بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ اَلْرَحیمْ

ثارالله

خون حسین علیه السلام در رگ های اسلام

خطیب دانشمند

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ حسین عندلیب

خیر اندیش دیجیتالی: موسسه مددکاری و خیریه ایتام امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشريف) شهرستان بروجن

ویراستار دیجیتالی: معصومه علیمیرزایی

ص: 2

حدیث قدسی

... وَجَعَلْتُ حُسَيْناً خازنَ وَحيى وَأَكْرَمْتُهُ بالشَّهَادَةِ وَ تَمْتُ لَهُ بالسَّعادَةِ، فَهُوَ أَفْضَلُ مَنِ اسْتُشهدَ، وَأَرْفَعُ الشُّهداء درجةً، وَجَعَلْتُ كلمتى التَّامَّةَ مَعَهُ وَحُجّتى البالغة عِنْدَهُ، بعثرته اثيبُ وَاعَاقِبُ.

و حسین را گنجبان وحی خویش قرار داده و او را با شهادت، کرامت بخشیدم، و پایانی بس با سعادت برای وی مقرر داشتم، اوست برترین شهیدان، و درجه اش از همه والاتر. کلمه تامه خود را همراه او قرار دادم و حجت رسای خویش را نزدش نهادم و به وسیلۀ خاندان او پاداش وکیفر میدهم.

اصول کافی، ج 2، ص،472، باب ماجاء في الاثنى عشر و النص عليهم، ح 3.

ص: 4

1. رسول معظم اسلام صلى الله عليه واله وسلم:

«إِنَّ لِقَتْلِ الْحُسَيْنِ حَرارَةً فِي قُلوبِ المُؤْمِنِينَ لا تبرد أبداً»

به راستی که با شهادت حسین علیه السلام آنچنان شور و حرارتی در دل مؤمنین ایجاد شده که هیچگاه به سردی نخواهد گرایید.

مستدرک الوسائل، ج 10، ص 318 باب 49 از ابواب المزار، ح 13.

ص: 5

2. امير المؤمنين على علیه السلام:

«نَظَر - سلام اللہ علیہ الی الحسین علیه السلام، فقال: يا عَبْرة كلِّ مؤمن، فقال: أنا يا أبتاه، قال:نعم يأبنى».

حضرت علی علیه السلام نگاهی به فرزند خود کرد و فرمود: ای کسی که نام و یاد تو موجب جاری شدن اشک در دیده هر مؤمن است. حسین گفت پدر منظور شمامن هستم؟

در پاسخ فرمود: آری فرزندم.

بحارالانوار، ج 44، ص 280 و فضل زيارة الحسين علیه السلام، ص 38.

ص: 6

3. فاطمه زهرا علیهماالسلام:

«فَلَمَّا صَارَتِ السِّتَةُ، كُنْتُ لا أَحْتاجُ في اللَّيْلَةِ الظُّلْماءِ إلى مِصْبَاحٍ وَجَعَلْتُ أَسْمَعُ إِذَا خَلُوتُ في مُصلاى التسبيحَ وَالتَّقْديس في باطِني».

آن گاه که حسین علیه السلام [هنگام بارداری] به شش ماهگی رسید، در شب تاریک به چراغ نیاز نداشتم و هنگام عبادتِ خدا و خلوت با حق، صدای تسبیح و تقدیس [وی را] می شنیدم.

بحارالانوار، ج 43، ص 273؛ عوالم، ج 17، ص 11، الدمعة الساكبة، ص 259 و خصائص الحسينية، ص 31.

ص: 7

4. امام حسن مجتبى علیه السلام:

«... إن الذى يُؤتى إلى سَمْ يُدَسُ إِلَى ، فَاقْتُلُ بِهِ، وَلَكِنْ لا يَوْمَ كَيُومِكَ يا أَبَا عَبْدِ الله...»

آنچه موجب شهادت من می شود، سمی است که به کامم ریزند، اما ای ابا عبدالله هیچ روزی (مصیبتی) مانند روز (مصیبت) تو نخواهد بود.

امالی صدوق، ص 116؛ بحار الانوار، ج 45 ص 218؛ مثیر الاحزان، ص 9 عوالم، ج 17 ، ص 154 و لهوف، ص 25

ص: 8

5. سيّد الشهدا حسين بن على علیه السلام:

«.... أنا قتيل العبرة ، لا يَذكُرنى مؤ مِنْ الَّا اسْتَعْبَرَ».

منم کشته گریه هیچ مؤمنی مرا یاد نمی کند مگر آنکه سرشک غم از دیدگان وی جاری می شود.

امالی صدوق، ص137؛ كامل الزيارات، ص 108؛ بحار الانوار، ج 44، ص 284؛ عوالم ، ج 17، ص 536 و اثبات الهداة، ج 2، ص 584

ص: 9

6. سيد الساجدين على بن الحسين علیه السلام:

« أَنَا ابْنُ مَنْ بَكَتْ عَلَيْهِ مَلائِكَةُ السَّمَاءِ، أَنَا ابْنُ مَنْ ناحَتْ عَليهِ الْجِنُّ فِي الْأَرْضِ وَالطَّيْرُ فِي الْهَواءِ».

من فرزند کسی هستم که فرشتگان آسمان بر او گریستند و جن در زمین و پرندگان در هوا بر او نوحه کردند.

بحارالانوار، ج 45، ص 174 و عوالم، ج 17، ص 485

ص: 10

7. امام محمد باقر علیه السلام:

«مابَكَتِ السَّماءُ عَلَى أَحَدٍ بَعدَ يَحيى بن زكريا ، إِلَّا عَلَى الْحُسين بن عَلَى ، فَإِنَّهَا بَكَتْ عَلَيْهِ أَرْبَعِينَ يَومَاً».

بعد از یحیی بن زکریا آسمان در مرگ کسی نگریست، مگر در شهادت حسین بن علی علیه السلام که چهل روز در این مصیبت گریان بود.

كامل الزيارات، ص90؛ بحارالانوار، ج ،45 ص، 211 عوالم، ج 17، ص، 469.

ص: 11

8. امام جعفر صادق علیه السلام:

«إِنَّ البَكَاءَ وَالجَزَعَ مَكْرُوهُ لِلْعَبْدِ فِي كُلِّ مَا جَزَعَ، ما خَلَا البكاءَ وَالْجَزَعَ عَلَى الْحُسَين بن على فَإِنَّهُ فِيهِ مَأْجُورٌ»

گریستن و بی تابی کردن در تمام ناملایمات و مصایب ناپسند است، مگر در مصیبت حسین بن علی علیه السلام که آدمی در این گریه و جزع، پاداش نیز خواهد داشت.

كامل الزيارات، ص 100؛ بحار الانوار، ج 44، ص 291 و عوالم ، ج 17، ص 533

ص: 12

9. حال امام موسی بن جعفر علیهماالسلام در روز عاشورا از زبان امام رضا علیه السلام:

«كان أبى - إذا دَخَل شَهْرُ المحرم - لأيرى ضاحكاً وَ كانَتْ الكآبَةُ تَغْلِبُ عَلَيْهِ، حَتَّى يَمْضى مِنْهُ عَشْرَةُ ايام فَإِذَا كَانَ يَوْمُ العاشِرِ، كَانَ ذَلِكَ اليَومُ، يَوْمَ مُصيبَتِهِ وَحُزْنِهِ وَبُكائِهِ، وَيَقُول: هُوَ الْيَومُ الَّذِى قُتِلَ فيه الْحُسَيْنُ».

آن گاه که ماه محرم آغاز می شد، دیگر پدرم مسرور و خندان دیده نمی شد و حزن و ملال بر او چیره میگشت تا روز عاشورا که آن روز، روز مصیبت و حزن و گریه اش بود، و می فرمود در چنین روزی بود که حسین کشته شد.

امالی صدوق، ص 128؛ بحارالانوار، ج 44، ص 284 و عوالم، ج 17، ص 538.

ص: 13

10. امام على بن موسى علیه السلام:

«.. إِنَّ يَوْمَ الحُسَيْنِ أَقْرَحَ جُفُونَنَا وأَسْبَلَ دُموعَنا و أَذَل عزیزنا بأرض كَرْبِ وَبَلأُوأَورثَتْنا الكَربَ والبلاء الى يوم الأنقضاء ...».

همانا روز (مصیبت حسین چشمان ما را خسته و مجروح کرده و اشکهای ما را ریزان نموده، و عزیزان ما در آن سرزمین غم بار گرفتار خواری ظاهری شدند مصایب آن روز به گونه ای است که برای همیشه ما را غمگین و داغدار کرده است.

امالی صدوق، ص128؛ بحارالانوار، ج 44، ص 284 و عوالم، ج 17، ص 538

ص: 14

11. امام محمد تقی علیه السلام:

من زار الحسين اليلةَ ثَلاث وعشرينَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ، وَ هِيَ الليلة التي يُرجى أَنْ تَكُونَ لَيْلَةَ الْقَدْرِ وَفِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكيم ، صافَحَه أَرْبَعَةٌ وَعِشْرُونَ أَلْفَ مَلَكٍ وَنَبِي كُلُّهُم يَستأذِنُ اللَّهَ فِي زِيَارَةِ الْحَسِينِ فِي تِلْكَ اللَّيلَةِ».

هر کس در شب بیست و سوم رمضان که- امید است همان شب قدری باشد که هر امری طبق حکمت خداوند تنظیم می شود - امام حسین او را زیارت ،کند بیست و چهار هزار فرشته و پیامبر با این زائر مصافحه کنند و اینان همان گروهی هستند که از خداوند برای زیارت حسین در چنین شبی اذن می طلبند.

وسائل الشيعة، ج 10، ص 370 باب 53 از ابواب المزار، ح 5

ص: 15

12. امام علی بن محمد النقي علیه السلام:

«من خَرَجَ مِنْ بَيْتِهِ، يُريدُ زِيارَةَ الْحُسين بن عَلى، فَصَارَ إِلَى الْفُراتِ ، فاغْتَسَلَ منه ، كَتَبَهُ اللهُ مِنَ الْمُفْلِحينَ، فَإِذا سَلَّمَ عَلى ابي عبد الله 7، كُتِبَ مِنَ الْفَائِزِينَ، فَإِذَا فَرِغَ مِنْ صَلوتِهِ، أَتَاهُ مَلَكٌ، فَقَالَ: إِنْ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم يَقْرَؤُكَ السَّلامُ وَيَقُولُ لَكَ: أَمَا ذُنُوبُكَ، فَقَدْ غُفِرَ لَكَ، فَأَسْتَأْنِفِ العَمل».

آن کس که از منزل خویش به قصد زیارت حسین علیه السلام خارج شود و به فرات رود و در آن غسل کند خداوند نامش را در زمرهٔ رستگاران می نگارد. و چون به آن حضرت سلام دهد از فائزین محسوب می شود، و آن گاه که از نمازش فارغ شود، فرشته ای به او میگوید: رسول خدا بر تو درود می فرستد و به تو می فرماید: گناهانت آمرزیده شد پس عمل را از نو آغاز کن.

وسائل الشيعة، ج 10، ص 380 باب 59 از ابواب المزار ، ح 10 وكامل الزيارات، ص 185 و 186

ص: 16

13. امام حسن عسكرى علیه السلام:

«اللهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِحَقِّ الْمَولُودِ في هذا اليوم، المَوْعُودِ بشَهادَتِهِ قَبْلَ اسْتِهلالِهِ وَوِلادَتِهِ ، بَكَتْهُ السَّماءَ وَمَن فيها ، وَالأرضُ ومن عَلَيْها، ولَمَّا يَطَأُ لا بتَيْها، قتيل العَبَرَةِ وَسَيِّدِ الأسرَةِ، الممدود بالنُّصَرَةِ يومَ الكَرَةِ، المعوضِ مِنْ کان از قَتْلِهِ أَنّ الأئمةَ مِنْ نَسلِهِ ، والشفاء فى تُرَبَتِهِ ...»

بار الها از تو مسئلت میکنم به حق نوزادی که در چنین روزی (سوم شعبان) متولد شده، او که پیش از ولادت وعدۀ شهادتش داده شده، او که آسمان و آسمانیان و زمین و زمینیان در مصیبت وی گریستند، در حالی که هنوز بر زمین گام ننهاده بود. او که کشته گریه است و بزرگ خاندان کسی که در رجعت پیروز گردد، و او که به عنوان پاداشی از پاداشهای جانبازی و شهادتش ادامه امامت در نسلش و شفا در تربتش قرار داده شد...»

مصباح المتهجد، ص 758؛ بحار الانوار، ج 98، ص 347 و مفاتیح الجنان اعمال روز سوم شعبان.

ص: 17

14. بقيّة الله المنتظر حجة بن الحسن المهدى ارواحنا له الفداء:

«فلَئِنْ أخرتني الدهورُ، وَعَاقَنِي عَنْ نَصْرِكَ الْمَقْدُورُ، وَلَمْ أَكُنْ لِمَنْ حَارَبَكَ مُحَارِبَاً وَلِمَنْ نَصَبَ لَكَ الْعِداوَةَ مُنَاصِبَا، فَلَأَندُ بَنكَ صَباحاً وَ مَساءً، وَلا بَكيْنَ لَكَ بَدلَ الدُّمُوع دَمَ ...»

اگر زمانه به تأخیرم انداخت و مقدرات از یاریت بازم داشت و نتوانستم در رکاب تو با دشمنانت بجنگم، ولی از بام تا شام در یاد تو سرشک غم از دیده میبارم و به جای اشک خون می گریم.

بحارالانوار، ج 98، ص 320

ص: 18

2. هر چند این کتاب با توجه به نیازها و خواستههای عموم مردم برای آشنایی بیشتر با شخصیت و نهضت امام حسین این نوشته شده اما بویژه برای روحانیون و گویندگان دینی میتواند مفید واقع شود.

3. مطالبی که بیشتر جنبۀ تخصصی داشته با علامت مشخص شده است.

4. روش طرح مطالب در این کتاب بدین صورت است که در آغاز هر بحث از یک روایت، زیارت شعر و یا بخشهایی از مقاتل را ذکر کرده و سپس به توضیح آن پرداخته ایم.

5. ترجمه آیات و روایات و اشعار به صورت تحت اللفظی عرضه نشده و مقصود این بوده که مفهوم آن به خواننده ارائه شود.

6. برای یک حدیث یا یک واقعه تاریخی منابع گوناگونی ذکر شده و هدف این بوده که اولاً اتقان و درستی آن نشان داده شود و ثانیاً راه برای محققان هموار گردد.

7. مطالب هر فصل از کتاب در عین اینکه درباره یک موضوع است ولی هر بحث آن که با شماره مشخص شده مستقل از دیگری است لذا خواننده میتواند هر بحث را به صورت مستقل بخواند و برای درک آن نیازی به مطالب قبل و بعد آن نیست.

در پایان از همه عزیزانی که در انتشار کتاب حاضر مرا یاری کرده اند به ویژه از برادر بزرگوار و نیکوکاری که هزینه چاپ را متقبل شدند تشکر و قدردانی میکنم و از درگاه ربوبی خواستارم که والد ،معظم خطیب ،شهیر خادم الحسین مرحوم مغفور شیخ محمد تقی عندلیب و نیز گذشتگان تمام کسانی را که به هر نحو در این امر خیر سهیم بودهاند مشمول رحمت واسعه خود گردانده و بهره ای وافی از اجر و ثواب این اثر به آنان عطا فرماید.

و انا خادم لخدام الحسين علیه السلام

حسين العندليب الهمدان

ص: 20

ص: 22

خلفها.» (1) چگونگی ورود اصحاب کساء علیهماالسلام به میعادگاه مباهله بدان صورت بوده که پیامبر صلی الله وعلیه واله در جلو حرکت میکرد در حالی که حسین علیه السلام را در آغوش گرفته و دست در دست حسن علیه السلام داشتند و حضرت فاطمه زهرا علیهماالسلام در پی آن حضرت و علی ها به دنبال فاطمه زهرا روان بودند. با توجه به اینکه امام شهید آن زمان در سنّی نبوده اند که نیاز به احتضان و آغوش گرفتن داشته باشند، (2)باید دید چرا پیامبری که گفتار و رفتارش از روی حکمت است او را در آغوش مهر خود گرفته بود؟ شاید به این منظور بود که تا با فعل خود نیز نشان دهد که «حسين منى و انا من حسين» (3)

2. «اِنَّما يُريْدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُم الرّجسَ أهل البيت و يُطَهِّرَكُمْ تَطهيراً» (4) همانا خداوند می خواهد که از شما اهل بیت هر پلیدی احتمالی شک و شبهه] را بزداید و شما را چنان که باید و شاید پاکیزه بدارد طبق روایات آیه کریمه در بارهٔ اهل بیت عصمت علیهم السلام نازل گشته (5) و دلیل محکمی است بر پاکیزگی آنان از هرگونه نقص و اشتباه پس قیام امام ها به حکم قرآن و سنت قطعیه نزد شیعه و اهل سنّت عين صواب و درستی است.(6)

3. «قُلْ لا أَسْئلُكُم عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا المودَّةَ فِی القُرْبى» (7) بگو برای آن کار [رسالت] از شما مزدی نمی طلبم مگر دوستداری در حق نزدیکان [اهل بیتم].

در ذیل این آیه کریمه نیز روایاتی وارد شده که بیان می کند مقصود از «قربی»، أمیرالمؤمنین علی علیه السلام، فاطمه زهرا علیهماالسلام و حسنین علیهم السلام می باشد (8) پس شیعه در ابراز محبت و مودت نسبت به خاندان پیامبر و سوگواری عاشقانه برای سید مظلومان علیه السلام راهی جز آنچه قرآن و سنّت تعیین

ص: 24

نموده، نپیموده است.

4. «و يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِيناً و يَتيماً و أسيراً. انّما نُطْعِمُكُم لِوَجْهِ الله لا تُريدُ مِنْكُم جزاءً و لا شُكوراً» (1) و خوراک را با وجود دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر اطعام کنند. و در دل گویند ما فقط برای خشنودی خداوند شما را اطعام میکنیم از شما نه پاداشی میخواهیم و نه سپاسی روایات وارد شده در ذیل این آیات نیز بیانگر نزول آنها در باره امیرالمؤمنین فاطمه زهرا و حسنین است (2) و شریک بودن فضه در این فیض از آن روست که خادم این خاندان است.

«أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أيدْيَكُمْ وَأقيموا الصَّلوةَ ، و ءاتُوا الزَّكوةَ فلمّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ القِتَالُ إِذَا فَرِيقٌ مِنهُم يَخْشُونَ النَّاسَ كَخَشْيَهِ اللهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً، وَ قَالُوا رَبَّنا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا القِتَالَ لُولَا أَخَّرْتَنا إِلى أَجِلٍ قَرِيبٍ، قُلْ مَتْعُ الدّنيا قَلِيلُ والأَخِرَةُ خَيْرٌ لِمَن اتَّقَى وَ لاتُظْلَمونَ فَتِيلاً» (3) آيا داستان کسانی را که به آنان گفته شد [عجالتاً] دست از جهاد نگه دارید و نماز را بر پا دارید و زکات بپردازید ندانسته ای؟ که چون بر آنان جهاد مقرر ،گشت آن گاه گروهی از آنان از مردم [مشرکان مکه چنان میترسیدند که باید از خداوند ترسید یا حتی شدیدتر و [در دل] میگفتند: پرودگار! چرا بر ما جهاد را مقرر ،داشتی کاش ما را تا زمانی نزدیک واپس میداشتی بگو بهره دنیا ناچیز است برای کسی که تقوا پیشه کند آخرت بهتر است و بر شما به اندازه ذره ناچیزی هم ستم نخواهد رفت.

آنچه با توجه به روایتی از امام باقر علیه السلام (4) از آیه کریمه فهمیده میشود نخست ارزش و برکت صلح

ص: 25

امام محبتی علیه السلام برای امت اسلام است و بعد سرزنش بهانه جویان منحرف از مسیر ،امامت، چراکه تا فرمان مبارزه در رکاب امام حسین صادر شد همان گروه نغمه دیگری سر دادند. پس باید مطیع امام بود و در نظر داشت که تصمیم امام - اعم از صلح و یا قیام - دستوری الهی و دارای برکات ویژه ای است.

6. «مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقَيانِ. بَيْنَهُما بَرْزَخٌ لَّا يَبْغِيان. فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ. يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ المَرْجَانُ. فَبِأَيِّ الَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ (1)؛ دو دریا را که به هم میرسند در آمیخت. در میان آنها برزخی است که به همدیگر تجاوز نکنند. پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار میکنید؟ از آن دو در و مرجان بیرون می.آید پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار میکنید؟»

در روایاتی که از طریق اهل تسنن و تشیع رسیده است لؤلؤ و مرجان به حسنین علیهماالسلام تأویل شده است (2). آری این دو گوهر زیبای برخاسته از دو دریای عصمت علم و طهارت؛ یعنی علی و فاطمه الا زینت بخش دین و آسمان و زمین و بهشت هستند (3).

ذکر این نکته لازم است که شاید در تأویل مرجان به امام حسین علیه السلام، رنگ سرخ که در مرجان مرغوب است نیز مد نظر بوده است.

7. «اِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا والذين أمنوا فِى الحَيُوةِ الدُّنيا وَ يَوْمَ يَقُومُ الأَشْهدُ (4): ما پیامبرانمان و مؤمنان را در زندگانی دنیا و روزی که شاهدان به گواهی برخیزند یاری میکنیم».

در این آیه از پیروزی پیامبران و مؤمنان در دنیا و آخرت خبر داده شده است. در روایتی امام باقر علیه السلام گریه بر حسین و بیان مصایب او و نیز زیارت حرم مقدسش را موجب پیروزی و یاری حق در دنیا و پایانی نیک در جوار رسول الله صلى الله عليه وسلم و حسین بن علی در جهان دیگر دانسته است (5).

8. «وَ وَصَّيْنَا الإنسنَ بِوَلِدَيْهِ إِحْسَاناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ و فِصْلُهُ ثَلَثُونَ

ص: 26

شَهْراً (1)... و به انسان سفارش کرده ایم که در حق پدر و مادرش نیکی کند چرا که] مادرش به دشواری او را آبستن بوده و به دشواری او را زاده است و [دوران] بارگرفتن و از شیر گرفتن او سی ماه است». درباره سه بخش از این آیه کریمه روایاتی وارد شده که به نحوی آیه را بر آن حضرت تطبیق داده است (2):

1. تأويل «والدین» به حسنین علیهماالسلام.

2. تطبيق و حملته امه كرهاً و وضعته کرها بر دوران حمل امام توسط فاطمه زهرا علیهاالسلام .

3. تطبيق «و حمله و فضله ثلثون شهراً».

در مورد تأویل والدین بر حسنین علیماالسلام باید گفت:

اولاً- همان گونه که پیدایش حیات حیوانی ما از طریق طبیعی وابسته به والدین است. زندگی انسانی ما هم که در گرو دین است وابسته به امامت این دو بزرگوار علیهماالسلام است.

ثانیاً- اگر قرآن کریم احسان بر والدین را واجب میداند و اگر والدین به آن دو امام تأویل شده است پس احسان نسبت به آنان نیز واجب است و احسان ما هم چیزی غیر از معرفت، محبت به آنها و اطاعت از آنها نیست.

ثالثاً- همان طور که والدین نسبت به فرزند خود محبت و خیرخواهی دارند، این دو وجود مبارک نیز نسبت به فرزندان معنوی خود شفقت دارند.

اما بخش دومی که بر امام تطبیق داده شده است، «حملته امه کرهاً و وضعته کرهاً» است.

طبق روایات هنگامی که قبل از تولد از شهادتش خبر داده شد، رسول اکرم امیرمؤمنان و فاطمة زهراء علیهاالسلام ناراحت شدند تا آن گاه که این پیام الهی رسید: «لابد و أن يكون فيه الأمامة و الوراثة و الخزانة؛ [از برکت های این شهادت آنکه امامت و وراثت [انبیا] و خزانه [علم] در نسل حسین علیه السلام قرار می گیرد».

در اینجا بود که حضرت صدیقه علیهاالسلام فرمود: «رضيت عن الله عزوجل» (3). باید گفت که اولاً متوقف بودن امر بر رضایت حضرت صدیقه کبری علیهاالسلام، در حقیقت بروز مفاد این حدیث مشهور بین فریقین

ص: 27

است: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ َتعَالَى يَغْضِبُ لِغَضَبٍ فَاطِمَةَ وَ يَرضى لِرِضاهَا» (1)

سخن از این نیست که فاطمه زهرا علیهاالسلام به مقام رضا رسیده و از آنچه خداوند مقدر فرموده خشنود است بلکه حدیث میگوید خداوند به رضایت او رضایت میدهد در اینجا هم معیار رضایت فاطمه علیهاالسلام است.

ثانیاً، واقعه کربلا دارای دو بعد است زیبا و زشت اما ،زیباست از آن رو که مستند به پروردگار جمیل است و زیباترین زیباییهای معنوی در کربلا جلوه گر شده است، و زشت است از آن رو که گروهی انسان نما فاجعه ای بی نظیر آفریدند، لذا ناخشنودی ابتدایی آن بزرگواران را باید با این دیدگاه تفسیر کرد و گرنه از نگاه اول همان گونه که زینب کبری علیهاالسلام فرمود: «ما رأيتُ الا جميلاً» (2) چیزی غیر از زیبایی نیست، پس نارضایتی از این، بعد آن هم از آن بزرگواران، بی معناست. در مورد قسمت سوم آیه نیز باید در نظر داشت که بنابر روایاتی (3) مدت حمل ایشان شش ماه بوده و دوران شیرخوراگی او نیز دو سال که مجموعاً سی ماه می شود.

9. «يا ايتها النّفْسُ المُطْمَئِنَّةُ، إرجعي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيّةً. فَادْخُلِي فِي عِبَادِي وَادْخُلِي جنّتی: (4) هان ای نفس مطمئنه به سوی پروردگارت که تو از او خشنودی و او از تو خشنود است - باز گرد و در زمرۀ بندگان من درآی و به بهشت من وارد شو».

در روایات سوره فجر، سورة الحسین علیه السلام نامیده شده؛ چرا که آن حضرت مصداق اعلای نفس مطمئنه ای است که در «جنّة اللقا» حق به سر میبرد و خدا از وی و یارانش راضی و آنان نیز از خدایشان خشنودند (5).

تا اینجا بخشی از آیات کریمه الهی که به گونه ای بر امام حسین تطبیق و یا تأویل شده بود ذکر شد. البته روایات دیگری هم در مورد آیات دیگر قرآن وارد شده که به جهت اختصار، از ذکر آنها خودداری می کنیم (6).

ص: 28

«لمّا سَقَط الحسينُ علیه السلام من بطن امه و كنتُ وليتها، قال النبي صلی الله و علیه واله: يا عمّة! هلمي الي ابني، فقلت: يا رسول الله انالم نُنَطِّفهُ بَعْدُ، فَقَالَ: يَا عَمَةُ أنْتِ تُنَطِّفِينَهُ؟ انّ الله تبارك و تعالى قد نَظَفَه و طَهَّره؛ (1) هنگام تولد امام، پیامبر ا به صفیه فرمود ای عمه فرزندم را نزد من بیاور. صفیه عرض کرد: ای پیام آور خدا ما هنوز او را پاکیزه نکرده ایم. پیامبر صلی الله وعلیه واله فرمود: ای عمه تو میخواهی او را پاک گردانی؟ خداوند او را پاک و پاکیزه کرده است».

گاهی سخن از پاکیزگی معنوی آن حضرت است (که از آن به عصمت» تعبیر می شود)، و زمانی سخن از پاکیزگی ظاهری اوست و گویا در زیارتهای آن حضرت به هر دو نوع طهارت اشاره شده است.

«أَشْهَدُ انَّكَ طُهْرٌ طَاهِرٌ مطَهَّرُ، مِنْ طُهْرٍ طَاهِرٍ مُطَهَّرٍ، طَهُرتَ وطَهُرَ ارضُ أَنتَ بها وَ طَهُرٍ حَرَمُكَ» (2) آنچه در حدیث فوق بدان تصریح، شده طهارت و نظافت ظاهری الهی است که ما را توان درک آن نیست، و مهمتر آن که او با طهارت، الهی در قالب بشری به همان دستورهایی عمل میکند که دیگر مسلمانان در مسئله طهارت و نظافت رعایت می کنند (3)

علامت خذلان می داند (1):

می توان گفت نوعی محبت فطری نسبت به امام علیه السلام در دل هر انسان آزاده ای وجود دارد، و اگر بیگانگان از اسلام تاریخ پرخروش انقلاب حسینی را با دقت بخوانند بی تردید شیفته او می شوند و به او عشق می ورزند و مکتبش را تحسین می.کنند کلام و مرام او با فطرت انسانی هماهنگ است چرا که پیام او چیزی جز عدالت عزّت حریت و کرامت نیست و مگر میشود انسانی به پیام آور این ارزشهای والا عشق نورزد؟ پس محبوبیت او با چنین انقلابی قهری بوده و ربوده شدن دلها، امری اجتناب ناپذیر است چرا که «انّ الَّذینَ آمَنوا وَ عَمِلُو الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُم الرّحمنُ وُدّا

حجت خدا بر این مردم را به دنیا خواهی آورد».

3. پرتو نور حسین علیه السلام به صورتی بود که مادرش علیها السلام میگفت در شبهای تار به چراغ نیاز نداشتم (1).

4.از ویژگیهای نور آن جناب (به تعبیر مرحوم شوشتری قدس سره) این بود که نه تنها بر شبهای تار غالب بود بلکه بر نور خورشید هم غلبه داشت و از همین رو کسی که در روز عاشورا امام علیه السلام را دیده بود، گفت: نور صورتش مرا از نظر در قتلش باز می داشت (2).

5. باز به گفته مرحوم شوشتری از خصوصیات نور امام شهید علیه السلام آنکه هیچ حاجب و مانعی نمی توانست مانع نورافشانی او شود. همان طور که همان شخص گفت: «انّی ما رأيتُ قتيلاً مُضَمّخاً بالدّم و التراب انور وجهاً منه (3)؛ تاکنون هیچ کشته به خاک و خون غلتیده ای را به نورانیت چهره او ندیدم».

خاک و خونی که بر چهرۀ تابناکش نشسته بود، نمی توانست مانع درخشش آن نور شود، و چه زیبا امام صادق علیه السلام نور حسینی را در زیارت آن جناب بیان فرموده است:

«كُنتَ نوراً فى الأصلاب الشَّامِخَة ونوراً فى ظُلُمَاتِ الأرض، و نوراً في الهواء و نوراً في السموات العلى، كنتَ فيها نوراً ساطعاً لا يُطفى» (4).

ایمان شیر نوشیدی و در دامن اسلام پرورش یافتی».

امام صادق علیه السلام در پاسخ این سؤال که چرا روز عاشورا روز مصیبت و غم گردید و ایام دیگر حتی روز رحلت نبی خاتم صلی الله وعلیه واله و دیگر اصحاب کساء علیهماالسلام این ویژگی را ندارد فرمود: بی مانندی عاشورا از آن روست که امام علیه السلام یادگار همه اصحاب کساء علیهماالسلام بوده و بعد از شهادت او کسی از آن اصحاب باقی نماند.(1) خود آن حضرت نیز در روز عاشورا فرمود:

«الهى إِنَّكَ تَعلَمُ أنّهم يقتلون رجلاً ليس على وجه الأرض ابنُ بنت نَبِيٍّ غيرَه (2) بارالها تو میدانی که اینان کسی را می کشند که بر روی زمین فرزند زاده پیامبری جز او نیست و از این رو عقیله کبری علیهاالسلام در جملات جانسوز خود گفت:

«اليومُ ماتَتْ امّى فاطمة وابى على و اخى الحسن الا، يا خليفة الماضى و ثمال الباقى». (3).

و نیز فرمود:

«اليوم مات جدى رسول الله...» (4).

زینب کبری علیهاالسلام در این دو جمله روز عاشورا را روز رحلت دیگر اصحاب کساء میداند چرا که امام علیه السلام یادگار آنان بود.

و ابن» نهشل» نیکو سروده است:

كأن لم يَمُتْ حَيٌّ سواك و لم تَقُم *** عَلى أحد الأ عليك النوائح

گویا جز تو احدی از دست مردم نرفته و جز برای تو در سوگ کسی نوحه گری نکرده اند.

کانکه طرح بیعت شورا فکند *** خودهمانجا طرح عاشورا فکند(1).

معصوم ساخته نیست.

أحَدٌ مِن أهْل الأرضِ ولا يُدْرِكُهُ الّا الله وَحْدَه (1)» مراد از «ضمن» ضمانت و کفایت خونخواهی نیست، بلکه مراد در بر گرفتن است (همان گونه که لغویین تصریح کردهاند که ضمن به این معنا نیز می آید) (2). پس میتوان گفت از آنجا که سر عشق در همه موجودات ساری و جاری است و خون امام الهلال والاترین نمود این عشق مقدس است پس این خون در تمام نقاط زمین و آنچه در آن است تجلی پیدا کرده و «الأرض و من عليها» خون ثاراللهی او را در بر گرفته است؛ چرا که «کلّ أرض کربلا».

ساری و جاری است و کربلا مکان تجلی اعظم عشق و عاشورا نیز زمان آن تجلی است پس کربلا در تمام قطعات زمین و عاشورا در تمام زمانها جلوه کرده است و اوج این تجلی هنگامی است که برای سالک جذبه و استغراق و تجرد و شوری روی دهد که آنجا کربلا و آن زمان عاشور است (1).

وما سمعنا عليلاً لا علاج له *** الأه بنفس مداويه اذا هلكا (1)

اکنون که تزریق خون در مداوای بیماران معمول گشته مقصود گوینده را در قالب مثال بهتر می توان بیان نمود.

شاعر عرب می گوید: در اثر ضربه های امویان پیکر اسلام دچار بیماری شد و شکایت مرض خود را به طبیبی چون حسین علیه السلام برد و شگفت آنکه برای این بیمار مبتلا به کم خونی چاره ای نبود مگر آنکه خود طبیب خون خود را ایثار کند، چه اینکه در تزریق خون گروه بندی لازم است، و تنها خون مناسب برای این بیماری «ثارالله» و «وترالله الموتور» بود. پس او پزشکی بود که بر بالین دین خدا نشسته و دریافته بود جز خون خود و یارانش هیچ دارویی نمیتواند بیمار را شفا بخشد.

الراحل عنها، ناظراً اليها بعين المستوحشين منها، آمالك عنها مكفوفة و همّتك عَنْ زينتها مَصروفة، و ألْحاظُكَ عَنْ بَهْجَتِها مَطروفة وَ رَغْبَتُكَ فِي الآخِرَة معروفة (1)».

2. «لقد كان الحسين بن على رَجُلاً زهد فى الدُّنيا فى صغر سنه و بدو أمره و استقبال شبابه يأكل مَعَ اميرالمؤمنين من قوته و يُنافسه في ضيقه و صبره ويصلّى قريباً من صلوته (2)».

3. «كان الحسين علیه السلام فاضلاً ديناً كثير الصوم والصلوة و الحج (3)».

4. «كان الحسين علیه السلام فاضلاً كثير الصوم والصلاة و الحج و الصدقة و افعال الخير جميعها (4)».

5. «...طويلاً بالليل قيامه كثيراً فى النهار صيامه أحق بما هم فيه منهم و أولى به في الدين و الفضل (5)».

6. «كان فاضلاً كثير الصلوة والصوم والحج ذا كرامات ظاهرة ومكارم اخلاق باهرة (6)». 7. «انّ الحسين علیه السلام عاصر رسول الله صلى الله عليه و اله و سلم و صَحِبَهُ إلى أن توفى و هو عنه راض و لكنّه كان صغيراً (7)».

8.«... لانه السيد الكبير و ابن بنت رسول الله صلى الله عليه و اله و سلم، فليس على وجه الأرض يومئذٍ أحد يساميه و لا يُساويه ... (8)».

9. «و مِن زُهْده علیه السلام انه قيل له: ما أعظم خوفك من ربك! قال: لا يأمَنُ يوم القيامة الّا من خاف الله في الدنيا (9)».

10. «حج الحسين علیه السلام خمسة وعشرين حجة ملبيّاً ماشياً (10)».

ص: 41

1. «كان الحسين _ رضى الله عنه_ من أزهد الناس و أورعهم و أعلمهم و حج _رضى الله عنه_ خمسة وعشرين حجةً ما شياً ونجايبه تقاد بين يديه تواضعاً الله تعالى (1)».

12. «كان الحسين بن على علیهم السلام إذا توضأ، تغيّر لونه و از تعدت مفاصله، فقيل له في ذلك. فقال: حق لمن وقف بين يدى الملك الجبار أن يصفر لونه و يَرتَعِدَ مَفاصِلُهُ (2)».

13. «و قد اشتهر النقل عنه علیه السلام انّه كان يكرم الضيف و يمنح الطالب و يصل الرحم، و ينيل الفقير و يسعف السائل و يكسو العارى ويشبع الجائع و يعطى الغارم و يشفق على اليتيم و يعين ذا الحاجة، و قل أن وصله مال الّا و فرّقه (3)». 14. «قيل لعلى بن الحسين علیهم السلام ما كان أقل و لدابيك قال العجب كيف ولدت له كان يصلى في اليوم والليلة ألف ركعة، فمتى كان يتفرغ للنساء (4)».

15. «وجد على ظهر الحسين بن على علیه السلام يوم الطف اثر، فسألوا زين العابدين علیه السلام عن ذلك، فقال: هذا مما كان ينقل الجراب على ظهره إلى منازل الأرامل واليتامى والمساكين (5)».

16 شعر رباب همسر امام علیه السلام:

انّ الّذى كان نوراً يستضاء به *** في كربلاء قتيل غير مدفون

من لليتامى و من للسائلين وَ مَنْ *** يغنى ويأوى اليه كل مسكين (6)

17. عن الباقر علیه السلام ما تكلّم الحسين علیه السلام بين يدى الحسن اعظاماً له...(7)».

آنچه از این سخنان که از معصوم و غیر معصوم حتی ناآشنایان با مقام ولایت صادر شد، استفاده می شود ثبوت این ارزشهای والا برای اوست:

1. فرزند جسمانی و روحانی رسول الله صلی الله وعلیه واله 2. مفسر واقعی قرآن 3. زهد علی گونه 4. عبادت عاشقانه 5. أعلم الناس 6. أورع الناس 7.أشجع الناس 8. عزت نفس بی مانند 9. خائف از خدا 10.

ص: 42

مهربان با خلق .11 یار و مددکار ضعیفان

12. احترام به برادر بزرگتر خود امام مجتبی علیه السلام و...

اینها گوشه های بسیار کوچکی از ابعاد شخصیت امام علیه السلام است و باید اذعان کرد که حسین علیه السلام مقاماتی دارد که تمام بشر از درک آن عاجزند.

مکرم صلی الله وعلیه واله و برای بازگشت میراث خود (جاهلیت) کوشش کردند اما حسین علیه السلام که وارث انبیا و اولیای الهی و دین میراثش بود تا پای جان در حفظ این میراث کوشش ،کرد از این رو حسین علیه السلام وارث انبیاست (1).

شباهت امام حسین علیه السلام به پیامبر به قدری بود که مادرش فاطمه زهرا علیهاالسلام در کنار گاهواره اش چنین می گفت:

«انْتَ شَبيه بنبي *** لستَ شَبيهاً بعلّى (1)»

شباهت او به پیامبر صلی الله وعلیه واله و تنها منحصر به شباهت های ظاهری و خلقی نبود بلکه آن جناب از نظر معنوی و خُلقی نیز شبیه ترین افراد به پیامبر صلی الله وعلیه واله بود.

روایاتی نزدیک به این مضمون وارد شده که فاطمه زهرا علیه السلام هنگام رحلت پیامبر صلی الله وعلیه واله حسنین علیهم السلام را نزد ایشان آورد و از حضرتش خواست که به آنها هدیه ای عطا کند تا برایشان به یادگار بماند. رسول خدا صلی الله وعلیه واله طبق یک نقل عظمت و بردباری خود را به امام حسن علیه السلام وجود و مهربانی خود را به سیدالشهداء علیه السلام و طبق روایت دیگر هیبت خود را به امام مجتبی علیه السلام و بخشش و شجاعت خویش را به حسین بن علی علیهم السلام عطا فرمود (2).

شگفت آنکه امام علیه السلام با چنین شباهتی که خود به پیامبر صلی الله وعلیه واله، داشت از شباهتهای صوری و معنوی علی اکبر علیه السلام به رسول خدا صلی الله وعلیه واله این گونه سخن می گفت:

«اللهم أشهد على هؤلاء القوم، فقدبَرَز اليهم غلام، أشبه الناس خَلقاً و خُلقاً و منطقاً برسولِكَ، كنا إذا أَشْتَقْنا الى نبيّك، نَظَرْنا الى وَجْهِهِ (3)».

است(1). در حدیثی نام دلربای حسین علیه السلام برگرفته از اسم الهی یعنی «محسن»، دانسته شده است، در آنجا که فرمود... «انا المحسن و هذا الحسين (2)».

در روایت دیگری از رسول خدا صلی الله علیه واله نقل شده که فرمود: «والله محسن و ابنای الحسن و الحسین علیهماالسلام (3)». در گفتاری دیگر نیز از آن حضرت آمده است «سمّى الحسن حسناً، لان بأحسان الله قامت السموات والأرضون و اشْتُقَّ الحسينُ من الأحسان، و على و الحسن اسمان من أسماء الله تعالى و الحسين تصغير الحسن (4)».

سیوطی می نویسد: «الحَسنُ والحسين علیهماالسلام اسمان من أسماء اهل الجنّة، ما سميت العرب بهما في الجاهلية (5)». همان اشتقاق از اسم الهی و همین بهشتی بودن موجب دلربایی و شیرینی نام آنان است.

اما در نام مقدس حسین علیه السلام خصوصیت برجسته ای است. حسین اسمی است که با گفتن و شنیدن آن هر فطرت پاکی متأثر می.شود. همان طور که حضرت آدم علیه السلام هنگام توبه و ذکر اسامی خمسه طيبه علیهم السلام، وقتی نام حسین علیه السلام را بر زبان جاری کرد اشکش روان و قلبش خاشع شد و به جبرئیل گفت: «يا أخي جبرئيل فى ذِكرِالخامس، ينكسر قلبی و تسيل عبرتی (6)».

همین نام شیرین است که در روح و روان آدمی معنویت ویژه ای ایجاد میکند و انسان را با خدای حسین علیه السلام پیوند می دهد.همین نام دل ربا و دل نشین است که حلاوت آن با تکرار کم نمیشود و تکرار آن سبب حزن و اندوه مؤمن است که او خود فرمود: «انا قتیل العبرة، لا يَذكُرُنى مؤمنُ الَّا اسْتَعْبَر (7)؛ منم کشته گریه هیچ مؤمنی مرا یاد نمیکند مگر آنکه سرشک غم از دیدگان وی جاری شود».

ص: 46

پیامبر اکرم صلی الله وعلیه واله شهادت او را به مادرش خبر داده است (1)، و اخباری که دلالت می کند امام علیه السلام پیش از آنکه نخستین بانگ ولادتش شنیده شود موعود به شهادت بوده در مدارک اهل سنت نیز موجود است (2).

عبارت «الموعود بشهادته قبل استهلاله» دردعای سوم شعبان وارد شده، و مراد از استهلال نخستین بانگ نوزاد است که حاکی از حیات اوست پس وعدهٔ شهادت آن حضرت قبل از شنیده شدن نخستین بانگ او داده شده بود و این ویژگی برجسته ای برای امام علیه السلام است.

اتحاد ثابت شد، با توجه به این مطلب که علی علیه السلام درباره ویژگیهای رسول خدا صلى الله عليه واله وسلم فرمود: «وَلا واه فی عَزْمِ (1)؛ رسول خدا هیچگاه در عزم و تصمیم از خود سستی نشان نمی داد»، حسین هم باید چنین انتظاری داشت.

4. و نیز گفته اند: هرگاه بر انبوه جمعیت حمله می کرد مانند ملخ از برابر وی می گریختند سپس امام علیه السلام به جایگاه خود باز می گشت و می فرمود: لا حَوْلَ و لا قوة الا بالله (1).

5. عمر سعد خطاب به لشکر چنین گفت: وای بر شما می دانید با چه شخصیتی می جنگید؟ او فرزند علی است؛ آن علی که در جنگها با مشرکین عرب آنان را نیست و نابود کرد، پس او را از هر طرف محاصره کنید آن گاه چهار هزار تیرانداز بر او حمله کردند (2).

سخن میگفت (1).

3. آیا بالاتر از این وفا سراغ دارید که شخصیتی به عظمت امام علیه السلام بر بالین غلامی بنشیند چهره به چهره اش گذارد(2)؟

.4 وفای او مختص به یاران با سابقهٔ او نبود بلکه دربارۀ حُر که همان روز در اردوگاه حسین علیه السلام آمده - نیز همین وفا و صمیمیت مشاهده می شود(3).

«عزّت» و دوری گزیدن از ذلت و خواری است و ما به ذکر نمونه هایی اکتفا می کنیم:

1.«... لا أُعْطِى الدّنيَّةَ مِنْ نَفسى أبَدَاً (1): هرگز خود را خوار و پست نخواهم کرد».

2.«... مُجالَسَةُ أهْلِ الَّدناءَةِ شَرُ...(2)؛ هم نشینی با افراد پست و خوار، شر است».

3. «لَيْسَ شَأني شأْنَ مَنْ يَخافُ المَوتَ، مَا أَهْوَن الموتُ على سَبِيلِ نَيلِ العزّ وإحياء الحقِّ. لَيْسَ المَوتُ في سَبِيلِ العزّ، الا حياةً خالِدَة، وَ لَيْسَتِ الحَياةُ مع الذُّل الا الموت الذي لاحياة مَعَهُ. أَفْبالموتِ تُخوِّفُنى هَيهاتَ طَاشَ سَهْمُكَ و خاب ظنك لَستُ أخافُ الموت، انّ نفسى لأكبر و همتی لأعلى من أنْ أحمَلَ الضَّيمَ خَوفاً مِنَ المَوْتِ، وَ هَلْ تَقْدِرُونَ عَلى أَكْثَرَ من قتلى؟ مرحباً بِالْقَتْلِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ، وَ لَذَّنَكُمْ لَا تَقْدِرُونَ عَلَى هَدْمِ مَجْدِى و مَحْوِ عِزَّتي وَ شَرَفي، فَإِذَا لَا أُبَالِي بِالْقَتْلِ (3): شَأْن من شأن کسی نیست که از مرگ بهراسد چه قدر مرگ در راه رسیدن به عزّت و زنده کردن حق سبک و راحت است مرگ در راه عزّت غیر از زندگانی جاودانه نیست و زندگی با ذلّت جز مرگ چیزی نیست مرا از مرگ می ترسانی؟ تیرت به خطا رفت و گمان بیهوده .بردی من آن نیستم که از مرگ هراسی به دل راه دهم نفس من بزرگتر و همتم عالی تر از آن است که از ترس ،مرگ بارستم بر دوش کشم، آیا در توان و قدرت شما بیش از کشتن من چیزی هست؟ چه نیکوست کشته شدن در راه خدا ولی شما قدرت محو و نابودی ،مجد عزّت و شرف مرا ندارید پس در این صورت باکی از کشته شدن ندارم»

4. «آلا و انّ الدّعى ابن الدعى قد رَكَزَ بَيْنَ اثْنَتينِ، بَين السلّة (4)و الذُّلةِ وهَيْهَاتَ مِنّا الذُّلة (5)يَأبى الله ذلك لَنا و رَسُولُه والمؤمنونَ َو حُجورٌ طابَتْ وَ طَهُرَتْ وأنوفٌ حَمّية و نفوس أبيّة مِنْ أَنْ نُوْثِرَ طَاعَةَ السّنامِ عَلَى مَصَارِعِ الْكِرَامِ (6)؛ آگاه باشید که این ناپاک ناپاک زاده (عبیدالله بن زیاد) مرا بین دو

ص: 52

راه مخیر کرده است یا با شمشیر جنگیدن (و شربت گوارای شهادت نوشیدن) یا تن به ذلت و خواری دادن اما چقدر ذلت از ما دور است؟ خدا و رسول او و مؤمنین و دامنهای پاک و پاکیزه که ما را در خود پرورش داده و مردمی که ستم و ذلّت قبول نمیکنند بر ما نمی پسندند که اطاعت فرومایگان را بر شهادت کریمانه ترجیح دهیم».

5.«... أما وَ اللَّهِ لا أجيبُهُمْ إلى شَيْئ مما يُريدونَ حَتَّى أَلْقَى اللَّهَ وَ أَنَا مَحْضَّبٌ بِدَمی (1)؛ سوگند به خدا به هیچ یک از خواستههای دشمن پاسخ مثبت نخواهم داد تا آن هنگام که با چهره ای خونین خدا را ملاقات کنم».

6. «لا واللهِ لا أُعْطِيهِمْ بِيَدِي إِعْطاءَ الزَّليلِ و لا أفِرُّ (2)فَرارَ (3)العبيد (4)؛ نه! سوگند به خدا دستِ ذلت به آنان نخواهم داد و مانند بردگان فرار نخواهم کرد».

7.أَنا الحُسينُ بنِ على *** آلَيْتُ أنْ لا أنثنى

أخمي عيالات أبي *** أمْضى عَلى دين النبي (5)

من حسین فرزند علی هستم سوگند خورده ام که در برابر ظلم و ستم سر فرود نیاورم. از پیوستگان به پدرم حمایت می کنم و در مسیر دین پیامبر گام می نهم».

8. «مَوتُ في عزّ خيرٌ مِنْ حياةٍ في ذُلِّ(6) مرگِ با عزّت وشرافتمندانه بر تراز زندگی باذلت وخواری است».

9. «القتل (7)أولى من ركوب العارِ *** والعارُ أولى مِنْ دُخولِ النَّارِ(8)

ص: 53

کشته شدن از زندگی با ذلّت و ننگ بهتر و ننگ هم از آتش دوزخ نکوتر است».

10. «انّ العِزَّ و الغنى خَرَجا يَجولان، فَلَقِيا التّوكَّل فاسْتَوطَناً (1)؛ استقرار حالت عزّت و غنا در روح آدمی آن هنگام است که بر خدا توکل دانش باشد».

11. قال رجل للحسين علیه السلام: ان فيكَ كبراً، فَقالَ: «كُلُّ الكِبْرِ للَّهِ وَحْدَهُ وَ لَا يَكُونُ فِي غَيْرِهِ، قَالَ الله تعالى: «فلله العِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ للمُؤمِنينَ (2): به امام علیه السلام گفته شد: در تو تکبر مشاهده می شود. امام علیه السلام فرمود: تکبّر فقط از آن اوست [اما در من عزّت است] خداوند فرموده است: عزّت از آنِ خدا، رسول و مؤمنین است».

12. «الصِّدْقُ عزّ و الْكِذْبُ عَجْز... (3)؛ راستگویی مایهٔ عزّت و دروغ نشانه عجز و ناتوانی است».

13. شخصی از امام علیه السلام در خواست کمک مالی کرد آن حضرت فرمود:

«يا أخا الأنصارِ صُنْ وَجْهَكَ عن بَذْلَةِ المَسْأَلةِ، وارْفَعْ حَاجَتَكَ في رُقْعَةٍ، فَانّي آتٍ فيها ما سارك إن شاء الله (4) ای برادر انصاری آبروی خود را با درخواست مستقیم از من لکه دار نکن خواسته ات را بنویس آن را برآورده میکنم و تو را شاد خواهم کرد».

14. سخن امام علیه السلام در قنوت نماز وتر:

«اللَّهُمَّ إِنَّكَ تَرى و لا تُرى و أنْتَ بالمَنْظَرِ الأَعْلى و إِنَّ إِلَيْكَ الرُّجْعَى و إِنَّ لك الآخِرَة و الأولى». در این دعا، امام بعد از تمجید از خدا میطلبد که ذلت و خواری در دنیا و آخرت نصیب او نشود و به درگاه الهی عرض می کند: «اللَّهُمَّ إِنَّا نَعُوذُ بِكَ مِنْ أنْ نَذِلَّ وَ نَخْزى (5)».

15. «يا مَنْ خَصَّ نَفْسَهُ بالسُّمو والرِّفْعَةِ وَ أَوْلِيَاؤُهُ بِعِزَّةِ يَعْتَزَون... (6)؛ای [خدایی] که نفس خویش را به بلندی و رفعت مخصوص گردانیده ای و دوستان او از عزت او عزت یافته اند».

ص: 54

16. «اللَّهم أَخْرجنى مِنْ ذُلِّ نفسى (1): خدايا، روحم را از ذلّت نجات بخش»

17. عزّت در مقابل مردم اظهار ذلّت در برابر خدا: الهى هذا ذلّي ظاهر بينَ يَدَيْكَ وَ هذا حالي لا يَخْفَى عَلَيْك... (2)»

18. «ال-هى كَيْفَ اَسْتَعِزُّ وَ فِى الذَّلَةِ أَركَرْتَني؟ أم كَيْفَ لَا اَسْتَعِزُّ وَ إِلَيْكَ نِسْبتی (3): خدایا چگونه می توانم بدون [استمداد از تو] طلب عزّت کنم، در حالی که در ذلّت و زبونی مکانم داده ای؟ و چگونه طالب عزّت نباشم با این که به تو منسوبم»

19. عزّت را نباید در مال و دنیا جستجو کرد(4):

20. طلب عزّت در سایه دنیا نشانهٔ طغیان است و آنچه به نام «عزت» به واسطه دنیا به او برسد،زایل شدنی است. پس عزّت حقیقی را باید در سایه انتساب به حضرت حق جستجو کرد نه در سایه دنیا (5).

این بود بخشی از کلمات اما علیه السلام دربارهٔ «عزّت نفس»؛ همان عزت نفسی که مانند آن در پیامبر صلی الله وعلیه واله مشاهده می شود (6).

ص: 55

- عزوجل - آدم علیه السلام؛ شما قبل از خلقت آدم علیه السلام چگونه موجودی بودید؟ قال: «كُنَّا أَشباحَ نورٍ، نَدُورُ حَوْلَ عَرْشِ الرَّحْمَنِ، فَنُعَلِّمُ لِلْمَلائكة التَّسبيح والتهليل والتحميد (1)».

از این حدیث استفاده می شود که نور حسینی در آن وعاء به گونه ای خداوند را عبادت می کرد که ملائکه، تعلیم، تسبیح و تهلیل و تحمید را از او فرا می گرفتند آن جناب حتی بیش از قدم نهادن در این عالم خاکی تسبیح گوی حق بود، چنانکه فاطمه زهرا فرمود: «وجعلت أسمَعُ إذا خلوتُ بنفسى فى مصلاى التَّسبيح و التقديس في باطنی (2)؛ در زمان حمل و هنگام خلوت صدای تسبیح و تقدیس حسین را میشنیدم این گونه عبادت و دعا در تمام زندگانی آن جناب به چشم میخورد و آنچه به ما رسیده است تنها بخش بسیار کوچکی از دعاهای اوست.

بعید است که او در تمام سفرهای حج خود یک دعای عرفه خوانده باشد، ولی آنچه از دعاهای آن حضرت در اختیار ماست برای توصیفش به «سجيّته كثرة الدعاء» کافی است.

امام علیه السلام آن چنان عاشق دعا و ذکر بود که شب عاشورا به همین دلیل از دشمن مهلت گرفت امام علیه السلام به ابوالفضل العباس علیه السلام فرمود:

«إرجع اليهم، فإن استَطَعت أن تؤخِّرَهم الى غَداة وتَدْفَعَهم عنا العشيةَ، لَعَلَّنا نُصلّى لربنا الليلة وندعوه و نستغفره، فهو يعلم انّى قد كنتُ أُحبّ الصلوةَ لَهُ و تلاوةً كتابه و كثرة الدعاء و الاستغفار... (3)»

و این عشق به دعا ادامه داشت تا آن زمان که فرمود:

«اللهم مُتعالى المكان، عَظيمَ الجَبروت، شديد المحال، غنيٌّ عَنِ الخَلائِقِ، عَرِيضُ الكبرياء، قادر على ما تَشاءُ، قَريبُ الرحمة، صادقُ الوعْدِ، سَابِغُ النعمة، حَسَنُ البَلاءِ، قريبٌ إِذا دُعيتَ، محيط بما خلقت، قابل التوبة لِمَن تأبَ اليك، قادر على ما أردتَ و مدرك ما طَلبْتَ وشَكورٌ إِذا شُكِرتَ و ذكورُ إذا ذُكِرتَ أدْعوكَ مُحتاجاً، وَ أرغَبُ إلَيكَ فَقيراً، وَ أفْزَعُ اليك خائِفاً، وَ أبكى إِلَيْكَ مَكْرُوباً، وَ أَسْتَعِينُ

ص: 57

بِكَ ضعيفاً وَ أَتَوَكَّلُ عَليكَ كافياً، أحْكُمْ بَيْنَنَا وَبَيْنَ قومنا، فإنَّهم غَرَونا و خَدَعونَا وَ خَذَلُونَا وَ غَدَروا بِنا وَ قَتَلُونَا وَ نَحنُ عِتْرَةُ نبيّك و ولد حبيبك، محمّد بن عَبْدِ اللَّهِ الَّذي اصطفيته بالرِّسالةِ وَ ائتَمَنْتَهُ عَلَى وَحْيِكَ، فَاجْعَلْ لَنا مِنْ أَمْرِنا فَرَجاً و مَخْرجاً بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّحمينِ (1)».

زندان به قصر منتقل شود؟ اما مرگ برای خصم شما مانند انتقال از کاخ به زندان است».

قمربنی هاشم علیه السلام هم در حماسه خود گفت:

«لا أرهَبُ الموت، إذا الموتُ رقا (1)؛ از مرگ هراسی ندارم زیرا مرگ ترقی و کمال است».

3. آن حضرت مرگ با عزّت را سعادت می دانست و در این باره چنین می فرمود:

«إنّى لا أرى المَوتَ الّا سَعادة (2)». اصحاب او نیز مرگ در رکاب حسین علیه السلام را شرافت خود می دانستند و چنین می گفتند «الحمد لله الذي شَرَّفَنا بالقتل مَعَكَ (3)».

4. امام علیه السلام تهدید به مرگ را از سوی دشمن بی اثر می دانست و می فرمود: «أَفْبِالمَوتِ تُخوِّفُنی (4)؟ آیا مرا از مرگ می ترسانی؟».

زهير بن القین نیز خطاب به شمر گفت:

«أَفَبِالْمَوتِ تخَوّفنى؟ فواللهِ لَلْموت مَعَه أحبُّ إلى مِنَ الخُلْدِ مَعَكُم (5)؛ من مرگ در رکاب حسین علیه السلام را از زندگانی جاودانه با شما بهتر می دانم».

همین دیدگاه را در سخنان پیام آوران عاشورا نیز مشاهده می کنیم آنجا که امام سجاد علیه السلام به ابن زياد فرمود: «أَفبالموت تُخوِّفُني؟ أما عَلِمتَ انّ القتل لنا عادةً وَ كَرَامَتُنا الشَّهادَة (6)».

این بود بخش کوچکی از دیدگاه امام و یارانش علیهماالسلام دربارۀ مرگ، و با توجه به همین مسئله است که آن حضرت فرمان آماده باش را اینگونه صادر می کند:

«قُومُوا رَحِمَكُم الله إِلَى المَوتِ الَّذى لابد مِنْهُ، فَإِنْ هَذِهِ السَّهام رُسُلُ القوم إلیکم (7)؛ رحمت خدا بر

ص: 59

شما باد، بپاخیزید و به سوی مرگ رهسپار شوید [آن مرگی که عاقبت به سراغ همه خواهد آمد] این تیرها پیام آوران مرگ از سوی دشمن برای شما هستند».

شگفت آنکه سرداران سپاه در میدان جنگ به منظور پایداری و استقامت افراد خود را پیروز و دشمن را مغلوب معرفی مینمایند و کمتر سخنی از مرگ گفته میشود ولی در کربلا تمام سخن از شهادت و کشته شدن بود (1) و فرمان آماده باش نیز همراه پیام مرگ بود (2).

می خواند و تضرع و ناله میکرد که گویا کاری غیر از نماز دعا و خواندن قرآن ندارد؛ ولی هم او در میدان جنگ شجاعتی از خود بروز داد که دوست و دشمن بدان اعتراف کردند.

آن حضرت در حالی که به فکر مسائل کلی جهان اسلام بود و مشکلات اجتماعی مردم را نادیده نمیگرفت از نکات ریز اخلاقی نیز غافل نبود، تا حدی که برای حفظ آبروی سائل به او میگوید خواسته ات را بنویس و مستقیم با من مطرح نکن تا آبرویت محفوظ بماند(1). او که پیام اصلیش در عاشورا، تسلیم نشدن در مقابل زور و ستم بود در آنجا که مربوط به مسائل شخصی است به راحتی عذر خطا کار را می پذیرد(2). اینها جلوه بسیار کوچکی از جامعیت امام علیه السلام بود و چه زیبا گفته است آن نویسنده عرب که «لم يكن يشغله امر عن امر (3)؛ کاری او را از کار دیگر باز نداشت».

قطره ای از این آب نخواهی چشید تا با تشنگی بمیری». امام عایه السلام لب به نفرین گشود و گفت: «اللهم اقتله عَطَشاً» او نیز مبتلا به مرضی شد که هر مقدار آب می نوشید اظهار تشنگی میکرد و آبهای خورده شده از گلویش خارج میشد و فریاد میزد جگرم از تشنگی میسوزد سرانجام با همین وضع به دوزخ واصل شد (1).

است) خودسرانه تفسیر کرد، و گرنه جایگاه مفسّر آتش جهنّم خواهدبود (1).

ج- قرآن کتاب زندگی است و حاکم اسلامی مجری قوانین آن است. «فلعمرى ما الأمام علیه السلام الحاكم بالكتاب (2)».

د- کتابی است که برای تفسیر بخشی از آن باید به آیات دیگر نیز مراجعه کرد، همانگونه که خود امام علیه السلام در مواردی این شیوه را به کار برده است (3).

3. در روایت دیگر مقصود از «قُربی» را در آیه «مودت (1)» اهل بیت علیهم السلام می داند که مردم موظف به معرفت محبت و اطاعت از آنان (صله) هستند(2).

این روایات نمونه هایی است از توضیح کتاب خدا به وسیله امام علیه السلام؛ اما او برای کتاب آسمانی قرآن تفسیر دیگری کرد، و این تفسیر، بیان روح قرآن و اسلام بود که با انقلاب بی مانند خود حقیقت قرآن را از برداشت انحرافی آن جدا کرد و اکنون میتوانیم بگوییم آن تفسیری که با مرام و کلام حسین سازگار نباشد تفسیری انحرافی از کلام خداست از این رو، در زیارتش میخوانیم «أشهد لقد طيب الله بكَ التُرابَ و َأوْضَحَ بِكَ الكِتابَ (3)» و نیز می گوییم: «السلام عليك يا خازن الكتاب المسطور... السلام عَليكَ يا شريكَ القرآن (4)»

2. هنگام دفن امام مجتبی علیه السلام و جلوگیری از دفن ایشان در کنار پیامبر صلی الله وعلیه واله فرمود: «و اعلمي أن أخى أَعْلَمُ النَّاسِ بِاللَّهِ وَ رَسولِه، و أعلم بتأويل كتابه من ان يهتك على رسول الله ستره، لانّ الله تبارك و تعالى يقول: «يا ايها الذين آمنوا لا تَدخُلُوا بيوتَ النّبى إلا أن يؤذن لكم (1)» و قد ادخلت انتِ بيت رسول الله صلى الله عليه و اله وسلم الرجال بغير اذنه و قد قال الله عزوجل «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوقَ صَوْتِ النّبي (2)» وَ لَعَمرى لقد ضربت انتِ لأبيك و فاروقه عند اذن رسول الله المعاول وقد قال الله عزوجل: «انّ الّذين يَغُضون اصواتهم عند رسول الله اولئك الذين أمتحن الله قلوبهم للتقوى (3)» و لعمرى لقد أدخل أبوك و فاروقه على رسول الله صلی الله وعلیه واله بقربهما منه الأذى، و ما رعيا من حقه ما أمرهما الله على لسان رسول الله صلی الله وعلیه واله (4)...»

3. آن هنگام که از مدینه به طرف مکه رهسپار شد این آیه را خواند:

«فَخَرْجَ مِنْهَا حَائِفَاً يَتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِنِّي مِنَ القَوْمِ الظَّالِمِینَ (5)».

آیه دربارهٔ حضرت موسی علیه البسلام است که بر اثر ظلم قبطیان و فرعونیان از شهر مصر خارج شد، می فرماید: موسی علیه السلام با حالت ترس و نگرانی از دشمن (از شهر مصر به جانب شهر مدین) حرکت کرد و گفت بارالها مرا از شر این قوم ستمکار نجات ده.

خرج الحسين من المدينة خائفاً *** كخروج موسى خائفاً يتكتم (6)

و آن گاه که وارد مکه شد، خواند:

«ولمّا توجَّهَ تِلْقاءَ مَدْيَنَ قال: عسى ربّى أن يَهْدينى سواء السبيل (7)»

ص: 65

5. قوله تعالى: «لي عملي وَ لَكُم عَمُلكُمْ أنْتُم بريئونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَ أنا برى مما تعملون (1)»

6. قوله تعالى: «فَمِنْهُم مَنْ قَضى نَحْبَهُ ومِنْهُم مَنْ يَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّ لوا تبديلاً (2)».

7. خطبه در مقابل معاویه:

... نحن حزب الله الغالبون... فأطيعونا ، فَانّ طَاعَتنا مَفْروضَةً، أن كانت بطاعَةِ الله و رسولِهِ مقرونه، قال الله عزوجل: «اطيعوا الله وأطيعوا الرسول و أولى الأمر منكم فإن تَنازعْتُمْ في شيءٍ فردّوه الى الله و الرَّسول (3)» و قالَ: «وَ لُورُدُّوهُ إِلى الرَّسول وَ إلى اولى الأمر منهم، لَعِلَمهُ الَّذِينَ يَستَنبطُونَهُ منهم و لو لا فضل الله عليكم و رحمته لاتبعتم الشيطان الا قليلا (4) وأحذركم الأصغاءَ إلى هُتُوف الشَّيطان بكم، فانّه لكم عدو مبين فتكونوا كأوليائه الذين قال لهم: «لا غالِبَ لَكُم اليَوْمَ مِنَ النَّاسِ وإِنِّى جارٍ لكم، فلمّا تَراءَتِ الفِئَتانِ، نَكَصَ على عَقِبَيْهِ وَ قَالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِنْكُمْ (5)»

8. نامه به معاویه:

«... فأنشز يا مُعاويةُ بالقِصاصِ واستَيْقِنْ بالحساب، وَ َأعْلَمْ أنّ الله تعالى «كِتاباً لا يُغَادِرُ صَغَيرةً وَ لا كبيرة إلّا أخصاها (6)».

ص: 66

9. خطبه در بارۀ امربه معروف و نهی از منکر:

«اعتبروا ايها الناس بِما وَعَظَ اللَّهِ بِهِ أَوْلِيَاءَهُ من سوءِ ثَنائِهِ عَلَى الأحبار، إذ يقول: «لولا يَنْهِيَهُمُ الرَّبَّانيّونَ والأحبارُ عَنْ قولهم الأثم (1)» و قال: «لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بني إسرائيل (2)الى قوله: «لبِئسَ ما كانُوا يَفعلون(3)».

وانّما عابَ الله ذلك عليهم، لأنَّهُمْ كانوا يَروْنَ مِنَ الظُّلَمَةِ الَّذِينَ بَيْنَ أَظْهُرِهِمْ المُنْكَرِ وَالفَسَادَ، فَلا يَنْهَوْنَهُم عن ذلك، رَغْبَةً فيما كانوا يَنالُونَ مِنْهُم وَ رَهْبَةً مما يَحْذَرُونَ، وَاللَّهُ يَقولُ: «فَلا تَخْشَوُ النَّاسَ وَاخْشَونِ (4)» و قال: «المؤمِنُونَ وَالمُؤْمِناتِ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بعض يأمُرُونَ بِالْمَعروفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ المُنْكَر (5)...»

10.خطاب به مروان:

«... وَيْلَكَ يا مروان اليْكَ ،عنی فانک رجش و انا أهْلُ بَيْتِ الطَّهَارَةِ ، الَّذينَ أَنْزَلَ اللهُ عَزَوَجَلَّ على نَبِيهِ صلی الله وعلیه واله، فقال: «انّما يريد الله ليُذهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ البَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً (6)».

11. قوله تعالى: «انّ الله أصطفى أدَمَ و نوحاً و ال إبراهيمَ َو آلَ عِمْرانَ على العالمين. ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ والله سميع عليم (7)».

ص: 67

12. قوله تعالى: «وَ ما كُنْتُ متَّخِذَ المضلينَ عَضُداً» (1).

13. قوله تعالى: «فَأَجْمَعوا أَمْرَكُمْ وَ شُرَكَاءَ كُمْ، ثُمَّ لا يكن أمركم عليكم غُمَّة، ثُمّ اقضوا إليَّ وَ لا تنظرون (2)».

14. قوله تعالى: «انّ ولييَ اللَّهُ الّذي نَزَّلَ الْكِتابَ وَ هُوَ يَتوَلّى الصّالحين (3)».

در مسیر امام علیه السلام به طرف کربلا در منزل «ثعلبية» فردى خدمت آن حضرت رسید و سلام کرد، امام به او فرمود از کدام شهری؟ پاسخ داد: از کوفه. امام علیه السلام فرمود: ای برادر کوفی: اگر تو را در مدینه ملاقات می کردم اثر جبرئیل را هنگام نزول وحی بر جدم درسرای خود به تو نشان می دادم. ای برادر کوفی! آیا ممکن است سرچشمۀ علم نزد ما باشد و مردم بدانند و ما ندانیم؟! این ممکن نیست(1). از این روایت می توان دریافت که منشأ فقه و بصیرت آنان در دین کجاست؟

نمونه هایی از این تعابیر و احادیث اشاره می کنیم:

1. سمعتُ جدی رسول الله صلی الله وعلیه واله ... «المعروف بقدر المعرفة (1)».

2. فقد سمعتُ جدى رسول الله صلى الله عليه و اله و سلم يقول: «من قال في القرآن بغير علم فليتبوّا مقعده من النار (2)»

3. سمعت رسول الله صلى الله عليه و اله وسلم يقول: «مَا مِن مسلم و لا مُسلمةٍ تُصيبه مصيبة و ان قدم عهدها، فيحدث لها استرجاعاً، الا أحدث الله له عند ذلك و أعطاه ثواب ما وعده بها يوم أصيب بها (3)».

4. قال رسول الله صلی الله وعلیه واله : «أمان امّتى من الغرق إذا ركبوا البحر، أن يقرؤا بسم الله مجريها و مرسيها ان ربي لغفور رحيم(4)»

5. صح عندى قول النبي : أفضل الأعمال بعد الصلوة إدخال السرور في قلب المؤمن بما لا إثم فيه... (5)».

6. كان رسول الله صلی الله وعلیه واله يرفع يَدَيْهِ إِذا ابْتَهل وَ دَعا، كما يَسْتَطْعِمُ المسكينُ (6)».

7. كان النبي صلی الله وعلیه واله إذا أكل طعاماً يقول: «اللهم بارك لنا فيه و ارزقنا خيراً منه (7)».

8. رأيتُ النبى صلی الله وعلیه واله: أَنه كَبَّرَ عَلى حَمرْةَ، خَمس تكبيرات و كَبَّرَ عَلَى الشُّهَداءِ بَعد حمزة، خمس تكبيرات فلحق حمزة، سبعون تكبيرة (8)».

9. او خاطره ای از غزوه خیبر نقل می کند در حالی که در آن زمان بیش از چهار سال نداشته است (9).

10. دخلتُ عَلى رسول الله و عنده أبي بن كعب، فقال لى رسول الله صلى الله عليه وسلم : مرحباً بک یا أبا عبدالله، يا زين السموات والأرضين...(10)».

ص: 70

11. «انّ رسول الله صلى الله عليه و اله وسلم أصبح و هو مهموم، فقيل: مالک یا رسول الله؟ فقال: «انّى أريت في المنام كأن بنى اميّة يتعاورون منبرى هذا»، فقيل: يا رسول الله: لا تهتم، فانّها دنيا تنالهم فانزل الله «و ما جعلنا الرُؤيا التى...» الآية (1).

12. عن ابى الحوراء السعدى قال: قلت لحسين بن على ما تذكر من رسول الله؟ قال: «أتى رسول الله بتمر من الصَّدَقةِ، فَأخذتُ منه تمرةً، فجعلتُ ألوكها، فأخَذَها [منّى] بلغابِها، حتى ألقاها فى التمر وقال: «انّ ال محمد لا تحل لهم الصدقة (2)»

ظرفی جمع شود، یا زندگی پست و ناچیزی که مانند چراگاه درو شده باشد».

7. «كَسَهْمِ الجَّدَة»؛

«... فَجَعَلا لَنا فِيهِ سَهْماً كَسَهْمِ الجَدَّة (1): غصب کنندگان خلافت سهمی اندک، همانند سهم «جدّة» یک ششم برای ما قرار دادند».

8. «كالقلادة على جيد الفتاة»؛

«خُطَّ الموتُ عَلَى وُلْدِادم، مَخطَّ القَلادَةِ عَلى جيدِ الفَتاة (2)؛ مرگ برای آدمیان مانند گردن بند برای دختران جوان است و موجب زینت است».

9. «كوكوف الهاطلين»

«بجنورٍ كَوُكوف الهاطِلين (3)»؛ ابن سعد از روی قهر و غلبه با لشکری چون باران شدید مرا مورد حمله و تیرباران قرار داد.

2. امام علیه السلام به شعر یکی از افراد قبیله اوس تمثل فرمود (هم او که برای یاری رسول خدا صلی الله وعلیه واله حرکت کرد و عموزاده اش مانع او می شد)

سأمضى و ما بالموت عار على الفتى *** إذا ما نوى حقاً وجاهَدَ مُسلماً

و واسى الرجال الصالحين بنفسه *** فارق مذموماً و خالف مجرماً

أقدم نفسي لا اريد بقائها *** لنلقى خميساً في الهياج غَرمَرماً

فإن عشتُ لم أذمم و ان متُّ لم ألَمْ *** كفى بك ذلا أن تعيش و تندما (1)

کتاب آورده شد. البته هدف اصلی این فصل تحلیل بخش ششم از زندگی حضرت است، اما از سایر بخشها در ضمن عناوین آینده این فصل به طور گذرا بحث خواهد شد.

محو کردن اساس اسلام و نبوّت (1)و بویژه ولایت بوده است (2). گرچه امام علیه السلام با پایبندی به تصمیم صحیح، برادرش (3)، در مواردی نیز برخوردهای قاطعی با معاویه داشته است (4)، اما «خطابه منا» در این میان از ویژگی خاصی برخوردار است.

امام علیه السلام در آن اوضاع و احوال و در ایام حج سال 58، صحابه رسول خدا صلی الله وعلیه واله و تابعین را دعوت فرمود و به روایتی بیش از هزار نفر در آنجا حضور یافتند پس آن حضرت برپاخاست و پس از حمد و ثنا بر خداوند فرمود:

«أمّا بَعْدُ فانّ هذا الطاغية قد فَعَل بنا و بشيعتنا ما قَدْ َرأيتم وَ عَلِمْتُم و شَهِدْتُمْ، و انّى أُريد أَنْ أسأَلَكُم عَنْ شَيءٍ، فَأَن صَدَقْتُ، فَصَدِّقونى، وإِنْ كَذِبْتُ، فَكَذَّبوني، وَ أَسْأَلُكُمْ بِحَقِّ اللَّه عَلَيْكُم و حقٌّ رسول الله صلى الله عليه و اله و سلم و قُربتى من نبيّكُمْ لمَا سَيَّرْتُم مَقامى هذا و وَصْفُتمْ مَقالَتي وَ دَعَوْتُم أَجْمَعِينَ فِي أمْصارِكُمْ مِنْ قَبائِلِكُمْ مَنْ آمَنْتُمْ مِنَ النَّاسِ [و فى رواية أخرى بعد قوله: فكذبونى: إسْمَعوا مقالتي و اكْتُبُوا قَولى، ثم أرجعوا الى أمصاركم وقبائلكم فَمِنْ أمَنْتُم مِنَ النّاسِ وَ وَ تَقتُم بِهِ، فَادْعُوهُم إِلَى ما تَعْلَمُونَ مِنْ حقنا فانّى أَتَخُوفُ أَنْ يَدْرُسَ هذا الأمر وَ يَذهَبَ الدَّقُ وَ يَعْلَبَ، وَاللَّهِ مُتُّمُ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الكافرون]

قال سُليْم: فكان فيما نا شَدَهُم الحسين علیه السلام و ذكرهم أن قال: أُنْشِدُكُمُ اللَّهَ، أَثْعَلَمونَ أَنَّ عليَّ بن أبي طالب كانَ أخا رسول الله الله حين آخى بين اصحابه، فأأَحْيَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ نَفْسِهِ، قَالَ «أَنْتَ أخى و أنا اخوك فى الدُّنيا والآخِرَةِ»؟ قالوا: اللّهم نَعم. قال: أنْشِدُكم الله، هَلْ تَعْلَمُونَ أنّ رسول الله لو اشترى موضِعَ مَسْجِدِهِ وَ مَنازِلِهِ فَابْتَناهُ، ثم ابتنى فيه عَشْرَةَ مَنازِلَ وَ جَعَلَ عَاشِرَها في وَسَطِها لِأَبي، ثُمَّ سَدَّ كُلَّ بابٍ شارِعِ إِلَى المَسْجِدِ غَيْرَ بابِهِ، فَتَكَلَّمَ فِي ذلكَ مَنْ تَكَلَّم، فَقَالَ: مَا أَن-ا سَدَدْتُ أبْوابَكُم وَ فَتَحْتُ بابَه و لكنّ الله أمَرَني بِسَدِّ أبْوابِكُمْ وَ فَتح بابِهُ، ثُمَّ نَهَى النَّاسَ أَنْ يَنامُوا فِي المَسْجِدِ غَيْرَهُ، و كان يُجْنَبُ فِي الْمَسجِدِ وَ مَنْزِلِهِ فِى مَنْزِلِ رَسُول الله صلى الله عليه و اله وسلم فُولِدَ لِرَسُولِ اللَّهِ وَ

ص: 76

لَهُ فيه أولاد» قالو: اللهم نعم.

قالَ: أَفَتَعْلَمُونَ أَنَّ عُمَر بن الخطاب حَرَصَ عَلَى حَوَّةٍ قَدْر عَيْنِهِ يَدَعُها فِي مَنْزِلِهِ إِلَى الْمَسْجِدِ، فَأَبِي عليه، ثمّ خَطَبَ فقال: انّ الله أَمَرَ أن أبْنِيَ مَسْجِداً طَاهِراً لا يَسْكُنُهُ غيرى و غَيْرَ أَحْيِ وَ بَنِيهِ؟ قالوا: اللهم نعم.

قال: أَنْشِدُكُمْ اللَّهَ أَتَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ الله صلى الله عليه و اله وسلم نَصَبَهُ يَوْمَ غدیر خم فنادى لَهُ بِالوِلَايَةِ، وَ قَالَ: لِيبْلُغَ الشَّاهِدُ الغائب؟ قالوا: اللهم نعم.

قال: أُنشدكُمُ الله أَتُعْلَمُونَ أَنَّ رسولَ اللهِ صلى الله عليه و اله وسلم قال له في غَزْوَةِ تَبُودٍ: أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ موسى و أنْتَ ولى كلِّ مؤمن بعدى؟ قالوا: اللهم نعم. قال: أُنْشَدُكُمُ اللَّهَ أَتَعْلَمُونَ أَنَّ رسول الله صلى الله عليه وسلم حينَ دَعَا النَّصارى مِنْ أَهْلِ نجران إلى المُباهَلَةِ لَمْ يَأْتِ الَّا بِهِ وَ بِصَاحِبَتِهِ وَ ابْنَيهِ؟ :قالوا: اللهم نعم. قال: أنْشِدكُمُ الله أتَعلَمُونَ أَنَّهُ دَفَعَ ِالَيْهِ اللواءَ يَوْمَ خَيْبَر، ثم قال: لأَدْفَعَهُ الى رجلٍ

يُحِبُّهُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ و يُحِبُّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ، حَرّارٌ غَيْرُ فَرَارٍ، يَفْتَحُها عَلَى يَدَيهِ؟ قالوا: اللهم نعم.

قال: أتعلمون ان رسول الله صلى الله عليه و اله وسلم بَعَثه ببراءةٍ وقال: لا يبلغ عنّى إِلَّا أَنا أو رَجُلٌ مِنّى؟ قالوا: اللهم نعم. قال: أَتَعْلَمُونَ أَنّ رسول الله لَمْ تَنزِلْ بِهِ شَدّةُ إِلَّا قدمهُ لَها ثقةً بِه وَ انَّهُ لَمْ يَدْعُوهُ بِاسْمِهِ قَطُّ، الَّا يَقولُ: يا أخى، و ادْعُوا لى أخي؟ قالوا: اللهم نعم. قالَ: أَتَعْلَمُونَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قَضى بَيْنَهُ وَ بَيْنَ جَعْفَرٍ وَ زَيْدٍ، فَقالَ أَنْتَ منى و أنا مِنْكَ وَ أنْتَ ولى كلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِي؟ قالوا: اللهم نَعَم قالَ: أَتَعْلَمُونَ أَنَّهُ كَانَتْ لَهُ مِنْ رسول اللهِ صلى الله عليه و اله وسلم كُلَّ يَوْمٍ خَلُوةُ وَ كُلَّ لَيْلَةٍ دَخْلَةٌ إِذا سَأَلَهُ أَعْطَاهُ و إذا سَكَتَ أَبْدَاهُ؟ قالوا: اللهم نعم.

قال: أتَعْلَمونَ انّ رسول الله صلى الله عليه و اله وسلم قال: أنا سيِّدُ وُلْدِ بَني أدم و أخي على سَيِّدُ العرب، و فاطمة سيّدة نِساءِ أَهْلِ الجنَّة و الحسنُ والحُسَيْنُ ابْناىَ سيّدا شَبابِ اَهْلِ الجنّة؟ قالوا: اللهم نعم.

قال: أَتَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله وسلم أَمَرَهُ بِغُسْلِهِ وَ أَخْبَرَهُ أَنَّ جَبْرِئيلَ يُعينُهُ عَلَيْهِ؟ قالوا: اللهم نعم. قال: أَتَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ فِي آخِرِ خُطْبَةِ خَطَبَهَا انّى تَرْكتُ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ، كِتابَ الله وَ أَهْلَ بَيْتِي، فَتَمَسَّكُوا بِهِما لَنْ تَضِلُّوا؟ قالوا: اللهم نعم.

ثُمَّ نأشَدَهُم أَنَّهُم قَدْ سَمِعُوهُ يَقول: مَنْ زَعَمَ انّه يُحِبُّني و يُبْغِضُ عَلِيّاً، فَقَدْ كَذِبَ، لَيْسَ يُحِبُّني وَ يُبْغِضُ عَليّاً، فَقالَ لَهُ قائل: يا رَسُولَ اللهِ وَ كَيفَ ذلكَ؟ قال: لانّه منّى وَ أنَا مِنْهُ، مَنْ أَحَبَّهُ، فَقَدْ اَحَبَّنِي وَ مَنْ أَحَبَنِي، فَقَدْ أَحْبَ اللَّهِ وَ مَنْ أَبْغَضَهُ، فَقَدْ أَبْغَضَى وَ مَنْ أَبْغَضَنِي، فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهِ. فَقَالُوا: اللهم

ص: 77

نَعم، قَدْ سَمِعْنا وَتَفْرَقُوا عَلَى ذلك (1)

ص: 78

صاحب تحف العقول خطبه ای را از آن حضرت نقل کرده که با توجه به لحن خطبه، که علمای

ص: 79

امت مخاطب امام علیه السلام هستند، احتمال دارد این خطبه جزء همان خطابه منا باشد (1) و آن خطبه چنین است:

«اعْتَبروا أيُّهَا النّاسِ بِما وَعَظَ اللَّهُ بِهِ أَوْلِيَاءَهُ مِنْ سوء ثنائِهِ عَلى الأحبار، إذ يَقولُ: «لو لا ينهيهُمُ الرَّبّانيّون و الأخبارُ عَنْ قَوْلِهم الأثم» و قَالَ لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَني إسرائيل» الى قوله «لَبِئْسَ ما كانوا يَفْعَلُون» و انما عابَ اللهُ ذلك عَلَيْهُم، لأنَّهُم كانوا يَرَوْنَ مِنَ الظُّلَمَةِ الَّذِينَ بَيْنَ أظْهُرِهِم الْمُنْكَرَ وَ الفَسَادَ فَلا يَنْهَوْنَهم عَنْ ذلك، رَغْبَةً فيما كانُوا يَنالُونَ مِنْهُمْ وَرَهْبَةً ممّا يُحْذَرُونَ، واللهُ يَقُولُ: «فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَاخْشَونِ» و قال: «الْمُؤْمِنونَ والمؤمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أولياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ المُنْكَرِ فَبَدَا اللَّهُ بالأمر بِالْمَعروفِ وَ النَّهْي عَنِ المُنْكَرِ، فَرِيضَةً مِنْهُ، لِعِلْمِهِ بأنَّها اذا أديت و أقيمَتْ اسْتَقامَتِ الفرائِضُ كُلُّها هَيْنُها وَ صَعْبُها، و ذلكَ أَنَّ الأمر بِالمَعْرُوفِ والنَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ دُعاء إِلى الأَسْلَامِ مَعَ رَبِّ المَظَالِمِ وَ مُخالَفَةِ الظَّالِمِ وَ قِسْمَة الفِيْيءِ وَ الغَنائم وَ أَخْذِ الصَّدَقَاتِ مِنْ مَواضِعِهَا، وَ وَضْعِها في حقها.

ثُمَّ أَنْتُمْ أَيَّتُهَا العِصابَةُ عِصَابَةُ بِالعِلْمِ مَشْهُورَةٌ ، وَ بِالخَيْرِ مَذْكُورَةٌ، و بالنَّصِيحَةِ مَعْرُوفَةٌ، وَ بِاللَّهِ فِي أَنْفُسِ النَّاسِ مَهَابَةٌ، يَها بُكُم الشَّرِيفُ وَ يُحْرِمُكُمُ الضَّعيفُ وَ يُؤْثِرُكُمْ مَنْ لَا فَضْلَ لَكُمْ عَليهِ وَ لا يَدَ لَكُمْ عِنْدَهُ، تَشْفَعُونَ فِي الْحَوائِجِ إِذا امْتَنَعت مِنْ طُلابِها وَ تَمْشُونَ فِى الطَّرِيقِ بِهَيْبَةِ المُلُوكِ

ص: 80

وَ كَرَامَةِ الأَكابِرِ. أَلَيْسَ كُلَّ ذلك إِنَّمَا تِلْتُمُوهُ بِما يُرجى عِنْدَكُمْ مِنَ الْقِيامِ بِحَقِ اللَّهِ، وَإِنْ كُنْتُمْ عَنْ أَكْثَرِ حَقِّهِ تَقْصُرُونَ، فَاسْتَخْفَفْتُمْ بِحَقِّ الائِمَةِ، فَامَّا حَقُّ الضُّعَفَاءِ، فَضَيَّعْتُمْ وَ امَّا حَقُكُمْ بِزَعْمِكُمْ، فَطَلَبْتُمْ فَلا مالَ بَذَلْتُمُوهُ، وَ لا نَفْسَاً خاطرتُمْ بِها لِلَّذِي خَلَقَها، و لا عشيرةً عادَيتُمُوها في ذاتِ الله. أَنْتُمْ تَتَمَنَّونَ عَلَى اللَّهِ جِنَّتَهُ وَ مُجاوَرَةَ رُسُلِهِ وَ أَمَانَا مِنْ عَذَابِهِ، لَقَدْ خشيتُ عَلَيْكُمْ أَيُّهَا المُتمَنونَ عَلَى اللَّهِ، أَنْ تُحِلَّ بِكُمْ نِقْمَةً مِنْ نَقِمَاتِهِ، لِأَنَّكُمْ بَلَغْتُمْ مِنْ كَرَامَةِ اللَّهِ مَنْزِلَةً فُضَّلْتُمْ بِهَا، وَ مَنْ يُعْرَفُ بِاللَّهِ لَا تُكْرِمُونَ وَ أَنْتُمْ بِاللَّهِ فِى عِبادِهِ تُكْرَمُونَ، وَ قَدْ تَرَوْنَ عُهُودَ اللَّهِ مَنْقُوضَةً، فَلا تَقْرَعُونَ، وَأَنْتُمْ لِبَعْضِ ذِمَمِ آبَائِكُمْ تَقْرَعُونَ وَ ذِمَّةُ رَسُولِ اللَّهِ مَحْقُورَةٌ، وَ العُمى و البُكْمُ وَ الزَّمِنَ فِى المَدايِنِ مُهْمَلَةٌ. لا تُرْحَمُونَ وَ لَا فِى مَنْزِلَتِكُمْ تَعْمَلُونَ، وَ لا مَنْ عَمِلَ فيها تَعْتَبونَ (1)، وَبِالادْهَانِ وَالْمُصَانَعَةِ عِنْدَ الظُّلَمَةِ تَأْمَنُونَ كُلُّ ذلِكَ مِمَّا أَمَرَكُمْ اللهُ بِهِ من النَّهْيِ وَ التَّناهِي وَ أنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ، وَ أَنْتُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ مُصيبَةً لِمَا غُلِبْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ مَنازِلِ العُلَماءِ لَوْ كُنْتُمْ تَسْمَعُونَ (2)، ذَلِكَ بِأَنَّ مَجاري الأُمُورِ وَ الأحْكامِ عَلى أيْدِي الْعَلَمَاءِ بِاللَّهِ، الأمُناءِ عَلَى حَلالِهِ وَ حَرَامِهِ، فَأَنْتُمُ المَسْلُوبُونَ تِلْكَ المَنْزِلَةَ، وَ ماسُلِبْتُمْ ذَلِكَ إِلَّا بِتَفَرُقِكُمْ عَنِ الحَقِّ وَ اخْتِلَافِكُمْ فِي السُّنَةِ بَعْدَ البَيِّنَةِ الواضِحَةِ، وَ لَوْ صَبَرْتُمْ عَلَى الأذى وَ تَحَمَّلْتُمُ الموؤنَةَ في ذاتِ اللَّهِ، كَانَتْ أُمُورُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ تَرِدُ وَ عَنْكُمْ تَصْدُرُ، وَإِلَيْكُمْ تَرْجِعُ، وَ لَكَيْكُمْ مَكَّنْتُم الظُّلَمَةَ مِنْ مَنْزِلَتِكُمْ وَ أَسْلَمْتُمْ أُمُورَ اللَّهِ فِى أَيْدِيهِمْ يَعْمَلُونَ بِالشُّبَهَاتِ، وَيَسيرونَ فِي الشَّهَوَاتِ، سَلَّطَهُمْ عَلى ذلكِ فِرارُكُمْ مِنَ المَوتِ وَ إِعْجَابُكُمْ بِالحَيَاةِ، التى هى مُفارِقَتُكُمْ، فَأَسْلَمْتُمُ الضُّعَفَاءَ فِي أَيْدِيهِمْ، فَمِنْ بَيْنَ مُسْتَعْبَدٍ مَقْهُورٍ وَ بَيْنَ مُسْتَضْعَفٍ عَلَى مَعِيشَتِهِ مَغْلُوبٍ، يَتَقَلَّبُونَ فِي المُلْكِ بِأَرَائِهِمْ وَ يَسْتَشعِروُنَ الْخِرْىَ بِأَهْوائِهِمْ اِقْتِداءً بِالأَشْرارِ وَ جُرأَةً عَلَى الجَبَارِ، فِي كُلِّ بَلَدِ مِنْهُمْ عَلى مِنْبَرِهِ خَطيبٌ يَصْقَعُ، فَالْأَرْضُ لَهُمْ شَاعِرَةً وَ أيْديهِم فيها مَبْسُوطَةٌ وَ النَّاسُ لَهُمْ خَوَلٌ لا يَدْفَعُونَ يَدَ لأمِسٍ، فَمِنْ بَيْنِ جَبَّارٍ عَنيدٍ و دَى سَطْوَةٍ عَلَى الضَّعَفَةِ شديد، مُطاعَ لَا يَعْرِفُ المبدئ و المُعيد، فيا عَجَباً وَ مَالِيَ لَا أَعْجَبُ وَ الْأَرْضُ مِنْ عَاشُ غَشُومٍ وَ مُتَصَدِّقٍ ظَلُومٍ وَ عَامِلٍ عَلَى المُؤْمِنِينَ بِهِمْ غَيْرِ رَحِيمٍ، فالله الحاكِمُ فيما فيهِ تَنازَعْنا و الْقَاضِي بِحُكْمِهِ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَنَا.

اللَّهُمَ إِنَّكَ تَعْلَمُ إِنَّهُ لَمْ يَكُنْ مَا كَانَ مِنَّا تَنافُسَاً في سُلْطَانٍ وَ لا التماساً مِنْ فُضُولِ الحُطام وَ لَكنْ لِنُرِيَ الْمَعالِمَ مِنْ دينِكَ وَ نُظْهِرَ الأصلاحَ في بِلادِكَ، وَيَأْمَنَ المَظْلُومُونَ مِنْ عِبادِكَ، وَيُعْمَلُ

ص: 81

بِفَرائِضِكَ وَ سُنَنِكَ وَ أَحْكامِكَ، فَإِنَّكُمْ إِلَّا تَنْصُرُونَا وَ تَنْصِفونا قَوِىَ الظُّلَمَةُ عَلَيْكُمْ، وَ عَمِلُوا فِي إِطْفَاءِ نورِ نَبِيِّكُمْ وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْنا وَإِلَيْهِ أَنَبْنَا وَإِلَيهِ المَصِيرُ (1)».

باید گفت خطابه به دلیل وجود یک یا چند امر از امور زیر دارای اهمیت خاصی است:

الف- عظمت و شخصیت سخنران

ب- بلندی مقام مستمعین

ج- اهمیت موضوع سخنرانی

ص: 82

د- کیفیت ایراد خطابه

ه- خصوصیات زمانی سخنرانی

و- اهمیت مکان ایراد خطبه.

و شگفت آنکه حد اعلای هر شش امر در خطابه منا جمع است خطیب، تنها یادگار رسول خدا صلی الله وعلیه واله است که تمام کمالات را از وی به ارث برده است ،مستمعین بزرگان از صحابه و تابعین و به تعبیر دیگر نخبگان امت هستند موضوع سخنرانی عبارت است از:

ص: 83

1. ولايت على علیه السلام 2. ذکر جنایات بنی امیه و کوشش آنان برای از بین بردن ولایت و اساس نبوت 3.بیان وظایف علمای امت 4.اهمیت امر به معروف و نهی از منکر 5. اعلام شروع قیام الهی و اصلاحي.

و اما کیفیت ایراد خطابه در بخشی از آن که مربوط به ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام می شود،امام علیه السلام از علما و دانشمندان اعتراف و اقرار می گیرد که این خود زیبایی ویژه ای به خطبه داده است و در بخشی دیگر با کلماتی دلنشین و جالب حقایقی را تبیین می کند.

زمان خطبه هم از یک سو زمانی است حساس که اگر تصمیم جدی گرفته نشود، باید فاتحه اسلام را خواند و از دیگر سو اینکه ایام تشریق ایراد شده است (آن گاه که حاجیان بخشی از مناسک حج خود را انجام دادهاند و بخش دیگر باقی مانده است). مکان نیز از اهمیتی والا برخوردار است چه اینکه این سخنرانی انقلابی در «منا»، سرزمین عشق و ایثار ،ابراهیمی صورت گرفته است. یعنی آنکه کسانی می توانند با قیام الهی من همراهی کنند که ابراهیم وار از آنچه دارند در راه دوست بگذرند به علاوه از خطابه و حرکت امام علیه السلام در منا استفاده می شود که حج تنها یک عمل عبادی نیست بلکه هنگام حج باید مشکلات سیاسی - اجتماعی مسلمین نیز مطرح شود.

ص: 84

ص: 86

5. از عناوین آثار او بر میآید که تخصص وی در تاریخ است و اگر مطلبی را - با واسطه یابی واسطه - از ائمه علیهماالسلام نقل کند، مربوط به وقایع تاریخی است.

اما درباره کتاب مقتل وی باید گفت با توجه به اسناد گزارش ها در می یابیم که او از افرادی که در واقعه بودهاند جریان هایی را آورده هم از واسطه ها نیز اخباری را بازگو کرده است (1) و از این رو کتاب وی بسیار مهم است. اما متأسفانه اصل این مقتل اکنون در اختیار ما نیست مگر آنچه به نقل از ابومخنف در تاریخ طبری ارشاد مفید و... ذکر شده است (2).

در پایان، یادآوری این نکته لازم است که آنچه به نام مقتل الحسین به ابومخنف نسبت می دهند قابل اطمینان نیست (3) و لذا ما نیز در این نوشتار به گزارش های اختصاصی آن کتاب اعتماد نکرده ایم (4). و لذا ما نیز در این نوشتار به گزارشهای اختصاصی آن کتاب اعتماد نکرده ایم (5).

4. سربازان و گزارشگران دشمن که از آن میان میتوان به حمید بن مسلم (1) و هلال بن نافع (2)اشاره کرد؛ کسانی که نتوانستند عظمتها و مظلومیتها را ببینند و گزارش نکنند.

افراد دیگری که نه جزء لشکر امام بودند و نه جزء لشکر یزید و آنچه را که دیده بودند بازگو کرده اند (3).

ص: 89

3. مولد الحسين بن علی علیهماالسلام و مقتله نوشته سلمة بن الخطاب ابوالفضل البراوستانی (1).

4. مقتل الحسین، نوشته عبدالعزيز بن يحيى ابن احمد بن عيسى الجلودى الأزدى (2).

5. مقتل الحسین بن علی علیهماالسلام، نوشته عوام بن حوشب بن يزيد بن رويم الشيباني (3).

6. مقتل الحسین علیه السلام، نوشته محمد بن زکریا بن دینار(4).

7. مقتل الحسين علیه السلام، نوشته محمد بن احمد بن يحيى الاشعرى القمي (5).

8. مقتل الحسين علیه السلام، نوشته محمد بن على بن الفضل بن تمام (6).

9.مقتل الحسین علیه السلام، نوشته نصر بن مزاحم المنقرى (7).

10.مقتل الحسین علیه السلام، نوشته هشام بن محمد السائب (8).

11.مقتل الحسين علیه السلام، نوشته شیخ صدوق قدس سره (9).

12. مختصر فى مقتل الحسین علیه السلام، نوشته شیخ طوسی قدس سره (10).

13. مقتل الحسین علیه السلام، نوشته محمد بن عمر الواقدى (11)

14. مقتل الحسین نوشته اصبغ بن نباته (12).

تاریخ» «طبری که توسط ابو علی محمد بن محمد بلعمی وزیر منصور بن نوح سامانی (352 ه. ق) نگارش یافته است (1).

پس از این کتاب باید از ترجمه فتوح ابن اعثم نام برد که «محمد بن احمد مستوفی هروی»در سال (598 ه. ق) نوشته است (2).

گفتنی است این دو کتاب از بزرگترین منابع واژهها و ترکیبات فارسی به شمار میروند. دو کتاب نیز به نام مقتل الشهداء به فارسی تألیف شده است یکی را شاعری با تخلص «عاصی» نگاشته، و اگرچه زمان زندگانی و درگذشت او معلوم نیست، اما تاریخ کتابت آن(887 ه. ق) است (3). و کتاب تألیف «ابو المفاخر رازی» از ادبای عهد سلجوقی است که «ملا حسین کاشفی» در «روضة الشهداء» در مواردی به این کتاب استناد کرده است (4).

با توجه به آنچه گفته شد دیگر نمی توان «روضة الشهداء (5)» نوشته «ملا حسین کاشفی (متوفی 910 ه. ق) را نخستین مقتل فارسی دانست (6). چه اینکه گفته اند تاریخ تألیف آن سال 847 ه. ق است (7).

2. مقتل الحسين علیه السلام، تأليف عبدالرزاق الرسفنی (متوفای 611 ه.ق).

3. درر السمطين فى فضائل السبطين تأليف جمال الدین محمد بن عزالدين يوسف الزرندی الحنفى (متوفای 750 ه. ق).

4. روضة الاحباب، تأليف جمال الدين عطاء الله الشيرازي الشافعی ( متوفای 1000 ه. ق).

5. ذخائر العقبى في مودّة ذوى القربى، تأليف محب الدین احمد بن عبدالله الطبری (متوفای 694 ه . ق).

6. ينابيع المودة، تأليف الحافظ سليمان بن ابراهيم القندوزی الحنفی (متوفای 1294 ه. ق)

7. بذل الحباء في فضل آل العباء، تأليف يوسف بن محمد بن مسعود الحنبلی (متوفای 611 ه.ق).

8. الاتحاف بحب الأشراف، تأليف الشيخ عبدالله بن محمد بن عامر الشبراوى.

9. منتخب التاريخ في فضائل علی علیه السلام و الحسنین علیهماالسلام، تألیف ابن کثیر شامی.

10. سعادة الكونين في فضائل الحسنین علیهم السلام، تألیف محمد اکرم الدین حنفی.

2. در مورد دیگر تصریح می کند که کسی در تألیف چنین اثری از او سبقت نگرفته و نگارش این کتار را از الطاف الهی نسبت به خودش می داند: «وَ صنَّفْتُ کتاب المهلوف على قتلى الطفوف، ما عرفتُ أنّ أحداً سبقنى مثله و من وقف عليه عرف ما ذكرته من فضله (1)».

3. در کتاب اقبال که تا پنج سال پیش از وفاتش به تألیف آن اشتغال داشته به خواندن لهوف در روز عاشورا سفارش می.کند. «و يُقرء كتابنا الذي سميناه بكتاب اللهوف على قتلى الطفوف و ان لم يجده قرء ما نذكره ههنا (2)».

پس اگر هم لهوف را در عنفوان جوانی نوشته باشد تا پایان عمر مبارکش درستی آن را تأیید کرده است (3). برخی از منابع و مآخذ این کتاب شریف عبارتند از: الأصل، تألیف احمد بن الحسین از اصحاب امام صادق و امام کاظم ؛ کتاب مصابيح الأمالي صدوق قدس سره؛ کتاب الشافی نوشته عمر نسابه، رسائل کلینی؛ عقد الفريد و مولد البنى و مولد الأوصياء مرحوم مفيد.

المقصد الثامن: فى الغفاريين من انصار الحسين علیه السلام. المقصد التاسع: فى بنى كلب من انصار الحسين علیه السلام.

المقصد العاشر: فى الأزديين من انصار الحسين علیه السلام.

المقصد الحادى عشر: فى العبديين من انصار الحسين علیه السلام.

المقصد الثاني عشر: فى التميميين من انصار الحسين علیه السلام.

المقصد الثالث عشر: في الطائيين من انصار الحسين علیه السلام.

المقصد الرابع عشر: في التغلبيين من انصار الحسين علیه السلام.

المقصد الخامس عشر: فى الجهنيين من انصار الحسين علیه السلام.

المقصد السادس عشر: في التيميين من انصار الحسين علیه السلام.

المقصد السابع عشر: في الافراد من انصار الحسين علیه السلام.

او مجموع یاران آن حضرت را در کوفه و کربلا یک صد و سیزده تن می داند و در پایان کتاب هم فوایدی را بیان فرموده است. اینک چند نمونه از تتبعات وی ذکر می شود:

الف- در مقصد اوّل، کتاب انصار امام علیه السلام را از آل ابی طالب پانزده نفر می داند که اسامی آنها در زیر می آید:

1. علی اکبر

2. عبدالله بن حسین بن علی ابن ابی طالب

3. عباس بن علی بن ابی طالب

4. عثمان بن علی بن ابی طالب

5. جعفر بن علی بن ابی طالب

6. ابوبکر بن علی بن ابی طالب

7. قاسم بن حسن بن علی بن ابی طالب

8. عون بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب

9. محمد بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب

10. مسلم بن عقیل بن ابی طالب

11. عبدالله بن مسلم بن عقیل بن ابی طالب

12. محمد بن مسلم بن عقیل بن ابی طالب

ص: 95

13. محمد بن ابی سعید بن عقیل بن ابی طالب

14. عبدالرحمن بن عقیل بن ابی طالب

15. جعفر بن عقیل بن ابی طالب «سلام الله عليهم اجمعين»

ب- سلمان بن مضارب را عموزاده زهیر می داند (1).

ج- نام غلام ترکی «واضح» بوده و شعر حماسی «البحر من ضربی و طعنى يصطلی» را سروده، و هم اوست که امام علیه السلام چهره به چهره اش نهاده است (2).

د- سر مقدس تمام شهدا بریده شد، مگر دو نفر یکی شیرخواره حسین علیه السلام که امام بدنش را دفن کرد و دیگر سر حربن یزید ریاحی که بنی تمیم مانع از بریدن سر آن جناب شدند (3).

ه- سه نفر از اصحاب با عیال خود در کربلا بودند جنادة بن الحرث السلمانی، عبدالله بن عمیر الكلبى و مسلم بن عوسجه (4).

و- بدن سه تن از یاران آن جناب قطعه قطعه شد: عبدالله بن عمیر، ابوالحسن على بن الحسين علیهماالسلام و عباس بن علی علیهماالسلام (5).

ز- دشمن سر مقدس سه نفر از اصحاب را به نزد امام علیه السلام پرتاب کرد: عبدالله بن عمیر، عمر بن جناده و عابس بن ابی شبیب.

8. بانوان اصحاب، غیر از طالبیین، به شفاعت بعضی از خویشاوندان خود در کوفه آزاد شدند و در سفر شام همراه کاروان نبودند (6).

ص: 96

ص: 98

«الذين يُبلغون رسالاتِ اللهِ وَ يَخْشَونَهُ وَلا يَخْشَوْنَ أَحَداً الا الله (1)».

آنچه امام علیه السلام به عنوان «معدن الرسالة» از آن نام می برد رسالت تبلیغی است، نه رسالت تشریعی که مختص پیامبران علیهماالسلام است؛ و تصریح به این بعد از شخصیت اهل بیت علیهماالسلام، آن هم در ابتدای قیام به خوبی نشانگر جنبه تبلیغی - نصیحتی قیام امام علیه السلام است

3. «مختلف الملائكة»: اهل بيت علیهماالسلام محل آمد و شد ملائکه هستند. آنها به خدمت ائمه السلام می رسند تا با خدمت در درگاه آنان بتوانند مقام بالاتری در ملکوت پیدا کنند. همچنانکه وجود نوری ائمه ع السلام معلّم ملائکه در تسبیح و تهلیل بود (2)، وجود نوری مادی آنها نیز آموزگار فرشتگان است.

4. «بنافَتَح الله و بناخَتم»: ماییم نقطه آغاز خلقت و علت غایی آفرینش که پایان این عالم نیز با ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالى فرجه الشريف - و رجعت ما خواهد بود.

این بود بخشی از فضایل ،ما اما یزید کیست؟ فردی فاسق و شراب خوار و قاتل، حال آیا کسی من با شخصی مثل او بیعت می کند (3)؟!

روشن تر شود.

1. زیارت جامعه: «السَّلام عَلَيْكُمْ يا أَهْلَ بَيْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعَ الرِّسالَةِ وَ مُخْتَلَفَ الملائكَةِ مهبط الوحى».

امام علیه السلام خطاب به ولید میفرماید: «ايّها الأمير إنّا اهلُ بَيْتِ النَّبِوَّةِ ومعدنُ الرِّسالَةِ ومُخْتَلَفُ الملائكة (1)»

زینب کبری علیهاالسلام در خطابه کوفه: «وَ أَنَّى تَرْحَصُونَ قَتْلَ سَليل خاتِمِ النُّبوَةِ وَ معْدِنِ الرِّسالة (2)».

2. زیارت جامعه: «بِكُمْ فَتَحَ اللَّهُ بِكُمْ يَخْتِمُ...».

امام علیه السلام خطاب به ولید: «بنا فتَحَ اللهُ و بناخَتَمَ الله (3)».

امام صادق علیه السلام در زیارت سید الشهداء: «بِكُمْ فَتَحَ الله وَبِكُمْ يَخْتِمُ اللَّه (4)».

3. زیارت جامعه: «خُزّان العِلم»؛ «خَزَنَةً لِعِلْمِهِ َو مُسْتَودعاً لِحِكْمَتِهِ» و «عَيْبَة عِلْمِهِ».

خطابه فاطمه بنت الحسين علیهالسلام: «وَ جَعَلَ عِلِمَه عَنْدنَا وَفَهمَهُ لَدَيْنا فَنَحْنُ عَيْبَةُ عِلْمِهِ وَ وِعَاءُ فهمه و حِكْمَتِهِ... (5)».

4. زیارت جامعه: «و حُجَّته» و «وَ حُججِ اللَّهِ عَلَى أَهْلِ الدُّنيا والآخِرَة و الاولى».

خطابه فاطمه بنت الحسين علیهالسلام: «فَنَحْنُ ... و حُجّته على الأرض في بلاده لعباده (6)».

5. زیارت جامعه: «اصولُ الكَرَم»؛ « عِباده المُكْرَمين»؛ «الفائزون بِكَرامَتِهِ»؛ «فَبَلَغَ الله بكم اشرف محلّ المكرمين» و «كَرامَتَكُم عليه».

خطابه فاطمه بنت الحسین علیههالسلام «أَكْرَمَنَا اللَّهُ بِكَرامَتِهِ (7)».

6. زیارت جامعه: «أمرتُم بالمعروف و نهيتم عَنِ المُنْكَرِ».

ص: 102

امام علیه السلام در نامه به محمد حنفيه: «أُريدُ أنْ أمُرَ بالْمَعْرُوفِ وأَنْهى عن المُنكَر (1)»

امام علیه السلام در کنار مرقد پیامبر صلی الله وعلیه واله: «اللهم انى احب المعروف وأُنْكِرُ المُنْكَرَ (2)».

7. زیارت جامعه: «الحقِّ مَعَكُم وفيكُم و مِنْكُم واليكم و أنْتُمْ أهْلُهُ وَ مَعْدِنُهُ» و «شأنكم الحق».

امام علیه السلام: «انّ أَهْلَ الكوفَةِ كَتَبُوا إِلَيَّ يَسْأَلُونَنى أَنْ أَقْدِمَ عَلَيْهِم لِمَارَجُوا مِنْ إِحْياءِ مَعالِمِ الحَقَّ و إماتة البدع (3)».

امام علیه السلام: «أَيُّهَا النَّاسِ انِّى لَمْ آتِكُمْ حَتَّى أَتَتْنى كُتُبُكُمْ وَ قَدِمَتْ عَلَيَّ رُسُلُكُمْ أَنْ أَقْدِمْ عَلَيْنَا، فَإِنَّهُ لَيْسَ لَنا إِمَامٌ لَعَلَّ اللَّهُ أَن يَجْمَعَنا بِكَ عَلَى الهُدى و الحَقِّ...(4)».

امام علیه السلام: «ألا تَرَوْنَ إِلَى الحَقِّ لَا يُعْمَلُ بِهِ وَ إِلَى البَاطِلِ لَا يُتَناهى عَنْهُ...(5)».

امام علیه السلام: «أَيُّهَا النَّاسِ، فَإِنَّكُمْ إِنْ تَتقُوا اللَّهَ وَ تَعرفوا الحقَّ لِأَهْلِهِ يَكُنْ أَرضى الله عَنْكُمْ (6)».

و بالاخره در زیارت جامعه می خوانیم: «أتاكُمُ اللهُ ما لَمْ يؤت أحَدَاً مِنَ العالِمینَ». امام علیه السلام یک جلوه از فیض الهی را این گونه بیان می کند: «وجعلتَ لَنا اَسْماعاً وَ أبْصاراً و أفئدة (7)».

نیز به روضه نبوی آمد و نماز خواند آن گاه گفت: خدایا این قبر پیامبر تو و من هم فرزند دختر او هستم، برای من پیش آمدی رخ داده که تو آگاهی خداوندا می دانی که معروف را دوست و منکر را دشمن می دارم به حق این قبر و به حق آن کسی که در این قبر است از تو ای خدای بزرگ می خواهم راهی برایم انتخاب کنی که موجب رضایت تو و خشنودی پیامبرت باشد.

رفتار و گفتار امام علیه السلام در آن هنگام حاوی نکاتی ارزنده است که به چند مورد آن اشاره می شود:

1. جواز توسل به پیامبر صلی الله وعلیه واله و تربت او

2. بقای ویژه در قبر برای پیامبران و اولیای الهی. (اللهم بحق القبر و من فيه)

3. اعلام هدف قیام (امر به معروف و نهی از منکر)

4. واگذاری امور به پروردگار متعال و رضایت به آنچه او برای انسان اختیار کرده و مورد خشنودی خدا و رسول اوست.

5. امام در این دعا کنار مرقد پیامبر صلی الله وعلیه واله می گوید:

«و انا اسألُكَ يا ذالجلال والأكرام بِحَقِّ القَبْر و مَنْ فيه إلّا اخترت لي ما هو لك رضى، و لِرَسولِكَ رضی.» پیام این جمله آن است که خدایا تو راهم را انتخاب کن و در دعای عرفه نیز میگوید: «إلهی أغْنِني بِتَدْبيركَ لي عَنْ تَدْبيرى و بإختيارك عن اختيارى (1)؛ بارالها با تدبیر و اختیار خود مرا از تدبیر و اختیارم بی نیاز کن».

با اینکه امام علیه السلام با معصومین دیگر در یک رتبه است اما در اینجا سخن از درجات ویژه بهشتی است که راه رسیدن به آنها شهادت است.

او خود دورنمایی از این درجات را ترسیم کرده و می فرماید: «الهی تردّدى فى الأثار يوجب بعد المزار فأجمعنى عليك بخدمة توصلنى اليك (1): بارالها تفکر من در آثار و پدیده ها موجب دوری دیدار تو خواهد شد مرا به خدمتی بگمار که مرا به تو رساند و این ،شوق تحقق نوید نبوی است که به فرموده امام سجاد هنگامه کارزار هر قدر که وضع بدتر میشد چهره حسین برافروخته تر و قلبش آرامتر و مطمئن تر می گشت (2).

گفت زینب در وداع آخرین *** حالتی دیدم من از سلطان دین

شور عشقی آنچنانش بودیا *** کاشنا با ما نبودی گوییا

با رفتن عزیزان چهره اش برافروخته تر می شد و در انتظار پیک وصال بود و خواسته: «فَاجْمَعْني عَلَيْكَ بِخِدْمَةٍ توصلني اليك»، آن دم به اجابت رسید که مخاطب این خطاب شد: «يا ايتها النفس المطئنة ارجعى الى ربك راضية مرضيّة فادخلي في عبادي وادخلي جنتی (3)» و با این خطاب، نوید نبوی از مقام بی مانند او در بهشت تحقق پیدا کرد که:

«إِنَّ لَكَ فِي الْجَنَّةِ دَرَجَاتٍ لَا تَنَالُهَا إِلَّا بِالشَّهَادَةِ».

لك في الجنان لدرجاتٍ لا تَنالُها الا بِالشَّهادَةِ (1)».

آنچه از این کلمات استفاده می شود آن است که به مجرد سرگذاشتن روی قبر پیامبر صلى الله عليه و اله واله وسلم این رؤیای ملکوتی برای او روی داد که رسول خدا صلى الله عليه و اله واله وسلم او را در آغوش مهر خود گرفت و به سینه چسبانید و چشمان وی را بوسید و خبر شهادت مظلومانه او را داد.

2. از سخنان آن حضرت به محمد حنفیه (هنگام خروج از مکه):

«فَلَمّا كان السَحَرِ ارْتَحَلَ الحسينُ علیه السلام لا فَبَلَغَ ذلك ابن حنفيّة، فأتاه، فأخذ زَمامَ نافَتِةِ و قد ركبها، فقال: يا أخى الم تعدنى النظر فيما سألتُكَ؟ قال: بلى، قال: فما حَداكَ عَلَى الخروج عاجلاً؟ قال: أتاني رَسُولُ الله لا بَعْدَ ما فارْقتُكَ، فَقال: يا حُسَين: أخْرج فانّ الله قدشاء أن يراك قتيلاً...(2)» نمی دانیم او رسول الله صلى الله عليه و اله واله وسلم را چگونه و در چه عالمی دیده که می فرماید: تو رفتی و رسول الله صلى الله عليه و اله واله وسلم آمد و دستور خروج از مکه را به من داد، و فرمود خدا می خواهد تو را کشته ببیند.

3. «...فقال: انِّى رأيْتُ رسول الله صلى الله عليه وسلم فى المنامِ وَ أَمَرَنِى بِما أَنَا مَاضٍ له، فَقَالَا لَهُ: فَمَا تِلكَ الرؤيا، قال: ما حدثتُ أحداً بها و لا أنَا مُحدِّثُ بها حتَّى ألقى ربّى عزّوجل (3)». با اینکه از ایشان چند رؤیا نقل شده در اینجا به عبدالله بن جعفر و یحیی بن سعید می فرماید: پیامبر صلى الله عليه و اله واله وسلم را در خواب دیدم و او این دستور خروج از مکه به طرف کوفه را به من داد و هنگامی که آن دو نفر سؤال می کنند آن رؤیا چه بود؟ می فرماید: آن را تاکنون برای کسی نگفته ام و در آینده نیز نخواهم گفت. حال این رؤیا (که از دیگر رؤیاها جداست) چه بوده نمی دانیم؟

4. دگرگونی ناگهانی زهیر که عثمانی رأی بود (4) و پس از ملاقات با امام علیه السلام، علوی شد.

5. به آسمان پاشیدن خون سه نفر (خون دو فرزند و خون پیشانی خود) و بر نگشتن آن خونها به

ص: 106

زمین که از شگفتی های واقعه طف است (1).

خون حلقت را امانت می دهم *** برامین بی خیانت می دهم

تا به هنگام قیام آید به کار *** در حضور حضرت پروردگار

6. در بعضی از زیارات آن جناب، سخن از پیمانی است که با خدا داشته و به آن وفا نموده است (2) که نمی دانیم این پیمان در چه عالمی بوده است؟

حِفْظِ اللَّهِ وَ كَلائِهِ وَ لَا يَخْفِيَ عَليَّ شيء من أخبارك...(1)»

و به محمد حنيفه هم فرمود: «أما أنْتَ يا أخي فَلَا عَلَيْكَ أَنْ تُقيم بِالمَدِينَةِ، فتكونَ لي عَيْناً عليهم ولا تُخْفِ على شيئاً مِنْ أُمُورِهِمْ (2)».

این کلام حضرت به برادر که تو در مدینه بمان و در آنجا چشم من باش و آن سخنان خطاب به ابن عباس، سرشار از بزرگواری و زیبایی است که قلم را یارای توصیف و زبان را توان بیان آن نیست آنچنان که گویی ماندن در مدینه خود تکلیفی جهادی، ویژه آن دو می باشد. گرچه می توان گفت آنان به تعبیر امام صادق به نقل از امام علیه السلام شهید از کسانی می باشند که به پیروزی واقعی (شهادت) نرسیدند؛ زیرا هنگامی که نزد امام صادق سخن از کناره گیری محمد حنفیه شد، فرمود: حسین هنگام مهاجرت بنی هاشم نوشت: «فَإِنَّهُ مَنْ لَحِقَ بي مِنْكُمْ اسْتُشْهِدَ مَعي وَ مَنْ تَخَلَّفَ لَمْ يَبْلُغ الْفَتْحَ (3)».

يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ، و أنِّي لَمْ أَخْرُجُ أَشِرَاً وَ لا بَطِراً وَلا مُفْسِدَاً وَ لَا ظَالِماً، وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ لِ-طلبٍ الأضلاحٍ في أُمَّةِ جدّي، أريدُ أنْ آمُرَ بِالمَعْرُوفِ وَ أَنْهَى عَنِ الْمُنكَرِ، وَ أَسير بسيرَة جَدِّي وَ أبي على بن أبي طالب فَمَنْ قَبِلَني بِقَبول الحقِّ، فَاللَّهُ أوْلى بالحقِّ، وَمَنْ رَدَّ على هذا، أصْبِرُ حَتَّى يَقْضِيَ الله بَيْنِي وَ بَيْنَ الْقَومِ بالحقِّ وَ هُوَ خَيْرُ الحَاكِمِينَ، وَ هَذهِ وَصيَّتى يَا أَخِي إِلَيْكَ وَ مَا تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ، عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنيِبُ (1)».

این وصیت حسین بن علی به برادرش محمد بن حنفیه است حسین گواهی می دهد بر وحدانیت و بیانبازی پروردگار و بر این که محمد صلی الله وعلیه واله بنده و فرستاده اوست. او که آیین حق را از سوی حق آورده است حسین شهادت می دهد که بهشت و دوزخ حق است و قیامت بدون هیچ شکی خواهد آمد و خداوند در چنین روزی همه مردگان را زنده خواهد ساخت.

قیام و انقلاب من نه از روی خودخواهی و نه برای خوش گذرانی و فساد و ستمگری است، بلکه من در پی اصلاح امت جدّم و برپایی امر به معروف و نهی از منکر هستم راه و روش من سیره جدّم پیامبر صلی الله وعلیه واله و پدرم علی بن ابی طالب علیه السلام است. پس هر کس این حقیقت را از من قبول کرد راه خدا را پذیرفته و هر کس نپذیرفت تأثیری در اراده و انتخاب هدف من نخواهد گذاشت، من با صبر و مقاومت مسیر خود را ادامه خواهم داد تا خداوند میان من و این گروه حکم کند، که او بهترین حاکم است. برادرم این است وصیت من به تو و توفیق خود را از خداوند می خواهم بر او توکل می کنم و به سوی او باز می گردم.

نکاتی از وصیت:

1. امام علیه السلام در آغاز وصیت، عقاید خود را باز گفته و یکی از حکمتهای این کار این است که وی به خوبی میدانست دشمن از حربه تکفیر استفاده خواهد کرد (2) و چه بسا بر اثر تبلیغات امر بر آیندگان نیز مشتبه شود از این رو در ابتدای وصیت عقاید خود را بیان فرموده است.

ص: 109

2. آن حضرت در ابتدای قیام به روشنی هدف خود را (مبارزه با مفاسد حکومت اموی و امر به معروف و نهی از منکر) ذکر کرده است؛ پس اگر آنان تقاضای بیعت هم نمی کردند، امام علیه السلام ساکت نمی نشست چون انگیزه اصلی او از انقلاب از بین بردن فساد است، همان گونه که در خطابه منا هم بیان فرمود.

3. امام راه و روش خود را سیره پیامبر صلی الله وعلیه واله و علی علیه السلام معرفی می کند و این کلام به معنای برچیده شدن تمام بدعتهایی است که دیگران پایه گذار آن بودند (1).

4. پیام وصیت این است که جهاد من با بنی امیه جنگ معروف با منکر صلاح با فساد ایمان با کفر نور با ظلمت و حق با باطل است پس رویارویی اهل بیت با بنی امیه - عليهم اللعنة - تقابلي اعتقادی است و ریشه در امور خانوادگی و تعصبات فامیلی ندارد چنانکه خودش فرمود:

«نَحْنُ وَ بَنُو اُميّة إِخْتَصَمْنا في اللهِ عزَّوجَلَّ - قُلْنا صَدَقَ اللهُ وَ قَالُوا كَذِبَ اللَّهِ، فَنَحْنُ وَإِيَّاهم الخَصْمَانِ يَوْمَ القِيامَةِ (2)» دشمنى ما و بنى اميّة دربارۀ خداست ما میگوییم: خدا راست فرموده و آنان

گفته های پروردگار را تکذیب میکنند و ما و آنان در روز قیامت دشمن یکدیگریم.

5. تثبیت ولایت علی علیه السلام از برجسته ترین بخشهای وصیت امام علیه السلام است.

6. امام علیه السلام با جمله «انّى لَمْ أَخْرُجْ اَشِرَاً وَ لا بَطِراً وَ لا مُفْسِدَاً وَ لا ظَالِمَاً» پیشاپیش شایعات و تهمتهای دشمن را در این باره که قیام او حرکتی دنیوی بوده و باعث اختلاف بین امت شده پاسخ فرموده و خنثی کرده است.

7. با توجه به شرایط آن زمان که اگر حضرت مقاومت نمی کرد اساس اسلام در خطر بود و از آنجا که بیشترین سنگینی مبارزه با فساد بر دوش شخص امام علیه السلام است وی همراهی نکردن مردم را موجب دست برداشتن از مبارزه نمی داند.

8. چنانکه در خطابه مكّه آن حضرت هم خواهد آمد امام علیه السلام معیار انتخاب صحیح و گزینش شایسته را به مردم نشان داده و این گونه دعوت به همراهی برای آن است که کسانی همقدم او گردند که آگاهانه جهاد و شهادت در راه خدا را پذیرفته باشند. «فمن قَبِلَنی بِقَبول الحق فالله أولى بالحقِّ وَ مَنْ ردَّ على هذا، أصْبِرُ حتَّى يَقضِيَ الله بَيْنِي وَ بَيْن القَوْمِ بِالحَقِّ َوهُوَ خَيْرُ الحاكِمِينَ».

ص: 110

.9 توفیق و توکل دو ارزش والایی هستند که روح قیام حسینی را تشکیل میدهند و از این رو، وصیت با یادآوری این دو ارزش پایان یافته است.

4 حماسه حضرت:

كَفَرَ القَومُ وَ قِدماً رَغَبوا *** عَن ثواب الله رَبِّ الثَّقَلَين

قَتَلَ القَوْم عليّاً وابْنَهُ *** حَسَنَ الخَيْر كريمَ الطَّرفيْن

لا لشيئءٍ كانَ مِنّى قَبْلَ ذا *** غَيْرِ فَخْرِي بِصْياءِ الفَرقَديْنِ

بعلى الخَيْرِ مِنْ بعد النّبي *** والنَّبِيِّ القرشي الوالِدَيْن

خَيْرَةُ اللَّهِ مِنَ الخَلْقِ أبي *** ثُمَّ أُمِّى فَأَنَا ابْنُ الْخَيْرَتَيْنِ

فِضَّةٌ قَدْ خَلَصَتْ مِنْ ذَهَبٍ *** فأنا الفِضَّةُ وابنُ الذَّهَبِيْنِ

مَنْ له جَدُّ حَجَدّي في الوَرى *** أو كَشيخي فأَنا ابنُ العَلَمين

فاطِمُ الزَّهراء أُمّى و أبي *** قاصِمُ الكُفْرِ بِبَدْرٍ و حُنين

عَبَدَ الله غُلاماً يافعاً *** وَ قُرَيضُ يَعْبُدُون الوَثنين

يَعْبُدُونَ اللّاتَ وَالعُزّى معاً *** وَ عَليٌّ كَانَ صَلَّى القِبْلَتين

فأبي شُمْسٌ وأُمّى قَمَرٌ *** وَ أَنَا الكَوكَبُ وَ ابْنُ القَمَرِيْنِ

وَ لَهُ فِي يَوْمِ أُحُدٍ وَقْعَةٌ *** شَفَتِ الغِلُّ بِفَضّ العَسْكَرَيْنِ

ثُمَّ فى الأحزابِ وَالفَتْحِ مَعاً *** كانَ فيها حَتْفُ أَهْلِ الفَيْلَقَين

في سَبَيْلِ اللَّهِ ما ذا صَنَعَتْ *** اُمَّة السَّوءِ معاً بالعِتْرَتَيْن(1)

ص: 112

ترجمه شعر:

این قوم کافر شدند و روی گردانی آنها از ثواب خداوندی که پروردگار جن و انس است در زمانهای پیشین ریشه دارد اینان همان گروهی هستند که علی بن ابی طالب علیه السلام و فرزندش حسن علیه السلام را که از طرف پدر و مادر بزرگوار و کریم بود کشتند این جنایات و کینه ورزی آنان نه بدان جهت است که من جرمی کرده باشم بلکه تنها از آن روست که من به دو ستاره فروزان منتسب هستم یکی از آن دو ستاره علی بن ابی طالب علیه السلام است همو که برترین افراد روی زمین بعد از پیامبر بود و ستاره دیگر رسول خداست صلی الله وعلیه واله و او که هم از پدر و هم از مادر قریشی است.

پدر من برگزیده خداوند از میان مردمان است و پس از اومادرم، پس من فرزند دو برگزیده خدا هستم من نقره ای هستم که فرزند دو طلا می باشم.

در میان تمام مردم چه کسی جدی مانند جد من و مربی و معلمی همچون علی، پدرم دارد، پس منم فرزند دو مهتر انسانها فاطمه زهرا علیهاالسلام مادرم و پدرم کوبنده کفر در جنگ بدر و حنین میباشد. علی علیه السلام در همان سنین نوجوانی آن گاه که دیگران ،بت بویژه لات و عزّی می پرستیدند، موحد بود و عبادتگر حق و نمازگزار به سوی دو قبله پدرم خورشید و مادرم ماه است و منم آن ستاره ای که فرزند این دو نیر تابناکم.

پدرم در جنگ اُحد داستانی دارد که لشکر اشرار و کفّار را پراکنده کرد و دل اندوهناک اهل ایمان را شفا بخشید و در جنگ احزاب و هنگام فتح مکه نیز نابودی دو لشکر با جانبازی علی بود. پدرم این کارها را در راه خدا انجام میداد اما در برابر این ملت بدسرشت با دو عترت پیامبر علی علیهماالسلام چه کردند؟

5. این کلام دلنشین و حماسی او در روز عاشور است که فرمود:

أنَا ابْنُ عَلَى الطَّهْرِ مِنْ آلِ هَاشِمٍ *** كَفاني بهذا مَفْخَراً حينَ أَفْخَرُا (1)

منم فرزند علی، آن پاک مرد هاشمی که در مقام افتخار، همین برایم بس است این اهتمام در تثبيت ولایت مولی الموحدین علی در سخنان یاران و اهل بیت آزاده اش نیز به چشم می خورد (2).

ص: 113

2. می فرمودند که اکنون نمیتوانند به این دعوت پاسخ مثبت بدهند و در فرصت مقتضی تصمیم مناسب خواهند گرفت.

این عمل، هم علاوه بر بازتاب منفی، آن به دلیل نداشتن فرصت و احتمال هجوم دشمن ممکن نبود.

3. بعد از رسیدن نامه های کوفیان بی درنگ به طرف کوفه حرکت میکردند که این حرکت هم با در نظر گرفتن پیشینه کوفیان در بی وفایی صحیح نبود.

4. به آنان می نوشتند که شما خود قیام کنید و حکومت را از نا اهلان بستانید آن گاه من خواهم آمد این عمل هم از رهبری چون امام علیه السلام به دور است علاوه بر اینکه انقلاب بدون داشتن رهبر و نظارت مستقیم او که ثمره ای ندارد.

.5 آخرین راه فرستادن نماینده ای به کوفه برای سنجش صداقت آنها بود که امام ها هم همین راه را برگزید.

گروه اول کسانی هستند که در عین محبت به خلیفه اول و دوم علی علیه السلام را بر خلیفه سوم مقدم می دارند.

گروه دوم آن عده هستند که علی علیه السلام را بر هر سه مقدم می شمارند و رافضی (به تعبیر آنان) دسته ای هستند که علاوه بر مقدّم شمردن علی علیه السلام بر آن سه نفر نسبت به آنها دشمنی می ورزند و از آنها برائت می جویند طبق این تقسیم اکثریت شیعیان کوفه را دسته اول و دوم تشکیل می دادند و گروه سوم در اقلیت بودند.

7. در آن شهر اقوام مختلفی از قبیل ترکها، کردها، فارسها، رومیان، سُریانیان و ... زندگی می کردند.

8. مردم به پنج طبقه تقسیم شده بودند:

الف- اشراف و اعیان و رجال درجه یک دربار؛ ب- درباریان جزء؛ ج- صاحبان مشاغل آزاد؛ د- بندگان؛ ه- مستمری بگیران که هنگام جنگ از آنان استفاده می شد.

9. قبایل مهم مستقر در کوفه و هم پیمانان آنها کوفه را به هفت بخش تقسیم کرده بودند:

الف- قبیلهٔ کنانه و هم پیمانان؛

ب- قصاعه، غسان، بجیله، خثعم کنده، حضرموت و الأزد.

ج- مَذْحج، حِمْيَر، هَمْدان و هم پیمانان.

د- تمیم رباب و هم پیمانان.

ه- بنی اسد، غطفان ضبيعة تغلب و النمر.

و- أياد عبد شمس، وعک، اهل هجر و الحمراء.

ز- طى اليمانية.

10. در سال پنجاهم هجری زیاد بن ابیه حاکم کوفه این تقسیم بندی را به «ارباع کوفه» (چهارگروه) تقلیل داد:

ربع اوّل- اهل العالية.

ربع دوم- تمیم و همدان.

ربع سوم- ربيعة و بكر و کنده.

ربع چهارم- مذحج و اسد.

هدف اساسی زیاد یکی کردن هَمْدان (که اکثریت آن دوستدار اهل بیت علیهماالسلام) با «تمیم» بود که سابقه خصومت با هَمْدان داشتند.

11. چرخش امور اجرایی دولت و استقرار امنیت و رابط حکومت و قبایل کسانی بودند که «عرفاء»

ص: 116

نامیده می شدند.

12. در بعضی کتب نامی از «کُناسه کوفه» برده شده است و این همان محلی است که یوسف بن عمر الثقفی با زید بن علی بن الحسین علیهماالسلام به جنگ پرداخته و سمعانی آنجا را محل خرید و فروش چارپایان در کوفه دانسته است.

13. از وجود گرایشهای حزبی مسلمین و اصول قبیله گرایی و طبقاتی و نیز وجود اقلیتهای مذهبی قوی می توان به جو نا آرام کوفه پی برد.

14. یکی از ویژگی های بارز، کوفیان عدم انقیاد در برابر والیان آن سامان بوده است.

15. کوفه به این دلیل نزد شیعیان با اهمیت و پرارزش شد که علی علیه السلام در آن شهر حکومت کرد و سپس در همانجا به شهادت رسید.

16. کوشش امیرالمؤمنین هنگام استقرار در کوفه برقراری وحدت عدالت و از بین بردن فاصله ظالمانه طبقاتی موجود بود.

17. کوفه بعد از شهادت علی علیه السلام به صورت استان در آمد و دامنه وسعت آن تا «ری» و «دیلمان» بود و از این رو حکومت ری از این استان انتخاب می شد؛ چنانکه عمر سعد از همانجا نامزد حکومت ری شد.

18. با وجود نفوذ امویان در کوفه در زمان عثمان کوفه همیشه برای شام و امویان کانون خطر بود، و این بیشتر به خاطر وجود عده نه چندان زیاد شیعه فدایی و مخلص بود (1).

لوكان معاوية حيّاً فأشاربه عليك ، أكنت قايلاً؟ قال: نعم فأخرج اليه عهداً من معاوية لعبيدالله بولاية الكوفة و عليه خاتمه، و قال له هذا عندى، و لم يمنعني من إخبارك به من اوّل الأمر، الا علمى ببغضك لعبيد الله، فقال له، فأنفذه اليه، و كان عبيد الله يتقلد البصرة مع مسلم بن عمرو الباهلي و كتب معه عن يزيد اليه.

اما بعد، فانّ الممدوح مسبوب يوماً له، و انّ المسبوب ممدوح يوماً ما، و قد انتميت الى منصب كما قال الاول:

رُفعت فجاورت السحاب وفوقه *** فما لك الا مرقب الشمس مرقب

و قد ابتلى بحسين زمانك دون الأزمان، و بلدك دون البلدان و نكبت به من بين العمال، فاما تعتق أو تعود عبداً كما يعبد العبد، والسلام (1)».

1. آنچه از تاریخ استفاده میشود این است که سرجون بن منصور که رومی و نصرانی (2)بوده، در دربار امویان از موقعیت بالایی برخوردار بوده است.

2. یکی از بدعتها و مفاسد معاویه و دیگر امویان، استخدام مستشاران بیگانه (3) و حاکم کردن مسیحیان بر مسلمین، به خلاف نص صریح قرآن، است (4).

3. شاید بتوان گفت سرجون و رفقای نصرانی او که با دربار روم رابطه داشتند، در شکست سپاه مسلمین در قسطنطنیه که به کشته شدن سی هزار سرباز مسلمان منتهی شد، دست داشتند (5).

4. سابقه ارتباط بنی اميّة و رومیان به دوران جاهلیت و جاسوسی آنان برای حکومت بیزانسی بر

ص: 118

می گردد (1). گفته اند این ارتباط به دلیل تمایل نژادی بوده چرا که امویان از اعراب اصیل نیستند (2).

5. مناسبات امویان و مسیحیان به حدی بود که یزید تحت تربیت فردی مسیحی قرار گرفت (3).

6. طبق روایات مأموران همراه اهل بیت در شام رومی بوده اند (4).

7. کدورت یزید با ابن زیاد در جنگ قدرت و مخالفت زیاد با ولیعهدی یزید ریشه دارد (5).

8. یزید در نامه به عبید زیاد چنین می نویسد حال که از میان همه شهرها شهر تو و از میان زمانها زمان تو و از بین کارگزاران تو بدین آزمایش گرفتار آمده ای باید با حسین به مقابله برخیزی و قاطعانه نهضت او را سرکوب کنی در غیر این صورت خوار و ذلیل خواهی گشت.

9. می توان گفت سرجون در معرفی عبید زیاد به دو نکته نظر داشته است.

الف- شناختی که از او داشته که فردی، خشن قسی القلب و جبار است و لذا اوست که می تواند آتش انقلاب را خاموش کند.

ب- سرجون شاید انگیزههای قومی نیز داشته چرا که او رومی و ابن زیاد هم رومی النسب بوده است (6).

بنابراین دست و پا زدن برخی نویسندگان برای تطهیر یزید بیهوده است (7).

ص: 119

خواهد شد، و دیدهٔ مؤمنین برای او گریان است و ملائک مقرب درگاه الهی بر او درود می فرستند. سپس پیامبر مکرم صلی الله وعلیه واله و گریست تا اشک هایش بر سینه اش روان شد آن گاه فرمود برای مصایبی که خاندانم می بینند به خدا شکایت می برم (1).

این شخصیت جلیل القدر به عنوان نماینده حضرت به سوی کوفه روان شد و مردم آن دیار با او بیعت کردند اما بی وفایی آنان کار را به آنجا رسانید که بامداد روز عرفه، محمد بن اشعث با مردان جنگی بسیاری او را محاصره کرد. آن جناب در یک نبرد کاملاً نابرابر شجاعانه از خود دفاع. و دشمن را تار و مار کرد مسلم در کوچه های پرپیچ و خم و محصور کوفه قرار گرفت و به هر طرف که می رفت، در محاصره دشمن بود و از بامها سنگ و دسته های نی افروخته بر او می بارید. بالاخره او را با بدنی پر از جراحت اسیر نمودند اما با این حال هنگامی که آن سردار آزاده بر عبید زیاد وارد شد، سلام نکرد و به وی اعتنایی ننمود. بعد از شهادت مظلومانه اش سر مقدس آن جناب و «هانی بن عروة» و «عمارة بن صلحب» را برای امویان فرستادند (2).

امام علیه السلام و اهل بیت و بویژه آل عقیل در فراق مسلم بی نهایت متأثر بودند (3)، چنانکه فرزند مسلم«عبدالله»در حماسه عاشوراییش این چنین می سرود:

«اليوم ألقى مسلماً و هو أبى *** وفتيةً [عصبةً] با دوا على دين النّبى (4).

ص: 121

السلام علیک ايّها العَبْدُ الصالِحُ و المطيعُ للهِ وَ لِرَسولِه و لأمير المؤمنين و الحسن و الحسيْن أَشْهَدُ انّك مضيتَ على ما مضى به البدريون والمجاهِدونَ في سَبِيلِ اللَّهِ المُبالغون في جَهَادِ أعْدائِهِ نُصرَةِ أوليائه...(1).

نیکی خواهی دید. امام علیه السلام در پاسخش فرمود: «اَنتَ اَخُو اخيك؛ تو برادر برادرت هستی». (مقصود حضرت، محمد بن اشعث بود که با مسلم جنگید و به او امان داد و به قول خود وفا نکرد؛ یعنی تو هم مانند او هستی آیا ریختن خون مسلم بس نبود و انتظار آن داری که بنی هاشم بیش از خون مسلم را طلب کنند...(1)؟

این کلمات امام علیه السلام نشانگر تأثر شدید آن حضرت از مصیبت مسلم است.

اعدام است، علت حکم را به وی ابلاغ می نمایند. به علاوه اسلام حافظ خون مردم است، و کشتن مزوّرانه با مصالح عالیه دین سازگاری ندارد هر چند عبید زیاد مهدور الدم بود اما به دلیل رعایت اصول اسلامی نباید ترور شود ترور از کارهایی است که ریشه در خواستههای نفسانی دارد و مسلم بن عقیل نماینده نهضتی عقیدتی ایمانی است پس او را با ترور چه کار؟ اگر قیام حسینی جاودان مانده است و اگر همۀ آزادگان گیتی حرکت اصلاحی امام علیه السلام را تحسین می کنند، بدین سبب که حسینیان هیچگاه از مسیر ایمان و انسانیت و حریت خارج نشدند از این رو، خود امام علیه السلام هم تأکید کرد که من شروع کننده نبرد نخواهم بود (1).

3. عبيد الله بن عمر وبن عزيز الكندى: او از شجاعان کوفه و از تابعین و نیز یاران امیرالمؤمنین علیه السلام در جنگ ها شمرده می شد و پرچم کنده به دستور مسلم به دست وی بود. این بزرگوار را از زندان بیرون آورده و به شهادت رسانیدند (1).

4. عبد الأعلى بن یزید الکلبی: این تابعی شجاع همراه حبیب بن مظاهر از مردم کوفه برای امام علیه السلام بیعت گرفت و به زندان افتاد و آن گاه به شهادت رسید (2).

5. عمارة بن صلخب الأزدى: او هم از تابعین و شیعیان علی بود که بعد از شهادت سر مقدسش همراه سر مسلم و هانی برای یزید فرستاده شد (3).

6. عبّاس بن جعدة الجدلی: وی پرچمدار و تابعی جلیل القدر شجاعی بود که او را از زندان بیرون آورده و به شهادت رسانیدند (4).

7.عبدالله بن یقطر: وی در ایام ولادت امام علیه السلام به دنیا آمد و از طرفی حضرت مدتی را تحت حضانت و پرورش مادر وی بودند (5). از این رو عبدالله را «لدة الحسین علیه السلام» می نامند. او حضور پیامبر صلی الله وعلیه واله را درک کرده بود. باری عبدالله را که پیک امام علیه السلام به سوی کوفیان و حامل پاسخ حضرت به نامه مسلم بن عقیل بود دستگیر و بر بالای قصر برده و آنگاه که مردم را به مقاومت در برابر ابن زیاد دعوت نمود او را از بالا به پایین پرتاب کردند و سپس سر از بدن مبارکش جدا نمودند (6)

8. قيس بن مسهر الصیداوی: او از مخلصین و محبین اهل بیت علیهماالسلام در کوفه و از شجاعان آن

ص: 125

دیار بود، قیس نامه کوفیان را به امام علیه السلام رسانید و با آن حضرت از مکه خارج شد و در بین راه با داشتن نامه ای برای بزرگان کوفه از طرف امام علیه السلام به جانب آن شهر حرکت کرد او را نیز دستگیر کردند و او برای آنکه نامه امام علیه السلام به دست دشمن نرسد آن را از بین برد و این حرکت موجب خشم ابن زیاد گردید و به او گفت به منبر برو و علی و فرزندان او علیهماالسلام را لعنت کن، گرنه قطعه قطعه ات خواهم نمود قیس به منبر رفت و ابن زیاد را لعنت و بر علی و فرزندان او علیهماالسلام درود فرستاد و مردم را به اطاعت از امام علیه السلام دعوت کرد وی را نیز از بالای بام قصر به زمین پرتاب کردند و روح مقدسش به ملکوت پرواز نمود (1).

ندادم، برای ترک آن از خدا آمرزش می طلبم. و در پایان همین نامه مرقوم فرمود: یکی از کارهای زشت تو ولیعهدی فرزند میگسار و سگ بازت است. تو با این کار زشت و ناپسند دین و ملت را ضایع کردی، همچنین آن حضرت فرمود اسلام از بین رفته است اگر حاکم امت، فردی چون یزید باشد پس باید فاتحه اسلام را خواند: «وَ عَلَى الأَسْلامِ السَّلامُ إِذ قَدْ بُلَيتِ الْأُمَّةُ بِراعٍ مِثْل يَزِيد (1)».

فياذلة الأسلام مِنْ بَعْدِ عِزَّةٍ *** إذ كان والى المسلمين يزيد

امام علیه السلام در روز عاشورا به دشمن فرمود:

«فَسُحقاً لَكُمْ َيا عَبِيدَ الأُمَّة وَ يا شُذاذ الأحزابِ وَ َيا نَبَذَةِ الكِتاب و مُطْفئ السُّنَن (2)؛ روزگار، شما را خُرد کند ای بندگان اجتماع، ای خرمهره های بی تار و پود، ای از میان برندگان کتاب وای خاموش کنندگان سنت پیامبر صلی الله وعلیه واله».

چنانکه دیدیم در کلمات امام علیه السلام بر از بین رفتن دین و احکام و قرآن در زمان معاویه و بویژه در عصر یزید تأکید شده است. از این رو در یکی از زیارتهای امام علیه السلام می خوانیم:

«بِكُمْ يُبَيِّنِ اللَّهُ الكَذِبَ وَ بِكُمْ يُباعِدُ اللهُ الزَّمَانَ الكَلِبَ (3): خداوند با شما دروغ را آشکار و آثار دوران سخت (زمانی که به قرآن و سنت و عترت علیهماالسلام توجهی نمی شد) را مردود و بی نتیجه نمود.

مَصْرَعي وَ مَصارِعُ أَصْحَابِي، لَا يَنْجُومِنْهُمْ إِلَّا وَلَدي عَلَى (1): سه شب پیش از خروج امام علیه السلام از مکه، با او از سستی مردم عراق سخن گفتیم. گفتیم دلهای آنان با تو و شمشیرهایشان علیه توست آن جناب اشاره ای به آسمان نمود، فرشتگان بیشماری نازل شدند سپس فرمود: «لوَلَا تَقارُبُ الأَشْياءِ» و اگر اجر و پاداش از بین نمی رفت به وسیله همین ملائکه با آنان می جنگیدم ولی به یقین میدانم قتلگاه من و یارانم همان سرزمین است و از آنها تنها فرزندم علی علیه السلام نجات می یابد.

توجیهاتی برای این حدیث شده است (2)، و شاید بتوان گفت مراد از «تقارب الشياء» ارتباط كامل جهان آفرینش و هماهنگی و تجانس و متقارب بودن اجزای آن باشد و این تقارب و تجانس به عنوان یک قانون عام بر عالم حاکم است. به عبارت دیگر جهان جهان علل و اسباب است و تأثیر اشیا در یک دیگر امری طبیعی میباشد پس معنای جمله این است که بنای من در این قیام این نیست که از مجرای غیر طبیعی به جنگ دشمن بروم؛ چرا که تدبیر الهی برای من این است و من با وجود تدبیر ،الهی خودم تدبیر و اختیاری نخواهم داشت (3). در این اختیار خدایی مصالح و حکمت هایی نهفته است از جمله اینکه:

1. انقلاب من باید سرمشق افرادی باشد که با عالم غیب در ارتباط نیستند و توان یاری گرفتن از فرشتگان را ندارند، پس من که الگوی آنان هستم باید از همان قانون عام حاکم بر جهان هستی که تقارب اشیا و تأثیر و تأثر آنان در یکدیگر است- پیروی کنم و با معجزه این قانون را نشکنم من می خواهم به انسانها راه مبارزه با ظلم و ستم و فساد را نشان دهم نه اینکه برای برهه ای خاص با اعجاز، سخن خود را به کرسی بنشانم.

2. نهضت من امتحانی الهی برای من و دیگران است و امتحان باید در شرایط طبیعی و با توجه به همان قانون عام طبیعت- که تقارب اشیا و تأثیر و تأثر آنان در یکدیگر است - برگزار گردد.

3. من با دیده ملکوتی خود می بینم اگر این قیام بدون استمداد از فرشتگان صورت پذیرد، برکات

ص: 129

و آثاری دارد که آن برکات در صورت پیروزی ظاهری به یاری ملائکه به وجود نخواهد آمد و قطعاً به وجود آوردن چنین برکاتی اجر و پاداشی فراوانی هم دارد از این رو امامان می گوید: «لو لا تقارب «الاشیاء و اینکه اجر من از بین میرفت با فرشتگان به جنگ آنها میرفتم. (البته در مقاطعی خاص از تاریخ اسلام نیاز به امداد غیبی و کمک رسانی ملائکه بوده است، ولی این گونه حوادث استثناست نه قانون فراگیر).

وَ يُنجِزُ بِهِمْ وَعْدَهُ، مَنْ كانَ بأَذِلاً فينا مُهْجَتَهُ وَ مُوَطَّنَا عَلَى لِقاءِ اللَّهِ نَفْسَهُ، فَلْيَرْحَلْ مَعَنَا، فَإِنَّني راحِلٌ مُصْبِحاً إِنْ شاءَ اللهُ (1)؛ حمد و سپاس برای خداست آنچه خدا بخواهد خواهد شد و هیچ قدرت و نیرویی تأثیر نخواهد کرد مگر به ارده خداوند و درود خداوند بر فرستاده اش (نبی مکرم اسلام).

مرگ بر آدمیان همچون گردنبند بر گردن دختران جوان، کشیده و بسته شده است و من به دیدار نیاکان خود مشتاقم آنچنان اشتیاقی که یعقوب علیه السلام به دیدار یوسف علیه السلام داشت.

برای من قتلگاهی انتخاب شده که باید به آنجا برسم گویا می بینم بند بند بدنم را گرگان بیابان بین نواویس و کربلا از هم جدا می کنند و شکم های گرسنه خود را سیر و انبان های خالی خود را پر می نمایند از آنچه با قلم تقدیر و سرنوشت نوشته شده است گریزی نیست. ما خاندان رسالت به آنچه موجب رضا و خشنودی حق است راضی هستیم و در برابر امتحانات و بلاهای او شکیبا صابریم و خدا پاداش صابرین را به صورت کامل به ما عنایت خواهد کرد. هرگز پاره های تن پیامبر صلی الله وعلیه واله از او جدا نمی گردند بلکه در بهشت برین گرداگرد او جمع می شوند و چشم رسول به دیدار آنها روشن میشود و وعده او به وسیله اهل بیت علیهماالسلام تحقق خواهد پذیرفت.

حال هر یک از شما که آماده جانبازی و فدا کردن خون خویش در راه ماست و برای دیدار خدا خود را مهیا کرده است با ما کوچ کند که من فردا حرکت خواهم کرد.

نکاتی درباره این خطابه:

1. این سخنان هنگامی ایراد شد که نامه حضرت مسلم در مورد آمادگی هیجده هزار جنگجوی کوفی رسیده بود و طبعاً در چنین حالی امام علیه السلام باید سخن از سرکوبی دشمن و پیروزی بر او و تشکیل حکومت بگوید، ولی شگفت آنکه پیام اصلی خطبه «شهادت و مرگ» است (2).

2. خطابه سه مطلب اساسی را در بر دارد: 1. خبر از شهادت 2. راضی بودن به رضای حق 3.

ص: 131

دعوت به انتخاب صحیح و به تعبیر دیگر ایجاد انگیزه شهادت طلبی.

3. از بخش پایانی خطبه که مردم را به یاری دعوت می کند می توان فهمید که مخاطبین امام علیه السلام اندک نبوده اند.

4. آن حضرت در آغاز مرحله جدید نهضت و زمانی که سخن از مرگ و مشکلات است، خدا را سپاس می گوید آن گونه که رسول خدا صلی الله وعلیه واله نیز بعد از خبر شهادت اهل بیت علیهماالسلام، حمد خدا نمود (1)؛ چرا که دیده معصوم ملکوت را مشاهده می کند و همه حوادث را به خدای جمیل منتسب می داند و از این رو آنها را زیبا و قابل حمد و سپاس می بیند.

5. همان طور که در آغاز مرحله نخست نهضت امام در نامه خود به محمد حنفیه، جملهٔ لاحول و لا قوة الا بالله را ذکر فرمود و این همان ذکری است که آن جناب در روز عاشورا زیاد تکرار میکرد در اینجا هم فرمود: « ولا قوة الا بالله» پیام این جملهٔ بلند، توفیق، هدایت خاصه و ربط حوادث به اوست.

6. تا آنجا که نویسنده تتبع کرده، تشبیه مرگ به گردن بند دختران جوان در امثال عرب و عجم مانندی ندارد و در این تشبیه لطیف در عین اشاره به گریبان گیری مرگ، نظر اصلی به زینت بخشی آن است.

7. به دیده انسان حقیقت بین مرگ موجب زیبایی جهان آفرینش است، چرا که اولاً اگر مرگ نبود نظام زندگی مختل می شد.

اگر مرگ بر ما نکردی کمین *** ز بس جانور تنگ بودی زمین

ثانیاً این دنیا محل آزمایش است و طبعاً امتحان و آزمایش زمان محدودی می طلبد و مرگ زمان پایان امتحان است: «الَّذى خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً (2)».

ثالثاً از آنجا که مرگ زمینه رهایی از مصایب و وصول به لقای پروردگار را مهیا می کند، پس مرگ زیباست.

رابعاً آنجا که انسان بین زنده ماندن با قبول ذلت و خواری و مرگِ با عزت، مخیر است، این مرگ با عزّت است که زشتی ذلت را از روح بلند انسان دور و او را به زیبایی عزّت می رساند؛ و شاید راز زیبا

ص: 132

معرفی کردن مرگ از سوی امام علیه السلام این نکات باشد.

8. او که وارث گذشتگان خود یعنی انبیای الهی علیهماالسلام شمرده می شد خواهان دیدار آنان در جنة اللقای حق بود و این آرزو آن گاه تحقق یافت که مخاطب این خطاب شد:

«يا ايتها النَّفْسُ المطئمنه إرجعي إلى ربِّكِ رَاضِيَةً مَرضيّةً فَادْخُلِي فِي عِبادى وَادْخُلِي جَنَّتي (1)».

9. جمله «خيرلى مضرع أنا لاقيه» را اكثراً «خُيّر» خوانده اند؛ به معنای انتخاب شده است. اما استاد بزرگوار ما (2)آن را «خیرلی» می خواندند به این معنا که برای من پسندیده گشته است.

10. امام در این خطبه با صراحت کامل از شهادت خود خبر می دهد و این خبر با توجه به احادیث متعددی است که ائمه و زمان مرگ خود را می دانند (3).

11. شاید جمله «خيّر لى مصرع أنا لاقيه» اشاره به آن مطلب مسلّمی داشته باشد که هر کدام از ائمه به فرمان خدا و رسول لا تکلیف معین و مشخصی دارند که باید آن را انجام دهند تا دین جاودان بماند (4)و در این میان وظیفه امام ما حفظ حیات دین با شهادت و جانبازی است و این همان بعد سری و الهی و اختصاصی قیام حسین است.

12. على «مقتل» این شهیدان را «مصارع عشاق ((5)»، و امام علیه السلام «مصارع الكرام (6)» می داند، پس مصرعی که آن حضرت در این خطبه از آن سخن گفته است قتلگاه کریمان و عاشقان است.

13.امام در این خطابه، دشمنان خود را گرگ صفتانی می داند که بویی از انسانیت نبرده اند.

14. «نواویس که قبلاً قبرستانی بوده تقریباً همان محلی است که مدفن حر است (7) و می توان از جمله «بين النواويس و كربلا» استفاده کرد که مصرع (مقتل) حسین علیه السلام نامی مخصوص نداشته و به دلیل نزدیکی به کربلا آن را کربلا نامیده اند

15. جملۀ «کأنّی»، با توجه به سخن امام علیه السلام دربارهٔ حرکت در این خطبه و قصد ایشان برای رفتن

ص: 133

به جانب عراق ظهور در این دارد که من مشرف به این کار هستم و شهادت به زودی نصیبم می شود.

16. امام علیه السلام در قسمتهای پایانی خطابه از رضا و صبر سخن میگوید که دو ارزش والای انسان الهی است که به نحو اعلی و اتم و اکمل در آن حضرت موجود بوده است.

17. آن جناب در جمله «لن تشذ عن رَسُول الله لحمته» به ریشهٔ خلقت خود اشاره می کند که امتداد وجود نوری نبوی است و از آن جدا ناشدنی است که «حسین منى و انا من حسين (1)».

18. «و ينجز بهم و عده ظاهراً اشاره به وعده هایی است که خدا درباره حاکمیت دین اسلام بر سراسر گیتی داده است، که این وعده به وسیلهٔ اهل بیت علیهماالسلام عملی میشود.

19. جلب نیرو در اردوگاه حسینی با زور و اغراء ،نبود بلکه با ایجاد انگیزه صحیح برای مبارزه بود كه: «مَنْ كان فينا باذلاً مُهجَته و موطّناً عَلى لقاء الله نَفْسَهُ فَلْيَرْحَلْ مَعنا».

.20 برخی گفته اند: «بذل آن هدیه ای است که «باذل» آن را مبتذل و کوچک بشمارد (2). پس جمله امام علیه السلام بدان معناست که هر کس حاضر است برای بقای اسلام و ولایت خون خود را بذل کند و این هدیه را هم در راه آن هدف بزرگ ناقابل می داند با ما همگام شود.

21. در اینجا «بذل مهجة» در راه ما عنوان شده و در زیارت اربعین برای نجات انسانها از جهالت (3)، پس چون راه ما همان از بین بردن جاهلیت و استقرار اسلام است، مفاد این جمله از خطبه آن است که هر کس در راه محو جاهلیت و استقرار اسلام آماده جانبازی است، با من بیاید.

22. «مُهْجَة» خون قلب را گویند که با ریختن آن آدمی زنده نخواهد ماند، ابن منظور مصری گوید:

«المهجة: دم القلب، و لا بقاء للنّفس بعد ما تُراق مهجتها، وقيل: المهجة الدّم...(4)»

23. تعبیر لطيف «و موطّناً على لِقاءِ الله نَفْسَه» به این اشاره دارد که کسانی به کاروان من ملحق شوند که مرغ باغ ملکوت باشند و وطنی در عالم خاک نداشته باشند بلکه روی قلب وی به جانب وطن اصلیش یعنی «لقاء الله» باشد و این لطیفه را نمی توان با جمله ای چون «من كان طالباً للقاء ربه» و.... بیان نمود.

24. بلندی مضامین خطابه و اعتماد بزرگان بر آن شاهد صدقی بر صدور آن است.

ص: 134

ذلِكَ إِبْنُ الحنفية، فَأَتَاهُ، فَأَخَذَ زَمامَ ناقَتِهِ الَّتي رَكِبَهَا، فَقَالَ لَهُ: يا أخي ألم تَعْدنى النَّظَرَ فيما سَأَلْتُكَ؟... قال: بَلَى. قال: فَمَا حَدَاكَ عَلَى الخُروج عاجلاً فَقالَ أتاني رَسُولُ اللَّهِ بَعْدَ مَا فَارِقْتُكَ، فَقالَ: يا حُسَيْنُ أُخْرُجْ فَإِنَّ شَاءَ أَنْ يَراكَ قَتِيلاً. فَقال له ابنُ الحنفية: إنا لله وانا إِلَيْهِ رَاجِعونَ. فَمَا مَعْنى حَمْلُكَ هؤلاء النِّسَاءِ مَعَكَ وَ أنْتَ تَخْرُجُ عَلَى مِثْلِ هذهِ الحال؟! فَقَالَ لَهُ: «قَدْ قَالَ لِي إِنَّ اللَّهَ شَاءَ أَنْ يَراهُنَّ سَبايا» وَ سَلَّمَ عَلَيهِ وَ مَضى (1).

از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود شبی که صبح آن امام حسین علیه السلام عزم رحیل از مکه داشت، محمد بن حنفيّة نزد آن جناب رفت و عرض کرد برادرم تو که پیمان شکنی کوفیان را با پدر و برادرت دیده ای و من ترس آن دارم که آن مردم با تو نیز بنای بی وفایی بگذارند، اینک پیشنهادم این است که به سوی عراق حرکت نکنی و در مکه بمانی که تو بیش از هر فرد دیگر در حرم امن الهی عزیزی امام علیه السلام فرمود: بیم دارم که به (دستور) یزید مرا در حرم به ناگاه بکشند و حرمت حرم شکسته شود محمد حنفیه پیشنهاد دیگری مطرح کرد و آن اینکه در این صورت به جای عراق یمن و یا منطقه امن دیگری را از بیابان های دور دست انتخاب کن و بدانجا برو امام علیه السلام در پاسخش فرمود: پیشنهادت را مورد نظر و مطالعه قرار خواهم داد.

اما صبحگاهان حضرت هجرت خود را آغاز کرد و چون خبر حرکت، به محمد رسید، خود را به امام علیه السلام رسانید و زمام شتر برادر را گرفت و عرض کرد برادرم مگر وعده ندادی که پیشنهادم را مورد مطالعه قرار دهی؟ حسین علیه السلام فرمود: آری محمّد عرض کرد: پس چرا شتابان عزم حرکت داری؟ امام علیه السلام پاسخ داد آن گاه که از تو جدا شدم، پیامبر صلی الله وعلیه واله آمد و فرمود یا حسین! [از مکه به سوی همان سرزمین موعود] خارج شو؛ زیرا خدا خواسته که تو را کشته ببیند.

محمد بن حنفیه با شنیدن این خبر گفت: انا لله و انا اليه راجعون. سپس حکمت حرکت دادن زنان و کودکان را در این زمان خطرناک سؤال کرد امام علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله وعلیه واله فرمود: [آنها را با خود ببر چون] خدا خواسته آنان را اسیر ببیند.

این حدیث شریف نکات لطیفی دربر دارد و ما به بعضی از آنها اشاره می کنیم:

1. عالمی که این دیدار با رسول خدا و در آن صورت گرفته و چگونگی این دیدار و اینکه در چه عالمی بوده که فرمود تو رفتی و پیامبر صلی الله وعلیه واله آمد، برای ما مشخص نیست.

ص: 136

2. در عین آنکه نهضت حسینی طبق مجاری طبیعی و تطبیق دستورهای عمومی قرآن و سنت است - تا برای دیگران نیز قابل پیروی باشد نباید فراموش کرد که قیام آن جناب بعد دیگری نیز دارد و آن وظیفهٔ ویژهٔ حسین به عنوان امامت امت است و در تفسیر این حدیث باید توجه اصلی را بر این بعد قرار داد؛ چرا که اگر دستور پیامبرصلی الله وعلیه واله صرفاً بیان بخشی از همان دستورهای عمومی و کلی باشد امام علیه السلام نیازی به یادآوری ندارد.

3. روایت فوق و سخنان مشابه نباید به گونهای تفسیر شود که نتیجه اش سلب اختیار از حضرت باشد. چون در این صورت ارزش و اهمیتی برای نهضت امامان علیهماالسلام باقی نخواهد ماند.

4. وظیفه خصوصی امام علیه السلام - تا آنجا که برای ما بیان شده و نیز تکلیف شرعی و عمومی او آن بود که تا سر حد شهادت از آیین الهی دفاع کند و مأموریتش (حفظ قرآن و سنت و از بین بردن بدعت) را به صورتی که مرز بین اسلام محمدی صلی الله وعلیه واله و اسلام اموی روشن گردد انجام دهد. به عبارت دیگر آن حضرت مکلف بود حیات دین را حفظ کند و استمرار بخشد و یقین داشت این قیام الهی به قیمت جان او و اسارت خاندانش تمام می شود اما چون حفظ دین از همه امور مهمتر است باید تکلیف الهی را انجام می داد و عبارت «ان الله شاء ان يراك قتيلاً» به معنای دستور حمایت از اسلام با شهادت و نشانگر مصالح جانبازی اوست.

5. آن حضرت فرمود: خدا می خواهد تو را کشته ببیند، نه اینکه خدا می خواهد تو کشته شوی؛ آنکه محبوب خواهان دیدن فداکاری عاشق است و آنچه همهٔ مشکلات را برای محب آسان

می کند همان است که محبوب میبیند چنانکه فرمود: «هون عَليَّ ما نزل بي انه بعين الله (1)».

مخالفة ان يقبض عليه بمكة، فينفذ به إلى يزيد بن معاويه (1)». گرچه برخی دیگر از دانشمندان نیز از ایشان پیروی کرده و این نظریه را برگزیده اند (2). اما با در نظر گرفتن دو روایت ذیل باید گفت که امام علیه السلام محرم به احرام عمره مفرده بود و اساساً محرم به احرام حج نشدند.

1. على بن ابراهيم، عن ابيه، و محمد بن اسماعيل عن فضل بن شاذان، عن حماد بن عيسى، عن ابراهيم بن عمر اليماني، عن ابي عبد الله علیه السلام، انّه سُئل عَن رجلٍ خَرَجَ فِي أَشْهُرِ الحَجَ مُعْتَمِراً. ثم رجع إلى بلاده، قال: لا بأس، و ان حج في عامه ذلك و أفرد الحج، فليس عليه دم، وانّ الحسين بن على خَرَجَ يَومَ التَروِيَةِ إِلَى العِرَاقِ وَ كَانَ مُعْتَمِراً(3).

2. «على بن ابراهيم، عن ابيه، عن اسماعيل بن مرار، عن يونس، عن معاوية بن عمّار، قال: قلت

ص: 138

لأبی عبد الله علیه السلام مِنْ أَيْنَ افْترق المُتمتّع و المُعتمر؟ قال: انّ المتمتِّعَ مُرتَبِطُ بالحجِّ وَ المُعتمر إذا فَرَغَ مِنْهَا، ذَهَب حَيْثُ شَاءَ و قد اعْتَمَر الحسين في ذى الحجة، ثم راح يوم التروية إلى العراق و النّاس يروحون الى منى، و لا بأس بالعُمرة فى ذى الحجّةِ لِمَن لا يُريد الحج (1).

مرحوم آیةالله حکیم قدس سره با توجه به همین روایات نظر آن عده از ارباب مقاتل را که میگویند امام اللا محرم به احرام عُمره تمتع بود و آن را بدل به عمره مفرده نموده اند مردود می داند. سخن آیة الله حکیم چنین است:

«وَ امّا ما فى بعض كتب المقاتل من انه علیه السلام لما جعل عمرته عمرةً مفردة، مما يظهر منه انها كانت عمرة تمتع و عدل بها الى الأفراد، فليس ممّا يصح التعويل عليه في مقابل الأخبار المذكورة التى رواها اهل الحديث (2)». علاوه بر دو روایت یاد شده ظهور عبارتهای برخی از مورخین شاهد مدعای ماست:1. فطاف الحسين علیه السلام بالبيت و بين الصفا والمروة وقص من شعره و حلّ من عمرته، ثم توجه نحو الكوفة (3).

2. ثم انه طاف بالبيت و طاف بالصفا والمروة و تهيأ للخروج(4).

ص: 139

القطار، فقيل: للحسين بن على علیهماالسلام فأتيته فسلّمت عليه و قلت له: أعطاك الله سؤلك واملك فيما تحبّ بأبى انت و امّى يابن رسول الله، ما اعجلك عن الحج، فقال: لولم اعجل، لاخذت. ثم قال لى: من انتَ؟ قلت: امرؤ من العرب، فلا والله ما فَتَشَنى عن اكثر من ذلك.

ثم قال لى: أخبرني عن النَّاسِ خلفك، فقلت: الخير (1) سألت، قلوب الناس معك و أسيافهم عليك و القضاء ينزل من السماء والله يفعل ما يشاء، فقال: صدقت، الله الأمر و كل يوم هو في شأن. إن نزل القضاء بما نحب ونرضى، فنحمد الله على نعمائه و هو المستعان على أداء الشكر و إن حال القضاء دون الرّجاء، فلم يبعد من كان الحق نيّته و التَّقوى سريرته، فقلت له أجل، بلغك الله ما تحب و كفاك ما تحذر و سألته عن اشياء من نذور و مناسك فأخبرنى بها و حرك راحلته و قال: السلام عليك، ثم افترقنا (2)».

4. «... حدثني لبطة بن الفرزدق و هو فى الطواف و هو مع ابن شبرمة، قال: أخبرنا أبي، قال: خرجنا ،حجاجاً ، فلمّا كنا بالصَّفاح اذا نحن بركب عليهم اليلامق ومعهم الدرق، فلما دنوت منهم إذا أنا بحسين بن علي علیهماالسلام، فقلت: اى ابو عبد الله قال: يا فرزدق ماوراءك؟ قال: [قلت]: أنت احبّ الناس الى الناس و القضاء في السماء و السيوف مع بنى اميّة. قال: ثم دخلنا مكة، فلما كنا بمنى قلت له [كذا ] لو أتينا عبد الله بن عمرو (العاص) فسألناه عن حسين و عن مخرجه، فأتينا منزله بمنى فاذا نحن بصبية له سود مولّدين يلعبون، قلنا لهم]: أين أبوكم؟ قالوا: في الفسطاط يتوضاً. فلم يلبث أن خرج علينا من فسطاطه، فسألناه عن حسين علیه السلام؟ فقال: اما انه لا يحيك فيه السّلاح! قال: فقلت له: تقول هذا فيه و انت الذي قاتلته و أباه؟ فسبنى فسببته [قال:] ثم خرجنا حتى أتينا ماءاً لنا يقال له: «تعشار» فجعل لا يمر بنا احد الا سألناه عن حسين علیه السلام حتى مرّ بناركب، فنادينا هم ما فعل حسين بن على علیهماالسلام؟ قالوا قتل. فقلت: فعل الله بعبد الله بن عمرو و فعل قال سفيان: ذهب الفرزدق الى غير المعنى أو قال: [الى غير] الوجه - انما هو [معنى] لا يحيك فيه السلاح لا يضره القتل مع ما قد سبق له (3)...».

ص: 141

5. در طبری (1) و البدایة و النهاية (2) نظير خبر فوق اما با تفاوتهایی آمده است. از جمله اینکه فرزدق بعد از گفتگو با «عبدالله بن عمر والعاص» تصمیم گرفت به امام علیه السلام ملحق شود، اما در بین راه منصرف شد و آنگاه به او خبر شهادت امام علیه السلام را دادند.

6. سبط ابن الجوزی ملاقات امام علیه السلام و فرزدق را در «بستان بنی عامر (3)»، و بلاذری در «ذات عرق» نقل کرده اند (4).

7. مرحوم سید در لهوف می فرماید: ثم سار الحسين حتى بلغ زبالة... ثم ان الحسين علیه السلام سار قاصداً لما دعاه الله اليه، فلقيه الفرزدق الشاعر، فسلّم عليه وقال: يابن رسول الله صلی الله وعلیه واله كيف ترْكُن إلى اهل الكوفة و هم الذين قتلوا ابن عمك مسلم بن عقيل و شيعته. قال: فاستعبر الحسين علیه السلام باكياً؛ ثم قال: رحم الله مسلماً، فلقد صار الى روح الله و ریحانه و جنّته و رضوانه اما انّه قد مضى ما عليه و بقى ما علينا ... (5).

«ابن اعثم» می گوید: انّ الفرزدق انّما لقيه «بالشقوق» فسلّم عليه الفرزدق، ثم دنا منه، فقبل يده، فقال له الحسين الله مِن أيْنَ أقبلت يا أبا فراس، فقال: من الكوفة يابن رسول الله، قال: فكيف خلفت اهل الكوفة، قال: خلفت قلوب الناس معك وسيوفهم مع بنى اميّة والقضاء ينزل من السماء و الله يفعل فى خلقه ما يشاء، فقال له الحسين الا صدقت و بررت انّ الأمر لله تبارك وتعالى كل يوم هو في شأن، فأن نزل القضاء بما نحب فنحمد الله على نعمائه و هو المستعان على أداء الشكر، و ان حال القضاء دون الرجاء، فلن يبعد من الحق بغيته، فقال الفرزدق: جعلت فداك يابن رسول الله كيف تَرْكن الى اهل الكوفة و هم الذين قتلوا ابن عمّك مسلم بن عقيل وشيعته فاستعبر الحسين علیه السلام باكياً، ثم قال: رحم الله مسلماً، فلقد صار الى روح الله و ریحانه و تحيّته و غفرانه و رضوانه، اما انّه قد قضى ما عليه و بقى ما علينا، ثم أنشأ في ذلك يقول:

فان تكن الدنيا تعد نفيسة *** فانّ ثواب الله أعلى وانبل...

ثم ودعه الفرزدق في نفر من اصحابه و مضى يريد مكّة، فأقبل عليه ابن عم له من بنى

ص: 142

مجاشع، فقال له يا ابا فراس أهذا الحسين بن على؟ فقال له الفرزدق: هذا الحسين بن فاطمة الزهراء بنت محمد المصطفى صلی الله وعلیه واله و هذا والله خيرة الله و أفضل من مشى على وجه الأرض من خلق الله وقد كنت قلت فيه ابياتاً قبل اليوم، فقال له ابن عمه أنشدنيها يا أبا فراس فأنشده:

هذا الذي تعرف البطحاء وطأته *** و البيت يعرفه و الحل والحرم...(1)»

آنچه درباره این اخبار به نظر می رسد این است که:

1. در بارۀ گزارش اوّل که تصریح شده ملاقات در «صفاح» انجام گرفته باید گفت دیدار در صفاح مسلّم است، زیرا علاوه بر نقل در منابع معتبر خود فرزدق هم در شعری به آن اشاره کرده است:

لقيت الحسين بأرض الصفاح *** عليه اليلامق و الدرق (2)

و صفاح داخل حرم است (3) و کسی که خبر اول را بخواند یقین پیدا میکند که ملاقات قبل از اعمال حج فرزدق بوده است.

2. در مورد خبر دوم گرچه نام صفاح برده نشده ولی از هماهنگی بین دو نقل پیداست که یک قضیه بیش نبوده که آن هم در صفاح و قبل از حج فرزدق اتفاق افتاده است پس بین گزارش اول و دوم اختلافی نیست.

3. در کلام مرحوم شیخ مفید، گرچه نام صفاح برده نشده اما چون گزارش او مربوط به قبل از انجام اعمال حج است و هماهنگیهایی با موارد اوّل و دوم دارد، پس این ملاقات هم مربوط به صفاح و یا اطراف آن بوده است.

4. در نقل ابن عساکر تصریح شده که ملاقات در صفاح بوده، اما از آن- مخصوصاً با توجه به گفتار طبری و ابن کثیر- استفاده می شود که بین امام ها و فرزدق یک ملاقات بیشتر صورت نگرفته و آن هم مربوط به قبل از انجام اعمال حج است و بین کلام ابن عساکر و طبری و ابن کثیر با سه گزارش اولیه تنافی نیست، چه اینکه در آنها صحبتی از ملاقات مجدد نشده بود.

5. به سبب نزدیکی «بستان بنی عامر (4)» و نیز «ذات عرق (5)» کلام سبط ابن جوزی و بلاذری

ص: 143

نمی تواند منافات عمده ای با نقلهای پیشین داشته باشد اما تعبیر صحیح تر از محل ملاقات همان ارض صفاح است.

6. فرمایش مرحوم سید درباره دیدار فرزدق با امام علیه السلام در منزل زباله است و با توجه به دوری زباله از مکه (1) و با توجه به خروج امام علیه السلام از مکه در روز ترویه و شهادت مسلم در روز عرفه، و با توجه به اینکه در این گزارش بین فرزدق و امام علیه السلام سخن از شهادت مسلم به میان آمده باید بگوییم این ملاقات قطعاً قبل از اعمال حج نبوده است.

7. در گزارش ابن اعثم، محل ملاقات «شقوق» است و از آنجا که شقوق و زباله (2) فاصله چندانی ندارند، این اختلاف کلام سید و ابن اعثم چندان قابل اعتنا نیست پس کلام ابن اعثم هم باید مربوط به بعد از انجام اعمال حج باشد، در حالی که در آنجا تصریح شده بود فرزدق بعد از خداحافظی به طرف مکه رفت و اگر بگوییم او به مکه میرفت ولی قصد اعمال حج نداشت با آنچه از گزارشهای پیشین و معتبر استفاده میشد که او قصد حج ،داشت منافات دارد لذا با این بخش از کلام ابن اعثم نمیتوان موافقت کرد و به نظر میرسد او بدون توجه به تناقض بین گزارش های مختلف جمع کرده و معتقد بوده فقط یک دیدار بین امام علیه السلام و فرزدق واقع شده است.

8. اگر بخواهیم زمان گزارش سید را معین کنیم و در عین حال از آنچه مسلم دانستیم (ملاقات در صفاح بود) دست بر نداریم، باید بگوییم ملاقات دیگری بعد از انجام اعمال حج صورت گرفته است و این امر با آنچه از بعض منابع عامه (گزارش چهارم) نقل کردیم، منافات دارد. اما فرمایش سید قدس سره مقدّم است پس باید فرزدق دوبار خدمت امام علیه السلام رسیده باشد (3)، و استبعادی هم ندارد؛ چه اینکه حجاج دیگری نیز در مسیر بازگشت به امام برخورده اند (4). (والله العالم).

ص: 144

دید امام شهید علیه السلام مخفی باشد.

4. امام علیه السلام در پاسخ فرزدق فرمود: چنانکه قضای پروردگار طبق منظور ما جاری شود، خدای را سپاسگزاریم و از او بر ادای شکر کمک می جوییم و چنانکه پیش آمدها در میان ما و خواسته هایمان حایل شد و به آرزوی خود نرسیدیم آنکه نیتش ،حق و تقوا سرشت اوست، از خدا دور نشده و زیانی نکرده است یعنی من مکلف به انجام وظیفه ای الهی میباشم و نتیجهٔ کار در اختیارم نیست اما در هر حال ضرر نکرده ام چه پیروز شوم و چه به شهادت برسم و خاندانم اسیر گردند.

می کنیم و هر شخصی هم که بخواهد از ما جدا شود به همان اندازه که راه پیموده کرایه اش را خواهیم داد (1). وَرْس که از تُحف یمن محسوب می شود و در فارسی به آن «اسْپَرَک» گویند، گیاهی است با دوام و قیمتی رشتههایی چون زعفران و دانه هایی مانند کنجد دارد و برای رنگ کردن لباس از آن استفاده می کنند (2). انجام این عمل در آغاز حرکت از مکه پیام دندان شکنی به حکومت یزید ،بود که پیام آن بی لیاقتی امویان و شایستگی حضرت برای حکومت بر مردم است. به گفته ابن ابی الحدید، امام علیه السلام در زمان معاویه نیز چنین عملی را انجام داده بود و محموله را بین محتاجان تقسیم کرده بودند (3).

مرحوم بحر العلوم قدس سره خبر اخیر را تکذیب میکند چرا که مربوط به زمان صلح است و انجام چنین کاری دون شأن امام علیه السلام است و به نظر ایشان با مصادره اموالی که برای یزید میرفت متفاوت است؛ زیرا امام علیه السلام با یزید در جنگ بود(4). باید گفت حضرت از هر فرصتی برای اعلام عدم مشروعیت حکومت معاویه استفاده می کردند و این حرکت امام از این دیدگاه قابل تفسیر است و اشکالی متوجه آن نیست.

البته محموله ای که امام علیه السلام در منزل تنعیم مصادره کرده بودند با آنچه در خیمه های آن حضرت بود، عصر عاشورا به غارت رفت (5).

ص: 147

قین و... را به یاری طلبید و این نبود مگر به دلیل اینکه امثال زهیر به کمال والایی که سزاوار آن بودند، برسند و بر عبیدالله و دیگران نیز حجت تمام شده باشد که: «لَيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَينَّةً و يَحْيِيَ مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَة (1)»

امام علیه السلام از طرفی نمی خواست دنیا طلبان را بفریبد و با خود همراه سازد، بلکه او یارانی آگاه و بصیر و خواستار شهادت می خواست و از این رو، آنان را در انتخاب راه آزاد می گذاشت. از سوی دیگر می خواست که پیام حق طلبی خود را نیز به گوش انسانها برساند تا آن گروه که مایلند همراه او شوند و حجت بر دیگران هم تمام شده باشد و هلاکت و محرومیت آنان از سعادت بدون اتمام حجت نباشد (2).

حرکت دهند و نزد یاران حسین علیه السلام بر پا کنند (1).

نمی دانیم امام علیه السلام چه راز و رمزی را با زهیر در میان گذاشت که با یک نظر او را وارسته گردانید و از برکه طبیعت به دریایی بی پایان رساند.

او تا آن زمان عثمانی رأی (2) و منکر ولایت بود، اما لحظاتی بیش نگذشت که علوی و حسینی شد (3). بعضی گفته اند که امام در آن هنگام او را به یاد غزوه بلنجر انداخته است، ولی باید گفت این گفته خود زهیر است که برای یارانش بازگو کرده

(4)، ولی در تغیر و دگرگونی ناگهانی این مجذوب سالک (5)، رمز دیگری بوده است:

عشق را طیلسا نیست که در طیلسان *** یار با یار به یک چشم زدن می گوید

با عبادت و اطاعت سالها وقت لازم است تا بتوان به ساحل دریا رسید، زیرا حرکت این جهان تدریجی است و حرکت دفعی در ماورای زمان و مکان نصیب روح خواهد شد.

پس دو چشم روشن صاحب نظر *** بهتر از صدمادر است و صد پدر

خود گرچه مهیای فداکاری در راه خدا بود اما آمادگی آن را نداشت که عائله اش به اسارت روند و به تصریح برخی دیگر همسر زهیر به قبیله خویش رفت (1).

اما عده ای بر آن عقیده اند که او همراه زهیر به کربلا آمد (2) و در پاسخ سخنان شوی خود گفت: چگونه تو میخواهی در رکاب فرزند علی علیه السلام جانبازی کنی، اما من این افتخار را نداشته باشم که در خدمت دخت مصطفی باشم (3)؟ و نیز از سیاق روایت سبط بن جوزی در تذکرة الخواص پیداست که «دِلْهَم» پس از شهادت زهیر در کربلا بوده چنانکه گوید: «و کان زهير بن القين قد قتل مع الحسين و قالت إمرأتُه لغلام له إذهب فَكفِّن مولاك (4)»؛ غلام با در دست داشتن کفن برای تکفین زهیر آمد و منظره ای دید که او را سخت متأثر ساخت.

مگر نوح بیند کزین موج خون *** چسان کشتی آورد باید برون

کند جامه موسی به تن چاک چاک *** عصا بشکند بر سر آب و خاک

مسیحا ببیند گر این رستخیر *** صلیب و صلب را کند ریز ریز

محمد سر از غرفه آرد برون *** ببیند جگر گوشه اش غرقه خون

باید گفت آنچه در این گفتگو مطرح بوده و موجب سرور و شادمانی زهیر شده، چیزی غیر از رسیدن به کرامت شهادت نیست. چنانکه طبق نقل ابوحنیفه دینوری او در عین آمادگی برای شهادت، دیگران را هم به این مسیر دعوت کرد (1).

شاد باشای عشق خوش سودای ما *** ای طبیب جمله علت های ما

ای دوای نخوت و ناموس ما *** ای تو افلاطون و جالینوس ما

زهیر گرچه عثمانی رأی بود اما زمینه های رشد در سرزمین روح او از بین نرفته بود شاهد این مدعا خطابه اوست که نشان می دهد وی نسبت به جنایات معاویه و عمّالش از جمله کشتن حجر بن عدی معترض بوده است (1).

دربارهٔ هدایت حربن یزید ریاحی نیز باید گفت که زمینه های هدایت در او بوده است. از جمله هنگامی که امام علیه السلام به او فرمود: «تَكَلَتْكَ امك؛ مادرت در سوگ تو بنشیند»، وی گفت: مادر تو دخت رسول الله صلى الله عليه و اله است و من نمی توانم اسائه ادب کنم (2)، هم چنین امام علیه السلام به او فرمود: تو با سپاه خود اقامه نماز کن و من با یاران خود نماز می گزارم عرض کرد همگان به تو اقتدا می کنیم (3). نتیجه این اعمال بارقه غیبی شد که او را دگرگون و صحنهٔ قلبش را روشن ساخت. پس باید گفت هدایت و ضلالت کاشتهٔ خود انسان است و خداوند رویانندهٔ آن خواهد بود: «أفرأيتم ما تَحُرثون أنتم تَزْرعونَه َأمْ َنحنُ الزّارعونَ (4)».

کلام امام علیه السلام به او كه: «ايّها الرجل انّك مذنب خاطی (1)» که به خطا و گناه وی تصریح شده، نظریه اول تأیید می شود به هر حال نمی توان کسی را که امام علیه السلام از او دعوت به یاری نموده و اجانب نکرده از سلف صالح دانست.

2. مرحوم محدث قمی بیت بنی الحر الجعفی را از بیوت شیعه شمرده که عبارتند از آدیم و ایوب و زکریا که از اصحاب امام صادق علیه السلام (2) بود، ولی علامه بحرالعلوم این دو خاندان را از هم متمایز و عبیدالله را عرب خالص و آن سه را از موالی (غیر عرب خالص) می داند (3).

3. اکثر مقاتل ملاقات امام علیه السلام را با او در قصر بنی مقاتل (4)دانسته اند و می توان این مطلب را از اشعار او که در ذیل نقل می شود- استفاده نمود اما شیخ صدوق قدس سره محلّ ملاقات را «قطقطانیة (5)» می داند (6).

4. وی پس از حادثه کربلا سخت پشیمان شد و بعد از گفتگویی که با عبیدالله زیاد داشت، از چنگ او رها شد و پسر زیاد به او دست نیافت. او خود را به آرامگاه شهیدان رسانید برای آنان طلب آمرزش کرد و آن گاه راهی مدائن شد (7). او اشعاری دارد که نشانگر ندامت و پشیمانی اوست (8).

ص: 155

آری شهادت حسین علسه السلام و یارانش پیروزی بود، زیرا از نظر معنوی «عند ربهم يُرزَقون (1)» بودند و آثار پیروزی ظاهری هم بلافاصله بعد از شهادت آشکار شد که طلیعه فتح منفور شدن امویان بود چنانکه عقیله کبری علیهاالسلام و فرمود: ننگ و عاری شما را گرفت که برای ابدیت نمیتوانید آن را شستشو دهید و از خود دور کنید (2) و امام علیه السلام در روز عاشورا متمثل به این شعر شد که:

فان نهزم فهزّامون قدما *** و ان تُهزم فغير مهزمينا (3)

اگر دشمن را شکست دادیم این کار همیشگی ما بوده و چنانکه در ظاهر شکست خوردیم در همان حال پیروزی واقعی از آن ماست.

«... أب القتل تهددنى، أما علمت ان القتل لنا عادة وكرامتنا من الله الشهادة (1)».

و یاران بی مانند امام علیه السلام نیز شهادت را کرامت می دانستند در شب عاشورا، آن گاه که حضرت فرمود: «... هذا الليل قد غَشيكم فاتخذوه جملاً (2)» و اصحاب را مرخص ،فرمود یکی از یاران او چنین گفت:

«لا والله يابن رسول الله لا تُخلّيك أبداً، حتّى يعلم الله انا قد حفظنا فيك وصيّة رسوله محمد صلی الله وعلیه واله و لو علمت انى اقتل فيك، ثم أحيى ثم أخرج حيّاً ثم أذرى، يُفعل ذلك بي سبعين مرّة، ما فارقتُك حتى ألقى حمامى دونك و كيف لا أفعل ذلك و انّما هى قتلة واحدة، ثمّ أنال الكرامة التي لا انقضاء لها أبداً (3)؛ نه! سوگند به خدا ما هرگز تو را رها نکنیم تا مشخص شود که سفارش پیامبر را نسبت به تو عمل کرده ایم و اگر بدانم که در راه تو به شهادت می رسم و سپس زنده می شوم و آن گاه ذرات وجودم را بر باد میدهند و هفتاد بار با من چنین کنند باز از تو جدا نخواهم شد تا آن گاه که در رکاب تو کشته شوم و حال آنکه میدانم یک کشته شدن بیش نیست که به دنبالش کرامت بی انتهاست پس چرا حاضر به فداکاری نباشم؟»

آری شهادت «کرامت» است همان گونه که در زیارت او آمده است:

«الفائز بكرامتك اكرَمْتَهُ بالشهادة (4)» هم چنین در حدیث قدسی آمده است: «وَ جَعَلْتُ حُسَيناً خَازِنَ عِلْمی و اکرمتُه بالشهادة (5)؛ حسین را گنجبان علم خویش قرار داده و او را به شهادت، کرامت دادم». و عبیدالله حر جعفی بر کرامت شهادت از دست رفته افسوس می خورد و چنین سرود:

ولو اني اواسيه بنفسي *** لنلتُ كرامة يوم التلاق (6)

ص: 158

خلاصه آنکه خداوند حسین علیه السلام را به شهادت، کرامت داد و او نیز با شهادتش به انسانها درس کرامت و عزّت و حریت داد.

«لقد شَغَلَنى نوُرُوجْهِهِ وَ جَمَالُ هَيْبَتِهِ عَنِ الفِكْرَةِ فِي قَتْلِهِ (1)، آنچنان محو جمال نورانی و هیبت و مهابت زیبای او بودم که متوجه چگونگی قتلش نشدم».

خواهد بود (1).

حر ریاحی از دشمن فاصله گرفت تا هنگامی که به حضور امام علیه السلام رسید، سپر را مقابل چهره وارونه گرفت و به یاد زمانی افتاد که راه بر اهل بیت اطهار بسته بود و چنین زمزه می کرد: «اللهم اليك أنبت فَتُب على فقد ارعبتُ قلوب اوليائك (2): پروردگارا من بودم که دلهای دوستان تو را لرزاندم». آن گاه گفت: یا ابا عبدالله آیا توبه من قبول است؟ امام علیه السلام فرمود: آری توبه ات قبول است (3).

و نِعْمَ الحُرّ إذنادى حُسَيناً *** فَجادَ بِنَفْسِهِ عندَ الصَّباح (1)

1 آزاده کسی است که اسیر دنیای فانی و لذات زود گذر آن نباشد و از بندگی غیر خدا رها شده باشد (2) حربن یزید ریاحی با انتخاب صحیح خود توانست خود را به این مقام رفیع برساند و سند حریتش در سروده فوق و نیز آن گاه که امام آزادگان علیه السلام او را «حر» نامید (3)، امضا شد.

2. حر انسانی صبور و شکیبا بود و جلوه ای از شکیبایی وی آن هنگام بود که باران نیزه ها بر او بارید. او خود فرمانده نیزه داران بود، و سپاه وی چنین توصیف شده بود «کأنّ اسنتهم اليعاسيب (4)». لشکریان سابقش از هر طرف محاصره اش کردند و او «صبور عند مختلف الرماح» بود.

3. بامداد عاشورا بود که آفتاب مجد و عظمت بر قلب او طلوع کرد و حر در راه خدا جانبازی نمود.

«فجاد بنفسه عند الصباح».

ص: 165

قبر نهادند و حر بن یزید را نزدیکان او در جایی که شهید کرده بودند دفن کردند (1). این کلام صراحت دارد که بدن حر جدا از بدنهای دیگر دفن شده است.

2. حمد الله مستوفی، مورخ قرن هشتم هجری که از احفاد حراست پس از ذکر اوضاع شهر کربلا می گوید و بر ظاهر آن قبر هیجدهم جدم حر ریاحی است و او نخستن کسی است که جان خود را در راه امیرالمؤمنین حسین علیه السلام فدا کرده (2)».

3. تصریح عالم خبیر علامه مجلسی به اینکه مزار عباس بن علی و حر بن یزید از مزار عمومی دیگر شهدا جداست (3).

4. از جمله قراین، جریانی است که در زمان اسماعیل صفوی روی داد که وی برای برطرف شدن بعضی از شبهات دستور داد مرقد حر را نبش کنند و پس از نبش، جسد او را مانند هنگامی که به شهادت رسیده بود یافتند: «فرأوه نائماً كهيئته لما قتل و دیدند که بر سر او دستمالی بسته شده و چون اسماعیل شنیده بود که آن را امام علیه السلام به دست خود بر سر حر بسته، خواست آن را برای تبرك همراه خود داشته باشد تا دستمال را باز کردند، خون جاری شد و جز با آن دستمال هم خون قطع نشد. در نتیجه عظمت حر و اینکه مرقد وی در همین موضع کنونی است، مشخص شد و از این رو اسماعیل دستور داد بر قبر وی بنایی برپا کردند (4).

5. پذیرش عملی علمای بزرگ و دلیل رفتن آنها به زیارت او در همان مكان حتى محدّث متتبع مرحوم نوری که به شدت در برابر جعلیات می ایستد، بالاخره می پذیرد که مزار حر در موضع کنونی است (5).

6. سیره مستمر متشرعه و متدینین در رفتن به زیارت حر در آن مکان.

7. در نسخه ای که از کتاب «دروس» شهید، که نزد مرحوم حاجی نوری بوده، تصریح شده است که بعد از زیارت امام و فرزندش علی اکبر باید عباس بن علی و حربن یزید را زیارت کند (6)؛ گرچه در چاپ کنونی ،دروس نامی از حر برده نشده است (7).

ص: 167

با توجه به مجموع قراین ذکر شده، اطمینان حاصل می شود که مرقد جناب حربن یزید ریاحی در همین موضع کنونی در یک فرسنگی شهر کربلاست پس یادواره و تذکاری دانستن این مزار (1) وجهی ندارد.

می کردند و خون آن را به اطراف قبر او می پاشیدند (1). این سنت جاهلی غیر از «حبس البلایا» است که آن هم از آداب جاهلیت بود به این صورت که در کنار قبر متوفا گودالی حفر مینمودند و شتر را در آن گودال قرار میدادند و به حیوان آب و علفی نمیدادند تا تلف شود و جثه اش را می سوزاندند و... این کار برای این بود که آن شخص در هنگام حشر پیاده نباشد (2). به هر حال ممکن است امام علیه السلام نفرت و انزجار خود را از خرافه نامبرده با این عبارت اظهار کرده باشد: «اللهم انى اعوذ بك من العَقْر».

3. صَدَقَ النّبى صلی الله وعلیه واله انها أرض كرب و بلاء (1)».

4. «اللهم أنّى أعوذ بك من الكرب و البلاء (2)».

5. «هذا مَوضِعُ كَرْبٍ و بَلاء (3)».

6. «کرب و بلاء (4)».

7. هذا كرب و بلاء (5)».

8. «موضعُ کرب و بلاء (6)».

سید رضی نیز سروده است:

كربلا لا زلت كرباً و بلا *** ما لقى عندك أل المُصطفى (7)

حموی گوید: «و بسواد الكوفة ناحية يقال لها نينوا، منها كربلاء التي قتل بها الحسين علیه السلام (1)»

2. غاضریه و یا غاضريات منسوب به غاضره که زنی از بنی اسد بوده است. این روستا در حدود یک کیلومتری کربلا و بعد از نینوا نزدیکترین روستا به محل حادثه است (2).

3. شُقّية و يا به تعبیر دینوری «سَقبة» (3)، روستای کوچکی که ضحاک بن عمر ومشرقی در گزارش جریان فرار خود از معرکه نام آنجا را برده است (4).

4. «عَقْر» که در عنوان 102 از آن یاد شد.

علاوه بر این روستاها، چشمه هایی نیز در آن اطراف بوده است (5).

در نخستین متنی که نام سه روستای نینوا غاضرية وشقية به چشم میخورد نامه عبید زیاد به حر است که او را مأمور کرد تا بر حسین علیه السلام سخت بگیرد. امام علیه السلام پیشنهاد کرد که در یکی از سه قریه فرود آید ولی حر نپذیرفت (6).

و در عقد الفرید چنین آمده است: «قتل الحسين علیه السلام يوم الجمعة، يوم عاشورا، احدى و ستين بالطف، من شاطئ الفرات بموضع يدعى كربلا (1)».

در مراثی حسینی نیز دو کلمه ،طف طفوف به چشم میخورد و سلیمان بن قته که در سال 126 فوت کرده و جزء نخستین مرثیه سرایان است می گوید:

و انّ قتيل الطف من آل هاشم *** أذل رقاب المسلمين فذلّت (2)

فوق دو بیت زیر را نیکو سروده است:

لا أضحك الله سنّ الدهران ضَحِكَتْ *** و آلُ أحمدَ مَظلمون قد قهروا

مشرّدونَ نفُوا عن عُقر دارهم *** كانهم قد جنوا ما ليس يُغْتَفَرُ (1)

اهل بیت هم در مدینه ناظر این سختگیریها بودند و اینکه به امام علیه السلام می گفتند: «ردنا الى حرم جدنا (2)»، بدان سبب بود که عترت رسول صلی الله وعلیه واله را در فاجعه ای سهمگین تر از مصیبت های گذشته مشاهده می کردند.

اینان همان گروهی هستند که رسول خدا علیه السلام در باره شان فرمود: «لا يَجِدُونَ أَلَم مَسِّ الحَديد (1)». یاران حسین علیه السلام، این عاشقان حقیقی ،حق در جانبازی عاشقانه خود هیچ احساس درد نکردند، چرا که مستغرق و فانی در جمال یار بودند.

از جمله آن عاشقان، می توان از عابس الشاکری یاد کرد؛ همان عابد و متهجد دلاوری که وقتی لشکر را به مبارزه طلبید و فرياد زد «ألا رجل ألا رجل (2)» يا «ألا رجل لرجل (3)» و دشمن بزدل او را سنگ باران نمود، کلاهخود و زره خود را افکند و چنان شیری بر دشمن حمله ور شد (4)

اینان همان عاشقان پاکباخته ای بودند که محبوبشان آنها را قبض روح فرمود و مجال دخالت به دیگری نداد؛ یعنی حجابی میان عاشق و معشوق نیست. «فاذا برزت تلك العصابة الى مضاجعها تولّى الله قبض أرواحها بنفسه (5)».

«اليه يَصْعَدُ الكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ العَمَلُ الصّالِحُ يَرْفَعُهُ (1)».

کسانی که کار و گفتارشان برای جلب رضایت اوست گرچه خلق از آنها برنجند، محبوبیت آنها نزد خداوند و خلق حتمی است؛ اما کسانی که تمام مقصودشان جلب مخلوق است در دنیا و آخرت زیان کردهاند و هرگز به رستگاری نخواهند رسید.

در حادثه جانسوز کربلا این درس دوبار داده شد: نخست، هنگامی که حضرت نامه عبید الله بن زیاد را قرائت کرد و سپس آن را به کناری انداخت و فرمود: «لا أفلح قوم اشتروا مرضاتِ المخلوق بِسَخط الخالق (2)»؛ و دیگر هنگامی که خطیب دربار یزید طبق میل ارباب خود هرچه خواست گفت. امام سجاد علیه السلام بر آشفت و فرمود: «ويلك ايها الخاطب إشتريت مرضاة المخلوق بسخط الخالق، فتبوأ مقعدك من النار (3)».

حدثني عن أبيه، عن جده، عن على علیه السلام ان رسول الله صلى الله وعليه و اله وسلم و أخذته نغسة و هو على منبره، فرأى

فى منامه رجالاً، ينزون على منبره نزو القرده، يردّون الناس على اعقابهم القهقرى، فاستوى رسول الله صلى الله عليه و اله وسلم جالساً و الحزن يعرف في وجهه، فأتاه جبرئيل علیه السلام بهذه الآية «و ما جَعَلْنَا الرؤيَا الَّتى أَرَيْناكَ إِلا فِتْنَةً لِلنَّاسِ والشجَرةُ الملعُونَةً فى القرآن (1)» الآية؛ يعنى بني امية. قال: يا جبرئيل! أعلى عَهْدي يكونون و في زمني؟

قال: لا و لكن تدور رحى الأسلام من مهاجرك ، فتلبث به عشراً، ثم تدور رحى الأسلام على رأس خمس وثلاثين من مهاجرك، فتلبث بذلك خمساً الى آخرِ الخبر)، فيدل على ان جعل مبدأ التاريخ من الهجرة، مأخوذ من جبرئيل علیه السلام و مستند الى وحي السماوى... (2)»

2. روایتی را اهل سنت نقل کرده اند که رسول خدا صلى الله عليه و اله فرمود: «يُقتل حسين بن على على رأس ستين من مهاجرى (3)».

3. کلام ابوهریره که می گفت: «اللهم لا تدركنى سنة ستين و أمارة الصبيان (4)»، که ظاهر آن طبق نقل اهل سنت این است که او به طور مستقیم یا غیر مستقیم از پیامبر صلى الله عليه واله درباره به سال شصت هجری و به حکومت رسیدن نا اهلان در آن سال مطلبی شنیده بود.

4. روایتی که سیوطی نقل کرده است: «عن ابی سعید الخدری، سمعت رسول الله صلى الله عليه واله تلأهذه الآية: «فَخَلَفْ مِنْ بَعْدِ هم خَلْفُ»، فقال: يكون خلف من بعد ستين سنة، أضاعوا الصلوة و اتبعوا الشهوات، فسوف يلقون غيّاً ...(5)» ظاهر این خبر غیبی که از شصت سال بعد خبر میداد، آن است که سرآغازی برای تاریخ وجود داشته و آن هجرت رسول صلى الله عليه واله بود.

5. قلقشندی می گوید: «حکى ابو جعفر النحاس في صناعة الكتاب، عن محمد بن جرير، انه

روى بسنده الى ابن شهاب، أن النبي صلى الله عليه واله لما قدم المدينة و قدمها في شهر ربيع الاول- أمر

ص: 177

بالتاريخ و على هذا، فيكون ابتداء التاريخ فى عام الهجرة، قال النحاس: والمعروف عند العلماء انّ ابتداء التاريخ بالهجرة كان في خلافة عمر بن الخطاب...(1)».

از آب هم مضایقه کردند کوفیان *** خوش داشتند حرمت مهمان کربلا

بودند دیو و دد همه سیراب می مکید *** خاتم ز قحط آب سلیمان کربلا (1)

علی علیه السلام، یک شب از دشمن مهلت طلبید (1). آنچه درباره این استمهال می توان گفت این است که .1 این فرصت کوتاه برای انسانهایی که قابلیت هدایت را از دست نداده بودند، امکان تجدید نظر به وجود می آورد چنانکه نوشته اند گروهی از سپاهیان دشمن به امام علیه السلام ملحق شدند (2).

2. امام علیه السلام و یارانش از هر فرصتی برای موعظه دشمن استفاده می کردند چنانکه در همان عصر تاسوعا نیز بعضی از اصحاب لشکریان عمر سعد را نصیحت می کردند (3)و این فرصت با موعظه های تاسوعا و صبح عاشورا افرادی چون حرّ را از خواب غفلت بیدار کرد.

3. برخی یکی از اسرار استمهال را وصیت امام علیه السلام به اهل بیت دانسته اند (4)و مسلم است که این وصیت، وصیتی معمولی نبوده، بلکه بقای قیام با همین وصیت تضمین می شد.

4. علت دیگر استمهال که در کلام حضرت به آن تصریح شده خواندن نماز و قرائت قرآن و دعا و راز و نیاز است و به عبارت دیگر آماده شدن برای رسیدن به لقای پروردگار؛ بویژه آنکه طبق نظر اکثر مورّخین، عاشورا روز جمعه بوده (5) و استفاده نمودن از چنین شبی می تواند در تعالی روح آنان مؤثر باشد و شاید «الف» و «لام» «العشية» و یا «الليلة» به همین نکته اشاره داشته باشد (6).

ص: 181

با دشمن روبرو نشود. «عدل الى كربلا فأسند ظهره الى قصباء و خلا كيلا يقابل الا من وجه واحد (1)».

2. دستور داد در گرد خیمه ها خندقی حفر کنند و آن را پر از هیزم کرده و هنگام کارزار آتش زنند (2).

این عمل دو دلیل داشت:

الف- امنیت اهل بیت؛ زیرا آتش مانع هجوم دشمن به خیمه ها می شود.

ب- روبرو شدن با دشمن از یک جبهه برای اینکه اگر این تدبیر نبود، دشمن امام و اهل بیتش را از چهار جهت محاصره می کرد (3).

3. نزدیک کردن خیمه ها و اتصال آنها به یکدیگر به گونه ای که دشمن نتواند بین خیمه ها رسوخ کند (4).

ص: 183

نماز، قرآن و دعا وداع کنند.

مرحوم سید می گوید «بات الحسين علیه السلام و اصحابه تلك الليلة و لهم دوّى كدوّى النحل ما بين راكع و قائم و قاعد (1)؛ حسین و حسینیان علیهماالسلام شب را به صبح رساندند، در حالتی که زمزمه قرائت قرآن و مناجات و نماز آنها چون زمزمه زنبوران عسل بود. مورخین دیگر نیز چنین آورده اند: «بات الحسين و اصحابه طول ليلهم يصلّون ويستغفرون و يدعون ويتضرعون (2)».

اصحاب آن حضرت رخ داده است. مرحوم مجلسی قدس سره روایت دیگری به این مضمون نقل کرده که: شخصی خدمت امام صادق علیه السلام رسید و عرض کرد مرا از احوال اصحاب حسین علیه السلام و اقدام آنها بر مرگ آگاه کن. امام علیه السلام فرمود: «انّهم كشف لهم الغطاء، حتى رأو منازلهم من الجنّة، فكان الرجل منهم يُقدّم على القَتِل ليُبادِرَ الى حوراء يُعانقها و الى مكانه في الجنّة (1)» از این روایت هم استفاده می شود که پرده از جلو دیدگان تمام یاران آن حضرت برداشته شده همه آنها موفق به دیدن منازل بهشتی شده اند.

فتمثلتْ لَهُم القصُورُ وَما بِهم *** لولا تَمثَّلَت القُصُورُ قصور (2)

آن گاه که تشنگی بر فرزند بزرگوار امام (علی اکبر علیه السلام) غلبه کرده بود، مکاشفه ای دیگر برای آن حضرت پدید آمد و پس از آن بی پرده گفت: پدر من از دست رسول خدا صلی الله وعلیه واله سیراب شدم (3).

3. در شب عاشورا نيز فرمود: «هذا الليل، فاتخذوه جملاً (1) شب را شتر راهوار خود قرار دهید و مرا تنها گذارید اما طبق مدارک متقن و محکم در این رفع بیعت کسی از حضرت جدا نشد (2)، بلکه چنانکه خواهد آمد اصحاب ابراز وفاداری کردند.

4. از سخنان امام علیه السلام در شب عاشورا استفاده می شود که برای اصحاب امکان گریز از معرکه وجود

داشته و حتی به نقلی حضرت، راه فرار را هم به نافع بن هلال نشان دادند (3)، اما یاران با وفای حسین تن به ذلت و خواری نداده و حاضر نشدند امامشان را تنها بگذارند و نمیخواستند تا زنده اند به امام علیه السلام کوچکترین آسیبی وارد شود (4).

نظر این گروه، بدون وجودِ مظهر جمال الهی (امام علیع السلام، زیبایی معنایی ندارد و از این رو وقتی امام به بنی عقیل اجازه رفتن داد، در پاسخ گفتند «قبح الله العيش بعدك (1)؛ خدا زندگانی بعد از تو را زشت گرداند و به همین دلیل است که سعید بن عبدالله حنفی میگوید اگر هفتاد بار کشته شوم و سپس زنده ،گردم آن گاه مرا بسوزانند و سوخته ام را به باد دهند باز دست از تو بر نخواهم داشت (2). زهیر هم گفت: «والله لوددتُ انی قُتلت، ثم نُشرت ثم قُتلت حتى أقتل كذا ألف مرّة و انّ الله يدفع بذلك القتل عن نفسك و عن أنفس هؤلاء الفتية (3).

این زیبایی از سنخ زیبایی محسوس نیست تا بتوان با حس آن را درک نمود. این زیبایی معنوی را باید با مدرکی دیگر درک کرد و امام علیه السلام در ملاقات کوتاه خود با زهیر همین مدرک را به او عطا فرمود که نتیجه اش انقلاب روحی او بود.

2. همان بزرگوار آنان را سروران شهیدان امّت شمرد آنجا که گفت: «تنصره عصابة من المسلمين و هم سادة شهداء امتى (1)».

علی علیه السلام، آنکه در قله عشق به سر می برد آنان را «عشاق» می نامد (2).

4. در زیارت آنها چنین می خوانیم:

«السلام عليكم ايها الرَّبانيون انتم لنافَرَط ونحن لكم تَبَعُ وأنصار، أشهد انكم انصار الله- جل إسمه- و سادة الشهداء فى الدنيا والأخرة، صبرتم واحتسبتم و لم تهنوا و لم تضعفوا و لم تستكينوا حتى لقيتم الله- جل و عزّ - على سبيل الحق و نصره وكلمة الله الثّامَةِ، صلّى الله على أرواحكم وأبدانكم و سلّم تسليماً، أبشروا رضوان الله عَليكم بموعد الله الذي لا خلف له، الله تعالى - مدرك بكم ثأر ما وعدكم انه لا يخلف الميعاد.

أشهد انكم جاهدتم فى سبيل الله وقتلتم على منهاج رسول الله صلى الله عليه و اله وسلم و ابن رسوله علیه السلام فجزاكم الله عَنِ الرّسول و ابنه و ذريّته أفضل الجزاء، الحمد لله الذى صدقكم وعده و أراكم ما تُحِبّون (3)».

5. امام علیه السلام برای آنان طلب رحمت کرد و فرمود: «قوموا رحمكم الله (4)» و در زیارت آن شهدا چنین آمده است «طافت عليكم رَحْمة مِنَ اللهِ، بلغتم بها شرف الأخرة(5)».

6. در زیارت دیگری می خوانیم: «انتم خاصة، الله اختصكم الله لأبى عبد الله علیه السلام (6)».

7. دشمن هم آنان را «مُسْتَمیتون (7)»، یعنی طالبان مرگ معرفی می کند.

8. امام علیه السلام آن بزرگ مردان را مصداق این آیه کریمه می داند که «من المؤمنين رجال صدقوا ما عاهد والله عليه فمنهم من قضى نحبه و مِنْهم من ينتظر و ما بدلوا تبدیلاً (8)». چنانکه در مشایعت

ص: 189

جنازه مسلم بن عوسجه (1) و هنگامی که خبر شهادت قیس بن مسهر صیداوی به آن حضرت رسید، این آیه را تلاوت فرمود (2).

ان ينطقوا اذكروا، أو يسكتوا فكروا *** أو يغضبوا غفروا، أو يقطعوا وصلوا

أو يُظْلَموا صفحوا ، أو يوزنو ارجحوا *** اويُسألو اسمحوا أويحكمواعدلوا (3)

آیا کسانی که دشمن آنان را «مستمیتون (1)» می خواند فرار می کردند؟

ظالم آن قومی که چشمان دوختند *** وز سخنها عالمی را سوختند

عالمی را یک سخن ویران کند *** رو بهان مرده را شیران کند

قد غَيَّر الطَّعْنُ مِنْهُم كلّ جارحةٍ *** الا المكارم في أمْنِ مِنَ الغَير (1).

2. شجاعت

بی رغبتی به دنیا.

4. شهادت طلبی

پیامبر صلی الله وعلیه واله رسیده اند قسم سوم اختصاص دارد به افرادی که از نظر سنّی در زمان رسول الله صلی الله وعلیه واله زندگی می کرده اند اما دلیل معتبری بر حضور و صحبت آنها با ایشان نیست و بالاخره در قسم چهارم موارد اشتباه را متذکر می شود.

و از یاران امام علیه السلام انس بن الحارث الكاهلی (1)و عبدالرحمن بن عبد رب الانصاری الخزرجی (2)را از قسم اوّل، و حبیب بن مظهر الاسدي (3)، هانی بن عروة (4) و عمار بن ابی سلامة الدالانی (5)را جزء قسم سوم ذکر کرده است.

علاوه بر این پنج نفر باید از مسلم بن عوسجه (6) و عبدالله بن يقطر (7) نیز نام برد که می بایست طبق تقسیم بندی او، مسلم در قسم سوم و عبدالله در قسم دوم ذکر شود (8).

ص: 194

زیر از سروده های نعمان است:

فقل لقريش نحن اصحاب مكة *** و يوم حنين والفوارس في بدر

نصرنا وأوينا النّبى و لم نَخَفْ *** صروف الليالي والعظيم من الأمر (1)

3. حنظلة بن اسعد الشبامی که فردی فصیح و ادیب بوده است (2). وی در خطابه اش به دشمن چنین گفت: «یا قومُ انّی أخاف عليكم يوم التناد، يوم تُولّون مُدبرين مالكم مِنَ الله من عاصم و من يُظلل الله فماله من هاد، يا قوم لا تقتلوا حسيناً فَيُسْجِتَكُم الله بعذابٍ وَ قَدْ خَابَ مَنِ افْتَرِيَ (3)».

4. خطیب زبر دست شیعه، جناب عابس بن ابی شبیب الشاکری (4). او در مجمعی از کوفیان خطاب به مسلم بن عقیل گفت:

«اما بعد فانّى لا أخبرك عن النَّاسِ ولا أَعْلَمُ ما فى أَنْفُسِهِم وَ ما أُغْرُكَ مِنهم و لكن واللهِ أخبرك بما أنا موطن نفسى عليه، والله لأجيِيبَنّكُمْ إِذا دَعَوتُم وَ لَا قاتِلنَّ مَعَكُم عدوَّكم ولأضربنَّ بِسَيفي دونَكم حتّى ألقى الله، لا اريد بذلكَ الّا ما عند الله (5)».

بعد از این خطابه دلنشین و حماسی بود که حبیب بن مظهر خطاب به وی گفت: «رَحمِكَ الله لَقَدْ قَضَيْتَ مَا فِي نَفْسِك بواجز من القول وأنا والله الذى لا إله الا هو، لَعَلَىَ مِثْلِ ما أَنْتَ عَلَيْهِ (6)».

چنانکه گردن های اسب های آن دو به موازات هم درآمده بود حبیب به میثم گفت پیرمردی را میبینم که به جرم دوستی اهل بیت به دار آویخته شده و سرانجام شکم او را پاره خواهند کرد. میثم تمار نیز گفت: من نیز مردی سرخ فام را که دارای گیسوانی آویخته است میشناسم که برای یاری فرزند رسول خدا را از کوفه خارج میشود و در راه او کشته میشود و سر او در کوچه های کوفه گردانده میشود و از هم جدا شدند برخی که شاهد ماجرا بودند آن دو را ریشخند کردند، در این میان رشید هجری رسید و حال حبیب و میثم را از آنها پرسید گفتند اینجا بودند و سخنانشان بدین گونه .بود رشید :گفت آنچه گفتهاند واقعیتی است؛ ولی میثم فراموش کرد که بگوید به آن کسی که سر حبیب را می آورد صد درهم بیشتر از آنچه توقع داشت می دهند (1).

2. زهیر بن قین پس از ملاقات با امام علیه السلام رو به همراهان خود کرد و گفت: در نبرد «بلنجر» غنایم زیادی به دست ما افتاد و سپاهیان مسرور بودند سلمان باهلی به ما گفت: شادی شما هنگامی خواهد بود که سید جوانان آل محمد صلی الله وعلیه واله را درک کنید و در رکابش جهاد و قتال نمایید (2). و به گفته دینوری زهیر خطاب به یاران خود گفت: «من احبَّ منكم الشَّهادة فليقم و من كرهها فليتقدم (3)».

اَخيِهِ فَأَعْطَاهُ خَسْمَةَ أَنْوَابٍ قَيمُتها ألف دينار (1)؛ رحمت خدا بر تو باد من بیعت را از تو برداشتم، برو و برای آزادی فرزندت اقدام کن بشیر عرض کرد درندگان بیابان مرا زنده زنده بخورند اگر از تو جدا شوم امام الله فرمود حال که نمیروی این لباسها را به فرزند دیگرت بده تا در رهایی برادرش از آنها استفاده کند سپس امام پنج قطعه لباس به ارزش هزار دینار به وی عطا فرمود».

جَادُوا بِأَنْفُسِهِمْ فِي حُبِّ سَيِّدِ هِمْ *** وَالْجُودُ بالنَّفْسِ أَقْصى غاية الجُودِ

نکات مهمی که از این ماجرا استفاده می شود عبارتند از:

1. یگانگی رهبر و مردم رهبر اسلامی هیچ گاه مشکلات ملت خود را از مشکلات خود جدا نمیداند بلکه پیش از آنکه در فکر علاج و پیدا کردن راه حل برای مشکلات خود باشد در اندیشه مردم است.

2. توجه به مسائل عاطفی در عین دقت در اموراساسی و ریشهای عمل امام در این زمینه برای همه سرمشق بزرگی است.

3. «ایثار» گذشتن از خود مال و فرزند برای بقای دین و امامت.

السّلام على بُشْرِ بن عَمْرِ و الحضرمی شَكَّر الله قولك لِلْحُسَین وَ قَدْ أَذَنِ لَكَ فِي الأنصراف: أَكَلَتْني إِذَن السَّباع حيّاً إِذا فَارْقُتك و أسئلُ عَنْكَ الرُّكْبَان و أخذلُكَ مع قِلَّةِ الْأَعْوَانِ، لَا يَكُون هَذَا أَبَداً (2)».

با توجه به پنج قرینه می توان گفت که سرزمین کربلا تنها شنزار نبوده، بلکه سنگ نیز در آن داشته و در روز عاشورا نیز از آن استفاده شده است:

1. ابو مخنف گوید: «حدثنی یحیی بن هاني بن عروة، أنّ نافع بن هلال كان يقاتل يومئذٍ و هو يقول: أنا الجملى: أنا على دين على. قال: فخرج اليه رجل يقال له مزاحم بن حريث، فقال: أنا على دين عثمان، فقال له: انت على دين شيطان، ثم حمل عليه، فقتله. فصاح عمرو بن الحجاج بالناس: يا حمقى، أتدرون مَنْ تقاتلون فرسان المصر، قوماً مستميتين، لا يبرزن لهم منكم أحد، فانّهم قليل و قلما يبقون، و الله لولم ترموهم الا بالحجارة ، لقتلتموهم، فقال عمر بن سعد: صدقت الرأى ما رأيت وأرسل الى الناس يعزم عليهم الأ يبارز رجُلٌ منكم رَجُلاً منهم ((1)».

در اینجا دشمن، ناچار شده است ضمن اعتراف به شجاعت یاران امام به جنگ تن به تن پایان دهد و بگوید در صورت هجوم عمومی با سنگ هم می توان آنان را از بین برد این قطعه از تاریخ نشان می دهد که امکان استفاده از سنگ بوده است.

2. کلام مسلم بن عوسجه در شب عاشورا خطاب به امام علیه السلام که من با نیزه و شمشیر خود به جنگ دشمن می روم و اگر سلاح نداشته باشم از سنگ استفاده خواهم نمود: «لولم يكن معى سلاح اقاتلهم به، لقدفتُهم بالحجارة (2)».

3. مرحوم سید قدس سره می نویسد: فوقف يستريح ساعة و قد ضعف عن القتال، فبينما هو واقف إذ أتاه حجرٌ فوقع على جبهته...(3)» پس دشمن از سنگ نیز استفاده کرد و پیشانی حضرت را نشانه گرفت.

4. کلام منقول از امام باقر علیه السلام که در مورد شهادت جدش فرمود:

«لقد قُتل بالسيف و السنان و بالحجارة و بالخشب...(4)»

ص: 199

5. آن گاه که عابس بن ابی شبیب به میدان رفت عمر سعر گفت: «إرضخوه بالحجارة، فُرمى بالحجارة من كل جانب، فلمّا رأى ذلك ألقى درعه و مغفره، ثم شدّ على الناس (1)».

و في يميني نصل سيف منصل *** أغلوبه الفارس وَسْط القسطل (1).

2. به گفتهٔ مرحوم مجلسی و دیگران در روز عید نوروز شاعری در مجلس منصور و در حضور امام هفتم علیه السلام این اشعار را خواند:

عَجِبْتُ لِمِصْقُولٍ عَلاكَ فَرِنْدهُ *** يَومَ الهياج وَقَدْ عَلاكَ غُبارُ (2)

یعنی شگفتی من از آن شمشیری است که در روز جنگ بر تو کارگر شد، با اینکه آن همه گردوغبار بر بدنت نشسته بود.

3. حمید بن مسلم جریان رفتن امام ها را به بالین قاسم علیه السلام بر اثر غبار بسیار - چنانکه باید -

نتوانسته بازگو کند و گوید غبار اندکی فرو ،نشست دیدم حسین علیه السلام در کنار برادرزاده خودایستاده است (3).

4. مقاتل در مورد شهادت مسلم بن عوسجه می نویسند: «... فصرع مسلم بن عوسجة ... ثم انصرف عمرو بن الحجاج و اصحابه و ارتفعت الغبرة...(4)».

5. تعبیر بعضی مقاتل در مورد شهدای حمله نخستین چنین است: «... واقتتلوا ساعة، فما انجلت الغبرة الا عن خمسين صريعاً (5)».

6. به گفته مرحوم واعظ خیابانی، هنگامی که محمد رضا ازری (شاعر) درباره قمر بنی هاشم علیه السلام این مصرع را سرود که «یوم ابوالفضل استجاربه الهُدى؛ یعنی روز عاشورا حسین علیه السلام به برادرش پناه برد» سپس چون این مطلب را بعید دانست که شاید مقبول حضور امام علیه السلام نیفتد، بیت را تمام نکرد آنگاه امام علیه السلام را در خواب دید و بر مصرع او صحه گذاشت و خود حضرت شعر را این گونه تکمیل فرمود: «والشَّمس مِنْ كَدِرِ العِجاج لثامها؛ یعنی عاشورا روزی بود که آفتاب بر اثر تیرگی غبار، نقاب بر چهره خود زده بود (6)».

ص: 202

7. در زیارت ناحیه مقدسه آمده است: «وطحنت جنود الفجار و اقتحمت قَسْطَل الغُبار (1)؛ لشکریان فسق و فجور را از بین بردی و در میان گردوغبار فرو رفتی»

8. ابن اعثم درباره اوضاع عالم بعد از شهادت امام علیه السلام می گوید: «وارتفعت في ذلك الوقت غبرة شديده سوداء مظلمة، فيها ريح أحمر لايرى فيها اثر عين و لا قدم حتى ظن القوم أن قد نزل بهم العذاب، فبقوا كذلك ساعة، ثم انجلت عنهم (2)».

از این عبارتها (3) استفاده می شود که علاوه بر گردو غباری که در هر جنگی هست، گردوغباری دیگر در آن روز مشاهده شده که نشانه عزای آسمان در این سوگ جانسوز بوده است.

سلیس تر خواهد بود و آن اینکه خداوند اجازه داده و راضی است که ما کشته شویم چه اینکه بقای دین در همین شهادت است.

2. در روز عاشورا امام با جمله ،فوق برای جهاد اذن عام داد و یاران حضرت علاوه بر این اذن عام، هنگام رفتن به میدان از حضرت اجازه می طلبیدند.

3. امير المؤمنين علیه السلام الجهاد را لباس تقوا می داند (1)؛ یعنی آنچه تقوا را حفظ می کند و زینت می بخشد، جهاد است پس اساس جهاد برای حفظ تقواست و جهادگر همیشه باید به این نکته توجه داشته باشد که برای برپا ماندن تقوا می جنگد، پس خود باید رعایت تمام موازین تقوا را بکند و مهمتر از همه امور اصلاح نیت است؛ یعنی جهاد او فقط برای رضای خدا باشد. از این رو امام در

ابتدای نبرد یاران خود را امر به تقوا می کند و چه زیبا یاران با تقوای امام علیه السلام به سفارش او عمل کردند.

4. صبر و تقوا با یکدیگر رابطه ای محکم دارند، چرا که: «إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ، فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ المُحْسِنينَ (2)؛ کسی که تقوا و صبر پیشه کند پیروز است زیرا خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند».

علی فرمود: «إنْ اِبْتُليتُم فاضبروا، فانّ العاقبة للمتقین (3): اگر به رنج و ناراحتی گرفتار شدید شکیبا باشید که سر انجام پیروزی با متقین است».

هم چنین آن حضرت برای کسی که صبر را مرکب راهوار نجات خویش و تقوا را زاد و توشه آخرتش قرار دهد طلب رحمت می کند: «رحم الله امرأ... جَعَلَ الصَبَرَ مِطيَّة نَجَاتِهِ، والتَّقوى عُدَّةَ وَ فاته (4). همان گونه که در خطبه «همام» نیز نکاتی در این زمینه به چشم می خورد (5) و دعوت امام شهید در آغاز نبرد به صبر و تقوا اشاره به این نکته است که نجات و پیروزی واقعی شما و از بین نرفتن پاداش اعمال نیکی که انجام داده اید همه در گرو صبر و تقواست.

.5 طبق نقل دوم، امام علیه السلام اصحاب را به صبر و جهاد دعوت نموده و این دو به تعبیر

ص: 204

امیرالمؤمنین علیه السلام دو رکن اساسی ایمان است: «الأيمان على أربع دعائم على الصَّبْرِ واليَقين و العَدْلِ والجهاد (1)».

6. جهادی که سیدالشهداء به آن فرا می خواند از دیدگاه علی چهار شعبه دارد:

الف- امر به معروف؛ ب- نهی از منکر؛ ج- صدق و راستی در معرکه نبرد و د- دشمنی با فاسقان (2).

أَمْرَكُم وَ شُرَكَانَكُم، ثُمَّ لَا يَكُنْ أمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّة، ثُمَّ اقْضُوا إلى ولا تَنظُرون». از کلمهٔ «شرکاءکم» پیداست که کارکنان و عمّال ،صحنه منحصر به عمر سعد و یا ابن زیاد نبودند، بلکه گروهی به رهبری یزید مرتکب این گناه شدند که میتوان آنها را «حزب الظالمین (1)» نامید و عقیله کبری علیهاالسلام در خطابه شام از آنان به حزب الشيطان الطلقا» تعبیر می کند (2).

نمی کنید افرادی در میان شما هستند که این سخنان را از رسول خدا صلی الله وعلیه واله را شنیده اند. از جابربن عبدالله و ابو سعید خدری و سهل بن سعد ساعدی و زید بن ارقم و انس بن مالك بپرسید تا بگویند که این سخنان را در مورد من و برادرم از پیامبر صلی الله وعلیه واله شنیده اند. آیا این سخن نمیتواند شما را از ریختن خون من باز دارد؟... آیا در شرق و غرب عالم جز من فرزندزاده پیامبری هست؟ وای بر شما مگر من کسی را از شما کشته ام و یا مالی را برده ام؟... آن گاه چند تن از افراد دشمن را نام برد و فرمود مگر شما ننوشتید باغهای ما سبز شده و میوهها رسیده و لشکریان ما فراهم است...(1)»

در خطبه دوم فرمود: «تَبالَكُم اَيُّتها الجماعة وَتَرْحاً حين استصرختمونا و الهين فأصرخناكم موجفین مرگ بر شما حسرت زده به ما پناهنده شدید و ما ندای شما را اجابت کرده به جانب شما آمدیم اکنون شمشیری را که باید طبق سوگندهایتان برای یاری ما بکشید به روی ما کشیدید و آتشی را برای سوزاندن ما شعله ور ساختید که ما آن را برای دشمنان اسلام افروخته بودیم اینک با دوستان پیکار میکنید و در حمایت از دشمنان اتفاق دارید بدون آنکه عدل و دادی در میان شما اجرا کنند و بدون آنکه امید خیری به آن داشته باشید آیا ننگ و عذاب برای شما نیست که ما را رها کردید و به دشمنان پیوستید شمشیرها در نیام بود و آتش جنگ خاموش، شما در افروختن آتش جنگ شتاب نمودید و مانند ملخ های ناتوان از جا جستید و خود را مانند پروانگان در آن آتش افکندید نابود شوید ای فرومایگان و تحریف کنندگان کتاب که در نافرمانی خدا متحد شدید و فریب شیطان خوردید و چراغ احکام الهی را خاموش کردید دشمنان اسلام را حمایت و در نابودی ما می کوشید. اجل والله غدر فيكم قدیم آری به خدا سوگند نیرنگ و فریب در شما سابقه دارد و به رگ و ریشه شما پیچیده و شاخههای شما را فرا گرفته است. شما آلوده ترین میوه ای هستید که برای باغبان گلوگیر، ولی خوراک لذیذی برای غاصب می باشید...

این ناپاک و ناپاک زاده مرا بین دو کار مخیر کرده، یا شمشیر را برگزینم و کشته شوم و یا تن زیر بار ذلّت بدهم اما هيهات منا الذله، خدا و رسول او و دامن های پاک وانسان های با عزت و کرامت هرگز به ذلّت ما راضی نیستند... من با این جمعیت اندک و اهل بیت خود با شما جنگ خواهم کرد (2)».

امام علیه السلام اتمام حجت کرد و مردم را پند و اندرز داد اما دل تیره و سخت آنها، که چون سنگ خارا

ص: 207

بود از نصایح او بهره مند نشد و باران رحمت او در آن شوره زارها جز خار و خاشاک محصولی نداد.

لَمْ يَنْقَطِع مِنْ إرسال مَوْعِظَةٍ *** حَتَّى إذا رأسُه فَوقَ السِّنان حكا

امام علیه السلام علت عدم تأثیر مواعظ خود را، خوراکهای ناپاک یاد کرد (1). باید گفت هم چنانکه اگر یک بار گرد و غبار بر آینه نشیند زدودنش آسان است، ولی اگر پیوسته در معرض غبارهای غلیظ قرار گیرد و تبدیل به زنگار ،شود دیگر خاصیت آیینگی خود را از دست خواهد داد، دلها نیز بر اثر خوراکیهای آلوده و غیر مشروع نفوذناپذیر شده و مصداق واقعی «مسخ القلوب» خواهد شد.

ساخت و آخرین فرستاده نیز همان تیر سه شعبه زهرآلودی بود که به سینه حضرت اصابت نمود و امام علیه السلام دعای قربانی خواند: «بسم الله و بالله و على ملة رسول الله صلی الله وعلیه واله (1)». شاعر گفته است:

الى أن جاءه في الصدر سهم *** فأضرم في حشاء الأسلام ناراً

و دیگری سروده است:

يا للرجال لسهم ذى حَنَّقٍ به *** أودى و سيف قطيعةٍ و عنادِ

فَلَقَدْ أصاب الدين قَبْلَ فؤادِهِ *** ورمى الهُدى من قبل ذاك الهاد (2)

ناگهان تیر سه شعبه از کمین *** کرد قصد آن خدیو راستین

خواست جا برسینه آن شاه کرد *** جا نجست و رو به قلب الله کرد (3)

رسمی حکومت در «کوفة الجند» بودند البته غیر از این سربازان، مردم دیگر را نیز برای جنگ با امام علیه السلام بسیج کردند، چنانکه مرحوم سماوی می گوید هنگامی که امام علیه السلام در کربلا پیاده شد جارچی ابن زیاد در کوفه جار زد کسانی که به منظور جنگ با حسین علیه السلام از کوفه خارج نشده اند بری الذمة نیستند. مرد غریبی دیده شد او را نزد عبیدالله حاضر و مؤاخذه کردند. گفت من مردی از اهل شام هستم، برای مطالبه دینی که بر ذمه یک تن از اهل عراق دارم به این دیار آمده ام ابن زیاد فرمان قتل او را صادر کرد تا کشتن وی برای افرادی که هنوز در کوفه مانده اند، درس عبرتی باشد. امام علیه السلام زیادی افراد دشمن را به قطرات بارانهای پیوسته تشبیه کرده است:

و ابن سعد قَدْ رَمانى عَنْوَةً *** بِجُنودٍ كَوكُوفِ الها طلين (1)

2. علت اعزام این لشکر انبوه برای نبرد با عده ای محدود دو مطلب بوده است: نخست اطلاع دشمن از شجاعت امام علیه السلام و یارانش علیهماالسلام، و دیگر خوف از پیوستن آنان که در دل به امام محبت داشتند.

3. آنچه بیشتر مورد توجه است و از عبرتهای واقعه عاشور است این است که گروه یزید خود را مسلمان و پیرو پیامبر صلی الله وعلیه واله می دانستند و در جنگ با حسین علیه السلام قصد قربت کردند! آیا این همان حسینی نیست که آن همه مورد تکریم پیامبر صلی الله وعلیه واله بود؟ پس چه شد؟ آیا بدون زمینه سازی پیشینیان، انحطاط جامعه تا این حد ممکن بود؟

کمينُ جَيْشِ بَدا يَومَ الطُّفُوفِ وَ مِنْ *** يوم السقيفة قَدْ لَاحَتْ طلائعه (2)

2. پس از شهادت گروهی از یاران به محاسن شریفش دست کشید و فرمود:

«إِشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَى اليَهود، إِذْ جَعَلُوا لَهُ وَلَداً واشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَى النّصارى، إِذْ جَعَلَوهُ ثالث ثَلَاثَةٍ وَ َاشتَدَّ غَضَبُ الله عَلى المجُوسُ إذْ عَبَدوا الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دونَهُ واشْتَدَّ غَضَبُهُ عَلَى قومِ اتَّفَقَتْ كَلِمَتُهُمُ عَلَىٰ قَتْلِ ابْنِ بِنْتِ نَبِيِّهِم، أما والله لا أجيبهُمْ الَىٰ شَيْءٍ مِمَّا يُرِيدُونَ حَتَّىٰ أَلْقَى الله - تعالى - وَ أنا مُخضَّبٌ بِدَمى (1): خشم الهی بر چهار گروه شدت یافت. بر یهود آن زمان که عزیر را فرزند خدا دانستند و بر نصارا آن گاه که به اقانیم ثلاثه معتقد شدند و بر مجوس که به جای پرستش خدای یکتا به عبادت ماه و خورشید پرداختند، و بر امتی که هماهنگ و متحد برای کشتن فرزند پیامبر خود قیام کردند سوگند به خدا خواسته آنان را نخواهم پذیرفت تا آن هنگام که به خون خویشتن خضاب کنم و با این حال با خدای خود ملاقات کنم».

3. آن حضرت هنگام شهادت عبدالله بن حسن علیهاالسلام دستهای خود را به طرف آسمان بلند کرد و آنان را نفرین کرد (2).

4. زمانی که تیر سه شعبه زهر آلود بر سینه اش نشست سر به آسمان برداشت و به خدای خویش عرض نمود:

«الهى أنْتَ تَعْلَمُ أنّهم يَقْتُلُونَ رَجُلاً لَيْسَ عَلَى وَجْهِ الأرْضِ ابْنُ بِنْتِ نَبِيٍّ غيرَه (3)».

5. آن گاه که فرزند رشیدش علی اکبر علیه السلام به سوی میدان می رفت، دست به زیر محاسن شریف برد و آن را به طرف آسمان بلند کرد (و طبق نقل دیگر انگشت سبابه خویش را به طرف آسمان گرفت) و گفت:

«اللهم أشهد على هؤلاءِ القَومِ فَقَدْ بَرَزَ إِلَيْهِم أَشْبَهُ النَّاسِ بِرَسُولِكَ محمد صلی الله وعلیه واله، خَلقاً و خُلْقاً و

ص: 211

منطقاً...(1)»

دست بر زیر محاسن برد و گفت *** کای خدادیدی خریدیمت به مفت

من که از خود خرمنی نندوختم *** آنچه تو دادی به تو بفروختم

6. «و لَمَا اسْتَد به الحال رَفَعَ طَرْفَهُ إِلَى السَّماء وقال: اللهم متعالی المکان الخ (2)». و بی شک هر یک از این حالات اسراری دارد که ما را توان درک آن نیست و شاید وجه اینکه در لحظات پایانی فقط چشمها را به سوی آسمان ،گرفت آن باشد که بدن او پر از جراحات بود.

4. از فرمایش امام علیه السلام می توان بهره ای فقهی برد و آن اینکه میتوان با نگاه کردن به خورشید ظهر شرعی را تشخیص داد و اگر فردی با ممارست در این عمل توانست به وقت ظهر پی ببرد دیگر نیازی به نصب شاخص ندارد.

خودش، می باشد. از این رو نوشته اند: «فلما لم يبق مَعَهُ سوى اهل بيته، خرج على بن الحسين علیهماالسلام...(1)»

امام شهید شد بزرگتر از امام سجاد علیه السلام بود آن گاه بعض اشتباهات دیگر ارشاد را متذکر میشود و در پایان میگوید امامتِ سجاد دلیل بر بزرگتر بودن وی نیست زیرا در امامت، بزرگتر بودن از حیث سن شرط نیست، چنانکه امام امیرالمؤمنین علیه السلام کوچکترین اولاد ابوطالب بود (1).

از ایشان است که:

ليتَ شعرى ما يحمل الرهط منه *** جَسَداً أم عِظام خير الخليقة

یعنی نمی دانم چه چیزی به خیمه ها حمل شد؟ آیا جسد شهید بود و یا استخوان های وی؟ و ما نمی دانیم چنین بدنی را چگونه از میدان به خیمه ها حمل کردند؟

می افروخت و از مردمی که در بیابانها مسکن و مأوا نداشتند پذیرایی می کرد. چنانکه ابوالفرج اصفهانی (1) و فقیه بزرگوار مرحوم ابن ادریس (2) و دیگران (3)نیز گفته اند، شعری که به همین ویژگی تصریح کرده در وصف آن جناب سروده شده است (4).

اما چه قدر بر امام سخت گذشت که علی اکبر علیه السلام نزد آن حضرت آمد و عرض کرد: «العطش قد قتلنى (5)».

زیارت اعتباری ندارد. علاوه بر این از روایت معتبره ای هم استفاده می شود که ایشان ام ولد داشته (1) و معلوم است تا جاریه صاحب فرزند نشود او را ام ولد نمی گویند (2).

هر چند در الفاظ این حماسه ها اختلاف است، اما آنچه روح این حماسه را تشکیل داده تأکید بر این امور است:

1. او فرزند حسین بن علی علیهماالسلام است؛ یعنی ویژگی های آن دو در من هم وجود دارد.

2. عدم صلاحیت ناپاکان و ناپاک زادگان برای حکومت بر مردم ناپاک بودن زیاد و تبهکاری های مادرش از مسلّمات تاریخ است؛ چنانکه یزید بن زیاد بن ربیعه معروف به ابن مفرغ جد (چهارم حمیری شاعر) در همان زمان، اشعاری را به عربی و فارسی در این زمینه سرود و مورد اذیت و آزار

ص: 222

عبید و عباد، فرزندان زیاد، قرار گرفت (1).

3. ما نزدیکترین افراد به پیامبر صلی الله وعلیه واله هستیم.

امویان و عباسیان به استناد خویشاوندی با رسول الله صلی الله وعلیه واله خلافت مسلمین را تصاحب کردند.

طبق نقل تجارب السلف در ایام اسارت گروهی از مردم شام به امام سجاد علیه السلام گفتند کسی را جز

امویان از خویشاوندان پیامبر صلی الله وعلیه واله نمی شناختیم، اینک از گناه خود پوزش می طلبیم (2).

امام هفتم علیه السلام نیز در پاسخ به پرسش هارون به این اولویت و اقربیت تصریح فرمود (3).

4. شجاعت خود، به عنوان یک هاشمی.

5. حمایت از پدر.

فخر رازی می گوید: «... فعلى الأكبر علیه السلام امه ليلى الثقفية، و أم ليلى ميمونة بنت أبي سفيان بن حرب و لهذا دعاه اهل الشام الى الأمان وقالوا: انّ لك رحماً بأمير المؤمنين يزيد بن معاوية و يريدون رحم ميمونة. فقال على بن الحسين الله القرابة رسول الله احق بالرعاية من قرابة يزيد بن معاوية (4)».

پس علی اکبر علیه السلام نیز به مانند عباس بن علی علیهماالسلام امان نامه دشمن را رد کرد.

وصیت می کرد که از ظلم بر کسی که جز خدا یاوری ندارد، پرهیز نماید: «ايّاكَ وَ ظَلَمَ مَنْ لَا يَجِدُ عَلَيْكَ ناصِراً الا الله جل و عز (1)» خود امام علیه السلام نیز یار و یاوری غیر از خدا نداشت و خداوند نیز انتقام سختی از قاتلان آن حضرت گرفت؛ چنانکه هر کس به وقایع بعد از شهادت حضرت در کوفه و... که به عنوان انتقام خون حسین علیه السلام روی داده است بنگرد، تصدیق می کند که نفرین امام علیه السلام تحقق یافت. البته هنوز انتقام ولی عصر - عجل الله تعالی فرجه الشریف - و عذاب اخروی در انتظار آنهاست.

و اظهار تشنگی کرد، امام علیه السلام بعد از گرفتن زبان فرزند در کام، انگشتر خود را به او داد و گفت آن را در دهان بگذار. برخی گفته اند: شاید آن انگشتری از یاقوت بوده که نهادن آن در دهان در تخفیف تشنگی تأثیر دارد (1)؛

«و اغوثاه يا بُنّى قاتل قليلاً، فما أسرع ما تلقى جدك محمدا صلی الله وعلیه واله، فيُسقيك بكأسه الأوفى شربَةً لا تظمأ بعدها أبداً (1)».

در بعضی دیگر از مقاتل آمده که علی اکبر علیه السلام و در آخرین لحظات علی اکبر علیه السلام به پدر گفت:

«يا أبتاه! هذا جدّى رسولُ الله قَدْ سَقانى بِكأسِهِ الأوفى لااظماً بعدها أبدأ وهو يَقولُ لَكَ: العجل فانّ لَكَ كأساً مَدْخُورة...(2)» می توان گفت با نهادن انگشتر به دهان او تشنگی تسکین یافت. پس در رفع عطش انگشتر «وافی» بود و امّا «أوفى» سیراب شدن علی اکبر علیه السلام از جامی است که او از آن خبر داده است (3).

شربتی خوردم از الله اشتری *** تا قیامت تشنگی ناید مرا

آنکه جوی و چشمه ها را آب داد *** چشمه ای اندر درون من گشاد

غلام خود، «أسْلَم بن عمرو (1)»و بار سوم صورت بر صورت غلام حرث سلمانی به نام «واضح (2)». این دو غلام از کرامت امام مسرور گشتند و کلامشان این بود: «مَنْ مِثْلى و ابنُ رَسولِ الله واضع خدَّه على خدّى (3)؛ كيست که به مقام من برسد ببیند فرزند پیامبر ا صورت به صورت من نهاده است».

یکسان رخ غلام و پسر بوسه داد و *** گفت در دین ماسیه نکند فرق با سپید

صادق از پدر بزرگوارش علیهماالسلام نقل می کند که: «کان الحسين بن على علیهماالسلام يضع قتلاه بعضهم على بعض، ثم يقول: قتلانا قتلى النّبيين (1)».

از این روایت و آن سخنان تاریخی استفاده میشود که اجساد شهدا برای حفظ احترام آنها در خیمه ای گذاشته می شد که اصطلاحاً از آن خیمه به «دارالحرب» تعبیر می کنند و این خیمه در پشت موضع لشکریان امام علیه السلام قرار داشت.

محمد مصطفی صلى الله و عليه واله جنگیدند، بدن این برگزیدهٔ خدا را قطعه قطعه کردند.

و مذراى قرّة عين المُصطفى *** معفراً، قال: على الدنيا العفا (1)

مهربان و بر از بین بردن حرمت پیامبر داشتند. پسرم بعد از تو خاک بر سر زندگی دنیا».

ذکر اسم «رحمن»، از اسمای حسنای الهی که بیانگر بر رحمت فراگیر حق برکافر و مسلم است بدان معناست که خداوند هیچ نعمتی را از آنان دور نکرد ولی اینک سزاوار چنان خشمی از طرف خدا هستند که همان رحمت رحمانیه نیز از آنان قطع شود.

یعقوب فراموش نمود از غم یوسف *** آن دم که حسین بر سر نعش پسر

تاریک شد اندر نظرش عالم فانی *** بی تاب چو پهلوی ضیای بصر

از دیدن آن جسم به خون غرقه ندانم *** یا رب تو گواهی چه به حال پدر آمد

بگرفت تن یوسف خودتنگ در آغوش *** يعقوب صفت ناله اش از سینه بر آمد

این زندگی دهر زبعد تو چه حاصل *** داغت به دل جن وملك هم بشر آمد (1).

ص: 232

می کند که بر امام مسلمین شده و امویان مردم را با تبلیغات بر او شورانیده و او را محاصره کرده اند و مانند اسیری که به گروگان گرفته شود با وی رفتار می شود:

ان تُنكرونى فأنا ابن الحسن *** سبط النّبي المصطفى المؤتمن

هذا حسين كالأسير المرتهن *** بين أناس لا سقو صوب المُزن (1)

و نیز رجز دیگری از او نقل شده که به حماسه علی اکبر علیه السلام شباهت دارد:

انّى أنا القاسم من نسل على *** نحن و بيت الله أولى بالنَّبى

من شمر ذي الجوشن أو ابن الدّعى (2).

عرض کرد: «أحلى مِنَ العَسَلِ؛ مرگ در کام من از عسل شیرین تر است. آنگاه حضرت فرمود: آری عمویت فدای تو گردد تو هم به شهادت می رسی، «بعد أن تبلو ببلاء عظيم؛ اما پس از آنکه به بلا و درد بسیار سختی مبتلا شوی (1)». کدام یک از مصایب حضرت قاسم علیه السلام بلای عظیم است؟ شاید مراد، هنگامی باشد که امام علیه السلام به بالین او رسید و دید عمروبن سعد بن نفيل الأزدی آمده است قاسم را از بدن جدا کند امام به او حمله کرد و او ساعد خویش را سپر قرار داد که از مرفق جدا شد. عمرو فریاد زد و سپاهیان را به کمک خواست و آنان برای نجات او حمله نمودند. هجوم به گونه ای بود که بدن عمرو لگدمال اسبها گردید و او به درک واصل شد (2).

با این که عمر و جراحاتش کمتر از قاسم علیه السلام بود و می توانست از معرکه کنار رود این چنین مورد هجوم و تاخت و تاز شد و بدنش پایمال سم اسبان گردید؛ پس چگونه است حال آن نوجوانی که هنگام احتضار روی خاک قرار گرفته و نمی توانست کنار رود و لباس رزم هم در بدن نداشت (3).

ص: 237

تشنگان خیمه ها با مشک آب می آورد و در حفظ آن مشک سعی بسیار می کرد.

3. ابوالقاسم در کتب انساب فرزندی به نام قاسم و نیز چنین کنیه ای برای آن جناب ذکر نشده است، اما جابر بن عبدالله انصاری در زیارت اربعین وی را به این کنیه یاد نمود، آنجا که گفت: «السَّلام عليك يا أبا القاسم السّلام عليك يا عباس بن على (1)».

اما القاب زیبای وی

1. سقا (2)

2. قمر بنی هاشم (3)، چون ایشان زیبا و نورانی بود (4)، همان گونه که به عبد مناف «قمر البطحاء» و

به عبدالله، پدر بزرگوار رسول خدا صلی الله وعلیه واله «قمرالحرم» می گفتند (5).

5. صاحب راية الحسين علیه السلام (6). منصب علمداری در جنگ اهمیت زیادی داشت و آن حضرت در

لشکر حسین علیه السلام ین سمت حسّاس را بر عهده داشت.

القاب دیگری نیز برای آن حضرت نقل شده (7)و می توان گفت زیباترین لقب وی لقبی است که امام صادق علیه السلام به وی داد و آن «عبد صالح (8)» است؛ یعنی آنکه مقام رفیع معنوی خویش را در سایهٔ علم بالله، و بینونت و جدایی از غیر خدا و قرب به حضرت حق (9) پیدا کرده است.

ص: 239

أُنْبِئتُ أنّ ابنى أُصيب *** برأسه مقطوع يد

وَيْلى عَلى شبلى اما *** لَ برأسِهِ ضَربُ العَمد

لو كان سَيْفُك في يد *** يك لما دَنا مِنْهُ أَحَدًا (1)

من که در کربلا نبودم، اما ای کسانی که دیده اید عباس و دیگر فرزندان حیدر چنان شیری بر لشکر زبون حمله می کردند به من گفته اند آن گاه که عمود آهنین بر فرق عباسم زدند، دست در بدن نداشت وای بر من که بر سر شیر بچه ام عمود آهنین فرود آمد، اما عباسم می دانم اگر دست در بدن داشتی کسی را یارای نزدیک شدن به تو نبود.

میان فرزندان عبدالله بن عبیدالله بن عباس فقط علی صاحب اولاد بود و از سه فرزند علی، جز حسن بن علی بن عبدالله بن عبیدالله بن عباس کسی اولاد نداشته و بعد از اینها دیگر اثری از اعقاب عبدالله بن عبیدالله بن عباس به چشم نمی خورد (1).

اما نسل قمر بنی هاشم از طریق حسن بن عبیدالله بن عباس ادامه پیدا کرد و در میان آنها ستارگان فروزانی به چشم می خورند در اینجا ما به ذکر شش نفر از آنان بسنده می کنیم:

1. ابوالعباس، فضل بن محمد بن الفضل بن الحسن بن عبیدالله بن عباس بن علی بن ابی طالب علیه السلام. وی شاعر و خطیبی ماهر (2) بوده و در برخی از کتب انساب، این اشعار را دربارهٔ جدش جناب عباس بن علی علیهماالسلام از او نقل کرده اند:

انى لأذكر للعباس موقفه *** بكربلاء و هام القوم تختطف

يحمى الحسين و يسقيه على ظمأ *** ولا يولى و لا يثنى فيختلف

فَلا أرَى مَشْهَداً يوماً كَمَشْهَدِه *** مع الحسين عليه الفضل و الشرف

أكرم به مشهداً بانت فَضائِلُهُ *** و ما أضاع له أفعاله خلف (3)

به گفته علامه امینی قدس سره این اشعار معروف نیز از اوست:

أحق الناس أن يُبْكَى عَلَيه *** فتى أبكى الحسين بكربلاء

أخوه و ابن والده على *** ابو الفضل المُضرج بالدّماء

و من واساه لا يثنيه شيء *** و جاد له على عطش بماء (4)

2. ابو اسماعيل محمد بن على بن عبدالله بن العباس بن الحسن بن عبیدالله بن العباس بن اميرالمؤمنين على بن ابى طالب علیهماالسلام او از مفاخر عترت طاهره محسوب می شود و شاعری زبردست بود و از سروده های اوست:

وانی كريم من أكارم سادة *** أكفهم تندى بجزل المواهب

ص: 242

هم خيرُ من يَحفى و أفضل ناعِلٍ *** و ذروة هضب العرب من آل غالب

هم المن والسلوى لدان بودهم *** و كالسَّم فى حلق العدو المجانب

و این جمله نیز از سخنان این شخصیت بزرگ است که ضرب المثل شده است:

«انى لأكره أن يكون لعمله فضل على عقله، كما أكره أن يكون للسانه فضل على علمه (1)»

3. ابوالطيب محمد بن حمزة بن عبدالله بن العباس بن الحسن بن عبیدالله بن عباس بن علی بن ابی طالب علیهماالسلام که در باره اش گفته اند:

«كان من اكمل الناس مروءة وسماحة وصلة رحم و كثرة معروف مع فضل كثير و جاه واسع، و اتخذ بمدينة الأردن و هى طبرية وما يليها الضياع و جمع اموالاً ، فحسده طغج ابن جفّ الفرغاني، فدّس اليه جنداً قتلوه في بستان له بطبرية في صفر سنة احدى و سبعين و مأتين، وَ رثَته الشعراء، فمن ذلك قصيدة الميمية التي أوّلها:

ای رز جنى على الأسلام *** اى خطب من الخطوب الجسام (2)»

4. ابو عبدالله محمد بن علی بن حمزة بن الحسن بن عبيدالله بن العباس بن على بن ابى طالب علیهماالسلام. نجاشی درباره وی گفته است: «ثقة عين فى الحديث صحيح الأعتقاد، له رواية عن ابى الحسن و أبي محمد علیهماالسلام و ايضاً له مكاتبته و في داره حصلت امّ صاحب الأمر بعد وفاة الحسن علیه السلام، له كتاب مقاتل الطالبيين (3)».

5. پدر محمد نیز از بزرگان بوده و نامش ابو محمد علی بن حمزة بن الحسن بن عبيدالله بن العباس بن على بن ابى طالب علیهماالسلام است. نجاشی قدس سره نیز درباره وی گفته است: «ثقة روی و اکثر الرواية له نسخة يرويها عن موسى بن جعفر علیهماالسلام (4)».

او جز محمد، فرزند دیگری به نام قاسم داشته و قاسم هم فرزندی به نام ابویعلی داشته است.

6. ابو یعلی حمزة بن قاسم بن علی بن حمزة بن الحسن بن عبیدالله بن العباس بن علی بن ابی طالب علیهماالسلام نجاشی درباره اش چنین آورده است:

ص: 243

«ثقة جليل القدر من أصحابنا، كثير الحديث، له كتاب من روى عن جعفر بن محمد علیهماالسلام من الرجال و هو كتاب حسن و كتاب التوحيد و كتاب الزيارات والمناسك، كتاب الرّد على محمّد بن جعفر الأسدى (1)...» مزار این بزرگوار در قریه حمزه، واقع در حدود پنج فرسنگی حله قرار دارد (2).

دَعْوَتَه و أطاع ولاةَ أمْرِهِ... فَبَعَثَكَ اللهُ فِي الشُّهَدَاء وَ جَعَلَ رُوحَكَ مَع أرواحِ الشُّهَدَاءِ وَ اعْطَاكَ مِنْ جِنانِهِ أَفْسَحَهَا مَنْزِلاً و أَفْضَلَها غُرَفاً (1)».

يطير بهما مع الملائكة في الجنَّةِ، كَما جَعَلَ لِجَعْفر بن أبي طالب وإِنَّ للعبّاسِ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَكَ و تعالى - مَنْزِلَةٌ يَعْبِطُهُ بِها جميعُ الشُّهداءِ يَومَ القِيامَةِ (1)».

توضیحات زیر درباره سخن امام سجادعلیه السلام لازم است

1. «رَحِمَ اللهُ العبّاس» خدای رحمت کند عباس را. این کلام انسانی معمولی در حق فردی عادی نیست، بلکه آوردن اسم جلاله (الله) بیانگر این است که ابوالفضل الانا مشمول این آیه کریمه است «و اما الّذينَ ابيضَّتْ وجُوهُهُمْ ففى رَحْمَةِ اللَّهِ هُمْ فيها خالدونَ». در این آیه مبارکه چهره های نورانی را شایسته جاودانگی در رحمت الهی می داند.

2. «فَلَقَدْ أَثَرَ». بحث ایثار و مقام ایثارگران از نظر قرآن و حدیث در این مختصر نمی گنجد و فقط به ذکر چند حدیث از امام الموحدين على بن ابى طالب علیه السلام اکتفا می کنیم:

«الأيثارُ أَفْضَلُ عِبادَةٍ وَاجِلُّ سِيادَةٍ (2)؛ ایثار برترین عبادت و بزرگترین آقایی است».

«الأيثار أعلى المَكارِمِ (3): ایثار برترین کرامت ها و ارزش های اخلاقی است».

«مَنْ أَثَرَ عَلَى نَفْسِهِ اسْتَحقَّ اسْمَ الفَضيلَةِ (4)؛ ایثارگر شایسته اسم فضیلت است».

«الأيْثارُ أَحْسَنُ الْأَحْسَانِ وَ أَعْلَى مَراتِبِ الایمانِ (5)؛ زیباترین نیکویی ها و بلندترین پایه های ایمان، ایثار است».

3. «وَ أَبْلى»؛ مسلّم است امتحانات و آزمایشها یکسان نیستند به عنوان مثال نمی توان از دانش آموز کلاس اول ابتدایی امتحان دانشگاه به عمل آورد. این آزمایش همراه بلا و رنج که ابوالفضل علیه السلام سرافراز از آن بیرون آمد، آزمایشی بود که ما را توان درک آن نیست همان گونه که شاگرد کلاس اول نمی تواند امتحان دانشگاه را درک کند اما همین اندازه می فهمد که با امتحان او متفاوت است.

4. «وَ فَدى أخاه بنفسه»، فدا کردن جان در راه چنین برادری؛ یعنی جانبازی در راه تحقق تمام

ص: 246

ارزشهای والای الهی و انسانی.

5. ما خاک نشینان چگونه می توانیم بفهمیم آن دوبالی که خدا به جای دو دست قطع شده عباس به او عنایت کرد (که با آنها همراه ملائکه در ملکوت پرواز کند) چیست؟

6. همه شهیدان، جز سید و سالارشان حسین علیه السلام، غبطه مقام قمر بنی هاشم علیه السلام را می خورند. باید عظمت مقام شهید را در قرآن و حدیث در نظر داشت و نیز شخصیت شهدای بزرگ صدر اسلام و نیز شهدای کربلا را ملاحظه کرد تا اندکی ظاهر این جمله مشخص شود که او چه درجه ای دارد که اینان غبطه آن رتبه را می خورند؟

عشاق چون به درگه معشوق رو کنند *** با آب دیدگان، تن خود شست و شو کنند