تحقیقی پیرامون کتاب فقه الرّضا
سرشناسه : استادی ، رضا، - 1316
عنوان و نام پدیدآور : تحقیقی پیرامون کتاب فقه الرضا/ رضا استادی
مشخصات نشر : [مشهد]: کنگره جهانی حضرت رضا(ع )، 1363.
مشخصات ظاهری : ص 20
یادداشت : کتابنامه : ص . 20 - 18
موضوع : فقه الرضا -- نقد و تفسیر
شناسه افزوده : کنگره جهانی حضرت رضا علیه السلام
رده بندی کنگره : BP181/3/ع8ف70212 1363
رده بندی دیویی : 297/342
شماره کتابشناسی ملی : م 71-5642
خیراندیش دیجیتالی: انجمن مددکاری امام زمان (عج) اصفهان
ویراستار کتاب: خانم نرگس قربانی
ص: 1
شناسنامه
مقاله: تحقیقی پیرامون كتاب «فقه الرضا»
نویسنده: رضا استادی
ناشر: کنگره جهانی حضرت رضا علیه السّلام
تیراژ: 1000 نسخه
حروف چینی و نظارت بر چاپ: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی
محل نشر: آستان قدس رضوی، دانشگاه علوم اسلامی
تاریخ: ذی قعده 1404
ص: 2
بسم الله الرحمن الرحيم
منابع اصلی فقه شیعه امامیه پس از قرآن کریم دو دسته است:
1- جوامع حدیثی که در عصر ائمه اطهار علیهم السّلام تا یکی دو قرن بعد تصنيف و تدوين شده مانند کتب اربعه (کافی، فقیه، تهذیب و استبصار) که در سده چهارم و پنجم گرد آوری شده است.
2- متون فقهی که در سده چهارم و پنجم با استفاده و به کار گرفتن عین عبارات روایات تألیف شده، مانند مقنع شیخ صدوق و مقنعة شيخ مفيد و نهاية شیخ طوسی.
در مورد کتاب فقه الرضا که شامل ابواب طهارت تا دیات می باشد و در سال 1274 هجری قمری در هفتاد و هشت صفحه رحلی چاپ سنگی شده و نسخه های خطی آن در کتاب خانه ها موجود می باشد اختلاف است. برخی از دانشمندان این کتاب را از دسته اول به شمار آورده و آن را یکی از کتاب های حدیثی می دانند و برخی دیگر از محققین آن را از دسته دوم به حساب آورده و یکی از متون فقهی مشتمل بر عین عبارات روایات می دانند.
پیرامون این کتاب و مؤلف و درجه اعتبار آن بحث ها و تحقیقاتی انجام گرفته که مقاله زیر یکی از آن ها است.
ص: 3
ماجرای پیدایش فقه الرضا در مآخذ مختلف و متعددی یاد شده است که چند نمونه ای از آن نقل می شود:
*ملا محمد تقی مجلسی طاب ثراه (1003-1070) در شرح فارسی (1) خود بر «من لا یحضره الفقیه» که در سال های 1065-1066 به نگارش آن اشتغال داشته درباره «فقه الرضا» می نویسد: «این کتاب در قم ظاهر شد و نزد ما هست و ثقه عدل قاضی میر حسین طاب ثراه قریب به ده سال قبل از این از روی آن کتاب نوشته بود...»
و در جای دیگر همان شرح می نویسد: «دو شیخ فاضل صالح ثقه گفتند که این نسخه را از قم به مکه آوردند و چون نسخه قدیمی بود و خطوط اجازات علما بر آن بود... قاضی میر حسین طاب ثراه از روی نسخه آن نوشته بود و به این شهر آمد و بنده از آن نسخه، نسخه برداشتم...» (2)
و نیز از همان مرحوم نقل شده است: «از فضل خدا بر ما این بود سید فاضل ثقه محدث امیر حسین طاب ثراه که سال ها مجاور بيت الله الحرام بود و سپس به ایران و اصفهان آمد هنگامی که به زیارت او مشرف شدم گفت: هدیه نفیسی برای شما آورده ام و آن «فقه رضوی» است سپس گفت هنگامی که در مکه بودم گروهی از حجاج قمی نزد من آمدند که کتابی بسیار قدیمی که در زمان حضرت رضا علیه السلام نوشته شده بود همراه داشتند... پس نسخه ای از روی آن برداشتم و با آن مقابله کردم»
مرحوم ملا محمد تقی مجلسی در پی این کلام می گوید: «پس میر حسین یاد شده نسخه را به من داد و من از روی آن نسخه ای برداشتم و یکی از فضلا نسخه مرا برای استنساخ گرفت و من فراموش کردم که از او پس
ص: 4
بگیرم تا این که شرح عربی (1) «من لا یحضره الفقیه» را به پایان رساندم و کمی از شرح فارسی را نیز نوشتم آن فاضل نسخه مرا آورد...» (2)
*علامه مجلسی ملا محمد باقر (1037- 1110) درباره «فقه الرضا» می نویسد: «سید فاضل محدث قاضی امیر حسین طاب ثراه پس از آمدن به اصفهان به من گفت: «در یکی از سال های مجاورت من در مکه گروهی از حجاج قمى اتفاقاً نزد من آمدند و کتابی بسیار قدیمی که در عصر حضرت رضا علیه السلام نوشته شده بود همراه داشتند... پس آن نسخه را گرفتم و از روی آن نسخه ای برداشتم و تصحیح کردم»
سپس علامه مجلسی اضافه می کند: «پدرم قدس الله سره آن نسخه را گرفت و از روی آن، نسخه ای برداشت و تصحیح کرد...» (3)
*مرحوم سید نعمت الله جزائری (1050-1112) در مقدمات شرح خود بر تهذیب شیخ طوسی می نویسد: «کتاب فقه رضوی» دراین سال ها از بلاد هند به اصفهان آورده شد و اکنون در کتاب خانه شیخ ما (ملا محمد باقر مجلسی) ادام الله ايام إفاداته نگاه داری می شود. (4)
*میرزا عبد الله افندی اصفهانی در گذشته 1137 در ریاض العلماء (5) می نویسد: «كتاب فقه الرضا به خط حضرت رضا مورخ سال دویست در کتاب خانه امیر غیاث الدین (جّد پنجم سید علی خان مدنی شارح صحیفه سجادیه) در گذشته 948 بوده و جزو کتاب هایی است که از سید علی خان در طائف مانده است.» (6)
*سید بحر العلوم طاب ثراه متوفای سال 1212، از نسخه ای از «فقه الرضا» متعلق به کتاب خانه آستان قدس رضوی (7) یاد می کند که بر آن نوشته بوده است: اصل این کتاب به خط کوفی بوده و میرزا محمد آن را
ص: 5
به خط عربی متداول نقل کرده است. (1)
* ملا مهدی نراقی (رحمة الله) متوفای 1209 نیز از نسخه ای بسیار قدیمی متعلق به کتاب خانه آستان قدس رضوی یاد می کند که از روی آن نسخه ای برای خود برداشته بود. (2)
*مرحوم سید حسن صدر مؤلف «تأسيس الشيعة لعلوم الاسلام» از نسخه ای که بر آن حواشی به خط سید علی خان شارح صحيفه سجاديه (1052 - 1130) دیده می شد یاد می کند. (3)
قدیم ترین نسخه موجود کتاب تا آن جا که نگارنده اطلاع دارد نسخه کتاب خانه آستان قدس رضوی است که مورخ 1050 می باشد. (4)
*و نیز دو نسخه از فقه الرضا یکی همراه با کتاب «فرائض رضوی» و دیگری همراه با «الهداية» شيخ صدوق هر دو از سده یازدهم در کتاب خانه مرکزی دانشگاه موجود است که در جلد شانزدهم فهرست آن جا معرفی شده است. (5)
*و نیز ترجمه ای از «فقه الرضا» که تاریخ کتابت آن 1029 می باشد در کتاب خانه سالار جنگ حیدر آباد هند موجود است. (6)
*و اگر «فقه الرضا» را همان رسالة «التكليف» شلمغانی بدانیم نسخه ای از آن تا نیمه دوم سده نهم در دست بوده و ابن ابی جمهور احسائی در کتاب «عوالی اللئالی» خود که از تألیف متن و حاشیه آن در سال 897 فراغت یافته (7) از آن نقل می کند. (8)
درباره این که مؤلف «فقه الرضا» کیست آراء و نظراتی مختلف وجود
ص: 6
دارد که در زیر به آن ها اشاره می شود. البته باید توجه داشت که برخی از این نظرات به صورت احتمال عنوان شده است و در مورد بخشی از کتاب که سند دارد (صفحه 56-78 نسخه چاپی فقه الرضا) نیز برخی از صاحبان این نظرات تصریح کرده اند که قسمتی از کتاب «نوادر احمد بن عیسی اشعری قمی» است که ندانسته به کتاب «فقه الرضا» ضمیمه شده است.
1- تألیف حضرت رضا علیه السلام است. این عقیده قاضی میر حسین است که در نیمه اول سده یازدهم می زیسته و می گفته است نسخه اصل کتاب به خط حضرت رضا علیه السلام بوده است و عده ای هم به پیروی از او و استناد به سخن او همین عقیده را داشته و دارند. و نیز کلام صاحب رياض العلماء که پیشتر یاد شد همین عقیده را تأیید می کند.
2- همان رساله «شرایع» علی بن موسی بن بابویه قمی است و تشابه اسمی باعث این اشتباه شده است.
مرحوم سید حسن صدر می نویسد: اکثر فتاوی علی بن بابویه قمی و پسرش شیخ صدوق و شیخ مفید با فتاوی «فقه الرضا» و نیز اكثر عبارات شان در کتاب های «شرایع و مقنع و مقنعة» با عبارات فقه الرضا برابر است و خصوصاً «شرایع» که اکثر عباراتش با عبارات «فقه الرضا» موافق است تا آن جا که گمان شده است «فقه الرضا» همان «شرایع»
علی بن بابویه قمی است. (1) و چند نفر از بزرگان به این برابری فتاوی و عبارات گواهی داده اند: (2)
صاحب فصول می نویسد: بسیاری از فتاوی شیخ صدوق و پدرش و به خصوص عبارات «شرایع» علی بن بابویه با عبارات «فقه الرضا» برابر
ص: 7
است و قسمتی از روایات «من لا یحضره الفقیه» که بدون سند ذکر شده است در «فقه الرضا» یافت می شود و نیز «مقنعه» مفید هم همین طور است. (1)
علامه مجلسی در مقدمه «بحار» فرماید: اکثر عبارات «فقه الرضا» با آن چه صدوق در «من لا يحضره الفقيه» به عنوان: «في رسالة أبی الّی» و نیز با آن چه بدون سند ذکر کرده است موافق می باشد. (2)
مجلسی اول در «شرح فقیه» فرماید: آن چه علی بن بابویه در رساله خود برای فرزندش ذکر کرده است با عبارات «فقه الرضا» برابر است مگر در موارد نادره. و نیز آن چه صدوق در «من لا یحضره الفقيه» بدون سند یاد کرده است با عبارات «فقه الرضا» یکسان است. (3)
و نیز همان مرحوم در «شرح فارسی» خود بر «من لا يحضره الفقيه» گوید: ظاهرش آنست که علی بن بابویه این عبارات را (یعنی عباراتی که پدر صدوق در رساله ای برای صدوق نوشته) و سایر عباراتی که به پسرش نوشته است از کتاب «فقه رضوی» برداشته باشد بلکه اکثر عباراتی که صدوق از خود می گوید از آن کتاب برداشته است... (4)
نویسنده این سطور گوید: به خاطر دارم حدود بیست سال پیش در ایامی که سطح مکاسب را نزد آیة الله منتظری دامت افاضاته می خواندیم ایشان می گفتند: ما تطبیق کرده ایم تمام مواردی که در «من لا یحضره الفقيه» با عنوان «فى رسالة ابى الّى» نقل شده است بدون استثناء با عبارات «فقه الرضا» برابر است و همین را دلیل می گرفتند که «فقه الرضا» همان «شرایع» علی بن بابویه است. و هنوز هم ایشان به این عقیده باقی هستند و گویا قرائن دیگری هم در طول مطالعات خود به دست آورده اند.
ص: 8
3- تألیف یکی از اصحاب امام رضا علیه السلام است. این احتمال کلمات سید محسن اعرجی صاحب «منظومه فقهيه» و حجة الإسلام شفتی صاحب «مطالع» و سيد محمد هاشم خوانساری صاحب «مبانی الأصول» دیده می شود.
4- تألیف یکی از قدمای اصحاب است و کتابی است در ردیف «مقنع» صدوق و «مقنعه» مفید، و تشابه عبارات آن با کتاب های قدمای اصحاب دلیل این نیست که یکی از همان کتاب ها باشد زیرا کتاب های فقهی آن دوره که از متون روایات اخذ می شود غالباً در عبارات با هم تفاوت چندانی ندارند. این احتمال در کلمات سید محمد هاشم خوانساری و دیگران دیده می شود. و سید نام برده همین احتمال را تقویت و اختیار کرده است.
5- شیخ حرّ عاملی و برخی دیگر می گویند: مجهول المؤلف است.
6- كتاب «المنقبة» امام عسکری علیه السلام است که در کتاب «مناقب» ابن شهر آشوب مازندراني و كتاب «الصراط المستقيم» على بن یونس عاملی یاد شده و گفته اند شامل اغلب مسائل حلال و حرام می باشد. این احتمال را نیز سید محمد هاشم خوانساری داده ولی آن را تضعیف کرده است.
7- مرحوم سید حسین قزوینی صاحب کتاب «معارج الأحكام» گوید: استاد ما مرحوم وحید بهبهانی احتمال می داد که «فقه الرضا» تأليف یکی از فرزندان ائمه معصومین و به امر حضرت رضا علیه السلام تأليف شده باشد.
8- احتمال دیگر این که تألیف یکی از راویان ائمه اطهار باشد. (سید محمد هاشم مذکور)
ص: 9
9- کتابی است مجعول و عمداً از طرف جاعل آن به حضرت رضا علیه السلام نسبت داده شده است. البته این احتمال آن قدر پوچ است که قابل این نیست که در کنار سایر احتمالات قرار گیرد.
10- همان كتاب «التكليف» شلمغانی است. مرحوم سید حسن صدر رساله «فصل القضا في الكتاب المشتهر بفقه الرضا» را در اثبات این مطلب تألیف کرده است.
مرحوم سید حسن صدر در این رساله برای اثبات این مدعی دلیلی به این شرح ذکر کرده است: شیخ مفید در برخی تألیفاتش و شیخ طوسی در كتاب «الغيبة» و نیز در کتاب «الفهرست» و علامه حلی در کتاب «خلاصة الاقوال» و ابن ادریس در «سرائر» و شهید اول در «لمعة» شهید ثانی در شرح «لمعه»، همگی گفته اند: محمد بن علی شلمغانی کتابی به نام «التكليف» دارد و مطالب آن کتاب را مشایخ ما از او روایت می کنند به استثنای یک روایت که از منفردات و مختصات این کتاب است و آن روایت اینست: اگر کسی برای اثبات مدعای خود نزد حاکم شرع، بيش از يك شاهد ثقه نداشت برادر ایمانی او می تواند بدون آگاهی و علم، به استناد قول مدعی و یا به استناد شهادت آن ثقه، به نفع او شهادت دهد تا شهادت عدلین محقق شده و حق او از بین نرود.
سپس مرحوم صدر اضافه می کند که عین این روایت که از مختصات کتاب «التكليف» دانسته شده و نیز در کتاب «عوالی اللئالى» ابن ابى جمهور احسائی بی واسطه از کتاب «التكليف» نقل شده در کتاب «فقه الرضا» موجود است و این دلیلی قاطع بر اتحاد کتاب «فقه الرضا» و «التكليف» شلمغانی می باشد.
به غیبت شیخ طوسی صفحه 252 و فهرست شیخ ص 173 و خلاصه
ص: 10
علامه ص 254 و سرائر باب كيفية الشهادة و شرح لمعه 294/1 و فقه الرضا صفحه 41 و عوالی اللئالى 1/ 314-315 و رجال نجاشی ص 294 و رساله فصل القضاء ص 1-11 مراجعه شود.
در رساله «فصل القضاء» با ذکر قرائنی چند که عمده آن ها همان دلیلی بود که یاد کردیم اثبات شده است که کتاب معروف به «فقه الرضا» همان كتاب «التكليف» شلمغانی است که بخشی از کتاب «نوادر احمد بن عیسی اشعری قمی» اشتباهاً به آن ضمیمه شده و نیز برگ اول آن افتاده و برگی از کتاب دیگر (که شاید خط حضرت رضا علیه السلام بر پشت آن بوده) به جای برگ اول این کتاب قرار گرفته است و همین موضوع باعث شده است برخی گمان کنند این کتاب از تألیفات حضرت رضا علیه السلام است.
رساله «التكليف» یکی از تألیفات ابو جعفر محمد بن علی شلمغانی معروف به ابن عزاقر یا ابن ابی عزاقر مقتول در 322 است.
وی یکی از دانشمندان و مؤلفان شیعه امامیه بوده و چندی سمت نمایندگی حسین بن روح (یکی از نواب چهارگانه امام زمان عجل الله فرجه الشریف) را داشته است و توقیعات آن حضرت به توسط حسین بن روح به دست شلمغانی و به وسیله او به مردم می رسیده است لیکن سر انجام در دهه پایان زندگی خود گرفتار انحراف شد و مردم را به سوی خود دعوت نمود و پیروانی پیدا کرد و بدین ترتیب گروهی به نام «عزاقریه» با عقائدی خرافی و بی اساس پیدا شدند.
كتاب «التكليف» از تألیفات وی است که در دوران استقامتش نگاشته و به نظر حسین بن روح رضوان الله علیه هم رسیده و او محتوای آن کتاب را جز در دو سه مورد تأیید کرده است. (1)
ص: 11
و این کتاب ظاهراً تا زمان ابن ابی جمهور احسائی (سده نهم) با همین نام در دست بوده است که وی در کتاب «عوالی اللئالى» خود دو روایت از آن نقل کرده است. (1)
برای آشنایی با شرح حال شلمغانی و عقائد و پیروان و سرانجام کار او و نیز تألیفات او کتاب های زیر را ببینید:
غیبت شیخ طوسی: 248-254 چاپ نجف.
فهرست شیخ طوسی: 173 چاپ نجف.
رجال نجاشی: 293 چاپ تهران.
فهرست ابن ندیم: 521 چاپ مصر.
الفرق بين الفرق: 264 چاپ مصر تصحیح محمد محیی الدین.
معجم الأدباء: 235/1-253.
کامل ابن اثیر حوادث سال 322.
ترجمة الآثار الباقية: 278 و 552.
رجال علامه: 253 چاپ نجف.
معجم الأدباء: 359/3.
الآثار الباقية: 214 چاپ لیدن.
رجال استر اباد ص 308.
الكنى و الألقاب قمى 335/2 چاپ نجف.
رجال ممقانی 156/3.
قاموس الرجال 289/8.
نامه دانشوران 62/7 چاپ قم.
الذريعه تهرانی رحمه الله 406/4.
تحفة الأحباب قمي: 337.
ص: 12
لغت نامه دهخدا در واژه عزا قریه.
خاندان نوبختی: 222-240 و موارد دیگر آن.
نگارنده رسالة فصل القضاء (سید حسن صدر، رحمة الله).
مرحوم آیت الله آقا سید حسین صدر عاملی کاظمی ( 1272-1354) یکی از شخصیت های علمی شیعه در قرن حاضر بود.
وی تحصیلات خود را به ترتیب در کاظمین، نجف و سامرا تا سال 1314 به پایان رسانید و سپس به زادگاه خویش «کاظمین» بازگشت و تا پایان عمر در آن جا به کار های دینی، علمی اشتغال داشت.
او در علوم مختلف اسلامی: اصول دین، فقه، اصول فقه، حدیث، رجال، درایه، تاریخ، مناظره، اخلاق، ادبیات، فهرست نگاری و کتاب- شناسی، حدود هشتاد کتاب و رساله نگاشته است که برخی از آن ها به چاپ رسیده است و در این جا فقط به چند اثر او که با موضوع رساله «فصل القضاء» تناسب دارد اشاره می شود:
تأسيس الشيعة لعلوم الإسلام.
الشيعة و فنون الإسلام که کوتاه شده کتاب اول است.
الإبانة عن كتب الخزانة. فهرست موضوعی کتاب خانه شخصی او است و کتاب خانه آن مرحوم یکی از معروف ترین کتاب خانه های شیعه است که در آن نسخه های خطی بسیار ارزنده ای وجود دارد و متأسفانه پس از وفات ایشان این کتاب خانه مسدود شده و گویا کتاب ها در معرض نابودی است.
رسالة فصل القضا في الكتاب المشتهر بفقه الرضا که در آن اتحاد کتاب فقه الرضا با «التكليف» شلمغانی به اثبات رسیده است.
ص: 13
از رساله «فصل القضاء» سه نسخه می شناسیم:
1- نسخه اصل به خط مؤلف که در کتاب خانه او بوده است. (1)
2- نسخه ای نزد آقای میر سید احمد روضاتی در تهران. (2)
3- نسخه شماره 1468 کتاب خانه جامع گوهر شاد در مشهد در 27 برگ.
نگارنده این سطور چند سال پیش این رساله را بر اساس عکس همین نسخه مشهد که در اختیار دانشمند محترم جناب آقای جلالی حسینی بود تصحیح نموده و به چاپ رسانده است.
شرح حال مرحوم سید حسن صدر را در این کتاب ها ببینید:
فوائد الرضوية محدث قمی 123/1.
الكنى وا لألقاب محدث قمی 327/2 چاپ نجف.
منتهی الآمال محدث قمی 153/2 چاپ علمیه اسلامیه.
نقباء البشر تهرانی 1/ 445-449.
مصفى المقال تهرانی: 130-131.
المشيخة الى اسناد المصفى: 37-39.
مقدمه تأسيس الشيعة لعلوم الإسلام چاپ عراق.
مقدمه الشيعة و فنون الإسلام چاپ صيدا.
مقدمة نزهة اهل الحرمين الى عمارة المشهدين که از تألیفات آن مرحوم است چاپ لکهنو.
اعیان الشیعه عاملی 23/ 356-379.
ص: 14
ريحانة الأدب 2/ 463-464 چاپ اول.
الاعلام زرکلی 2/ 239-240.
معجم المؤلفين 299/3 - 300.
مؤلفين مشار 2/ 665-666.
کار هایی که غیر از رساله فصل القضاء پیرامون فقه الرضا انجام شده است:
1- میر محمد مؤمن استر آبادی فقه الرضا را به عربی شرح کرده است. (1)
2- شاه قاضی یزدی (نگارنده «تفسیر قطب شاهی» «و رسالة في الجمع بين حديث ما عرفناك ... و لو كشف الغطاء» و «رسالة في شرح حديث ان الله لا يجمعهم على ضلالة» که از نگارش اولی در 1021 و از دومی و سومی در 1031 فراغت یافته) شرح استر آبادی یاد شده را به فارسی ترجمه کرده است. (2)
از این ترجمه نسخه ای به شماره 15 فقه امامیه با نام «ترجمه فقه الرضا» در کتاب خانه سالار جنگ حیدر آباد هند موجود است در 327 برگ به خط محمد مؤمن عرب بن شرف الدین حسن شیرازی در سال 1029. (3)
3- محمد باقر بن اسماعیل حسینی (خاتون آبادی ظ ) «فقه الرضا» را برای شاه سلطان حسین صفوی ترجمه نمود. (4)
4- ترجمه فقه الرضا در الذریعه یاد شده است که معلوم نیست همان ترجمه پیش باشد. (5)
5- سید محمد هاشم خوانساری برادر صاحب روضات رحمة الله عليهما «رسالة في تحقيق فقه الرضا» دارد که با چند رساله دیگر از ایشان
ص: 15
به صورت مجموعه ای چاپ شده است.
6- سید حسن صدر رساله فصل القضاء خود را برای مرحوم سردار کابلی (صاحب ترجمه انجیل بر نابا و غيره) تلخیص کرده است نسخه ای از آن نزد حضرت آقای جلالی است. (1)
7- مرحوم معلم حبیب آبادی صاحب کتاب مکارم الآثار حاشیه ای بر «فصل القضاء» سید حسن صدر نوشته است. (2)
8- شنیده ام مرحوم شیخ محمد رضا اصفهانی (صاحب وقاية) ردی بر رساله فصل القضاء نوشته است که هنوز به نسخه آن دست نیافته ام و صحت و سقم این مسموع را نیز نمی دانم.
9- شیخ محمد علی معزی دزفولی رحمه الله (صاحب كتاب تجديد الدوارس در چند جلد) رساله ای درباره فقه الرضا نگاشته است. (3)
10 - الرد على القول بحجية فقه الرضا. رساله ای است که سید ابو القاسم موسوی ریاضی در حدود سال 1385 در هند نگاشته است. (4)
در این مصادر پیرامون فقه الرضا و نگارنده آن سخن رفته است.
1- لوامع صاحبقرانی مجلسی اول 187/12 و 198/4.
2- بحار الأنوار /11/1 چاپ جدید.
3- امل الآمل 364/2.
4- حدائق 7/1 چاپ سنگی.
5- فوائد سید بحر العلوم فائده چهل و پنجم.
6- عوائد نراقی، عائده شصت و ششم.
7- مفاتيح الأصول سید مجاهد: پس از بحث تسامح در ادلّه سنن.
8- الفصول الغروية سه برگ پیش از مباحث ادله عقلیه.
ص: 16
9- مستدرك الوسائل نوری 336/3-361.
10- روضات الجنات خوانساری 188-191 چاپ دوم.
11 - الذريعة علامة تهرانی 292/16 و 129/18 و موارد دیگر.
12- آیینه دانشوران یا دانشمندان گمنام تألیف سید علی رضا ریحان يزدى 284-286.
13- فهرست کتاب خانه مجلس شورا 82/4.
14- فرهنگ ایران زمین 83/4.
15- پاورقی های بحار الانوار چاپ جدید 370/01 و 26/80 و 28 بحار الانوار 375/51 و 78 و 226/8 و 217/84.
16- رياض العلماء ذیل شرح حال قاضی امیر حسین و سید علی خان مدنی و ناصر خسرو و در فصل پنجم از قسم اول کتاب. (1)
17- هداية الأمة شيخ حر عاملی. (2)
18- مصابیح سید بحر العلوم در بحث رضاع. (3)
19- اضفات الاحلام. به الذريعه 292/16 و 215/2 مراجعه شود.
20- شرح شرایع سید حسین قزوینی (معارج). (4)
21- شرح مقدمات حدائق از سید محسن اعرجی. (5)
22- کتاب درایه و رجال مرحوم میرزا محمود شيخ الإسلام تبریزی قاضی. (6)
23- ربيع الأزهار آقا احمد کرمانشاهی در این کتاب فائده ای (فصلی) مربوط به فقه الرضا دیده می شود. (7)
24- كشف القناع مرحوم شیخ اسد الله تستری صفحه 212-313. (8)
25- مقدمه جلد سوم نهاية شيخ طوسی به قلم حضرت آقای دانش پژوه (9) که تازگی منتشر شده است و شامل نکته هایی می باشد. (10)
ص: 17
بسیار به جا است که کتاب «فقه الرضا» بر اساس نسخه های آن که شاید قدیمی ترین آن ها همان نسخه کتاب خانه آستان قدس باشد با اسلوب جدید و فنی تجدید چاپ و در دسترس فقها و فضلا قرار گیرد. (1) واضح است که این کار برای روشن شدن وضع خود کتاب هم كمك بسيار مؤثری خواهد بود ولی به شرط آن که يك يا چند نفر از دانشمندانی که در فقه و حدیث (2) خبرویت کامل داشته باشند متصدی این امر گردند. (3)
1- نام این شرح فارسی «لوامع صاحب قرانی» است.
2- لوامع صاحب قرانی 187/12 و 198/4.
3- نام این شرح عربی «روضة المتقين» است که اخیراً در چهارده جلد چاپ شده است.
4- فوائد سيد بحر العلوم ص 146 - 147.
5- بحار الانوار 11/1.
6- مستدرك الوسائل 342/3.
7- این کتاب نفیس اخیراً در قم در چند جلد چاپ شده و به زودی منتشر خواهد شد.
8- مستدرك الوسائل 340/3.
9- در کتاب های فهرست شده کتاب خانه آستان قدس نسخه ای از فقه الرضا مورخ 1050 موجود است. باید دید که آیا همان نسخه ای است که سید بحر العلوم یاد کرده است یا نسخه دیگری است؟.
ص: 18
10- فوائد بحر العلوم ص 150.
11- الذریعه تهرانی رحمه الله 292/16.
12- رسالة فصل القضاء فى الكتاب المشتهر بفقه الرضا صفحه 12 چاپ قم.
13- فهرست کتاب خانه آستان قدس 473/5 و فهرست دو کتاب خانه مشهد ص 931.
14- مقدمه حضرت آقای دانش پژوه بر جلد سوم نهایه شیخ طوسی ص 34. چون هنوز فهرست یاد شده منتشر نشده است نمی دانیم که آیا تاریخ کتابت آن ها پیش از 1050 می باشد یا بعد از آن.
15- آیینه دانشوران یا دانشمندان گمنام 284-285.
16- فهرست آقای روضاتی ص 154.
17- عوالى اللئالى 1/ 314-315 چاپ قم.
18- نسخه شرایع ابن بابویه در کتاب خانه سید حسن صدر موجود بوده است به الذریعه 46/13 مراجعه شود.
19- فصل القضاء ص 27-28.
20- الفصول الغروية قبل از مباحث ادله عقليه. نسخه این جانب شماره صفحه ندارد.
21- بحار الأنوار 11/1.
22- فوائد بحر العلوم ص 147.
23- لوامع صاحبقرانی 187/1.
24- غيبت شیخ طوسی صفحه 251-252.
25- عوالى اللئالى 314/1-315.
26- الذريعه 234/16.
27- الذريعه 234/16.
28- فهرست چهار کتاب خانه مشهد: 359.
29- آيينه دانشوران یا دانشمندان گمنام 284.
30- همان کتاب 284-286 و الذریعه 302/4 و 13/ 189 و مستدرك الوسائل 353/3.
31- آیینه دانشوران 284-286.
32- نسخه ای از این ترجمه در کتاب خانه مدرسه فيضيه قم موجود است. به فهرست آن جا نوشته اینجانب 35/2 مراجعه شود.
33- الذريعه 123/4.
ص: 19
34- از افادات حضرت آقای جلالی حسینی.
35- یاد نامه معلم حبیب آبادی رحمه الله.
36- شرح حال خاندان معزی ص 38.
37- الذريعه 219/10.
38- مستدرك الوسائل 3/ 338-343.
39- مستدرك 336/3.
40- نسخه خطی نگارنده که اخیراً به کتاب خانه عمومی آیة الله مرعشی منتقل شده است.
41 و 42- مستدرك 338/3-339.
43- مصفى المقال تهرانی 452.
44- الذريعه 75/10 و 219.
45- از افادات حضرت حجة الاسلام وا لمسلمين جناب آقای حاج شیخ علی قدیری مقیم اصفهان. ایشان از شاگردان مرحوم صاحب وقایه هستند و در نامه ای که در جواب نامه حقیر مرقوم داشته اند فرموده اند: از رساله رد فصل القضاء مرحوم صاحب وقايه اطلاعی ندارم و اصلاً نشنیده ام که ایشان درباره فقه الرضا یا فصل القضاء رساله ای نوشته باشند. ولی به فقه الرضا خیلی بی اعتماد بودند.
46- صفحه 30-34.
47- کتاب های یاد شده جز شماره هفده تا بیست و سه همه چاپ شده ولی شماره شونزده هنوز منتشر نشده است از این رو به خود کتاب مراجعه نکرده و با واسطه آدرس را تعیین کرده ایم.
48- چاپ اول آن سنگی و غیر مطلوب است.
49- زیرا كتاب فقه الرضا هم کتاب فقهی بشمار می آید و هم کتاب حدیثی.
50- در پایان این تذکر لازم است که بحث پیرامون این که کتاب فقه الرضا با توجه به خصوصیات آن تا چه اندازه می تواند مورد اعتماد و استناد باشد خود بحث جداگانه ای است که در این مقاله از آن صرف نظر شده است.
ص: 20