مى پيوستند. در كنار آن، اقليت هايى از فارس و بربر و برخى از بلاد عرب نزديك مكه در آنجا حضور داشتند. گمان بر اين است كه اين افراد، غالباً افراد متقى و متديّنى بودند كه براى حفظ دين خود از دست شورشيانى كه در بلاد فارس و مغرب و ديگر نقاط جهان اسلام برآمدند، به مكه مى گريختند. برخى هم از كسانى بودند كه مى خواستند با تكيه بر صدقات و در تكيه ها زندگى كنند. هيچ كدام از اين دو دسته، اهل حرفه و فن و عمل نبودند. به همين دليل، حركت صنعتى در مكه رو به كاهش رفت و نيازمندان و گدايان فزونى يافتند.

ص: 233

خواندم كه نام آن فرد عباسى را عيسى بن على بن عبدالله بن عباس و تاريخ آن را سال 160 و نام آن مجوسى را بحر معين كرده است و اين به نظر درست مى آيد؛ زيرا عيسى بخشى از عمر خود را در دوره اموى سپرى كرد، ولى بعيد نمى دانم كه برخى از اموى ها اين خبر را براى عباسيان گزارش [جعل كرده اند.

ص: 234

بيت القاضى مى گفتند. چنين مى نمايد كه احكام قاضى بدون دخالت امير هم نافذ بود. به همين جهت در بسيارى از موارد، اميران، با قضات درگير شده يا به رغم ميل آنان روى احكام خاصى اصرار مى ورزيدند. در مكه، مناصب ديگرى هم بود كه از آن جمله صاحب الجند، و صاحب المعونه بود كه دومى، معاون اولى بود. همين طور متولّى زمين هاى قابل كشت (سوافى) كه اشراف بر املاك حكومتى داشت. (1) نيز كاتب امير كه شأن او از وزير روزگار ما كمتر نبود. (2) همچنين مُحْتَسب كه بر بازار نظارت داشت و مراقب مراسم عمومى و مُشْرِف بر اوزان و مقادير بود. (3)

ص: 235

زير عمامه مى گذاشتند كه مخروطى شكل بود. (1) اين لباسى بود كه در اين طايفه و در ميان بسيارى از شهرهاى دنياى اسلام شايع گرديد و تا قرن ها باقى ماند. اما ديگران به جز عمامه، كلاهى بر سر گذاشته اطراف آن پارچه اى از حرير (2) مى بستند كه به آن كلّوته مى گفتند؛ و اين چيزى شبيه كوفيه يا طاقيه امروزى بود.

مردم عادى هم ازارى داشتند كه شبيه به فوطه (پيش دامن، پيش بند) بود. نيز پيراهنى كه روى آن كمربندى بسته مى شد. طبقات بالاتر علاوه بر آن، لباده يا عبايى هم بر تن مى كردند. كفش هاى مورد استفاده آنان هم تك انگشتى بود كه انحنا داشت و با تكه اى چرم، انگشت را به بالاى پا متصل مى كرد. برخى از آنان هم از موزه (3) (پوتين) كه از پوست يا مو درست مى شد و يا جرموق (4) كه چيزى شبيه كفش بود، اما وقتى وارد مسجد يا قصر مى شدند آن را در مى آوردند، استفاده مى كردند.

استفاده از رنگ هاى متنوع در لباس كمتر مورد استقبال بود و بيشتر از رنگ سفيد استفاده مى شد. به علاوه رنگ مشكى كه بزرگان براى عبا و جبّه از آن استفاده مى كردند، چرا كه رنگ سياه شعار عباسيان بود و صاحب منصبان بايد از آن استفاده مى كردند.

اما باديه نشينان به همان ازار اكتفا كرده، بقيه بدن آنان بدون پوشش و يا با چيزى شبيه ردا و عبا پوشيده بود. مستعين به آنان دستور داد تا از آستين هاى گشاد (5) استفاده كنند و پول هاى خود را در آنها حفظ كنند. بدين ترتيب، بعيد نمى دانم چيزى شبيه همين كه در باديه نشين هاى امروزى است، بوده باشد. (6)

ص: 236

زنان پيراهنى مى پوشيدند كه جلوى گردن آنها شكافته بود. آنان سرهاى خود را با روسرى كه طبقات بالا از نوعى پارچه هاى زينتى استفاده مى كردند، مى پوشاندند. در مواردى، دستمالى به روسرى آويزان بود كه زنان محترم شهرى با آن صورت خود را مى پوشاندند. نيز زنان چادرهاى گشادى مى پوشيدند. زينت آنان النگوهايى بر مچ پايشان بود. (1) شهرت داشت كه زنان مكه در اين دوره بسيار نرم مچ بوده، رنگشان سفيد متمايل به سبزى، قدى متناسب، جسمى لطيف، موهايى مجعد و چشمانى خمار داشتند. (2)

جشن هاى دينى با شكوه در مكه برگزار مى شد. مكه اين دوره دو بخش بود: بخش مَعْلات كه شامل نيمه بالاى مكه بود و مَسْفله كه شامل نصف پايين آن مى شد. مردمانِ دو منطقه در اعياد به ديد و بازديد يكديگر مى رفتند و مردمان از انواع و اقسام فنون و بازى ها با صداى نى و طبل استفاده مى كردند. زنان نيز به شعب هاى دور رفته و جشن هاى خود را با نى و طبل برگزار مى كردند.

آزادى بيشتر زنان، در ايام عرفات و منى بود كه شهر از كسانى كه به حج نرفته بودند، خالى شده بود. (3)

مكه اين زمان، جشن ولادت پيامبر صلى الله عليه و آله و برخى صحابه را برگزار نمى كرد. اين مراسم در دوره فاطميان باب شد كه شرح آن خواهد آمد.

مكه اين زمان شطرنج و نرد را مى شناخت و اسب سوارى به صورت يك مراسم عمومى مورد توجه امرا و بزرگان در ابطح در قسمت بالاى مكه برگزار مى شد. در آن زمان، چيزى شبيه قهوه خانه هاى امروزى نبود، بلكه اجتماعات آنان غالباً در خانه هايشان برپا مى شد. نيز از خانه هاى خود به نواحى اطراف مى رفتند. برخى از باغستان ها تا اين زمان طراوت و سبزى خود را در منطقه جرول خضراء، نزديك جايى كه ما آن را الهنداويه مى ناميم حفظ كرده بود، و راه از شبيكه تا حفائر متصل بود. كما اين كه باغ هايى هم در قسمت بالاى مكه بود. به نظر مى رسد كه شمار باغ هاى اين دوره كمتر از شمار

ص: 237

آنها نسبت به روزگار پيش از آن بود. اجتماعاتى هم در اطراف مسجد برپا مى شد.

بسيارى از اين مجالس در شب هاى تابستان برگزار مى گرديد كه البته اين به جز حلقه هاى علمى بود.

ص: 238

نقاش علمى در شهرهاى بزرگ، ميان اين فرقه ها و دشمنان آنان به جز حجاز بالا گرفت.

اين نقطه، بدور از اختلافات بود و اهالى آن به جز اصحاب سنت به كس ديگرى تمايل نداشتند. البته بايد حركت هاى فردى را كه در اين مجموعه نمى گنجيد استثنا كرد. اما مذهب شيعه، بر خلاف گرايش هاى ديگر، حاميانى در مكه، مدينه و برخى ديگر از شهرهاى حجاز در زمان هاى مختلف از ميان شيعيان علوى و ياران آنان به دست آورد.

ص: 239

اسماعيل در همان سمت ناودان نصب كردند. مدتى بعد آن را نيز درآورده به سنگ ديگرى كه زير ناودان بود، ملحق كردند. (1) من فكر مى كنم برخى افراد، بر اين باور بودند كه اسماعيل زير اين دو سنگ مدفون است، اما شاهدى كه اين مطلب را تأييد كند وجود ندارد.

قسمتى از ديوار مسجد در دوره معتمد عباسى فرو ريخت. داستان از اين قرار بود كه خانه اى در سمت باب ابراهيم به سمت سطح مسجد سقوط كرده، برخى از چوب ها را شكست و دو ستون را فرو ريخت و ده نفر كشته شدند. موفق برادر معتمد دستور اصلاح آن را صادر كرد و هارون بن محمد بن اسحاق حاكمِ آنان در مكه موظّف به تعمير آن شد. كار اصلاح آن در سال 272 به اتمام رسيد. (2)

ص: 240

بيشتر شد و در پايان به محل زباله ها تبديل شد. زمانى كه باران مى آمد كثافت آن از درِ ورودى آن به سمت مسجد الحرام و داخل مسجد سرازير مى شد. عامل بريد مكه كه خود از اهالى اين شهر بود و در نزديكى آن سكونت داشت، در اين باره گزارشى به بغداد نوشت و ضرر و زيان ناشى از آن را شرح داد و عقيده اش را داير بر تبديل آن به مسجد و پيوند دادن آن به ابواب مسجد الحرام نشان داد. (1)

مورخان در تعيين محل دارالندوه اختلاف كرده اند. برخى محل آن را مقام حنفى مى دانند، برخى آن را عقب تر و حتى رواقى كه در پشت آن قرار دارد مى دانند. آنچه از پى جويى در تواريخ به دست مى آيد آن كه مساحت دارالندوه بسيار وسيع و از ميانه رواق پشت مقام حنفى تا انتهاى باب الزياده و باب القطبى بود كه حصوه صغيره و اطراف آن را شامل مى شد. شاهد آن كه برخى از خلفاى اموى، قسمتى از آن را داخل مسجد كردند. همين طور منصور بخش ديگرى از آن را ضميمه كرد و بدين ترتيب ضلع مسجد درست شد. پس از آن مهدى عباسى آمد. يك ضلع مسجد مستقيم بود و او تلاش كرد تا بقيه اضلاع را هم مستقيم كند و چنين معلوم مى شود كه قسمتى از رواق مستقيم در پشت مقام حنفى از محدوده دارالندوه بوده و اين جزئى است كه پيش از مهدى به مسجد ضميمه شده بود. باقى مانده دارالندوه تا باب الزياده و باب القطبى با ضمايم آن از محدوده حصوه و اطراف آن از رواق بوده است.

بدين ترتيب كه دارالندوه يا بخش اعظم باقى مانده آن بنا بر قول درست تر، به مسجد كوچكى تبديل گشت و درهاى آن به سمت مسجد الحرام گشوده شد.

عامل بريد كه اين عقيده را داشت، مطالب ديگرى هم به گزارش خود به خليفه افزود و آن اين كه مجراى سيل در شرق مسجد، به مرور زمان پر شده و به همين دليل آب هاى سيل به داخل مسجد مى ريزد. مسؤول سدانت كعبه هم گزارشى نوشت و خواستار تقويت ديوارهاى كعبه و تجديد دو سمت درِ آن و روى ديوارها و سطح مطاف شد. خليفه دستور ارسال پول و مهندسانى را در سال 281 صادر كرد و كار دارالندوه و

ص: 241

بقيه اصلاحات و تعميرات به انجام رسيد.

در سال 306 مسجدِ دارالندوه تعمير و به مسجد متصل شد، به طورى كه به مانند امروز جزو مسجد گرديد. (1)

ص: 242

نويسنده العقد الفريد مسجد را در اين دوره چنين وصف مى كند: طول آن 404 و عرض آن 304، با سه رواق كه محيط به مسجد بوده و اينها هم داخل در همان طول و عرض است. پيشانى ديوارهاى آن تذهيب شده و لبه هاى آن روى ستون هايى است كه شمار آنها 434 عدد است. طول هر ستون ده ذراع است و آنها 320 سرستون تذهيب شده دارند. ديوار مسجد، از داخل، همه با فسيفساء پوشيده شده و درهاى مسجد روى ستونى از سنگ مرمر بين چهار و سه تا دو (ذراع) قرار دارد. مسجد 32 در دارد كه هميشه باز است و با شمارى پله بايد از آن بالا رفت. (1)

وى سپس از چاه زمزم ياد كرده مى گويد: سقف آن طاق ضربى است و با فَسيفساء فرش شده و روى چهار پايه است و هر پايه دو ستون دارد. ميان هر دو پايه را با چوب به هم متصل كرده اند. در شرق زمزم اتاقى هست كه بر در آن قفل زده شده است. (2)

در شرق اين خانه، خانه بزرگ مربعى است كه سه قبه دارد و در هر طرف آن يك در وجود دارد. (3)

سپس مى گويد: وضوخانه مسجد پر رفت و آمد بود. سپس مى نويسد: كسى كه روى پله هاى مروه بايستد ناودان و چيزهاى اطراف آن را مى بيند، چرا كه قصرهاى بلندى كه ميان دو نقطه بوده منهدم شده است.

سپس مى گويد: وقتى سعى كننده از صفا پايين آمده، به سمت مروه مى رود، ميان وادى را طى مى كند و در سمت راست او خانه ها و سمت چپ او مسجد قرار دارد. (4) گو اين كه مى خواهد بگويد كه خانه ها به ديوار مسجد چسبيده نبوده است.

ص: 243

در فصل سابق گفتيم كه روزگار عباسيان مشحون از جنبش هاى دينى بود كه به دليل پراكنده شدن داعيان آن ها در نقاط مختلف جهان اسلام، آثار آن انتشار يافت. و گفتيم كه بسيارى از رهبران اين جنبش ها در پى اهداف سياسى خود بودند، اهدافى كه آن ها را در پس پرده دين پنهان مى كردند. و البته برخى از آن ها هم در دعوت مذهبى و ايمان خود خالص بودند، جز آن كه مدتى نمى گذشت كه امواج زندگى، آن صداقت و خلوص را در درياى سياست غرق مى كرد. به هر روى برخى از اين جنبش ها به انقلاب تبديل مى شد و انقلاب به تأسيس دولت مى انجاميد. بعد از آن است كه اين دولت تا نهايت كار مى رفت و كشورگشايى مى كرد و نتيجه اش همان آشفتگى بود كه سراسر جهان اسلام را فرا گرفته بود.

و گفتيم كه مهم ترين جنبش هاى مذهبى در اين دوره كه به آن مى پردازيم، جنبش هاى شيعى با همه فرقه ها و گرايش هاى آن از موسويه تا اسماعيليه و اثنا عشريه و قرامطه و كتاميه و فاطميه بود.

موضوع بحث ما در اين فصل فاطميان و ارتباط آن با حوادث و وقايعى است كه در مكه رخ داده است.

عبيدالله مهدى نخستين خليفه فاطمى است كه اصول مذهب شيعه را نزد علماى برجسته اسماعيليه فراگرفت. وى سپس از سوى كسانى كه رهبرى دعوت شيعى را برعهده داشتند به مكه آمد تا پنهانى مردم را به سوى آنان دعوت كند. در آنجا با برخى از

ص: 244

حجاج مغرب كه از شهر كتامه در الجزاير در نزديكى قسنطينه- شهرى در الجزاير در مرز با تونس- بودند، برخورد كرده، آنان را به مذهب خويش درآورد و در سال 288 همراه آنان حركت كرد تا مردم كتامه را در اطراف خويش فراهم آورد. (1)

در سال 291 عمليات هجومى وى آغاز شد و بسيارى از شهرهاى مغرب به تصرّف او درآمد. (2) عبيدالله، به همان مقدار كه جنگجو بود، فردى خوش بيان و اهل استدلال بود. اين نيروى وى چندان بود كه وقتى برادرش ابوالعباس خواست مخالفان مذهب او را از قيروان تبعيد كند، به او گفت: دولت ما دولت حجّت (استدلال) است نه دولت قهر و زور، و پس از آن مردم را در داشتن مذهبشان آزاد گذاشت.

در پى اين رخدادها، عبيدالله دولت خود را در قيروان تأسيس كرده، خود را اميرالمؤمنين ناميد و دولتش را دولت كتاميه، منسوب به همين شهر كتاميه مغرب نامگذارى كرد، كه البته اين دولت، بعدها به نام دولت فاطمى ناميده شد.

در سال 301 سپاهى را به فرماندهى يكى از فرزندانش به سوى مصر گسيل كرده، بر اسكندريه و شمارى از قراى روبه روى دريا تسلط يافت. اما عباسيان او را به پايگاهش در مغرب عقب راندند. (3) وى در سال 307 حمله تازه اى را آغاز كرد. بعد از آن هم فرزند و جانشينش قائم در سال 334 باز به مصر يورش برد. آن زمان دولت بنى الاخشيد در آنجا بود و مانع از تسلط دولت فاطمى بر مصر مى گرديد. (4)

در سال 358 بار ديگر معزّ فاطمى با فرماندهى كاتبش جوهر صقلى به مصر حمله كرده، اسكندريه را به تصرّف درآورد. وى در ادامه فتوحاتش تا شهر فسطاط رفت.

اخشيدى ها از او امان خواسته، رشته امور را به وى سپردند. (5) بدين ترتيب سلسله اخشيدى در مصر از ميان رفت، همان طور كه پيش از آن حكومت عباسيان در اين منطقه

ص: 245

از ميان رفته بود. جوهر، شهر قاهره را تأسيس كرد و اطراف آن ديوارى از خشت بنا كرد.

جوهر چهار سال بر مصر فرمان راند و پس از آن، زمانى كه معزّ فاطمى از مغرب وارد مصر شد، امور شهر را به او سپرد. (1) در اين وقت بود كه دانشگاه الازهر هم تأسيس شد.

فتوحات فاطميان تا بلاد شام و فلسطين ادامه يافت و نفوذ آنان تا به حجاز رسيد.

ص: 246

اطراف قطيف و بحرين به فتنه و فساد مشغول بوده، راه را بر حجاج مى بستند. بنابراين تصميم گرفت تا از سال 358 بر منبر مكه براى فاطميان دعا كند و چنين كرد. (1)

در اين زمان، نام معزّ فاطمى در مكه ناشناخته نبود. اين نكته مسلّم است كه وى ارتباط خاصى با اين ناحيه، آن هم از مدت ها پيش داشت. زمانى كه او در مغرب بود، پيش از آن كه مصر را تصرّف كند، كسانى را به مكه فرستاده بود تا اختلافات موجود ميان بنى الحسن و فرزندان جعفر بن ابى طالب را حل و فصل كنند. نمايندگان او چنين كرده ميان دو گروه در مسجد الحرام صلحى منعقد كردند و خودشان از پول هايى كه مُعزّ در اختيارشان گذاشته بود، ديه كسانى از بنى الحسن را كه كشته شده بودند، پرداختند. اين واقعه در سال 348 رخ داد. (2)

اندكى از حكومت اشراف در مكه و ارتباطشان با فاطميان نگذشت كه «حيّ على خير العمل» را به اذان افزودند. (3) اين كارى بود كه فاطمى ها مى كردند. بدين ترتيب، در مكه نام خليفه عباسى از خطبه حذف شد. (4)

ترديدى نداريم كه عباسيان از اين كار سخت ناراحت شدند؛ چه اختلاف ميان آنان و فاطميان در به دست گرفتن رهبرى دنياى اسلام، به نهايت خود رسيده بود. تصور عباسيان آن بود كه خلفاى جهان اسلام هستند، اما فاطمى ها منكر آن بوده و خود را نسبت به خلافت محق مى دانستند؛ چرا كه خويشتن را از نسل علويان و حركت خويش را

ص: 247

دفاع از ديدگاه هاى پدران خويش مى دانستند. (1)

نظريه شايع در دوران گذشته اسلامى چنين بود كه گرفتن حرمين شرطى از شروط خلافت بوده و نفوذ خلافت، در نگاه امّت هاى اسلامى كامل نمى شد مگر آن كه خطبه اى كه در حرمين خوانده مى شود، خلافت آنان را تأييد كند و نام آنان در آن برده شود. (2) به همين دليل، معزّ فاطمى ذكر نامش را بر منبر مكه وسيله اى براى تثبيت موقعيت خود در مركز خلافتش مى ديد جز آن كه اين وضعيت در روزگار حكومت جعفر بن محمد در مكه چندان دوام نياورد، چرا كه ما شاهد آن هستيم كه عباسيان به شدّت با اين مسأله به مخالفت برخاستند. امراى حج عراقى فشار بر امير مكه را آغاز كردند تا براى مطيع خليفه وقت عباسى در سال 589 دعا كند. همچنين قرامطه هم چندان قدرت يافتند تا نامشان را در كنار نام خليفه عباسى در منبر مكه در همان سال بيفزايند. (3)

چنين مى نمايد كه منبر مكه تحت فشار عوامل مختلفى بود كه در اطرافش وجود داشت. نيروهاى مسلّط در جهان اسلام از عباسى و فاطمى گرفته تا قرمطى، با ابزارهاى مختلف در آن جا تأثير مى گذاشتند و شريفِ انقلابىِ مكه با توان محدود خود قادر به دفاع از عقيده خود نبود. به همين دليل هر كدام كه قدرت مى يافت، خطبه را در اختيار داشت تا ديگرى از او بگيرد.

به نظر مى رسد كه عباسيان همان روش گذشته خود را در فرستادن ابواحمد موسوى پدر شريف رضى براى امارت حج و حجاج عراقى ادامه دادند. (4) اين همان كارى بود كه

ص: 248

آنان در دوره اخشيدى ها مى كردند تا از ارتباط او با علويان و اشراف مكه بهره برند. من باورم آن است كه آنان به مقدار زيادى در اين كار موفق شده توانستند به اهداف خودشان در ذكر نامشان و دعا برايشان در بيش از يك سال از سال هاى حكومت جعفر بن محمد در مكه برسند. وقتى مى گوييم بيشتر از يك سال، براى آن است كه دقيقاً نمى توانيم آن را مشخص كنيم. اقوال مورّخان در باره اسامى كسانى كه موفق شدند نامشان در خطبه ومنبر مكه طى اين سال ها بيايد، مختلف است.

اين اختلاف نظر حتى بيش از اين است. براى نمونه، برخى از منابع بر آنند كه در برخى از سال ها از آمدن حجاج عراقى جلوگيرى به عمل آمد، در حالى كه منابع ديگر مى گويند كه در همان سال ها براى خليفه عباسى دعا شد. براى من سخت است تصوّر كنم چه طور مى توان ميان جلوگيرى از آمدن حجاج عراقى از يك طرف و دعا براى خليفه عباسى از طرف ديگر جمع كنم؟ در حالى كه دعاى براى صاحب بغداد ممكن نبود مگر آن كه امير الحاج عراق بالاى سر دعا كننده ايستاده، با زور و پول، نظرش را بر او املا كند.

به نظر مى رسد وجه جمع اين اخبار بدان است كه جعفر ثائر نتوانست دعاى خويش را صرفاً براى فاطميان محدود كند، و طى بيست سال حكومتش بر مكه نيروهاى مختلفى او را به سوى خود جذب مى كردند و همين سبب مى شد تا براى آنها دعا كند.

در كنار اين مطلب، نبايد فراموش كنيم كه اين كشش هاى مختلف، به همان اندازه كه براى حاكم مكه ضرر داشت به سودش هم بود. پيروزى هر يك از اين نيروها از يك جهت اين خاصيت را داشت كه منجر به دعاى براى آنان روى منابر مى شد، اما به همان مقدار، مقدّرات و امور حكومتى مكه بر فراز اين كشش ها شكل مى گرفت آن گونه كه جعفر در طول حكومتش توانست با استقلال حكومت كند.

در برخى از گزارش ها مى خوانيم كه مثلًا عباسيان يا فاطميان اراده خويش را در يك مورد معين تحميل مى كردند و جعفر هم اطاعت مى كرد، اما اين بدان معنا بود كه اين تحميل موقتى است و زمانش كه گذشت، آثارش هم مى گذرد و پس از آن است كه امير مكه به استقلال بر اين شهر حكم مى راند.

نيز چنين مى نمايد كه شهر مكه هم از اين كشش ها و كوشش ها سود مى برد، همان

ص: 249

طور كه حاكمش؛ چرا كه هر كدام از اين نيروها به جهت رقابتى كه داشتند، بِرّ و نيكى بيشترى در حق مكه مى كردند. زمانى كه يكى از آنان به حج مى آمد، خود يا همراهانش براى نشان دادن موقعيت خويش، در انجام كارهاى خير مبالغه مى كردند و در اين ميان مردم مكه چندان سود مى بردند كه حدّى براى آن متصوّر نبود.

در سال 366 جميله دختر ناصرالدوله در بغداد در قالب يك قافله اى كه 400 كجاوه داشت، حج به جاى آورد، در حالى كه چندان بر آنها زيور و زينت بود كه كسى ندانست وى در كدام يك از آنهاست. همراه وى ده هزار شتر بود كه روى آنها صدقات بود. وى هر دختر و پسر علوى كه در مكه بود به عقد يكديگر درآورد. (1) طبعاً هدف او از اين كار تقويت ارتباطش با اشراف و امراى مكه بود. مورّخان در باره اش گويند: آن زن، از زاهدترين، عابدترين و گريان ترين مردمان بود كه نماز شب مى خواند و به موعظه ها گوش مى داد. من مى گويم: اى كاش زهدش او را به اين نكته ارشاد مى كرد تا از شمار كجاوه ها و زيور آنها مى كاست و به مقدار آن به كارهاى خيرى كه انجام داد مى افزود.

و اى كاش اعمال خيرى كه به آن ها اقدام كرد، جز كارهايى بود كه به عنوان ترويج صدقات انجام داد. اى كاش! از زبيده همسر هارون الرشيد ياد گرفته بود كه چگونه كار نيك را به گونه اى كرد كه تا زمان باقى است، آنها هم باقى است. اگر او و امثال او اين قبيل كارها را در ايجاد چشمه هاى آب انجام داده بودند، به مرور زمان چندان چشمه در مكه پديد آمده بود كه نهايتى براى آن متصوّر نبود. آنان با اين اقدام مى توانستند اين بلاد را براى گونه اى از زندگى آمده سازند كه متفاوت با نوعى از زندگى باشد كه صرفاً نيازمند صدقات و اقدامات آنان باشد. خداوندا! ما از تو مى خواهيم تا با عدل خود در باره صدقات آنان قضاوت كنى و از تو مسألت داريم تا در باره آنچه كه غفلت، سبب ضايع شدن آن شد يا سبب از دست رفتن فرصت ها در باره بلد امين تو و ديگر بلاد مسلمين گشت، قضاوت كنى.

ص: 250

در اين دوره بود كه جعفر بن محمد ثائر، شروع به گرفتن ماليات «مكوس» از حجاج كرد. (1) شايد وى دريافت كه آن بلاد نياز به مخارج دارد، براى همين دست به اين بدعت زد. به نظر مى رسد فاطميان و عباسيان نيز از كار آنان ممانعت نكردند.

ص: 251

از زير سلطه آل مهنا بيرون آورد و به محدوده حكمرانى خود افزود. (1)

شيخ عبدالله غازى (2) روايت غريب و شگفتى نقل مى كند كه خلاصه آن اين است كه حاكم فاطمى در مصر از ابوالفتوح خواست تا مدينه را به اشغال خود درآورد و جسد پيامبر صلى الله عليه و آله را از آنجا به مصر منتقل كند. او نيز دستور وى را اطاعت كرد. مردم مدينه پس از اشغال شهرشان در اطراف او جمع شده، قارى آنان اين آيه را خواند:

ى أَلَا تُقَاتِلُونَ قَوْماً نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ وَهَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرَّسُول ى (سوره توبه، آيه 13) تا آخر آيه. ابوالفتوح دريافت كه انجام آن كار محال است و تصميمش را عوض كرد.

من مطلبى كه اين روايت را تأييد كند، به دست نياوردم. اما براى غريب بودن آن همين بس كه مورّخانى چون فاسى، ابن ظهيره، و دحلان كه مهم ترين كسانى هستند كه بعد از ازرقى در باره مكه تاريخ نوشته اند، اين روايت را نقل نكرده اند. (3)

فاسى به اين مطلب اشاره دارد كه استيلاى ابوالفتوح بر مدينه به دليل آن بود كه حاكم دريافت كه در آنجا از دعاى براى فاطميان منع شده است. (4)

ص: 252

خواستند منبر را بر صاحبش بشكنند. و اين روز بزرگى بود كه به عصيان و سركشى ابوالفتوح انجاميد. (1)

ابوالقاسم بن المغربى وزير فاطميان هم از ستم حاكم بامر اللَّه فاطمى از مصر گريخت و به ابوالفتوح پناه برد و او را به ضدّيت با فاطميان برانگيخته از او خواست عنوان خلافت رااز آنان بگيرد وبه خود اختصاص دهد وبراى او فتوا دادكه مى توانداموال نفيس موجود در كعبه را بردارد. ابوالفتوح خود را خليفه ناميده، شروع به گرفتن بيعت از دوستداران خود در مكه و مدينه كرد. سپس دعوت به امر به معروف و نهى از منكر را آغاز كرد.

كم كم محدوده كارش را توسعه داد، به طورى كه بنوسليم، بنوهلال، بنوعوف، و بنوعامر با او بيعت كردند. اندكى نگذشت كه وى با سپاهى بزرگ قصد شام كرد. در راه، از هر ناحيه كه مى گذشت بيعت كنندگان تازه اى بر او وارد مى شدند تا آن كه به منازل آل جرّاح در رمله رسيد. آنان هم با او بيعت كردند و در مناطق خود و بسيارى از بلاد شام به نام او خطبه خواندند. (2)

ص: 253

شمرده، به رياست ابوالطيب داود بن عبدالرحمان بر مكه غلبه كرده اند. وى دانست كه فتنه ها او را محاصره كرده و فاطميان، تنها به جذب ياران او اكتفا نكرده، در مكه هم بر ضد وى شورش به راه انداخته اند. بنابراين يك شبه چندان مطرود گشته است كه نه جايى در شام دارد و نه در مكه. (1) وى بلافاصله نزد مفرّج پدر حسان، كه از سران مخالفان بود رفته به او پناه برد. مفرج به او پناه داده، قبول كرد تا امور را اصلاح كند. وى ميان او و فاطميان وساطت كرد، مشروط به اين كه او عنوان خلافت را از خود بردارد و در ازاى آن مكه از دست سليمانى ها گرفته شده به او واگذار شود و او به مركز حكومت خود باز گردد و بسان گذشته حكمرانى كند.

بدين ترتيب او در سال 403 به مكه بازگشته، كارش را آغاز كرد و زان پس براى حاكم فاطمى دعوت كرد، (2) همان گونه كه نام او را هم بر سكه ها حك كرد. (3)

در زمان ابوالفتوح، شخصى از مصريان بر حجرالاسود يورش برد و در همان حال فرياد مى زد: تا كى بايد اين سنگ و محمد و على عبادت شوند؟ كسى مرا از اين كار باز دارد. مردم وحشت كرده، از اطرافش كنار رفتند. نزديك بود بگريزد كه در حال، كسى او را با خنجر زد و مردم قطعه قطعه اش كرده، آتشش زدند. عده اى ديگر هم كه متهم به مصاحبت با او بودند، كشته شده و آتش زده شدند. اين فتنه بزرگى بود و در آن، حدود بيست نفر كشته شدند. اين به جز مواردى بود كه از ديده ها پنهان ماند. از همان روز بود كه مردم شروع به غارت اموال مغربى ها و مصرى ها كردند.(4)

ابوالفتوح افزون بر شجاعتش، شعر خوب مى سرود. از اشعارش اين است:

در هواى وصل تو، اندوه ها بر من فرود آمد، و بى خوابى در حق من چندان جفا

ص: 254

كرد كه تو.

پيام رسانى به من گفت كه تو غضب كردى كه خداى از خشم تو كفايت كند. (1)

وى از نيروى جسمى بالايى برخودار بود، چنان كه خواهرش نيز چُنان بود. يك بار خواهرش چند درهم فرستاد تا براى او گندم بخرد. وى دراهم را چندان له كرد كه خطوط روى آن از ميان رفت. سپس گندم را همراه آن دراهم نزد خواهرش فرستاد تا او تصوّر كند كه دراهم او ناسالم بوده است. خواهر نكته را دريافت. مشتى از گندم ها را گرفت و چندان له كرد كه آرد شد. سپس آن را نزد بردارش فرستاد و به او فهماند كه گندم ناسالم است. خواهر در بلاغت نيز هم طراز او بود همان طور كه در قدرت جسمى. (2)

در دوران حكومت ابوالفتوح، در بسيارى از سالها، حجاج از حج منع شدند و اين به دليل درگيرى ها و فتنه هايى بود كه در مكه بود. همين طور شورش برخى از قبايل باديه نشين و راهزنى آنان عامل ديگر اين وضعيت بود. (3)

ص: 255

چنين جايى هيزم خواهد بود. (1)

شكر به فاطميان دعوت مى كرد و طى سال ها، حجاج عراقى را از آمدن به حج منع كرد، چرا كه با عباسيان ميانه اى نداشت. منع از آمدن به حج به خاطر مشكل شورشيان باديه نشين هم بود، وضعيتى كه در زمان پدرش نيز وجود داشت.

ص: 256

را كنار گذاشتند و به دنبال آن تمامى موسوى ها را كه از طايفه اشراف طبقه اول بودند به حاشيه راندند. (1)

ص: 257

برخى از مورّخان مى گويند (1) كه دليل بازگشت صليحى، گسترش وبا در سپاهيانش بود. بعيد نيست كه اين هم يكى از دلايل بازگشت او باشد. اما مهم ترين دليل، آن بود كه او به هدفش رسيد و مكه را از چنگ سليمانى ها درآورد. اين جماعت به عباسيان دعوت مى كردند. او هواشم را بر سركار آورد كه به فاطميان دعوت مى كردند.

ص: 258

مطلب از امام على عليه السلام صحيح نيست. اين كار را عبدالله بن عمر در برخى از سفرهايش انجام داد. تو را چه كار به ابن عمر؟ ابوهاشم هم آن را از اذان انداخت. (1)

سليمانى ها، يعنى طبقه دوم اشراف، كوشيدند تا حكومت خود را بر مكه به دست آوردند. آنان بر ابوهاشم شوريده، با كمك يكى از اشراف با نام حمزة بن وهاس بن ابى الطيب- همان كه اندك زمانى حكومت مكه را داشت و احدى از مورّخان، زمان آن را معين نكرده اند- ابوهاشم را از مكه بيرون كردند. اما چيزى نگذشت كه ابوهاشم به حكومت مكه بازگشت. (2)

تصور مى كنم فاطمى ها پشت سر شورش سليمانى ها بر ضد ابوهاشم بودند، زيرا بعيد به نظر مى رسد آنان رها شدن دعا برايشان را در مكه بى اهميت تلقى كرده باشند، آن هم بعد از آن همه تلاش و هزينه كه براى اين كار كردند و حكومت اشراف را براى آن كه صداى آنان در مكه باشد، سر كار آوردند.

به هر روى، ابوهاشم پيروزمندانه به مكه بازگشت، آن هم بعد از آن كه حمزة بن وهاس را بيرون كرد و به عباسيان دعوت كرد. وى مدتى بعد، سپاهى از نظاميان ترك به مدينه فرستاده، بر بنى مهنا از اولاد امام حسين عليه السلام غلبه كرد و آنان را از آنجا بيرون كرده، مدينه را ضميمه حكومت خود نمود. (3)

فاطميان دانستند كه مى بايد دوباره خطبه در مكه به نام آنان خوانده شود. بنابراين

ص: 259

در سال 466 كسانى را در مكه واداشتند تا با ابوهاشم در اين باره صحبت كرده به او بفهمانند كه كارش در خطبه خوانى به نام عباسيان زشت است. همچنين اموالى به او بدهد تا وى را راضى كند. بسا عباسيان از اين امر آگاه شده، به همراه سلار كه قافله حج عراقى را هدايت مى كرد، اموال فراوانى از جمله هداياى قابل توجهى براى ابوهاشم فرستادند.

او اموال زيادى هم از حجاج جمع آورى كرده تقديم ابوهاشم كرد. سلار در اين كار خود موفق گرديد، به همان اندازه كه فاطميان ناموفق ماندند. (1)

اما اين موفقيت، زودگذر بود. مقتدى خليفه وقت عباسى در سال 467 درگذشت.

فاطميان تلاش مجددى را آغاز كرده، هداياى زيادى براى ابوهاشم فرستادند و ضمن نامه اى به او نوشتند: تعهدات تو در مقابل قائم عباسى و سلطان سلجوقى بود كه هر دو مرده اند. ابوهاشم با مشاورانش گفتگو كرده و آنان به او توصيه كردند تا خواسته فاطميان را بپذيرد. مشاوران گفتند: دوباره رسيدن كمك از مصر به ما آغاز شده و ما عموزادگان خود را با ديگرى عوض نمى كنيم. بدين ترتيب دوباره خطبه به نام فاطميان خوانده شد. (2)

موفقيت فاطميان هم چندان به درازا نكشيد؛ زيرا رئيس قافله حج عراقى در سال 468 به حج آمد. پيشنهاد تازه او براى ابوهاشم آن بود تا با دختر جلال الدوله در عراق ازدواج كرده و به علاوه بيست هزار دينار در عوض آن چه از گذشته پرداخت نشده است، به او پرداخت شود. ابوهاشم پذيرفت و دوباره خطبه به نام عباسيان خواند. (3)

بدين ترتيب فاطميان و عباسيان، به نوبت با پرداخت هدايا به راضى كردن ابوهاشم

ص: 260

امير مكه مى پرداختند تا آن كه در سال 484 وقتى عباسيان ديدند كه فاطميان موفق شده اند امير مكه را جذب كنند، مصمم شدند تا با توسل به زور مسأله را حل كنند. به همين دليل، سپاهى از تركمانان را به مكه فرستادند. ابوهاشم به سختى با آنان جنگيد، اما وقتى از پيروزى نوميد شد به بغداد گريخت. بسا هدفش راضى كردن عباسيان بود. (1) فاسى (2) به حوادث ديگرى هم اشاره دارد. از جمله آن كه سنى ها كه بغدادى ها بودند با شيعيان كه مصرى هاى طرفدار فاطميان بودند بارها در مكه به جان هم افتادند و هر كدام تلاش داشتند تا فقط خطبه به نام آنان خوانده شود. پيروزى هم ميان آن ها دست به دست مى شد.

ماحصل آنچه گذشت اين كه در روزگار ابوهاشم، وى پس از يك صد سال، دوباره شروع به خطبه خوانى براى عباسيان كرد. فاطميان براى بازگشت به وضعيت سابق اموال زيادى صرف كردند و البته پيروزى ميان آنها دست به دست مى شد.

ابن اثير مى گويد (3) مدت زمانى كه خطبه به نام عباسيان خوانده شد چهار سال و پنج ماه بود. بسا مقصودش مجموعه زمان هايى است كه عباسيان موفق شدند تا خطبه به نامشان خوانده شود.

شهر مكه در اين دوره، روزگار سختى را از فشار و گرانى پشت سر گذاشت و اين هم به دليل درگيرى هايى بود كه بر سر منبر اين شهر ضعيف كه اسير دو قدرت بزرگ بود، صورت مى گرفت. (4)

ابوهاشم در آخرين روزهاى خود، براى عباسيان خطبه مى خواند تا آن كه در سال

ص: 261

484 درگذشت. (1) او در قدرت و شجاعت ممتاز بود و در يكى از نبردها شخصاً با شمشير به شخصى حمله كرده، چنان شمشيرى بر او نواخت كه زره و جسد و كمان او را پاره كرده، شمشيرش به زمين رسيد. (2) ابوالمحاسن (3) در مذمّت وى افراط كرده مى نويسد: وى چهره اى ملوّن داشت، زمانى با عباسيان و زمانى با مصريان (يعنى فاطميان) بود.

ص: 262

ناشى از اختلافات شديد مذهبى در آن ناحيه بود. (1)

ما ترديدى نداريم كه مكه از تمايلش به فاطميان، از فوايد مادى فراوانى بهره مند مى شد، جز آن كه به خاطر نزاع با عباسيان، بسيار زيان مى كرد و به سبب آن در معرض فتنه و جنگ قرار گرفته، از بابت گرانى و كمبود ارزاق گرفتار مشكلات طاقت فرسا مى گرديد. اگر مكه مى توانست روى پاى خود بايستد بسا مانع از دعا براى هر كدام از دو دولت شده و موضع بى طرف مى داشت. اما ضعف آن و فقر اين سرزمين، زمينه را براى تعارض اين دو دولت در آنجا فراهم مى كرد.

قاسم پس از آن كه 35 سال بر اين شهر حكومت كرد، به سال 518 درگذشت. وى اديب و شاعر بود و از اشعارش اين است:

قوم من وقتى در گرد و خاك ميدان جنگ فرو روند، تصور مى كنى اينان بسان مهتاب هايى هستند كه در شب جلوه نمايى مى كنند.

آنان از زادى كه دارند نسبت به همسايه بخلى نمى ورزند، چه زمانه بر وفق مرادشان باشد چه نباشد. (2)

ابن خلدون (3) از او ياد كرده مى نويسد، وى از استقرار امنيت عاجز ماند و نتوانست براى اصلاح امور كارى از پيش ببرد.

ص: 263

قافله عراق به حج مى آمد. نيز در باره او از نمونه كارهاى سختگيرانه پدرش يا كارهاى خلاف نقل نشده است. بعيد نمى دانم كه فليته به نام عباسيان خطبه مى خوانده است.

ص: 264

قاسم بن هاشم

551- 557

پس از درگذشت هاشم، فرزندش قاسم به امارت مكه رسيد. او هم در قدرت، همآورد پدرش بود و كراهتش از عباسيان را هم از وى به ارث برد. به همين دليل سالها را در مخالفت با آنان سپرى كرد. در خلال همين سالها، عمارة اليمنى (1) را براى تقويت روابطش با فاطميان به مصر فرستاد. (2) عماره برابر خليفه فاطمى با نهايت احترام برخورد كرده، قصيده اى سرود كه دو بيت آن در وصف عيش چنين است:

جمعى از حرم و كعبه حقيقى به سوى كعبه سخاوت و كرم آمده اند

كعبه اى كه خلافت در آنجا اردو زده، آن هم ميان دو نقطه مخالفِ عفو و كرم از يك سو و انتقام و خشم از سويى ديگر.

در سال 555 قاسم دريافت كه قافله حج عراقى به رياست امير ارغش آماده نبرد با اوست. با دريافت خبر نزديكى آن، از مكه گريخت. به دنبال آن در منى، فتنه اى ميان مردم مكه و حجاج عراقى روى داده جماعتى از اهل مكه كشته شدند. افراد باقى مانده به خاندان هاى خود پيوسته، جمعيتى فراهم آورده و براى حمله بازگشتند. در اين نبرد، هزار شتر از قافله حج عراقى را تصرّف كردند. امير الحاج عراقى ها فرمان نبرد داد و جنگ درگرفت. در اين نبرد، جمعى از دو طرف كشته شدند و غارت هايى صورت گرفت. امير حج عراقى چنين انديشيد كه منى را ترك كند، نه به سوى مكه براى تمام كردن حج، و نه به منطقه زاهر، جايى كه منازل آنان بود، بلكه به سمتى كه به عراق باز گردد، بدون آن كه حجش را تمام كند. بسيارى از حجاج از ترس فتنه بازگشتند، بدون آن كه حج خويش را تمام كنند. (3)

ص: 265

به نظر مى رسد مدافعان از بردگان حاكم مكه، راه را بر قافله حج عراقى ميان مكه و منى بستند و بيشتر آنان را وادار به فرار كردند، بدون آن كه بتوانند حج خود را تمام كنند.

در مجموع بايد گفت، كارهاى قاسم در مكه، سختگيرانه بود. او با مردم روابط بدى داشت، اموال كسانى را مصادره كرد و با اين همه (ادعا شده است كه) در مكه در روزگارِ قاسم، براى عباسيان دعا مى شد. (1)

بسا رفتار سختگيرانه او بود كه سبب بلند شدن فرياد گروهى از مظلومان گرديد.

عيسى بن فُلَيته، عموى قاسم بر وى شوريد و او را از مكه بيرون كرده، در سال 556 امارت مكه را در دست گرفت. اما تقى الدين فاسى گويد كه قاسم بن هاشم از ترس قافله حج عراقى از مكه بيرون رفت و عمويش عيسى امارت را در اختيار گرفت. (2)

ص: 266

در دورانى كه تاريخش را مى نويسيم، ستاره دولت زنگيان (1) در اطراف شام برآمد.

اين زمان سپاهيان محمود نورالدين زنگى در ميدان هاى نبرد، صولتى از خود نشان دادند و با صليبى ها نبرد كردند (2) و شهرها را يكى پس از ديگرى تصرف كردند. و درست در اين زمان بود كه رخنه در دولت فاطمى افتاد و هجوم صليبى ها از هر طرف، اطراف آنان را ناامن كرد.

در اين وقت، محمود نورالدين زنگى سپاهى را به فرماندهى اسدالدين براى دفع حملات صليبى ها به مصر فرستاد. او در اين حمله پيروز شد و عاضد فاطمى آخرين خليفه فاطمى او را به عنوان وزير خود برگزيد. وقتى اسدالدين مرد، سپاه زنگى همچنان

ص: 267

از مصر حفاظت مى كرد و عاضد وزير ديگرى با نام صلاح الدين برادر اسدالدين را به وزارت انتخاب كرده، لقب الملك الناصر را به او داد. بدين ترتيب در مصر «خلافت» فاطمى اما «حكومت» زنگى شد.

در اين خلال، حكومت مكه همچنان در اختيار عيسى بن فُلَيته بود و زنگى ها نبرد با حجاز را آغاز كرده، به تدريج در مكه مستقر مى شدند و خطيب بالاى منبر به موازات دعا براى فاطميان، براى زنگيان هم دعا مى كرد. (1)

عيسى بن فليته از نفوذ جديد در مكه فراوان بهره برد. آن حالت آشفتگى كه محصول رقابت ميان عباسيان و فاطميان بود اكنون در بلاد مختلف فروكش كرده و جاى خود را به آرامش داده بود. زنگى ها اموال زيادى در مكه انفاق مى كردند كه در نتيجه آن و نيز استقرارى كه صحبتش شد، زمينه براى گسترش تجارت و امنيت راه ها فراهم شد.

در سال 567 حكومت مكه همچنان در اختيار عيسى بن فليته بود و صلاح الدين بن ايوب وزير زنگى ها در مصر. وى كار را بر عاضد عباسى سخت گرفت و با اين استدلال كه او شيعه است، توانست از دعاى براى وى بر منابر جلوگيرى كند و به جاى آن دعا براى عباسيان بشود. نمايندگان او در سال 567 براى تأييد دعا براى عباسيان به مكه آمدند.

عيسى بن فليته هم خواستِ او را پذيرفت. دو سال به همين منوال گذشت تا آن كه صلاح الدين ايوبى سقوط فاطميان را رسماً اعلام كرد و دولت او در سال 569 در مصر و شام تأسيس گرديد و در مكه به نام او خطبه خوانده شد. اين بحث را در دوره ايوبيان به تفصيل بيان خواهيم نمود.

ص: 268

به نظر مى رسد علوى گرى كه دورانى طولانى براى گرفتن خلافت از عباسيان مجاهدت كرده بود، در جريان پيروزى فاطميان كه شيعه على عليه السلام بودند، به گونه اى در دوره مورد بحث تاريخى ما به پيروزى رسيد. اين امر با غلبه آنان بر بخش مهمى از بلادى كه در گذشته زير سيطره عباسيان بود و نيز ايجاد حكومتى مشابه در يمن و دولت ديگرى به اسم قرامطه در بحرين، منهاى برخى از جنبش هاى وابسته اما كوچك كه در بخش هاى ديگرى از دنياى اسلام موقعيتى به دست آورد، تحقق يافت و در جمع نشان از غلبه چيزى داشت كه به رغم برخى از اختلاف نظرها ميانشان، بايد نامش را تشيع علوى نهاد.

در همين وقت، اشراف علوى مكه هم قدرت يافتند كه در اين ميان بايد از بانى اصلى آن جعفر بن محمد [م 380] جدّ اشراف ياد كرد كه در پى سقوط دولت اخشيديان در مصر، دولتش را در مكه اعلام كرد و حكومتش را مستقل نمود.

اين جنبش، همان گونه كه گفتيم از محدوده مكه بيرون نرفت و سرزمين تحت فرمان آن تا جده در غرب و تا طائف در شرق بود. از اين رو اين دولت از سوى دولت فاطميان كه همسايه آن و در مبادى تشيع با آنان مشترك بود، مورد حمايت قرار گرفت و پايه هايش استوار شد و با استفاده از شايستگى هاى خود جعفر به پيروزى و تثبيت رسيد.

جز آن كه با روى كار آمدن فرزندش ابوالفتوح، مسائل تازه اى مطرح شد و او براى خود

ص: 269

مدعى خلافت گرديده، خويش را شايسته تر از فاطميان براى خلافت دانست. وى در حرم، خود را خليفه ناميد و از مردم حجاز بيعت خواست و آنان هم با او بيعت كرده، لقب «راشد» را به او دادند.

اين اقدام او سبب برخورد فاطميان با وى شد و آنان توانستند برخى از اطرافيان ابوالفتوح را از وى دور سازند. چيزى نگذشت كه وى ساقط گرديد و يكى از عموزادگانش قدرت را به دست گرفت. زمانى كه ابوالفتوح، اين سرانجام نافرجام را ديد، دوباره در پى كسب رضايت فاطميان برآمد و با اهالى برخورد مثبت كرد تا اين كه به حكومت برگشت و ديگر دعوت به خلافت خويش نكرد؛ چيزى كه اعقاب بعدى وى از اشراف هم هيچ گاه در پى اش بر نيامدند به جز شريف حسين، آن هم پس از گذشت نُه قرن و نيم از آن ماجرا كه شرحش خواهد آمد.

امارت مكه براى صد سال در اختيار نسل ابوالفتوح باقى ماند. پس از آن به سليمانى ها، عموزادگان او منتقل گرديد. آنان فرزند سليمان جون (طبقه دوم) بودند.

فاطميان دريافتند كه سليمانى ها بناى دعوت به آنان را ندارند. به همين دليل شيعيان خود در يمن را به حمله به مكه تحريك كردند. آنان نيز به مكه يورش برده سليمانى ها را از امارت دور كردند و حكومت را در اختيار طبقه سوم اشراف از عموزادگان همان سليمانى ها قرار دادند. اينان فرزندان ابوهاشم محمد بن جعفر بن محمد بن حسين بودند. (1)

حكومت اين طبقه از اشراف تا سال 597 يعنى نزديك به يك قرن و نيم به درازا كشيد. پس از آن به عموزادگان آنان، يعنى طبقه چهارم از اشراف رسيد.

استقلال اشراف مكه هميشه درآميخته با نفوذ دولت هاى قوى ديگر بود و نتيجه آن كه براى فاطميان، عباسيان و يا زنگيان و گاه دو دولت دعا مى شد. اين نفوذ از بناها و كارهاى عمومى كه هر كدام از اين دولت ها در وقت نفوذ در آن شهر انجام مى دادند به دست مى آيد. آنان بر اين باور بودند كه در جريان تسلط بر اين شهر بايد مانند ديگر

ص: 270

شهرهاى تابع خود، چنين اقداماتى را انجام دهند.

با اين همه بايد توجه داشته باشيم كه نفوذ اين دولت ها در مكه و تأثير آن بر استقلال مكه تنها به آن اندازه بود كه روى منبر براى آنها دعا شده و بخشش هاى آنان مورد پذيرش قرار گيرد. بسا اشراف مكه در اين باره يعنى پذيرش آوردن نامشان در خطبه معذور بودند؛ زيرا آنان در مكه اى حكومت مى كردند كه به لحاظ نيروى انسانى، شمار كافى سرباز براى تأمين امنيت آن نداشتند. به علاوه منابع مالى آن براى مخارج آن كفايت نمى كرد. به همين دليل، راهى جز كنار آمدن با قدرت هاى بزرگ وپذيرش بخشش هاى آنان، هر بار از يكى از آنها را نداشتند.

ص: 271

آبادانى مكه در اين دوره از آنچه در دوره دوم عباسى بود بيشتر نشد، زيرا وجود فتنه ها در مكه مانع از توجه به مسائل عمرانى بود. گروه هاى سه گانه اشراف بيش از آن كه به فكر عمران مكه باشند در انديشه نگهدارى آن بودند. آنان به ساخت قلعه ها مى پرداختند تا مانع دشمنى ديگران شوند. ناصر خسرو مى گويد كه آنان [خانه ها و قلعه ها را] ميان منافذِ كوه ها را مى ساختند و هر فضايى كه مى يافتند اطرافش را ديوار مى كشيدند.

اين فتنه ها به نوبه خود، تأثير خاص خود را ميان مردم مكه داشت و آنان را از بابت گرسنگى و قطحى، سنگدل بار آورده بود. ناصر خسرو مى نويسد: در برخى از سالها در اين دوره چيزى حدود 35 هزار نفر از مكه بيرون رفتند. جمعيت مكه هم در سال 422 حدود دو هزار نفر بوده است.

ناصر خسرو از دشوارى هاى مكه در برخى از سنوات ياد كرده كه ناشى از كم آبى بوده است. سپس مى نويسد: آنان بركه ها وحوضچه هايى را براى نگهدارى آب مى سازند. ساختن هر منبع ده هزار دينار هزينه مى برد. وى مى گويد: در مكه دو حمام وجود داشت كه از سنگ ساخته شده بود و تصوّر مى كنم كه از روزگار اموى و عباسى باقى مانده بود. و مى نويسد: مغازه عطارها در مسعى است و حجامتگران در مروه هستند.

شمار دكان هاى آنان بيست عدد است.

ص: 272

چنين مى نمايد كه تأثير زندگى فاطميان در مكه به رغم همه دشوارى ها در مكه، بيش از زندگى عباسيان بود. بسا دليل آن نزديكى مصر به حجاز يا ارتباط فاطميان با حكام آن شهر بود كه بيش از ارتباط اين حاكمان با عباسيان بود. ما اين تأثير را در نظام ادارى و آداب و رسوم عمومى به خوبى شاهد هستيم.

فاطميان امام خود را چنان تصوّر مى كردند كه اطراف او را حاله اى از تقدّس و پاكى گرفته است. (1) اين ديدگاه روى نگاه مردم مكه نسبت به اشراف تأثير گذاشت. بعد از آنى كه امراى مكه در نگاه رعاياى خود به جز امارت مستحق هيچ گونه تقديس و تنزيه نبودند، اشراف مكه توانستند در اطراف خود جلال و جبروتى پديد آورند و عامه را واداراند تا آنان را تقديس كنند و در اين باره چندان اصرار ورزيدند يا مردم خود چنين كردند تا آن كه غلوِّ در تقديسِ هر شريفِ منسوب به خاندان حاكم عموميت يافت. وقتى من از خاندان حاكم سخن مى گويم، مقصودم توجه به گروهى است كه آنان را سادات مى ناميم و به رغم آن كه هم خانواده اى با اشراف بودند، اما از آن تقديس بى بهره بودند. اين در حالى بود كه جدّ همه آنان فاطمه زهرا عليها السلام بود.

اين تأكيد بر تقديس اشراف حاكم تا آنجا پيش رفت كه كسانى از اينان تصوّر مى كردند كه برابر ساير مردم از غير اشراف، نوعى امتياز شرعى دارند.

فاطمى ها نيز خود تمايل به مظاهر ابهت داشته و كاخ هايشان از آداب و رسوم كه مى بايد رعايت مى شد، پر شده بود. اين مطلب در اشراف حاكم بر مكه هم تأثير گذاشته، آنان هم در پى ابهت در مجالس ومواكب و مراسم هاى خاص خود بودند، چيزى كه در مكه سابقه نداشت. آنان شروع به دور شدن از رعايا كرده، براى خود حاجب گرفتند.

همچنين براى خود گروه موسيقى خاص درست كردند كه برابر قصرهاى آنان مى نواختند، چيزى كه به آن النوبه گفته مى شد و به هدف بالا بردن اين ابهت به نهايتش به كار گرفته مى شد. آنان در وقت حركت، كاروانى از سواران را به راه مى انداختند كه هر

ص: 273

كجا مى رفتند، همراهى شان مى كردند.

البته ما بايد برخى از آنان را كه اهل تواضع بودند استثنا كنيم، كسانى كه بدون حاجب برابر مردم ظاهر مى گشتند، و براى رسيدگى به دادرسى عامه و گرفتن حق ضعفا و مظلومان، جلوس داشتند.

مكه اين دوره، شاهد برخى تقسيمات ادارى بود كه در مصرِ فاطمى مرسوم بود. به جز قاضى و بيت المال و بريد و محتسب، كسى ناظر بازار بود. همين طور شرطه كه مسؤول امنيت بود. يك نفر هم فرمانده سپاه و شخص ديگرى صاحب باب الاماره بود.

بيشتر اين كارها در قصرهاى مخصوصى كه پشت دارالندوه قرار داشت انجام مى گرفت.

برخى هم در طبقات زيرين خانه هاى امرا بودند. منازل بيشتر آنان هم در نزديكى دارالندوه در محله اى كه در حال حاضر شاميه ناميده مى شود، قرار داشت.

رؤسا معمولًا با جلال و جبروت بودند و بالاترين موقعيت، از آنِ قاضى و امام و خطيب مسجد بود. به نظرم استقبال از خطيب و تجميل منبر با پارچه هاى زرباف و ايستادن خدام در برابر منبر و نشستن كسانى بر برخى پله هاى منبر تا در پى دعاهاى خطيب در صور بدمد- چيزهايى كه پيش از آمدن آل سعود شاهدش بوديم- ترديدى نيست كه از ساخته هاى همين دوره بوده است كه مردم متأثر از كارهاى فاطميان بودند.

از ديگر ساخته هاى اين دوره، دستورات حاكم فاطمى در سال 396 است كه گفته بود، وقت بردن نام وى در خطبه، مردم از جاى برخيزند. اين از عادات آنان بود كه در مصر وجود داشت و وقت نام بردن از خليفه در مسجد يا ديگر اجتماعات و بازار مى ايستادند. اين به رغم آن بود كه گفته شده است، فاطميان هيچ كس را مجبور به پذيرش مذهب خود نمى كردند. (1)

مكه اين دوره، شاهد برخى از اعياد و جشن ها، علاوه بر اعياد دينى بود. مانند عيد

ص: 274

مولد النبى صلى الله عليه و آله، (1) عيد تولّد فاطمه زهرا (س)، عيد تولّد خديجه كبرى (س) و سيده آمنه و امام على عليه السلام. همين طور مراسم روز عاشورا و آخرين چهارشنبه ماه صفر. به نظرم همه اينها از طريق فاطمى ها در مكه رواج يافت و آنان هم به خاطر تشيع و پيروى از اهل بيت عليه السلام اين جشن ها ومراسم را برگزار مى كردند و پيش از آن در مكه وجود نداشت. اين عادات تا وقت ورود سعودى ها در مكه در سال 1343 وجود داشت و آنان آنها را برداشتند. (2)

تصوّر من بر اين است كه مذهب شيعه تحت تأثير فاطمى ها در مكه گسترش يافت، همين طور با دستور اشراف كه برخى از آنان تمايل به تشيع داشتند؛ دليل من افزودن «حيّ على خير العمل» به اذان در منابر مسجد الحرام است. اين كارى شيعى بود كه فاطمى ها و برخى از حاكمان مكه انجام مى دادند.

نيز باور من اين است كه از نخستين كارهاى فاطميان در مكه، گذاشتن لقب «اشراف» بر حاكمان مكه و دادن لقب «سادات» به عموزادگان آنان بود. اين القاب تا پيش از قيام جعفر در روزگار فاطميان وجود نداشت.

همچنين در مكه اين دوره، لباس تازه اى كه از حرير و كتان بود، رواج يافت. همين طور انواع پارچه هاى برّاق كه با تابش خورشيد به آنها، نور را منعكس مى كرد. اين لباس ها از مصر وارد مى شد. همين طور عمامه هايى با پارچه زرى باف كه شبيه نى بود، در

ص: 275

اين دوره رواج يافت. جُبّه هم كه شبيه همان چيزى است كه تاكنون هست، از همان عهد است.

فاطميان در مصر، به خصوص در اعياد و مناسبت ها، خلعت به امرا و وزرا مى دادند.

در اين لباس ها، از نخ زرى و نقره استفاده شده بود. به نظرم امراى مكه هم از اين خلعت ها كه وسيله اى براى ايجاد پيوند و ارتباط ميان آنان و فاطميان بود، بهره مند بودند.

انواع مختلفى از لباس هايى كه از نخ زرى و نقره اى در آنها استفاده شده بود در ايام حج و مناسبت ها به مكه اهدا مى شد. طبيعى است كه پوشيدن اين قبيل لباس ها در ميان طبقات بالا در مكه شايع گردد و بر پوشش اهالى، آن مقدار كه در لباسهاى آنان ظاهر شود تأثير بگذارد و تا آنجا تغيير كند كه شبيه پوشش هاى رايج ميان فاطميان باشد.

ص: 276

بيشتر حجاجى كه اين زمان به حج مى آمدند، از راه مصر مى آمدند، جايى كه حجاج اندلس و مغرب و افريقيه هم دريايى و خشكى به آنجا مى رسيدند. سپس حجاج ترك و قفقاز و بخارا و قرم و شمال روسيه و سيبرى و جزاير درياى مديترانه بودند كه از راه شام مى آمدند. در اين وقت به مصر مى رفتند تا با ديگر حجاج در قاهره اجتماع كنند.

شمارى از آنان، بعد از رمضان، به سوئز مى رفتند تا با كشتى به جده بيايند. شمار زيادى هم به صعيد و از آن جا از راه خشكى يا از طريق نيل به قوص مى رفتند. بيست روز طول مى كشيد تا به عيذاب (1) يا قصير (2) در قسمت بالاى صعيد در ساحل درياى احمر برسند. در آنجا منتظر كشتى مى شدند تا آنان را به جدّه منتقل كند. اقامت آنان در ساحل آنجا يك ماه بود، چنان كه ده روز طول مى كشيد تا به جدّه برسند.

حجاج از كشتى هاى نااستوار استفاده مى كردند، قايق هايى كه از حصير بودند و صاحبان آنها به حجاج، زور مى گفتند و بيشتر از اندازه بر آنها سوار مى كردند و به همين دليل مواجه با خطرات دريايى بودند، به طورى كه برخى از كشتى ها غرق مى شد.

منطقه عيذاب و قصير در اختيار يك بدوى از اعراب بجاه و مندوب بود كه از سوى حكومت مصر گماشته شده بود. اين حاكمان وظيفه گرفتن پول از حجاج را به نيابت از حاكمان مصر داشتند و درآمد حاصله را با آنان تقسيم مى كردند.

عرب بجاه كار انتقال حجاج را از صحراى صعيد بر روى شترانشان و در دريا تا

ص: 277

جدّه بر كشتى هايشان، بر عهده داشتند. آنان با استفاده از اين فرصت، حجاج را به تنگنا مى انداختند و گاه مى شد كه آنان را گرفتار عطش مى كردند تا بميرند و اموالشان را تصاحب كنند.

ص: 278

ساخت. (1) همين طور ناودانى در سال 541 به كعبه اهدا كرد و در سال 532 كعبه را با پارچه هاى نرم و نازك پوشاند كه هيجده هزار دينار مغربى هزينه برداشت. (2) همين طور ابونصر استرآبادى پرده سفيدى از توليد هند در سال 446 براى كعبه تهيه كرد.

فاطميان، كعبه را با پارچه ديباج سفيد مى پوشاندند، در حالى كه عباسيان براى پرده كعبه از پارچه سياه كه شعار عباسيان بود استفاده مى كردند، چيزى كه تا به امروز مانده است. (3)

شيخ باسلامه در كتاب عمارة المسجد (4)

مى نويسد، تصوّرش بر اين است كه مقامات اربعه در مسجد بين قرن هاى چهارم و پنجم، يعنى دوره اى كه ما اكنون در آن بحث مى كنيم ايجاد شده است. دليلش آن كه مورخان و سفرنامه نويسانى كه پيش از آن مسجد را وصف كرده اند و آخرين آنها صاحب عقد الفريد است، چيزى از اين بابت اظهار نكرده اند. اين در حالى است كه ابن جبير در سفرنامه خود كه به سال 578 نوشته از آن سخن گفته و معناى آن اين است كه اندكى پيش از آن ايجاد شده بوده است.

به نظرم، اظهار نظر باسلامه درست نيست؛ زيرا باور من اين است كه به همراه ديگر نوآورى ها، اين هم مربوط به زمان فاطميان است. امامان مذاهب و از جمله امام زيديه متفرق نماز مى خواندند. حنبلى ها امام نداشتند. ما در بحث خود در باره دوره ايوبى ها در باره وصف ابن جبير نسبت به مقامات اربعه و كيفيت نماز خواندن ائمه مذاهب سخن خواهيم گفت.

ص: 279

در كنار حجره زمزم چهار حوض وجود داشت كه آب در آنها ريخته شده و از آن وضو گرفته مى شد. در جلوى چاه زمزم در سمت شرق، بناى ديگرى بود كه به آن قبّه سقاية الحاج گفته مى شد. در آنجا سبوهايى بود كه حجاج از آن ها آب مى خوردند. بعد از اين بنا در همان سمت شرق بناى مستطيل مانند ديگرى بود كه سه قبّه روى آن بود و خزانه روغن ناميده شده، در آنجا شمع و روغن و قنديل بود. در اطراف كعبه، ستون هايى بود كه با چوب هايى كه روى آنها نقش و نقره بود، به هم متصل شده بودند. به اين چوب ها چلچراغ هايى آويزان بود كه آويزه هايى مثل حلقه آنها را نگه داشته بود و فاصله آنها تا كعبه 150 ذراع يعنى به اندازه مسافت مطاف بود. (1)

ص: 280

پيش از اين اشاره كرديم كه سلطان محمود زنگى حاكم شام، اسدالدين فرمانده خود را براى كمك به فاطميان مصر بر ضد صليبى ها به مصر فرستاد، آن هم درست همان هنگام كه زوال فاطميان آغاز شده بود. عاضد فاطمى، آخرين خليفه فاطمى، اسدالدين را به وزارت انتخاب كرد و پس از او هم برادرزاده اش صلاح الدين بن ايوب را براى اين كار برگزيد.

نيز اشاره كرديم كه صلاح الدين، بى حرمتى به خليفه فاطمى را آغاز كرد و چيزى نگذشت كه سقوط او را اعلام و استقلال خويش را بر ملا ساخت. بدين ترتيب دولت ايوبيان به موازات نابودى فاطميان در مصر و شام آغاز گرديد.

اما در ارتباط با مكه، نفوذ صلاح الدين ايوبى، پس از پيروزى او در مصر، در مكه هم بالا گرفت. وى در تأييد خطبه خوانى براى عباسيان تلاش مى كرد، زيرا وى به طور اسمى به خلافت عباسيان باور داشت. وى با اشراف خلافت عباسى تلاش براى نفوذ در مكه تلاش داشت و امير اين شهر عيسى بن فليته هم در دعاى براى عباسيان با وى كنار آمد و نام صلاح الدين را هم بر آن افزود.

بدين ترتيب، قافله حج عراقى كارش را تحت اميرالحاجى كه خليفه عباسى تعيين كرد، آغاز نمود. (1)

ص: 281

مالك بن ابى فليته، در سال 565 نزاع با عيسى را آغاز كرد و توانست نيم روز بر مكه تسلط يابد. پس از آن با يكديگر مصالحه كردند. در سال 567 بار ديگر نزاع درگرفت و مالك با سپاهى از قبيله هذيل بر مكه تاخت كه عيسى او را شكست داد و وى به جدّه گريخت و در آنجا به غارت مراكز تجارى پرداخت.

ص: 282

ابطح رسيدند و آنگاه شروع به آزار مردم كردند. پس از آن فرياد حمله به مكه برخاست و نبرد شديدى درگرفت كه عده زيادى از دو طرف كشته شدند و اموال حجاج و مردم به غارت رفت. (1)

و اين چنين بود كه عباسى ها و اشراف و مسلمانان از هر تيره و طايفه در مثل چنين رخدادهايى، روح دين را كه همه را به اتحاد فرا مى خواند تا با يكديگر دوستى و اتحاد و الفت داشته باشند و حول يك شعار واحد متحد شوند، فراموش كردند و جز به اهداف سياسى و تسلط بر حكومت نينديشيدند. آنان براى رسيدن به اين اهداف، برايشان اهميت نداشت كه در جاى عفو و بخشش، فضا را به بدترين و پيچيده ترين وضعى كه مجرمان و گناهكاران پديد مى آورند، تبديل كنند.

ترديدى نيست كه اينها جرائمى بود كه كمترين مؤمنان هم از هول آن به لرزه در مى آيند، چنان كه اينها خوارى و خفّتى است كه رهبران دنياى اسلام بر مسلمانان در هر دوره روا مى دارند و در مقابل قدسيت اسلام، تجرّى مى كنند و كارى مى كنند تا مردم هم به شعائر اسلامى با نظر استخفاف بنگرند، چيزى كه شايسته اين دين بزرگ نيست.

اين كه امروز ما شاهديم تلقّى مسلمانان از حج تنها يك رسم و عادت ساده است و بيشتر حجازى ها هم از حج جز به منافع و مصالح خود توجه ندارند، بدون آن كه اينها يا آنها به واقعيت مناسكى كه انجام مى دهند توجه داشته و آن را با تمام وجود حس كنند، اينها چيزى نيست جز نتيجه جناياتى كه رهبران و بزرگانى به بار آوردند كه زمينه اين استخفاف را فراهم آورده و نسل ها را يكى بعد از ديگرى بر آن اساس عادت داده اند.

ص: 283

كه به برخى از ايتام مكه تعلق داشت.

مكثر هم به قلعه اى كه بر بالاى ابوقبيس ساخته بود، پناه برد. محاصره، سه روز به درازا كشيد تا آن كه در روز چهارم امير مكه، قلعه را به امير الحاج عراق تسليم و او هم آن را ويران كرد. (1)

طاشتكين به دستور خليفه عباسى، امارت مكه را ضميمه امارت مدينه نمود كه از آنِ قاسم بن مهنا بود. قاسم پس از سه روز دريافت كه از اداره امور مكه عاجز است. به همين دليل طاشتكين بار ديگر داود بن عيسى برادر مكثر را كه در گذشته مورد خشم قرار گرفته بود، به امارت مكه باز گرداند. اين رخداد در سال 571 افتاد و اندكى نگذشت كه بار ديگر مكثر به حكومت برگشت. (2) طاشتكين در زمان اقامت در مكه، به نام صلاح الدين سكه ضرب كرد. (3)

ص: 284

از جمله وقايع سال 592 آن بود كه طوفانى در مكه در وقت آغاز مراسم حج آمد كه رمل هاى قرمز را روى سر مردم ريخت و برخى از سنگ هاى ركن يمانى از جاى درآمد. برخى گفته اند كه فقط يك قطعه سنگ بود. در اين طوفان، كعبه بارها تكان خورد، چيزى كه سابقه نداشت. (1)

ص: 285

مى كرد. وى برآنان يورش برد تا وادارشان كرد عقب نشينى كنند. سپس در مكه آنان را محاصره كرد و به عزيز فرزند قتاده نوشت: پسر عمو! شكستى در مقابل شكست، محاصره اى به محاصره، و شروع كننده ظالم تر است؛ اگر امسال شگفت زده تان كرد، سال ديگر دوباره به يثرب برگرديد. (1)

چنين مى نمايد كه بغداد روى كار آمدن قتاده را نمى پسنديد. به همين دليل به دشمنى با او برخاست. يكى از حجاج عراقى با يكى از شرفاى مكه كه از نزديكان قتاده بود درگير شده، در سال 608 او را به قتل رساند. امير قافله عراق متهم گرديد و به دنبال آن اشراف و بردگان مكه شورش كرده، روى دو كوه منى رفته، شروع به تهليل و تكبير نمودند و با سنگ و سنگ قلاب و تير به مردم حمله كرده، روز عيد و روز بعد از آن به غارت مردم پرداختند. در اين درگيرى، گروهى از دو طرف به قتل رسيدند و امير قافله عراق به زاهر رفت. قتاده هم سپاهش را در راه آماده كرده، به آنان يورش برد و در حالى كه مى زدند و مى كشتند، قتاده مى گفت: اينها كار خليفه است و هدفشان كسى جز من نبود.

به خدا قسم هيچ كس از حجاج عراقى را باقى نمى گذارم. اين سوگند عمق دشوارى موجود ميان قتاده و عراق را نشان مى داد و اين را كه او مى دانست هدف اصلى خود وى بوده است و اين نشان از آگاهى قتاده و عمق باور او به اين مسأله داشت.

امير حج عراق به خيمه ربيعه خاتون دختر الملك العادل- سلطان شام- پناه برد. اين زن در آن سال به حج آمده بود. وى هم پيغام تهديدى به قتاده فرستاد و او دست برداشت، اما در مقابل، يك صد هزار دينار درخواست كرد كه سى هزار دينار براى او فراهم شد. (2)

قتاده از اين كار خود پشيمان شد و راحج فرزندش را به همراه گروهى از يارانش به بغداد فرستاد تا از آنچه پيش آمده عذرخواهى كنند. بغداد هم از آنان استقبال كرده عذرشان را پذيرفت. اندكى بغد خليفه بغداد در سال 609 اموال و خلاع براى قتاده

ص: 286

فرستاد و از او خواست تا به بغداد بيايد. اما قتاده احساس خطر كرده، حاضر به پذيرش درخواست خليفه نشد و در يك قصيده طولانى براى او فرستاد. (1)

خليفه از آن اشعار خشمگين شده برايش نوشت: وقتى زمستان رفت و بهار آمد، لشكريانى به سوى شما خواهيم فرستاد كه نتوانيد مقابلشان بايستيد. در آن صورت شما را در حالى كه ذليل و تحقير شديد، از آن جا بيرون خواهيم كرد.

وقتى اين تهديد به قتاده رسيد، او خود را براى رويدادهاى سختى آماده كرده، به عموزادگانش از آل مهنا در مدينه پيغام داد و از آنان كمك خواست و قرابتشان را يادآور شد.

اى عموزادگان ما از آل موسى و جعفر و آل حسين! صبر شما در باره ما چگونه خواهد بود؟

ما دو شاخه يك درخت هستيم. ما را رها نكنيد كه فنا دامن اين شاخه ها را خواهد گرفت.

وقتى برادرى برادرش را براى خورده شدن آماده كند، اول از برادرش آغاز مى كنند و دوم از او. (2)

بغداد در سال 610 تهديد خود را عملى كرده، سپاهى به مدينه فرستاد. آل مهنا همان گونه كه قتاده تصور مى كرد برابر مهاجمان ايستاده، آنان را به شكست كشاندند.

چيزى نگذشت كه بغداد به همين مقدار بسنده كرد و قدرت قتاده را پذيرفت. پس از آن باز خليفه در پى ايجاد روابط دوستانه برآمده، چندين قريه را به اقطاع به وى سپرد. (3)

قتاده به استخفاف بغداد بسنده نكرد، بلكه اين رفتار را در باره ديگران نيز اعمال كرد. ملك عيسى بن عادل ايوبى صاحب حلب در سال 611 براى حج آمد و اموال زيادى را در كارهاى خير صرف كرد. امير مدينه از او استقبال نموده او را در خانه اش اسكان داد

ص: 287

و استقبال فراوانى از او كرد و تا مكه همراهى اش نمود. زمانى كه وارد مكه شد و قتاده با او روبرو شد، از او پرسيد كجا منزل كنم؟ قتاده با شلاق خود اشاره به ابطح كرد. ملك عيسى اشارت تحقيرآميز قتاده را دريافت و خشمگين شد، اما آن را پنهان كرده، جز در وقت مناسب اظهار نكرد. (1)

بعيد نمى دانم بى اعتنايى قتاده در استقبال از سلطان حلب، ريشه در مصاحبت دشمن قديمى اش امير مدينه با اين سلطان از مدينه تا مكه داشت. وى مى خواست به سلطان حلب بفهماند كه در مكه با آدم متفاوتى جز آنچه در مدينه بوده، روبرو شده است. بدين ترتيب به نظر مى رسد كه از نظر قتاده، تلاش مدينه براى دفاع از وى براى از بين بردن كينه ها كافى نبوده است.

كار اختلاف ميان قتاده و سالم امير مدينه در سال 612 بالا گرفت. قتاده به مدينه حمله كرده، آن را محاصره نمود و تعداد زيادى از نخل ها را از ميان برد. اين در حالى بود كه سالم بن مهنّا همچنان مصاحبت سلطان حلب را تا شام داشت و يارانش در مدينه از شهر دفاع كردند تا آن كه قتاده را تا وادى الصفرا (2) عقب راندند. زمانى كه خبر اين وقايع به شام رسيد، سالم به سرعت به مدينه بازگشت. سلطان حلب در اينجا كينه اى را كه از قتاده در دل داشت آشكار كرده، سپاهى از تركمانان همراه امير مدينه فرستاد تا او را بر ضد قتاده يارى رسانند. سپاه سالم در وادى الصفرا به قتاده رسيده، شكست سختى بر او وارد كردند و سلاح واموال زيادى از وى به غنيمت گرفتند و تعداد زيادى را به اسارت درآورده به دمشق فرستادند. در ميان اسرا تعداد زيادى از اشراف و سادات حسينى و به تعداد آنان از حسنى ها بودند. اينان به دست اشراف دمشق سپرده شدند تا آنان را در اوقاف اشراف سهيم سازند. (3)

ص: 288

قتاده دست خالى به مكه بازگشت. وى در انديشه نفوذ بيشتر در قبيله ثقيف برآمد.

به همين دليل [در سال 613] لشكرى را به سوى طائف اعزام كرده، پس از كشتن مشايخ اين قبيله آنجا را به اشغال خود درآورد. در اين واقعه نامه اى تاريخى از پيامبر صلى الله عليه و آله به ثقيف كه نزد حمدان عوفى از شيوخ ثقيف نگه دارى مى شد، مفقود گرديد. (1)

قتاده در حالى به مكه برگشت كه قبايل طائف و نواحى آن از وى اطاعت مى كردند.

كسى را هم به نيابت از خود در طائف گذاشت تا بر آن حكومت كند. همين طور برخى از بردگانش را براى تأمين امنيت در آن جا مستقر كرد. در واقعه اى كه رخ داد، برخى از شيوخ، اين نايب و بردگان را به يكى از مناطق اطراف طائف دعوت كردند، در حالى كه پيش از آن شمشيرهاى خود را در رمل ها مخفى كرده بودند. زمانى كه ميهمانان حاضر شدند و با احساس اطمينان نشستند، همگى آنان را كشتند. (2)

از مسائل شگفت مربوط به قتاده آن است كه وى زمانى يك بادبزن سفيد كه از نخل تهيه شده و دو بيت شعر در آن با رشته هاى قرمز نخل بافته شده بود، براى صلاح الدين ايوبى هديه فرستاد. نماينده قتاده به صلاح الدين گفت: شريف قتاده اين بادبزن را كه نه شما، نه پدرتان و نه جدتان مانند آن را نديده ايد، برايتان فرستاده است. صلاح الدين از اين هديه ناچيز رنجيد؛ اما چيزى نگذشت كه اوضاع عوض شد، چرا كه نماينده قتاده نظر او را به اين نكته جلب كرد كه اين بادبزن از نخلى كه در داخل مسجد النبى صلى الله عليه و آله است ساخته شده است. صلاح الدين اين دو بيت شعر را در آن خواند:

من از نخلى هستم كه در همسايگى قبرى است كه بارها از ديگر مردم برتر است.

سعادت قبرى شامل حالم شده است، آن گونه كه در خانه ابن ايوب، به بهترين نحو مورد پذيرايى قرار گرفته ام. (3)

قتاده در سال هاى نخست امارت خود رفتار خوب و نام نيكى داشت. او توانست

ص: 289

امنيت و عدالت و رفق و كرامت و كمك به حجاج را رواج دهد، اما چيزى نگذشت كه رفتار بدى پيشه كرده، ماليات بر حجاج (مكوس) را برقرار كرد و در برخى از سنوات اموال حجاج را غارت مى كرد. سنجارى در تاريخش [به نقل از ابن الفضل مى گويد كه حكومت او از حدود يمن تا مدينه بود (1) و سپاهش چندان عظيم كه همه اعراب اين نواحى از آن در وحشت به سر مى بردند.

من نمى دانم چطور محدوده حكومت او تا مدينه رسيد، آن هم بعد از آن كه شاهد دفاع امير مدينه از اين شهر بوديم، جز آن كه من بعيد نمى دانم، بعد از آن ماجراهايى كه گذشت، بار ديگر حمله به مدينه را از سر گرفته باشد و بر آن غلبه كرده باشد.

قتاده اوايل به نام عباسيان خطبه مى خواند، اما در روزگارى ديگر، كه به دنبال حوادثى كه اشاره شد روابطش با آنان قطع شد، تنها به نام ايوبيان خطبه مى خواند. به نظر من اگر عمرش طولانى تر مى شد، اعلان خلافت نموده به خود دعوت مى كرد. در اين باره كافى است به اين گفته ابن خلدون توجه كنيم كه مى گويد: قتاده خود را سزاتر به خلافت مى ديد.

قتاده همچنان حاكم بود تا آن كه توسط پسرش حسن كشته شد. داستان از اين قرار بود كه او لشكرى به فرماندهى برادر و پسرش حسن به مدينه فرستاد. زمانى كه لشكر به وادى فُرع (2) رسيد برادر قتاده فرماندهان لشكر را جمع كرده به آنان گفت كه قتاده مريض است. وى از آنان خواست تا بر امارت با او پيمان ببندند. وقتى حسن بن قتاده خبر را شنيد، نزد عمويش رفته او را به قتل رساند. با رسيدن اين خبر به قتاده وى به انتقام برادرش، مصمم به قتل پسرش حسن شد. حسن خبر را دريافته، مخفيانه به مكه برگشت و به خانه رفت، در حالى كه قتاده مريض بود. وى پدر را خفه كرد و پس از اعلام مرگ او خود را امير آن ديار معرفى كرد. اين واقعه در سال 617 روى داد. (3)

ص: 290

بدين ترتيب حسن به امارت رسيد، مردى بسيار تند كه هيچ تسامحى در كارش نداشت. او براى عباسيان و ايوبيان دعا مى كرد.

به رغم آن كه حسن فردى تند و شديد بود، اما نفوذ عباسيان از طريق همان پرداخت هايى كه از زمان جعفر ثائر آغاز شده بود، توسعه مى يافت. وى هميشه اين مرسوم را دريافت مى كرد تا آن كه يك بار قافله عراق به رياست يكى از بردگان خليفه الناصر لدين الله به نام اقباش به مكه مى آمد و مرسوم ولايت را به اسم حسن مى آورد.

حسن دريافت كه برادرش راجح با اقباش در ارتباط بوده، از او خواسته است وى را به امارت بردارد، در عوض او مالى هم به وى و به خليفه خواهد بخشيد! به دنبال آن، حسن راه هاى ورودى مكه را بست و مانع از آمدن حجاج عراقى شد. اقباش در نزديكى ورودى مكه با او درگير شد. چيزى نگذشت كه اقباش از سپاه خود جدا شده بر جبل حبشى در كنار ديوار شهر (1) بالا رفت در حالى كه مركز استقرارش را استوار مى ديد و كاملًا اعتماد به نفس داشت. بسا خواسته بود تا از اين طريق گفتگو كند؛ اما سپاه حسن او را محاصره كرده، به قتل رساندند. آنان سر وى را روى نيزه گذاشته و نزديك دار العباس در مسعى نصب كردند. بدين ترتيب سپاه عراق شكست خورده، ياران حسن، حُجّاج را محاصره و شروع به غارت اموالشان كردند كه حسن از اين كار بازشان داشت. (2)

بدين ترتيب بعد از آن دشوارى ها و كشتن عمو و پدر كار امارت حسن استوار شد.

چيزى نگذشت كه حسن از خليفه عباسى هم عذرخواهى كرد و خليفه عذرش را پذيرفت.

حسن اديب و شاعر بوده و شعرش تجلى روحيه بى باكانه وحادثه جوى اوست. از اشعارش اين است:

ص: 291

خداوند ابا دارد از اين كه نيزه هاى سبز گونه و شمشيرهاى برنده و هر انسان شجاعى كه حاضر نيست ذلت را به عنوان مذهب خود انتخاب كند

اين كسى حكومت مكه را در دست گيرد جز آن كه شمشيرى بلند و نوك تيز داشته باشد. (1)

حسن تا يك سال بعد از آن حكومت كرد. در سال 620 ملك مسعود حاكم يمن در حمايت از راجح برادر حسن كه به او پناهنده شده بود، حسن را از مكه بيرون راند.

ص: 292

حمام مكه را با منجنيق (1) مورد حمله قرار مى دهد. همين طور برخى از افرادِ او را در مسعى ديدند كه با شمشير به پاى مردم مى زدند و مى گفتند، از سعى خود كم كنيد، سلطان خواب و مست است. اين در حالى بود كه از ساق پاى مردم، آن هم در كنار مركز سلطنت در مسعى، خون روى زمين مى ريخت. (2)

وقوع چنين فجايع زشتى نه تنها در مكه يا ميان مسلمانان، بلكه در هر نقطه اى از مناطق زمين انسان را متألم مى سازد و ضربه اى بر وجهه انسانيت مى زند، جاهايى كه انسان گرفتار ستمگرى مى شود و سرمست از پيروزى، رحمت و مروّت و حقوق انسانى را فراموش مى كند. من ديده ام كه برخى از مورّخان سرزنش هاى خود را متوجه قساوت امراى مكه مى كنند. واقع قضيه آن است كه اينها قساوتى است كه دين و عدالت آن ها را تأييد نمى كند؛ قساوت هايى كه امراى مكه با بسيارى از ستمگران ديگر در ادوار مختلف تاريخى در آن شريكند، در حالى كه ميان آنان كسانى هم هستند كه حاميان انسانيتند؛ چنان كه ميان آنان برخى از رهبران دينى و دعوتگران به اخلاق نيز هستند كه به خاطر داشتن انگيزه هاى دينى و انسانى گرفتار مستى پيروزى نمى شوند. به هر حال من بعيد نمى دانم كه گاه مورّخان در باره دشمنانشان مبالغه هم مى كنند.

سخت تر از اين آن كه حسن، امير مكه، كسى كه در روز پيروزى خود با اهالى مكه بدرفتارى كرد، اينك كه گرفتار اين خيانت شده بود، به هيچ روى در اين مناسبات دشمنانه مشكلى متوجه او نشد. وى خود به باديه گريخته نجات يافت بدون آن كه اذيتى ببيند. در اين سوى، افراد مظلوم در مكه ماندند و اين چنين گرفتار عذاب و شكنجه شدند و ناله و فريادشان به آسمان رفت. و اين چنين پدران، غوره مى خورند و فرزندان گاز مى گيرند. (3)

وقت موسم حج در اين سال 619 يا 620 فرا رسيد. ملك مسعود با سپاه خود به عرفات رفت و اجازه نصب پرچم عباسيان را روى كوه آنجا نداد، و گفت تا پرچم

ص: 293

پدرش- ملك عادل- و خود وى را نصب كنند. نزديك بود با امير قافله عراق درگير شوند، اما امير عراقى دريافت كه تاب مقاومت ندارد. درست پيش از غروب روز عرفه، مسعود از ترس آن كه خود را در معرض خشم عباسيان قرار دهد، اجازه نصب رايت عباسيان را هم داد. (1)

مسعود مدتى بعد از حج را هم در مكه سپرى كرد. سپس به يمن بازگشت و يكى از فرماندهان خود با نام عمر بن على بن رسول را همراه با سيصد نفر از سربازانش در مكه گماشت و سرپرستى برخى از امور باديه را هم به راجح سپرد.

شگفت آن كه كارهاى سختگيرانه مسعوداز مكه، از سوى ديگر سبب محدود شدن فساد، پراكندگى و اتحاد غارتگران و تهديدكنندگان مكه شد و رشته كارشان را قطع كرد.

به دنبال آن امنيت در باديه ها گسترش يافته، سبب افزايش ارزاق و آرامش و دوستى شد.

مسعود ورود حجاج را به داخل كعبه آسان كرده، دستور داد تا در طول ايام حج، شب و روز در آن باز باشد. همچنين به بنى شيبه متوليان كعبه، در عوض پولى كه بابت بسته نگاه داشتن و باز كردن در كعبه مى گرفتند، پولى داد. محدوديت باز و بسته بودن در كعبه سبب مى شد كه مردم در معرض ضرب و جرح و حتى مرگ قرار گيرند. بعد از رفتن ملك مسعود، باز بنى شيبه به همان روش گذشته برگشتند.

ملك مسعود يك قبّه آهنى روى مقام ابراهيم ساخت كه تاكنون باقى مانده است.

پيش از آن، قبّه روى مقام ثابت نبود و وقتى ازدحام زياد مى شد آن را به داخل كعبه يا كنار يكى از زواياى مسجد مى بردند. (2)

وقتى اخبار ملك مسعود به عباسيان عراق رسيد، آنان خشمگين شده، خليفه نامه اى به حاكم مصر، كامل ايوبى- پدر مسعود- نوشته او را به خاطر رفتار فرزندش سرزنش كرد. ايوبى هم نامه اى سرزنش آميز به فرزندش نوشت، اما اين نامه، چيزى را تغيير نداد.

نايب او همچنان در مكه مانده، به اسم او و پدرش در مصر خطبه خواند، بدون آن كه از

ص: 294

عباسيان ياد شود. مدتى بعد فقط براى ملك مسعود دعا مى كرد. (1)

بعد از رفتن ملك مسعود، يكبار ديگر حسن بن قتاده با جمع آورى برخى از قبايل قصد حمله به مكه را كرد تا آن را از دست نايب ملك مسعود درآورَد. سپاه او در حديبيه (شُمَيْسى) (2) فراهم آمدند. اما ابن الرسول (3) نايب مسعود در مكه او را شكست داد. حسن بن قتاده به بغداد گريخت و همان جا مرد و در مشهد كاظمين دفن شد. (4)

ص: 295

در سال 626 ملك مسعود براى زيارت به مكه آمد. اندكى بعد گرفتار فلج شد و دست و پايش از حركت باز مانده، مجبور به تحمل دردهاى طاقت فرسا شد. گفته اند كه وى به مردى مغربى گفت: من نسبت به اموالم طيب خاطر ندارم، تو براى كفن من، به من صدقه اى ببخش. او هم دويست درهم داد تا كفنى براى او تهيه كردند. به تدريج مرض او شدّت يافت تا آن كه مرد و بر حسب وصيّت او كه گفته بود ميان غربا دفنش كنند او را دفن كردند. بعدها يكى از بردگانش قبّه اى براى او ساخت. سنجارى مى گويد: «اين قبه تا زمان ما باقى است». (1) من بر اين باورم كه اگر قبه هاى اين اندازه بى ارزش باشد كه هر جايى بسازند، ديگر چنين قبه هايى در ميان علائم و نشانه ها چه ارزشى دارد.

ص: 296

كرد:

صاحب مكة و عبيدها! و اليمن و زبيدها، و مصر و صعيدها، و الشام و صناديدها، والجزيرة و وليدها، سلطان القبلتين و ربّ العلامتين و خادم الحرمين الشريفين الشريفين الملك الكامل خليل أميرالمؤمنين. (1)

من نتوانستم مقصود او را از مكه و عبيد آن بفهمم و اين كه آيا مقصودش بردگان مكه منهاى بزرگان اين شهر است يا آن كه او به دنبال سجع و قافيه بوده و معناى خاصى مورد نظرش نبوده است؟

ص: 297

حد گسترده به چشم ديد.

صاحب يمن كه ملك منصور بود، دو بار فرماندهى حمله به مكه را يكى در سال 635 و ديگرى در سال 639 بر عهده داشت. (1) نوشته اند كه اشغالگران در هر دو بار كه خبر آمدنش را به مكه شنيدند، دارالاماره را با هرآنچه در آن بود با سلاح و ارزاق فراوان به آتش كشيدند. زمانى كه ابن رسول توانست ايوبيان مصر را در سال 639 از مكه بيرون كند، در مكه ماند تا ماه رمضان را در آن جا روزه بگيرد. وى انواع ماليات و نيز مُكوس (ماليات مأخوذه از حجاج) را لغو نمود و كتيبه اى در اين باره نوشته در مقابل حجرالاسود نصب كرد. اين كتيبه تا سالها بود و پس از تسلط دشمنانش بر مكه آن را كنده دور انداختند. (2)

كسانى كه در اين مدت توانستند امارت مكه را در دست بگيرند، يكى طغتكين بود كه دو بار به امارت رسيد. ديگرى ابن مجلى و جفريل كه هر دو از مماليك ايوبى مصر بودند. بارها نيز وقتى ايوبى هاى يمن بر مكه سلطه يافتند، راجح بن قتاده امير اين شهر اشغالى بود. گاهى هم فخرالدين ابن السلح و محمد بن مسيّب يمنى امارت مكه را در اختيار داشتند. (3)

ص: 298

ينبع بود، توانست با جنگجويان خود به مكه آمده آن را محاصره كند. در يورش موفقيت آميزى كه وى در روز جمعه نهم ذى قعده سال 647 به مكه داشت توانست ابن مسيب را دستگير كرده، اسب و سلاح و اموال او را مصادره كند و رهايش سازد. (1)

با تسلط وى بر مكه، عمويش راجح بن قتاده به مكه رفت و از امير مدينه از خاندان مهنا (حسينى ها) كه دايى هايش بودند، كمك خواست. آنان 900 نفر در اختيارش گذاشتند تا حسن بن على بن قتاده را از مكه براند. (2)

ص: 299

خورد. در كارت دقت كن، كسى پيش از اجلش نخواهد مرد.» اين سخن در او سخت مؤثر افتاد و در آن نبرد چندان جنگيد كه پيروز شد.

در روزگار حسن بود كه ملك مظفر بن منصور، سطان يمن در سال 649 به حج آمد.

او با حسن هيچ گونه عداوتى نورزيد و عطاياى زيادى در مكه پراكند و به رؤساى حرم خلعت داد. اين وضعيت چنان بود كه عطاياى او به همه خانه هاى مكه و بسيارى از حجاج رسيد. (1)

ص: 300

دست كسى از آنان بسپارند كه اسماً بر بلاد اسلامى حكم مى راند، اما در واقع چيزى در اختيارش نبود.

مملوكان ترك در دولت ايوبى مصر هم فرماندهى سپاه را در اختيار گرفتند و بر كشتن سلطان خود توران بن صالح ايوبى اتفاق كرده، حكومت را به دست كنيز او شجرة الدر سپردند. سپس او را كنار گذاشته و سلطنت را به برده ديگرى به نام عزّالدين ايبك سپردند. (1)

ص: 301

ملك اشرف كه به جاى عباسيان در مصر آمده بود، خطبه خواند. (1)

با اين همه وى يك ماه بيشتر امير نبود، زيرا راجح بن قتاده، جنگجوى قديمى و هم پيمان يمن، با سپاهى نيرومند به مكه حمله كرد. مورّخان در اين باره كه يمنى ها دوستان قديمش او را حمايت كرده اند يا آن كه خودش توانست اهل باديه را به حمايت از خود بكشاند، شرحى به دست نداده اند. آنچه ثبت شده است اين كه وى پيروز شد و توانست جماز را از شهر بيرون كند و در ذى حجه سال 651 حكومت را در اختيار گرفته تا ربيع الاول سال 652 حكومت كند. بدين ترتيب آخرين بارى كه وى امارت مكه را يافت و جمعاً هشت بار شد، به پايان رسيد. مكه اين دوره گرفتار گرانى فراوان شده، چندان بى آبى در آن بالا گرفت كه هر ظرف آب يك درهم قيمت داشت، چُنان كه هر گوسفند به چهل درهم.

ص: 302

گفتيم كه ابونمى و عمويش ادريس بر غانم شورش كرده، امارت مكه را در شوال سال 652 از او گرفتند. اكنون ابونمى كه زمانى با پدرش در امارت شراكت داشت، با عمويش در اداره امور شريك شد. به صاحب يمن، الملك المظفر عمر بن رسول خبر رسيد كه مكه از دست راجح هم پيمان يمن خارج شده و پس از آن به دست پسرش و بعد در اختيار شورشيان، يعنى ادريس و ابونمى قرار گرفته است. وى سپاهى با فرماندهى ابن برطاس به مكه اعزام كرد. دو طرف در منطقه قوز مكاسه (1) در پايين مكه با يكديگر درگير شدند. سپاه يمن در ذى قعده سال 652 موفق به تسلط بر مكه شد و تا محرّم سال 653 بر اين شهر حكومت كرد. در اين وقت، بار ديگر ادريس و ابونمى ابن برطاس را از مكه بيرون كردند.

اين بار درگيرى بسيار شديد بود و خونريزى تا داخل مسجد و كنار حجر الاسود كشيده شد. ابن برطاس به اسارت درآمد و پس از آن كه با پرداخت مالى هنگفت خود را آزاد كرد، به يمن بازگشت. زان پس ادريس و ابونمى به حكومت بر مكه ادامه دادند.

چندى بعد در سال 655 ابونمى به تنهايى بر مكه امارت كرد.

فاسى مى گويد كه ادريس، يكى از اين دو شريك براى زيارت برادرش راجح غايب شد و پس از آن بود كه ابونمى مستقل شد. (2)

ص: 303

پيروزى ايوبيان در مصر و شام و بناى دولتشان روى ويرانه هاى دولت فاطمى، نوعى پيروزى براى عباسيان در اين بخش از بلاد عربى بود. در مصر، صلاح الدين متمايل به عباسيان و تقديس خلافتِ آنان بود. او سپاهش را در خدمت آنان مى دانست و در منابر بلاد تحت سلطه اش يا جايى كه نفوذش به آن نواحى مى رسيد، مانند همين حرمين، براى آنان دعا مى كرد.

ترديدى نيست كه اشراف مكه، از سقوط فاطميان كه هم پيمانشان بودند و در بسيارى از باورها با آنان شريك بودند، گرچه در برخى از اغراض و اهداف با آنان اختلاف داشتند، ناراضى بودند. اما اكنون مجبور به كنار آمدن با ايوبيان و راضى كردن آنان با پذيرش دعا براى عباسيان و شريك كردن ايوبيان با عباسيان در منبر مكه شده بودند.

چنين مى نمايد كه عباسيان نمى خواستند پيوند آنان با مكه تنها در حد همين دعاى برايشان بر منابر خلاصه شود. آنان در پى گسترش نفوذ خود بوده و به همين دليل دوباره فرستادن موكب عراقى را كه از سالها قطع شده بود، آغاز كردند تا بتوانند در امور سياسى و حكومتى مكه مداخله كنند و كسانى را كه نمى خواستند، از سياست آن ناحيه دور نمايند و برخى از عموزادگان خود را به آنجا نزديك سازند. مكثر بن عيسى نزديك بودن اين خطر را دريافت و تلاش كرد تا قلعه اى در مكه بسازد.

ص: 304

چيزى كه مكثر در انتظارش بود پديد آمد و آن فتنه ميان قافله عراقى با وى بود كه در جاى خود آن را بيان كرديم. اما عباسيان به پيروزى نرسيدند، زيرا مكثر و برادرش داود، سى سال امارت مكه را دست به دست كردند. عباسيان به رغم آن كه پيروز نشدند و امور داخلى اين حكومت در اختيار آن دو برادر بود، با اين حال، بنا به نوشته ابن جبير، قاضى مكه را تعيين مى كردند. ابن جبير مى گويد، زمانى كه امير قافله عراق در سال 578 به مكه رسيد، خطيب كه مُعين قاضى مكه بود، همراهش بود. اما بايد گفت، به رغم اين مطالب، مكثر و برادرش دستورات خود را در مكه به اجرا در مى آوردند و رسوم خويش را بر حجاج، بدون هيچ مانعى اجرا مى كردند. حتى زمانى كه شكايات حجاج به صلاح الدين ايوبى رسيد، نتوانست وضعيت مكوس (ماليات بر حجاج) را عوض كند، جز آن كه پذيرفت برابر آن، مالى كه مورّخان مبلغ آن را هشت هزار اردب گندم ذكر كرده اند به صاحب مكه بدهد تا آن مكوس برداشته شود. و بسا كه مبلغ آن در سال هاى مختلف كم و زياد مى شد. شاهد آن سخن فاسى است كه مى گويد: دو هزار دينار و يك هزار إردب گندم و اقطاعاتى در صعيد و يمن در مقابل برداشتن آن مكوس پرداخت شد. (1)

زمانى كه قتادة بن ادريس توانست عموزادگانش و در رأس آنان داود بن عيسى را از مكه دور كند و به جاى آن براى طبقه چهارم علويان حكومت جديدى را در مكه پديد آورد، عباسيان كوشيدند تا حكومت جديد را در برابر نفوذ خود تسليم كنند، جز آن كه قتاده حتى نيرومندتر از حاكمان پيشين بود و به همين دليل برابر توسعه طلبى آنان ايستادگى كرد و آن را نپذيرفت؛ جز آن كه وقتى مجبور مى شد گاه براى عباسيان و گاه براى ايوبيان خطبه مى خواند.

در دوران فرزندش حسن، عباسيان توانستند نفوذ خود را در حكومت مكه بسط دهند و او را وادارند تا مرسوم توليت را بپذيرد و به دنبال آن اوضاع، بد اندر بدتر شد.

ص: 305

درست زمانى كه حسن با برادرش راجح درگير شد و راجح تلاش كرد تا دولتى يمنى را در سال 620 در مكه تأسيس كرده، ثار خود را از حسن بستاند، استقلال اين ديار از ميان رفت. پس از آن در سال 647 شهر مكه صحنه توسعه طلبان يمنى و مصرى شد كه هر بار يكى از آنان موفق به اشغال آن جا مى شد. اين جنگ ها و فتنه ها، همان گونه كه در فصل گذشته گفتيم، آسيب هاى فراوانى به مكه رساند.

در نهايت اشراف توانستند با كمك حسن و فرزندش ابونمى اول، مكه را از دست غاصبان بگيرند. اين دو از ذرّيه قتاده بودند. بدين ترتيب استقلال به مكه بازگشت و به رغم مشكلاتى كه ابونمى از ناحيه خويشانش متحمّل مى شد، در نهايت توانست امارت را در دست بگيرد و تا انقراض ايوبيان در سال 648 آن را مستقل نگاه دارد.

بعد آن در سال 655 ستاره عباسيان هم افول كرد و قدرت مماليك كه در مصر به كرسى سلطنت دست يافته بودند، در افق سياست ظاهر شد. در اين باره سخن خواهيم گفت.

ص: 306

مكه، به آن اندازه كه از فاطميان تأثير پذيرفت، از ايوبيان متأثر نشد، زيرا دوران نفوذ ايوبيان كوتاه بود، جز آن كه صلاح الدين تأثير خاص خود را در مكه داشت. او توانست «حيَّ على خير العمل» را از اذان بردارد، چيزى كه از زمان فاطميان باب شده بود. وى دارالضربى هم در مكه درست كرد كه به نام او سكه مى زد.

زمانى كه قتاده، مؤسس طبقه چهارم اشراف، حكومت را به دست گرفت، دست به برخى از كارهاى عمرانى زد. وى ديوارى در بالاى مكه و زمين عقبه كه شبيكه را از حارة الباب جدا مى كرد، ساخت، (1) جايى كه بنى المظفر هم بعدها جاى آن ديوارى ساختند. به اعتقاد من موقعيت عقبه ميان «ريع» بين شبيكه و حارة الباب بوده و ناميده شدن اين محله به «الباب»، به خاطر واقع شدن دروازه آن ديوار در آنجا بوده است.

ص: 307

ابن جبير همچنين از جشن ها ومراسم مكيان سخن مى گويد: من آنان را در شب اول رجب ديدم كه همه به عمره مى روند. زنان آنان هم سواره بر هودج در ابطح مكه به حركت در مى آيند، به طورى كه هيچ كس در مكه نمى ماند جز آن كه براى عمره از شهر خارج مى شود. آنان هودج ها را با آويزه هايى از حرير زينت مى دهند و آنها را با پرده هاى مُزَركشى [زريباف مى پوشانند، آن گونه كه تا روى زمين كشيده مى شود. (1) در صبح نخستين روز رجب، (2) امير در ميان جمعى كثير عازم عمره شده و مردم قبيله قبيله و محله محله خارج شده، سواره و پياده به حركت در مى آيند، در حالى كه همراه خود حربه ها و شمشيرهايى در غلاف هاى شگفت در دست دارند. آنان شمشيرهاى خود را به هوا انداخته دوباره غلاف آن را مى گيرند و با آن همه ازدحام گويى از شمشير خود جدا نشده اند. وقتى امير از عمره باز مى گردد، با شتاب داخل مسجد شده و همراه همراهان فراوانش به طواف مى پردازد. (3)

طواف امير جالب توجه بوده است. ابن جبير شاهد طواف مكثر بوده كه در كنار او طواف مى كرده و او مفصل شرح آن را آورده است. خلاصه آن اين است كه امير، قرّائى دارد كه پيشاپيش او در طواف حركت مى كنند. جلوتر از آنان نگهبانانِ سودانى هستند كه شمشيرهاى بركشيده در دست دارند. وقتى امير طوافش را آغاز مى كند يك كودك مؤذن كه يازده سال دارد و برادر مؤذن زمزمى- مؤذنى كه روى زمزم اذان مى گويد- است، بر بام قبّه زمزم شروع به دعاى براى امير مى كند. وقتى امير از ركن يمانى آغاز مى كند، آن مؤذن مى گويد: صبّح اللَّه الأمير بالسعادة الدائمة و النعمة الشاملة. پس از آن با سخنانى مسجّع و جالب توجه كه دعاست كلامش را ادامه داده و با برخى از ابيات كه در مدح امير است، كارش را تمام مى كند. وقتى شوط دوم را آغاز مى كند، دعاى ديگرى مى خواند و آن را هم با ابياتى به پايان مى برد. اين كار تا پايان طواف ادامه مى يابد. (4)

ابن جبير مى گويد كه مكثر در جايى نزديك مسجد الحرام برابر باب على در

ص: 308

خانه اى كه متصل به ميله سبز است و سعى كنندگان هروله را از آنجا آغاز مى كنند، اقامت داشت.

ابن جبير در وصف خود، از روزه رمضان در مكه ياد كرده كه خلاصه آن چنين است: صداى طبل هاى امير در شبى كه ليلة الشك است به صدا در مى آيد تا روزه يوم الشك را اعلام كند. پس از آن مسجد نورباران شده و امامان براى اقامه نماز تراويح در جاى جاى مسجد قرار مى گيرند، به طورى كه كمتر زاويه اى در مسجد باقى مى ماند جز آنكه يك قارى با گروهى در آنجا مشغول نماز است. تعداد فراوانى شمع در شكل هاى مختلف روشن بوده و كسانى بين دو نماز هفت بار طواف مى كنند. در مسجد شلاق هايى «فرقعه» وجود دارد كه با تكان دادن آن در آسمان صدايى توليد مى شود و با پايان يافتن اذان مغرب و همين طور بعد از پايان اذان عشا، سه بار نواخته مى شود. اذان سحر را مؤذّن زمزمى در مأذنه باب على كه نزديك خانه امير است بر عهده دارد. وى دو برادر كوچك دارد كه با صدايى نازك، اذان او را تكرار مى كنند. در بالاى مأذنه چوبى طولانى هست كه عودى روى آن نصب شده و دو طرف آن قنديل هايى است كه وقتى اذان صبح گفته شده و وقت امساك مى شود، خاموش مى شود. مردم مكه روى ارتفاعات دور از مسجد با ديدن خاموش شدن آن قنديل ها از خوردن خوددارى مى كنند. (1)

ابن جبير از مراسم شب نيمه شعبان ياد كرده، مى گويد كه گروه هاى جمعيت در هر نقطه اى از مسجد حضور دارند. مردم نادان بر اين باورند كه زمزم در اين شب مى جوشد تا آن كه پر از آب مى شود و آنان براى تبرّك در آنجا ازدحام مى كنند. (2)

به عقيده من اين جهالت براى قرن ها و نسل ها ميان مردم مكه بود و انكار آن سودى نداشت تا آن در حكومت عبدالعزيز اين خرافه از ميان رفت.

ص: 309

در اين دوره راه حج تغيير كرده، بيشتر از طريق عيذاب و قصير در منطقه صعيد به سمت عقبه در شرق مصر بود به طورى كه از راه زمين تا شمال حجاز مى آمدند. شجرة الدر در رأس قافله اى از همين طريق، در محملى كه به شكل هودج ساخته شده بود به حج آمد. اين محمل، بعدها شعار قافله مصرى ها در حج شد و به تدريج برخى از امت هاى اسلامى ديگر هم از آن تقليد كردند.

ابن جبير هم در همين دوره از طريق عيذاب آمده، به طورى كه مى گويد قافله ها ميان عيذاب و قوص حركت مى كنند. او مى نويسد كه حجاج از شقدف كه شبيه محمل است استفاده مى كنند. دو شقدف با طناب به هم متصل شده و روى شتر قرار داده مى شود، هر كدام چهارچوب محكمى دارد كه روى آن سايه بان انداخته اند. سوارى كه به همراه يك نفر ديگر، هر كدام در يك طرف اين شقدف نشسته اند، به راحتى مى توانند كتاب يا قرآن بخوانند يا اگر خواستند با همپالكى خود به بازى شطرنج بپردازند.

اين وصف ابن جبير از شقدف همان است كه ما روى شتران مى گذاشتيم وبقاياى آن تا همين روزگاران اخير بود و اين نشان مى دهد كه شقدف مخصوص حجاز نبوده و در مصر هم استفاده مى شده است.

ص: 310

قطب الدين مى گويد كه آن كتاب ها در زمان ما پراكنده گرديد. مدرسه هم به رباط تبديل شد كه البته جايى هم براى تدريس در آن بود؛ چنان كه كتاب هاى اهدايى برخى از متبرّعين هم در آنجا بود. (1)

در سال 576 الناصر دستور داد تا مسجد را با سنگ مرمر فرش كنند. (2) همچنين در سال 629 مستنصر عباسى گفت تا كعبه و سقف و برخى از اركان آن را تعمير نمايند. (3) عباسيان در طول اين مدت، پرده كعبه را مى فرستادند و روى كمربند آن آياتى از قرآن و اسم خليفه را مى نوشتند. ابن جيبر مى نويسد كه پرده كعبه سبز بود.

ابن جبير مى نويسد كه زمين مطاف با سنگ صافى فرش شده و چون صفحه مرمرينى زيبا به رنگ هاى سياه و گندمى و سپيد، گسترده و به يكديگر پيوسته است و پهناى آن از كنار ديوار كعبه نُه قدم است مگر در جهتى كه مقابل مقام قرار دارد؛ چون در آن قسمت سنگفرش تا مقام ادامه يافته، آن را دور مى زند. ديگر مناطق حرم، زمين هايش با شن نرم فرش شده و طواف زنان در آخرين بخش سنگفرش و منتهااليه آن انجام مى گيرد. (4)

روشنايى مسجد در اين دوره با مشعل صورت مى گرفت آن چنان كه ابن جبير در سفرنامه اش مى نويسد: اين مشعل ها در ظرفى آهنينى كه در بالاى چوبى قرار داشت روشن مى شد. اين چوب ها را در اطراف مطاف، در جايى نزديك به آن نصب كرده

ص: 311

بودند و حرم را روشن مى كرد. او مى افزايد كه شمع هايى هم در محراب امامان مسجد روشن مى شد. (1)

محراب هاى امامان جماعت مسجد كه ما در دوره فاطمى از ايجاد آنها سخن گفتيم، و براى اقامه نماز توسط آنان بود، در اين دوره هم بود.

ابن جبير در باره نماز جماعت و ائمه موجود در مسجد مى نويسد: چهار امام سنى است و يك امام زيدى براى فرقه اى است كه خود را زيديه (2)مى خوانند و اشراف اين شهر بر مذهب آنان هستند و در اذان «حيّ على خير العمل» را مى افزايند. (3)

بايد بيفزايم كه ما در باره افزودن «حي على خير العمل» در اذان سخن گفتيم و اين كه اين رسم در زمان ايوبيان برافتاد، اما بعيد نيست كه باز در برخى از زمان ها دوباره رايج مى شده است، زيرا بيشتر اشراف، متشيّع بودند.

ص: 312

محراب هايى كه در (منزلگاه هاى در) راه هاست، دارد. پس از آن امام حنفى برابر ناودان زير ميزاب در داربستى كه براى اوست، نماز مى خواند. ابهّت او از همه امامان بيشتر بوده، شمع و چيزهاى ديگرش با افتخارتر است؛ چرا كه دولت هاى عجم همه مذهب او را دارند. امام حنبلى با امام مالكى همزمان نماز مى گزارند، آن هم برابر حجر الاسود و ركن يمانى. او نيز داربست بزرگى در نزديكى داربست حنفى دارد. (1)

ابن ظهيره قرشى مى گويد: نماز مغرب را همه امامان همزمان مى گزارند و به همين دليل، نمازگزاران، فراوان اشتباه مى كنند. (2)

در حاشيه ابن عابدين بر كتاب الدر المختار آمده است كه در آن زمان، برخى از فقها تعدد نماز جماعت را مورد انكار قرار داده و به عدم جواز چنين امرى بر اساس مذاهب اربعه فتوا داده اند. ابن ظهيره بدين نكته اشاره دارد كه تعدّد جماعات تا روزگار چراكسه بود. آن زمان لغو شد، اما باز رايج گرديد. من بايد بگويم كه اين وضعيت ادامه داشت تا آن كه در زمان حكومت سعودى ملغا شد. (3)

ابن جبير مى گويد: در روز آدينه منبر را به ديوار كعبه، برابر حجر الاسود و ركن عراقى مى چسبانند. خطيب در حالى كه روبروى مقام است، بر آن بالا مى رود. وى جامه اى سياه و زركش پوشيده و عمامه اى سياه (كه شعار عباسيان است) بر سر دارد.

چنان كه ردايى بر شانه انداخته كه آن هم سياه است. همه اينها از الناصر عباسى است.

پيشاپيش او يكى از خادمان كه چوب خرّاطى شده سرخ رنگى كه بر سر آن چرمى است كه آن را به صورت تازيانه درآورده به دست گرفته، در هوا مى چرخاند كه صداى بلندى از آن بر مى خيزد كه در داخل و خارج حرم شنيده مى شود. اين در حكم اعلان آمدن

ص: 313

خطيب است. او همچنان مى رود تا نزديك منبر مى رسد؛ حجر الاسود را مى بوسد، نزديك آن دعا مى كند، سپس به سوى منبر مى رود، در حالى كه رئيس مؤذنان كه جامه سياه پوشيده و شمشيرى آخته در دست دارد و آن را بر شانه نهاده، پيشاپيش او قرار دارد.

دو پرچم هم در دو گوشه منبر هست. وقتى خطيب بر نخستين پله بالا مى رود، مؤذّن شمشير را غلاف مى كند و با دسته شمشير ضربه اى به پايه منبر مى زند كه صداى آن را حاضران مى شنوند. همين طور وقتى خطيب به پله هاى بعدى مى رسد. زمانى كه روى آن قرار گرفت، رويش را به مردم كرده، بر آنان سلام مى دهد و آنگاه مى نشيند. در اين وقت مؤذّن روى قبه زمزم اذان مى گويد. وقتى از خطبه فارغ مى شود، براى خليفه عباسى دعا مى كند. پس از آن براى امير مكه و بعد براى سلطان ايوبى، تا آن كه خطبه تمام شده و نماز را آغاز مى كند. آنگاه به همان كيفيتى كه آمده بود باز مى گردد و منبر را هم دوباره به مكان اصلى آن، برابر مقام منتقل مى كنند. (1)

ص: 314

مى گويد. خلاصه اش اين است كه باب قبّه زمزم به سمت شرق بوده است. همين طور درِ قبّه عباس و قبّه يهوديه به سمت شمال قرار داشته است. (1) هر دو قبّه انبار وقفيات كعبه از مصحف ها و كتاب ها و شمع و غير آنها بوده است. قبّه عباسيه، محل آب رسانى به حجاج بوده و تا به امروز- يعنى زمان ابن جبير- آب زمزم در آنجا خنك مى شود و شب ها آن آب را در كوزه هايى كه آن را دورق مى نامند و يك دسته دارد، بيرون آورده به حاجيان مى دهند. در قبّه عباسيه صندوق چوبى فراخى هست كه در آن مصحفى متعلق به يكى از خلفاى اربعه به خط زيد بن ثابت كه 28 سال پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله نوشته شده، وجود دارد كه اوراق آن بسيار بزرگ است. سپس ابن جبير مى گويد: در مكه وقتى قحطسالى شده يا مردم در تنگنا قرار مى گيرند آن مصحف را بيرون آورده، درِ كعبه را باز مى كنند و آن را در قبّة المقام در داخل كعبه مى گذارند. آن گاه مردم در حالى كه سرهايشان را برهنه كرده اند، با حالت تضرّع اجتماع كرده از جاى خود تكان نمى خورند تا رحمت خداوند برسد. او مى افزايد: در سمت قبّه زمزم، برابر حجر الاسود، سكويى سنگى در اطراف قبّه هست كه مردم روى آن مى نشينند و به تماشاى كعبه مى پردازند. سپس مى نويسد: كعبه روزهاى دوشنبه و جمعه باز مى شود. همين طور هر روز از ماه رجب. پلكانى شبيه منبر هست كه نُه پله و پايه هايى چوبين دارد كه با اطمينان و آرامش روى زمين قرار مى گيرد.

همين طور چهار قرقره آهنين دارد كه روى آن ها حركت مى كند تا به كعبه مى رسد. (2)

اين همان چيزى است كه ما امروزه آن را مدرج (پلكان) مى ناميم و در نزديكى باب بنى شيبه است و آن را در وقت باز شدن درِ كعبه براى عموم، حركت داده نزديك درِ كعبه مى آورند.

ص: 315

شكل هاى بديعى دارد، چرا كه تا نيمه از چهارسو با سنگ هايى با رنگ ها و نقش هاى زيبا كه به طرزى شگفت انگيز چيده شده، بالا آمده است و پيرامون آنها را نرده اى مشبّك و چوبين كه به نحوى شگفت آور ساخته شده، فرا گرفته و از ميان آن نرده چوبين ستونى (آجرى) به هوا بالا رفته است، چنان كه گويى مخروطى با قاب بندى خاتم از آجر برآورده اند.

بايد بيفزايم، اين مناره ها كه او ديده است، بيشتر از روزگار فاطميان بوده و بسيارى از آنها در دوره عثمانى تغيير كرده و رنگ تركى به خود گرفته است. آن مناره ها هم از ميان رفت و به جاى آنها مناره هاى امروزه قرار گرفته كه مربوط به پس از توسعه مسجد الحرام در دوره سعودى است.

ص: 316

ابونمى و عمويش ادريس چند سال را به اشتراك حكومت كردند تا آن كه كارشان به اختلاف كشيد و ادريس خشمگين شده از مكه خارج گرديد و ابونمى به تنهايى حاكم مكه شد. (1)

پيش از اين گذشت كه در همين دوره، دولت مماليك ترك، در مصر تأسيس شد.

اندكى بعد سلطان بيبرس توانست تمامى اختلافات موجود ميان نيروهايش را در سالهاى نخست تأسيس دولتشان پايان داده و به سال 658 حكومت را از آن خود سازد. (2) پس از آن بود كه پايه هاى حكومتش را استوار كرد و از نواده آواره خليفه عباسى كه بعد از حمله مغولان به بغداد، گريخته بود مانند يك ميهمان استقبال كرده او را در مصر جاى داد و به عنوان خلافت معنوى با وى بيعت نمود.

در همين اثناء و پس از آن كه بَيبرس اين پيروزى ها را به دست آورد، هوس كرد تا ديگر بلاد عرب را هم تصرّف كرده، به حرمين خدمتى كند تا افتخار جديدى به نامش ثبت شود.

چنين مى نمايد كه بيبرس به استفاده از بهترين راه پرداخت. او در سال 667 عزم حج

ص: 317

كرد و ابونمى در مراسمى عظيم به استقبالش شتافت.

بيبرس دست به بذل و بخشش فراوان در مكه و مدينه زد و هدايا و اموال فراوانى كه حد و اندازه نداشت به امير مكه داده، ميان اشراف عطاياى بسيارى تقسيم كرد چنان كه ميان اهالى حرمين هم همين كار را كرده و براى خانواده ها وظيفه اى سالانه تعيين كرد.

همچنين به قبايل باديه نشين هم عطاياى فراوانى داد كه تأثير مثبتى در زندگى آنان گذاشت.

بيبرس كه از اختلاف ميان ابونمى و ادريس آگاه شده بود، آن دو را با يكديگر جمع كرد و از آنان جدا نشد جز آن كه همه اختلافاتشان را كنار بگذارند. آن دو پذيرفتند كه به نام سلطان بيبرس خطبه بخوانند. (1)

اما چيزى نگذشت كه باز اختلاف ميان آن دو آغاز شده، ادريس به باديه رفت و قبايل چندى را به سوى خود دعوت كرد كه آنان هم از وى اطاعت كردند. اين بار او با جنگجويان فراوانى به مكه باز گشته دو سپاه در وادى خُلَيص (2) در نزديكى عسفان در شمال جده با يكديگر درگير شده، نبرد سختى كردند. اين نبرد به كشته شدن ادريس و بازگشت ابونمى به مكه و حكومت منفرد او بر اين شهر منجر گرديد.

مورّخان در باره دفعات بالا گرفتن اختلاف ميان ابونمى و ادريس اختلاف كرده اند. همين طور در باره زمان رخ دادن برخى از مسائل نيز ميان مورخان اختلاف است. با اين همه در اين نكته كه اين ماجراها به كشتن ادريس و حكومت مستقل ابونمى منجر شد، اتفاق نظر دارند.

اين اخبار به سلطان بيبرس رسيد و بعيد نيست كه خود ابونمى شرح آن را براى وى نوشته باشد و علل اقدامات صورت گرفته را شرح داده كارش را توجيه كرده باشد. ملك ظاهر بيبرس بر او شرط كرد تا ماليات بر حجاج (مكوس) را ملغا كرده و اجازه دهد تا هر

ص: 318

كسى براى انجام حج بتواند به مكه بيايد و هيچ زائرى را از آمدن به آنجا در شب و روز منع نكند و ظالمانه متعرض تاجرى نشود و خطبه و سكه به نام او باشد و در ازاى آن بيست هزار درهم سالانه از مصر به او بپردازد. (1)

ابونمى سه سال را به همين منوال گذراند تا آن كه يكى از فرزندان عمويش ادريس از سمت مدينه به او حمله كرد، در حالى كه جمع كثيرى از عموزادگانش از آل قتاده و بسيارى از جنگجويان باديه همراهش بودند. مهاجمان توانستند ابونمى را از مكه بيرون كرده، چهل روز بر آن فرمانروايى كنند، اما چيزى نگذشت كه ابونمى حمله خود را آغاز كرده آنان را از شهر بيرون كرد. اين حادثه در سال 670 رخ داد. (2)

اين اخبار تازه به ملك ظاهر بيبرس در مصر رسيد و بسا اخبار بد ديگر هم كه به او رسيده بود. بيبرس كه توجه خاصى به علائق سياسى خود با مكه داشت و نسبت به اشراف بر اشراف بسيار حريص بود، در سال 675 نامه بسيار تندى به ابونمى نوشت كه متن آن چنين است:

از بيبرس سلطان مصر به شريف حسيب نسيب ابونمى محمد بن ابى اسعد.

اما بعد: كار نيك فى حدنفسه نيك است و از خاندان نبوّت نيك تر. كار بد هم فى حد نفسه بد است و از خاندان نبوّت بدتر. اى سيّد! از شما خبر رسيده است كه حرم خداوند را پس از آن كه امن بوده به محيط ترس تبديل كرده اى و در آنجا كارهايى انجام مى شود كه صورت را سرخ مى كند. و ورق سفيد را سياه. من در شگفتم كه چگونه شما چنين مى كنيد، در حالى كه جد شما حسن عليه السلام است؟! آن جا كه فتنه نيست جنگ مى كنيد و آن جا كه فتنه است، جنگ را رها مى كنيد! تو از اهل كرم و از ساكنان حرم هستى! چگونه مجرم را پناه مى دهى و خون مُحْرم را حلال مى شمرى؟ حال آن كه، كسى كه به خدا اهانت كند، كرامتى ندارد. يا آن كه در حد خودت مى ايستى و يا آن كه شمشير جدّت را به رويت برخواهيم كشيد. و السلام.

ص: 319

ابونمى در پاسخ از آنچه رخ داده عذرخواهى كرد (1) و مى دانيم كه ابونمى جز در باره اشتباهى كه مرتكب شده، عذرخواهى نكرده است. باور ما اين است كه آن عذر در غير مسأله جنگ با آل قتاده در مدينه بود، چرا كه موضع او برابر آل قتاده، در جهت دفاع از حكومت و امارتش بر مكه بود. اين در حالى بود كه آل قتاده- كه ارتباطشان با سلطان مماليك در مصر و دوستى شان با آنان بسيار نيرومند بود- وزير سلطان بيبرس را بر ضد ابونمى تحريك مى كردند. اگر اين درست باشد، طبيعى است كه عذر خواهى ابونمى، در واقع عذرخواهى فرد ضعيفى است كه توان مقابله با نيروى نظامى مماليك را در مصر ندارد.

ابونمى عذرخواهى كرد و حال آن كه به باور ما، اين عذرخواهى خالصانه نبود. به همين دليل اندكى نگذشت كه وى باز دشمنى خود را با مماليك آغاز كرد. يك ضعيف عاصى و سركِش، در مواجهه با فرد قدرتمند چاره اى جز آن ندارد كه در حدودى كه مى تواند دشمنى خود را نشان دهد. بنابراين شگفت نبود كه ابونمى دشمنى خود را در اين حد آغاز كرد كه بار ديگر مكوس را برقرار كرده و نسبت به برخى از شؤون حفظ و حراست، بى توجهى نمود، اين مسأله به خصوص در باره قافله مصرى بيشتر صدق مى كرد. چنان كه نبايد تعجب كرد كه وى با حكومت آل رسول در يمن به صورت پنهانى ارتباط برقرار كرده، هداياى آنان را مى گرفت و نسبت به قافله يمن اعتنا و احترام بيشترى نشان مى داد وبسا آنان را بر قافله مصرى مقدم مى داشت. همه اينها از اين عبارت فاسى هم به دست مى آيد كه مى گويد: ملك قلاوون الفى، (2) در سال 681 به ابونمى نامه نوشته ازاو خواست براى نشان دادن صداقتش قسم ياد كرده، به مماليك خيانت نكند، و به جايى جز آنان توجه پيدا نكند و ديگران را بر آنان مقدّم نشمارد، و اجازه زيارت كعبه را به هر عاكف و بادى بدهد و امنيت كاروان آنان را تأمين كند و تنها به نام آنان خطبه بخواند و

ص: 320

سكه بزند و اين تعهدات خود را نقض نكند.

ابونمى سوگندى كه آنان خواسته بودند، ياد كرد و به نظر مى رسد كه چاره اى جز آن نداشت. بسا وى دريافته بود كه آنچه آنان از آن به عنوان يك «جهت ديگر» ياد كرده اند، يعنى آل رسول در يمن، نمى توانند او را برابر سپاه مصر يارى كنند.

فاسى براى ما شرح مى دهد كه ابونمى مدت كوتاهى بعد از آن، برخى از تعهدات خود به خصوص دعاى در خطبه را براى مماليك ترك كرد و شايد در اين باره تأويل مى كرد، تا آنجا كه فاسى گويد: ابونمى قسم خورد، اما بسا كه در درونش قصد وفاى به آنها نكرده بود و اين يك تأويل غير مستقيم بود. (1)

در سال 683 بار ديگر گروهى از آل قتاده بر مكه يورش بردند و توانستند ابونمى را از آنجا بيرون كنند؛ اما چيزى نگذشت كه ابونمى به مكه بازگشت و آنان را بيرون راند. به باور ما يورش آل قتاده بى ارتباط با خشم مماليك مصر و دشمنى آنان با ابونمى نبود.

شاهد سخن ما مطلبى است كه صاحب الأرج المسكي در ادامه حادثه اى كه شرحش گذشت بيان كرده كه خلاصه آن چنين است: .. سپس لشكرى از مصر همراه قافله حج آمد تا ابونمى را از مكه بيرون كند. ابونمى اجازه ورود آنان را به شهر نداد و دروازه ها را بست. مهاجمان توانستند از سمت شبيكه، از ديوار شهر بگذرند و به شهر درآيند و ابونمى از در ديگر به سمت منى گريخت. او توانست فرمانده سپاه مصر را بكشد، سپس اعلام كرد: هر كسى يكى از مماليك را بكشد اسب و اثاثيه او از آن وى خواهد بود. عرب ها نيز به سپاه مماليك حمله كرده، اسب هاى آنان را گرفتند. باقى مماليك هم به سوى مصر گريختند. اين واقعه در اواخر سال 683 بود.

طبيعى بود كه با رسيدن خبر اين شكست به مصر، تا چه اندازه شكست مزبور روى ملك قلاوون تأثير داشت و او را واداشت تا يورش تازه اى را براى شكست ابونمى تدارك ببيند. وى اين كار را انجام داده، شخصاً فرماندهى آنان را عهده دار شد، جز آن كه عالمى كه مشهور به تقوا و پاكى بود او را از اين كار باز داشت. وى در حالى كه او

ص: 321

دستور آماده باش داده بود، بر سلطان وارد شد، و به وى گفت: براى جنگ به كجا مى روى؟ سلطان پاسخ داد: مى روم تا حرم را از دست ابونمى آزاد سازم. آن عالم گفت:

عبارت تو خوب است، اما مردم اين را نخواهند گفت. آنان خواهند گفت: تو براى قتال در حرم خداوند و كشتن اولاد رسول مى روى. اين مطلب در سلطان اثر گذاشت و او را از تصميمش منصرف كرد.

بعد از آن ابونمى به حكومتش ادامه داد و به رغم روابط نامناسب و بد ميان آنان، همچنان به نام مماليك مصر خطبه مى خواند و از كمك هاى آنان بهره مند بود. (1)

در سال 689 ابونمى از ناحيه سپاه ابن عقبه، امير حاج شامى، احساس خطر كرد و مانع از ورود آنان به مكه شده، دروازه ها را بست. سپاه ابن عقبه از سمت شبيكه هجوم آوردند، در حالى كه شمارى از سپاهيان مصرى هم به آنان كمك مى كردند. آنان توانستند دروازه را بسوزانند و آنگاه بود كه سيل سپاه شامى و مصرى به داخل مكه سرازير شد. به دنبال آن در نزديكى درب الثّنيه (2) در شبيكه تا مسجد الحرام نبرد درگرفت.

در اين درگيرى بيش از ده هزار شمشيرزن جنگ مى كردند؛ به طورى كه تعداد چهارهزار نفر از دو طرف كشته شده و جماعت زيادى هم مجروح شدند. (3)

ص: 322

ارتباط خود را با مماليك قطع كرده، به سمت مقابل آن يعنى يمن كشاند. وى دعاى براى ملك الاشرف خليل را قطع كرد و به جاى آن از ابتداى ربيع الاول سال 691 براى سلطان رسولى يمن دعا كرد.

در اين سال بود كه ملك مظفر، سلطان يمن، موكبى را به مكه فرستاد كه ابونمى با شُكوه و جلال از آن استقبال كرد. روز عرفات پرچم رسوليان يمن روى كوه عرفات زده شد و مؤذن بر قبّه زمزم، برابر مردم از مناقب ملك مظفر سخن گفت.

ابونمى هداياى يمن را كه مشتمل بر اموال فراوان و اسب و لباس و عطر و عود و كفش و عنبر و لباس هاى رنگانگ و خلعت هاى نو بود، گرفت. همين طور مبلغ هشتاد هزار درهم، و نيز به مقدار 1200 قراره گندم از كيلِ مكه در عصر فاسى جزو آن هدايا بود. اين مقدار سه برابر چيزى بود كه سالانه از مصر به مكه فرستاده مى شد. (1)

ترديدى نداريم كه اقدام ابونمى، نوعى قدرت نمايى در مقابل مصر بود و بعيد مى نمايد كه ابونمى دست به اين اقدام بزند اما در معرض خشم و انتقام مماليك مصر قرار نگيرد. اما كسى كه كارهاى شگفت ابونمى را مى شناسد، چنين جرأتى را از وى بعيد نمى بيند، به خصوص كه وى در كنار كارهايش نوعى تأمل داشت. ابونمى در روزگار ملك قلاوون و پيش از آن سلطان بيبرس، پا از گليم خويش آن سوتر نگذاشت، براى اين كه قدرت مماليك در آن دوره، قابل مقايسه با قدرت مماليك در روزگار اشرف خليل كه زمانش سخت گرفتار فتنه هاى داخلى بود، و جانش را هم بعد از آن گرفت، نبود. افزون بر آن، اشرف در مقايسه با دوران پيش از خود، بيشتر مشغول نبرد با مغولان بود. بنابراين فرصت طلبى ابونمى در اين كه دست به اين اقدام زد و آشكارا ارتباط خود را با مصر قطع كرد، امر شگفتى نبود. كما اين كه سكوت مصر در مقابل آن هم چندان شگفتى نداشت.

دليل ما بر اين سكوت، اظهارات مورّخان در بيان رخدادهاى مكه است كه چيزى كه تا چندين سال نشانگر وقوع فتنه اى در اين شهر باشد، بيان نكرده اند، جز آنچه فاسى

ص: 323

گفته است. وى مى گويد كه به خط ابن محفوظ، اين نكته را يافته است كه موكب مصرى در سال 692 ابونمى را براى رفتن همراه آنان به مصر سوگند داده و هزار دينار به او دادند.

ابونمى تا ينبع رفت، اما وقتى خبر مرگ اشرف را شنيد، برگشت. (1)

سوگند ابونمى براى رفتن به مصر، قدرى ضعيف به نظر مى رسد. به نظرم قصد اميرِ موكبِ مصرى آن بوده است تا ميان او و مصر آشتى دهد و ابونمى هم ابتدا راضى شد اما بعداً از رفتن خوددارى كرد؛ زيرا مرگ اشرف مى توانست فتنه هاى سختى در پى داشته باشد كه در آن صورت بسا وى هم توسط شورشيان آسيبى ديده يا به قتل مى رسيد.

بنابراين ترجيح داد باز گردد.

از سوى ديگر، به باور من، ارتباط ابونمى با يمنى ها هم از روى خلوص كامل نبود، بلكه ارتباطى دوستانه بود كه به ناچار همراه آن دشمنى با مصر و استفاده از مواهب و خيرات و هداياى از يمن قرار داشت. ابونمى همان طور كه از ساير حجاج ماليات مى گرفت، از يمنى ها نيز مى گرفت. او از حجاج يمنى براى هر شتر، سى درهم و از حجاج مصرى براى هر شتر پنجاه درهم مى گرفت و اجازه عبور مى داد. (2) به نظر مى رسد شرايط مكه به همين صورت شكل گرفت و مكه مملو از حجاج مى شد. از جمله حاجيانى كه در اين سالها به حج آمدند برخى از امراى مملوكى بودند. از آن جمله انس فرزند الملك العادل فرزند بيبرس بود كه در سال 694 حج گزارد. در سال 697 الحاكم بامراللَّه عباسى كه پس از حمله مغولان در مصر مستقر شده بود، حج گزارد. (3) همين طور مادر مستعصم هم در يكى از اين سال ها حج به جاى آورد.

خيرات اين افراد شامل تمامى ساكنان مكه شده و بخشش هاى آنان به بسيارى از خانه هاى آن مى رسد. بيش از همه اقدامات مادر مستعصم بود كه اموال فراوانى را پس از يك دوره كه مردم مكه روزگار سختى را گذرانده بودند، ميانشان انفاق كرد. بارها آرزو

ص: 324

كرده ام كه مردمان اين شهر با كمك بازوى جوانانش چنان مى زيست كه از احسان و انفاق اين محسنان و نيكوكاران بى نياز مى بود.

ص: 325

مى گويد: اگر مشكل مذهب نبود، شايسته خلافت بود. او مانند خاندان خود زيدى مذهب بود. (1)

ص: 326

سپاه كمك كرده توانستند مكه را تصرف كرده، امارت را در دست گيرند. سپاه مماليك حميضه و رميثه را به اسارت گرفته، آنان را همراه قافله، به مصر بردند. اين دو تا سال 703 در قاهره بودند. (1)

در اين سال، حُمَيضه و رُمَيْثه توانستند سلطان مملوكى را راضى به بازگرداندن آنان به مكه كنند. آن دو پذيرفتند تا از وى اطاعت كرده، براى او دعا كنند. سلطان به اين امر رضايت داد. چنين مى نمايد كه سلطان نيروى عظيمى به فرماندهى نايب سلطان در مصر يعنى سيف الدين سلار به كمك آنان فرستاد. شاهد، آن كه فاسى (2) به نقل از برزالى مى نويسد: نايب السلطنه ياد شده در رأس نيروى عظيمى كه همراه آن 25 تن از امراى مملوكى بودند حج گزارد. ابن ظهيره هم از بازگشت رميثه وحميضه در اين سال به حكومت ياد كرده است. نتيجه اين دو روايت آن است كه نايب السلطنه در نيروى عظيم خود حميضه و رميثه را از مصر همراهى كرده تا آنان را بر ضد ابوالغيث و عطيفه يارى رسانده، قدرت را به آنان باز گرداند.

اين نيرو با شدت هرچه تمام تر به مكه يورش برد، به طورى كه اهالى مكه و حجاج دشوارى هاى زيادى را متحمل شدند. در برخى از نقاط مكه درگيرى پيش آمد. اين وضعيت چندان ادامه نيافت؛ زيرا نيروى ابوالغيث و شريك او، ضعيف تر از آن بود كه بتواند برابر سپاه مملوكى مقاومت كند. چيزى نگذشت كه ابوالغيث و شريك او از مكه بيرون رانده شده و دو برادر آنان، رميثه و حميضه به امارت رسيدند. در اين وقت ابوالغيث و عطيفه اسير شده به مصر فرستاده شدند. (3)

فرمانده قافله مملوكى همراه خود ده هزار اردب گندم براى توزيع ميان فقراى مكه آورده بود كه پس از پيروزى اش بر مكه آنها را تقسيم كرد. امراى مملوكى هم كه همراه وى آمده بودند، خيرات و انفاقات فراوانى ميان مجاوران مكه و اشراف توزيع كردند.

ص: 327

همين كار در مدينه هم صورت گرفت. بدين ترتيب حكومت حميضه و رميثه در مكه بار ديگر آغاز شد. قبايل اطاعت آنان را پذيرفتند و امنيت برقرار شد و برخى از ماليات ها لغو گرديد. مكه بار ديگر دوره تازه اى از آرامش را به همراه نفوذ مماليك آغاز كرد.

اين امنيت سبب فراوانى حجاج شد و قافله هاى حج در سال هاى 704 و 705 از مصر و مغرب و بلاد عراق و عجم به مقدار بى شمار به حج آمدند. (1)

چيزى نگذشت كه اوضاع عوض شده، رميثه و حميضه ماليات هايى را بر حجاج وضع كردند كه چند سال گرفتن آن ادامه يافت. بسيارى از حجاج اعتراض كردند و مماليك نيز خواستار الغاى آن شدند؛ اما حاكمان مكه از پذيرش اين درخواست خوددارى كرده، معتقد بودند كه اين پول در كار حكومت و امنيت راه ها صرف مى شود.

شايد هم دريافته بودند كه موافقت با الغاى ماليات بر حجاج (مكوس) نوعى راضى شدن به مداخله بيش از حدّ مردم مماليك در امور داخلى آنان است.

چنين مى نمايد كه برقرار كردن مكوس با استدلال به اينكه براى تأمين راه است، بازتاب خاص خود را داشت. حجاجى كه اين پول را به هدف حفظ امنيت خود مى دادند، نمى توانستند بپذيرند كه اين امنيت با كمترين حادثه اى دچار اختلال شود. در حج سال 705 حوادثى پيش آمد كه پيامدهاى خود را داشت. در اين حادثه، گروهى از اهالى مكه با دسته اى از بدوى ها در آشوبى در بازار منى، درگير شدند. به نظر مى رسد برخى از مفسدان بر آن بودند تا در اين فتنه ها دست به غارت بزنند. آنان به مناسبت اين هوشه (تعبيرى كه معمولًا از اين شورش ها مى شود) دست به اين كار زدند. خبر اين حادثه پيش از آن كه به حاكم مكه برسد، به امير قافله حج مصرى رسيد. به اعتقاد او پرداخت آن ماليات با اين قبيل غارتگرى ها سازگارى نداشت. به نظر مى رسد او ترجيح داد تا فتنه گران را با شمشير خود تأديب كند تا آن كه اين مسأله را به حاكم مكه احاله دهد.

اوضاع به هم ريخت و حوادث تازه اى پيش آمد. سپاه مصرى به دنبال فتنه گران به راه افتاد و اهالى مكه به كوه ها گريختند. جمعى از باديه نشين ها هم به دنبال آنان رفتند. بدين

ص: 328

ترتيب مماليك به زور سلاح هايشان بر اوضاع مسلط شدند. در اين وقت، امير الحاج مصرى بر بدوى ها يورش برده، شمارى از آنان را به عنوان قربانى در منى، گردن زد. (1)

بسا عامل پديد آمدن اين فتنه در حج، افزون بر اصرار رميثه و حميضه بر گرفتن ماليات از حجاج، ناشى از تأثيرِ گرفتنِ اين ماليات از حجاج شام و مصرى باشد. اين وضعيت، رئيس دولت مماليك، ناصر محمد بن قلاوون را خشمگين كرد، اما خشمش را پنهان نمود. موسم حج بعدى، درآمدِ اندكى داشت، چرا كه شمار حجاج شام و مصر كم شد و چندين سال هم بود كه قافله عراق نيامده بود. وضعيت به گونه اى شد كه ملك ناصر تصميم گرفت تا جاى رميثه و حميضه را با برادرشان ابوالغيث عوض كند. وى آماده حج گشته با يك صد اسب سوار و پانصد شترسوار در سال 712 عازم مكه شد. او با بيرون راندن رميثه و حميضه، مكه را اشغال كرد و ابوالغيث را به جاى آنان گماشت.

چنين مى نمايد كه اشراف مكه و بسيارى از ساكنان آن از بدوى و شهرى، به رميثه و حميضه بيش از ابوالغيث تمايل داشتند. به همين دليل، امارت ابوالغيث با سلاح الملك الناصر هم استوار نشد و اهالى دشمنى با وى را از سر گرفتند. اينان كه طى سال هاى 713 و 714 مشقّت زيادى را تحمل كردند، در سال 715 در اطراف حميضه جمع شده بر ابوالغيث يورش آورده، او را كشتند. بدين ترتيب اين بار حكومت به تنهايى در اختيار حميضه و بدون حضور شريك او رميثه كه غايب بود، قرار گرفت. (2)

ص: 329

پرداختند. او نيز به برادرش حميضه يورش سهمگينى برد و پس از كشتن حميضه در سال 718 مكه را به تصرف درآورد. (1)

در اين وقت، به سال 718 الملك الناصر حج دوم خود را به جاى آورد، در حالى كه همراه او پنجاه نفر از مماليك و بسيارى از اعيان دولت وى در شام و مصر بودند. آنان اموال زيادى را به عنوان احسان ميان مردم توزيع كردند.

در سال 720 وضعيت به همين گونه ادامه يافت و شمار حجاج بسيار زياد شد.

مورّخان نوشته اند، در آن سال، بسيارى از علماى برجسته، حج به جاى آوردند.

در اين سال، حُجاج يك سنت متروك را احيا كردند و آن اين بود كه نمازهاى پنجگانه را در روز ترويه در منى اقامه كردند و زمانى كه خورشيد بر روى ثبير (2) طلوع كرد، به سمت عرفه حركت كردند. (3)

سنجارى علت يكپارچگى حجاج را در احياى اين سنت بيان نكرده است، اما به نظرم حضور جمع زيادى از علما در حج آن سال، تأثير خاص خود را ميان حجاج در اين اقدامشان داشت. آنان اين انديشه را در اجتماعات خود در مكه طرح كرده و آنگاه آن را ميان مردم آشكار كردند و مردم از آنان پيروى نمودند.

مردم در اين سال، روز جمعه، بدون اختلاف وقوف كردند و اين يكصدمين جمعه اى بود كه مسلمانان از سال نخست هجرت تا اين زمان، در عرفات وقوف مى كردند.

سنجارى مى گويد: شيخ رضى الدين طبرى، امام مكه، مى گفت: من در تمام عمرم حج به جاى آورده ام، اما شلوغ تر از اين موسم نديدم. (4)

ص: 330

در سال 724 سلطان تكرور (1) كه نامش موسى بود، حج به جاى آورد. وى با پانزده هزار نفر از پيروانش به مكه آمد. برخى از ترك ها با آنان به بهانه جويى و نزاع برخاستند و نزديك بود با كشيدن شمشيرها در مسجد فتنه اى برپا شود كه سلطان تكرور با توصيه به پيروانش به اين كه دست نگاه دارند، آن را خاموش كرد. (2)

عطيفه دعاى براى سلطان مملوكى مصر، الناصر محمد را آغاز كرد. بسا اين اقدام سلطان ابوسعيد مغول را در عراق ناراحت كرده، تلاش كرد تا با اموال و هدايا عطيفه را بخرد؛ شاهد آن كه در حوادث سال 720 قافله عراق بارهاى شتر فراوانى را از هدايا و تحفه ها و اموال به مكه آورد. (3) ترديد نداريم كه مقدار زيادى از اين هدايا سهم عطيفه بوده و اين مى توانسته حكم رشوه اى را در مقابل دعاى براى وى داشته باشد. اما اين كار نتيجه اى در بر نداشت، زيرا عطيفه حفظ قدرت خود را همراهى با ملك ناصر در مصر مى دانست.

عطيفه بعد از آن كه برادر شريكش ابوالغيث و برادر دشمنش حميضه را از دست داد، تا سال 728 يا همان حوالى، در موقعيت امارت مكه ماند. در مقابل او، تنها رميثه مانده بود؛ كسى كه تركان مملوكى با حمايت از جناح عطيفه، او را از مكه بيرون رانده بودند.

ص: 331

علاوه به نامه نگارى با اشراف مكه پرداخت كه اكنون بيشتر آنان به وى علاقمند و از برادرش بيزار بودند و دليلش هم گرايش شديد عطيفه به مماليك مصر و حركتش در از ميان بردن استقلال مكه و تضعيف امارت آن بود.

تلاش هاى رميثه بر ضد برادرش به نتيجه رسيد و او توانست حوالى سال 729 يا 730 حكومت را از چنگ او درآورد.

با انتقال امارت مكه به رميثه، قافله عراق به رغم مشكلات داخلى، حركتش را به سمت مكه آغاز كرد. اين در حالى بود كه در سال هاى امارت عطيفه، از آمدن قافله عراق ممانعت شده بود. حركت مجدد آن قافله، مؤيد آن است كه دولت عراق از رميثه حمايت مى كرده است.

فاسى از برزالى از عفيف طبرى كه از علماى مكه در آن دوره بوده، چنين نقل مى كند: قافله عراق در سال 730 به حج آمد، در حالى كه همراهشان فيلى بود كه در تمامى مواقف حج همراهشان بود، و پس از آن به مدينه رفت، جز آن كه يك مرحله پيش از آن كه به مدينه برسند، مرد. تا آن جا كه مى گويد: ما مقصود ابوسعيد بن سلطان خربنده (1) را از ارسال فيل با قافله عراقى درنيافتيم. (2)

به باور من بعيد نيست كه هدف او ايجاد سروصدا و شهرت بوده است، آن گونه كه حضور عراق و كاروان و حكومت آن را در مكه اعلان كند. اينها چيزهايى است كه در زمان ما، از آن به نوعى كارهاى تفنّنى و هنرى در وسائل ارتباط جمعى تعبير مى شود.

فاسى (3) به نقل از برزالى مى نويسد كه گروهى از حسنى ها در سال 730 به مكه يورش برده و به جنگ با عراقى ها پرداختند و از شمشير هم استفاده شد. در اين وقت اسب سواران با اسبان خويش وارد مسجد شدند و بازار غارت شد و نزديك بود همگى حجاج از بين بروند. باور من آن است كه اين تلاشى بود كه عطيفه با استفاده از بنى الحسن

ص: 332

بر ضد برادرش رميثه به راه انداخته بود.

بدين ترتيب عطيفه، برابر رميثه ساكت ننشسته با گردآورى قبايل شروع به دشمنى كرد. اين دشمنى چندان گسترده شد كه در سال 731 ميان آنان نبردى درگرفت.

همزمان با ورود قافله مصرى در اين سال، نبرد شديدى ميان دو برادر جريان داشت و رميثه براى استقبال از آن كاروان، حسب المعمول، نتوانست بيرون برود. چنان كه عطيفه هم نتوانست به كاروان مصر متصل شده يا با آنان ملاقات كند. بسا دليلش آن بود كه مصر حاضر به حمايت از وى در برابر برادرش رميثه نبود. زمانى كه رئيس كاروان حج مصرى به قاهره بازگشت، از جفاى هر دو برادر در حق خود به ملك الناصر قلاوون شكايت كرده از فتنه هاى مكه ميان آن دو سخن گفت. قلاوون نامه اى به دو برادر نوشت و از آنان خواست تا هر دو به مصر بيايند. اين دو، درخواست او را رد كرده با يكديگر مصالحه كردند و با يكديگر تصميم به قطع ارتباط با مصر گرفتند.

زمانى كه ملك ناصر از اين امر مطلع گرديد، خشمگين شده، دستور داد تا يك يورش نظامى به مكه را تدارك ببينند تا هر دو برادر و تمامى اشراف از بنى الحسن و هواداران و بردگان آنان را مستأصل كنند. وى به فرمانده سپاه گفت تا خون هر كسى را كه در كنار آنان بماند، بريزند و وادى نخله (1) را چندان به آتش كشند كه نه دخترى در آن بماند و نه خانه آبادى. چنان كه همه زن هايشان از منازل مكه و اطراف آن خارج شوند.

در اين وقت قاضى جلال الدين محمد قزوينى كه در مجلس سلطان ناصر حاضر بود برخاسته او را موعظه كرد و لزوم حفظ حرمت حرم را يادآور شده و پيشنهاد كرد تا نامه اى در تأييد رميثه براى امارت بنويسد و با ارسال سپاهى او را در تأمين امنيت بلاد حمايت كند. ناصر رأى او را پذيرفت و ششصد نفر سپاهى را آماده كرده، همراه با نامه اى در تأييد رميثه به آن شهر فرستاد.

اين سپاه در نيمه صفر سال 731 از قاهره حركت كرده، در دهه اوّل ربيع الثانى به مكه رسيد. دو برادر در اين باره به ترديد افتاده، شروع به آماده كردن شرايط براى دفاع

ص: 333

از مكه شدند. فرمانده سپاه نامه اى به رميثه نوشت و اهميت و هدف فرستادن سپاه را براى او توضيح داد. سپس كسى را فرستاد تا اين مطلب را به وى تأكيد كرده و قسم هاى استوارى براى او بخورند تا اطمينان حاصل كند. وى هم پذيرفته به مسجد آمد و خلعت و هداياى سلطانى را دريافت كرد. اندكى بعد فرمانده سپاه مصر، پس از آن كه سپاه را براى خدمت به رميثه در مكه باقى گذاشت، خود به مصر بازگشت. (1)

قلقشندى متن نامه اى را كه در تأييد رميثه به او داده شد، آورده كه در آن آمده است: آراى شريفه ما چنان اقتضا كرد تا رميثه را به عنوان امير منفرد در آن شهر معين كنيم و او را برگزينيم. او از برگزيدگان نيك ماست و امارت هم گرچه در اين مدت در اختيار ديگرى بوده، اما اميرى به جز او نمى شناختيم؛ زيرا او بزرگ خاندان خود است كه ديگران هم از وى راضى و او را شاكرند.

اين نامه نشان از باور پيشگفته ما دارد كه زمانى ناصر، مؤيد عطيفه بر ضد برادرش بود تا آن كه دريافت، رميثه بيشتر سزاوار حمايت و تأييد است، چرا كه ثابت قدم و نيرومند و كسى است كه حمايت خاندان پشت سر اوست. چنان كه دريافت اين اقدام مى تواند مانع از پيوستن رميثه به جناح ديگرى باشد.

ملك الناصر به دنبال اين حوادث در سال 732 براى سومين بار به حج آمد. (2) اين در حالى بود كه قافله او شامل هفتاد نفر از امراى مملوكى و شمار فراوانى از چهره هاى برجسته از فقهاى مصر بود. ما نبايد از همراهى اين همه امير مملوكى در چُنين قافله اى شگفت زده شويم، زيرا ناصر مى بايست آنان را به همراه خويش مى آورد تا از توطئه آنان ايمن بوده و از عدم فعاليت معارضان خود در صورت ماندن در مصر و در غياب وى اطمينان داشته باشد.

همان گونه كه گذشت شمار زيادى از برجستگان از فقهاى مصر در موكب او حضور داشتند و رميثه از همه آنان استقبال باشكوهى كرد. او اجازه داد تا مردم براى

ص: 334

استقبال از آنان به خارج شهر بروند تا مقدم آنان را گرامى بدارند. ملك ناصر هم عطايا و بخشش هاى خود را چندان توزيع كرد كه به بيشتر خانواده ها و افراد مكه رسيد. (1)

در سال 734 عُطَيفه به مصر رفت و نامه اى از ملك ناصر براى برادرش آورد كه بر اساس آن نيمى از امارت را به او سپرد و رميثه پذيرفت. اندكى بعد او را بيرون راند و بار ديگر با وساطت ناصر او را پذيرفت و تا سال 736 با آرامش گذشت. در اين وقت بار ديگر اختلاف بالا گرفت و عطيفه به مصر رفت و تا سال 743 كه مرد همان جا بود. بدين ترتيب امارت براى رميثه استقرار يافت. (2)

در مراسم حج سال 741 حجاج روز جمعه و شنبه، يعنى براى دو روز در عرفات وقوف كردند كه ناشى از ترديد آنان بود. (3)

در سال 743 سلطان يمن، الملك المؤيد رسولى حج گذاشت. مماليك مصر تلاش كردند تا رميثه را وادار كنند تا در جريان وقوف سلطان يمن در عرفه، كار را بر وى دشوار كند. به احتمال، هدف آنان اين بود تا ميان آن دو اختلاف اندازند؛ مبادا اتحادى ميان يمن و مكه پديد آيد. اما رميثه زيرك تر از آن بود كه تحت تأثير پيشنهادات مصر قرار گيرد. وى بهترين استقبال را از سلطان يمن كرد و گروهى از اشراف و فرماندهان را براى خدمت به آنان موظف نمود. سلطان هم اموال زيادى در مكه توزيع كرد و هداياى بزرگى براى آن فرستاد. وى خواست تا از خود اثرى در مكه برجاى گذارد. به همين جهت پيشنهاد كرد تا خود پرده كعبه را بدهد و درِ كعبه را هم تجديد كند. رميثه از ترس آن كه مبادا روابط وى و مصر به جايى برسد كه نتواند آن را كنترل كند نپذيرفت. اين امر سلطان يمن را ناراحت كرد و به همين جهت با آن همه اكرام و خدمتى كه به وى شد، ناراضى از يمن رفت. (4)

ص: 335

در اين سوى، رميثه به رغم آن كه سلطان يمن را به خشم آورد، اما نتوانست سلطان مصر را هم راضى كند. ناصر از اين كه او توجه خاصى به سلطان يمن كرد و اشراف را به جاى خدمت به مصرى ها در عرفه به خدمت او فرستاد، ناراحت بود.

تأثير اين نگرانى از آن جا به دست مى آيد كه ملك صالح فرزند ملك ناصر، عجلان فرزند رميثه را در سال 746 خواست و او را قانع كرد تا امارت مكه را به وى بسپرد.

بسا عجلان از آن رو كه نامش از عجله گرفته شده و يا به تصوّر آن كه سن پدرش بالا رفته، چنين انديشيد كه اگر در اين باره ترديد كند، ممكن است پدرش كسى ديگر از برادران يا خويشانش را به امارت بردارد، به سرعت درخواست سلطان را پذيرفت و تعهد كرد تا خودش در مكه كار را با پدرش يكسره كند.

به اعتقاد من كسى جز عجلان نمى توانست پدرش را به كنار رفتن از امارت قانع كند؛ زيرا رميثه از اعتماد به نفس بالايى برخوردار بود؛ اما عجلان توانست در ازاى پرداخت شصت هزار درهم به پدرش به عنوان عوض، او را قانع كند تا امارت مكه را به وى بسپارد. بدين ترتيب رميثه بعد از 45 سال كه البته در ميانه، برخى سالها امارت نداشت يا شريك داشت و بخشى هم حاكم مطلق بود، از امارت كناره گرفت. دوره امارت مستقل و مطلق وى قريب ده سال بود.

ص: 336

درگذشت و نعش او را در وقت نماز جمعه، گرد كعبه طواف داد. وى را در ذى قعده همان سال در قبرستان مَعْلات دفن كردند. (1)

در سال 747 سه بردار از مصر آزاد شدند، در حالى كه از سلطان نامه اى در دست داشتند كه مى بايست امارت نيمى از منطقه به آن سه نفر داده شده و نيم ديگر از آن عجلان باشد. (2)

اين اقدام به روشنى نشان مى دهد كه مماليك آن اندازه كه براى حفظ نام خود در خطبه اهميت قائل بودند، براى امنيت مكه ارزش قائل نبودند. در غير اين صورت اين اقدام كه سه نفر را بافرستادن حكمى شريك در امارت كنند، يعنى چهار نفر را در منطقه اى كه بسيار كوچك تر از آن است كه مشاركت بردارد، شريك كنند، چه معنايى دارد؟

من ترديدى ندارم كه مغزهاى متفكر مماليك به اين نكته آگاهى داشتند كه اشراف مكه سر امارت با يكديگر رقابت دارند و بيش از آن كه در انديشه حلّ اين رقابت با عقل و حكمت باشند، در فكر حفظ نام و دعاى براى خود در خطبه هاى مكه هستند. شايد هم از حلّ آن رقابت عاجز بوده و ترس آن داشتند كه در صورت حمايت از شريك ديگر، چندان كه بايد، كارشان موفقيت آميز نباشد و موقعيت خود را براى دعاى در خطبه از دست بدهند. به همين دليل در مقابل غوغاگران بر ضد حاكم مكه، جز به صورت محدود نمى ايستادند. زمانى هم كه دخالت مى كردند، مخالفان و غوغائيان را اسير كرده به مصر مى بردند و تلاش مى كردند تا آن جا كه ممكن است آنان را راضى نگاه دارند و يارانشان را بپذيرند و در مجالس خود در صدر جايشان دهند.

دليل اين امر آن بود كه مغزهاى متفكر مماليك مى دانستند كه اين اسرا تمامى آرزوهايشان را در باره داشتن امارت مكه از دست نداده اند و به ناچار روزى كه مماليك مجبور شوند دولت مكه را در اختيار بگيرند، بايد حكومت را به اينها يا نسل اينان برسانند؛ و اين زمانى رخ خواهد داد كه حاكم فعلى مكه، به دلايلى، ارتباطش را با

ص: 337

مماليك قطع كرده، با حكومت ها و دولت هاى ديگر سر و سرى پيدا كند و نام آنان را در خطبه ياد نمايد.

به همين دليل بود كه حكومت مصر در اين موارد با احتياط و در دايره اى محدود دخالت مى كرد. بنابراين نبايد از اين كه برادران عجلان را نگاه داشت، شگفت زده شد.

هدف آنان اين بود تا مانع از ورود آنان به مكه شوند تا زمانى كه دريابند حكومت مماليك، خود را مجبور مى بيند تا همان تأييدى كه نسبت به حاكم مكه دارد نسبت به اينها هم داشته باشد و سر وقت، آنان را رها كند تا خودشان تدبيرى براى كارشان بينديشند و مشكلاتشان را با شمشير يا هر وسيله ديگرى كه مى شناسند، اگر توانستند حل كنند. دولت مصر هم سر جايش نشسته، مراقب اين اوضاع است تا در حد ممكن در آن دخالت كرده و در هر حال نام خود را در در خطبه حفظ كند.

بدين ترتيب بود كه سه برادر را رها كرده، آنان به سمت مكه رفتند و با امير آن جا به دشمنى برخاسته، بر ضدش شمشير كشيدند.

اين برادران توانستند امير مكه را در سال 748 از مكه بيرون كنند. وى به مصر رفت و مدتى را در آنجا ماند و دوباره با جنگ در شوال سال 750 امارت را به دست آورد و اين بار برادرانش را از آنجا راند و آنان اين بار به سمت يمن رفتند. (1)

ص: 338

هجوم آوردند تا آن كه غلبه بر يمنى ها قطعى شد. و در آن وقت هر آنچه در خيمه هاى آنان از اموال و امتعه و چهارپا بود، غارت گرديد. سلطان يمن خود را تسليم كرد و امير قافله مصر او را اسير نموده، بدون آن كه اجازه دهد بقيه اعمال حج را انجام دهد، او را به مصر فرستاد.

در مصر ملك حسن بن محمد بن قلاوون از وى استقبال كرد و با احترام، او را از طريق حجاز به يمن فرستاد. اما زمانى كه به دهناء (1) نزديكى يمن رسيد، بار ديگر او را دستگير كردند، چرا كه نگهبانان او مطالبى به مصر گزارش كردند كه سبب تحريك سلطان مصر عليه وى شده، دستور دستگيرى اش را داد و اين بار او را به بلاد كرك (2) در جنوب سوريه تبعيد كرد. مدتى بعد، باز او را عفو كرد و در ذى حجه 752 به يمن بازپس فرستاد.

اگر اين داستان نشانگر آن باشد كه دشمنى عجلان با سلطان يمن به خاطر پناه دادن او به ثقبه و دو برادر ديگرش بوده، نيز نشانگر دشمنى ميان مماليك و سلطان يمن از خاندان ابن الرسول است كه قديمى است و بسا مماليك، آن دشمنى را از اسلاف خود، فاطميان مصر، به ارث برده بودند؛ چرا كه على بن رسول، جدّ سلاطين يمن، تابع فاطميان مصر بود، اما مدتى بعد ارتباط خود را با مصر قطع كرد و رابطه خصمانه اى ميان يمن و مصر برقرار بود كه مماليك وارث آن گشتند. زمانى كه عجلان فرصت طلبى كرده، به آنان گفت كه سلطان يمن به برادرانش پناه داده تا آنان را براى تصرف مكه حمايت كند و بعد از آن در خطبه براى آنان دعا شود، اين نكته به علاوه آن دشمنى قديم، براى برخورد مماليك با سلطان يمن و حمله به او و اسير كردنش به سوى مصر كافى بود.

ص: 339

حوادث سال 752 نقل كرده است كه ثقبه در وادى فاطمه مستقر شد و با نيروهاى خود برخى از قافله هاى يمنى را به محاصره درآورد و به زور از آنان ماليات هاى گمركى گرفت و به آنان دستور داد تا متاعشان را در همان وادى فاطمه بفروشند. سپس مى نويسد:

در اين وقت سلطان مصر از آن دو برادر خواست تا به مصر بيايند. ثقبه نپذيرفت و عجلان قبول كرد، اما بعد از آن منصرف شده، عذرخواهى كرد و گفت كه نمى تواند به مصر بيايد و منطقه را با برادرش ثقبه تنها بگذارد.

چيزى نمى گذرد كه ما ثقبه را در ماه رمضان در مصر داريم كه مى خواهد فرمان جديد امارت خود را بگيرد. همان جا كمك هايى هم از رؤساى مملوكى گرفته به مكه باز مى گردد و به نبرد با برادرش عجلان مى پردازد. ثقبه كمى تأخير مى كند تا قافله مصرى برسد و وقتى رسيد از آنان براى فتح مكه استمداد مى كند، اما كاروان از اين كار امتناع كرده و ثقبه از اين امتناع خشمگين مى شود و تهديد مى كند كه مانع از ورود كاروان به مكه خواهد شد. اين امر سبب بالاگرفتن دشوارى ها و افزايش بحران شد، اما اوضاع آرام گرديد؛ چرا كه امير كاروان حج و قاضى مصر عزالدين بن جماعه، تلاش مى كردند تا ميان دو برادر را مصالحه دهند و در اين كار موفق شدند تا آنان بپذيرند مكه را به اشتراك اداره كنند.

مدتى به همين منوال گذاشت تا آن كه باز اختلاف ميان دو برادر بالا گرفت و ثقبه برادرش عجلان را از مكه بيرون كرد، و مدتى بعد عجلان بازگشته ثقبه را از مكه راند. (1)

چنين مى نمايد كه مماليك دريافتند كه ثقبه در حق برادرش جنايت مى كند و مصمم شدند تا با اقدام قاطعى، هر مقدار هم مشكل باشد با او برخورد كنند. قرار بر آن شد تا امير الحاج در سال 754 ثقبه را دستگير كند، آن هم بعد از آن كه او را با يك نيروى نظامى تقويت كردند. زمانى كه كاروان به مكه رسيد، امير الحاج دريافت كه ثقبه در وادى فاطمه است. به او نوشت كه در زاهر (2) او را ملاقات كند تا ميان او و برادرش مصالحه دهند. ثقبه

ص: 340

همراه با برخى از ياران نزديكش در زاهر نزد اميرالحاج آمد و امير به طور ناگهانى او را اسير و در زنجير كرد و همراه با آن افراد او را به مصر فرستاد و در آنجا او را در چاهى زندانى كردند.

غازى كه اين خبر را از ابن فهد براى ما نقل كرده است، مى افزايد: چنين چيزى در گذشته سابقه نداشت. و نيز مى گويد: چنين ماجرايى براى ثقبه پيش نيامد، جز آن كه اهالى و اشراف، سختى هاى بسيارى را از ناحيه دشمنى هاى ثقبه طى چندين سال تحمّل كردند، بدون آن كه ثقبه بتواند به پيروزى قابل ملاحظه اى دست يابد.

بالا رفتن قيمت ها و بحران هاى موجود در اين سالها، زمينه يك كار جدى و تصميم قاطع را براى مردم فراهم كرد و منتظر آن بودند. شاهد آن، مطلبى است كه غازى از ابن فهد در باره تتمه آن ماجرا نقل كرده و مى گويد: اين واقعه مردم را شادمان ساخت تا آنجا كه مى گويد: زان پس، غَلّات وارد مكه شده، قيمت ها پايين آمد به طورى كه يك اردب گندم به بيست درهم رسيد.

ثقبه هم در زندان مصر ماند، اما چيزى نگذشت كه توانست بگريزد. وى باز به منازعه با برادرش برخاسته با يكديگر جنگ كردند. باز صلح كردند، اما دوباره اختلاف ميانشان برخاست. (1)

در سال 760 سلطان مصر به دو برادر نوشت تا به مصر بيايند، اما آنان نپذيرفتند. اين امر سبب شد تا فرمان عزل هر دو نوشته شد و برادرشان سند بن رميثه را با مشاركت پسر عمويش محمد بن عطيفه به امارت مكه گماشتند.

ص: 341

بدين ترتيب اوضاع مكه آرام شده، ماليات مكوس كه عجلان و ثقبه مى گرفتند لغو شد و قيمت ها پايين آمده، فرمانده لشكر در مكه دستور خلع سلاح عمومى را داد و امنيت به بلاد بازگشت.

و اين گونه ثابت شد كه عجلان و ثقبه و ديگر اشراف هوادار آنان، با تصرّفات سختگيرانه و كارهاى خلاف خويش، مكه را بد اداره مى كردند؛ و اين كه ايجاد امنيت و آرامش در آن ديار، مع الاسف تنها با حضور يك نيروى نظامى قوى كه بتواند همه ريشه هاى اختلاف را از پايه بخشكاند، ممكن است.

فرمانده سپاه توانست عجلان و ثقبه را دستگير كرده و همراه آنان به مصر برود تا در آنجا زندانى شوند.

چنين مى نمايد كه كارهاى نادرست گذشته ميان عجلان و ثقبه و پيامدهاى آن از بحران ها و فتنه ها، زمينه را چنان مهيّا كرد تا مماليك ترك بتوانند فرصت تازه اى براى مداخله عملى در امور اين بلاد به دست آورند، چرا كه آن دسته نظامى كه همراه محمد بن عطيفه به مكه آمد و توانستند عوامل فتنه را از ميان ببرند، چيزى نگذشت كه با استدلال به اين كه مى بايست امنيت بلاد را زير نظر داشته باشند، در آن جا ماندگار شدند.

فاسى مى نويسد: (1) پس از آن كه اين سپاه در سال 761 قصد بازگشت به مصر را كرد، دسته اى ديگر از سپاه مملوكى به مكه رسيده، جايگزين آنان شد.

جايگزينى اين سپاه به جاى سپاه پيشين نشان مى داد كه مكه از سال 760 به اشغال نظامى درآمده و به طور مستقيم تابع دولت مماليك شده است.

اما اين وضعيت چندان ادامه نيافت، چرا كه اشراف در سال 761 با آنان در جريان يك غارت بزرگ وارد نبرد شدند كه به رفتن آن سپاه و پايان يافتن اشغال منجر شد.

داستان از اين قرار بود كه يكى از نظاميان ترك در خانه اى نزديك باب الصفا سكونت داشت. يكى از اشراف كه صاحب آن خانه بود، از وى مال الاجاره خواست و او نپذيرفت. طبعاً برخورد فخرفروشانه اى هم نشان داد كه به طور عادى افراد اشغالگر از

ص: 342

خود بروز مى دهند. نزاع بالا گرفت و آن ترك، شريف را كتك زد و شريف هم خشمگين شده او را كشت. تركان براى انتقام جمع شدند و اشراف هم براى دفاع آماده گشتند و آن واقعه رخ داد.

اشراف اسبى را نزديك باب الصفا ديدند كه منتظر صاحبش بود تا با آن سعى انجام دهد. آن را برداشته سوارش شده و به سمت يكى از انبارهاى تركان در اجياد رفتند. در آنجا، بر هر آنچه از سلاح و اسب بود مستولى شده، به محاصره تركان و كشتن آنان مشغول گشتند. ترك ها به ناچار به مسجد الحرام پناه برده، درها را بستند. فرمانده آنان هم به برخى از زنان اشراف پناه برد.

در اين وقت برخى از اشراف به مسجد رفته، اما داخل جماعت تركان نشده شروع به تيراندازى كردند و از آنان خواستند تا تسليم شوند. آنان خود را تسليم كردند و پذيرفتند تا همگى مكه را ترك كنند، در حالى كه چيزى از ساز و برگ نظامى همراه نبرده و از اموالشان هم، تنها آنچه را كه سبكبال مى برد، بردارند. در اين درگيرى برخى از اشراف هم كشته شدند كه از آن جمله مغامس فرزند رميثه بود. (1)

با اين رخداد، زمان اشغال مكه به پايان رسيد و اشراف، و برادران عجلان بعد از آن كه اسراى خود از تركان مملوكى را به ينبع برده و علناً در بازار فروختند، حكومت خود را آغاز كردند. وقتى اين خبر به الملك الناصر الصالح رسيد، دستور داد تا عجلان را كه زندانى بود سخت نگاه داشته و به برجى در اسكندريه منتقل كنند. نيز دستور داد تا براى يك يورش بزرگ براى شكست اشراف آماده شوند. كار اين حمله به جايى نرسيد، زيرا چند روز بعد مماليك بر سلطان خود شوريدند و او را در زندان قلعه انداختند و سلطنت را به منصور محمد ابوالمعالى بن مظفر سپردند. (2)

ابن مظفر بر آن بود تا مشكل را با راه حلى جز آنچه سلطانِ پيش، در پيش گرفته بود حل كند. او دستور آزادى عجلان را از برجى در اسكندريه داد و همراه او تجهيزاتى

ص: 343

فرستاد تا مكه را از برادرش سند و عموزاده اش محمد گرفته، خود امارت كند و در ازاى آن براى سلطان مملوكى دعا كند.

عجلان پذيرفت و توانست مكه را تصرّف كند. اين كار در سال 762 با مشاركت برادرش ثقبه صورت گرفت، جز آن كه اندكى بعد ثقبه درگذشت و عجلان در امارت مكه مستقل شد. (1)

ص: 344

در باره روغن و عسل و سبزيجات چيزى حدود بيست درصد گرفته مى شد. اما در مورد خرما هم از هر سله (يك قنطار و نيم كه هر قنطار تقريباً 45 كيلو است) يك دينار مسعودى گرفته مى شد؛ اما فاسى قيمت يك سله را در اين زمان بيان نكرده تا بتوانيم نسبت آن را معين كنيم.

پس از اين مطالب، فاسى مى نويسد: مردم از بابت اين ماليات سختى مى كشيدند. از جمله به فاسى خبر رسيد كه برخى از آنان گوسفندى را داده اند، اما به اندازه مقدار ماليات تعيين شده نبوده است. از اين سخن او مى توان دريافت كه مقرّرات موجود به نسبت قيمت ها در آن زمان، ظالمانه بوده و اگر ما بتوانيم اصل گرفتن ماليات را براى پوشش دادن به مخارج ضرورى آن روزگار توجيه كنيم، نمى توانيم اين مبالغ ظالمانه را بپذيريم.

تصوّر من بر آن است كه نگاه آنان به ماليات، منحصر به پوشش دادن به مخارج ضرورى نبود، بلكه آنان خواهان چيزى بودند كه جز با گرفتن اين مبالغ سنگين و واردات پرحجم به دست نمى آمد.

چنين مى نمايد كه اعتراض به ظالمانه بودن اين ماليات، در حد انتقادها و اعتراض هاى محلى باقى نماند؛ زيرا روشن بود كه در دايره اى وسيع تر هم طرح مى شد، چنان كه خبرش به سلطان مصر، شعبان بن حسين بن ناصر قلاوون كه به سال 764 سر كار آمد، رسيد. او تصميم گرفت تا يك كار سودمند سياسى براى سرزمين خود انجام دهد و آن اين بود كه خزانه مصر را مكلّف كرد تا برخى بخشش ها را به حكومت مكه تحت بررسى قرار دهد تا نزد خداوند ثواب داشته باشد و براى تاريخ هم بماند. به علاوه پيوند ميان او و مكه را استوار سازد. اين امر محقق شد، چرا كه شاهديم فاسى در حوادث سال 766 مى نويسد: (1) سلطان مصر دستور داد تا 68 هزار درهم به علاوه هزار اردب گندم به صورت سالانه براى امير مكه فرستاده شود و در برابر، امير مكه ماليات بر حجاج را نسبت به هر آنچه از متاع همراه مى آورند، بردارد. البته امير مكه اجازه يافت تا از تاجران هندى و عراقى ماليات بگيرد. عجلان هم اين امر را پذيرفت و از آن راضى بود.

ص: 345

مى بينيد كه تجار هندى و عراقى از اين امر استثنا شدند. دليل آن مى تواند همين باشد كه عراقى ها در منطقه اى بودند كه نسبت به نفوذ مصرى ها در مكه، مخالفت داشتند.

گمان چنين است كه اين كار مى توانسته ناشى از نوعى رقابت تجارى ميان بلاد ديگر با مصر هم باشد و من دور نمى دانم كه دولت عراق، خزانه خود را مكلّف كرده بود تا اجناس ارسالى به مكه را با كمترين قيمت بفرستند كما اين كه ژاپن در سال هاى اخير براى پشرفت خود چنين مى كرد. همچنين بعيد نمى دانم كه هندى ها در كنار متاع خود، متاع هاى عراقى را هم عرضه مى كردند.

الغاى ماليات مكوس به ترتيبى كه گفتيم براى سال ها در مكه ادامه يافت.

به رغم تلاش هاى مصر براى استوار ساختن پيوندهاى خود با مكه و مبالغى كه در اين راه هزينه مى كرد تا نامش بر منابر مكه بماند، سياست عجلان شبيه چيزى بود كه آن را بازى با طناب مى گويند. او هداياى مصر را مى پذيرفت، نام سلطان مصر را هم در منبر مى آورد، اما با برخى از پيشنهادات آنان مخالفت مى كرد و گويا بناى آن داشت كه روشن شود او تابع آنان نيست.

اين هم ممكن بود تا با دعاى براى ديگرى، دشمنى اش را با آنان آشكار كند. در اين باره، فاسى ذيل حوادث سال 772 گزارش مى كند (1) كه عجلان به خطيب مكه ابوالفضل نويرى دستور داد تا براى سلطان اويس بن حسن، امير بغداد بر منبر دعا كند. او مى نويسد: سلطان اويس قنديل هاى زيبايى براى كعبه و هداياى زيادى هم براى امير مكه فرستاد. دعاى براى سلطان بغداد براى مدت ها كه فاسى هم نمى داند چه مدت بود، ادامه يافت.

به طور كلى عجلان از آن دسته از امراى مكه است كه توانست شخصيت خود را در امارت نشان داده و اثبات كند، از آن شخصيت هايى است كه روش خاص خود را داشت و حركتش بر اساس آن روش، اثر نيكويى در روابط آنان با مصر و نقاط ديگر گذاشت.

ابن خلدون در تاريخ خود مى نويسد: عجلان به رفتار عدالت گرايانه ميان رعايا و

ص: 346

پرهيز از ظلم شهرت داشت و رفتارهاى تجاوزگرانه برخى از مردمانش را بر ضد تجار و مجاوران از ميان برد.

ابن فهد مى گويد: (1) وقتى عجلان با ام سعد دختر قاضى شهاب الدين ازدواج كرد مهريه او را هفتاد هزار درهم قرار داد. چيزى نگذشت كه آن زن درخواست طلاق كرد، و او كه دستش باز بود، وى را طلاق داد.

احمد فرزند عجلان اهل جست و خيز بود و آرزوهايى داشت كه از همان رفتارهايش در زمانى كه هنوز پدرش حاكم بود، آشكار مى شد. عجلان كوشيد تا با روش هاى سياستمدارانه او را آرام سازد. براى همين وى را شريك در حكومت كرده برخى از درآمدها را به او اختصاص داد. بسا با اين كار مى خواست وى با استفاده از اين پول ها، به دنبال فراهم كردن موقعيتى براى خود باشد تا اشتهاى او را ارضا كند. احمد چند سال را كه سال آخر آن 774 بود به اشتراك سپرى كرد. زان پس احمد به انفراد حاكم شد و اين پس از آن بود كه شروطى را از سوى پدرش پذيرفت، از جمله اين كه نام او در خطبه و دعاى براى او روى قبّه زمزم ترك نشود و براى اين كار به مصحف عثمانى قسم خورد. وى تا زمان درگذشت پدرش عجلان در سال 777 به سوگند خود وفادار ماند و از آن پس احمد امير مستقل مكه شد. (2) ما همين روايت را از ابن ظهيره مى پذيريم.

ص: 347

احمد همان روش پدر را در عدالت و احياى عدل و داد ادامه داد، به طورى كه عدالت خواهى او همه جا سر زبان حجاج و مجاوران مكه افتاد. دحلان مى نويسد: (1) او شجاع بود و اموال و اسب هاى فراوانى كه هيچ كدام از پيشينيانش گردآورى نكرده بودند، فراهم آورد.

فاسى مى گويد: (2) احمد از محمد فرزند كوچكش هم در سال 780 كمك گرفت، اما چون كوچك بود تأثيرى از وى در امارت مكه بروز نكرد.

احمد بن عجلان به روابط خوب خود با مماليك ترك در مصر ادامه داده در منابر مكه برايشان دعا مى كرد و هداياى آنان را مى گرفت. اما اندكى نگذشت كه به سال 785 خبر سقوط مماليك ترك رسيد و به جاى آنان مماليك چركسى با فرماندهى ابوسعيد برقوق كه خود را بعد از تسلط بر مصر، سلطان ناميد و لقب الملك الظاهر برقوق را برگزيد، به جاى آنان به قدرت رسيدند. (3)

در اين وقت احمد كسى را از طرف خود به دربار جديد فرستاد تا از سوى او تهنيت بگويد و صداقت خود را نشان دهد. سلطان جديد از اين اقدام خشنود شده، روابط خوبش را با ياران احمد تأييد كرد و نمايندگان، همراه هدايا و خلعت ها و پيام هاى دوستانه به مكه بازگشتند. (4)

به باور من پرداخت هاى سالانه كه مماليك ترك معين كرده بودند، به همان شكل قبل به مكه فرستاده مى شد. ماليات نيز ملغا بود، چرا كه هيچ كدام از مورّخان از برقرارى

ص: 348

مكوس پس از الغاى آن در مرحله قبل سخن نگفته اند.

در اين وقت، به سال 787 قافله اى از يمن همراه حجاج يمنى به مكه رسيد. (1) محتمل است كه سلطان يمن به تصوّر مشكلاتى كه در مصر پديد آمده بود، تلاش كرد تا از فرصت استفاده كرده، شرايطى براى دعاى براى خود در مكه ايجاد كند.

احمد همچنان به امارت خود به صورت مستقل ادامه داد؛ سپس بار ديگر در سال 787 فرزندش محمد را در كار خويش شريك كرد تا آن كه خود در سال 788 درگذشت. (2)

دحلان مى نويسد: در روزگار احمد 34 نفر از شدّت ازدحام در داخل كعبه مردند و اين در سال 781 بود. (3)

از حوادث مهم دوران امارت احمد آن بود كه وى گروهى از خويشان خود را كه از آن جمله عنان بن مغامس بود دستگير و در حالى كه در زنجير بسته بود در اجياد زندانى كرد. چيزى نگذشت كه آنان را به زندان علقميه در مروه منتقل كرد. داستان اين بود كه سلطان برقوق، مبالغى براى آنان فرستاد تا از احمد بگيرند، اما او موافقت نكرد و اين سبب برخاستن فتنه شده، به دستگيرى آنان منجر شد. سلطان مصر به او نوشت تا آنان را آزاد كند، اما او نپذيرفت. اين جماعت با بستن لباس هايشان به همديگر از پنجره اى بيرون رفته به يكى از منازل اطراف رفتند تا از آن جا بگريزند. نگهبانان مطلع شدند و به جز عنان كه از زندان خارج شده بود، بقيه را دستگير كردند. عنان در مسير فرار خود به سمت سوق الليل رفت. در آنجا كبيش فرزند عجلان، در حالى كه در نور چراغ سخت در پى او بودند، با او روبرو شد، اما وى توانست پنهان شود. پس از آن به منزل يكى از آشنايانش در شعب على رفت و او، وى را در انبارى پنهان كرد. خبر به كبيش رسيد و او به سرعت به آن سمت رفت. عنان در خانه زنى در معابده كه او را مى شناخت پنهان شد. وقتى كبيش

ص: 349

محل پنهان شدن او را شنيد به آن جا آمد، اما آن زن تأكيد كرد كه وى را نمى شناسد و كبيش برگشت. بعد از آن عنان به وادى خليص رفت؛ جايى كه براى او شترى تندرو آماده شده بود. وى سوار شده، به مصر گريخت. در آن جا نزد دوستانش از مماليك چركسى رفت تا فرصتى براى انتقام پيش آيد. زمان زيادى نگذشت كه موفق شد انتقام خود را از مكه بگيرد، و اين بعد از آنى بود كه از آنجا آواره شده بود. (1)

با مرگ احمد بن عجلان در سال 788 فرزندش محمد، در امارت مستقل گرديد.

اين در حالى بود كه عمويش كبيش، وصىّ و سرپرست او بود و حكومت را نگاه داشته، بر تمامى كارها نظارت مى كرد. (2)

حكومت محمد بيش از يك صد روز ادامه نيافت. در جريان موسم حج سال 788 در جريان استقبال از يك قافله، شيئى آتشين به وى برخورد كرده، او را كشت. در واقع وى به مراسم استقبال از قافله دعوت شده بود. عموى او نظرش آن بود كه وى اين دعوت را نپذيريد. بسا او دريافته بود كه برخى از عموزادگان او از اشراف از حكومت وى راضى نبودند. به همين دليل وحشت داشت كه آنان در جريان اين جشنِ استقبال، او را بكشند. به همين دليل به او گفت در مراسم شركت نكند. اما اين بچه كه اكنون امير شده بود، اصرار بر شركت در آن مراسم را داشت. وى حاضر شد و همان جا بود كه چيزى از آتش در جريان بازى به او اصابت كرد. برخى نيز گفته اند كه اين جريان با توطئه امير الحاج مصرى به انجام رسيد. (3)

برخى نيز گفته اند كه اين اقدام، كار باطنيان اسماعيلى بود. اما روشن نشده است كه

ص: 350

آيا اين باطنى از اشراف مكه بوده است تا ما ارتباط اين مسأله را با سياست اشراف بشناسيم يا آن كه فردى از بيرون بوده كه با انگيزه دينى كه ربطى هم به اشراف نداشته، دست به اين اقدام زده است. مرور بر فرار عنان از زندان احمد كه داستانش را گفتيم، مى تواند ارتباط استوارى با اين ماجرا داشته باشد.

دحلان(1) اجازه نمى دهد ما براى اثبات اين ارتباط به زحمت بيفتيم؛ زيرا چيزى نمى گذرد كه به دنبال كشته شدن محمد كه امير الحاج مصرى او را كشت، مى گويد: نيز گفته مى شود كه او در بازار منى با كاردى كشته شد. كسى هم گويد كه در استقبال از محمل كشته شد. سپس عباراتش را به گونه اى تنظيم مى كند كه ارتباط اين تحولات را مى توان ملاحظه كرد. او مى نويسد: داستان چنين بود كه در زندان پدرش گروهى از خويشان اشرافش- كه از آنها ياد كرديم- بودند. وقتى پدرش درگذشت سلطان مصر از او، يعنى محمد، خواست آنان را آزاد كند كه او نپذيرفت. و گويا بنا داشت تا با ميل هاى آتشين آنان را كور كند. سلطان هم عنان بن مغامس را براى امارت در نظر گرفت، همان كسى كه از زندان گريخت. سلطان او را همراه امير الحاج مصرى به مكه فرستاد و به او دستور داد تا وى را تا وقت استقبال از محمل در مكه با حضور امير آن جا يعنى محمد آشكار نسازد. وقتى محمد در مراسم حاضر شد، آن آتش به سوى او پرتاب شده، وى كشته شد. بدين ترتيب عنان انتقامش را از عموزاده اش گرفت. بدين ترتيب حوادث جديد و قديم به يكديگر پيوند خوردند و به دنبال آن بود كه عنان خود را امير مكه ناميد.

فرزندان عجلان كه برادران مقتول بودند، همراه جمعى از يارانشان شروع به مقاومت كردند، اما فايده اى نداشت. ترك ها با سلاح هايشان به آنان حمله كردند و تا اجياد رفته و افرادى از ياران محمد را كه مقاومت مى كردند، كشتند. اين واقعه در سال 788 رخ داد.

ص: 351

بدين ترتيب بود كه عنان بن مغامس، امارت مكه را در دست گرفت. (1) وى از برخى از عموزادگان خود مانند احمد بن ثقبه، عقيل بن مبارك و على بن مبارك استمداد كرد تا او را در استقرار كارها يارى رسانند؛ اما استقرارى در كارها پديد نيامد؛ زيرا كبيش، عموى امير كشته شد و وصى او بر ضد متوليان جديد در اوايل سال 789 شورش برپا كرد. ديگر فرزندان عجلان هم كه عموى هاى مقتول بودند او را يارى رساندند. اين انقلاب در جدّه جاى پايى به دست آورد و كبيش بر آنجا تسلط يافت. شورشيان از همان جا بر اموال تجّارى كه حضرمى و در جده بودند دست اندازى كرده، بر غلّه هايى كه از مصر رسيده بود تسلط يافتند. (2) بسا شورشيان بر آن بودند تا شورش خود را با استفاده از اموال تجّار داخلى و نيز غلّه هاى متعلق به حكومت چراكسه مصر كه امير خردسال آنان را كشته و كسى جز از فرزندان عجلان را به جايش نشاندند، تقويت كنند. برخى از نزديكان عنان حاكم جديد مكه هم به شورشيان كمك كردند. دامنه شورش از جدّه به مكه كشيده شد و سر راه هر چه بود جارو كرد. بردگان در طول راه، اموال عرب هاى مقيم در مسير و مسافران را غارت مى كردند. در نهايت شورش به وادى فاطمه رسيد. آنان در آنجا به تهيه نيرو براى حمله به مكه و رها كردن آن از دست عنان مشغول گشتند. (3)

ص: 352

دوم عجلان را كه على بود به امارت مكه شناختند. اين اقدام يك پيروزى براى فرزندان شورشى عجلان بود. فرزندان عجلان سپاهيان خود را گرد آوردند تا با فرماندهى كبيش كه در رأس شورشيان بود، وارد مكه شوند. در اين سو عنان و يارانش از فرزندان رميثه حاضر به پذيرش فرمان چركسى ها نشده، مصمم به دفاع از مكه شدند. درگيرى شديدى ميان آنان رخ داد و خون هاى زيادى از دو طرف در شعب اذاخر (1) ريخته شد. در اين واقعه كبيش و ياران برجسته اش كشته شدند. اين واقعه در 29 شعبان سال 789 رخ داد.

رمضان رسيد و نداى صلح سر دادند. آل عجلان به وادى فاطمه (2) بازگشته، آل رميثه به مكه رفتند. اين صلح تا موسم حج سال 789 ادامه يافت. در اين وقت هيئتى از چركسى ها با راه حل جديدى از مصر رسيد و آن اين كه عنان از فرزندان مغامس و على از فرزندان عجلان به طور مشترك بر مكه حكومت كنند. چنين مى نمايد كه عنان از اين حكم چندان شگفت زده نشد. وى با يارانش به منطقه زيمه در وادى نخله رفت و سپس از آنجا عازم مصر شد تا نزد سلطان چراكسه برود. در اين طرف على بن عجلان بر مكه مستولى شد و به استقلال حكومت كرد. (3)

در ميان سال 793 عنان با حكم جديدى كه حق اشتراك با على بن عجلان را به او مى داد، به مكه بازگشت. على شراكت را پذيرفت. او در بيشتر اين مدت اشراف را به سمت خود متمايل كرده بود. وقتى براى مشاركت در حكم بازگشت، اشراف به همان اندازه كه چركسى ها به عنان تمايل داشتند، به او متمايل شده بودند. (4)

چيزى از اين شراكت نگذشت كه گروهى از ياران على بن عجلان تلاش كردند تا عنان را در مسعى ترور كنند. زمانى كه خبر آن به الظاهر برقوق سلطان مصر رسيد او هر دو شريك را به مصر فراخواند. در اين وقت، على اجازه يافت تا به امارت مستقل به مكه باز گردد و عنان هم به زندان رفت.

ص: 353

على همچنان به صورت مستقل بر مكه حكومت كرد، جز آن كه حكومت اخير او چندان بر وفق مراد او نبود، زيرا اشراف مكه كه وى در ابتدا آنان را راضى كرده بود، متوجه خشونت وى شده، از وى برگشتند. وى گروهى از آنان را زندانى و به آن ها اهانت كرد. آنان نيز دشمنى با وى را آغاز كردند. اين دشمنى چندان شدت گرفت تا آن كه مردم گرفتار رنج فراوان گشتند و فتنه و اضطراب بالا گرفت و امنيت از ميان رفت. تجّار نيز كه اين ناامنى را دريافتند، بسيارى شان به ينبع گريختند تا از اين هرج و مرج نجات پيدا كنند.

اين وضعيت ادامه يافت تا آن كه دشمنانش بر او غلبه كردند و وى را در شوال سال 797 كشتند. (1)

ص: 354

مكه بسيار خطرناك شد و خانه هاى بسيارى از ساكنان مكه غارت گرديده، به اموال حجاج يمن دست اندازى شد. محمد بن عجلان هم چندان ضعيف بود كه نتوانست بر بى نظمى غلبه كند يا استقرار را به مكه باز گرداند. (1)

در اين سال، قافله حج شامى، به همراه خود قافله اى از حجاج حلب آورده بود.

همچنين در اين سال عراقى ها نيز كه پس از سالها به حج نيامده بودند، حج به جاى آوردند. شمار آنان اندك بود و عدد شتران آنان به بيش از پانصد نمى رسيد. (2)

ص: 355

او توانست بلاد را تحت كنترل درآورد و علل و اسباب فساد را از ميان ببرد. وى دريافت كه بخشى از عوامل ناامنى در ميان همين عموزادگانش از ميان اشراف است.

بنابراين چنان تدارك ديد تا در موسم حج جديد شرايط خوبى را پديد آورد تا پيش از موسم حج امنيت به اين بلاد باز گردد. به همين جهت يك حمله تأديبى را بر ضد آنان در وادى فاطمه در جايى به نام زباره تدارك ديد. اين ماجرا در پنجم شوال رخ داد. حمله موفقيت آميز بود و طى آن چهل نفر از اشراف كشته شدند. (1) پس از آن بود كه امنيت و آرامش به مكه بازگشت و تجارى كه از ناامنى و آشوب فرار كرده بودند توانستند به مكه باز گردند.

در اين وقت، يكى از پادشاهان اسلام، خيمه اى به مسجد الحرام اهدا كرد تا آن را در مسجد نصب كنند تا نمازگزاران در نزديكى خطيب زير آن نماز جمعه بگزارند و از حرارت خورشيد در امان باشند. حسن پذيرفت و آن را در مسجد نصب كرد، جز آن كه خود نمازگزاران با آن مخالفت كرده، بندهاى آن را پاره كردند. چيزى نگذشت كه جمع شد. (2)

در همين دوره بود كه امير مدينه ثابت بن نصير (3) درگذشت. حسن يكى از برادران او را كه نامش عجلان بن نصير بود، دعوت كرد تا به مكه بيايد. وقتى آمد، حكومت مدينه را به وى سپرد، اما پيش از آن كه از مكه بيرون برود، خبر آمد كه جمناز بن هبه در مدينه شورش كرده و پرده در حجره نبوى و انبارهاى مسجد را با همه هداياى نفيس و اموال زيادى كه در آن بوده تصرّف كرده و بسا خواسته است با آن اموال شورش خود را تقويت كند.

شگفتى من از هيچ چيزى بيشتر اين نيست كه كسى چيزى را به مسجد هديه مى كند

ص: 356

تا نامش را در انبارهاى مسجد ثبت كند! در حالى كه همان وقت، مسلمانان بيشترين نياز را براى اصلاح و آبادى بلاد و درست كردن راه ها و تعميم تعليم وتربيتشان به آن دارند.

شريف حسن، فرزندش احمد را با سپاهى كه شمارش به 260 نفر از سواره و پياده مى رسيد، به همراه 32 برده فرستاد. همان طور كه عجلان بن نصير را هم با سپاهى ديگر براى سركوب شورش فرستاد. اين دو سپاه توانستند شورشيان مدينه را سركوب كرده، مدينه را آرام كنند. اين واقعه در سال 811 رخ داد. (1)

در سال 812 سلطان يمن مانع از ارسال ارزاق به مكه شد و اين به دليل دشمنى او با حسن بن عجلان بود. داستان اين دشمنى را غازى آورده (2) كه حكايت شگفتى است و آن اين كه سلطان يمن از حسن بن عجلان خواست تا در موضوعى كه او طرح كرده، شعرى بسرايد. او شعر را فرستاد، اما در مقابل هديه اى نفرستاد. وى هم به سراغ عفيف عبداللَّه الهبى- كه بسا نماينده يمن در مكه بوده- رفت و پنج هزار مثقال طلا از او گرفت. سلطان يمن از اين جريان خشمگين و مانع از ارسال ارزاق به مكه شد. اين كار او بر شريف حسن گران آمد و كسى او را به جنگ با يمن تحريك كرد و به او براى جمع نيرو يارى رساند. او هم براى اين كار آماده شد جز آن كه چيزى نگذشت كه به او گفته شد تا سُبْكى را به نمايندگى خود براى حلّ و فصل اختلافات به يمن بفرستد. سبكى رفت و بدين ترتيب كارها اصلاح شده، امور به مجراى طبيعى خود يا نزديك به آن بازگشت.

در اين سال (802) كسانى نزد الناصر فرج بن ظاهر برقوق براى حسن بن عجلان خبرچينى و نمّامى كرده به او گفتند كه او از مناسبات مثبت خود با ناصر منحرف شده است. ناصر هم اصرار بر عزل او كرد و به امير الحاج گفت تا سلاح و لشكر و توپخانه را- كه گويا نخستين بار بود كه پاى توپخانه به مكه مى رسيد- آماده سازد. قرار بر اين بود تا مقصد را يمن اعلام كنند و چنين هم كردند، اما اين اقدام از چشم شريف حسن پنهان نماند و مصمم به دفاع از امارت خويش شد. او قبايل عربى و اشراف را بسيج كرد

ص: 357

به طورى كه از طائف، وليه، و جبل حجاز (1) چهار هزار نفر فراهم آمدند. به علاوه از مكه هم دو هزار نفر گرد آمدند. ششصد اسب هم در اختيارش قرار گرفت.

زمانى كه فرمانده سپاه مصرى در مسير مكه بود، شريف حسن به او پيغام داد: من آماده ديدار با تو هستم، اما عقيده دارم كارى كنى كه آسيبى به حُجّاج نرسد. يا زودتر بيا يا بعد از رفتن آنان. (2)

پيش از آن كه اين نامه از مكه فرستاده شود، نماينده فورى الملك الناصر خبر عدول سلطان را از اين اقدام اعلام كرده و گفت كه امارت شريف حسن مورد تأييد قرار گرفته است. نماينده صلح، فيروز، ساقى ملك ناصر بود. وى خلعت ها و هدايايى به همراه آورده بود. بدين ترتيب آرامش، همراه با استمرار حكومت شريف حسن به مكه بازگشت.

نماينده سلطان مصر از شريف حسن خواست تا متعرض سپاه مصر نشود. او نيز مشروط به آن كه سپاه مصر سلاح خود را تحويل داده، آن سلاح ها در قلعه اى در اجياد گذاشته شود، پذيرفت. اميرِ حجِ مصر ابتدا نپذيرفت، اما سپس قبول كرد. سلاح ها ماند تا آن كه پس از حج به آنان باز گردانده شد. بدين ترتيب اوضاع آرام گرديده، امير الحاج با امنيت وارد مكه شد و با شريف حسن در خانه اش در اجياد ديدار كرد. با اين حال، ترس و اضطراب در عرفات و منى وجود داشت و دليل آن عدم اطمينان آنان از نتيجه آن توافق بود.

تقى الدين فاسى مى نويسد: در اين سال مشكلى ميان حجاج پيش آمد و آن اين كه روز وقوف در عرفات براى امير الحاج مصرى ثابت نشد. به همين دليل سپاه خود را غروب عرفه بيرون آورد تا روز بعد دوباره وقوف كند. اهالى مكه تصوّر كردند قصد خدعه دارد. اين مسأله برخوردهايى را پيش آورد و آرامش موجود را خدشه دار كرد.

تنها تلاش برخى از عقلاى دو طرف مانع از وقوع فتنه و درگيرى شد. (3)

ص: 358

قطبى در حوادث سال 815 مى نويسد: در اين سال قحطى پيش آمد، به طورى كه يك جوال گندم تا بيست دينار طلا معامله مى شد، كما اين كه يك هندوانه با يك دينار طلا معاوضه مى شد. (1)

در اين دوره، قافله حج عراقى براى هفت سال تعطيل بود و حتى پاى يك سوار و قافله از آنجا به مكه نرسيد. دليل آن، فتنه هاى پديد آمده در عراق بود. ابن يوسف تركمانى شورش كرده، حاكم عراق را كشت و بر آن بلاد مستولى شد. (2)

ص: 359

حسن بن عجلان در برخى از كارهاى عمرانى با نشاط و فعال بود. مدت زمان مديدى از عمر بيمارستانى كه مستنصر عباسى ميان باب الزياده و باب الدُرَيبه ساخت و وقف براى ديوانگان و درمانشان بود- و ما در جاى خود از آن ياد كرديم- گذشته است. حسن در سال 816 آن را براى يك صد سال از قاضى شرع مكه اجاره كرد و پذيرفت كه در مقابل، چهل هزار درهم بدهد. آنگاه قاضى به او اجازه داد تا مبلغ مزبور را صرف تجديد بناى بيمارستان و آماده كردن آن براى بيماران، فقرا و ديوانگان كند. بدين ترتيب بيمارستان كارش را ادامه داد تا زمانى كه تخريب و مضمحل شد.

در اواخر سلطنت سلطان سليم بود كه به جاى آن و دو رباط كه در كنارش بود، چهار مدرسه ساخته شد كه تا زمان ما (زمان سنجارى) (1) باقى است (2) و ما از آن ها سخن خواهيم گفت. (3)

ص: 360

سرگين خود كثيف مى كرد.

شريف حسن معتقد بود كه حرمت مسجد هتك شده و به كرامت آن توهين شده است. به همين جهت حجاج و اهالى را در جايى در پايين مكه گرد آورد و پس از گفتگو متفق القول شدند تا كسى را نزد امير الحاج مصرى بفرستند و به وى تفهيم كنند كه با اين كار خود به دشمنى با حكومت مكه پرداخته و هرچه زودتر بايد كارها و اختلافات خود را با مخالفانش اصلاح كرده، اسب ها از مسجد بيرون كند. امير اين سفارت را پذيرفت و وساطت آنان را براى اصلاح اختلافات قبول كرد. بدين ترتيب ميان او و غلامانش صلح برقرار شد و آرامش به مكه بازگشت.

از رخدادهاى غريب، آن كه نام كسى كه اين فتنه به خاطر او درگرفت، جراد بود، و شاعرى مكى با اشاره به اين حادثه اين گونه سرود:

وقع الغلاء بمكة و الناس أضحوا فى جهاد

و الخير قلّ فَها هُمُو يتقاتلون على جراد (1)

گرانى در مكه چندان بالا گرفته است كه همه مردم به زحمت افتاده اند.

خير و بركت، آن اندازه كم شده است كه مردم به خاطر ملخى با يكديگر جنگ مى كنند.

ص: 361

نگذشت كه برخى از بزرگان در اين باره نزد امراى مكه وساطت كرده، بار ديگر اين رسم ها معمول گشت. (1)

ص: 362

امروزى است آمده و بر محافظان آنجا يورش بردند. تيراندازى ميان دو گروه بالا گرفت و سنگ پرانى فراوان شد.

نيروهاى شريف حسن در حدود سيصد سوار و هزار پياده بودند، در حالى كه نيروهاى رميثه بيش از يك سوم آن نبودند.

برخى از بزرگان و علماى شهر تلاش كردند تا آتش اين فتنه را خاموش سازند. به همين جهت با در دست گرفتن ربعات مصحف قرآن (1) نزد شريف حسن رفته، از او خواستند تا دست از جنگ بردارد. او پذيرفت، اما مشروط بر آن كه رميثه و يارانش شهر را ترك كنند. بر همين اساس صلح پذيرفته شد و رميثه از مكه بيرون رفت و شريف حسن در 26 شوال 819 وارد مكه شد و نزديك بركه مَعْلات (2) خيمه و خرگاه زد. زمانى كه قصد حج كرد، در حالى كه خلعت خويش را پوشيده بود، مورد استقبال علماى مسجد الحرام وخادمان آن جا قرار گرفت. زمانى هم كه قصد طواف كرد، اصحاب بخور كه كارشان بخور دادن و معطّر كردن فضا بود، پيشاپيش او حركت مى كردند. در اين وقت، صاحب قبّه زمزم هم بر بام قبّه رفت و هنگامى كه حسن مشغول طواف بود براى او دعاى توفيق و تأييد كرد. بعد از طواف هم فرمان سلطان چركسى در امارت وى بالاى منبر خوانده شد.

در اين وقت، موكب او به گردش در خيابان هاى شهر پرداخت، در حالى كه منادى او اعلام امان كرد. به دشمنان پنج روز فرصت داده شد تا طى آن مكه را رها كرده بروند.

بيشتر آنان همراه امير خود رميثه عازم يمن شدند، (3) اگرچه زمانى نگذشت كه رميثه در حالى كه اظهار ندامت كرده و اطاعت از عمويش را پذيرفته بود، به مكه بازگشت و مورد اكرام واحترام قرار گرفت.

حسن در كنار خوبى هاى خود، بدى هايى هم داشت. گفته شده است كه او به احتكار ارزاق براى خودش مى پرداخت و پس آن اقدام به فروش آنها به تجار مى كرد.

ص: 363

سلطان مصر در اين باره او را سرزنش كرد و وى پاسخ داد: من آنها را احتكار نكردم، بلكه براى خودم و سپاهم خريدم، اما وقتى نياز مردم را ديدم اقدام به فروش آنها كردم. (1)

در سال 820 برخى از اشراف اقدام به شورش كردند و حكومت برخى از عموزادگان او را اعلام نمودند. چيزى نمانده بود كه در جدّه به پيروزى برسند، اما حسن به سرعت وارد عمل شد و آنان را ناكام گذاشت. (2)

در همين دوره بود كه بركاتْ فرزند وى از مصر به مكه آمد و با پدرش در اداره آن مشاركت كرد. (3)

زمانى كه برخى از ساكنان مناطق قيَم، (4) وجه، عقيق، ليه، و جبل سكارى در نواحى طائف از پرداخت مالياتى كه شريف حسن به آنچه از آنان در سال 821 مى گرفت افزوده بود، ممانعت كردند، اقدام به نبرد با آنان كرد و برخى از املاك و قلعه هايشان را تخريب نمود. در بازگشت از راه نخلة اليمانيه، و زيمه، سوله و خيفِ بنى عمير، (5) برگشته از آنجا به وادى مر آمد و با عموم قبايلى كه در آن نواحى تردد مى كردند براى پرداخت خراج مصالحه كرد.

زمانى كه چراكسه از برخوردهاى تند وى با مخالفانش مطلع شدند، به دشمنى با وى پرداختند، اما باز از او راضى گشتند. ابن فهد مى نويسد: مؤيد، سلطان مصر نامه اى به ناصر سلطان يمن فرستاد و از دشمنى اش با شريف حسن و رضايت بعدى اش از او ياد كرد و از ناصر هم خواست تا همان رضايت را از او داشته باشد. از جمله نكات لطيف در

ص: 364

اين نامه اين است: اهالى مكه كه از انكار ما نسبت به او مطلع شدند، از مشاركت حسن در بيت جلوگيرى كرده، او را از حرم بيرون راندند و درها را بستند و گفت: هرگز. وقتى طرد شد، عرفات هم او را نشناخت و به سرعت ردش كرد و او نتوانست بگويد كه ى سآوي إلى جبل ى (1)

به كوه پناه مى برم. بعد به طور رفت و زبان حال به او خطاب كرد كه ى والبحر المسجور* ان عذاب ربك لواقع ى (2)

تا آن جا كه مى نويسد: پس از آن ناچار شد كسب رضايت خاطر كريمه ما را بكند تا از عواطف ناصريه هم بهره مند شود. ناصر سلطان يمن در پاسخ نوشت: او (يعنى حسن) وقتى نيرو دارد رشته صداقت را مى ريسد و گره هاى مدارا را يك يك باز مى كند و هر سال براى تجار حادثه اى مى آفريند، و هر وقت از يكى به سختى در مى افتد دومى و سومى پشت سر آن مى آيد. تا آنجا كه مى نويسد: او فرزندش را فرستاد و شروطى را پذيرفت و ما آن شروط را بر تجار تحميل كرديم تا رضايت خاطرش را جلب كنيم و ما آنچه را كه در پى اش بوديم به دست او انجام داديم تا او توجه داشته باشد كه بايد به تعهدات خود عمل كند كه در آن صورت اگر مخالفت كرد بتوان عليه او حكم كرد ... تا آخر اين متن ادبى. (3)

چنين مى نمايد كه شريف حسن در پى اين رخدادها نتوانست در امارت بماند. به همين جهت به نفع دو فرزندش بركات و ابراهيم از امارت كناره گرفت. او به مصر نوشت تا آن دو را تأييد كند تا او بتواند به عبادت بپردازد. در سال 824 بود كه فرمانى از مصر براى تأييد بركات و مشاركت ابراهيم رسيد. خطيب براى او و فرزندش بركات دعا كرد.

ابراهيم به مخالفت برخاسته، به مكه هجوم مسلّحانه كرد تا آن كه آن دو پذيرفتند براى او هم در كنار پدر و بركات دعا شود. اما بار ديگر پدر بازگشت و او را عزل كرد.

در همين سال، ملك مظفر در مصر، مقرّر كرد سالانه هزار سكه طلا در مقابل الغاى ماليات از سوى شريف حسن به وى پرداخت شود. اين مطلب در كتيبه اى نوشته شد و در

ص: 365

اسطوانه اى در مسجدالحرام نصب گرديد. (1)

در اين همين زمان سلطان محمد اول (2) هداياى نفيسى براى امير مكه فرستاد و اوقافى براى فقراى حرمين معين كرد. او سالانه غَلّاتى را به عنوان صُرّه مى فرستاد كه اولين مورد از صرّه منظم است كه براى فقراى حرمين ارسال شده است.

ص: 366

شد. سپس در حالى كه خلعت امارت پوشيده بود، در خيابان هاى مكه گردش كرد.

زمانى كه حج تمام شد، وى براى تشكر عازم مصر شد. در آنجا از وى استقبال به عمل آمد و روز ورود او بسيار باشكوه بود. وى تا زمان درگذشتش در 16 جُماداى اوّل در سال 829 و در حالى كه براى بازگشت به مكه آماده شده بود، در آنجا ماند. (1)

شريف حسن فردى بسيار ثروتمند بود و در مكه، كسى كه در جود و كرم با او برابر باشد، وجود نداشت. همچنان كه وى از علماى فاضل به شمار مى آمد و شمار زيادى از علماى مصر و شام به وى اجازه روايت دادند. تقى بن فهد براى وى اربعين حديث تهيه كرد و بسيارى از شعرا از جمله علامه شرف الدين اسماعيل بن مقرى نويسنده كتاب الروض والإرشاد فى مذاهب الشافعيه او را ستايش كردند. وى قصايدى در مدح او دارد و مطلع يكى از آن قصايد چنين است:

اى حسن! كار تدبير حكومتت را به خوبى انجام دادى و در قطع ريشه فتنه كوشش كردى. (2)

شريف حسن در مكه رباطى براى مردان و رباطى براى زنان ساخت. (3) بسا ديدگاه آنان در ساختن رباطها چيزى جز آن بوده كه امروز مورد توجه است، زيرا آنچه امروز مشاهده مى كنيم آن است كه بيشتر اوقات، رباطها جاى تنبلان زيادى از نقاط مختلف است كه به قدر مخارجى كه دارند سودى براى بلاد ندارند. اگر هدف از ساختن اين رباطها، ساختن آنها براى طلاب فقير است، حقيقت آن است كه اين طلاب، در غالب اوقات آنها را به ارث، چيزى شبيه ارث شرعى، براى فرزندانش مى گذارند، در حالى كه فرزندان به اندازه پدرانشان به دنبال علم نيستند و به همين دليل رباطها براى هدفى جز آنچه بنا شده، استفاده مى شود. گاه غلّاتى براى اين رباطها وقف شده تا از آنها انفاق شود، اما همين، سبب سستى آنان شده، آنها را چندان چشم تنگ مى كند كه با اصول

ص: 367

اسلامى سازگارى ندارد. بدين ترتيب در غالب اوقات، از رباطها در جهتى بر خلاف اهدافى كه در بناى آن ها بوده استفاده مى شود. اگر در اين رباطها صرفاً به حمايت از طلاب علم، در يك چهارچوب تعريف شده و نيز وادار كردن ساكنان آن به اين كه برخى از صنعت ها و حرفه ها را فرابگيرند تا آنان را از موظفى مرسوم بى نياز كند، ساخته مى شد، اين ممكن بود كه بلاد از ساكنان آن رباطها و تلاش هايشان بهره مند شود.

ص: 368

سلطنت مصر خواست تا آن را افزايش دهد كه مورد قبول واقع شد. شاهد آن كه دحلان بدان اشاره دارد كه در سال 840 فرمان هاى جديدى از مصر رسيد كه به موجب آن درآمدهاى مربوطه مى بايست به صورت پنجاه پنجاه ميان امارت مكه و سلطنت مصر تقسيم شود. (1) غازى هم مى گويد كه چراكسه در مصر، (2) بركات را به پرداخت سالانه ده هزار دينار مكلّف كرده و پذيرفتند كه متعرّض عشريه مأخوذه از اجناس در جدّه نشوند، اما از رسوم اخذ شده از حجاج يادى نشده است. بسا آن را براى بركات گذاشته اند. اينها نشانگر گسترش نفوذ چراكسه در مكه اين دوره است، چنان كه گفته شده است كه بركات مكلّف به پرداخت پنج هزار دينار شد. (3)

نفوذ چراكسه در دوران سلطان جقمق بيشتر شد؛ شاهدش آن كه نماينده وى امير سودون به عنوان ناظر حرمين تعيين شده و موظّف شد تا به عمارت آنجا بپردازد. همچنين به همراه او پنجاه نظامى ترك فرستاده شدند تا در مكه مقيم شوند. (4)

همان طور كه گذشت، اين تشكيلاتى است كه مماليك ترك در سال 760 در مكه درست كردند، اما آن زمان نتوانست ادامه يابد، زيرا اشراف شورش كرده آنان را در مسجد محاصره نمودند و تعدادى را كشتند و شمارى را اسير كردند و اسرا را هم به ينبع فرستاده، در بازار برده ها فروختند. اين كار بعدها دنبال نشد و مورّخان طى اين سالها اشاره اى به آن نكرده اند.

از نكات شگفت آن كه از جمله كارهاى امراى مكه در اين دوره، اين بود كه پاى شتر محمل را وقت رسيدن به مكه ببوسند. بركات از سلطان جقمق خواست تا او را از اين كار معاف كند و او هم پذيرفت.

ص: 369

شريف بركات تا سال 842 امير مكه بود، پس از آن برادرش به مخالفت با وى برخاست و زمانى كه نتوانست بر بركات غلبه كند، همراه حجاج راهى مصر شد و تا شعبان 845 كه برگشت، درآنجا ماند. وى همراه خود فرمان اميرى مكه را آورد. (1)

بركات، امارت را به وى تحويل داده به يمن رفت. على تا 15 محرم سال 846 امير بود تا آن كه بركات با سپاهى بر وى هجوم برد، اما نتوانست بر وى پيروز شود. (2)

ص: 370

زندانى مى شوند.

اين با تقدير كسى است [خداوند] كه قهر او سبب مى شود تا از هر كسى بخواهد، حكومت را بگيرد. (1)

ابوالقاسم تا سال 849 امير مكه بود. در اين مدت، سكه مى زد و نام خودش را هم بر آن حك مى كرد. در ربيع الاول همين سال برادرش بركات بر وى يورش برده، مكه را گرفت و چراكسه هم او را تأييد كردند و تا سال 851 حكومت كرد.

در ربيع الثانى سال ياد شده، فرمان جديدى از چراكسه داير بر تأييد شريف بركات به عنوان امير مكه صادر شد و وى ابوالقاسم را از مكه بيرون كرده، براى بار چهارم به امارت اين شهر رسيد. با تسلّط وى بر اين شهر آرامش به آن بازگشت و علما جايگاه خود را در مجلس او كه جاى رجال فضل و علم بود، به دست آوردند. (2)

اندكى بعد سلطان جقمق از او دعوت كرد تا به مصر برود. وى در اوّل رمضان سال 851 به قاهره رسيد. سلطان براى ديدن او تا رميل آمد و در اكرام او بسيار كوشيد. علماى بسيارى در قاهره از او اجازه روايت گرفتند، چرا كه سند او، سندى عالى بود. وى هم به شمار فراوانى اجازه روايت داد. غازى به نقل از علامه سخاوى از اين سفر چنين ياد كرده است: قاهره براى استقبال بركات به لرزه درآمد و حتى زنان پرده نشين هم براى ديدن وى بيرون آمدند و روز باشكوه و شلوغى بود. تا آنجا كه مى گويد: من و قلقشندى و بقاعى و سنباطى از كسانى بوديم كه با او ديدار كرديم و با اجازه او از زين الدين عراقى و هيثمى، ده حديث از او شنيديم و ابوبركات ابن ظهيره هم با ما بود. (3)

بركات چندين ماه را در قاهره سپرى كرد و پس از آن به مكه بازگشته در جمادى الاولاى سال 852 به مكه رسيد و در حالى كه مُحْرم به احرام عمره بود طواف كرده، در شب سعى را به جاى آورد و آنگاه به زاهر رفت و آنجا استراحت كرد. فردا صبح در يك

ص: 371

موكب رسمى مورد استقبال قرار گرفت. (1) بركات تا سال 859 كه در شعبان آن سال درگذشت، امير مكه بود. پس از بيمارى، او را به وادى مر بردند و در آنجا درگذشت.

مردم مكه، جنازه او را بر دوش گرفته، او را غسل داده، بر وى نماز خواندند و پس از آن كه هفت بار او را بر اساس عادت اشراف گرد كعبه طواف دادند، در مَعلات دفن كردند و روى قبرش، قبّه اى ساختند. (2) شعراى فراوانى در رثاى او شعر سرودند. جلال الدين سيوطى در كتاب نظم العقيان برخى از اين اشعار را آورده است:

اى كسى كه به ياد او وسواس من از ميان مى رود و با مشغول شدن به وى ديگران را فراموش مى كنم.

كسى كه محبّت او در قلب من جاى گرفته است و من مطيعش هستم، روى سر من قرار دارد.

من از شما ليوان آبى خواستم كه من را از شراب راحت كند در وقتى كه شرابى در جام نباشد. (3)

از جمله نكات شگفتى كه در شرح حال بركات آمده آن است كه احمد بن اسماعيل، سلطان يمن، به او نوشت كه قصد حج دارد و از وى خواست تا خانه هاى مكه را براى اقامت او خالى كرده، در جايى به نام حلى (4) از وى استقبال كند. بركات با قصيده اى كه عفيف الدين عبداللَّه بن قاسم ذروى سرود و بيش از سى بيت است، به وى پاسخ داد. (5)

وقتى اين اشعار به سلطان يمن رسيد، از حج منصرف شد و دستور داد تا در كمين عفيف الدين ذروى باشند. مأموران وى مراقب او بودند تا آن كه وى را دستگير كرده به يمن فرستادند و سلطان او را در يمن حبس كرده، بر او بسيار سخت گرفت. بركات

ص: 372

پيشنهاد كرد با يك صد هزار شتر او را آزاد كند- و باور من آن است كه در اين باره مبالغه شده و احتمالًا صد شتر بوده است- اما پادشاه يمن اين درخواست را رد كرد. او سوگند خورد كه تا اين شكاف در كوه باز نشود (گويا اشاره به شكاف در كوهى دارد كه در آنجا بوده است) او را آزاد نخواهد كرد.

در اين جا بود كه عفيف الدين ذروى قصيده اى گفت كه شيخ حضراوى آن را در تاريخ البشر خود آورده است:

اگر تصور مى كنى كه روزگار فقط يك روز است، تصور نادرست و كذبى است

بسا شكافى كه شِعْبش را درمانده مى كند، اما بناگاه رحمتى به آن مى رسد و مُنشعِبش مى كند.

در آن وقت، كسى كه به پروردگارش پناه برده است، دعايش در باره دشمنانش مستجاب خواهد شد.

شگفت آن كه شاعر، آن شب را به صبح نرساند جز آن كه در آن شب چندان از آسمان باران سيل آسا آمد كه آن شكاف كوه باز شد و سلطان، شاعر را آزاد كرد و به او صله داد.

بايد بگويم كه احمد بن اسماعيل در سال 827 دو سال پيش از آن كه بركات در سال 829 به امارت برسد، درگذشت. بنابراين، اين روايت درست نيست، مگر آن كه در دورانى رخ داده باشد كه بركات با برادرش در امارت شراكت داشت. من اين را بعيد نمى دانم، چرا كه نفوذ بركات در دوران شراكتش با پدر كمتر از نفوذ او در دوران امارت مستقلش نبود.

ص: 373

در 19 شعبان سال 859 درگذشت. (1) پس از رسيدن خبر، در شامگاه همان روز، خبر در مسجد اعلام گرديد و بعد از نماز مغرب به نام وى دعا شد. آنگاه چند روز بعد، موكب او از وادى فاطمه به سمت مكه حركت كرده، شبانگاه، با شكوه فراوان به مكه وارد گرديد و فرمان امارت او در روز جمعه 7 رمضان 859 خوانده شد.

ص: 374

به نوشته بلوغ القرى، (1)

به دنبال درگذشت وى، اندوه تمامى مكه را پر كرد و اهالى در گروه هاى فراوان طى شش روز به خواندن جزءهاى قرآن مشغول بودند. برخى از زنان هم موى خويش را پريشان كرده، براى مدتها تمامى آن بلاد را ماتم و عزا گرفت و كار خريد و فروش در بازارها تعطيل شد.

از جمله كارهاى او تأسيس رباطى در مكه براى فقرا و جايى براى آب رسانى در نواريه (2) و ميان راه جده- مكه بود كه اوقاف زيادى براى آنها اختصاص داد. (3)

محمد بن بركات افزون بر دختران، شانزده پسر داشت كه مشهورترين آن ها بركات، احمد، جازان، هزاع، قايتباى، على و راجح بودند. سه نفر اوّل، مكه را عرصه منازعات و تاخت و تاز خود بر سر امارت قرار دادند و به خاطر آن ترس و وحشت عظيمى آن بلاد را فرا گرفت كه بدان اشاره خواهيم كرد.

ص: 375

نوشت تا در مقابل تأييد او يك صد هزار دينار شريفى بگيرند. در اواخر سال 904 حكم تأييد وى همراه قافله مصرى ها رسيد. به دنبال آن وى با سپاهيان خود به همراه قافله مصرى از ينبع به سوى مكه حركت كرد. بركات با اطلاع از اين مطلب براى روبرو شدن با او به وادى مر (1) رفت. در اين درگيرى بركات دوم شكست خورده به جده گريخت. بدين ترتيب منطقه ناامن شد، در حالى كه حجاج در عرفات و منى بودند. مفسده جويان هم فعّال شدند و مردم به ناله درآمدند. در اين وقت بزرگان قوم نزد هزاع رفته او را سخت ملامت كردند. (2)

به دنبال آن، اشرف ميان دو برادر را آشتى داده و بركات در اواخر ذى حجه همان سال به مكه بازگشت. دو سال بعد، باز اختلاف آغاز شد و اين بار هزاع بر بركات يورش برده، در نهم جمادى الأولاى سال 907 با يكديگر درگير شدند. بركات شكست خورده به ليث رفت و هزاع امارت مكه را در دست گرفت؛ اما چيزى نگذشت كه در 15 رجب همان سال در نزديكى مكه درگذشت. جنازه او را به مكه حمل كرده، پس از طواف دفن كردند. (3)

ص: 376

نسبت بيست اشرفى براى سواركاران و ده اشرفى براى نيروهاى پياده ميان آنان تقسيم كرد. (1)

وى همچنين دريافت كه برخى از اهالى جدّه تمايلى به او ندارند. به همين جهت همراه شمارى از سپاهيان خود عازم شده، به غارت آنان پرداخت.

كار احمد بيش از دو هفته به طول نينجاميد. پس از آن خبر رسيد كه برادرش بركات دوم فرزند محمد از يمن رسيده و فرمان تأييد از چراكسه آورده است. (2)

ص: 377

ميخكوب ببندند. مردم به شفاعت برخاستند و او پذيرفت تا آنان با پنج هزار دينار و برخى با كمتر از آن خود را رها سازند. پس از آن خانه هاى آنان و نيز پدرشان را گشود و هرچه از اثاث و كتاب در آن ها بود فروخت و پول آن را مصادره كرد كه به صدها هزار مى رسيد.

به دنبال آن خانواده قاضى را به جزيره ابن بركوت (1) تبعيد كرد. چيزى نگذشت كه نايب او در جزيره، آنان را در كشتى كوچكى به دريا فرستاده، غرقشان كرد.

هنوز چند ماهى از استقرار امارت بركات نگذشت بود كه خبر رسيد برادرش احمد در حال فراهم آوردن جنگجويانى در ينبع است. وى براى رويارويى با او در اواخر ذى حجه سال 907 حركت كرد و او را به شكست كشاند. وقتى بازگشت باز شنيد كه برادرش درگيرى را از سر گرفته است. بركات كه مريض بود و نمى توانست نبرد كند، راه يمن را در پيش گرفت و برادرش احمد را رها كرد تا به مكه درآيد.

ص: 378

احمد چند ماهى سر كار بود تا آن كه شنيد برادرش بركات در حال حمله به اوست.