بِسْمِ اللّهِ الرّحمنِ الرّحیمِ

و یدخل فی ذلک المختار من أجوبة مسائله، و الکلام القصیر الخارج فی سائر أغراضه

و قادة الملل من أقدم عصور التاریخ و أسبق أدوار توجّه أهل الرّشاد و الإرشاد إلی بثّ فنون التربیة لبنی الإنسان.

فان کانت فلسفة بوذا أو کنفوسیوس أو تعالیم الکتاب المقدّس أو نظریات الفلاسفة المعاصرین و قادة البشر المتأخّرین تلخّص فی کلمات جامعة، لما یقارن أعشار ما حواه حکم مولانا علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و لما یقارب عمقه و دقّته فی تعالیمه الأخلاقیّة و الإرشاد إلی دقائق الحکمة العملیّة الّتی لا بدّ لبنی الانسان أن یفهمها و یمارسها و ینقش لبه علی منوالها لیتحصّل له اجتماع راق عادل یلمس الطمأنینة و الارتیاح علی أساس متین.

و ممّا یلزم التوجّه إلیه هنا أنّ هذه الحکم منقولة علی وجه الارسال کسائر ما جمعه فی هذا الکتاب و یصعب بل یتعذّر الفحص عن اسناد متسلسل یثبت صدورها عنه علیه السّلام إلاّ ما شذّ منها من روایة مسندة فی غیر هذا الکتاب أو جمل ربّما اقتطفت و قطعت من بعض الخطب أو الکتب المسندة، و هی قلیلة جدّا و لکن یسهّل هذا الخطب امور:

1 - أنّ هذا الحکم لها قیم أخلاقیّة و تربویة یؤیّدها العقل السلیم و یستقبلها الخلق العمیم بالقبول، و هذا التأیید یقوم مقام الدرس الاسنادی المصطلح.

2 - أنّ جلالة قدر ناقلها و هو السیّد الرّضی رحمه اللّه یکفی فی الوثوق علی صحّة صدورها عنه علیه السّلام، فانّ السیّد رحمه اللّه من أهل البیت بل من صمیم بنی هاشم و ذروتهم، و هم أدری بما فیه مع قرب عهده بمعهد هذا الحکم و طول باعه فی النقد الاسنادی و الأدبی و وفور أنسه بما صدر عنهم علیهم السّلام و کثرة المصادر المودعة فیه هذا الحکم فی عصره من کتب التاریخ و الرسائل، و وفور الأساتید و المشایخ و الوسائل کما أنّ روات الحدیث اعتمدوا علی مراسیل غیر واحد من الأصحاب کابن أبی عمیر رحمه اللّه فی إثبات الأحکام الفرعیّة و عملوا برسالة علیّ بن بابویه مع فقد مستند آخر للحکم و الفتوی للوثوق بنقدهم و الاعتماد علیهم.

3 - جلّ هذا الحکم لولا کلّها بمنزلة الأمثال السائرة الّتی تکون ولیدة

ص:3

عقلیّة عامّة لکلّ شعب و جیل تتکوّن و تتظاهر من تسالم العقول و الاتّفاق علیها بالقبول و یصعب تشخیص مصدرها الأوّل و منشئها بلا بدیل و بدل و إن تتکلف جمع من جامعیها کالمیدانی فی مجمع الأمثال و مؤلّف فرائد الأدب فی روایة قصّة بشأن بعضها تشیر إلی قائلها ممّا ورد من الأمثال السائرة فی اللغة العربیّة ثمّ قلّد هذه العصابة صاحب جامع التمثیل فی اللغة الفارسیّة فجمع بعض الأمثال السائرة الدائرة فیها و قرن بعضها بمثل هذه الروایات.

و ممّا یجب التوجّه إلیه أنّ هذه الأمثال ثابتة و لکن روایات قصصها غیر مطمئنّة إلیها و یبدو بالتأمّل أنّها أو بعضها مختلقة و مصنوعة کالدّساتیر و لکن اختلاقها لا یمسّ بصحّة تلک الأمثال و أصالتها و ما حوته من الحکم و العبر، فتشرق مصابیح للأمم فی صراط التربیة و العظة.

و لکن ما صدر من مولانا علیه السّلام تقوم مقام ما ولدته عقول امم فی أجیال لأنّه علیه السّلام عقل الکلّ و کلّ العقل، و ردف لخاتم الرسل الّذی اوحی إلیه الکتاب المنزل، فانّه نزل القرآن الشریف فی اسلوب حکیم علی أعلا درجات البلاغة و الفصاحة فتحدّی بنفسه لنفسه و نادی بأعلا صوته (23 - البقرة) «وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا » و تحدّی به النبیّ صلّی اللّه علیه و آله نوابغ الفصاحة و الأدب من قریش و سائر خطباء و شعراء العرب المصاقع.

و قد حفظ القرآن علی بکارته و علوّ رتبته فی هذا المیدان منذ بعثة خاتم الأنبیاء طیلة القرون و الأعصار، فخضع تجاه عظمته الانشائیة کلّ خطیب و أدیب من أیّة أمّة و خریج أیّة جامعة، ثمّ أردفها النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بما افتخر به من جوامع الکلم و صواعق الخطب المنسجم أرسلها فی مشاهده و جمعاته ارسالا و وقّعها فی غزواته و قضاواته و مختلف ما عرض بحضرته و فی مقام تشریعاته بأوجز عبارة و أفصح إشارة.

و قد جمع مصنّف هذا الکتاب شطرا منها فی أثره القیّم النّفیس المعروف

ص:4

بالمجازات النبویّة، و روی شطر منها فی توقیعات قضائیة صدر منه فی شتّی الموارد رواها عبادة بن صامت الأنصاری رضی اللّه عنه ربما تبلغ فوق ثلاثمائة و عدّها بعض الأساتید فی أربعمائة توقیع قضائی معجب لأهل الأدب و لم یبلغ شأوه شاء و إن تکلّف ما شاء، فهی بجوهرها کرامة نبویّة، کما أنّ القرآن الشریف بابهة وحیه معجزة النبوّة.

ثمّ تصدر مولانا علیّ بن أبی طالب علیه السّلام هذا الحفل التشریعی و العلمی و الأدبی الرّهیب و محلّه منه محلّ القطب من الرّحی ینحدر عنه السیل و لا یرقی إلیه الطیر و أبلغ فی بیان المعارف الإلهیّة، و الأحکام الشرعیّة، و الأصول التربویّة و المواعظ الإرشادیّة، و الدستورات الاجتماعیّة، و الحکم الأخلاقیّة، و الحکمة العملیّة بما عجز عنه غیره و إن جهد ما جهد.

و لنعلم أنّه علیه السّلام لم ینشأ ما یقدر علیه، لأنّه لم یجد حملة لعلمه الجمّ و غوّاصا لهذا الیمّ، و لم یحفظ عنه کلّما أنشأه من الشوارد فی شتّی الموارد، و لم یبق کلّما حفظ عنه علیه السّلام مصونا من حوادث الزمان و مکائد الاستراق و الکتمان.

و قد جمع المصنّف رحمه اللّه مختارات من خطبه و کتبه و حکمه بنقاوة فکرته الوقّادة من الوجهة الأدبیّة فحسب و نظمها فی نهج البلاغة فجاء أثرا قیما مدّت إلیه الأعناق فی کلّ الافاق طیلة القرون الماضیة، فأکبّ علماء الأدب و بغاة التحقیق علی دراسته و شرحه و ترجمته من مختلف المذاهب و الفرق طبقا عن طبق.

حتّی انتهی الدور إلی العلاّمة المحقّق الحاج میرزا حبیب اللّه الهاشمی الخوئی کما وصف قدّس سرّه، و جاء أثره ممّا اشتاق إلیه أهل العلم و الأدب و تصدّی لتجدید طبعه أصحاب السعادة الأخوان الکتابچی أنجال المرحوم السیّد أحمد الکتابچی أحد خدمة نشر الکتب الإسلامیّة عن جدّ لا یعقبها کسل، و رغبة صادقة لا تنزف.

و ممّا یؤسف علیه أنّ المحقّق المرحوم لم یوفّق لاتمام الکتاب لعوائق زمنیة

ص:5

أو تسابق المنیّة، فتصدّی الأخوان الناشرین إلی تتمیم شرحه بما اختاره من الأسلوب بمعاونة من تیسّر له سلوک سواء هذا الطریق، أو ما یقرب منه علی التحقیق.

و قد عرض علیّ الأخ الموفّق الحاج سیّد إسماعیل الکتابچی مدیر إدارة هؤلاء الاخوة الأمجاد وفّقه اللّه تعالی لمراضیه، و جعل مستقبله خیرا من ماضیه أن أکمل بعضا ممّا بقی من هذا الشرح فأجبته علی مضیق الفرصة و شواغل جمّة تعوق دون الهمّة لعلّی أفی ببعض ما یجب علیّ من خدمة علمیّة و أداء حقوق ولویّة لحضرة المولی علیه السّلام، و من هو بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بکلّ مؤمن و مؤمنة أولی، و أرجو من حضرته صلوات اللّه علیه أن ینظر إلی هذه الخدمة کهدیّة نملیّة إلی حضرة قدسیّة.

و قد عزمت علی ترجمة حکمه علیه السّلام فی طیّ الکتاب بجمل فارسیّة وجیزة مردفة ببیت أو أبیات علی ما تیسّر لمزید رغبة الطالبین و القرّاء الکرام علی ضبطها و حفظها إن شاء اللّه.

محمد باقر الکمره ای

ص:6

جماعة أو أمّة لغرض، و الأکثر أن یکون سیاسة أو وسیلة لکسب الأمرة و القوّة و حیازة مقام الامامة، و فسّروا الدستور بتکلّف الانزواء و العزلة و الخمول و عدم التدخل فی الأمور، و خصّصها ابن أبی الحدید بالخصومة بین رئیسین ضالّین یدعوان کلاهما إلی ضلالة کفتنة عبد الملک و ابن الزبیر، و فتنة مروان و الضحاک، و فتنة الحجاج و ابن الأشعث و نحو ذلک، قال: و أما إذا کان أحدهما صاحب حقّ فلیست أیّام فتنة، کالجمل و صفّین و نحوهما، بل یجب الجهاد مع صاحب الحقّ.

أقول: المقصود من الفتنة أعمّ و المراد من الدستور أمر أتمّ، و لیس غرضه علیه السّلام الأمر بالانزواء و العزلة و الاستراحة إلی الخمول و التغافل و الغفلة بل المقصود الحذر عن التعاون مع دعاة الفتنة و شدّ أزرهم فی مقاصدهم الفاسدة و محقّ الحق، سواء کان الفتنة لغرض سیاسی کما مثّل، أو لغیره کما فی فتنة خلق القرآن فی أیّام المأمون، و سواء کانت لتخاصم بین ضالّین کما ذکر، أو تخاصم الحقّ و الباطل کفتنة السقیفة و الجمل و صفّین.

فالمقصود الحذر من إعانة المفتنین، و تأیید أغراض المبطلین و أمر علیه السّلام بالتمسک بالحقّ فی کلّ حین علی ما یجب علی المسلمین، و لا عزلة فی الإسلام و لا خمول للمسلم، بل یجب علیه القیام، کما قال عزّ من قائل (46: السباء) «قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلّهِ مَثْنی وَ فُرادی »، و لا مندوحة عن الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر، بل یجب الکفاح عن الحقّ بما تیسّر فی کلّ زمان و مکان.

و فی الکافی عن أبی جعفر علیه السّلام: بئس العبد عبد له طمع یقوده، و بئس العبد عبد له رغبة تذلّه (کشف الضرّ) للنّاس شکوی من اللّه إلی عباده و هو خلاف رسم العبودیة و هتک ستر الرّبوبیّة، و قد ورد فیه ذمّ کثیر.

سمع الأحنف رجلا یقول: لم أنم اللیلة من وجع ضرسی، فجعل یکثر فقال: یا هذا لم تکثر فو اللّه ذهبت عینی منذ ثلاث سنین فما شکوت ذلک إلی أحد و لا أعلمت بها أحدا، و هو مع ذلک یوجب تنفیر النّاس و مذلّة عندهم.

و أمّا حفظ اللّسان و التسلّط علیه فممّا حثّ علیه فی غیر واحد من الأخبار و کان یقال: ربّ کلمة سفکت دما و أورثت ندما، و فی الحدیث أنّ لسان ابن آدم یشرف صبیحة کلّ یوم علی أعضائه و یقول لهم: کیف أنتم؟ فقالوا: بخیر إن ترکتنا و فی شرح ابن میثم:

احفظ لسانک أیّها الانسان لا یلدغنّک إنّه ثعبان

کم فی المقابر من قتیل لسانه کانت تهاب لقاءه الأقران

(و البخل) حبس ما یقدر علی إنفاقه من مال أو معاونة بید و لسان، فقد یصل إلی حدّ منع أداء الحقوق الواجبة کمنع النفقة علی الأهل و الأقرباء الواجبة النفقة، أو منع حق الزکاة للفقراء و سائر مصارفه، أو الخمس عن أربابه فیوجب العقاب و المؤاخذة، و قد یکون سببا لمنع ذوی الحقوق العامّة فیبلغ إلی حدّ الوبال و النکال، و فی الحدیث أنّه لا یؤمن باللّه و الیوم الاخر من بات شبعانا و جاره جائع، فلذا قال علیه السّلام: انّه (عار).

(و الجبن منقصة) لمضادّته مع الشجاعة الّتی هی رکن من أرکان الإیمان و حلیة لنفس الانسان، فالجبون لا یقوم بالدّفاع عن عرضه و دینه، و یخاف فی کلّ موطن علی نفسه.

(و أمّا الفقر) قد ورد فیه الأخبار و کلمات الأخیار بالمدح تارة و الذّمّ اخری، فقد ورد فی الکافی فی باب الکفر و الایمان «ج 3 ص 452» من المطبوع مع الشرح و الترجمة الفارسیة بطهران عن علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن النّوفلی، عن

ص:11

السّکونی، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: کاد الفقر أن یکون کفرا، و کاد الحسد أن یغلب القدر.

و قد وصف علیّ علیه السّلام الفقر فی هذه العبارة بطبعه المؤثر فی الفقیر بالنظر إلی الاجتماع، فانّ النّاس عبید الدینار و لا ینظرون إلی الفقیر إلاّ بعین الاحتقار و لا یتوجّهون إلی کلامه و حجته و إن کان حقّا و یؤثّر هذا الأمر فی الفقیر فلا نشاط له فی إظهار حجّته عند المخاصمة حتّی کأنّه أخرس، و نعم ما قیل:

فصاحة سحبان و خطّ ابن مقلة و حکمة لقمان و زهد ابن أدهم

لو اجتمعت فی المرء و المرء مفلس فلیس له قدر بمقدار درهم

و قد بیّن علیه السّلام سوء أثر الفقر بأبلغ بیان فی الفقرة التالیة و هی قوله علیه السّلام:

(و المقلّ غریب فی بلدته) و إن یمکن التفریق بین الفقیر و المقلّ حیث إنّ الفقیر من أظهر حاجته للنّاس، و المقلّ ربّما یظهر الغناء و الاستغناء و لکنّ النّاس لا یفرّقون بینهما، فانّهم غالبا کالذباب یدورون حول الحلوی، فإذا کان الانسان مقلاّ لا یقدر علی جلبهم ببذل المال یعرضون عنه و لا یتقرّبون إلیه و لا یسألون عن حاله و لا یتوجّهون إلیه، و بهذا النّظر یصیر غریبا و إن کان فی بلدته و بین عشیرته، فانّ الغریب من لا یتوجّه إلیه و لا یسأل عن حاله، و نعم ما قال:

لا تظن أنّ الغریب هو النائی و لکن الغریب المقلّ

و تلحق الفقرة التالیة و هو قوله علیه السّلام (و العجز آفة) بهاتین الفقرتین فانّ العجز فی الانسان نوع من الفقر و الاقلال لأنّه عوز ما یحتاج إلیه فی العمل و إنفاد الامور الدّنیویّة أو الدّینیة، فکما أنّ الفقر و عدم المال نوع من العجز حیث إنّ الفقیر لا یقدر علی إنفاد الأمر المحتاجة إلی بذل المال، فهو عاجز عن کثیر من الأعمال أیّ عاجز، فکذا العاجز الجسمی مثل الأعمی و الزمنی و الأشل، و العاجز النّفسانی کالسفیه و الکسلان لا یقدر علی کثیر من الأعمال، فهو کمن عراه مرض أو عاهة منعته عن العمل.

(الشجاعة) هی المقاومة تجاه العدوّ المهاجم و دفع هجومه بما تیسّر، أو

ص:12

الهجوم علی العدوّ اللّدود لدفعه، و کلّما لا یلائم عدوّ کالبلاء و هجران الأصدقاء و مفارقة الأقرباء و ترک التمتّع بما اشتهاه الانسان (و الصبر) هو المقاومة تجاه عدوّ المکاره و البلایا، فحقیقة الشجاعة هو الصّبر، و هو من الصفات الممدوحة الّتی ورد فی الحثّ علیها آیات الکتاب و مستفیض السنّة بغیر حساب.

(و الثروة) المال و المتاع المصروفان فی إنجاز الحوائج، و الزاهد هو الّذی ترک الحوائج العادیة و رغب عنها و کرهها، فیتحصّل بالزهد للزاهد ما یحصّله غیره بصرف الثروة مضافا إلی أنّ الزاهد فی راحة عن تحصیل الحاجة و عواقبها، فمن صرف الدّینار و الدرهم فی تحصیل غذاء لذیذ تعب نفسه بتحصیله و تحمّل ألم ما یعقبه من البطنة و الکسل و الدّفع، و ربّما بعض الأمراض، و لکن الزاهد فی راحة عن ذلک کلّه، فالزهد ثروة بلا تعب.

(و الورع) هو التحرّز عما یضرّ عاجلا أو آجلا فهو (جنّة) دون أیّ بلیة و عاهة فی الدّنیا، و دون أیّ عذاب و عقوبة فی الاخرة.

(و الرّضا) هو حسن الاستقبال عمّا یعرض للانسان فی کلّ حال من حیث لا یقدر علی تغییره بتدبیره، فمن تلبّس بالرّضا تجاه ما قدر و قضی فقد قرن بما حسن حاله فی کلّ حین، و جعل لنفسه من نفسه رفیقا یفیض السرور فی قلبه.

(و العلم) فطری و هو موهبة إلهیّة الهم علی قلب العالم بعنایة اللّه، أو اکتسابی اوحی إلیه بعد تحصیل مقدّماته المفضیة إلیه، و التعبیر عنه بأنّه (وراثة) تشیر إلی أنّ العلم و هو النور الساطع من باطن العالم ینکشف به الأشیاء المجهولة لدیه، موهبة من اللّه و إن تکلّف تحصیل مقدّماته فی العلوم الاکتسابیّة، فهو کالرزق للأبدان بذله اللّه لکلّ من یستحقّه مؤمنا کان أو غیره، إلاّ ما کان من العلوم الإلهیّة و المعارف القدسیّة الّتی تختصّ بالمؤمن و من یرد اللّه أن یهدیه.

و الإرث ما یتحصّل للوارث بلا عوض، و بهذا الاعتبار عبّر عنه بالوراثة و لیس المقصود أنّ العلم میراث من العلماء و الأساتذة، کما فی الشرحین لابن میثم و ابن أبی الحدید، فانّ العلم أعمّ، و المقصود أتمّ.

ص:13

(و الاداب حلل مجدّدة) الأدب لفظة یشعر بالنظم و الترتیب، و منه مأدبة لسفرة الغذاء، لأنّه یراعی فیه النظم و الأدب رعایة القوانین المقرّرة فی الشرع و تنظیم الوظائف الدّینیّة و رعایة القوانین المقرّرة فی المعاشرة و المعاملة مع الناس فرعایة الأدب التحلّی بأعمال و أقوال تجاه الخالق أو الخلق.

و حیث إنّ الانسان دائما مسئول من فعله و قوله أمام الخالق و المخلوق و لا بدّ له من رعایة وظائفه حینا بعد حین فکأنه برعایة الاداب یجدّد حلیة جماله المعنوی، و یلبس حللا و یبدلها باخری، و هذا من أحسن التعبیرات و الاستعارات.

و قد ذکر صاحب الشرح فی ذیل هذه الجملة قصّة لنا علیها نکتة و تعلیق نذکرها بنصّها ثمّ نردفها بهذه النکتة و نعلّق علیها و هذا نصّها (فی ص 96 ج 18 ط مصر - عیسی البابی الحلبی). و أنشد منشد بحضرة الواثق هارون بن المعتصم:

أ ظلوم أنّ مصابکم رجلا أهدی السلام تحیّة ظلم

فقال شخص: رجل هو خبر «انّ» و وافقه علی ذلک قوم و خالفه آخرون فقال الواثق: من بقی من علماء النحویّین؟ قالوا: أبو عثمان المازنی بالبصرة فأمر باشخاصه إلی سرّ من رأی بعد ازاحة علّته، قال أبو عثمان: فاشخصت، فلمّا ادخلت علیه قال: ممّن الرّجل؟ قلت: من مازن، قال: من مازن تمیم، أم من مازن ربیعة، أم من مازن قیس، أم مازن الیمن؟ قلت: من مازن ربیعة، قال:

باسمک؟ - بالباء - یرید «ما اسمک؟» لأنّ لغة مازن ربیعة هکذا یبدلون المیم باء و الباء میما، فقلت: مکر أی «بکر» فضحک و قال: اجلس و اطمئنّ، فجلست فسألنی عن البیت فأنشدته منصوبا، فقال: فأین خبر «انّ»؟ فقلت «ظلم» قال:

کیف هذا؟ قلت: یا أمیر المؤمنین، ألا تری أنّ البیت إن لم یجعل «ظلم» خبر «انّ» یکون مقطوع المعنی معدوم الفائدة، فلما کرّرت القول علیه فهم، و قال:

قبح اللّه من لا أدب له ثمّ قال: ألک ولد؟ قلت: بنیّة، قال: فما قالت لک حین ودّعتها؟ قلت: ما قالت بنت الأعشی:

ص:14

تقول ابنتی حین جدّ الرحیل أرانا سواء و من قد یتم

أبانا فلا رمت من عندنا فانا بخیر إذا لم ترم

أبانا إذا اضمرتک البلاد نخفی و تقطع منا الرّحم

قال: فما قلت لها؟ قال: قلت: أنشدتها بیت جریر:

ثقی باللّه لیس له شریک و من عند الخلیفة بالنّجاح

فقال: ثق بالنجاح إن شاء اللّه تعالی ثمّ أمر لی بألف دینار و کسوة، و ردّنی إلی البصرة انتهی.

أقول: فیها نکتتان:

1 - صاحب الشرح حمل لفظة الاداب الواردة فی کلام مولانا علیه السّلام علی المعنی الاصطلاحی المحدث، و هو علم العربیة و ما یلحق بها و ما یسمّونه بعلوم الأدب، و الأدبیّات، و مفهوم العلوم الأدبیّة لیس بواضح من وجهین:

الأوّل: ما هی العلوم الأدبیّة؟ الثانی: لما ذا سمّیت تلک العلوم بالأدبیّة و أدبیّات؟ أمّا جواب السؤال الأوّل فلیس بمحرّر من حیث إنّ علم اللّغة و الصرف و النحو و البلاغة و الشعر أدبیّات و لکن هل تشتمل اللفظة علم التاریخ و المنطق؟ و نوضح أوّلا جواب السؤال الثانی فنقول: إنّ لفظة أدب کما ذکر یشعر بالنظم و الترتیب، و علوم اللغة و الصرف و النحو ینظّم الکلام فیقال لها: علوم الأدب أو الأدب العربی قال فی «المنجد» آدب إیدابا السلطان البلاد ملأها قسطا و عدلا - و العدل هو استقرار النظم الاجتماعی الصّحیح - إلی أن قال: الاداب تطلق علی العلوم و المعارف عموما، أو علی المستظرف منها فقط و یطلقونها علی ما یلیق بالشیء أو الشخص فیقال: آداب الدرس و آداب القاضی - إلخ، و علم الأدب هو علم یحترز به عن الخلل فی کلام العرب لفظا و کتابة انتهی.

و علی کلّ حال حمل لفظة الاداب فی کلام مولانا علیه السّلام علی هذا الاصطلاح، کما یشعر به کلام الشارح المعتزلی بعید جدّا، فانّ هذا الاصطلاح غیر موجود فی هذا

ص:15

العصر و لیس بمقصود فی المقام، کما أوضحناه.

2 - یظهر من هذه القصّة انحطاط بلاط الخلافة فی العلم و الأدب إلی حیث لا یفهم المعتصم هذا البیت العربی الصریح حتّی فهمه المازنی و أوضح له المراد مع أنّه قریب العصر بالمأمون العبّاسی الشهیر بالفضل و التوجّه إلی أهله.

و أما تعلیقنا علی هذه القصّة فقد نفلت نظر القرّاء الکرام إلی وضع هذه الشخصیّة الفذّة و هو أبو عثمان المازنی أحد أعیان العلوم الأدبیة و واضع علم الصرف و قد کان من أعیان الشّیعة الإمامیّة فی عصره الرّهیب.

قال فی تنقیح المقال ج 1 ص 180: بکر بن محمّد بن حبیب بن بقیة أبو عثمان المازنی - إلی أن قال: قال النجاشی: بکر بن محمّد بن حبیب بن بقیة أبو عثمان المازنی مازن بنی شیبان کان سیّد أهل العلم بالنحو و الغریب و اللغة بالبصرة و مقدّمته مشهورة بذلک - إلی أن قال: و لا إشکال فی کون الرّجل إمامیّا، و قد سمع من النجاشی أنّه من علماء الامامیّة إلخ.

أقول: و یشعر بعض مضامین القصّة المنقولة أنّه من الامامیّة حیث إنّ دعوته إلی سرّ من رأی بأمر الخلیفة کانت رهیبة و معرض خطر، و بهذه المناسبة سأله المعتصم عن أولاده و عمّا قالت له ابنته حین سفره و أعطاه الأمان بقوله:

اجلس، و اطمئنّ، فیظهر منها أنّه کان معروفا بالتشیّع و مبتلی بالضغط و ضیق المعاش، فطمع فیه ذمّی و أعطاه مائتی دینار لیعلّمه کتاب سیبویه، و کما نقل عن المبرّد امتنع عن ذلک بأنّ فی الکتاب ثلاثمائة و کذا و کذا آیة من کتاب اللّه عزّ و جلّ، و لست أری أن امکّن ذمّیا منها، غیرة و حمیّة للإسلام، و یکشف ذلک عن غایة ورعه و تقواه.

و ذکر العلاّمة الأوحد الاقا رضا الاصبهانی قدّس سرّه أحد أساتیدی و شیخ إجازتی أنّ حفظ حرمة کتاب اللّه صار سببا لحدوث المناقشة بحضرة المعتصم و أدّی إلی إحضاره و إکرامه و بذل المال و الکسوة له و تعریفه بحضرة الخلیفة استاذا منحصرا للأدب و اللغة فی عصره، فنال تأییدا منه بمنّه تعالی و صار سببا

ص:16

لشهرته و رفع الضیق عنه ببرکة حرمة القرآن الشریف، و من هنا یتوجّه هذا السّؤال:

هل یجوز تعلیم القرآن بغیر المسلم أم لا؟ ربما یستفاد من ظاهر الایة الشریفة «لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ » 79 - سورة الواقعة» عدم الجواز، لأنّ أظهر أفراد مسّ القرآن درک صورته العلمیّة و حفظه فی القلب، و یستفاد من هذه الایة النهی عن مسّ غیر المطهّر، و الکافر غیر مطهّر.

کما أنّ خباب بن أرت امتنع عن تسلیم جزء من القرآن کان یعلّمه فاطمة أخت عمر المسلمة حین طلبه عمر لیقرئه و قال أو قالت «لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ ».

و یشعر امتناع المازنی أحد شیوخ الإمامیّة عن تعلیم کتاب سیبویه المتضمّن لایات القرآن الذمّی الغیر المسلم بذلک، و لعلّه یتفرّع علی ذلک حرمة بیع المصحف بغیر المسلم کما ذکره الفقهاء فی مسائل المکاسب المحرّمة.

و لکن یضعف ذلک کلّه أنّ القرآن الشریف اوحی إلی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لیقرأها علی المشرکین فیفهمونه و یصیر سببا لاسلامهم، و کان تعلیم القرآن لغیر المسلم سیرة ثابتة للنّبیّ صلّی اللّه علیه و آله.

(و الفکر مرآة صافیة) الفکر أشعاع عقلی ینور القلب و ینکشف به الحقائق و هی حرکة روحیّة من المبادی إلی المقاصد و من المقاصد إلی المبادی و عرّفه الشیخ البهائی قدّس سرّه فی المبادی المنطقیّة لزبدة الأصول بأنّه تأمّل معقول لکسب مجهول.

و وصفها علیه السّلام بأنّها مرآة صافیة ینعکس فیها الحقائق فیجب علی کلّ استعمالها فی شتّی اموره و یخلّصها من شوب الوهم و التخیّل لیری الأشیاء فیها، کما هی.

(و صدر العاقل صندوق سرّه) کتمان الأسرار دأب العقلاء الأخیار، و قد أمر فی غیر واحد من الأخبار بکتمان السرّ، و صدر الوصایة به عن غیر واحد من الحکماء و ذوی البصیرة سواء کان سرّ نفسه أو السرّ المودع عنده من غیره.

ص:17

و قد کان سرّ الشّیعة فی دولة الخلفاء الجائرة ما أفاده إلیهم أئمّة الحقّ من الأحکام و الاداب الخاصّة و أمروهم بحفظه و صیانته عن الأعداء، و وردت أخبار کثیرة فی ذمّ من یذیع هذه الأسرار عند الأغیار.

(و البشاشة حبالة المودّة) البشر و حسن الخلق مما یجلب به و یحفظ مودّة النّاس، و کما یصاد بالحبالة الطیور النافرة یصاد بالبشاشة و حسن الخلق القلوب الوحشیّة، و قد وصّی علیه السّلام ابنه الحسن فی حدیث المعاشرة بقوله: و بشرک للعامّة یعنی أنّ حسن الخلق أدب مع کلّ النّاس.

(و الاحتمال قبر العیوب) الاحتمال نوع من الحلم تجاه ما یکره من قول أو فعل یصدر عن المعاشر من صدیق أو عدوّ، فاذا تحمّله الانسان و لم یظهر الضّجر یصیر سببا لدفن العیوب من وجهین:

1 - أنّ کثیرا من العیوب یتولّد من عدم الاحتمال نفسه، فکم من شخص غاظ من قول مکروه أو فعل غیر ملائم فارتکب الجرائم و المعاصی و الذّمائم و الماثم.

2 - أنّه إذا لم یتحمّل تلک المکاره و قام فی وجه المرتکب بالانتقام و السّفه یبدون معایبه المکنونة و یفضحونه بما یعلمون من سرائر حاله، فتحمّل المکاره موجب لستر العیوب.

و قال فی شرح ابن المیثم: و روی أنّه علیه السّلام قال فی العبارة عن هذا المعنی أیضا: (المسالمة خباء العیوب) قال الجوهریّ: الخباء: واحد الأخبیة بیت من وبر أو صوف و لا یکون من شعر و یکون علی عمودین أو ثلاثة، و ما فوق ذلک فهو بیت و المسالمة فضیلة تحت العفّة انتهی.

و الأنسب أن یجعل المسالمة من فروع الشجاعة الأدبیّة فانّ مرجعها إلی المقاومة فی قبال هجوم الغضب و الطمأنینة فی موقع الاستفزاز. و فی الشرح:

إذا نطق السفیه فلا تجبه فخیر من إجابته السّکوت

سکتّ عن السّفیه فظنّ أنّی عیبت عن الجواب و ما عییت

ص:18

(من رضی عن نفسه کثر الساخط علیه) الرّضا عن النّفس من شعب العجب الّذی عدّ فی غیر واحد من الأخبار من المهلکات، ففی الحدیث: ثلاث من المهلکات: شحّ مطاع، و هوی متّبع، و إعجاب المرء بنفسه.

و أثر هذه الخصلة توقّع الاحترام عن النّاس و تحمیل الوظائف المربوطة به علیهم، فعند اللقاء یتوقّع منهم الابتداء بالسلام و التحیّة، و فی الورود علی المحافل و المجالس یتوقّع منهم التعظیم و القیام، و عند البحث و إبداء الرأی یتوقّع منهم قبول قوله و هکذا، و هذه التوقّعات ثقیلة علی النّاس فیحصل الناقم علیه و الساخط و المنتقد.

(و الصّدقة دواء منجح) الصّدقة تملیک مال للمستحقّ مجّانا قربة إلی اللّه تعالی و هی واجبة کالزکاة المقرّر فی الشرع، و مندوبة و هی علی مقدرة المتصدّق و سخائه، و کلّ منهما دواء منجح للالام الاجتماعیّة و الفردیّة.

فانّ من مصارف الزکاة الواجبة أداء الدیون و تحریر الرقاب و الاعانة للفقراء و المساکین و الصرف فی الامور العامّة من تسبیل السبل و تأمین الصحّة و إیجاد البیمارستانات و المساجد و الاعانة علی الجهاد، و کلّ هذه الامور معالجة باتة نافعة لالام محسوسة و موجعة للجمع و الفرد، و یؤثر ذلک فی رفع آلام المتصدّق و ینتفع به کغیره.

کما أنّ الصدقة المندوبة دواء منجح فی معالجة ألم الجوع و الحاجة للمستحق فتوجّه بقلبه علی المتصدّق و المنفق فیدفع آلامه و یقضی حوائجه باذن اللّه و قال صلّی اللّه علیه و آله: داووا مرضاکم بالصّدقة.

و فی زکاة الجواهر: و یکفیک فیما ورد فی فضل الصدقة الشاملة لها من أنّ اللّه یربیها لصاحبها کما یربی الرّجل فصیله فیأتی بها یوم القیامة مثل احد، و أنها تدفع میتة السوء و تفکّ من سبعمائة شیطان، و لا شیء أثقل علی الشیطان منها و صدقة اللیل تطفئ غضب الربّ و تمحق الذّنب العظیم و تهوّن الحساب، و صدقة المال تنمی المال و تزید فی العمر.

ص:19

(و أعمال العباد فی عاجلهم نصب أعینهم فی آجلهم) هذه الجملة تدلّ علی تجسّم الأعمال و یستفاد منها أنّ کلّ عمل یتجسّم بصورة یناسبها من خیر أو شرّ، و حسن أو قبح، و یراها العامل بعینه فی آجله و هو حین حلول الموت الّذی یرفع الحجاب و یکشف الغطاء إلی القبر و البرزخ و القیامة.

و یؤیّدها ظاهر قوله تعالی «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ » فانّ ظاهر الرؤیة بمفعول واحد هی الرؤیة بالبصر.

شکیبا دلیر است و، زاهد غنی بود پارسائی دژ پر فنی

رضا خوش قرین است از کف مده چه دانش بری ارث ارجش بنه

ادب جامۀ فاخری نوبنو ز اندیشه پاک آینه کن درو

خردمند را سینه صندوق راز ز خوش خوئیت دام مهری بساز

تحمل کن و عیب را خاک کن بسازش ز خود عیب را پاک کن

ز خود راضیان راست دشمن بسی ز صدقه بدرمان دردت رسی

بود بندگان را بدیگر سرای همه کار در پیش چشم دوتای

و هذه الحواس و الخصائص الإنسانیّة عظیمة و ظریفة جدّا إلی غیر النهایة و لکن لا یتوجّه إلی دقائقها أفکار اولئک الأعراب فی هذا العصر، و لا یستعدّون لدرک ما أودع فی هذه الحواسّ من دقائق الصنع و لطائف الخلقة الّتی ما زالت العلماء و البحاثة یتدارسونها و یبحثون عنها طیلة القرون الماضیة و الحاضرة و یعترفون بعدم الوصول إلی غورها.

فمسألة الابصار من مسائل الحکمة الطبیعة من عهد فلاسفة یونان، و توجّه العلماء إلیها إلی الان، و اکتشفوا الطبقات السبعة للعین و ما فیها من المواد و النسوج و الأوردة و الجلود، و لکن یتحیّرون فی کیفیّة إدراک النّفس للصورة المنطبقة فی عدسة العین.

کما أنّ تأثّر عضلات اللّسان من إرادة المتکلّم بسهولة و مران لا یتوجّه إلیه المتکلّم سرّ لم ینکشف للعلماء الباحثین.

و هکذا نقل أثر الارتجاجات القارعة علی الصماخ فی النّفس الانسانیّة أمر مجهول للعلماء الباحثین.

و هذا الثقب الخیشومی الذی وسیلة لدخول الهواء دائما إلی الرّیة من عجائب صنع اللّه.

و قد استلفت علیّ علیه السّلام نظر مستمعیه إلی ظاهرة هذه الحواسّ و الخواصّ و اختلاف مناحیها و آلاتها المودعة فیها، فالنظر بظاهره ینبعث من الشحم المودع فی العین، و التکلّم یخرج من اللسان و الشفتین، و السمع یقع من عظمی الصماخین کما أنّ التنفس یتحقّق من ثقب الأنف الذی هو داخل الخرم.

و من ناحیة اخری ینبّه الانسان علی ضعفه فی اصول حیاته لینزله من مرکب غروره و هناته، و یشیر إلی أنّ أعظم أرکان وجوده قائم علی امور خفیفة و مبان ضعیفة فمبدأ نظره الذی هو نور وجوده و ضیاء دیجوره الّذی لو سلب عنه اظلمت علیه الدّنیا و ما فیها، قطعة صغیرة من الشحم الّذی لو عرض علی أحد لا یشتریه بفلس و کلامه الّذی هو قوام انسانیّته و مبدأ فخره علی سائر أبناء جلدته الحیوانیّة

ص:22

قائم علی قطعة صغیرة من اللّحم الّذی لو بقی یوما لتعفّن و فسد، و یتنفّر عنه کلّ أحد.

و سمعه الّذی یربطه بکلّ العالم و ینشد له بما شاء و یترنّم قائم علی قطعة من العظم الفاقد للقیمة و البائد عند شروق الشمس و نفوذ البرد یوما بعد أمس.

و تنفّسه الذی به یحیی کلّ آن یخرج من خرم بلا بنیان.

مع الثیران فقال الحظّ: أنا له الان فلا تقربه، فأقبل علیه و صادف محراسه ثقبة کنز مملوء من الجواهرات الکریمة فاستخرجها و لا یعقل ما یعمل معها، فألقی مقدارا منها فی معلف الثیران، و صنع منها قلائد و علّقها علی عنقها و أذنابها و قرونها، فشرعت تتلالا فی الصحراء کأنها کوکب درّی، و خرج ملک البلاد للصید و مرّ علی هذه الناحیة فاستجلبه بهاء هذه الجواهر و تلالؤها، فعکف عنانه نحوها فرأی الیتیم وراء الثیران و أعجب به حسنا و کیاسة و قال لأصحابه: ما رأیت غلاما أحسن و لا أکیس منه قط، فاحملوه مع هذه الجواهر إلی القصر الملوکی، فحملوه و صار الملک لا یفکّر إلاّ فیه فوقع فی روعه أنه لا ولد له یرث ملکه و یحفظه و إنما له بنت واحدة فقال: ازوّجه بنتی و أجعله وارث ملکی فلا أجد ألیق منه، فزوّجه بنته و أقام الحفلات و المادب و صار یفتخر به عند الأباعد و الأقارب حتّی زفّ مع بنت الملک و نام معها فی فراشها.

فقال الحظّ للعقل: هذا عملی رفعت یتیما عاریا من وراء الثور إلی فراش بنت الملک و الان افارقه و اسلّمه إلیک بما لک من التدبیر و الازدهار.

فلمّا فارق حظّه و رجع الیه عقله ذهب النوم من رأسه و جعل یفکّر فی عاقبة أمره فقال لنفسه: أنت ما تعلم فلو سألک الملک بالبارحة عن أبیک و اسرتک ما تقول له، و لو علم بلؤم نسبک و حسبک لقتلک فی الساعة، فمن حکم العقل الهرب من هذا الضرر المهلک و دبّر العلاج فی الهرب عاریا فی ظلمة هذه اللیلة، فخلع لباسه الملوکی و ألقی بنفسه من جدار القصر و راح یهرول فی البادیة هاربا، فتوجّه الحظّ إلی العقل و قال: هذا من عملک.

و قد سمع فی حدیث أنه علیه السّلام یدعو بهذا الدّعاء:

اللّهمّ ارزقنی حظّا یخدمنی به ذوو العقول، و لا ترزقنی عقلا أخدم به ذوی الحظوظ.

الناس فی تحصیل المال علیها، کذلک الأصدقاء و الأخوان لا یجتمعون حول الانسان علی وجه التصادف، فلا بدّ من صرف الهمّة و بذل الثروة فی تحصیلهم فانه أهون من تحصیل الأموال، حیث إنّ حسن المعاشرة و بذل المعاونة مما یکتسب به الأصدقاء و لا مؤنة فیه، و ربما یحصل الصدیق بمسابقة السلام و التحیة و بالزیارة و العیادة و سائر الروابط الحسنة الاجتماعیّة المعمولة بین الناس، فمن ترک کلّ ذلک فی سبیل تحصیل الأصدقاء و الأخوان فهو من أعجز النّاس، و کما أنّ المال بعد تحصیله محتاج إلی الحفظ و التنمیة حتی یبقی، کذلک الصداقة و الاخوة تحتاج إلی التودّد و حفظ الروابط حتی تبقی، فمن اکتسب صدیقا ثمّ ترکه و ضیّعه کان أعجز من الأعجز.

(نفر) ینفر نفورا الدّابة: جزعت و تباعدت، و نفر ینفر الظّبی: شرد و أبعد - المنجد -.

(النطاق) شقّة تلبسها المرأة و تشدّ وسطها ثمّ ترسل الأعلی علی الأسفل إلی الرکبة و الأسفل ینجرّ إلی الأرض و (جران) البعیر مقدم عنقه من مذبحه إلی منحره - صحاح.

فظهور الفتن و نشوب الحروب بین المسلمین ناش عن اعتزال هؤلاء الخاذلین، حیث إنهم لو نصروا علیّا علیه السّلام یغلب علی الباطل فیدمغه و لا یتجرّء أمثال معاویة علی القیام فی وجهه و الایذان بحربه، و لو نصروا الباطل ربما صار عذرا لعلیّ علیه السّلام فتخلّی عن تصدّی الزعامة الّتی أکرهوه علیها کما فی أیّام أبی بکر و عمر، فانه لم یتصدّ للزعامة إلاّ بعد ضغط شدید من العامّة.

فاعتزال هؤلاء منقصة روحیة و فقدان عقیدة و إیمان معنویّة لا عیب فوقه و سبب لبروز الحرب و نشوب القتال بین فئتی الحقّ و الباطل، فاعتقد أنّ تحت هذه الجملة لهیبا حرّاقا فی قلبه اللطیف الربانی وجّهه علی هولاء بهذه الجملة الموجزة.

و یتیسّر،و شبّه علیه السّلام الأمل بفرس شموس لا بدّ من ضبط عنانه و صدّه عن الجری إلی حیث یشاء، فمن ألقی عنانه و أرسله و جری معه فحاله کحال من رکب فرسا شموسا فأرسل عنانه یرکض حیث شاء، فلم یلبث أن یعثر أو یقع فی بئر و یهلک راکبه.

فیما أحلّ اللّه، و فی حدیث عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: إن کان لک خلق فلک مروءة.

ربما لا یمکن تدارکها، فنبّه علیه السّلام إلی معالجتهما و حفظ الفرص الّتی لو فاتت لا یمکن تدارکها بسهولة و ربما یتعذّر.

و صورته: أنّ لنا حقّا إن نعطاه نأخذه، و إن نمنعه نرکب أعجاز الابل و إن طال السّری - الی أن قال: و هذا الکلام تزعم الامامیّة أنه قاله یوم السّقیفة أو فی تلک الأیّام و یذهب أصحابنا إلی أنه قاله یوم الشوری بعد وفاة عمر و اجتماع الجماعة لاختیار واحد من الستّة، و أکثر أرباب السیر ینقلونه علی هذا الوجه.

أقول: شأن ورود هذه الجملة کما ذکره یدلّ علی أنّ مراده علیه السّلام من هذه الجملة هو تحمّل المشقّة و الصّبر الطائل إلی أوان ظهور الدولة الحقّة و الحکومة الاسلامیّة المحقّة، و فیها إشارة و بشارة إلی ظهور الحجّة عجّل اللّه فرجه، و فی جملة (و إن طال السّری) إشارة إلی أنّ دوران حکومة حکّام الجور مظلم، و العالم فی أیام سلطتهم کاللیل لا یهتدی فیها عموم البشر و لا یتنوّر البصائر بنور الحقّ و العدالة.

«وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللّهُ وَ یَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا یُعَذِّبُنَا اللّهُ بِما نَقُولُ ».

و هو غافل من أنّ أشدّ عقوبة علی العاصی المجتریء الاستدراج، و هو أنه یعصی اللّه فیزید فی نعمه لیزداد طغیانا و اثما، و هو علیه السّلام فی هذا الکلام حذّر الانسان من هذه الورطة و الهلکة، و قال: أیها العاصی لا یغرّک تتابع النعم فاحذر من اللّه أن یکون ذلک مزیدا فی هلاکک.

بکلّ جسم أو غاز، و ینظمّون لها فهارس مفصّلة تبین دستورا لکلّ منها و للأسرار و الحقائق ثقل یقع عبئها علی القلوب، و کلّما کان السرّ أستر کان علی القلب أثقل، فیضیق و یضغط حتّی یختلّ روحیّة الانسان و یعرض له الاختلال و من أهمّ مسائل علم النّفس الحدیث معالجة المبتلی به، و أحد طرقه المفیدة جلب اطمینان المبتلی بحیث یطمئنّ أن یحدث بکلّ ما أضمر فی قلبه من سرّه، و لعلّ الأمر بالاعتراف علی الخطایا و المعاصی فی حال المناجاة مع اللّه و فی أماکن مقدّسة کما عند الکعبة أو عرفات نوع من هذه المعالجة لضائقی القلوب بما أسرّوا فیها من سیّئات یهتمّوا علی سترها عن کلّ أحد، و إذا ضاق القلب بالسرّ یترشّح من اللّسان و إن کرهه الانسان، و هو الّذی عبّر عنه بالفلتة، کما أنه یظهر علی صفحة الوجه الوجدان الباطنی الّذی هو أثر الأسرار الکامنة فی القلب.

فی کلّ عبادة ظاهرة و خصوصا الزّهد و التظاهر بترک الدّنیا و لذّاتها، فطال ما اتّخذه المراءون أکبر وسیلة للنفوذ فی قلوب الناس و استمالتهم، و هو وسیلة سهلة لا تحتاج إلی ریاضة علمیّة و لا عملیّة فقال علیه السّلام: أفضل الزّهد ترک التظاهر به عند النّاس.

الصّحة، و الحیاة أثر حادث یعرض للانسان کالتصادم أو السقوط أو الحرق أو الغرق أو غیر ذلک من الحوادث الموجبة للموت فجأة أو بأناة أو بزوال القوّة الغریزیة الکامنة فی الانسان تنقص رویدا رویدا إلی أن یبید و یحلّ الموت الطبیعی و بکلا الوجهین کان الموت إلی إقبال دائم و سریع نحو الانسان.

فی أمره و عاش فی النّاس حمیدا. و الجهاد منها علی أربع شعب: علی الامر بالمعروف، و النّهی عن المنکر، و الصّدق فی المواطن، و شنئان الفاسقین، فمن أمر بالمعروف شدّ ظهور المؤمنین، و من نهی عن المنکر. رغم أنوف المنافقین، و من صدق فی المواطن قضی ما علیه و من شنیء الفاسقین و غضب للّه غضب اللّه له و أرضاه یوم القیامة.

الأوّل هو علیّ بن ابراهیم، عن أبیه، و محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد بن عیسی و عدّة من أصحابنا عن أحمد بن محمّد بن خالد جمیعا عن الحسن بن محبوب - إلخ.

قال المجلسی رحمه اللّه فی شرحه: و هو صحیح و هو من تتمّة الخبر السابق، و هو مرویّ فی الکتب الثلاثة بتغییر نشیر إلی بعضه، قال فی النّهج: سئل علیّ علیه السّلام عن الإیمان، فقال: الإیمان علی أربع دعائم.

قال ابن المیثم: أما الایمان فاعلم أنه أراد الایمان الکامل، و ذلک له أصل و له کمالات بها یتمّ أصله، فأصله لهو التصدیق بوجود الصانع تعالی و ماله من صفات الکمال و نعوت الجلال - إلخ.

أقول: الاسلام حقیقة مرکّبة قولا و فعلا، أمّا بالنظر إلی القول فهو مرکّب من الشهادتین: التوحید و النبوّة کلمتی أشهد أن لا إله إلاّ اللّه، و أشهد أنّ محمّد رسول اللّه، و أمّا فعلا فهو فروع الدّین المقررة فله سبعة أسهم کما فی الحدیث.

أمّا الایمان فهو حقیقة بسیطة و عقیدة جازمة قلبیّة و نور یتشعشع من باطن الانسان و ینبسط علی مشاعره و أعضائه، فله قوّة و ضعف و یعتبر له بهذا النظر درجات اشیر إلی أنها عشر درجات فی بعض الأخبار.

ففی الکافی عن عبد العزیز القراطیسی قال: قال لی أبو عبد اللّه علیه السّلام:

یا عبد العزیز الإیمان عشر درجات بمنزلة السّلّم یصعد منه مرقاة بعد مرقاة فلا یقولنّ صاحب الواحدة لصاحب الاثنین: لست علی شیء حتی ینتهی إلی العاشرة فلا تسقط من هو دونک فیسقطک من هو فوقک و إذا رأیت من هو أسفل منک بدرجة فارفعه الیک برفق و لا تحملن علیه ما لا یطیق فتکسّره فانّ من کسّر مؤمنا فعلیه جبره.

و ما ذکره علیه السّلام فی هذا الحدیث من الدعائم و الشعب فهی باعتبار مبادیه و آثاره و بسطه علی المشاعر الانسانیة و وجدان الانسان و أخلاقه، و بتعبیر آخر فسّر علیه السّلام فی هذا الکلام الایمان من وجهته الأخلاقیة و العلمیة و وصفه توصیفا بلیغا.

و الظّاهر أنّ السؤال لیس ما هو الایمان؟ بل کیف الإیمان؟ أو علی ما هو

ص:49

الایمان؟ فأجاب علیه السّلام بأنّ الایمان علی أربع دعائم، و ظاهره أنّ إقامة هذه الدعائم الأربعة شرط وجود الایمان، و لا یمکن اقامته علی ثلاثة منها أو اثنتین منها، و قوّة الایمان و ضعفه یقاس بقوّة هذه الدعائم و ضعفها، لا بتمامها و نقصانها.

فأوّل الدعائم الصبر، و هو المقاومة تجاه المکاره و تحمّل المشاق لنیل المقاصد و یبدأ من الاشتیاق نحو المقصد الأعلی، و الاشتیاق یتضمّن فراق المحبوب و یستلزم تحمّل ألم وجدة ربما یصل إلی مقام العشق و الوله، فلا بدّ من الصّبر دون ذلک و أمّا الخوف و الزهد و الترقب الّذی فسّره بانتظار الموت و التهیّأ له فالام کلّها.

و فسّر الصبر فی الاشتیاق بأنّ الشوق إلی الجنّة و هو المقصد المتعارف لأهل الایمان ملازم لمفارقة کلّ الشهوات المادّیة و الطبیعیة و مزاولة الریاضات، فیحتاج إلی صبر ثابت و أکید فهو أشدّ ألما من الخوف و الاشفاق الّذی یلازم اجتناب المحرّمات فحسب، لأنه لیس کلّ محرّم من الشهوات، کما أنّ کلّ الشهوات لیست من المحرّمات.

فالصّبر هو ما یعبّر عنه فی لسان أرباب الحکمة بالعفّة و اعتبروها أحد الأرکان الأربعة لاستکمال النّفس و هی: الحکمة، و العفّة، و الشّجاعة، و العدالة و فسّروا العدالة بأنها الامساک عن الشره فی فنون الشهوات المحسوسة و عدم الانقیاد للشهوة و قهرها و تصریفها بحسب الرأی الصحیح و مقتضی الحکمة المذکورة، فالعفّة عند الحکماء صورة حاصلة للنفس الانسانیة بتعدیل القوّة الشهویة و تقییدها بما حکم به العقل الصحیح و قرّره الشرع الصریح، و لکنّ الصبر علی ما فسّره علیه السّلام بین شعبه أعمّ و أتمّ ممّا ذکره الحکماء فی هذا المقام.

و أمّا الیقین الّذی هو الحکمة المتعالیة النظریة عند الفلاسفة، فیحتاج إلی فطنة بصیرة و نظر ثاقب فی العواقب یخرق حجاب المادّة و ینفذ إلی ما وراء العالم المحسوس المحدود، و وجدان تیقّظ یتأثر من الامور و دراسة لأحوال الامم السالفة الناجیة منها و الهالکة، و هذه کلّها دروس القیت فی ضمن آیات القرآن الکریمة.

و قد رتّب علیه السّلام هذه الامور و جعلها درجات متتالیة یصعد السالک فیها من

ص:50

درجة إلی درجة علیا، فمهما لم یتحصّل للانسان فطنة بصیرة وقّادة لا یتبیّن له الحکمة و لا یقدر أن یقدر الموازین الصحیحة للحقائق و الدلالة علی حصول هذه الدرجة هو العبرة و التأثر عن أحوال الماضین، فقوّة الایمان و ضعفه یدور مدار قوّة العقل و ضعفه، فقد ورد فی باب العقل و الجهل أخبار کثیرة فی ذلک نذکر شطرا منها:

1 - سیف بن عمیرة عن إسحاق بن عمار قال: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: من کان عاقلا کان له دین، و من کان له دین دخل الجنّة.

2 - عن محمّد بن سلیمان الدیلمی، عن أبیه قال: قلت لأبی عبد اللّه علیه السّلام:

فلان من عبادته و دینه و فضله کذا، فقال: کیف عقله؟ قلت: لا أدری، فقال: إنّ الثواب علی قدر العقل، إنّ رجلا من بنی إسرائیل کان یعبد اللّه فی جزیرة من جزائر البحر خضراء نضرة کثیرة الشجر ظاهرة الماء، و أنّ ملکا من الملائکة مرّ به فقال: یا ربّ أرنی ثواب عبدک هذا، فأراه اللّه ذلک فاستقلّه الملک، فأوحی اللّه إلیه أن اصحبه، فأتاه الملک فی صورة إنسیّ فقال له: من أنت؟ قال: أنا رجل عابد بلغنی مکانک و عبادتک فی هذا المکان فأتیتک لأعبد اللّه معک، فکان معه یومه ذلک فلما أصبح قال له الملک: إنّ مکانک لنزه و ما یصلح إلاّ للعبادة، فقال له العابد:

لمکاننا هذا عیب، فقال له: و ما هو؟ قال: لیس لربنا بهیمة فلو کان له حمار لرعیناه فی هذا الموضع فانّ هذا الحشیش یضیع، فقال له الملک: لیس لربک حمار، فقال: لو کان له حمار ما کان یضیع مثل هذا الحشیش، فأوحی اللّه إلی الملک إنما اثیبه علی قدر عقله.

کما أنّ العدل یحتاج إلی فهم القوانین الصحیحة و الاحاطة بحقائقها مقرونا بحسن إجرائها و الدّفة فی تطبیقها علی مواردها، فلا بدّ من فهم غوّاص و علم غوار للحقائق و احکام قضائیة زاهرة صریحة، و حلم ثابت فی مقام إجرائها بین الخلیقة، و قد أشار علیه السّلام إلی شخصیة قاض عادل و حاکم ربانیّ بأنه لا یقصّر فی اموره و یعیش بین النّاس محمود الخصائل و الفضائل، و نذکر هنا أخبارا فی

ص:51

القاضی و القضاء:

1 - روی فی الکافی فی کتاب القضاء فی باب أنّ الحکومة إنما هی للامام عن سلیمان بن خالد، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: اتّقوا الحکومة فانّ الحکومة إنما هی للامام العالم بالقضاء العادل فی المسلمین لنبیّ أو وصیّ نبیّ.

2 - عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: قال أمیر المؤمنین علیه السّلام لشریح: یا شریح قد جلست مجلسا لا یجلسه إلاّ نبیّ أو وصیّ نبیّ أو شقیّ.

3 - عن سعید بن أبی خضیب البجلی قال: کنت مع ابن أبی لیلی مزامله حتّی جئنا إلی المدینة فبینا نحن فی مسجد الرسول صلّی اللّه علیه و آله إذ دخل جعفر بن محمّد فقلت لابن أبی لیلی: تقوم بنا إلیه، قال: و ما نصنع عنده؟ فقلت: نسائله و نحدّثه، فقال: قم، فقمنا إلیه فسائلنی عن نفسی و أهلی ثمّ قال: من هذا معک؟ فقلت: ابن أبی لیلی قاضی المسلمین، فقال: أنت ابن أبی لیلی قاضی المسلمین؟ فقال: نعم قال: تأخذ مال هذا فتعطیه هذا و تقتل و تفرّق بین المرء و زوجه لا تخاف فی ذلک أحدا؟ قال: نعم، قال علیه السّلام: فبأیّ شیء تقضی؟ قال: بما بلغنی عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و عن علیّ و عن أبی بکر و عمر، قال: فبلغک من رسول اللّه أنه قال إنّ علیّا أقضاکم؟ قال: نعم، قال: فکیف تقضی بغیر قضاء علیّ و قد بلغک هذا؟! - إلخ.

و الرکن الرابع للایمان الجهاد، فلا بدّ للمؤمن أن یکون دائما مشمّر الذّیل یجاهد فی سبیل الحقّ و یکافح الجاهلین و المعاندین یأمر بالمعروف و ینهی عن المنکر و یصدق فی المعارک و میادین النضال و المبارزة القائمة بین فئتی الحقّ و الباطل فی کلّ حال، و یحتاج المبارزة و النضال إلی وجدان حقّانیّ یبغض المنافق و الفاسق فیقدر المؤمن أن یکافحه و یقوم فی وجهه و یقاتله و یستأصله، فمن لم یبغض الباطل و یشنئه لا یقدر علی دفعه بما یقتضیه الحال، فالأمر بالمعروف یقوی جامعة أهل الایمان، کما أنّ النهی عن المنکر یهزم فئة الأعداء المنافقین الّذین هم أشدّ نکایة علی أهل الایمان من الکفّار المحاربین علنا فی المیدان.

ص:52

و نذکر هنا قصّة من صور الصدق فی المواطن و المقاومة علی وجه الباطل من الشرح لابن أبی الحدید و نترجمها فی ذیل التّرجمة فانها مفیدة جدا، قال الشارح المعتزلی فی الجزء «18 ص 144»:

و روی ابن قتیبة فی کتاب «عیون الأخبار» قال: بینما المنصور یطوف لیلا بالبیت سمع قائلا یقول: اللّهم إلیک أشکو ظهور البغی و الفساد و ما یحول بین الحق و أهله من الطمع، فخرج المنصور فجلس ناحیة من المسجد، و أرسل إلی الرّجل رسولا یدعوه، فصلّی رکعتین، و استلم الرکن، و أقبل علی المنصور و سلّم علیه بالخلافة، فقال المنصور: ما الّذی سمعتک تقوله من ظهور البغی و الفساد فی الأرض و ما یحول بین الحقّ و أهله من الطمع؟ فو اللّه لقد حشوت مسامعی ما أرمضنی، فقال یا أمیر المؤمنین إن أمنتنی علی نفسی أنبأتک بالامور من اصولها، و إلاّ احتجزت منک، و اقتصرت علی نفسی فلی فیها مشاغل، قال: أنت آمن علی نفسک فقل فقال: إنّ الّذی دخله الطمع حتّی حال بینه و بین إصلاح ما ظهر من البغی و الفساد لأنت، قال: ویحک، و کیف یدخلنی الطمع و الصفراء و البیضاء فی قبضتی و الحلو و الحامض عندی، قال: و دخل أحد من الطمع ما دخلک إذ اللّه عزّ و جلّ استرعاک المسلمین و أموالهم، فأغفلت امورهم، و اهتممت بجمع أموالهم، و جعلت بینک و بینهم حجبا من الجصّ و الاجر، و أبوابا من الحدید، و حجبة مع السّلاح، ثمّ سجنت نفسک فیها منهم، و بعثت عمّا لک فی جبایة الأموال و جمعها، و قویتهم بالسّلاح و الرجال و الکراع، و أمرت بأن لا یدخل علیک إلاّ فلان و فلان، نفر سمیتهم، و لم تأمر بایصال المظلوم و الملهوف، و لا الجائع و الفقیر، و لا الضّعیف و العاری، و لا أحد ممن له فی هذا المال حقّ، فما زال هؤلاء النفر الّذین استخلصتهم لنفسک و آثرتهم علی رعیتک و أمرت أن لا یحجبوا عنک یحبون الأموال و یجمعونها و یحجبونها و قالوا: هذا رجل قد خان اللّه، فما لنا لا نخونه، و قد سخرنا فائتمروا علی أن لا یصل إلیک من أخبار النّاس شیء إلاّ ما أرادوا، و لا یخرج لک عامل فیخالف أمرهم إلاّ بغّضوه عندک و بغوه الغوائل، حتّی تسقط منزلته و یصغر قدره، فلمّا

ص:53

انتشر ذلک عنک و عنهم أعظمهم النّاس و هابوهم و کان أوّل من صانعهم عمّا لک بالهدایا و الأموال لیقووا بها علی ظلم رعیتک، ثمّ فعل ذلک ذو و القدرة و الثروة من رعیتک لینالوا ظلم من دونهم، فامتلأت بلاد اللّه بالطمع بغیا و فسادا و صار هؤلاء القوم شرکاؤک فی سلطنتک و أنت غافل، فان جاء متظلّم حیل بینه و بین دخول دارک، و إن أراد رفع قصة إلیک عند ظهورک وجدک و قد نهیت عن ذلک، و وقفت للنّاس رجلا ینظر فی مظالمهم، فان جاءک المتظلم إلیه أرسلوا إلی صاحب المظالم أن لا یرفع إلیک قصّته، و لا یکشف لک حاله، فیجیبهم خوفا منک، فلا یزال المظلوم یختلف نحوه، و یلوذ به، و یستغیث إلیه و هو یدفعه، و یعتلّ علیه، و إذا اجهد و احرج و ظهرت أنت لبعض شأنک صرخ بین یدیک، فیضرب ضربا مبرحا لیکون نکالا لغیره و أنت تنظر و لا تنکر، فما بقاء الاسلام علی هذا.

فقد کنت أیام شبیبتی اسافر إلی الصّین، فقدمتها مرّة و قد اصیب ملکها بسمعه، فبکی بکاء شدیدا، فحداه جلساؤه علی الصبر، فقال: أما أنی لست أبکی علی البلیة النازلة، و لکن أبی للمظلوم بالباب یصرخ فلا أسمع صوته، ثمّ قال:

أما إذ ذهب سمعی فانّ بصری لم یذهب، نادوا فی النّاس أن لا یلبس ثوبا أحمر إلاّ مظلوم، ثمّ کان یرکب الفیل طرفی نهاره ینظر هل یری مظلوما.

فهذا مشرک باللّه غلبت رأفته بالمشرکین علی شحّ نفسه، و أنت مؤمن باللّه من أهل بیت نبیّه لا تغلبک رأفتک بالمسلمین علی شحّ نفسک، فان کنت إنما تجمع المال لولدک فقد أراک اللّه تعالی عبرا فی الطّفل یسقط من بطن امّه ما له علی الأرض مال، و ما من مال یومئذ إلاّ و دونه ید شحیحة تحویه، فلا یزال اللّه یلطف بذلک الطفل حتّی تعظم رغبة النّاس إلیه، لست بالّذی تعطی، و لکنّ اللّه یعطی من یشاء ما یشاء.

و اذ قلت: إنّما أجمع المال لتشیید السلطان، فقد أراک اللّه عبرا فی بنی امیّة ما أغنی عنهم ما جمعوا من الذّهب و الفضة و أعدّوا من الرّجال و السّلاح و الکراع حین أراد اللّه بهم ما أراد.

ص:54

و إن قلت: أجمع المال لطلب غایة هی أجسم من الغایة الّتی أنا فیها، فو اللّه ما فوق ما أنت فیه إلاّ منزلة لا تدرک إلاّ بخلاف ما أنت علیه، انظر هل تعاقب من عصاک بأشدّ من القتل؟ قال: لا، قال: فانّ الملک الّذی خولک ما خولک لا یعاقب من عصاه بالقتل، بل بالخلود فی العذاب الألیم، و قد رأی ما قد عقدت علیه قلبک و عملته جوارحک، و نظر إلیه بصرک، و اجترحته یداک، و مشت إلیه رجلاک، و انظر هل یغنی عنک ما شححت علیه من أمر الدّنیا إذا انتزعه من یدک و دعاک إلی الحساب علی ما منحک.

فبکی المنصور، و قال: لیتنی لم اخلق، ویحک! فکیف احتال لنفسی؟ فقال:

إنّ للنّاس أعلاما یفزعون إلیهم فی دینهم، و یرضون بقولهم، فاجعلهم بطانتک یرشدونک، و شاورهم فی أمرک یسدّدوک قال: قد بعثت إلیهم فهربوا، قال: نعم خافوا أن تحملهم علی طریقک، و لکن افتح بابک، و سهل حجابک، و انظر المظلوم و اقمع الظالم، خذ الفیء و الصدقات ممّا حلّ و طاب، و اقسمه بالحقّ و العدل علی أهله، و أنا الضامن عنهم أن یأتوک و یسعدوک علی صلاح الامّة.

و جاء المؤذّنون فسلّموا علیه و نادوا بالصّلاة، فقام و صلّی و عاد إلی مجلسه فطلب الرّجل فلم یوجد.

سنجی او روشن است، و هر کس بدرستی عاقبت را سنجیده عبرت آموخته، و هر که عبرت آموخته گویا با گذشتگان بوده و تجربه اندوخته.

عدالت از آن جمله بر چهار شعبه است: فهم رسا، و دانش مو شکاف و عمیق و حکم شکوفان و درست، و حلم ثابت و پابرجا، هر که فهم دارد دانش مو شکاف بدست آرد، و هر که دانش مو شکاف بدست آرد از سرچشمۀ أحکام درست سرشار باشد و هر کس حلم ورزد در کار خود کوتاهی نکند، در میان مردم ستوده زندگی کند.

جهاد را چهار شعبه است: أمر بمعروف، نهی از منکر، صدق و وفا در میدانهای مبارزه و نبرد، و بد داشتن مردمان فاسق و فاسد، هر که أمر بمعروف کند پشت مؤمنان را نیرومند ساخته، و هر کس بنهی از منکر بپردازد بینی منافقان را بخاک مالیده، و هر کس در میدان مبارزه براه صدق و وفا رود هر چه بر عهدۀ او است انجام داده، و هر کس فاسقان را بد دارد و برای خدا خشم آرد خدا برای او خشم آرد و روز قیامت او را خوشنود سازد.

از علی شد سؤال از ایمان گفت بر چار پایه باشد آن

صبر باشد یقین و عدل و جهاد صبر را چار شعبه گشت عماد

شوق و اشفاق و زهد و خودپائی که بیارد بمرد بینائی

هر که شوق بهشتش اندر سر باید از شهوتش برید نظر

هر که از نار بیم جان دارد دست از هر حرام بردارد

هر که را زهد می شود پیشه از مصائب ندارد اندیشه

هر که در انتظار مرگ بود او شتابان بکار خیر رود

شد یقین را چهار شعبه ستون هوشمندی و حکمتی موزون

پند عبرت مدار رسم کهن که بیاموزدش هزاران فن

هر که باهوش و تیزبین گردد حکمت روشنش قرین گردد

هر که با عبرت گرفت و پند گزید وضع پیشینیان بخوبی دید

عدل بر چار شعبه شد ستوار فهم غواص و دانش غوار

ص:56

گل احکام و حلم پابرجا که معطر شود از آن دلها

هر که فهمد بغور علم رسد و ز تک علم حکم شرع برد

شخص با حلم کی کند تقصیر بین مردم بزندگی است بصیر

چار شعبه جهاد را پایه است امر معروف و نهی ناشایست

مردی اندر برابر دشمن کینه جوئی ز فاسقان زمن

هر که را شیوه امر بمعروف پشت مؤمن قوی کند بوقوف

هر که را نهی منکر است شعار هر منافق از و بخاک دمار

هر که مردی کند بگاه نبرد هر چه بر عهده دارد ایفاء کرد

هر که با فاسقان بود دشمن خشم کرد است در ره ذو المنّ

خشم گیرد خدا بدشمن او در قیامت از او شود دلجو

در دست دارم، و هر ترش و شیرینم فراهم است؟ در پاسخ گفت: هیچ کس را چون تو طمع در نگرفته، خداوند عزّ و جلّ تو را سرپرست جان و مال مسلمانان ساخته، و تو از کارهای آنان بغفلت اندری، و بچپاول اموالشان چیره و خودسر، در این میان پرده ها از گچ و آجر بر آوردی، و درهای آهنین بر آنها نهادی، و دربانان مسلح بر گماشتی و خویش را در درون آن زندانی ساختی و کارمندانت را بگرد آوردن اموال و انباشتن آن گسیل نمودی، و با اسلحه و دژبانان وسائل نقلیه نیرومندشان ساختی، و دستور دادی جز فلان و فلان که نامبرده ای به حضورت نرسند و از پذیرش ستم دیده و درمانده و گرسنه و درویش و ضعیف و برهنه دریغ داری، و اینان که حق در بیت المال دارند دور نگه داشتی.

همیشه آن چند نفر مخصوصانت که از همه رعیت برگزیده داشتی و حجاب از پیش آنان برداشتی، أموال را بگیرند و گرد کنند و انباشته و پس انداز خویش سازند.

گویند: این مرد خود بخدا خائن است چرا ما بدو خیانت نکنیم با این که مسخر او شدیم، اینان میان خود سازش کردند نگزارند وضع مردم و أحوال آنان بتو گوش زد شود مگر آنچه را بخواهند و بسود خود دانند، و هر کارگزاری از درت برآید و با آنان مخالفت آغازد او را پیش تو مبغوض سازند و از در برانند و برای او پرونده بسازند تا از نظر بیفتد و خوار گردد، چون این وضع میان تو و آنان گوشزد همگان شده مردم آنان را بزرگ شمارند و از آنها بهراسند و نخستین دسته ای که که سازش با آنها بشتابند کارگزاران تو باشند که بدانها هدیه برند و رشوه دهند تا دست ستمشان بر سر رعایا باز باشد، و سپس مردم با نفوذ و ثروتمند از طبقه رعیت با آنها سازش کنند تا بر دیگران ستم نمایند و سراسر بلاد خدا پر از طمع و ستم و تباهی شود، این چند نفر با تو شریک سلطنت شده و تو در غفلت اندری اگر دادخواهی بدرگاه آید نگذارند بر تو در آید، اگر خواهد هنگام خروج از خانه ات بتو شکایت برد مانع گماشتی ببهانه ای که برای مردم بازرس مظالم مقرر داشتی، و چون متظلمی آید هم آنان ببازرسی مظالم فرستند که

ص:58

بشکایت او گوش ندهد و عرض حالش را بتو نرساند و بازرس از بیم آنان و ترس تو بپذیرد و پیوسته مظلوم بیچاره نزد او رفت و آمد کند و بدو پناه برد و استغاثه نماید و او امروز و فردا کند و بهانه بتراشد و چون بجان آید و تو بیرون آئی برابرت فریاد کشد و ناله سر دهد دربانانت او را بسختی بزنند و برانند تا عبرت دیگران شود، و تو بچشم بنگری و مانع نشوی با این وضع چگونه مسلمانی بیاید.

تو نگاه کن آیا مخالف خود را ببدتر از کشتن مجازات توانی کرد؟ گفت نه، در پاسخ گفت: آن پادشاهی که بتو عطا کرده است آنچه عطا کرده، گنه کار را بکشتن شکنجه ندهد، بلکه با عذابی دردناک و مخلد، او بخوبی میداند چه در دل داری و در چه کاری چشمت بکجا است و دستت چه کار میکند و پایت بچه سوی می رود بنگر که هر آنچه از دنیا را خاص خود کردی چون از دستت گرفت چه فائده ای برایت دارد در موقعی که تو را پای حساب کشید.

منصور گریست و گفت: کاش آفریده نبودم، وای بر تو، چگونه چارۀ کار خود کنم؟ گفت: همه مردم را رهبرانیست که در دیانت خود بدانها پناهند و بگفتارشان رضا دهند، تو آنانرا محرمان خود ساز تا راه بتو بنمایند و در کارهایت با آنها مشورت کن، منصور گفت: من بدنبال آنان فرستادم از من گریختند، گفت:

آری، ترسیدند آنها را براه خودت ببری، ولی در خانه ات را باز گزار و حجاب را بردار و هموار ساز مظلوم را باش و ظالم را از بن برانداز و فیء و صدقات از راه حلال و پاک بگیر و بحق و عدالت بر مستحقانش پخش کن، در این صورت من ضامنم که رهبران حق و مخلص نزد تو آیند و در اصلاح کار امّت بر معاونت دهند.

مؤذّنان سر رسیدند و سلامش دادند و اعلام بنماز کردند، برخواست نماز گزارد و بجای خود برگشت و هر چه آن مرد را جستند نیافتند - پایان ترجمۀ قصّه -.

از تأمل در این داستان مطالبی درک می شود که برای این زمان هم بی نتیجه نیست.

عن الحقّ، و من زاغ ساءت عنده الحسنة، و حسنت عنده السّیّئة و سکر سکر الضّلالة، و من شاقّ وعرت علیه طرقه، و أعضل علیه أمره، و ضاق علیه مخرجه. و الشّکّ علی أربع شعب: علی التّماری، و الهول، و التّردّد و الاستسلام: فمن جعل المراء دیدنا لم یصبح لیله، و من هاله ما بین یدیه نکص علی عقبیه، و من تردّد فی الرّیب وطئته سنابک الشیاطین و من استسلم لهلکة الدّنیا و الاخرة هلک فیهما. قال الرّضیّ: و بعد هذا کلام ترکنا ذکره خوف الاطالة و الخروج عن الغرض المقصود فی هذا الکتاب.

بتعلیق لوح مکتوب معلّق بین السّماء و الأرض.

کما أنّ التنازع ناش عن فقدان الیقین الموجب للاطمینان و الاعتماد علی الحقیقه، فمن یؤمن باللّه یهدأ قلبه و لکن لفاقد للإیمان قلب مظلم متزلزل دائما بین صدره و حنجرته کما فی الحدیث، فیفور و یثور و ینفث بالتّنازع فی الحقّ مع أهله.

و الزیغ یقابل العدل کملا، لأنّ العدل استقامة فی الفکر و التعقل و العمل لا میل فیه و لا انحراف، و لکن الفاقد للعدل فی تعقّله و تفکیره یمیل قلبه المتزلزل إلی الباطل، و ینحرف إلی الأباطیل.

و الشقاق فتّ عضد الاجتماع بالضوضاء و الجدل لأغراض شخصیة أو قبلیة باطلة، فیقابل الجهاد الّذی هو الاستقامة و النضال لأجل الحق و صیانة الملة و الأمّة.

فالمتعمّق المعاند لا ینیب إلی الحق و لا یهتدی إلی سبیل الرّشد کرجال القریش المعاندین للنبیّ صلّی اللّه علیه و آله و القرآن.

و الجاهل المتنازع یتخبّط فی عماه حتّی یدرک منیته قبل درک مناه.

و القلب الزائغ عن الحق متعاکس و منکوس یدرک الحسنة سیئة فیجتنب منها و السیّئة حسنة فیرغب إلیها، و لا یلمس الحقیقة کالسکران.

و من شاقّ اللّه فقد فارق جماع الشعب و الأمّة، فهو کالتائه فی طریق و عر أینما یتوجّه یقابله عقبة صعبة کأداء و عقدة معقدة لا یهتدی لحلّها فضاق علیه المخرج و یقع دائما فی حرج.

و الشاکّ یماری الحق و یحس بهول و مخافة و یتردّد فی طیّ طریق السعادة فیرجع قهقری إلی أسفل درکات الطبیعة، و یفقد شخصیة و یستسلم لجیوش الباطل فیقع تحت أقدام الشیاطین، و یصیر من الخاسرین الهالکین.

قوله:(و بعد هذا کلام ترکناه) ورد فی الکافی فی باب دعائم الکفر و شعبه حدیثا طویلا یظهر أنه تتمة الحدیث الّذی أرسله المصنف رحمه اللّه و أشار إلی بقیته، و قطعه صاحب الکافی و قسّمه علی باب صفة الإیمان و باب دعائم الکفر و باب صفة النّفاق و المنافق، و لکن المرویّ فی باب دعائم الکفر یخالف مع ما

ص:63

روی فی باب صفة الایمان سندا و مع ذکره الرّضی رحمه اللّه متنا، فقد رواه هنا عن علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن حماد بن عیسی، عن إبراهیم بن عمر الیمانی، عن عمر بن اذینة، عن أبان بن أبی عیاش، عن سلیمان بن قیس الهلالی، عن أمیر المؤمنین علیه السّلام و عدّ المجلسیّ فی شرحه السّند مختلفا فیه من حیث الصّحة و الضّعف.

قال علیه السّلام: بنی الکفر علی أربع دعائم: الفسق، و الغلوّ، و الشکّ، و الشّبهة.

و الفسق علی أربع شعب: علی الجفاء، و العماء، و الغفلة، و العتوّ، فمن جفا احتقر الخلق و مقت الفقهاء و أصرّ علی الحنث العظیم، و من عمی عن الحق نسی الذّکر و اتّبع الظنّ و بارز خالقه و ألحّ علیه الشیطان و طلب المغفرة بلا توبة و لا استکانة و لا غفلة، و من غفل جنی علی نفسه و انقلب علی ظهره و حسب غیّه رشدا و غرّته الأمانیّ و أخذته الحسرة و الندامة إذا قضی الأمر و انکشف عنه الغطاء و بدا له ما لم یکن یحتسب، و من عتا عن أمر اللّه شکّ و من شکّ تعالی اللّه علیه فأذلّه بسلطان و صغّره بجلاله کما اغترّ بربه الکریم و فرط فی أمره.

و الغلوّ علی أربع شعب: علی التّعمق بالرّأی، و التنازع فیه، و الزّیغ و الشقاق، فمن تعمّق لم ینب إلی الحقّ و لم یزدد إلاّ غرقا فی الغمرات و لم تنحسر عنه فتنة إلاّ غشیته اخری و انخرق دینه فهو فی أمر مریج، و من نازع فی الرّأی و خاصم شهر بالعثل من طول اللّجاج، و من زاغ قبحت عنده الحسنة و حسنت عنده السیئة، و من شاقّ اعورت علیه طرقه و اعترض علیه أمره فضاق مخرجه إذا لم یتبع سبیل المؤمنین.

و الشکّ علی أربع شعب: علی المریة، و الهوی، و التردّد، و الاستسلام و هو قول اللّه «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکَ تَتَماری » و فی روایة اخری: علی المریة، و الهول من الحقّ، و التردّد، و الاستسلام للجهل و أهله، فمن هاله ما بین یدیه نکص علی عقبیه و من امتری فی الدّین تردّد فی الرّیب و سبقه الأوّلون من المؤمنین و أدرکه الاخرون و وطئته سنابک الشیطان، و من استسلم لهلکة الدّنیا و الاخرة هلک فیما بینهما، و من نجا من ذلک فمن فضل الیقین و لم یخلق اللّه خلقا أقلّ من الیقین.

ص:64

و الشبهة علی أربع شعب: إعجاب بالزینة، و تسویل النّفس، و تأوّل العوج و لبس الحق بالباطل، و ذلک بأنّ الزینة تصدف عن البینة، و إنّ تسویل النفس یقحم علی الشهوة، و إنّ العوج یمیل بصاحبه میلا عظیما، و إنّ اللبس ظلمات بعضها فوق بعض، فذلک الکفر و دعائمه و شعبه.

أقول: قد شرحنا و ترجمنا هذا الحدیث فی شرح اصول الکافی و ترجمته «ج 3» فمن أراد مزید الاطلاع فلیرجع هنالک.

دل کج نیک را بدی بیند ور بدی بهر نیک می چیند

مست گمراهی است و لا یعقل نیست او را شعوری اندر دل

هر که تک رو شود جدا ز خدا راه سختی به پیش دارد، ها

کار او مشکل است و پیچیده و اندرین تنگنا است رنجیده

شک، بر چار شعبه قائم شد بر مراء و هراس و شد و نشد

چارمش را شمار استسلام که نه امید ماند و نه مرام

هر که را شیوه شد مراء و جدال شب او را نه پی نه صبح زوال

بهراسد از آنچه در پیش است در عقب گرد پر ز تشویش است

ور بتردید و ریب تمکین است پایمال سم شیاطین است

المکبّلة بقیود التشریفات منذ قرون، فکان من شأن الإسلام تحریر النّاس عن هذه القیود الثّقیلة، و کان الإمام علیه السّلام فی هذا المضیق من الفرصة و علی اهبة سفر مهیب شاغل إلی مقصد هائل و هو معرکة صفّین الدامیة الهدّامة، یفتح مدرسة جدیدة فی محیط الإسلام و یبدأ تعلیمات عالیة انسانیّة فی هذه الجمل القصار الوجیزة نلخّصها فی الأعداد التالیة:

1 - التشریفات البلاطیة بهذه الصّور ممّا لا ینتفع به الامراء نفعا عقلانیا للدّنیا أو الاخرة، فهی من اللهو الباطل الممقوت.

2 - تحمّل هذه المشقّات مبغوض عند الإسلام و موجب لعذاب الاخرة.

3 - أخسر المشقّات ما یتبعها العقاب، و أربح الاستراحة الاشتغال بما فیه أمان من النّار.

گفت: این کار ندارد سودی که تن خویش از آن فرسودی

خویش را رنجه بدنیا سازید با شقاوت سوی عقبا تازید

چه زیانبار بود آن سختی که بدنبال کشد بدبختی

چه خوش آن راحت بی درد و وبال که أمان آورد از وزر و وبال

إلی ایصال الضّرر إلیه کما حکی فی اسطورة: رجل یصادق دبّا فنام و اجتمع علی وجهه الذّبان فأراد الدبّ دفعها فألقی علی وجهه حجرا قتله به.

من أثر الصداقة الاعتماد علی الصدیق عند حدوث حاجة ماسّة تقتضی الاستعانة المالیّة أو العملیّة، و لکن إذا کان الصدیق بخیلا فربما یمنع اعانته أحوج ما یکون الصّدیق، و لو لم یعتمد علیه فربما لجأ بقضاء حاجته إلی غیره ممّن کان یقضیها.

و الفاجر المنهمک فی الشهوة قد خرق ستر الحیاء و خلع العفّة فلا یبالی بما یصدر منه و لو کان بیع صدیقه بأبخس ثمن، فلا یصلح للصّداقة و یجب الحذر عنه و سلب الاعتماد علیه.

و أمّا الکذّاب فهو الّذی صار الکذب عادة له و یحکی عمّا لا واقع له فشبّهه علیه السّلام بالسّراب یتلألأ فی البریّة کأنه ماء قریب المکان و کلّما أسرع نحوه العطشان یبعد عنه فلا یصل إلیه أبدا، و الکذّاب یعد الانسان فیخلفه و یقرب إلیه المقاصد و یجلب الإنسان نحوها، و لکن لا یصل الإنسان إلی تلک المقاصد.

گفت علی با حسنش کای پسر چار سخن دار ز من در نظر

چار دیگر نیز فزایم تو را تا که نیفتی تو بهر ماجرا

به ز خرد بهر تو سرمایه نیست حمق سر حاجت و بی مایه گی است

عجب ز هر وحشتی افزونتر است خوش خوئی از هر حسبی بهتر است

دست کش از دوستی أحمقان چون عوض نفع، دهندت زیان

دوست مگیری ز بخیلان که چون بیندت اندر، بزیانی فزون

از بر تو دور شود همچو باد دوستیت هیچ نیارد بیاد

دوستی هرزه مبادت نصیب چون که فروشد به پشیزت، حبیب

هیچ بکذّاب مکن دوستی همچو سراب است و تهی پوستی

دور نماید که بنزدیک تو است و آنچه بر تو است کند دور چست

أقول: نسبة عدم جواز التنفّل لمن علیه فائتة إلی مذهب الامامیة محلّ اشکال، قال العلامة المجلسی رحمه اللّه فی شرحه علی فروع الکافی فی باب التطوع فی وقت الفریضة فی شرح الحدیث الأوّل من هذا الباب: و اختلف الأصحاب فی جواز التنفّل لمن علیه فریضة فقیل: بالمنع، و ذهب ابن بابویه و ابن الجنید إلی الجواز انتهی.

و الأقرب أن یقال: إنّ کلامه علیه السّلام یدلّ علی نفی التقرّب و الثواب فی النوافل إذا أضرّت بالفرائض، لا علی البطلان و عدم الصحّة، و بینهما فرق ظاهر و لیس المقصود أنّ إتیان النافلة صار سببا تامّا لترک الفریضة أو النقص فیها، بل المراد أنّ التهیّأ للفریضة أهمّ، و حفظ کمالها ألزم، فمن اشتغل اللّیل بتلاوة القرآن أو النوافل و أتعب نفسه حتّی غلب علیه النّوم وفات عنه فریضة الصّبح، فلا ثواب له و لا قربة فی نوافله.

العاقل لا یطلق لسانه إلاّ بعد مشاورة الرّویّة و مؤامرة الفکر، و الأحمق تسبق حذفات لسانه و فلتات کلامه علی مراجعة فکره و مماخضة رأیه، فکانّ لسان العاقل تابع لقلبه، و کانّ قلب الأحمق تابع للسانه، و روی عنه علیه السّلام هذا الکلام بلفظ آخر و هو: قلب الأحمق فی فیه، و لسان العاقل فی قلبه.

یحطّ السّیّئات و یحتّها حتّ الأوراق، و إنّما الأجر فی القول باللّسان و العمل بالأیدی و الأقدام، و إنّ اللّه سبحانه یدخل بصدق النّیّة و السّریرة الصّالحة من یشاء من عباده الجنّة. قال الرّضیّ: و أقول: صدق علیه السّلام إنّ المرض لا أجر فیه، لأنّه من قبیل ما یستحقّ علیه العوض لأنّ العوض یستحقّ علی ما کان فی مقابلة فعل اللّه تعالی بالعبد من الالام و الأمراض و ما یجری مجری ذلک، و الأجر و الثّواب یستحقّان علی ما کان فی مقابلة فعل العبد فبینهما فرق قد بیّنه علیه السّلام کما یقتضیه علمه الثّاقب، و رأیه الصّائب.

و ممّا ینبغی التوجّه إلیه هنا أنّ الأجر و الثّواب مترادفان أم بینهما فرق فقد استعمل الأجر فی جزاء الأعمال الصالحة فی آیات من القرآن المجید أشهرها قوله تعالی «إِنّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً » - 30 - الکهف» «إِنَّ اللّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ » - 120 - التّوبة» کما استعمل لفظ الثّواب فی هذا المعنی فی قوله تعالی: «ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَ اللّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ » - 195 - آل عمران» و لکن لا یستعمل کلمة الثواب بمعنی الاجرة فی العرف، فکأنّ الثواب یختصّ بالامور المعنویة و الاخرویّة.

و قد أشار الرضیّ فی شرح کلامه إلی مسئلة کلامیة رابعة، و هی: أنّ کلّ ألم و مرض یعرض للعبد بفعل اللّه یستحقّ العبد علیه عوضا من اللّه، و کلام الرّضی یزید المقام اعضالا، فانه إذ استحقّ العوض علی المرض فهل هو إلاّ ترتب الثواب و الأجر، فما الفرق بین عوض المرض و عوض فعل الطاعة، و یظهر من کلام الامام علیه السّلام أنّ الفرق بین المرض و فعل الطّاعة معنویّ، فالمرض لا أجر له و ینحصر الأجر فی الطاعة، و لکن کلام الشارح الرّضی یشعر بأنّ الفرق بینهما لفظی، و تنقیح الکلام یحتاج إلی بحث لا یسعه المقام.

در برابر هر درد و بیماری و أمثال آنها که خدا ببنده خود داده بنده مستحق عوضی است، ولی استحقاق أجر و ثواب در برابر کار خود بنده است، و میان این دو فرقی است که آن حضرت بعلم ثاقب و رأی درست خویش بیان فرموده است.

علی گفت با یار بیمار خویش خدایت ببخشد ز تیمار خویش

ندارد مرض اجر از سوء بخت بریزد گناهان چه برگ از درخت

بود أجر در گفته های زبان و یا کار با دست و پا ای فلان

خداوند سبحان برد در بهشت هر آن بنده خواهد نکو سرنوشت

به پندار نیک و نهاد نکو که رمز بهشتند بی گفتگو

لمن کان کذا، و الجملة اسمیّة خبریّة فی مقام الدّعاء أو التحسّر باختلاف المقام أو التغبّط، و مقتضی المقام هو الأوّل، و الظّاهر أنّ طوبی علم للجنس فتدبّر.

قال ابن إسحاق: و کان إسلام عمر فیما بلغنی أنّ اخته فاطمة بنت الخطّاب و کانت عند سعید بن زید بن عمرو بن نفیل و کانت قد أسلمت و أسلم بعلها سعید بن زید و هما مستخفیان بإسلامهما من عمر، و کان نعیم بن عبد اللّه النحام من مکّة رجل من قومه من بنی عدی بن کعب قد أسلم و کان أیضا یستخفی بإسلامه فرقا من قومه و کان خباب بن الأرتّ یختلف إلی فاطمة بنت الخطاب یقرئها القرآن - إلخ انتهی و کفی بذلک دلیلا علی أنّ خباب أحد دعاة الإسلام السابقین الّذین یعاونون النّبیّ فی بثّ الدّعوة الإسلامیة أبان غربة الإسلام و اضطهاده من أعدائه الألدّاء قال ابن أبی الحدید: إنه أوّل من دفن بظهر الکوفة من الصحابة.

گفت علی گر که بشمشیر من بینی مؤمن ببرم تا به بن

بلکه شود دشمن و بد داردم می نشود دشمن و می خواهدم

ورکه جهان را بهمه گنج و سور باز دهم من بمنافق بزور

تا که شود دوست من کی شود؟ حکم قضا هست و چنین طی شود

گفتۀ پیغمبر امّی است کو بغض مرا هیچ ز مؤمن مجو

دوستی من ز منافق بدور تا که بپوشد تن او خاک گور

مبدءا لتعاطی الأفعال الجمیلة و موجبا لترک ما یعود إلی النقص توزن مع صدق الانسان فی أقواله و مواعیده.

و الشجاعة ثوران الغضب للدّفاع عن الحقّ و الحریم فتوزن مع الأنفة و عزّة النفس، فمن کان حقیرا فی نفسه و لا یبالی علی ما یراه من التعدّی فی حقه و حریمه فلا إقدام له فی الدّفاع، و لا یوصف بأنّه شجاع.

و الغیرة نفرة الانسان عن مشارکة غیره فیما اختصّ به من حریم أو وظیفة أو وطن بالنسبة إلی الأجانب، فالغیرة تعتبر مبدءا للدّفاع تجاه تجاوز الأجنبیّ و لها مصادیق متکثّرة باعتبار شتّی الامور، و أکثر موارد استعمالها فی الحریم و الأقارب، و العفّة هو کفّ النّفس عمّا یختصّ بالغیر من الحقوق و الحرمات و عفّة کلّ شخص و کفّه عن حریم غیره یوزن بغیرته بالنسبة إلی ما یختصّ به نفسه و ما یهتمّ بحفظه و صیانته.

فأخذ النّاس تلدا.

و الظاهر أنّ المراد من الجوع معناه الحقیقی و یشیر إلی خصلة معروفة عند کرام الأبطال فی میادین القتال فی هذه الأعصار و هی: أنّهم إذا خاضوا حربا هائلة أحسّوا منها بالخطر لا یأکلون شیئا حذرا من أن اصیبوا ببطونهم، و یظهر منهم ما یفضحهم و یشینهم، و قد نقل فی ذلک قصّة عن بعض أیّام صفّین فی شأن مالک الأشتر رضوان اللّه علیه حیث أفلت من یده قرنا فسئل عن ذلک فأجاب بأنّی ما أکلت شیئا منذ یومین، فالمقصود الحذر من صولة البطل الکریم فی المعرکة إذا جاع و وطن نفسه علی الموت أو الظّفر.

و ما النّفس إلاّ نطفة بقرارة إذا لم تکدّر کان صفوا غدیرها

فیکاد یخالف قول أمیر المؤمنین علیه السّلام فی الأصل، لأنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام جعل أصل طبیعة القلوب التوحش، و انّما تستمال لأمر خارج - انتهی.

أقول: جعل التّوحش أصلا فی الانسان مشکل لأنه مخالف لکونه مدنی بالطبع، و لما یشاهد من استیناس الأطفال بمجرد التّلاقی بعضهم مع بعض فالظّاهر أنّ المقصود من الرّجال العظماء من النّاس بحمل الألف و اللاّم علی العهد الخارجی فتدبّر.

عیب نهان است بیاری بخت چون ثمر کرم زده بر درخت

و الأقارب، و تلمس الوداد و المواهب من أیدی الجیران و الأحباب فکان یحبّه و یهواه و یتوقّع منه کلّما یرید و یشتهیه، فقال علیه السّلام: إنّ فوائد الوطن و ما یتوقّع منه الانسان یتحصّل من الغنی و الثروة إذا تیسّر فی أیّ بلد کان، و لکن إذا اتبلی الانسان بالفقر فاته مواهبه، و بعد عنه أقاربه، فیجد نفسه غریبا و لو کان فی وطنه.

و درک المطلوب عاجلا.

فقد الانسان أحبّته و أصدقاءه فکأنّه خرج عن وطنه المألوف، و وقع فی وحشة و حتوف.

مقامه، و قلّما یصل الإنسان إلی ما یقصده و یریده، فانّ أکثر النّاس یقصدون هدفا لا یتهیّأ لهم أسبابه أو یقصّر همّتهم عن سلوک طریقه، فلا یکونون ما یریدون، فقال علیه السّلام: إذا لم تصل إلی هذا المقصد الّذی تریده لفقد الوسائل أو قصور الهمة أو وفور الموانع، فارض بما وصلت إلیه من الأحوال، و لا تغتم بما فات منک من الامال.

علی رعایة العدالة و الاستقامة فی الامور، فیتجاوز الحدّ فیکون مفرطا أو یقف دونه فیکون مفرّطا و مقصّرا.

فالمقصود من الدّهر ما یحویه من النعم و الأموال، و المواهب و الامال، فمن حصّلها نصب و أعیا من حفظها و صرفها فی مصارفها، و من فاته تعب من فقدها و ألم الحاجة إلیها.

با زبان بدیگران بیاموزد، کسی که خود را آموزد و أدب نماید باحترام سزاوارتر است از کسی که آموزگار و مؤدّب مردم باشد.

هر که خود را رهبر مردم کند باید أول رهبری از خود کند

خود بیاموزد و زان پس دیگران با عمل تأدیب سازد نی زبان

هر که خود آموخت و تأدیب کرد احترامش بیش از آن دیگر بود

که دهد تأدیب و آموزش بغیر چون که او سوی خدا باشد بسیر

الدّخول فیه علی بصیرة و اطمینان، و الظاهر أنّ المقصود أنّه إذا وقع خطاء فی أوّل أمر، یؤدّی إلی الخطاء فی آخره.

(لا حان حینک) أی لا حضر وقتک، (تشوّفت) الجاریة أی تزیّنت - صحاح.

هیهات هیهات، قد باینتک ثلاثا لا رجعة لی فیها، فعمرک قصیر، و خطرک حقیر آه من قلّة الزاد، و بعد السّفر، و وحشة الطریق، فبکی معاویة و قال: رحم اللّه أبا حسن، کان و اللّه کذلک، فکیف حزنک علیه یا ضرار؟ قال: حزن من ذبح ولدها فی حجرها.

أقول: من أخبث مکائد معاویة بعد تسلّطه علی الکوفة و سیطرته علی أصحاب أمیر المؤمنین أن یجلبهم إلی الشّام بشتّی الوسائل من دعوة ودیّة أو تهریب من ظلم عمّاله أو تهدید أو غیر ذلک من الوسائل ثمّ یحضرهم فی حفلته الغاصّة بالرّجال و یسألهم عن وصف علیّ علیه السّلام حتّی یذکروا له عیبا بحضرة الناس و یتّهموه فیستفید من کلامهم لتأیید سیاسته.

و ممّن وقع فی حبالته ضرار بن ضمرة و کان من خواصّ علیّ و من أهل الزهد و العبادة فأمره بتوصیف علیّ علیه السّلام، و قد وصفه ضرار بهذا الوصف البالغ فی الخطورة من نواح شتّی، معرضا بذلک علی معاویة و ناصحا و واعظا له، و نشیر إلی بعض ما ذکره رضوان اللّه علیه:

افتتح ضرار رضوان اللّه علیه توصیفه لعلیّ علیه السّلام بأنّه (کان بعید المدی) أی عالی الهمّة ناظر إلی المعالی القدسیّة، و تارک للأهواء الخسیسة المادّیة مع شدّة قواه المعنویة، و نوایاه الملکوتیة، و کأنه إشارة إلی قوله تعالی فی سورة النجم «علّمه شدید القوی» و هو وصف جبرئیل حامل الوحی إلی النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله (یقول: فصلا) أی ینطق بما هو الحقّ الصّریح، مأخوذا من الوحی الصحیح و کأنه إشارة إلی قوله تعالی فی سورة الطّارق «إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ » و کان یحکم بالعدل لا یخالطه جور و باطل، منبع ذخّار للعلم قولا و عملا و بحر ضخم للحکمة من کلّ ناحیة، زاهد فی الدّنیا متنفّر عنها، یطلب الخلوة و الانعزال عن أهل الدّنیا فیأوی إلی اللّیل و وحشته، هذه صفاته المعنویة العقلیّة و الوجدانیّة.

ثمّ شرع فی وصفه الظاهر فقال: یبکی و یسیل الدّموع الغزیرة من خوف اللّه

ص:113

و من ترحّمه علی الضعفاء و الفقراء، و یتفکر طویلا فی اصلاح الامور.

ثمّ وصفه علیه السّلام فی زیّه و لباسه و مأکله فقال: یعیش عیش الفقراء و المساکین حتّی یعجبه اللباس القصیر و الطعام الخشن لم یلاحظ لنفسه امتیازا و لا مثارة و امارة للریاسة، بل کان فینا کأحدنا یجیب مسائلنا و یفتینا، و لیکن له هیبة معنویة فی قلوبنا، ثمّ یبین معاملته مع عموم الناس و رعایته للعدل الاجتماعی فی هذه الفصول:

1 - یعظم أهل الدّین فلا حرمة عنده إلاّ للدّین و أهله.

2 - یقرّب المساکین و لا یلتفت إلی زبرجة الأغنیاء و المثرین.

3 - لا نفوذ فیه لأهل القوّة و الثروة فیستمیلونه لأغراضهم، بل لا طمع لهم فی ذلک.

4 - لا یقطع رجاء الضعیف من عدله و أخذه له بحقّه و إن کان خصمه قویّا ذا مال و جاه و ثروة.

ثمّ شرع بعد ذلک فی بیان خوفه عن اللّه و زهده فی الدّنیا و صوّره لمعاویة بما لا مزید علیه حتّی أثّر فی هذه الصّخرة الصمّاء و القلب القاسی الأعمی فبکی.

و أظنّ أنّ بکاء معاویة لم یکن عن خوف من اللّه و إذعان للحقّ، بل کان کما یبکی الصبیّ من ألم الابرة إذا نفذت فی جسمه حیث إنّ کلّ جملة ألقاها إلیه هذا البطل المجاهد فی فضیلة علیّ علیه السّلام تکون أوقع من السّهم علی قلبه و کبده فهو مع کمال تجلّده و تحلّمه الذی کان الرکن الوثیق لسیاسته العوجاء، لم یقدر علی المقاومة تجاه هذه الضربات البطولیة النافذة علی قلبه القاسی، فلم یحر جوابا و لم یجتری علی إسکات القائل لما اخذ منه العهد ضمنا بقوله أو تعفینی، فتحلّم ألم هذه الرّمیات المتتابعات حتّی نفد صبره و شرع یبکی من الألم و الغمّ الّذی دخله من مشاهدة هذا البطل الّذی یجاهده بسیف لسانه فی عقر داره، و هو یری نفسه متّکأ علی سریر الملک و السّطوة، ثمّ أخبره هذا البطل فی آخر کلامه عن مقدار حبّه لعلیّ علیه السّلام و بغضه له حیث أجابه بأنّ حزنی علی علیّ علیه السّلام کحزن أمّ ذبح ولدها

ص:114

فی حجرها، هذا تصریح بحبّه لعلیّ علیه السّلام بما لا مزید علیه و تلویح لبغضه له، و هل قتل علیّ علیه السّلام إلاّ بمخالفة معاویة معه و بکیده و مکره؟

أی ضرار اندوه تو بر وی چونست؟ گفت: چون اندوه مادری که فرزندش را در دامنش سر بریده باشند.

علی را یکی یار همگام بود ضرار بن ضمره ورا نام بود

بچرخید چرخ و کشاندش بزور بدرگاه بن حرب نیرنگ پور

از او خواست وصف علی را بجد بپاسخ برآمد، یل و مستعد

بگفتا گواهم که خود دیدمش بیک ایستگاهی و سنجیدمش

شب افکنده صد پرده نیلگون سراسر جهان در سکوت و سکون

علی بر سر پا بمحراب خویش نظر سوی حق است پاکش بریش

چنان در تلاطم که مارش زده سرشکش رخ غمگسارش زده

بدنیا همی گفت از من بدور مکن عرضه خود را بمن ای شرور

کرشمه بمن می فروشی برو نیاید چنین روزت اندر گرو

بدوری ز من دیگری را فریب نخواهم ز تو حاجت و نی نصیب

طلاق تو دادم سه بار و دیگر ندارم رجوعی برایت بسر

که عیش تو کوتاه و قدرت زبون تو را آرزو کوچک و سرنگون

صد افسوس زین توشۀ کم مرا و زین راه پر طول و پر خم مرا

سفر بس دراز است و پر ترس و بیم ورودم بدرگاه حق بس عظیم

اللّه سبحانه أمر عباده تخییرا، و نهاهم تحذیرا، و کلّف یسیرا، و لم یکلّف عسیرا، و أعطی علی القلیل کثیرا، و لم یعص مغلوبا، و لم یطع مکرها، و لم یرسل الأنبیاء لعبا، و لم ینزل الکتب للعباد عبثا، و لا خلق السّموات و الأرض و ما بینهما باطلا (ذلک ظنّ الّذین کفروا فویل للّذین کفروا من النّار).

سائرون، و فی مقامکم و أنتم مقیمون، و فی منصرفکم و أنتم منصرفون، و لم تکونوا فی شیء من حالاتکم مکرهین، و لا إلیه مضطرّین، فقال له الشیخ: و کیف لم نکن فی شیء من حالاتنا مکرهین و لا إلیه مضطرّین و کان بالقضاء و القدر مسیرنا و منقلبنا و منصرفنا؟ فقال له: و تظنّ أنه کان قضاء حتما و قدرا لازما، أنه لو کان کذلک لبطل الثواب و العقاب، و الأمر و النهی و الزجر من اللّه، و سقط معنی الوعد و الوعید فلم تکن لائمة للمذنب، و لا محمدة للمحسن، و لکان المذنب أولی بالاحسان من المحسن و لکان المحسن أولی بالعقوبة من المذنب، تلک مقالة إخوان عبدة الأوثان، و خصماء الرّحمن، و حزب الشیطان، و قدریّة هذه الامّة و مجوسها. إنّ اللّه تبارک و تعالی کلّف تخییرا، و نهی تحذیرا، و أعطی علی القلیل کثیرا و لم یعص مغلوبا، و لم یطع مکرها، و لم یملّک مفوّضا، و لم یخلق السّموات و الأرض و ما بینهما باطلا، و لم یبعث النّبیین مبشّرین و منذرین عبثا، ذلک ظنّ الّذین کفروا فویل للّذین کفروا من النار، فأنشأ الشیخ یقول:

أنت الامام الّذی نرجو بطاعته یوم النجاة من الرحمن غفرانا

أوضحت من أمرنا ما کان ملتبسا جزاک ربّک بالاحسان إحسانا

أقول: و قد تری ما فیه الاختلاف بین ما ذکره الرضیّ - رحمه اللّه - من هذا الحدیث و ما ورد فی الکافی الشّریف، فلا بدّ و أن یکون أحد المضمونین منقولا بالمعنی، و ما اختاره الرضیّ أوضح و أفصح و یحتمل تعدّد الواقعة، و ذکر الرضیّ - رحمه اللّه - هذا السائل کان شامیّا، و لکن لا إشعار فی روایة الکافی بکونه شامیّا و لعلّ الرّضیّ أخذه من روایة اخری و کتاب آخر عرف السائل بأنّه شامی، و لکن یشعر صدر الحدیث بأنه من أهل الکوفة حیث قال: أخبرنا عن مسیرنا إلی أهل الشام، فتدبّر. قال فی شرح ابن میثم: أمر عباده تخییرا، و تخییرا مصدر سدّ مسدّ الحال، انتهی. و لم یبیّن فی کلامه ذا الحال، فان جعله حالا من المفعول و هو عباده، یکون

ص:118

المعنی أمر عباده حالکونهم مخیرین، و لا یستفاد من لفظة مخیرین المختارین إلاّ علی تکلّف، ففیه تکلّفان: حمل المصدر علی الصّفة، ثمّ حمل تلک الصفة من باب إلی باب آخر، و ان جعله حالا من الفاعل و هو اللّه فلم لم یجعله مفعولا مطلقا، کما فی قوله: نهاهم تحذیرا، کما صرّح به، و لا فرق بین جعله حالا أو مفعولا مطلقا من جهة المعنی، فتدبّر. قال فی شرح المعتزلی: قد ذکر شیخنا أبو الحسین رحمه اللّه: هذا الخبر فی کتاب الغرر، و رواه عن اصبغ بن نباته انتهی. و المتن الّذی ذکره مختلف مع متن حدیث الکافی فی موارد، فصدر مقالة علیّ علیه السّلام فیه بقوله:«و الّذی فلق الحبّة و بریء النسمة» و لم یذکر فیه قوله:

«و لکان المذنب أولی بالإحسان من المحسن، و لکان المحسن أولی بالعقوبة من المذنب» و هذه الجملة من مشکلات هذا الحدیث. و قد ذکر المجلسی رحمه اللّه فی شرحه علی الکافی وجوها خمسة فی حلّه نذکر خلاصة منها هنا:

الاول - أنه [یکون] متفرعا علی أنّه إذا بطل الثواب و العقاب بالجبر علی التکلیف فالمذنب صار أولی بالاحسان لنیله فی هذه الدّنیا إلی ملادّه و شهواته و المحسن أسوء حالا منه لتحمّله مشاقّ التکلیف و العبادات. الثانی - أنّه لو کان المذنب مجبورا علی عمل السیّئة و المحسن علی عمل الطاعة فالأولی الاحسان بالمذنب لتدارک جبره علی الخلاف الواقع منه، و عقوبة المحسن لیساوی حاله مع المذنب و یراعی العدالة بینهما. الثالث - ما قیل إنّه إنما کان المذنب أولی بالاحسان لأنّه لا یرضی بالذّنب کما یدلّ علیه جبره، و المحسن أولی بالعقوبة لأنّه لا یرضی بالاحسان لدلالة الجبر علیه، و من لا یرضی بالاحسان أولی بالعقوبة من الّذی یرضی به، و لا یخفی ما فیه. الرابع - أنّه لما اقتضی ذات المذنب أن یحسن إلیه فی الدّنیا باحداث اللّذات فیه، فینبغی أن یکون فی الاخرة أیضا کذلک، لعدم تغیر الذوات فی النشأتین

ص:119

و إذا اقتضی ذات المحسن المشقة فی الدّنیا و ایلامه بالتکالیف الشاقة ففی الاخرة أیضا ینبغی أن یکون کذلک. الخامس - ما قیل: لعلّ وجه ذلک أنّ المذنب بصدور القبائح و السیئات منه متألّم منکسر البال لظنه أنها وقعت منه باختیاره، و قد کانت بجبر جابر و قهر قاهر فیستحقّ الإحسان، و أنّ المحسن بفرحاته بصدور الحسنات عنه و زعمه أنه قد فعلها باختیاره أولی بالعقوبة من المذنب. قال المجلسی رحمه اللّه فی سند الحدیث: إنّه مرفوع، لکن رواه الصّدوق رحمه اللّه فی العیون بأسانید عنه، و مذکور فی رسالة أبی الحسن الثالث علیه السّلام إلی أهل الأهواز، و سائر الکتب الحدیثیّة و الکلامیّة، و أشار المحقّق الطوسیّ فی التجرید إلیه، و رواه العلامة فی شرحه عن الأصبغ بن نباتة بأدنی تغییر. أقول: هذا الحدیث باعتبار تعرّضه لمسألة الجبر و الاختیار و القضاء و القدر فی أعمال العباد من مشکلات الأحادیث و یحتاج إلی شرح مفصّل، و توضیح ینحلّ به هذا المعضل، و لا مجال لهذا البحث فی هذا الشرح الموجز، و قد بحثت عن هذه المسألة مفصلا فی شرح اصول الکافی و ترجمته بالفارسیة المطبوعة فی الجزء الأوّل، فمن أراد تحقیق المقام و توضیح المرام فلیرجع إلیه، و نحن نترجم الحدیث تماما علی متن رواه الشارح المعتزلی، لأنّا ترجمنا متن الکافی فی شرحه.

و ناچار و بی اختیار نبودید، آن شیخ گفت: چگونه چنین نبودیم با این که قضا و قدر ما را سوق داده اند، حضرت فرمود: وای بر تو، شاید گمان میکنی قضاء لازم و قدر حتم و ملزمی در میان است اگر چنین باشد ثواب و عقاب و وعد و وعید و أمر و نهی همه باطل و بیهوده گردند و گنهکار را سرزنش نباید و نیکوکار را آفرین نشاید، و نیکوکار از بدکار سزاوارتر بمدح و تحسین نباشد، و بدکار سزاوارتر نباشد بمذمّت و نکوهش از نیکوکار، این گفتار بت پرستان و سپاه شیطان و گواهان ناحق و نابینایان از راه صواب است، و آنان قدریه این امّت و گبران این امّت محسوبند. راستی که خداوند سبحان، فرمان داده برای مختار ساختن بندگان خود و غدقن کرده برای بر حذر داشتن و تکلیف آسانی فرموده، نافرمانیش بمعنی این نیست که در برابر بنده خود مغلوب شده است، و از روی وادار کردن و اعمال زور اطاعت نمی شود، رسولان خود را بیهوده و عبث بسوی بندگانش گسیل نداشته، و آسمانها و زمین و آنچه در آنها است بیهوده نیافریده - اینست گمان آن کسانی که کافر شدند، وای از دوزخ بر کافران - آن شیخ گفت: پس قضا و قدری که ما بوسیله آنها سفر کردیم چیستند؟ فرمود: این قضا و قدر بمعنی أمر و دستور خدا است، سپس این گفته خداوند سبحان را تلاوت فرمود که:

«وَ قَضی رَبُّکَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ » - پروردگارت فرمان داده که نپرستید جز او را - آن شیخ شادمانه برخواست و می گفت:

توئی آن امامی که با طاعتش امید بهشت از خدا در سر است

ز دودی تو هر شبهه از دین ما جزای تو با حضرت داور است

چون که برگشت علی از صفین غم صفین بدلش بد سنگین

بستمکار شکستی نرسید فتنه ای سخت از آن گشت پدید

شیخی اندر بر او سخت ایستاد که بگو رفتن شام ای استاد

بقضا بود مقدّر ز خدا یا بدلخواه بشر شد پیدا

ص:121

گفت سوگند بخلاّقی حق که قضا و قدرش بد ز سبق

هیچ گامی ننهادیم براه جز قضا و قدرش بد همراه

شیخ گفتا که خدایا صبری که نداریم از این ره اجری

گفت خاموش ایا شیخ دژم که خدا داده ثوابی معظم

طی این راه باکراه نبود هر کس از میل خود این ره پیمود

شیخ گفتا که قضا ما را برد گفت وه نیست قضا حتم ای گرد

ور نه بیهوده ثوابست و عقاب نه بود أمر و نه نهی و نه عذاب

نه خدا سرزنش مذنب کرد نه ستایش ز نکوکار ای مرد

این بود گفتۀ عبّاد وثن گفتۀ لشکر شیطان کهن

راستش حضرت سبحان فرمان داده آزاد بدین خلق جهان

نهی کرد است برسم تحذیر کرده تکلیف ولی سهل و یسیر

از گنه چیره بر او کس نشده باطاعت کسی مکره نشده

نه عبث خیل رسل کرده گسیل تا که باشند بمخلوق دلیل

آسمانها و زمین بیهده نیست در جهان بیهده را نبود زیست

این گمان شیوه کفّار بود که مکان همه در نار بود

شیخ گفتا چه قضا و قدری کرده این راه بماها سپری؟

گفت فرمان خدا و حکمش دیگر ای شیخ زبان را در گش

گفتۀ حق بود اندر قرآن که «قضی ربک» روخوش برخوان

شیخ فهمید و بشد شاد و سرود چند شعری و علی را بستود

فی صدر المؤمن.

فم المنافق، و یشعر بتأکید طلب العلم و الحکمة من مظانها و إن وجد عند غیر أهلها.

فعصرنا عصر المتخصّصین فی الفنون و الصناعات، عصر العمل بهذه الحکمة القیمة و الدستور الراقی، و قد ظلّ المسلمون قرونا قلّما یلتفتوا إلی هذه الحکمة العلویة فیدخلون فی کلّ شأن بأدنی ممارسة، فیختلّ الامور، و لا ینالون بالمطلوب.

تقدّم الکلام فیه.

و من التأسّف أنّ أکثر أهل العلم مغمورون فی أمواج هذا البحر المظلم فاذا قاموا فی المحراب أو استقرّوا علی المنبر و دعوا واعظا أو صاروا مرجعا للسؤال فی أحکام الدّین یصعب علیهم أن یجیبوا بلا أدری، و أصعب منه أن یشتغلوا بعد ذلک بالتعلیم، فتجد فی غالب البلاد عددا کثیرا منهم لا یجتمعون بعضهم مع بعض فیبحثون فی العلوم و المسائل المرجوعة إلیهم مع وجود الفرصة الکافیة و ذلک لأنه اعتراف ضمنیّ بالاشتغال بالتعلّم أو الاعتراف بأنّه لا أدری.

ثمّ وصّی علیه السّلام بالصّبر و جعله رأس الإیمان و حیاته و بصیرته و قوامه، و جعل الصبر للایمان کالرّأس من الجسد، یشعر بأنّه من لا صبر له لا إیمان له، و أنّ درجات الایمان یقاس بدرجات الصبر.

شما را صبر می باید مکرّر که ایمان را چه سر باشد ز پیکر

تن بی سر ندارد خیر همراه چه ایمانی که صبرش نیست همراه

ینتج من الرأی الصحیح المستفاد من التجربة و العقل المتکامل و القوة، و الجدّ فی العمل ینتج إذا کان علی منهاج مؤثر و إلاّ، فربما یکون إعمال القوّة سببا للهلاک و تأییدا للخصم، و الرأی المجرّب غالبا رأی الشیوخ فقال علیه السّلام: رأی الشیخ أحبّ إلیّ من جلد الشّاب و قوّته.

فدونکم الاخر فتمسّکوا به: أمّا الأمان الّذی رفع فهو رسول اللّه - صلّی اللّه علیه و آله - و أمّا الأمان الباقی فالاستغفار قال اللّه تعالی:

«وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ » - 23 الأنفال -. قال الرّضیّ رحمه اللّه: و هذا من محاسن الاستخراج و لطائف الاستنباط.

قال الشارح المعتزلی بعد نقل تفسیر هذه الایة:

ثمّ قال «و ما لهم أن لا یعذّبهم اللّه» أی و لأیّ سبب لا یعذّبهم اللّه مع وجود ما یقتضی العذاب و هو صدّهم المسلمین و الرّسول عن البیت فی عام الحدیبیّة و هذا یدلّ علی أنّ ترتیب القرآن لیس علی ترتیب الوقائع و الحوادث، لأنّ سورة الأنفال نزلت عقیب وقعة بدر فی السّنة الثانیة من الهجرة، و صدّ الرسول عن البیت کان فی السّنة السادسة، فکیف یجعل آیة نزلت فی السّنة السادسة فی سورة نزلت فی السّنة الثانیة، و فی القرآن کثیر من ذلک و إنما رتّبه قوم من الصحابة فی أیّام عثمان.

أقول: و فی کلامه موارد للنظر:

1 - ترتیب القرآن لیس علی ترتیب الوقائع و الحوادث، غیر واضح المعنی و لا یلائم مع ما فرّعه علیه، و لعلّ غرضه أنّ ترتیب القرآن لیس علی ترتیب النزول.

2 - أنّ صدّ المسلمین عن البیت ممّا عزم علیه مشرکو مکّة فی صدر الهجرة، و الایة ینددهم علی هذه العزیمة، و لذا عبّر عنه بالفعل المضارع الدالّ علی الاستمرار، و یؤیّده الایات التالیة المتعرّضة لکیفیّة صلاتهم عند البیت و إنفاق أموالهم فی الصدّ عن سبیل اللّه.

ص:133

3 - قد صحّ أنّ القرآن جمع و رتّب، سوره و آیاته علی هذا الترتیب الّذی بین أیدینا فی زمن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و ختمه علی النبیّ جمع من الصحابة، و جمع القرآن فی زمن عثمان إنّما کان من ناحیة رسم الخط و الاملاء و حصره فی هذا الاملاء الّذی بین أیدینا، صیانة له عن دخول التحریف فیه من هذه الناحیة، و القول بمداخلة بعض الصحابة فی ترتیب آیات القرآن تجرّی علی کلام اللّه الّذی لا یأتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه.

و شرفه العقلانی کالسبق و الرمایة المشروعین، و المزاح المتعادل، و المعاشرة مع الأصدقاء و الأحباب، و اشتغال بالملذّات المباحة و نحو ذلک.

الأساطیر الشائعة بین عامّة النّاس و إمّا أن یکون المراد من النفی نفی آثار الخیر من کثرة الأموال و الأولاد و أنها غیر مؤثرة فی تحصیل السعادة المعنویّة.

و ربما یکون المراد من هذه الجملة نفی الکمال کما فی قوله علیه السّلام: یا أشباح الرّجال و لا رجال.

خویشاوند نزدیک وی باشد.

هر که داناتر بود بر کیش پاک أنبیاء هست اولیتر بدانها از همه خلق خدا

پیرو أمر خدا بی شک محمّد را ولی استگر چه باشد در نژاد و در نیا از وی جدا

هر که نافرمان حق شد دشمن آن حضرتستگر چه باشد با پیمبر خویش و باشد ز اقربا

الخوارج من عبّاد الامّة و قرّائها یقومون اللّیل و یصومون النّهار و لکن لا معرفة لهم بالامام، و بهذا النظر یقول علیه السّلام: لا یقین لهم فلا ینفع صلاتهم و عباداتهم.

فهمه و درایته صعب یحتاج إلی التأمّل و التدبّر سواء کان من حیث سنده و صحة صدوره، أو من حیث متنه و مفهومه، و قد روی فی الکافی حدیثا بهذا المعنی نذکره هنا فی باب ما أمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بالنصیحة لأئمّة المسلمین:

عدّة من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن أحمد بن محمّد بن أبی نصر عن أبان بن عثمان، عن ابن أبی یعفور، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله خطب النّاس فی مسجد الخیف فقال صلّی اللّه علیه و آله: نضر اللّه عبدا سمع مقالتی فوعاها و حفظها و بلّغها من لم یسمعها فربّ حامل فقه غیر فقیه، و ربّ حامل فقه إلی من هو أفقه منه - إلخ.

أخبار کثیرة فی الحثّ علیه یکاد یستشمّ منها رائحة الوجوب إذا کان طالب الحاجة مسلما مؤمنا، و ذکر له مثوبات کثیرة، و قد أشار علیه السلام فی هذا الکلام إلی شروط کماله و ترتب آثاره علیه فی الدّنیا و الاخرة، فلکلّ عمل شروط من حیث الصحة أو القبول، و قوله علیه السّلام: لا یستقیم، یفید نفی الکمال إذا لم یستکمل هذه الخصال، و بیّن لهذه الخصال آثارا یطلبها قاضی الحاجة طبعا.

الاولی - یرید أن یکون عمله عظیما عند اللّه أو عند الناس، فیقول: طریق الوصول إلیه استصغار قضاء الحاجة من طرف القاضی فانه یؤثّر فی عظمته عند اللّه و عند الناس.

الثانیة - یرید أن یظهر و ینتشر عنه هذا الخیر فیصیر مشهورا بالفضیلة فیقول:

طریق الوصول إلیه أن یستکتمه القاضی فیؤثّر فی ظهوره و نشره بفضل من اللّه، أو حرص النّاس علی فهم ما یکتم.

الثالثة - یرید أن تکون هنیئة علی الطالب لتجلب محبّته و محمدته، فیقول:

طریق الوصول إلیه أن یعجّلها.

أو جمالها و دلالها علی الخلیفة و رجاله و اشتدّ هذه المداخلة فی دولة بنی العبّاس کما یظهر من مطالعة تاریخ خیزران امّ الهادی و زبیدة زوجة هارون الرشید و امّ الأمین.

و یعدّ فی هذه العصور الفجرة من الرّجال الأکیاس و یحوّل إلیهم المناصب الجلیلة کما صنعه معاویة بزیاد بن أبیه، و ابنه بابنه عبید اللّه.

و إذا کان المدبّر و السائس من أهل الفجور فتضعیف أهل العدل و الانصاف من لوازمه، و إذا کان ساسة النّاس أهل الفجور و السعاة و اضطهد أهل العدل و الحقّ یزول الایمان عن قلوب النّاس، فالزکاة الّتی یأخذها الحاکم یعدّ غرامة و تؤدّی علی کراهة و غیظ فیفسد الأخلاق، و یخل الأمن و الأمانة فیتوسل أهل الجاه لحفظ حرمهم باتخاذ الممالیک الخصیان و یعتمدون إلی تدبیرهم لامورها.

در این روزگاران بود سلطنت بشور زنان پر از مفسدت

امارت بصبیان شود واگذار بمردان بی خایه تدبیر کار

سخنی گفته شد، حضرتش در پاسخ فرمود:

پوشیدن این لباس کهنه دل را خاشع می سازد، و نفس أماره را خوار میکند و مؤمنان از آن سرمشق می گیرند.

دیده شد اندر بر مولای دین پیشوای بر حق أهل یقین

یک ردای کهنۀ پر پینه ای پر ز وصله جامۀ دیرینه ای

گفته شد با وی در این باره سخن گفت مولا زیور است اندر بدن

دل کند خاشع کند نفسم ذلیل تا نغرّد بر من این رزمنده پیل

مؤمنان را شاید از آن پیروی گر که در راهند همراه علی

حولک من کلّ ما تعیش فیه و یعیش معک، و تحواک و تهواه، من نفسک و شهواتک و مالک و ولدک و جارک و معاشریک، فهی بالنسبة إلیک مختلطة و متجدّدة فی کلّ حین، و منصرفة علی الدّوام و منصرمة و فانیة غدّارة فرّارة فتانة، و الاخرة دارک بعد موتک إلی الأبد، فیقول علیه السّلام: إنّ دنیاک و آخرتک لا تجتمعان معک کرفیقین مؤالفین معاضدین، بل هما عدوّان متفاوتان، فمن أحبّ الدّنیا أبغض الاخرة، و من قرب إلی أحدهما بعد عن الاخر، و هما ضرّتان لا یمکن إرضاؤهما معا، فلا بدّ أن تختار إحداهما و تخلّی عن الاخرة.

اتّخذوا الأرض بساطا، و ترابها فراشا، و ماءها طیبا، و القرآن شعارا، و الدّعاء دثارا، ثمّ قرضوا الدّنیا قرضا علی منهاج المسیح. یا نوف إنّ داود - علیه السّلام - قام فی مثل هذه السّاعة من اللّیل فقال:

إنّها ساعة لا یدعو فیها عبد إلاّ استجیب له، إلاّ أن یکون عشّارا أو عریفا، أو شرطیّا، أو صاحب عرطبة - و هی الطّنبور - أو صاحب کوبة - و هی الطبل. و قد قیل أیضا إنّ العرطبة الطّبل، و الکوبة الطّنبور -.

الحدید: إنّه إنّما هو بکال بکسر الباء قبیلة من حمیر فمنهم هذا الشخص و هو نوف بن فضالة صاحب علیّ علیه السّلام، و قال ابن میثم فی شرحه: البکالی بکسر الباء منسوب إلی بکالة قریة من الیمن.

أقول: یستفاد من هذا الحدیث أنّه کان من خواصّ علی علیه السّلام و الدّاخلین فی خلواته، و الحافظین لأسراره، و المخلصین فی بابه، و قد ألقی إلیه درسا نهائیا فی الزهد و المعرفة و الإیمان یلیق بالفانی فی اللّه و العارف الحقیقی باللّه و المرتقی إلی درجة الأنبیاء و أولیاء اللّه کما یشعر بذلک تعریفه منهاج المسیح فی طیّ کلامه، و الإخبار بأنّ داود النبی قام فی مثل هذه الساعة من اللّیل فأعلمه بالوقت المخصوص الّذی یقوم أولیاء اللّه و أنبیاؤه متوجّها إلی باب اللّه، و ناظرا إلی الحضرة القدسیّة.

قال ابن میثم: و کان قیامه فی النصف الأخیر من اللّیل، و إنّما کان مظنة الإجابة لخلوّ النفس فیه عن الاشتغال بشواغل النهار المحسوسة - انتهی - و هو أعلم بما قال.

فقد ألقی علیه السّلام فی کلامه هذا درسا رهیبا، و فتح مکتبا لاناس قلائل أمثال نوف و من حذا حذوه مکتبا یشتغل فی ظلام اللیل فی بحبوحة أمواج السکوت و الصموت، ینظر الطّالب فیها إلی کتاب الکون، رامقا بصره إلی نجوم السماء یرمقها فی هذه الصفحة الخضراء، و یتفکّر فی خلقها و خالقها، فیجذب إلی حظیرة القدس الالهی، فیقرض الدّنیا قرضا علی منهاج المسیح، فیصیر الأرض بساطه و ترابها فراشه، و مائها طیبه، و یجعل القرآن شعارا، و الدّعاء دثارا.

مردمی باشند که زمین را آسایشگاه خود دانسته و خاکش را بستر نموده و آبش را بجای عطر بحساب آورده اند، قرآن را شعار دلنشین خود ساخته، و نیاز بدرگاه خدا را شیوۀ همیشگی خود دانسته اند، سپس یکباره دل از دنیا کنده و رشتۀ دوستی آنرا بریده اند بروش مسیح.

ای نوف براستی که داود در مانند این ساعت از شب قیام کرد، پس فرمود:

راستی که این همان ساعت است که هیچ بنده ای در آن نیاز بدرگاه بی نیاز نبرد جز آنکه اجابت شود، مگر این که گمرکچی یا کدخدا، یا دژخیم شهربانی یا طنبورزن، و یا طبّال باشد.

گفت حدیثی درست، نوف بکالی یار شباهنگ پایگاه معالی

نیمه شبی دیده ام بدید علی را برشده از بسترش چه درّ لالی

داشت نظر سوی اختران شب افروز بود در اندیشه مقدّم و تالی

گفت بمن خفته ای و یا که تو بیدار گفتمش ای میر مؤمنان نخفته فمالی؟

گفت که ای نوف خوش بحال کسانی دل ز جهان کرده اند یکسره خالی

زاهد دنیا شدند و طالب عقبی پشت بسافل نموده روی بعالی

کرده بساط گزین زمین خدا را بستری از خاک نرم کرده نهالی

طیب ز آب و شعار خویش ز قرآن ساخته و وز دعا حفاظ لیالی

دست ز دنیا بریده همچو مسیحا بهر عبادت بدست کرده مجالی

نوف در این وقت بد که حضرت داود کرد بدرگاه حق قیام بحالی

گفت که این ساعت است خاص اجابت هر که دعا کرد برد بهرۀ عالی

کر که نه عشار و کدخدا و نه شرطی است صاحب طنبور و طبل نیست بحالی

و حدّ لکم حدودا فلا تعتدوها، و نهاکم عن أشیاء فلا تنتهکوها و سکت لکم عن أشیاء و لم یدعها نسیانا فلا تتکلّفوها.

4 - المسکوت عنها، فترک اللّه التعرّض لها رأسا فلم یبیّن لها حکما أو لم ینزل فیها من اللّه بیانا و هذه الجملة تحتمل وجهین:

1 - أن یکون المقصود منها ما ترک اللّه بیان حکمه التکلیفی فصار ممّا لا نصّ فیه، فیمکن أن یفسّر بالمباح بناء علی أنّ المباح کلا أو بعضا مالا حکم له عند اللّه أی لم یقرّر له من اللّه فریضة و لا حدّا و لا نهیا، فالاباحة عدم الحکم.

و قد مال إلی هذا المعنی الشارح المعتزلی فقال فی ضمن شرحه:

و قال بعض الصالحین لبعض الفقهاء لم تفرض مسائل لم تقع و أتعبت فیها فکرک انتهی فکان کلامه هذا من أدلة القائلین بالإباحة فیما لا نصّ فیه بناء علی أنّ المراد من سکوت اللّه عدم البلاغ إلی العباد.

2 - أن یکون المراد منه ما یرجع إلی الامور الإعتقادیّة کتفاصیل العلویات و الجنة و النار و بدء الخلق و القضاء و القدر و نحوها ممّا توجّه إلیه أفکار المسلمین فی الصدر الأوّل لا سیما الشباب، و الناشئة الإسلامیة الجدد، و قد سئل عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله أشیاء ورد النهی عن السئوال منها، فقال عزّ من قائل فی «101 - المائدة - «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ ».

و مال إلی ذلک ابن میثم فقال: و ما سکت عنه کتکلیف دقائق علم لا نفع له فی الاخرة - إلخ - و توضیح المقام یحتاج إلی شرح لا یسعها هذه الوجیزة.

مزن دست بر آنچه تحریم کرده مدران حریم خداوند صانع

خموشی گزیداست از بس مقاصد مرنجان تو خود را و می باش قانع

و الحرص رذیلة الافراط فیها، و الیأس رذیلة التفریط فیها، و استخرج من لفظ الغضب فضیلة الشجاعة و کظم الغیظ و هکذا، و لا یخلو کلامه من التعسّف.

إلاّ أن یقال: إنّ قوله علیه السّلام فی آخر کلامه (فکلّ تقصیر به مضرّ و کلّ إفراط له مفسد) ضابطة کلّیة لاستخراج الفضائل و الرذائل و الصفات المحمودة و المذمومة من هذه المواد الّتی بیّنها.

و یشبه کلامه هذا ما ورد فی کتاب العقل و الجهل من الکافی فی روایة سماعة ابن مهران قال: کنت عند أبی عبد اللّه علیه السّلام و عنده جماعة من موالیه فجری ذکر العقل و الجهل، فقال أبو عبد اللّه علیه السّلام: اعرفوا العقل و جنده، و الجهل و جنده تهتدوا، قال سماعة: فقلت: جعلت فداک لا نعرف إلاّ ما عرّفتنا - إلخ.

و قد شرحت هذا الحدیث الشریف شرحا وافیا، فمن أراد الاطلاع فلیرجع إلی ج 1 - من شرحنا علی الاصول من الکافی الشریف.

و پر سیر گردد نفسش در گلو بگیرد، هر کاهشی بدو زیان آور است، و هر فزایشی تباه کننده است.

علی آن مرد فرزانه، بسفت این در حکیمانه که بر بند دل انسان، بود یک گوشت آویزان

شگفت آورترین عضوی، ز هر چه هست اندر وی همان قلب است کاندر آن، ز حکمت مایه ها پنهان

ولی هر گنج حکمت را، بود ضدّی ز پیش و پس که می خواهد نگهداریش تدبیر از خود انسان

امید ار رخ دهد بر وی، طمع آید کند خوارش طمع انگیزدش حرص آید و ویران کند بنیان

چه نومیدی ورا گیرد، کشد افسوس و آه او را چه خشم آید بتازد غیظ تا آتش زند بر جان

خوشی مستش کند، تا آنکه گردد بی خبر از خود اگر ترسد حذر او را فرا گیرد چه یک زندان

اگر در أمن باشد، غفلتش از بن براندازد بگاه سوک بیتابی ورا رسوا نماید هان

اگر مالی بدست آرد ز ثروت می شود سرکش و گر درویش باشد آیدش صد درد بیدرمان

گرسنه گر شود از ناتوانی بر زمین افتد و گر پر خورد از نفخ شکم گیرد ورا خفقان

ز کاهش در زیان و، وز فزایش در تباهی شد خداوندا تو این مشکل نما بر بندگان آسان

ص:165

فالتحقیق أن یقال: إنّ المصانعة فی کلامه بمعنی المداهنة و المخادعة و المقصود أنّ إقامة أمر اللّه لا یوافق مع من کان مداهنا مع النّاس یبتغی إجابة شهواتهم و آرائهم الفاسدة، و قد حذّر اللّه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله عن ذلک بقوله 9 - القلم - «وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ ».

و یستفید منه المنع عن المداهنة مع مخالف الحقّ حتّی فی أصعب المواقف و أحرجها، و کأنّه إشارة إلی الطعن فی سیرة الشیخین، فانّ المداهنة ظاهرة فیها فقد داهن أبا بکر خالد بن الولید فی مقتل مالک بن نویرة أحد کبار المسلمین کما هو مثبت فی التاریخ، و داهن عمر معاویة و سائر رجال بنی امیّة فسلّطهم علی الشامات، و تحمّل منهم خلافات لم یتحمّلها من غیرهم.

و المقصود من المضارعة هو المشابهة، فانّ ضارع لم یجیء فی اللغة إلاّ بهذا المعنی، و غرضه علیه السّلام أنّ الحاکم الحق لا یشابه مع الناس فی سیرتهم و آدابهم المبنیة علی السنن التقلیدیة، أو الأهواء و الاراء الشهویّة، فملازمة الحق یقطعه عن التشابه مع من فی رتبته من النّاس، کما نقل عن سیرته علیه السّلام فی أیام إمارته و تصدّیه لخسف نعله فی معرکة الجمل و تلبسه ازارا خلقا مرقوعا عیب علیه فاقامة الحق الصریح لا یستقیم مع مشابهة النّاس فی الأحوال و الأزیاء.

و کأنه طعن علی سیرة الامویین فی حکومتهم، فانهم مالوا إلی اتّباع أزیاء و أحوال قیاصرة الرّوم و حکامها فی دولتهم استمالة للنّاس و إخضاعا لهم علی ما اعتادوا و قضاء لحوائجهم الشهویّة الهدّامة.

و بنی حجر هذا الأساس معاویة نفسه کما یظهر من ملاقاته مع عمر فی سفره إلی الشام و استنکار عمر زیّه علیه و اعتذاره بأنّا فی بلد یدبّر الأمراء أمر النّاس بهذا الزیّ، و قد أفرط فی هذا التشابه المشئوم، و التنصّر المذموم، یزید بعده فصارت سیرة لسائر الولاة و الامراء، و هم بین معتدل و مفرط.

و أمّا قوله (و لا یتّبع المطامع) فاشارة إلی الطعن فی حکومة عثمان الملیئة بالمطامع الشخصیّة و القبلیّة.

ص:168

و یمکن أن یکون المقصود من إقامة أمر اللّه إطاعته مطلقا فیشمل العموم فانّ کلّ مسلم إذا أراد أن یقیم أمر اللّه المتوجّه إلیه لا بدّ و أن یجتنب هذه الخصال فلا یداهن مع مخالف الحق، و لا یخادع النّاس، و لا یشابه بالعصاة فی أفعالهم و أحوالهم الخاصّة بهم، و لا یتّبع المطامع.

الوعظ و النصیحة و الحثّ علی الطاعات، فکأنه أراد من أحبّنا فلیعد لفقره یوم القیامة ما یجبره من الثواب و التقرّب إلی اللّه تعالی و الزلفة عنده.

قال السیّد المرتضی رحمه اللّه: و الوجهان جمیعا حسنان و إن کان قول ابن قتیبة أحسن، فذلک معنی قول السیّد رضی اللّه عنه و قد یؤول ذلک علی معنی آخر.

أقول: نقلنا هذا الکلام لیعلم أنّ کلامه هذا صار محلا لنظر الأعلام.

و أقول: قوله:«لو یحبّنی جبل إلخ» یحتمل وجهین:

1 - إنّ محبّتی شعلة إلهیة تلهب قلوب المحبّین و تذیب نفوسهم الأمارة و انانیتهم بتتابع حتّی یفنوا فی ذات اللّه و یبقوا ببقاء اللّه، فمتابعته علیه السّلام طریق لعامة النّاس فی الوصول إلی الجنة، و محبّته طریقة للخواص فی سلوک الطریق إلی اللّه إلی أقصی درجات المعرفة.

2 - إنّ محبّتی موجبة للتأثر من مصائبی الهدّامة، فتذیب قلوب أحبّائی و أبدانهم شیئا فشیئا حتّی یموتوا أسفا.

سهل بن حنیف چون ز صفین برگشت بکوفه رفت از دست

محبوبترین مردمان بود در نزد علی و رخت بربست

در مرثیه اش علی چنین گفت گر کوه بمهر من کمر بست

از هم بگداخت در محبت در آتش ابتلاء چه بنشست

معنی من الجنسیة، و ما بعده خبرها.

فانّ الإنسان حریص علی ما منع، و الشیطان یوسوس فیها أکثر من غیرها.

و التفکّر استعمال العلم الحاصل فی تحصیل ما یجهل، فهو أنفع من العلم و بعبارة اخری التفکّر علم نامی یتولّد منه العلوم، فهو أشرف العلم.

و الفرائض أهمّ ما کلّف بها الانسان، و ألزم ما یعمله فی تحصیل الأغراض الروحانیة، فلا عبادة مثلها، و فرضها دلیل علی ذلک، و فی هذه الجملة طعن علی اناس یترکون الفریضة و یشتغلون بأعمال اخری یحسبونها عبادة کالأوراد و المناسک المبتدعة أو المسنونة فی الزیارات.

الحیاء هو التحفظ عن إظهار ما لا ینبغی من القول و العمل عند اللّه و عند الناس و الصبر هو المقاومة فی مشقّة العبادة أو ترک المحرّم و أداء الوظیفة فی تجاه العدوّ و کلاهما من أهمّ شعب الایمان.

و التواضع یوجب جلب الاحترام و الاکرام من النّاس فهو أحسن الحسب.

و العلم مصباح للهدایة، و مقباس یضیء به صاحبه و ما حوله، و یوجب توجّه النفوس الضالّة إلیه، فلا شرف أفید منه.

و المشورة مع أهلها توجب تقویة الإنسان فی الوصول إلی مقصده، و نیل البرنامج الصحیح للعمل، فیعضد الانسان أکثر من کلّ معین و مظاهر.

أقول: و فی شرح ابن أبی الحدید ورد بعد قوله علیه السّلام:«لا شرف کالعلم» هذه الجملة «و لا عزّ کالحلم» فتکون ثمان عشرة کلمة، و ورد فیه «لا زرع کالثواب» فی مقام (لا ربح کالثواب) فراجع.

چون زهد نسبت بحرام نیست، و هیچ دانشی بمانند اندیشه نیست، هیچ عبادتی بپایه انجام فرائض نرسد، هیچ إیمانی چون حیاء و شکیبائی نیست، و هیچ حسبی بمانند رعایت أدب و تواضع نیست. شرافتی چون دانش نباشد، و پشتیبانی محکمتر از هم شوری نیست.

پندی ز علی بشنو ای دل که شوی روشن چون او نبود در پند استاد و بزرگ فن

مالی نبود از عقل پرفائده تر هرگز وحشت نبود بدتر از عجب بما و من

عقلی نه چه تدبیر است، ارجی نه چنان تقوی یاری نه چه خلق خوش، ارثی چه أدب کردن

رهبر نه چنان توفیق، کسبی نه چه کار خیر ربحی چه ثواب اندر عقبی زید ذو المن

دست ارکشی از شبهه بهتر ورعی زان نیست چون زهد حرام ای دل زهدی نبود متقن

علمی نه چه اندیشه، نسکی چه أداء فرض چون صبر و شکیبائی ایمان نبود ایمن

مانند تواضع نیست بهر تو حسب هرگز چون علم شرف نبود، چون شور ظهیر ایضا

و لا حسن و لا سیّیء، و یبحث عنه أنه موجود أو موهوم، و لکن باعتبار ما یمرّ علیه من الأوضاع و باعتبار أهله یعدّ أحد عوامل الاحسان و الاسائة، فیذمّه قوم و یمدحه آخرین، و یکون صالحا مرّة، و سیّئا اخری، و یؤخذ منه ظاهر الحال و الظاهر أحد الأدلّة عند علماء و فقهاء الملّة یستند إلیه حیث لا دلیل أدلّ، و لا أمارة أبین و أکمل.

و قد اعتمد علیه فی کلامه هذا صلوات اللّه علیه فقال: إذا کان ظاهر حال الزمان و أهله الصلاح و العدل و الأمانة و الصدق، فسوء الظنّ من دون دلیل ظلم و لکن إذا کان ظاهر حال الزمان و أهله الفساد و الخیانة و الغدر و الخداعة، فحسن الظنّ من دون دلیل غرر و خطر، و روی مکان خزیة «حوبة» ای اثم.

لازم الصدر، و الجملة فی محلّ نائب الفاعل لکلمة قیل مجهول قال، و له ظرف متعلّق بقول الراوی قیل.

نیستیش از زیست و بیماریش از کمون تندرستی رهنمون

مرگ آید بر سرش در مأمنش گویدش برخیز از اینجا رو برون

أو زاهد أو عابد فیدخله العجب و الریاء من ناحیة، و یتجرّء علی ارتکاب المعاصی من ناحیة اخری.

و قوله علیه السّلام:(و ما ابتلی اللّه أحدا بمثل الاملاء له) مأخوذ من قوله تعالی «178 - آل عمران - «وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ ».

قال فی مجمع البیان: نزلت فی مشرکی مکّة - إلی أن قال: ثمّ بین سبحانه أنّ إمهال الکفار لا ینفعهم إذا کان یؤدّی إلی العقاب، فقال: و لا یحسبنّ، أی لا یظنّ الّذین کفروا أنّما نملی لهم خیر لأنفسهم، أی أنّ إطالتنا لأعمارهم و إمهالنا إیّاهم خیر من القتل فی سبیل اللّه - انتهی.

«أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ حَتّی زُرْتُمُ الْمَقابِرَ » و سعی الاسلام فی المنع عن المفاخرات الجاهلیّة بکلّ جهد و عناء.

و لمّا دبّ بنو امیّة فی حجر الاسلام و تمکّنوا من تدبیر سیاستها القبلیّة المشئومة المسمومة فی قلب الجامعة الاسلامیّة رجعوا إلی إحیاء هذه العادة الجاهلیّة الّتی أماتها الاسلام، فأثاروا العصبیّات، و أشاعوا المفاخرات حتّی جرّت ذیلها إلی حضرة علیّ علیه السّلام.

و لمّا سئل عن قریش و هم قبائل عدیدة استخلص منهم هذه الثلاث: بنو مخزوم و بنو عبد شمس، و بنو هاشم، و اقتصر علی هذا البیان الوجیز و وصف بنی مخزوم و هم أفخر قریش و أکثرهم مالا و أوفرهم جمالا، بما افتخروا به فی جاهلیتهم و هو أنهم «ریحانه قریش».

و هذا لقب اکتسبوه بین قریش بنفوذهم و ثروتهم و رفاهیّتهم و تنعّم رجالهم و نسائهم.

و فسّره علیه السّلام بما هو أشبه بالذمّ من المدح، فقال: إنّ لبّ هذا الوصف الافتخاری أنّ رجال بنی مخزوم حلو اللّسان، و ملیح البیان، و أهل للمنادمة و الانس الأدبی تحبّ الحدیث و المقاولة معهم، و نساءهم جمیلة و صالحة للتعیش و النکاح، و أین هذا من المعالی الروحیة و الاداب الاسلامیة الّتی وصف علیه السّلام بها شیعته من أنهم: خمص البطون، و ذبل الشفاه، و ما وصف بها المتقون فی خطبة الهمام.

و وصف بنی عبد الشمس «بأنهم أبعدها رأیا، و أمنعها لما وراء ظهورها» و قد فسّره ابن میثم بأنهم جیّد الرأی و اولی حمیّة، و لکن الظاهر أنّ المقصود من بعد الرأی بعد نظرهم عن الإسلام و المعارف القرآنیة، فانهم حاربوا الرّسول صلّی اللّه علیه و آله و القرآن إلی أن بلغت أرواحهم التراقی، ثمّ اسلموا کرها، و أنّی هذا من جودة الرأی.

و المقصود من منع ما وراء ظهورهم حبّ الدّنیا و الوله بها مالا و جاها، و کأنّه إشارة إلی قوله تعالی: «94 - الأنعام - «وَ تَرَکْتُمْ ما خَوَّلْناکُمْ وَراءَ ظُهُورِکُمْ ».

ص:183

و هذا التمنع هو السبب الأکبر فی مخالفتهم مع النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و الکید علی الاسلام أکثر من عشرین سنة، فدبّروا المؤامرات، و جهّزوا الجیوش، و وطدوا المعسکرات لیمنعوا ما وراء ظهورهم، و أنّی هذا من الحمیّة و العفّة.

و قد کانت هند زوجة أبی سفیان حمیم بنی عبد شمس إحدی ذوات الأعلام فی الجاهلیّة.

و زوجها یرتکب الفاحشة حتّی مع ذوات الأزواج، و قصّتها فی الفحشاء مع سمیّة أمّ ابن زیاد معروفة مشهورة، کیف: و بیتهم بیت الأدعیاء، و دعاتهم و حماتهم من الأدعیاء.

و یؤیّد ذلک قوله علیه السّلام (و هم أکثر و أمکر و أنکر) و هل المراد من قوله:

أمکر، إلاّ أنهم أعوان الشیاطین، و من قوله: أنکر، إلاّ أنهم من أهل المنکرات الّتی نهی اللّه عنها فی غیر موضع من القرآن الشریف.

ثمّ وصف بنو هاشم بأنّهم (أفصح) لأنّ القرآن جری علی لسان النبیّ الّذی افتخر بعده بجوامع کلمه (و أنصح) للامّة لأنّ منهم هداة الخلق و أئمّة الحق (و أصبح) لأنّ وجوههم منوّرة بعبادة الحقّ، و سیماهم فی وجوههم من أثر السجود.

و قد أطال الشارح المعتزلی کلامه فی هذا المقام بذکر المفاخرات القبلیّة المنکرة فی الاسلام، و کأنّه استشمّ من کلامه علیه السّلام ما ذکرناه، فقال فی اخریات روایاته الشعریّة مشعرا بالعتاب علیه صلوات اللّه علیه:

و ینبغی أن یقال فی الجواب: إنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام لم یقل هذا الکلام احتقارا لهم، و لا استصغارا لشأنهم، و لکن أمیر المؤمنین علیه السّلام کان أکثر همّه یوم المفاخرة أنّ یفاخر بنی عبد شمس، لما بینه و بینهم.

أقول: و أنت تری ما فی هذا الکلام من التعسّف، و أین علیّ علیه السّلام من هذه المفاخرات الجاهلیّة و خصوصا مع بنی عبد شمس، و أین الثری من الثریا و الذّهب من الرغام؟!.

ص:184

تهلک الثمار و تستأصلها، و کلّ مصیبة عظیمة.

3 - أن تکون سریرته صالحة نقیّة داعیة إلی عمل الخیر و الصلاح.

4 - أن تکون فطرته حسنة مائلة إلی اعتناق الحسنات، و کارهة لارتکاب السیّئات.

5 - أن یکون سخیّا ینفق فضل ماله و لا یکون بخیلا یجمع الأموال و یدّخرها للوراث.

6 - أن یکون صموتا یحفظ لسانه عن فضول الکلام، و النطق بما لا یعنیه لدی الأنام.

7 - أن یکون عاملا بالسنّة، و تارکا للبدعة.

فراموش کردیم هر وعظ و پند بلاها کشیدند مان در کمند

خوشا آنکه این نفس را خوار کرد پی کسب روزی خود کار کرد

دلش پاک و خوش فطرت و نیک بود ز ما زاد دارائی احسان نمود

زبان از فضولی کشیده بزور پس سنّت است و ز بدعت بدور

الإسلام هو التّسلیم، و التّسلیم هو الیقین، و الیقین هو التّصدیق و التّصدیق هو الإقرار، و الإقرار هو الأداء، و الأداء هو العمل (الصّالح).

فعلی الأوّل فحمل الاسلام علی التسلیم من باب حمل الشیء علی أثره الخاصّ، کقولنا: الانسان ضاحک فانّ الانقیاد و التسلیم لاطاعة أمر اللّه و أمر رسوله أثر للاسلام، و لا یجتمع الاسلام مع التمرّد و الطغیان، و إن یجتمع مع الخلاف و العصیان.

کما أنّ حمل الیقین علی التسلیم ادّعائی من باب حمل الشیء علی معلوله فانّ التسلیم هو معلول الیقین کالحریق الّذی هو معلول النار، و لکن لیس هو هو و لا متّحدا معه وجودا، فانّ الیقین کیف نفسانی، و التسلیم فعل نفسانی.

و حمل التصدیق علی الیقین حمل ذاتی، و لکن حمل الاقرار علی التصدیق من قبیل حمل الحاکی علی المحکی، بناء علی أنّ المقصود من الاقرار هو الاقرار باللّسان.

و حمل الأداء علی الاقرار إدّعائی کحمل العمل علی العلم، و حمل العمل الصالح علی الأداء حمل شایع صناعی، لأنّ العمل الصالح مصداق لأداء ذمّة العبودیّة.

و المقصود من هذه الجمل توصیف الاسلام بصورته الکاملة، و بیان أنّ المسلم ینبغی أن یکون واجدا لهذه الصفات.

و لا ینظر إلی تنظیم قیاس منطقی لینتج أنّ الاسلام هو العمل الصالح، و یستفاد منه أنّ العمل الصالح جزء من الاسلام کما استفاده الشارح المعتزلی فقال:

خلاصة هذا الفصل تقتضی صحّة مذهب أصحابنا المعتزلة فی أنّ الاسلام و الایمان عبارتان عن معبر واحد، و أنّ العمل داخل فی مفهوم هذه اللفظة انتهی.

کیف؟ و قد ادخل فی الاسلام الیقین، و لو کان الیقین جزء من الاسلام لم یکن المنافق مسلما، مع أنهم یعدّون من المسلمین فی عصر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و الصحابة علی وجه الیقین.

اسلام انقیاد است، و انقیاد باور کردنست، و باور کردن تصدیق بدرستی است و تصدیق همان اقرار است، و اقرار انجام وظیفه است، و انجام وظیفه همان کار شایسته است.

علی گفت اسلام دارد نسب که باشد برای مسلمان حسب

نسب بندم اسلام را من چنان که کس می نگفته چنان پیش از آن

شد اسلام تسلیم و تسلیم هم یقین است و باشد یقین در قلم

همان باور و باور اقرار تست ادا هست اقرار و کار درست

و اذا تدبّرت فیها وجدتها جماع مفاسد الأخلاق و امّهات الرذائل، و لم یک یهلک امة من الامم، أو فرد من أفراد بنی آدم إلاّ بها أو ببعضها، و المبارزة معها أو بعضها مادّة دعوة الأنبیاء العظام، و الرسل الکرام، کما یستفاد من حکایات القرآن المتعلّقة بشرح دعوتهم.

و قد تعرّض علیه السّلام بمعالجتها من طریق مبتکر، و وسیلة روحیّة عجیبة، فجعل یحلّلها تحلیلا جبریا و یبیّن أنّ الابتلاء بها خلاف البدیهة و عدول عن الرویّة الانسانیّة، و الروحیّة البشریّة.

فشرع یسأل عن البخیل أنّه یبخل لما ذا لدفع الفقر، أم لطلب الغنی، أم لسعة العیش فی الدّنیا، أم لسهولة الحساب فی الاخری؟! فیجیب: بأنّ البخل یضادّ هذه المقاصد أجمع.

و یدعو المتکبّر إلی النظر فی مبدء تکوینه و نهایة وجوده المادّی.

و یبیّن أنّ الشک فی اللّه و نسیان الموت و إنکار النشأة الاخری خلاف العیان.

و البدیهة، و أنّ حبّ الدّنیا و ترک التوجّه إلی العقبی سفاهة معجبة.

در شگفتم از کسی که زنده شدن در سرای دیگر را منکر است با این که آفرینش این خانه نخست را بچشم خود دیده است.

و در شگفتم از کسی که آبادکنندۀ دنیای فانی است و جهان پاینده را از دست هشته و از آن گذشته.

اندر شگفتم از بخیل کو می شتابد بی دلیل بسوی فقری که از آن می هراسد چون ذلیل

در می رود از دست او آن ثروت دلبست او تا عمر همچون فقرا می پرد از شصت او

و اندر سرای آخرت دارد حساب اغنیا وای از این بخت بد و افسوس از این ماجرا

وز تکبر پیشه ها سر بر زده از نطفه ها فردا یکایک مرده و گندیده همچون جیفه ها

وز آنکه شک می آورد اندر خدا و بنگرد خلق خدا را روز و شب با چشم خود هر جا بود

وز آنکه از یادش برد مرگ خودش در روز و شب بیند همیشه مرده ها افتاده اندر تاب و تب

وز منکر بعث و نشور اندر قیامت یا بگور با آنکه بیند دم بدم صد زنده آید در ظهور

وز آنکه کوشد تا کند آباد این دار فنا لیکن ز دست خود نهد آبادی دار بقا

و قد جعلها فی شرح المعتزلی جملة مستقلّة، و فصلها من هذه الجملة.

و قوله علیه السّلام(لیس للّه فی ماله و نفسه نصیب)یمکن أن یکون کنایة عن التعرّض للبلاء و النقص فی المال، أو النفس کما فی بعض الأخبار من أنّ الابتلاء لطف من اللّه بالنسبة إلی عباده.

و یسبّب أمراضا کثیرة، فیلزم حینئذ توقّی البرد و دفعه بالوسائل المعدّة لذلک من اللّباس و المنزل الدافیء.

و لکن بعد مرور الشتاء و حلول فصل الربیع اعتاد البدن بالبرد و استعدّ لتحمّله، فالتعرّض له و تلقّیه بتخفیف اللّباس و الخروج إلی البساتین و المتنزّهات غیر مضرّ، بل نافع للبدن موجب لنشاطه و تقویته و تجدید قواه، کما أشار الیه بأنّه یورق و ینفخ روح الحیاة فی الأشجار.

و قد أعطی اللّه هذا الأثر الحیوی للربیع بوسیلة الأمطار النازلة من السماء کما أشار الیه فی غیر واحد من آی القرآن الشریفة مثل قوله تعالی «5 - الحج - «وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ ».

الأشیاء، و مصوّر المصوّر الحسناء، و موجد الأرض و السماء و ما بینهما و ما تحت الثّری، فیدرک عظمة اللّه الّذی أوجدها، فکلّما أدرک من عظمة الخالق یدرک صغر المخلوق و یصل إلی حدّ من العرفان یضمحلّ فیه المخلوق و لا یری إلاّ اللّه تعالی «کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلاّ وَجْهَهُ ».

گورتان تاریک و بر سر خاکتان وحدت و وحشت شده هم چاکتان

پیشتازانی ز ما هستید و نک ما بدنبال شما بی ریب و شک

خانه هاتان شد نشیمنگاه غیر با زنانتان شوهران در گشت و سیر

مالتان بر وارثان قسمت شده اعتبار و جاه بی قیمت شده

این گزارش نزد ما بهر شما است چه گزارش از شماها بهر ما است؟

رو بیاران کرد و می فرمود اگر رخصتیشان بود در پخش خبر

این گزارش بودشان اندر زمان بهترین توشه است تقوی ای فلان

مسجد أحبّاء اللّه، و مصلّی ملائکة اللّه، و مهبط وحی اللّه، و متجر أولیاء اللّه، اکتسبوا فیها الرّحمة، و ربحوا فیها الجنّة، فمن ذا یذمّها و قد آذنت ببینها، و نادت بفراقها، و نعت نفسها و أهلها، فمثّلت لهم ببلائها البلاء، و شوّقتهم بسرورها إلی السّرور؟! راحت بعافیة و ابتکرت بفجیعة، ترغیبا و ترهیبا، و تخویفا و تحذیرا، فذمّها رجال غداة النّدامة، و حمدها آخرون یوم القیامة، ذکّرتهم الدّنیا فتذکّروا، و حدّثتهم فصدّقوا، و وعظتهم فاتّعظوا.

فانّ أشعارهم و خطاباتهم ملیئة بذمّ الدّنیا و الشکوی عنها بأرضها و سمائها و أفلاکها و نجومها و أقمارها، فقلّما یخلو شعر شاعر أو کلام خطیب من المذمّة للدّنیا بوجه مّا.

2 - درس نافع و بلیغ للتربیة و فلسفة رشیقة لطور الاستفادة من الدّنیا و ما فیها، و بیّن علیه السّلام أنّ ما هو خارج عن وجود الانسان ینعکس فیه علی ما یطلبه و یبتغیه، فالامور کیف ما کانت فی جوهرها إنما ترتبط بالانسان علی ما یشکلها هو لنفسه.

فالمؤثر فی حسن الأشیاء و قبحها و ذمّها و مدحها هو الانسان فانه یقدر أن یستفید من کلّ شیء أحسن استفادة إذا نظر الیه بالتعقّل و التدبّر اللائق.

فالدّنیا و ما فیها کتاب تلقی دروسا نافعة للمتعلّم اللائق و الطالب الشائق و لکن الکسل الرّاغب عن الاستفادة یمقتها و یعرض عنها و یذمّها کالطالب المدرسی اللاّهی الملاعب المعرض عن تحصیل الدروس المقرّرة فی المدارس و المکاتب، فانه ینظر إلی الکتب الدرسیة و التعلیمات المدرسیة نظر النفور و العداوة، و یحسبها عداوة لملاهیه و مانعة عما یشتهیه و یتّهمها بالجرم و یحکم علیها بالعقوبة.

کما أنّ الجاهل ینظر إلی ما لا یدرک فائدته من مظاهر الطبیعة بنظر المقت و السخریّة، فیقول: لما هذه الجبال الوعرة الشاهقة، و هذه الصحاری القفرة المجدبة، و هذه الأبحر الرهیبة الواسعة، و لما ذا؟! و لما ذا؟!.

و لکن العلم الحدیث قد توجّه إلی اکتناه هذه الامور و شرع بدرس کلّ من الکائنات من الذرّة إلی الدرّة، و اکتشف فوائد قیّمة و آثارا معجبة أودعها اللّه فیها.

3 - تعرّض لتحلیل الدّنیا و تجزئتها من ناحیة دروس العظة و الاعتبار بها و بما یجری فیها من الحوادث الجاریة الساریة إلی أبناء البشر جمعاء.

فیعاتب من ذمّه بقوله علیه السّلام: متی طلب منک الدّنیا أن تحبّه و جعلت تخدع

ص:201

لک، مع أنها صوّرت لک من نفسها أبشع صور النفور و الرّدع عن التقرّب بها.

فتعرّض علیه السّلام لأنکی مصائب الدّنیا و أفجع حالة منها و هو النظر إلی قبور الاباء و مراقد الامّهات تحت الثری، و فی مرض الموت حین یتململون من الوجع و یلتمسون النجاة بکلّ جزع، فیطلب الابن علاجهم و یرکض وراء الطبیب و الادواء لشفائهم فلا یغنی عنهم شیئا.

ثمّ نبّه علیه السّلام علی أنّ ما یراه الإنسان من مرض الموت فی أبیه و امّه و ما یؤول حاله إلیه من الهلاک و الدفن تحت التراب مقدّر له و مصوّر تجاه عینه بالنسبة إلی نفسه، و کفی بذلک عبرة لکلّ أحد.

ثمّ بیّن طریق الاستفادة من الدّنیا و أنها تعاون علی السعادة فی العقبی و مدحها بأوصاف حمیدة عدة:

1 - دار صدق لمن صدقها.

2 - دار عافیة لمن فهم عنها.

3 - دار غنی لمن تزوّد منها.

4 - دار موعظة لمن اتّعظ بها.

5 - مسجد أحبّاء اللّه، و مصلّی الملائکة، و مهبط الوحی، و متجر الأولیاء اکتسبوا فیها الرّحمة، و ربحوا فیها الجنّة.

ثمّ اعتذرت عن الدّنیا بأنها طلبت الفراق و أخبرت عن فنائها مع أهلها و صورت عذاب الاخرة و سرور الجنّة و قامت واعظة بلیغة لأبنائها بحوادث العافیة و الفجیعة المتبدّلة لیلا و نهارا، و کفی بذلک وسیلة للترهیب عن الشرّ و الترغیب إلی الخیر و التخویف و التحذیر عن ارتکاب المعاصی.

4 - دواء نافع لرفع الکسل و الاهمال العارض لکثیر من الأشخاص و خصوصا الشبّان فی هذا الزمان فیفقدون نشاطهم و یقطعون رجائهم عن الحیاة و یتنفّرون من الدّنیا حتّی یقدمون علی الانتحار و قتل النفس.

و قد توجّه علماء علم النفس إلی نفخ روح النشاط و الرّجاء بالحیاة فی عروق هؤلاء و توسّلوا بکلّ وسیلة تبلیغیّة، و حکمته هذه من أحسن الوسائل و أنجع

ص:202

الأدواء لهذا الداء العضال، و یستشمّ من التدبّر فیها الاعتماد بالنفس لکلّ شخص.

برای این که بیم دهد و تشویق سازد و بترساند و اخطار حذر کند، مردمی در فردای پشیمانی از کارهای خود آنرا مذمّت کنند، و نیکوکاران در روز قیامت آن را بستایند زیرا دنیا به آنها یادآوری داد و آنها یادآور شدند، و با آنها حدیث کرد و تصدیقش کردند، و آنها را پند داد و پندپذیر شدند.

نپوشید علی ذمّ دنیا ز مردی بفرمود با وی تو دانی چه کردی؟

تو خوردی فریب جهان فریبا به بیهودگیهاش دلدادی آیا؟

تو او را بجرم و خطا درکشیدی؟ و یا جام جرمت ز دستش چشیدی؟

ز کی از تو دل برده دنیای زیبا؟ فریب تو کی داده است آن فریبا؟

فریبد بپوسیده گور نیایت؟ و یا مرقد خاکی ما مهایت؟

ندیدی که در بستر مرگ آنان؟ تلاشی نمودی براشان فراوان

بر آوردی از آستین دست قدرت بجستی تو درمانشان را بهمّت

پزشکان طلب کردی از بهر آنها نبردند سودی نه از تو نه زانها

نشد گریه های تو درمان دردی نه زان شفقت و مهرکاری تو کردی

اجابت نشد بهر آنها دعایت نکردی دفاعی از آنان بقوّت

برایت مجسم نمود است دنیا سرانجام کار خودت را چه آنها

تو دنیا نگر خانۀ راستی بر آن کس که جوید در آن راستی

بود خانۀ عافیت بهر آن که فهمد چه بازی کند اندر آن

بود خانۀ بی نیازی هر کس که جوید در آن توشۀ روز واپس

بود خانۀ پند گر تو پذیری زهر جنبشش می شود پند گیری

أحبّاء حق راست پاکیزه مسجد برای ملائک مصلاّ و معبد

بود مهبط وحی حق خدایش تجارت گه بیغش اولیایش

در آن کسب رحمت نمایند و غفران وز ان بهره گیرند مینوی رضوان

چه کس می نماید ز دنیا نکوهش که اعلام تفریق کرد است و کوچش

خبر داده از مرگ خود باتبارش چه دشمن شماری تو او را چه یارش

ص:204

مجسّم کند با بلایش بلا را بشادیش شادی نماید شما را

نمودی ز دوزخ نویدی ز جنّت نمایش دهد بر تو ای بیمروّت

نکوهش کنندش فردا کسانی که هستند نادم ز غفلت پرانی

ستایند او را دیگر مردمانی که پندش پذیرفته با شادمانی

و قال فی الشّکر - 7 - إبراهیم: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ » و قال فی التّوبة - 17 - النّساء: «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً ».

الأکل، و تنوّره برفع أستار الظلمة الملقاة إلیه من عوارض البطنة المذهبة للفطنة.

و الجهاد أشقّ العبادات، لما فیه من تکلّف المواجهة مع العدوّ و الاستعراض للجرح و القتل، و قطع الرجاء من المال و الأهل، و یشترک الحجّ معه من نواح شتّی فکان الحجّ جهاد الضعفاء المعافین أو المعذورین عن الجهاد.

و جهاد المرأة هو حسن المعاشرة مع زوجها و تحمّل المکاره المتوجّهة منه إلیها من سوء القول و الفعل، فربما یکون أقواله و أعماله جارحات القلوب، فصبر المرأة تجاهها تعدّ من الجهاد.

بقصد القربة، و قد قال اللّه تعالی «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ » و قد قرّره اللّه تعالی من أربح المزارعة الّتی تکون وسیلة ناجحة لطلب الرزق عند الناس فقال «261 - البقرة -: «مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ ».

إدرار مصارف النفقة علی نفسه و عیاله فیسهل علیه المعاش، و یقابله العسر و قلّة المال فالموسر صفة للغنیّ کما أنّ المعسر صفة للفقیر.

و کما أنّ سهولة المعاش تحصل بوجود المال کذلک تحصل بقلّة العیال و من یلزم الإنفاق علیه، فاطلاق الیسار علی قلّة العیال لا یبعد أن یکون علی وجه الحقیقة، و قال ابن میثم: إطلاق الیسار علی قلّة العیال مجاز إطلاقا لاسم المسبّب علی السّبب، فتدبّر.

و لزوم اطاعتها للزّوج فی امور خاصّة، و هذا کلّه یحتاج إلی قوّة الصّبر و شدّة الشکیمة.

و قد أشار علیه السّلام إلی أنّ أقلّ مراتب إظهار الجزع یوجب حبط أجر المصیبة کضرب الید علی الفخذین لاظهار التأسّف و التوجّع.

بحضور القلب و الإخلاص لا تؤثر فی نفسه، فصلاته لا تنهاه عن الفحشاء و المنکر، و لا تقرّبه إلی حضرة الخالق الأکبر، و صومه لا یصیر زکاة لبدنه و لا یکون جنّة له من النار، و یشترط فی قبول العبادة شروط اخر کالولایة و الأکل الحلال و الاجتناب عن شرب الخمر فاذا فقدت شرائط العبادة لم یبق منها إلاّ التعب و العناء، و السّهر و الظّماء.

فیضیئها، و أمارة ضیائها أنها تعمل عملها اللاّئق بها، فتفهم الحق و تحسّ احساسا ایمانیا، و تعمل بالخیر و تدعو إلیه، فلا بدّ من تدبیره و القیام بأمره و حفظه عن الضعف و الانطفاء.

و الإنفاق فی سبیل اللّه و الصدقة للّه یزیده ضیاء و نورا، و أداء الزکاة موجب لاستغناء الفقراء و عفافهم عن مدّ أیدیهم إلی أموال أصحاب الزکاة، مضافا إلی أنّ أداء الزکاة یحصن المال بلطف من اللّه و حفظه عن التلف و السرقة و الحرقة.

و الدّعاء إلی اللّه لدفع البلایا و رفعها من الدّعاء المستجاب کما ورد فی کثیر من الأخبار و نصّ علیه الکتاب فقال اللّه تعالی: «قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ »

النّاس ثلاثة: فعالم ربّانیّ، و متعلّم علی سبیل نجاة، و همج رعاع أتباع کلّ ناعق یمیلون مع کلّ ریح، و لم یستضیئوا بنور العلم و لم یلجئوا إلی رکن وثیق. یا کمیل، العلم خیر من المال، العلم یحرسک، و أنت تحرس المال، و المال تنقصه النّفقة، و العلم یزکو علی الإنفاق، و صنیع المال یزول بزواله. یا کمیل، العلم دین یدان به، به یکسب الإنسان الطّاعة فی حیاته، و جمیل الاحدوثة بعد وفاته، و العلم حاکم و المال محکوم علیه. یا کمیل، هلک خزّان الأموال و هم أحیاء و العلماء باقون ما بقی الدّهر، أعیانهم مفقودة، و أمثالهم فی القلوب موجودة، ها إنّ ههنا لعلما جمّا - و أشار بیده إلی صدره - لو أصبت له حملة، بلی أصیب [أصبت] لقنا غیر مأمون علیه مستعملا آلة الدّین للدّنیا، و مستظهرا بنعم اللّه علی عباده، و بحججه علی أولیائه، أو منقادا لحملة الحقّ لا بصیرة له فی أحنائه، ینقدح الشّک فی قلبه لأوّل عارض من شبهة ألا لا ذا و لا ذاک، أو منهوما باللّذّة سلس القیاد للشّهوة، أو مغرما

ص:217

بالجمع و الإدّخار، لیسا من رعاة الدّین فی شیء، أقرب شیء شبها بهما الأنعام السّائمة، کذلک یموت العلم بموت حاملیه. اللّهمّ بلی، لا تخلو الأرض من قائم للّه بحجّة: إمّا ظاهرا مشهورا أو خائفا مغمورا، لئلاّ تبطل حجج اللّه و بیّناته، و کم ذا و أین اولئک؟ أولئک - و اللّه - الأقلّون عددا، و الأعظمون [عند اللّه] قدرا، یحفظ اللّه بهم حججه و بیّناته حتّی یودعوها نظراءهم، و یزرعوها فی قلوب أشباههم، هجم بهم العلم علی حقیقة البصیرة، و باشروا روح الیقین و استلانوا ما استوعره المترفون، و أنسوا بما استوحش منه الجاهلون و صحبوا الدّنیا بأبدان أرواحها معلّقة بالمحلّ [لملإ] الأعلی، أولئک خلفاء اللّه فی أرضه، و الدّعاة إلی دینه، آه آه شوقا إلی رؤیتهم، انصرف یا کمیل إذا شئت.

علیها (المغرم بالجمع): شدید المحبّة له، (هجم): دخل بغتة (استلان) الشیء وجده لیّنا (استوعر) المکان أو الطریق: وجده وعرا.

الدقیقة فی مراتب العرفان.

و مصاحبته هذا مع علیّ علیه السّلام، و هو مشهور مستفیض بین الفریقین یقطع بصحته عنه علیه السّلام و یستفاد منه مقام شامخ لکمیل، حیث إنّه علیه السّلام بنی مکتبا خاصّا به فی هذا الحدیث، و قد ابتکر علیّ علیه السّلام بناء المکاتب فی الامّة الإسلامیة و شرع فی درس شتّی العلوم من أدب و عرفان و فقه و تفسیر و غیرها، فالطرق العلمیّة الاسلامیّة کلّها ینتهی إلیه باذعان من الموافق و المخالف، فله مکتب عامّ فی مسجد الکوفة یعلّم النّاس من أیّ مذهب و مسلک من صدیق و عدوّ.

و له مکتب خاصّ بشیعته و معتقدیه و أحبّائه و معتمدیه، یشرح لهم فیها المعارف الحقّة و الاصول المحقّة لمذهب الامامیّة.

و هذا مکتب بناه لکمیل بن زیاد، مکتب خاص فی خلوة عن الأجانب و ضوضاء العامّة.

مکتب صحراوی تحت ظلّ السماء الصافیة و علی الأرض الطبیعیة الخالیة عن کلّ صنعة و فنّ بشریة، فلا تجد فیها إلاّ الحقّ و الحقیقة، و صفحات کتاب الکون و الطبیعة المؤلّف بید القدرة الالهیّة.

مکتب مشائی المظهر یمثّل سیرة أرسطا طالیس فی تعلیماته العالیة لخواصّ تلامیذه.

مکتب إشراقی المخبر یمثّل سیرة أفلاطون فی الکشف عن الحقائق عند زوایا الاعتزال عن الخلائق.

مکتب تربوی أخلاقی یوسم بالرّفض و السقوط أکثر طلاّب العلم و أصحاب الدعاوی الطنانة الفارغة، و یشیر إلی ما حکی عن فیثاغورث من أنّه أسّس مکتبا أخلاقیا لطلاب العلم مقسوما علی صفوف معینة: صفّ للتربیة بالحلم و صفّ للتربیة بالعفّة إلی أن یصل الطالب بعد الفوز فی هذه الصفوف إلی صفّ یعرض علیه أن یموت فیکفن و یجعل فی تابوت و یدفن فی سرداب إلی حین ما، و هو الامتحان النهائی فان فاز فی هذا الامتحان یدخل علی الاستاذ فیثاغورث فی قاعة کتب أسرار علمه علی

ص:220

جدرانه فیقول: یا ولد الان طاب لک الاستفادة من هذه السطور العلمیّة و الأسرار العرفانیّة.

و لم یذکر فی الحدیث أنّ إخراج کمیل إلی الجبان کان تحت ستار اللّیل و لکن یظهر من التأمّل فی تحصیل هذه الخلوة الروحانیّة أنّه کانت فی اللّیل، فتدبّر.

و یا لیت ارّخت هذه المصاحبة و أنّها کانت قبل حرب صفّین أو بعدها، و إن کان یستشمّ من تنفّسه الصّعداء و التجائه إلی الصحراء أنها کانت بعد حرب صفین و ظهور فتنة الخوارج و خذلان أهل الکوفة، فقد تشتعل من خلاله لو عات قلبه الشریف الأسیف.

و یظهر أنّ کمیل جاهد فی سبیل عقیدته و إیمانه حتّی قتل شهیدا، و مثل فی حیاته حیاة الأحرار المناضلین - إنّ الحیاة عقیدة و جهاد -.

و قام علیه السّلام فی هذه الخلوة مقام استاذ اجتماعی خبیر بروحیّة الامّة و حلّلها تحلیلا دقیقا، و حصرها فی ثلاث:

العالم الربانی الّذی کلّمه اللّه من وراء حجاب، أو یوحی إلیه بکتاب، أو یرسل رسولا إلیه، و من قام مقامه من الأوصیاء الّذین تلقّوا علمهم عن الأنبیاء تلقینا و قذفا فی القلوب.

و المتعلّم من هؤلاء الأنبیاء و الأوصیاء علی صحیح الروایة و طریق النجاة.

و العامّة العمیاء یدورون کالذّبان هنا و هنا و یمیلون مع کلّ ریح و یرکضون وراء کلّ ناعق، قلوبهم مظلمة و هم علی حیرة و شکّ فی حیاتهم.

ثمّ توجّه إلی مفاضلة دقیقة بین العلم و المال، و أتی بما لا مزید علیه ترغیبا علی طلب العلم، و تزهیدا عن جمع المال و الادّخار.

ثمّ شرع فی تنظیم برنامج أخلاقی لطلاّب العلم، و أسقط منهم أربعة أصناف رفضهم باتا و أخرجهم من مکتبه الرّوحانی:

1 - اللّقن الغیر المأمون علیه، و هو المنافق الّذی لا إیمان له بما یتعلّمه

ص:221

و کان علمه علی لسانه لا یتجاوزه إلی قلبه، و غرضه من کسب العلم طلب الدّنیا و التسلّط علی العباد بتصدّی المناصب العالیة و الرتب الحکومیة کأمثال طلحة و الزبیر و معاویة فی عصره، و هم الأکثرون الذین تشکلوا فی جبهة الجمل و صفین تجاه أمیر المؤمنین، و فرّقوا ملّة الاسلام تفریقا، و احتجّوا بما تعلّموه علی علیّ علیه السّلام و خدعوا العامّة الهمج و جرّوهم إلی نعیقهم.

2-المنقاد، المعتقد الأحمق الّذی لا بصیرة له فی تطبیق العلم علی الحوادث فینقدح الشکّ فی قلبه بتجدّد الحوادث الّتی لا یستأنسها، و هم الخوارج الّذین ثاروا علیه بعد قضیة الحکمین، و هم جلّ أصحابه المجتهدون العبّاد، قوّام اللیل الصائمون فی النهار، و لکن المبتلون بنحو من الحمق ظهر فیما ارتکبوه بعد ظهورهم نشیر إلی شطر منها:

الالف - بعد مفارقتهم عنه علیه السّلام کانوا یقتلون المسلمین و یغنمون أموالهم علی عادة الغزو و الغارة الّتی اعتادوها فی الجاهلیّة، فانّ أکثرهم من بدو نجد.

ب - یحاکمون اسراءهم و من یلقونه بالسؤال عن علیّ علیه السلام أ کافر أم مسلم؟ فلو قال المسئول عنه: إنّه کافر رحّبوا به و صافحوه و أدخلوه معهم، و لو قال: إنه مسلم کفّروه و قتلوه فورا، و هل هذا إلاّ حمق واضح.

ج - دخلوا نخیلة فی ضواحی النهروان فأخذ أحدهم تمرة ضئیلة أسقطته الریح من النخلة و أراد أن یأکلها فنهروه بحجّة أنّه مال غیر مأذون علیه، و لقوا عبد اللّه بن خباب بن الأرت ابن صحابی کبیر مع زوجته الحبلی فقتلوه، و قتلوا زوجته الحبلی و هل هذا إلاّ الحمق.

و الحمق خفّة و نقصان فی التعقّل عبّر عنه علیه السّلام بعدم البصیرة فی جوانب العلم و عدم القدرة علی تحلیل القضایا، و لا ینافی کون صاحبه عالما و مجتهدا و مرجعا و مقلّدا، فانّ أکثر الخوارج أفاضل العلماء المجتهدین الّذین أخذوا العلم عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و عن علیّ علیه السّلام.

ص:222

و العجب من ابن میثم رحمه اللّه حیث حمل کلامه فی الصنف الثانی من طلاّب العلم علی العوام المقلّدین فقال:

و أمّا الثانی ممن لا یصلح لحمله فهو المقلّد - إلخ.

3-من غلب علیه الشهوة و خصوصا الجنسیة منها بحیث تجرّه إلی مناظرها و محالها، و لا یقدر أن یمنع شهوته، فصار سلس القیاد له کبعیر یمشی وراء من یجرّه و لو کانت فارة البرّ، کأمثال مغیرة بن شعبة، فانهم مقهورون لشهواتهم، و لا یؤثّر علمهم فی ردعهم عنها.

و قد ثبت فی کتب التاریخ أنه بعد أن صار عاملا لعمر علی الکوفة فی سنین شیبته لم یملک نفسه أن فجر بامّ جمیل ذات البعل علی منظر جمع من الصّحابة، و رفع إلی محکمة برئاسة عمر نفسه، و نجاه زیاد بن أبیه أحد الشهود باشارة من عمر رئیس المحکمة، من أراد التفصیل فلیرجع إلی التاریخ.

4 - الطالب للعلم، و لکن المغرم بالجمع و الادّخار للأموال، فهو طالب الدّینار و الدرهم، و قد غلب علیه حبّ الصفراء و البیضاء حتّی أنساه ما وراه و توجّه إلی أنّ هذه الأوصاف علی سبیل منع الخلوّ فربما یجتمع فی طالب أکثر من واحدة منها.

و لمّا کانت نتیجة هذا التحلیل الدقیق الاجتماعی من روحیّة الناس عموما و من أصناف طلاّب العلم الّذین یرجی أن یهتدی بهم هؤلاء الرعاع خصوصا منفیّة و موجبة للیأس لقلّة العلماء الربانیّین و المتعلّمین علی سبیل النجاة فیخاف من اندراس الحقّ و محو العلم بموت حاملیه بوجه مطلق.

استدرک فی آخر کلامه بما أثبت بقاء العلم و العالم و دوام الحقّ و المعالم و لو فی فئة قلیلة حتّی یظهر الحجّة القائم عجّل اللّه فرجه و تظهر حقیقة الإسلام علی الدّین کلّه و لو کره المشرکون.

فقال علیه السّلام: اللّهمّ بلی لا تخلو الأرض من قائم للّه بحجّة، و صرّح بأنهم الأقلّون عددا، و الأعظمون أجرا و قدرا، بهم یحفظ اللّه حججه و بیناته حتّی

ص:223

یودعوها نظراءهم، ثمّ وصفهم بما وصفهم من العلم و الیقین، و قرّر صریحا ما علیه الامامیّة فی أمر الدّین.

و العجب من الشارح المعتزلی الظاهر من کلامه القطع بصدور هذا الحدیث من فم أمیر المؤمنین فقال فی شرح قوله علیه السّلام (بلی لا تخلو الأرض من قائم للّه تعالی بحجّة) «ص 351 - ج 18»: و هذا یکاد یکون تصریحا بمذهب الامامیّة، إلاّ أنّ أصحابنا یحملونه علی أنّ المراد به الأبدال الّذین وردت الأخبار النبویّة عنهم - إلخ.

فیا لیت خلص نفسه من حبالة کید کاد، و اعترف بهذا الحقّ الصریح، و ضرب أخبار الأبدال الموضوعة علی الجدار، و فارق هؤلاء الأصحاب الضالّین الحائرین و لحق بأصحاب الحقّ و الیقین.

هر انسانی در دوران زندگانی خود شیوه فرمانبری بدست آرد، و برای پس از مردنش ذکر خیری بجا گذارد، دانش حکمفرما است ولی مال فرمانگذار است.

ای کمیل، گنجداران اموال و ثروت نابود شدند و دانشمندان زنده اند دانشمندان تا روزگار بر جاست پایدارند اشخاصشان ناپدیدند ولی نمونه های عالی آنان در دلها موجودند، بخود باش راستی که در اینجا «با دستش به سینه مبارکش اشارت کرد» دانش انبوه و ژرفی است کاش حاملانی برای آن بدست می آوردم، آری شاگردانی در دست دارم ولی:

یکی زودآموز طوطی صنعتی است که مورد اطمینان نیست، دین را أبزار دنیا می سازد و بنعمت قدرت دانش بر بندگان خدا می ستازد، و از آن شمشیری بر علیه اولیاء خدا می سازد.

و دیگری که منقاد و مطیع پیشوایان بر حق است ولی بجوانب دانش بینا نیست و قدرت تحلیل و تجزیه آن را ندارد آغاز یک شبهه او را می لرزاند و بشک می اندازد و از راه می برد، نه این بدرد من می خورد و نه آن سومی آزمند و حریص بر لذّتهای دنیا است، و مهارش بدست شهوت و دلخواه بیجا است.

و چهارمی پول پرست و شیفته اندوختن زر و سیم و دنبال پس انداز است، این دو هم بهیچ وجه دین نگهدار نیستند مانندترین چیزی بدانها همان چهارپایان چرنده اند، چنین است که دانش با مرگ دانشمند مدفون می شود.

بار خدایا آری با این حال زمین از کسی که قیم حجت إلهی است تهی نماند که مقتضیات زمان ظاهر و مشهور باشد و یا این که از نظر سوء پذیرش مردم ترسناک و در پس پرده نهان گردد، برای این که حجتها و بیّنات خدا از میان نروند، اینان چندند؟ و در کجایند؟ بخدا سوگند که شماری بس اندک و مقامی بس بزرگ دارند بوسیله آنان خداوند حجتها و نشانه های خود را نگه دارد تا آنها را بهمگنان خود بسپارند و بذر دانش حق را در دلهای همگنان خود بکارند - وصف آنان چنین است - 1 - امواج دانش آنها را تا ژرف بینش و درک حقایق آفرینش بکشاند.

ص:225

2 - جان یقین و ایمان بحقائق را با دل پاک خود لمس کنند.

3 - آنچه را خوشگذرانهای هوسباز سخت و ناهموار شمارند، دلنشین و هنجار دانند.

4 - بدانچه نادانان کور دل از آن در هراسند، انس و الفت دارند.

5 - با تنهای خاکی خود همراه دنیا هستند و جانهایشان باسایشگاه بلند قدس آویخته است. آنانند جانشینان خدا در روی زمینش و داعیان بر حق دینش آه و افسوس چه اندازه شوق دیدارشان را بر دل دارم.

کمیل آن یار صاحب سرّ حیدر نسب دار از نخع بر همکنان سر

بگفت از حال خود این داستان را ستایش گر امیر مؤمنان را

که دست من گرفت و برد صحرا ز آهش خیمه گاهی کرد برپا

در آن صحرای خلوت عقده بگشود ز در معرفت صحرا بر اندود

بگفتا ای کمیل از حال دلها بگویم با تو اسراری مهنّا

همه دلها خزینه ی علم و دانش هر آن دل بیش گیرد پرستایش

بخاطر در سپار آنچه ات بگویم که من این راه را بهر تو پویم

همه مردم سه دسته، بیش و کم نیست در این تقسیم بر آنها ستم نیست

یکی خود عالم ربّانی آمد یکی شاگرد وی کو ناجی آمد

سوم آن توده نادان حیران مگس مانند در هر سوی پرّان

طرفداران هر بانک خرانه برد هر بادشان هر سوی لانه

نتابیده بر آنها نور دانش نباشد تکیه گاهیشان ز بینش

کمیلا علم حق بهتر ز مال است دلیلش صاف چون آب زلال است

کند علمت تو را خود پاسبانی ولی بر مال تو چون پاسبانی

هزینه کاهد از هر مال و دانش ز آموزش بخود آرد فزایش

هر آنچه ساخته از مال باشد چه رفت از کف همه پامال باشد

کمیلا علم کیش حق انسان که انسان زان دهد انجام فرمان

ص:226

چه عالم زنده شد فرمانگزار است چه میرد ذکر خیرش در شمار است

بهر جا علم حاکم بر جهانست و لیکن مال محکوم کسان است

کمیلا مالداران مرده باشند اگر چه زنده و اندر تلاشند

ولی مردان دانش زنده هستند بدوران تا بود پاینده هستند

اگر اشخاص آنها ناپدیدند مثلهاشان بدلها آرمیدند

هلا در سینه ام علمی است انبوه که سنگینی کند بر آن چنان کوه

چه خوش بود ار که دانشجوی لائق بدست آورد می در این خلائق

بلی باشند اندر پیش دستم کسانی بس ولی طرفی نبستم

یکی طوطی صفت آموزد از من ولی ایمن نه از نیرنگ و از فن

نماید علم دین ابزار دنیا کند گردن کشیء بر پیر و برنا

از آن حجت بدست آرد چه روباه بضد أولیاء اللّه، صد آه

یکی منقاد حق باشد و لیکن ندارد هوش و بینائی بهر فن

ز هر پیشامدی در شبهه افتد ز شک و ریب فتنه از ره افتد

نه این را دوست می دارم نه آنرا بدور انداز بهمان و فلان را

سوم شاگرد من لذت پرست است اسیر شهوت و بیقید و مست است

چهارم در پی جمع و پس انداز ز بهر دین نباشند این دو سرباز

همانندند حیوان چرا را که باید برد آنها را بصحرا

چنین باشد که دانش رفته از دست چه دانشمند مرد و رخت بر بست

خداوندا تو می دانی بحالی زمین از حجت حق نیست خالی

چه ظاهر باشد و مشهور و منظور چه از بیم و هراس خلق مستور

برای آنکه حجّتهای سبحان نماند باطل و بیهوده برهان

چه قدرند و کجا این راد مردان که عالم جسم و اینان اندر آن جان

بذات حق که اینان کم شمارند اگر چه قدر و رتبت بیش دارند

نگهبانان حجّتهای حقّند امین بینات و رتق و فتقند

ص:227

چه دور خدمت آنان سرآید برای همکنانشان نوبت آید

که بسپارند اسرار امامت بهمکاران خود نوبت بنوبت

ز دانش بر بصیرت یورش آرند بدل روح یقین در گردش آرند

پسندند آنچه مترفهای بدکیش از آن هستند اندر بیم و تشویش

بیارامند با روحی خرامان از آنچه می هراسد مرد نادان

در این دنیا است تنهاشان و لیکن بعرش آویخته جانهای روشن

خدا را در زمین وی خلیفه دعات ملت پاک حنیفه

دریغا از فراق روی آنان بدیدار همه مشتاقم از جان

کمیلا باز گرد اکنون دگر بس اگر خواهی که برگردی تو واپس

الأعلی و التخلّق بأخلاق الأنبیاء، و تشقی مرّة بالنزول إلی درکات الشیاطین و تتحوّل إلی صفحات کتاب الفجّار الّذی فی سجّین، و یظهر حاله من کلامه، فهو مخبوء تحت لسانه.

مقل، ینافس فیما یفنی، و یسامح فیما یبقی، یری الغنم مغرما، و الغرم مغنما، یخشی الموت و لا یبادر الفوت، یستعظم من معصیة غیره ما یستقلّ أکثر منه من نفسه، و یستکثر من طاعته ما یحقره من طاعة غیره، فهو علی النّاس طاعن، و لنفسه مداهن، اللّهو مع الأغنیاء أحبّ إلیه من الذّکر مع الفقراء، یحکم علی غیره لنفسه و لا یحکم علیها لغیره، یرشد غیره و یغوی نفسه، فهو یطاع و یعصی، و یستوفی و لا یوفی، و یخشی الخلق فی غیر ربّه، و لا یخشی ربّه فی خلقه. قال الرّضیّ: و لو لم یکن فی هذا الکتاب إلاّ هذا الکلام لکفی به موعظة ناجعة، و حکمة بالغة، و بصیرة لمبصر، و عبرة لناظر مفکر.

الأنبیاء و الأوصیاء لاصلاح العباد و عمران البلاد، و الغرض منه إعداد العقول، لتلقّی الأحکام و القوانین بالقبول، و الاقبال علیها عن ظهر القلب.

و قد وصف اللّه تعالی القرآن بأنّه موعظة و شفاء لما فی الصّدور فقال عزّ من قائل «58 - یونس -: «یا أَیُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ ».

فالحکومات المتداولة بین الشعوب تضعون قوانین و تحملون علیها شعوبهم بالقهر، و النتائج المقصودة من هذه القوانین حفظ النظام و الأمن فی المجتمع، و لا یحتاج إلی تأثیر فی القلوب أو تزکیة للأرواح، لأنّ النظامات الاجتماعیة فی نظرهم کالامور المکانیکیّة، و لا فرق فی نظرهم بین صدور الأعمال من الماکینة الفاقدة للشعور أو الانسان، فیبدلون من القوی الفاعلة البشریة بالات الکترونیّة، تعمل هذه الأعمال.

و لکنّ الأنبیاء و الرسل و الأوصیاء یهتمّون باصلاح القلوب و العقول و یعتبرون الأعمال بالنّیات و الرغبات، و تعرّضهم للقوانین بالنظر إلی حفظ النظام و الأمن إنّما هو عرضیّ و من باب المقدّمة.

فعمدة مهمة الشرائع الالهیة إصلاح القلوب و جلب الأنظار إلی المصالح و المفاسد، لیقدم النّاس علی الأعمال بالطوع و الرغبة، و عن الشوق و النیّة.

و بهذا النظر لا یتوسّل الأنبیاء إلی القهر و الاخضاع إلاّ من باب الدّفاع و کانوا یتحمّلون مشاق الأذی فی سبیل الدّعوة إلی طریق الهدی قال اللّه تعالی «42 - ق -: «وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبّارٍ فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ ».

و قد تصدّی علیّ علیه السّلام لموعظة کافة أهل الاسلام بمواعظ شافیة کافیة تشع أنوارها علی القلوب طیلة القرون الماضیة و الغابرة، و قد تعرّض فی هذه الموعظة للاشارة إلی اصول الرذائل الّتی تکون مرضا للقلوب، و نبّه علی معالجتها فنلخصها فیما یلی:

1 - الاغترار بسعة رحمة اللّه و الطمع فی ثواب اللّه بغیر عمل فقال:(لا تکن ممّن یرجو الاخرة بغیر عمل).

ص:232

2 - طول الامال الموجبة لتأخیر التوبة و الانابة و تدارک المعاصی.

3 - التظاهر بالزهد مع الحرص علی الدّنیا و ترک القناعة و الشکر للنعم الحاضرة.

4 - ترک العمل بما ینهی عنه و یأمر به و حبّ الصلحاء قولا لا عملا.

5 - التذبذب فی أمر الاخرة بالندامة مع السقم و الغفلة فی الصحّة و الوفاة.

6 - متابعة النّفس الأمّارة بالسّوء، فیتبع الظن فی هواها، و یترک الیقین فیما سواها.

7 - البطر و الافتتان بالغنا و الثروة، و الفشل مع الفقر و الحاجة.

8 - التقصیر فی العمل و المبالغة فی السؤال و الأمل.

9 - اتباع الشهوة باسلاف المعصیة، و المماطلة فی التوبة.

10 - عدم الصبر علی الشدائد فی العمل بوظائفه.

11 - الوعظ من دون اتّعاظ و کثرة القول و قلّة العمل.

12 - المنافسة مع النّاس فی أمر الدّنیا و المسامحة فی أمر الاخرة.

13 - احتساب غنیمة الاخرة غرامة.

14 - الخوف من الموت و عدم تدارک ما فات.

15 - العجب بنفسه الموجب لاستعظام معصیة الغیر و استقلال معصیته.

16 - حبّ الأغنیاء و کره الفقراء.

17 - عدم الانصاف فیحبّ أن یکون حاکما غیر محکوم، و مرشدا غیر مسترشد - إلخ.

ما بقی دوان، از بدی باز می دارد و خود باز نمی ایستد، و بخوبی فرمان می دهد و خود بکار نمی بندد، خوبان را دوست دارد و بکردارشان نمی گراید، و گنهکاران را دشمن است و خود در جرکۀ آنان می چرد.

از کثرت گناه مردن را نخواه است و بر گناه پابرجا است، اگر بیمار شود از بدکرداری پشیمانی کشد، و اگر تندرست باشد در آسایشگاه غفلت بسر برد در حال عافیت بخود ببالد، و در گرفتاری بنومیدی گراید، اگرش بلائی رسد بازاری دعا کند، و چون روی آسایش بیند مغرورانه روی پرتابد.

نفس امّاره اش بدنبال هوسهای خود بگمان بر او غلبه کند، و او نتواند با یقین بعواقب ناگوار بر نفس خود چیره گردد، بکمتر از گناه خود بر حال دیگری ترسانست، و با گناه بیشتر خود برحمت حق امیدوار.

اگر توانگر شد راه خوشگذرانی پیش گیرد و شیفته دنیا شود، و اگر بینوا شد نومید و سست گردد، در کردار خیر کوتاهی کند و در درخواست پاداش اصرار ورزد، اگر دلخواهی بأو رخ دهد گناه را پیش فروش کند و توبه اش را بتأخیر افکند، و اگر محنت و سختی بر او رو کند از سنن ملّی و دین خود دست بکشد.

موجبات عبرت را شرح دهد ولی خود عبرت نگیرد، در پند دیگران اصرار ورزد ولی خودش پند نپذیرد، در گفتار با اعتماد است، و در کردار کمکار در تحصیل دنیای فانی سبقت جوید، و در کار آخرت باقی مسامحه ورزد، غنیمت و بهره معنوی را زیان شمرد، و زیان معنوی را غنیمت پندارد، از مرگ بترسد و فرصت جوئی نکند.

اندک گناه دیگران را بزرگ شمارد، و از خود را اندک بحساب آرد، طاعت اندک خود را بیش از طاعت دیگران بداند، بر مردم طعن زند و خود سازشکار و سست انکار باشد، بازی با توانگران را دوست تر دارد از ذکر با درویشان، برای خودش بر علیه دیگران قضاوت کند و حق دیگران را بر خود تصدیق نکند، دیگران را راه نماید و خود را گمراه، خودش را مطاع خواهد و مرتکب گناه، حق خود را دریافت خواهد و پرداخت حق دیگران را نخواهد، در باره جز پروردگارش از

ص:234

مردم می ترسد ولی در باره همکاری و موافقت با مردم و جلب نظر آنها از پروردگار خود نترسد.

رضی رحمه اللّه گوید: اگر در این کتاب جز همین کلام نبود، برای موعظت و پند دلنشین و حکمت رسا و بینائی هوشمند و عبرت خواننده اندیشمند بس بود.

از علی درخواست مردی موعظت در جوابش شد پذیرا این سمت

گفت آن مردی مشو کامیدوار بهر عقبایست خوش بی رنج کار

توبه از طول أمل پس افکند تا بوی مرگ و هلاکت در رسد

دم ز زهد و ترک و دنیا می زند در عمل مشتاق سویش می دود

گر ز دنیایش نصیبی داده شد زان نگردد سیر و خود دلداده شد

ور که دنیا بهر او گردد دریغ نیست قانع بلکه دارد هوی و جیغ

عاجز است از شکر آنچه اش داده شد لیک بر جلب فزون آماده شد

نهی از منکر کند مر غیر را خود بمنکر پوید و هر ماجرا

بهر کار خیر فرمان می دهد لیک خود از آن کناری می کشد

دوست دارد صالحان را بی عمل دشمن مذنب ولی خود هم دغل

مرگ را بد بدارد از زور گناه باز هم افتاده اندر قعر چاه

وقت بیماری پشیمان از بدیست در بهی در لهو و غفلت کرده زیست

وقت آسایش بود خودبین و چست چون گرفتار است شد نومید و سست

در بلا زاری کند وقت دعا چون رها شد روی گرداند هلا

با گمانی نفس می تازد بر او با یقین در پیش او بی آبرو

هست در بیم گناه دیگران خود گرفتار گناهی بیش از آن

بیش از کارش بخود امیدوار پر طمع بر رحمت پروردگار

از غنا سرمست و مفتون می شود بینوا شد سست و موهون می شود

در عمل کوتاه و در درخواست چست گاه شهوت در گناه افتد درست

ص:235

درگه محنت ز سنتهای دین دور گردد ز آسمان تا بر زمین

واصف عبرت و لیکن ناپذیر واعظ است أمّا نباشد پندگیر

در سخن محکم و لیکن کم عمل پشت بر اندرز ما قلّ و دلّ

در رقابت بهر دنیای دنی سست در کار ثواب و ماندنی

هر که در کار خلافی شد دخیل دو گنه کرد است و بار او ثقیل

یک گنه از بهر کردارش بود دیگر از بهر رضا بارش بود

الرّسول و الامام واجبة علی کلّ مسلم و مسلمة، و لا عذر له بجهالته، و المقصود معرفتهم بأنهم مفترض الطاعة.

هر که بر دکّۀ میخانه نشست بگمان همه میباشد مست

نکند سرزنش از بدبینان که سزاوار ملامت خودش است

تموتوا، و مرجعه إلی محو الانیّة المادیّة و دحر النفس الأمّارة عن التّوجّه إلی میولها الشهوانیّة و نفورها الغضبیّة إلی حیث تقبل إلی ما یخالفها من الرّیاضات البدنیّة، و تکره اللذات النفسانیّة، کما استشمّ علیّ علیه السّلام من وعاء الحلوی ریح سمّ الحیّة و قیئها.

و موت طبیعیّ یعرض للانسان فیفنی جسمه بما فیه من الأهواء و الأمیال و الأمانی و الامال، و للفقر أکبر أثر فی الانسان من الناحیتین.

لأنّه لم یفعل معه ذلک مکافاة له عن حقّ قضاه إیّاه، بل فعل ذلک إنعاما مبتدأ فقد استعبده بذلک.

أقول: ما ذکره الشارح المعتزلی أوضح لفظا و معنی، فتدبّر.

بترک الصلاة أو قتل النفس المحترمة.

و قد حمله الشارح المعتزلی علی هذا المعنی فقال: هذه الکلمة قد رویت مرفوعة، و قد جاء فی کلام أبی بکر: أطیعونی ما أطعت اللّه، فاذا عصیته فلا طاعة لی علیکم - انتهی.

نکوهش نباید بر آن کس که حقش ز دستش ربودند و تأخیر شد

همانا نکوهش بر آن کس روا است که حق کسان برد و ز آن سیر شد

و فسّر قلّة الاصطحاب بقلّة مصاحبة امور الدّنیا و ما فیها، و یمکن أن یکون المراد قلّة المصاحبة لأعمال الخیر.

أنّ طلب التوبة إطاعة أمر اللّه مع الإقدام علی التدارک، فهو أصعب من ترک الذّنب رأسا بمراتب.

فالجاهل التائه فی ظلمات جهله یتوهّم کلّما لا یحیط به علما عدوّا و مضرّا له فیخاف منه و یحسبه منافیا لمقاصده، و قد کثر الخصومات بین الشعوب و الأفراد من ناحیة الجهل و القصور فی المعارف.

و قد تنبّه زعماء البشریة فی هذه العصور لما أفاده علیه السّلام فی أسبق القرون و الدهور فتوسّلوا إلی بسط العلم و المعرفة بین الشعوب لیرتفع الخصومات و یحلّ السلم و التودّد محلّ العداوة و الشحناء و الخصومات الّتی أثارت حروبا دامیة شعواء تلفت فیها الوفا و ملائین من أفراد البشر الأبریاء، و هدمت صوامع و مساجد و بلادا عامرة و غلب علیها الخراب و الدّمار.

أداء الوظیفة، التقدیر من المحسنین و العاملین بوظیفتهم بإعطاء أجر عملهم و مزیدهم من الاحسان تجاه عیون المسیئین و العاملین علی خلاف الوظائف، فانّه أردع لهم من سوء فعلهم من الملامة و العقوبة.

کالسائل بالکفّ فیصیر کرقّ لارجاء فی حرّیته و فی حیاة سعیدة له یملک أمره بنفسه.

و خصّصه المعتزلی بالاختلاف فی أصول الدّین فقال: هذا عند أصحابنا مختصّ بالاختلاف فی اصول الدّین، و یدخل فی ذلک الامامة لأنّها من اصول الدّین إلخ.

أقول: الظاهر من الدّعوة أن یکون إلی طریقة دینیّة و لاتّباع نبی أو إمام فلها مفهوم سیاسی اجتماعی، و لا یجتمع دعوتان مختلفتان علی الحقّ و الهدی فکانت إحداهما ضلالة، لأنّ النبوّة و الامامة الّتی کانت مرجعا للحقّ فی عصر واحد لا تکون إلاّ واحدة سواء قلنا بالتصویب أو التخطئة، و سواء بالنظر إلی اصول الدین أو فروعه و ربّما تجتمع الدّعوتان علی الضلالة، بل یمکن وجود دعاوی کثیرة ضالّة و المقصود نفی اجتماع دعوتین علی الحقّ و الهدایة، فاذا عرفنا بالأدلّة القاطعة أنّ دعوة علیّ فی الجمل و صفّین حقّ و هدایة، فلا بدّ من أن تکون دعوة مخالفیه ضلالة و باطلة.

علیه السّلام فی جواب من سأله هل رأیت ربّک:«کیف أعبد ربّا لم أره» تشبیها للرؤیة الوجدانی و القلبی برؤیة العین الجسمی.

فالمقصود أنی أدرکت و لمست الحق بالوجدان و المشاهدة القلبیّة کأنّی رأیته ببصری و لا مجال للشک فی ایمانی، و قد ورد فی الحدیث عن النبی صلّی اللّه علیه و آله «یا علی لا ترجع کافرا بعد ایمان، و لا زانیا بعد إحصان» و هذا کنایة عن عصمته اللاّزمة لامامته علیه السّلام

علی دانای اسرار نهانی چنین فرمود با یاران جانی

نگفتم من دروغ و هم دروغی نیاوردم بدل از بیفروغی

نه گمراهم نه کس گمراه کردم پیمبر هر چه گویم در سپردم

فإن کنت بالشّوری ملکت أمورهم فکیف بهذا و المشیرون غیّب

و إن کنت بالقربی حججت خصیمهم فغیرک أولی بالنّبیّ و أقرب

و اگر بدستاویز خویشی و هم نژادی، مدعیان دیگر را محکوم کردی، جز تو کسی هست که با پیغمبر خویشاوندتر و نزدیکتر است.

در شگفتم که خلافت ز نبی بصحابت و قرابت باشد

باید از نص نبی ثابت کرد آنکه لائق بامامت باشد

در اینجا متن شرح ابن أبی الحدید ترجمه می شود:

گفتگوی آن حضرت در اینجا به نثر و نظم نامبرده با أبی بکر و عمر است.

أمّا جملۀ نثر راجع بعمر است، زیرا در سقیفه بنی ساعده چون أبی بکر بعمر گفت دستت را بده تا با تو بیعت کنم، عمر پاسخ داد: تو همان یار رسول خدائی که در همه جا با او بودی چه در خوشی و چه در سختی، تو دستت را بده تا من با تو بیعت کنم.

علی علیه السّلام می فرماید: اگر دلیل تو بر استحقاق خلافت اینست که در همه مواطن هم صحبت رسول خدا بودی، باید خلافت را بکسی واگذاری که در همه جا با او بوده، و بعلاوه خویشاوند نزدیک او هم هست.

و أمّا آن شعر نظر بأبی بکر دارد، زیرا أبی بکر در سقیفه در برابر انصار چنین حجّت آورد: ما عترت رسول و نگهداران او هستیم که از او دفاع کردیم و چون با او بیعت شد در برابر مردم حجّت آورد که این بیعت از أهل حلّ و عقد بوده است.

علی علیه السّلام می فرماید: حجّتی که در برابر انصار آوردی و خود را از هم بستگان و از قوم رسول خدا نمودار کردی، جز تو کسی هست که به پیغمبر نزدیکتر است از تو، و أمّا دلیل تو در برابر مردم که جماعت صحابه مرا انتخاب کردند و بخلافت من رضا دادند، جمع بسیاری از صحابه در سقیفه حاضر نبودند و در عقد خلافت تو شرکت نداشتند، پس چطور ثابت می شود؟؟

ص:264

مالا ابتلی بحفظه و فارق الرّاحة، و إن وجد أهلا و ولدانا ابتلی بالنفقة و الحضانة و غیرهما من مفارقة نعم کثیرة، و لا یدرک یوما من عمره إلاّ بانقضاء مثله منه، فیعین کلّ أحد علی اقتراب منیّته.

المال و جمعه و منعه من ذوی الحقوق و المستحقین، بل صرفه فی سبیل مصالح الملّة و الدّین.

فقد کان علیه السّلام من أهل الکسب و العمل و تحصیل الثروة بالزرع و إحداث القنوات و لکن یصرف ما حصل فی الاعانة علی الفقراء و تحریر الرقاب، و یجعل قنواته و عیونه وقفا علی سبل الخیر کما هو مکتوب فی سیرته.

المجاهدین علی الأموال و الإماء و نشطهم فی حرب الأعداء و نفث فی قلوب المؤمنین باعتناق حور العین عند الشهادة فی سبیل نشر الدّین، و قد اهتمّ أرباب السّیاسة فی هذا العصر بتشویق النّاس إلی مقاصدهم باصطیاد قلوبهم و المساعدة علی شهواتهم بکلّ وجه.

بر مزبله ای گذشت و بر آن قذری فرمود: همین است که هر مقتدری

ورزید بدان بخل و در انبانش کرد و ز خواب و خوراک خود چنین خوارش کرد

اینست که بر سرش رقابت کردید دی بهر ربودنش سبقت بر هم جستید

و مردم از وجود آنان منتفع میشوند، بنّاء بکار ساختمان برمیگردد، و خیاط بکارگاه دوخت، و نانوا بکار پخت.

غوغاگران چه گرد هم آیند بیدرنگ پیروز میشوند چه گردان بروز جنگ

لیکن بگاه تفرقه چون ابر ناپدید گردند و کس نه گفت از آنها و نی شنید

درگاه اجتماع زیانبار میشوند لیکن بگاه تفرقه باشند سودمند

جاء القدر خلّیا بینه و بینه، و إنّ الأجل جنّة حصینة.

لک، فقد یشکرک علیه من لا یستمتع بشیء منه، و قد تدرک من شکر الشّاکر أکثر ممّا أضاع الکافر، و اللّه یحبّ المحسنین.

فمن لم یحاسب نفسه مع هذا المیزان فقد خسر، و إن حاسب نفسه و عرضها علیه یخاف من اللّه و یتدارک أمر آخرته فیأمن من العذاب و ینظر إلی الدّنیا و ما فیها نظر العبرة، فتفتح عین بصیرته، و یفهم حقیقة حیاته و یعلم ما ینجیه من الشقاوة و یصله إلی السعادة.

و یستولی علی الممالک، و لا یلزم من ذلک أنّه لا بدّ أن یکون موجودا و إن کان غائبا إلی أن یظهر بل یکفی فی صحّة هذا الکلام أن یخلق فی آخر الوقت، و بعض أصحابنا یقول: إنّه إشارة إلی ملک السّفاح و المنصور - إلخ.

أقول: نلفت نظر القراء الکرام إلی الاتفاق علی صدور هذه الجملة منه علیه السّلام، و دلالتها علی اعتقاد الامامیّة قطعیّة أیضا، لأنّ التعبیر بلفظة علینا صریح فی أهل البیت خصوصا بقرینة الایة التی تلاها علیه السّلام.

و بشاعة هذه التأویلات الّتی ذکرها ظاهرة و خصوصا ما نقله عن بعض أصحابه من تطبیق کلامه علی ملک السّفاح و المنصور العدوّ القاتل لبنی علیّ علیه السّلام بلا ترحّم و عطوفة.

و هو السرعة فیه و الخفّة - مجمع البحرین.

و کم من عقل أسیر عند هوی أمیر، و من التّوفیق حفظ التّجربة و المودّة قرابة مستفادة، و لا تأمننّ ملولا.

و الغدر یوجب حرقة فی القلب و لا یصلحها إلاّ السلوّ و الاصطبار.

و أحسن دلیل علی حسن العواقب هو الشوری مع أهله، فکأنّه عین الوصول إلی المقصد.

و من ترک الشور فی أمره و استغنی برأیه عرض نفسه للخطر، و أوقعها فی الضرر.

و الحوادث مصطفة تجاه الانسان و لا بدّ من الدّفاع و المبارزة معها بالصّبر.

فانّ الجزع بنفسه عون علی الزّمان فی ظفر الحدثان علی الانسان.

و لا یمکن تحصیل المنی بالأموال الطائلة و الثروة البالغة و ما یتحصّل منها بها یتحمل الانسان فی سبیله جهودا یکاد یندم من طلبها، فأشرف الغنی هو ترکها.

و الامراء مستبدّون غالبا و یتبعون أهواءهم و شهواتهم فالعقول أسیرة فی یدهم لا تقدر علی ردعهم عن أهوائهم سواء کان عقلهم أنفسهم أو عقل من وقع تحت سلطانهم.

و حفظ التجارب و الاعتبار عنها للمستقبل من التوفیق فی طلب السعادة و الخیر و من أهمّ أسبابه.

و المودّة المکتسبة من الأجانب تقوم مقام القرابة فی الاستعانة و قضاء الحوائج حتّی یعبّر عن الصدیق الوفیّ بالأخ و إذا کان ذا سنّ و شرف بالأب و الامّ.

و الشخص الملول الّذی یضجر عن الأعمال لا یکون أمینا علی الخدمة و لا علی المال، لأنّه بکسالته و ضجره عن العمل لا یؤدّی حق الخدمة و لا یحفظ المال و یرعاه.

بسیار خردی که أسیر هوسرانی امیریست، تجربه اندوزی خود توفیقی است، و دوستی و مهربانی مردم قرابتی است که بدست آمده، هرگز نباید زودرنج را أمین خود کنی.

پاسبان آبرو کن، بخششت بردباری پوزبند جاهلت

در گذشت أز ظفر باشد زکاة خود نگهداری عوض أزبی وفات

مشورت کن تا بمقصودت رسی خودسری باشد خطر بر هر کسی

صبر میباشد دفاع از حادثه خود جزع یاری بود بر کارثه

گر توانی بگذری از آرزو در کف آوردی غنا با آبرو

ای بسا عقلی که در بند و أسیر از هوسرانیّ سوزان أمیر

تجربه توفیق را پیشت کند دوستی بیگانه را خویشت کند

زودرنجان را امین خود مگیر بشنو این اندرزها از رأی پیر

اگر خودبین شدی تاریک گردی حسود عقل تو خودبینی تو است

فی احد أعلن رأیه بالتحصّن فی قلاع المدینة و عدم الخروج فی میدان احد للقتال معهم، و لکن خالفه جمع من أصحابه فهدموا رأیه صلوات اللّه علیه.

لصدیقک، فاذا کان الصدیق بتلک المنزلة من صدیقه فلا معنی لأن یحسده، لأنّ الحسد تمنّی زوال نعمة المحسود، فاذا ظهر الحسد ممّن یدّعی الصداقة و الودّ یدلّ علی خلل فی صداقته و مودّته، و کذب فی دعواه.

و أمّا إذا کان ظلما و عدوانا علی العباد کالغیبة و أکل مال النّاس بغیر حقّ فلا توبة له إلاّ بأداء حقّ النّاس و تحصیل البراءة عنهم، و إلاّ یبقی فی الذّمة إلی یوم المعاد و یؤاخذ عنه فیکون بئس الزاد.

فزونی گیرند، و با بذل و بخشش مقام بزرگ می شود، و با تواضع نعمت بکمال می رسد و با تحمّل مخارج بزرگی و سیادت پابرجا می گردد، و با روش دادگری و عدالت مخالف مقهور می شود، و بوسیلۀ بردباری یاران فراوان بدست می آیند.

حشمت أر خواهی بگو کمتر سخن جمع کن ز انصاف گردت مرد و زن

بذل و بخشش رتبه ات بالا برد و ز تواضع نعمتت کامل شود

خرج گردن گیر تا آقا شوی با عدالت چیره شو بر مدّعی

بردباری با سفیهان شیوه ساز تا که أنصارت فزون گردند باز