بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

پاسخ به مسائل شرعى

دفتر حضرت آية الله العظمى صانعى مدظله العالى

قم - تلفن: 37744767 - 37744010 - 37744009 (025)

37831662 - 37831661 - 37831660

نمابر: 37735080 (025)

نشانى: قم، بلوار شهيد محمد منتظرى، كوچه هشتم، پلاك 4

----------------------------------------------------------------------------------------------

دفاتر تهران

- كارگر جنوبى: تلفن: 5 - 66564001 (021) نمابر: 66409278 (021)

- پاسداران: تلفن: 22768181 / 22884600 / 22885300 نمابر: 22847095 (021)

- شهرك غرب: تلفن: 88583415 / 88583425 / 88582697 نمابر: 88580821 (021)

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

دفتر مشهد : تلفن: 32251152 / 32222277 / 3 - 32243142نمابر: 32230324 (051)

دفتر مشهد(2): تلفن: 36619731 / 36619708 / 36618964نمابر: 36627646 (051)

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

دفتر اصفهان : تلفن: 2 - 34497660نمابر: 34493391 (031)

دفتر اصفهان(2) : تلفن: 36281917 / 36271093 (031)

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

دفتر شيراز: تلفن: 32243498 / 32222294 / 402 - 32230400نمابر: 32226700 (071)

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

دفتر اراك : تلفن: 32272300 / 32272200 نمابر: 33259777 (086)

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

دفتر تبريز : تلفن: 35252774 / 35232023 نمابر: 35252774 (041)

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

دفتر گرگان : تلفن: 32233270 / 32332270 (017)

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

پاسخگويى به مسائل حج: تلفن: 2 - 37831660 (025) / همراه: 09122510007

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

آدرس اينترنتwww.saanei.org

پاسخ به استفتائاتIstifta @ saanei.org

تماس با دفتر معظّم لهSaanei @ saanei.org

تهيه كتابInfo @ saanei.org

سرويس پيام كوتاه30007960

ص: 3

مناسك حج

با اصلاحات و ویرایش جدید

مطابق با فتاواى مرجع عاليقدر

حضرت آية الله العظمى حاج شيخ يوسف صانعى (مدظله العالى)

ص: 4

صورت اجمالى عمره تمتّع و حج تمتّع ... 65

شرايط حج تمتّع ... 66

مسائل متفرّقه عمره و حج ... 68

بخش اول

اعمال عمره تمتّع / 71

l فصل اول: ميقاتهاى احرام ... 73

احكام ميقاتها ... 76

l فصل دوم: واجبات احرام ... 83

اول: پوشيدن دو جامه احرام براى مردان ... 83

دوم: نيّت ... 87

سوم: تلبيه ... 89مستحبّات احرام ... 93

مكروهات احرام ... 96

محرّمات و تروك احرام ... 97

الف - محرّمات مشترك بين مرد و زن ... 97

ب - محرّمات ويژه مردان ... 98

ج - محرّمات ويژه زنان ... 98

l فصل سوم: محرّمات و تروك احرام ... 99

الف - محرمات مشترك بين زن و مرد ... 99

1. شكار حيوان صحرايى كه وحشى باشد ... 99

2. مسائل زناشويى ... 101

3. عقد ازدواج و گواه شدن بر عقد ازدواج ... 103

4. استمنا ... 104

5. استعمال بوى خوش ... 104

ص: 6

6. سرمه كشيدن ... 107

7. نگاه كردن در آينه ... 108

8. فُسوق ... 109

9. جدال ... 109

10. كشتن حشرات ساكن در بدن ... 111

11. انگشتر به دست كردن به قصد زينت ... 111

12. روغن ماليدن به بدن ... 112

13. ازاله مو از بدن خود يا ديگرى ... 113

14. بيرون آوردن خون از بدن خود ... 114

15. ناخن گرفتن ... 115

16. كندن دندان ... 117

17. كندن و بريدن درخت و يا گياهى كه در حرم روييده باشد ... 117

18. سلاح در برداشتن ... 118

ب - محرّمات ويژه مردان ... 119

1. پوشيدن لباس دوخته ... 119

2. پوشيدن جوراب، چكمه، گيوه و كفش ... 121

3. پوشانيدن سر ... 122

4. سايه قرار دادن بالاى سر خود ... 124

ج - محرّمات ويژه زنان ... 127

1. پوشيدن زيور و زينت كردن ... 127

2. پوشانيدن صورت ... 128

محلّ ذبح يا نحر كفّارات ... 130

مصرف كفّارات ... 131

حدود حرم ... 131

مستحبات ورود به حرم و مسجدالحرام ... 131

مستحبّات ورود به ح-رم ... 131

ص: 7

مستحبّات دخول به مكّه معظّمه ... 132

مستحبات مسجدالحرام و آداب مكّه معظّمه ... 133

مستحبّات داخل شدن به مسجدالحرام ... 133

آداب مكّه معظّمه ... 137

مستحبّات خروج از مكّه ... 139

l فصل چهارم: طواف خانه خدا، واجبات، شرايط، احكام و آداب آن ... 143

شرايط طواف ... 145

احكام خاص بانوان در طواف ... 152

احكام شك در طهارت ... 158

واجبات طواف ... 163

قرار دادن كعبه به سمت چپ ... 165

محدوده طواف ... 168

حكم طواف از طبقه دوم ... 169

قِران در طواف ... 173

احكام قطع طواف ... 175

احكام شكّ در طواف ... 177

مسائل متفرّقه طواف ... 179

آداب و مستحبّات طواف ... 185

مكروهات طواف ... 188

l فصل پنجم: نماز طواف ... 189

مسائل متفرّقه نماز طواف ... 193

مستحبّات نماز طواف ... 197

l فصل ششم: سعى بين صفا و مروه ... 199

واجبات سعى: ... 199

كم و زياد انجام دادن سعى ... 203

احكام شكّ در سعى ... 205

ص: 8

مسائل متفرّقه سعى ... 206

در مستحبّات قبل از سعى و هنگام سعى و بعد از سعى ... 210

l فصل هفتم: تقصير و احكام آن ... 215

مسائل متفرّقه تقصير ... 217

احكام بين عمره و حجّ تمتّع ... 219

تبدّل حجّ تمتّع به حج اِفراد ... 221

مسائل متفرّقه تبدّل ... 223

بخش دوم

اعمال حجّ تمتّع / 225

l فصل اول: احرام حج ... 227

مستحبّات احرام حج تا وقوف در عرفات ... 229l فصل دوم: وقوف در عرفات ... 232

مسائل متفرّقه وقوف در عرفات ... 235

مستحبّات وقوف در عرفات ... 237

l فصل سوم: وقوف در مشعرالحرام ... 243

مسائل متفرّقه وقوف در مشعرالحرام ... 248

مستحبّات وقوف در مشعرالحرام ... 250

l فصل چهارم: واجبات منى ... 253

اول: رمى جمره عقبه ... 254

شرايط سنگ ها: ... 256

واجبات رمى ... 257

احكام شك در رمى ... 257

مستحبّات رمى جمرات ... 259

دوم: قربانى كردن (هَدْى) يا نَحر شتر ... 260

ص: 9

روزه بَدَل قربانى ... 267

مستحبّات قربانى ... 270

سوم: حَلق (سرتراشيدن) يا تقصير ... 270

مسائل متفرّقه حلق يا تقصير ... 274

مستحبّات حلق ... 275

l فصل پنجم: اعمال مكّ-ه معظّمه ... 276

تقديم اعمال مكّه ... 277

مسائل متفرّقه تقديم اعمال مكه ... 279

طواف نساء و نماز آن ... 281

مسائل متفرّقه طواف نساء ... 283

مستحبّات طواف حج و نماز آن و سعى ... 284

l فصل ششم: اعمال منى در ايّام تشريق ... 286

مستحبّات منى در ايّام تشريق ... 290

l فصل هفتم: رمى جمرات سه گانه در منى ... 292

احكام مصدود و محصور ... 300

احكام مصدود ... 300

احكام محصور ... 303

مسائل متفرّقه ... 306

بخش سوم

اعمال و آداب مدينه منوّره

و بعضى دعاهاى مأثوره / 317

اعمال و آداب مدينه منوّره ... 319

زيارت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و كيفيّت آن ... 321

آداب زيارت ... 321

ص: 10

اذن دخول جهت زيارت ... 323

زيارت حضرت رسول(صلى الله عليه وآله) ... 324

نماز زيارت و دعاى بعد از آن ... 327

بعضى از مستحبّات مسجدالنبى ... 328

دعا در روضه شريفه ... 328

دعا و نماز نزد ستون توبه ... 330

استحباب روزه و دعا در مدينه منوّره و مسجدالنّبى ... 331

نماز و دعا نزد مقام جبرئيل ... 332

زيارت حضرت فاطمه زهرا(عليها السلام) ... 335

زيارت اول حضرت فاطمه زهرا(عليها السلام) ... 336

زيارت دوم حضرت فاطمه زهرا(عليها السلام) ... 340

زيارت ائمّه بقيع(عليهم السلام) ... 342

زيارت امام حسن مجتبى(عليه السلام) ... 345

زيارت امام زين العابدين(عليه السلام) ... 346

زيارت امام محمّد باقر(عليه السلام) ... 348

زيارت امام صادق(عليه السلام) ... 350

زيارت عباس بن عبدالمطلب ... 351

زيارت فاطمة بنت اسد، مادر اميرالمؤمنين(عليهما السلام) ... 352

زيارت دختران حضرت رسول(صلى الله عليه وآله) ... 354

زيارت همسران رسول خدا(صلى الله عليه وآله) ... 356

زيارت جناب عقيل و جناب عبداللّه فرزند جعفر طيّار(عليهما السلام) ... 356

زيارت ابراهيم، فرزند رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) ... 357

زيارت شهداى واقعه حَرّه و شهداى اُحُد در بقيع ... 360

زيارت اسماعيل فرزند امام صادق(عليه السلام) ... 360

زيارت حليمه سعديّه ... 361

زيارت عمّه هاى رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) ... 362

ص: 11

زيارت امّ البنين مادر حضرت ابوالفضل(عليه السلام) ... 363

زيارت اهل قُبور ... 363

زيارت حضرت عبداللّه بن عبدالمطلب(عليه السلام) پدر گرامى رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) ... 364

زيارت دوم حضرت عبداللّه بن عبدالمطلب ... 365

فضيلت زيارت حضرت حمزه و ساير شهداى اُحُد ... 366

زيارت شهداى اُحُد ... 370

زيارت وداع رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) ... 372

زيارت وداع ائمّه بقيع(عليهم السلام) ... 374

زيارت حضرت خديجه(عليها السلام) ... 375

زيارت حضرت ابوطالب(عليه السلام) ... 376

زيارت حضرت عبدمناف جدّ پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) ... 376

زيارت حضرت عبدالمطلب(عليه السلام)، جدّ پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) ... 377زيارت حضرت آمنه بنت وهب، مادر پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) ... 378

زيارت حضرت قاسم، فرزند رسول خدا(صلى الله عليه وآله) ... 379

زيارت جامعه كبيره ... 380

زيارت امين الله ... 390

دعاى عاليةُ المضامين ... 393

دعاى كميل ... 398

دعاى امام حسين(عليه السلام) در روز عرفه ... 407

واژه نامه ... 430

ص: 12

هدف از حج اين است كه هر يك از بندگان خدا، در صورت داشتن استطاعت يك بار در طول زندگى به انجام آن توفيق يابند و با اعمال و مناسك و شعائر گونا گون، عبوديت و بندگى خود را به اثبات رسانند و بكوشند تا ظاهر و باطن خود را با صبغه ابراهيم(عليه السلام) آراسته و با آيين حنيف وى پيوند دهند.

لذا حجّاج محترم با پذيرفتن اين سفر روحانى و چشم پوشى از لذتهاى جسمانى، خود را در برابر امتحان الهى قرار دهند، و توجه داشته باشند كه اين سفر، سفر معنوى است، نه سير و سياحت، همچنين اين سفر علاوه بر آثار معنوى و جاذبه هاى روحى، داراى منافع اجتماعى، سياسى، اقتصادى و فرهنگى نيز براى مسلمانان جهان مى باشد.

اميد آنكه از اين كنگره بزرگ اسلامى كه هر سال در كانون وحى و رسالت تشكيل مى شود كمال بهره را برده باشيم، و زائران محترم فرصت را غنميت شمرده و در جهت تهذيب نفس و اعتلاى اسلام عزيز بكوشند و در آن مكانهاى مقدس از خداوند منّان، عزّت مسلمين را طلب نموده و ما را از دعاى خير فراموش ننمايند.

شايان يادآورى است كتاب مناسك حج كه توسط چند تن از فضلاى محترم و در بخش استفتائات دفتر حضرت آية الله العظمى صانعى- دام ظله - با سبكى جديد تهيه و تنظيم شده و با آخرين نظرات وفتاواى فقهى ايشان در مسائل حج و همچنين با حاشيه معظم له بر تحريرالوسيله حضرت امام (قدس سره) تطبيق يافته، به خوانندگان عزيز تقديم مى گردد.

ناشر

ص: 14

5. برخوردارى از اخلاق حسنه در طول سفر.

6. صدقه دادن(1) و خواندن اين دعا هنگام خارج شدن از خانه : «اَللّهُم اِنّى اِشْتَرَيتُ بِهذِهِ الصَّدَقةِ سَلامَتى و سَلامَةَ مَنْ مَعِىَ، اَللّهُمَّ احْفَظْنى وَ احْفَظْ ما مَعِىَ و سَلِّمْنى و سَلِّمْ ما مَعِىَ وبلّغنى و بلّغ ما معى بِبلاغِكَ الحَسَنِ الْجَميلِ».(2)

7. خواندن دو ركعت نماز و گفتن اين دعا: «اَللّهُمَّ اِنّى اَسْتودِعُكَ نَفْسِى وَ اَهْلى وَ مالى وَ ذُرِّيَّتى وَ دُنياىَ و آخِرَتى وَ اَمانَتى وَ خاتِمَةَ عَمَلى الاّ اعطاه الله ما سأل.(3)

8. وقتى شخص عازم سفر است، سه مرتبه اَلله اَكْبَر بگويد و اين دعا را بخواند: «بِالله اَخْرُجُ وَ بِالله اَدْخُلُ و عَلَى الله اَتَوكَّلُ» (سه مرتبه) و بگويد: «اَللّهُمَّ افْتَحْ لى فى وَجْهى هذا بِخَيْر وَاخْتِمْ لى بِخَيْر(4) وَ اَعُوذُ بِكَلِماتِاللهِ التّامّاتِ اَلّتى لايُجاوِزهُنَّ بِرٌّ وَ لافاجِرٌ مِنْ شَرِّ كُلِّ دابّة هُوَ اخِذٌ بِناصِيَتِها اِنَّ رَبِّىّ عَلى صِراط مُستَقيمِ اَللّهُمَّ خَلِّ سَبيلَنا وَ اَحسِنْ سَيْرَنا وَ اَعْظِم عافيتنا».(5)

9. وقتى از منزل خارج مى شود، اين دعا را بخواند: «بِسْمِ الله امَنْتُ بِاللهِ تَوَكَّلتُ عَلَى اللهِ لاحَولَ ولا قُوَّةَ اِلاّ بِاللهِ اَللّهُمَّ اِنّى اَسْأَلُكَ خَيرَ م-ا خَرجْتُ لَهُ وَ اَعُوذُ بِكَ مِن شَرِّ ما خَرجْتُ لَهُ اَللّهُمَّ اَوسِعْ عَلَىَّ مِنْ فَضْلِكِ وَ اَتْمِمْ عَلَىَّ نِعْمتَكَ وَ اسْتَعْمِلْنى ف-ى طاعَتِكَ وَ اجْعَلْ رَغْبَتى فيما عِنْدَكَ و تَوَفَّنى عَلى مِلِّتِكَ وَ مِلَّةِ رَسولِكَ(صلى الله عليه وآله)(6) بِسْمِ الله امَنْتُ بِاللهِ تَوَكَّلْتُ عَلَى اللهِ ماشاءَ اللهُ لاحَوْلَ وَ لاقُوَّةَ اِلاّ بِاللهِ(7) اَعُوذُ بِاللهِ مِمّا عاذَتْ مِنهُ مَلائكَة اللهِ مِنْ شَرِّ هذَا الْيَوْمِ اَلَّذى اِذا غابَ شَمْسُهُ لَمْ يَعُدْ مِنْ شَرِّ نَفْسى وَ مِنْ شَرِّ غَيْرى وَ مِنْ شَرِّ الشَياطينِ وَ مِنْ شَرِّ مَنْ نَصَبَ لاَِوْلياءِ اللهِ وَ مِن الجن وَالاِْنْسِ وَ مِنْ شَرِّ السَّباعِ وَالْهَوامِ وَ مِنْ رُكُوبِ المَحارِمِ كُلِّها اُجيرُ

ص: 16

نَفْسى باللهِ وَ مِنْ كُلِّ شَرِّ».(1)

10. دعاى هنگام سوار شدن در وسيله نقليه: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ بِسْمِ اللهِ وَاللهُ اَكْبَرُ»،(2) سپس هفت بار «سُبْحانَ الله» بگويد، هفت بار «لااِلهَ اِلاَّ الله» بگويد و هفت بار «اَلْحَمْدُللهِ» بگويد.(3)

11. دعاى هنگام مستقر شدن در وسيله نقليه: «اَلْحَمْدُللهِ الَّذى اَكْرَمَنا وَ حَمَلَنا فِى البَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقَنا مِنَ الطَّيِّباتِ وَفَضَّلْنا عَلى كَثير مِمّنْ خَلَق تَفْضيلاً (سُبْحانَ الَّذى سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ اِنّا اِلى رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ)وَالْحَمْدُللهِِ رَبِّ الْعالَمينَ(4) وَالْحَمْدُللهِِ الَّذى هَدينا للاسلام و علمنّا القرآن وَ مَنَّ عَلَيْنا بِمُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) ».(5)

12. دعاى كلمات فرج هنگام اراده حج و عمره: «لا اِله اِلاَّ اللهُ الْحَليمُ الْكَريمُ، لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ الْعَلِىُّ العَظيمُ، سُبْحانَ اللهِ رَبِّ السَّمواتِ السَّبْعِ، وَرَبِّ الأَرَضينَ السَّبْعِ، (وَما فيهِنَّ وَ ما فَوْقَهُنَّ) و رَبِّ الْعَرْشِ العَظيم، وَالْحَمْدُلله رَبِّ الْعالَمينَ».(6)

سپس بگويد: «اَلّلهُمَّ كُنْ لى جاراً مِنْ كلِّ جَبّار عَنيد وَ مِنْ كُلِّ شَيْطان مَريد(7)

بِسْمِ اللهِ دَخَلْتُ وَ بِسْمِ الله خَرَجْتُ وَ فى سَبيلِ الله، اَللّهُمّ اِنّى أُقَدِّمُ بَيْن يَدَىْ نِسْيانى و عَجَلَتى بِسْمِ اللهِ ماشاءَالله فى سَفَرى هذا ذَكَرْتُهُ اَوْ نَسيتُهُ، اَللّهُمَّ اَنْتَ الْمُستَعانُ عَلَىَ الاُْمُورِ كُلِّها وَاَنْتَ الصّاحِبُ فِى السَّفَرِ وَالخَليفَةُ فِى الاَْهْلِ، اَللّهُمَّ هَوِّنْ عَلَيْنا سَفَرَنا وَ اَطْوِلْنَا الاَرْضَ وَ سَيِّرْنا فيها بِطاعَتِكَ وَ طاعَةِ رَسُولِكَ، اَللّهُمَّ اَصْلِحْ لَنا ظَهرَنا وَ بارِكْ لَنا فيما رَزَقْتَنا وَ قِنا عَذابَ النّارِ. اَللّهُمَّ اِنّى اَعُوذُبِكَ مِنْ وَعْثاءِ السَّفَرِ وَ كابَةِ المُنْقَلَبِ وَ سُوءِ المَنْظَرِ فى َالاَْهْلِ والْمالِ وَالْوَلَدِ،

ص: 17

اللّهُمَّ اَنْتَ عَضُدى وَ ناصِرى بِكَ اَحُلُّ وَ بِكَ اَسيرُ، اَللّهُمَّ اِنّى اَسْألُكَ فى سَفَرى هذا السُّرورِ والعَمَل بما يُرضيكَ عَنّى، اَللّهُمَّ اقْطَعْ عَنّى بُعْدَهُ وَ مَشقَّتَهُ اَصْحِبنى فيهِ وَ اخْلُفْنى فى اَهْلى بِخَيْر وَلاحَوْلَ وَلاقوَّةَ اِلاّ باللهِ العَلىِّ العَظيم، اَللّهُمَّ اِنّى عَبْدُك وَ هذا حُمْلانُكَ والْوَجهُ وَجْهُكَ وَالسَّفرُ اِلَيكَ وَقَدْ اطَّلَعْتَ عَلى مالَمْ يَطَلِّعْ عَلَيْهِ اَحَدٌ فَاجْعَلْ سَفَرى هذا كَفّارَةٌ لِما قَبْلَهُ مِن ذُنُوبى وَكُنْ عَوْناً لى عَليْهِ وَاكْفِنى وَعْثَه و مَشَقَّتَهُ وَلَقِّنى مِنَ القَوْلِ وَ الْعَمَلِ رِضاكَ فَاِنَّما اَنَا عَبْدُكَ وَ بِكَ و لَكَ».(1)

13. توبه: زائر خانه خدا قبل از سفر بايد از گناهان و زشتيها توبه حقيقى كند، حج و عمره بدون طهارت و پاكى از آلودگيها بى ازرش است توبه، نشانه پاكى است و توبه كننده زندگى تازه اى را با طهارت آغاز مى كند:

(إنَّ اللّه يُحِبُّ التَّوّابينَ ويُحِبُّ المُتَطَهِّرينَ)(2)

توبه در اسلام برنامه اى براى تغيير و تحوّل در انسان است و يك سلاح بزرگ اخلاقى است.

توبه، اعتراف به گناه است، براى سبك شدن بارِ روحى و فشارهاى درونى اعتراف به گناه در پيشگاه خدا اثر تربيتى بر روح و روان دارد. كسى كه حاضر نيست به اشتباه و گناه خود اعتراف كند، در واقع همان گناه و فساد را ادامه مى دهد.

14. ياد گرفتن مناسك حج: يكى ديگر از امورى كه بر بانوان محترمه لازم و ضرورى است فراگيرى مسائل حج است. مراتب معنوى حج كه سرمايه حيات جاودانه است و انسان را به افق توحيد نزديك مى نمايد، حاصل نخواهد شد، مگر آنكه دستورات عبادى حج به طور صحيح و شايسته عمل شود و اوقات خود را صرف تعليم مناسك حج كنند.

ص: 18

زراره به امام صادق(عليه السلام) عرض مى كند كه فدايت شوم چهل سال است كه در باره حج از شما سؤال مى كنم و شما جواب و فتواى مى دهيد. حضرت فرمود: اى زراره خانه اى كه از دو هزار سال پيش از آدم حج انجام مى شد مى خواهى مسائل آن در چهل سال تمام شود؟(1)

ص: 19

بسم الله الرحمن الرحیم

عمل به رساله مناسم حج مه توسط جمعی از فضلای محترم جمع آوری شده و تنظیم شده است مجزی و مُبرء ذمّه است ان شاء الله تعالی.

رجب المرجب 1419

یوسف صانعی

روايات بسيارى وارد شده اين مختصر گنجايش ذكر آنها را ندارد، و علاقه مندان مى توانند به كتب مفصّله مراجعه كنند.

(مسئله 1 ) حَجّة الاسلام، بر شخص مكلف مستطيع واجب است، و بيش از يك مرتبه در تمام عمر واجب نيست.

(مسئله 2 ) وجوب حج، بر شخص مستطيع فورى است; يعنى واجب است در سال اول استطاعت به جا آورد و نبايد به تأخير بيندازد و در صورت تأخير، علاوه بر معصيت، واجب است در سال بعد انجام دهد و در صورت نافرمانى و ترك آن بايد در سالهاى بعد انجام دهد.

(مسئله 3 ) اگر تشرّف به حج، بعد از حصول استطاعت، متوقّف بر مقدماتى مانند ثبت نام و تهيّه ويزا و وسايل مسافرت باشد، تحصيل آن مقدمات در همان سال بر او واجب است به طورى كه در همان سال به حج برسد، و در صورتى كه شخص كوتاهى كند و به حج در آن سال نرسد، حج بر او مستقر مى شود كه بايد در هر صورت بعداً به جا آورد، هر چند استطاعت او از بين برود.

(مسئله 4)بر كسى كه استطاعت مالى دارد، ولى بدون نام نويسى نمى تواند به حج مشرف شود، واجب است براى حج نام نويسى كند، هر چند نوبت او براى سالهاى بعد درآيد.

(مسئله 5 ) اگر كسى احتمال مى دهد حجى را كه در سالهاى قبل انجام داده، صحيح نبوده و يا احتمال دهد مستطيع نبوده و فعلاً شرايط استطاعت را دارد و بخواهد احتياط كند، مى تواند به قصد ما فى الذمه، يا به قصد حجة الاسلام احتياطى، حج بجا آورد. ولى چنانچه حج سابق با فرض صحت، جزئى از آن باطل بوده، بايد آن جزء را تدارك نمايد و اعاده حج مجزى از آن جزء نيست .

ص: 21

مى خواند، و همين طور سعيش مى دهد و تقصيرش مى نمايد و همه اين اعمال را قربة الى اللّه انجام مى دهد، و بعيد نيست كه ولّى در اين امر كسى باشد كه كفيل بچه و نگهدار اوست و مادر هم در امر ولىّ مانند پدر و جدّ پدرى مى باشد.

(مسئله 12 ) بعد از آنكه طفل مُحرم شد يا بعد از آنكه او را مُحرم كردند، بايد ولىّ آن طفل، او را از محرّمات احرام باز دارد .

(مسئله 13 ) كفّاره ارتكاب و انجام محرّمات احرام طفلِ غير مميّز، غير از كفاره شكار، بنا بر احتياط مستحب بر عهده كسى است كه او را محرم نموده است، و نه بر مال خود طفل. و كفاره شكاربنا بر اقوى، بر عهده محرم كننده اوست. آرى، اگر طفل مميّز باشد و خود اراده حج نموده و محرم شده، بنا بر اظهر پول گوسفند قربانى و تمام كفّارات بر عهده طفل است.

(مسئله 14 ) هزينه گوسفند قربانى طفلِ غير مميّز در حج، بر عهده كسى است كه او را به حج آورده است و اگر طفل مميّز باشد بنا بر اظهر بر عهده طفل است.

(مسئله 15 ) در تمام اعمال حج و عمره، ولىّ بايد طفل را وادار كند كه اعمال حج را به جا آورد و اگر نمى تواند، ولىّ او به نيابت از طفل به جا آورد.

(مسئله 16 ) اگر ولىّ، بچه اى را مُحرم كند و بعد اعمال او را مطابق دستور انجام دهد و آنچه را كه نمى توانسته، به نيابت از او انجام دهد، بچه از احرام خارج مى شود و پس از بلوغ مى تواند ازدواج كند.

(مسئله 17 ) اگر طفل نابالغ قبل از اينكه در ميقات مُحرم شود، بالغ شود، حج او حَجّة الاسلام است، به شرط آنكه از همان جا كه محرم مى شود، داراى استطاعت باشد.

شرط سوم: حرّيّت; بر عبد و كنيز - كه قبلاً وجود داشته - حج و عمره واجب نيست، هر چند كه توانايى و مال هم داشته باشند.

(مسئله 18)يادگيرى و دانستن اعمال حج ولو اجمالاً قبل از سفر لازم نيست

ص: 23

و كافى است كه عمره تمتع و حج تمتع را به عنوان عبادتى كه خداوند متعال بر او واجب كرده نيت كند و كيفيت هر يك را در وقت عمل ياد بگيرد و عمل كند .

شرط چهارم: استطاعت; و در استطاعت چند چيز معتبر است:

مستطيع نمى باشد.

(مسئله 22 ) اگر كسى منزل گران قيمتى دارد، كه اگر آن را بفروشد و منزل ارزانترى بخرد، با تفاوت قيمت آن مى تواند به حج برود، فروش و تبديل آن لازم نيست و چنين شخصى مستطيع نمى باشد.

(مسئله 23 ) هرگاه كسى سرمايه يا ابزار كارى دارد، كه اگر مقدارى از آن را بفروشد يا آن را تبديل كند، مى تواند با باقى مانده آن بدون زحمت زندگى كند و با تفاوت آن مى تواند اعمال حج را به جا آورد، با وجود ساير شرايط، مستطيع مى باشد.

(س 24 ) كارمندانى كه مالك منزل مسكونى نمى باشند و در منازل سازمانى زندگى مى كنند و هم اكنون مشكلى از نظر مسكن ندارند ولى ساير شرايط استطاعت را دارا هستند آيا بايد حجة الاسلام بجا آورند يا نه؟

ج - در صورتى كه با چنين خانه هائى نياز او برطرف مى شودو در معرض خطر يا زوال نباشد، با وجود ساير شرايط استطاعت اين شخص مستطيع است.

(مسئله 25 ) اگر كسى مخارج حج را نداشته باشد و ضروريات زندگى خود يا پول آنها را در حج صرف كند، حج او از حَجّة الاسلام كفايت نمى كند، چون مستطيع نبوده است.

(مسئله 26 ) كسى كه فعلاً خود نياز به ازدواج دارد و براى آن پول لازم دارد، در صورتى مستطيع مى شود كه علاوه بر هزينه حج مخارج ازدواج را هم داشته باشد.

(س 27 ) كسى كه داراى شرايط حج است و نوه اى دارد كه شرعاً و عرفاً به زن احتياج دارد، كه اگر زن نگيرد به حرام مى افتد، آيا هزينه ازدواج نوه اش را تهيّه كند يا براى حج خود هزينه كند؟

ص: 25

ج - حجِ خودش مقدم است، مگر اينكه ازدواج نوه از مئونه و مخارج عرفى او محسوب شود و نتواند هم براى او زن بگيرد و هم به مكّه برود كه در اين فرض مستطيع نمى باشد.

(مسئله 28 ) كسى كه پول يا مال موجود به مقدار استطاعت ندارد، ولى از ديگرى به همين مقدار طلب دارد و باقى شرايط استطاعت را نيز داراست، در اينجا دو صورت دارد:

صورت اول: اگر وقت طلب او مدّت ندارد، و يا وقت آن رسيده و مى تواند بدون آنكه در حرج و مشقّت بيفتد، آن را بگيرد، واجب است آن را مطالبه كند و به حج برود. مگر آنكه مديون نتواند بپردازد، كه در اين صورت، مطالبه جايز نيست و استطاعت حاصل نمى شود; صورت دوم: اگر وقت طلب او نرسيده امّا بدهكار مى خواهد بدون منّت پول را بدهد، و يا بدون منت و مئونه مطالبه آن ممكن باشد، لازم است طلبكار آن را بگيرد و مستطيع مى شود.

(مسئله 29 ) كسى كه هزينه سفر حج را ندارد، اگر بتواند با قرض نمودن حج به جا آورد لازم نيست قرض نمايد، و اگر قرض كند، در صورتى كه قرض نمودن براى او هيچ گونه منت و مئونه اى نداشته باشد و بتواند بعداً به سهولت قرض خود را ادا كند، مستطيع مى شود، و اگر با آن حج به جا آورد، از حجة الاسلام كفايت مى كند.

(س 30 ) كسانى كه با دريافت وام، منزل مسكونى ساخته اند و يا ساير لوازم زندگى را تهيه كرده اند و طى اقساطى بايد وام خود را بپردازند، اگر ساير شرايط استطاعت را دارا باشند آيا بايد حجة الاسلام بجا آورند؟

ج - اگر براى پرداخت وام مشكلى نداشته باشند و مطمئن باشند كه در زمان پرداخت اقساط وام مى توانند آنها را ادا كنند و ساير شرايط استطاعت را نيز داشته باشند حج بر آنان واجب است.

ص: 26

(مسئله 31 ) كسى كه مخارج حج را دارد و بدهى نيز دارد، چنانچه بدهى او مدّت دار باشد و مطمئن باشد كه در وقت پرداخت بدهى، تمكّن از اداى آن را دارد، از نظر مالى مستطيع است، پس اگر بقيّه شرايط را دارد واجب است به حج برود; و همچنين در صورتى كه وقت اداى بدهى رسيده، ليكن طلبكار راضى به تأخير ادا باشد و بدهكار مطمئن است كه در وقت مطالبه مى تواند بدهى را ادا نمايد، در اين صورت نيز حج بر او واجب مى شود.

(مسئله 32 ) كسى كه خمس يا زكات بدهكار است، بايد خمس و زكات خود را بدهد، و در صورتى مستطيع مالى مى شود كه علاوه بر آنها مخارج حج را نيز داشته باشد.

(مسئله 33 ) كسى كه از جهت مالى مستطيع است ولى از لحاظ صحّت بدن يا باز بودن راه در آن سال استطاعت ندارد، مى تواند در مال تصرّف كند و خود را از استطاعت مالى هم خارج كند، اگر چه در سالهاى بعد از آن جهات استطاعت پيدا مى كند. ولى اگر از آن جهات استطاعت دارد نمى تواند خود را از استطاعت مالى خارج كند و اموال را صرف كار ديگرى كند، و اگر خود را از استطاعت خارج كرد، وجوب حج بر او مستقرّ مى شود و بايد به هر نحو ممكن به حج برود، چون مستطيع بوده است.

(مسئله 34 )اگر كسى باداشتن استطاعت، حج را ترك كند حج بر او مستقر مى شود و بايد بعداً به هر نحو كه مى تواند به حج برود .

(مسئله 35 ) كسى كه استطاعت حج را دارد، بايد خرجهاى مقدماتى را از قبيل تهيّه گذرنامه، ويزا، وديعه و آنچه مربوط به حج است بدهد، و اين خرجها موجب ساقط شدن حج نمى شود، ولى اگر استطاعت اين گونه مخارج را نداشته باشد، مستطيع نيست.

(مسئله 36 ) اگر هزينه ماشين يا هواپيما از حدّ متعارف زيادتر باشد، و

ص: 27

همچنين اگر قيمت اجناس مورد نياز در سال استطاعت زيادتر از حدّ متعارف باشد، بايد به حج برود و تأخير از سال استطاعت جايز نيست، مگر آنكه هزينه او به قدرى زياد باشد كه عرفاً به او مستطيع نگويند.

(مسئله 37 ) اگر شخصى پول ندارد، ليكن ملكى را كه به اندازه هزينه حج باشد دارد، و يا جنس به قدرى دارد كه با فروش آنها هزينه حج فراهم مى شود بايد بفروشد و به حج برود چون معيار در استطاعت همان توان و قدرت عرفى است، مگر آنكه فروش آن موجب اجحاف باشد كه عرفاً بگويند مستطيع نيست كه در اين صورت حج بر او واجب نمى باشد.

(مسئله 38 ) زنى كه مَهريّه اش به مقدار هزينه حج است و آن را از شوهر خود طلبكار است، اگر شوهرش توان پرداخت آن را ندارد زن حقّ مطالبه ندارد و مستطيع نيست، و اگر تمكّن دارد و مطالبه آن براى زن هيچ گونه زحمت و دردسرى ندارد و مرد هم به راحتى آن را مى پردازد، زن مستطيع است و لازم است مهريه خود را مطالبه كند و به حج برود; وگرنه مستطيع نمى باشد.

(مسئله 39 ) اگر شخصى مِلكى دارد كه از نظر قيمت براى سفر حج كافى است، ولى صاحب آن اطمينان عرفى دارد كه از كار افتاده خواهد شد و بايد از درآمد آن مِلك، امرار معاش نمايد و در آن زمان، راه ديگرى براى اِمرار معاش ندارد، مستطيع نشده و فروش آن واجب نيست.

(مسئله 40 ) در سفر حجِ واجب، براى زن اجازه شوهر شرط نيست و زن بايد حجِ واجب خود را به جا آورد. آرى، اگر رفتنش به حج، باعث حرج و مشقّت در زندگى مى شود، حج براى او واجب نمى باشد.

(س 41 ) زنى در عقد موقت مردى است آيا براى سفر حج مستحبى بايد از شوهر خود اذن بگيرد؟

ج - اگر زن بخواهد حج مستحبى به جا آورد اگر منافات با حق

ص: 28

استمتاع شوهر داشته باشد بايد با اجازه شوهر باشد، و امّا اگر سفر او براى به جا آوردن حج واجب باشد اذن شوهر شرط نمى باشد.

(مسئله 42 ) هرگاه زنى باكار و تلاش خود مى تواند مخارج خويش را متكفّل شود و مخارج حجّش را نيز دارد، و در صورت رفتن او به حج، شوهرش براى تهيّه مخارج به زحمت مى افتد، و به زحمت افتادن شوهر، موجب حرج براى زن باشد در اين صورت چنين زنى مستطيع نمى باشد و حج بر او واجب نيست.

(مسئله 43 ) زنى كه مستطيع است و براى حج ثبت نام كرده و شوهر او هم مستطيع است ولى ثبت نام نكرده، جايز نيست نوبت خود را به شوهر خود بدهد، ولى اگر نوبت خود را به شوهر داد، حجِ شوهر صحيح و از حجّة الاسلامش كفايت مى كند.

(مسئله 44 ) اگر كسى در وقت ازدواج به همسر خود وعده يك سفر حج بدهد، پس، اگر به عنوان مهريه باشد، بايد به آن عمل كند و اگر فقط وعده باشد، اداى آن لازم نيست، گرچه مطلوب و مطابق با احتياط است.

(مسئله 45 ) كسانى كه لوازم مازاد بر زندگى «مانند فرش و لباس و جواهرات و اشياى قيمتى» دارند، به گونه اى كه قيمت آنها به اندازه هزينه سفر حج است و ساير شرايط را نيز دارا باشند، واجب است به حج بروند.

(مسئله 46 ) شخصى كه كتابهاى زيادى دارد كه مورد احتياج او نيست، و اگر آنها را بفروشند به مقدار مئونه حج است، و ساير شرايط را نيز دارد، اين شخص مستطيع مى باشد و واجب است به حج برود.

(مسئله 47 ) اگر كسى شك كند مالى كه دارد به اندازه استطاعت هست يا نه، بنا بر احتياط واجب بايد تحقيق كند.

ص: 29

(مسئله 48 ) در حصول استطاعت، فرقى نيست بين اينكه شخص در ماههاى حج، (شوّال، ذى قعده و ذى حجّه) مال پيدا كند يا قبل از آن. بنابراين، اگر استطاعت مالى پيدا شود و استطاعت بدنى و ساير شرايط موجود باشد، نمى تواند خود را از استطاعت خارج كند، حتى در اوايل سال حج و قبل از ماههاى آن.

(مسئله 49 ) اگر كسى قبل از حصول استطاعت نذر كند كه در روز عرفه در كربلاى معلّى يا در يكى از مشاهد مشرفه باشد، نذرش صحيح است و بايد به نذرش عمل كند، اگر چه بعد از نذر و قبل از ماههاى حج مستطيع شود. زيرا مانع شرعى مثل مانع عقلى است در حصول استطاعت.

(مسئله 50 ) اگر رفتن به حج موجب ترك واجب يا فعل حرامى مى شود، شخص بايد ملاحظه اهميت حج يا فعل حرام و واجب را بكند، اگر حج اهميتش بيشتر باشد بايد به حج برود، وگرنه نبايد برود، و مستطيع هم نمى باشد، مگر اينكه حج قبلا بر او مستقر شده باشد كه در اين صورت حج بر او واجب است. ليكن اگر رفت و حرامى به جا آورد يا واجبى را ترك كرد، معصيتكار است، ولى حجِ او صحيح است.

(مسئله 51 ) اگر فردى با اعتقاد به اينكه مستطيع نيست، قصد حجِ استحبابى كند و بعد معلوم شود كه مستطيع بوده، حج او صحيح و ظاهراً كفايت از حجة الاسلام او مى كند.

(مسئله 52 ) اگر كسى مستطيع شد، جايز نيست با بخشش پول خود به پدر يا مادر يا ديگرى و يا صرف آن در حجِ آنان، خود را از استطاعت در آن سال خارج كند، اگر بخشيد حج از او ساقط نمى شود ولى بخشش او صحيح است. آرى، بخشيدن در سالهاى قبل از استطاعت از بقيّه جهات كه بيان شد، مانعى ندارد.

ص: 30

(س 53 ) شخصى كه قبلاً حج بر او مستقرّ نشده، امّا در موقع ثبت نام جهت حج تمتع، مستطيع بوده و ثبت نام كرده تا در نوبت خود اعزام شود، ولى بعداً از نظر مالى به پول سپرده شده در بانك احتياج دارد، آيا مى تواند پول را پس بگيرد يا خير؟

ج - با فرضى كه ذكر شده، مستطيع نيست و مى تواند پول را بگيرد.

(س 54 ) شخصى كه بجز براى قربانى، استطاعت حج را داراست، آيا حج براى او واجب است؟

ج - چنين شخصى مستطيع نيست، مگر با تمكّن از جميع مصارف حج و از جمله پول قربانى.

(مسئله 55 ) كسى كه در راه حج به اجرتى كه با آن مستطيع مى شود، اجير شود، حج بر او واجب مى شود، همچنين اگر از او درخواست شود كه اجير شود به اجرتى كه با آن مستطيع مى شود در صورتى كه حرج و مئونه اى براى او نداشته باشد و مخالف شأنش هم نباشد، واجب است قبول نمايد و با آن مستطيع مى شود.

(مسئله 56 ) كسى كه براى نيابت از ديگرى اجير مى شود و اجرت او به قدرى است كه او را مستطيع مى كند، در صورتى كه استيجار مقيّد به سال اول باشد، بايد حجِ نيابى را مقدم بدارد و چنانچه استطاعت او تا سال بعد باقى بماند، براى خودش در سال بعد حج به جا آورد. و اگر استطاعت باقى نماند حج بر او واجب نمى باشد; اما اگر استيجار مقيّد به سال اول نباشد بايد حجة الاسلام خودش را مقدم بدارد، مگر اينكه بداند اگر حج خودش را مقدم بدارد و مال را در حج خودش صرف نمايد عاجز از حج نيابى گردد، كه در اين صورت نيز بايد حج نيابى را مقدم بدارد.

ص: 31

(مسئله 57 ) ميزان در وجوب حج، استطاعت از جايى است كه فعلاً در آن جا مى باشد، پس اگر كسى در وطن خود مى باشد و در آنجا مستطيع نيست حج بر او واجب نيست هرچند مال به مقدار حج ميقاتى داشته باشد، ولى اگر براى كارى به ميقات رفت يا مثلاً براى تجارت به جده سفر كند و در آنجااستطاعت حج را با همه شرايط آن پيدا كرد، حج بر او واجب مى شود و اين حج از حجة الاسلام كافى است.

(مسئله 58 )كسى كه رفتن به حج، سبب بركنارى او از شغلش مى شود و براى تأمين مخارج زندگى به مشقت و حرج مى افتد در چنين شرايطى اين شخص مستطيع نيست .

به او بگويد: «مخيّرى بين اينكه حج به جا آورى يا نه»، ولى اگر اسم حج را نياورد و فقط مالى را به او ببخشد، قبول آن واجب نيست.

(مسئله 62 )اگر زنى را شوهرش به حج مى برد و تمام مخارج او را مى پردازد واجب است به حج برود. و همچنين اگر زنى به وسيله بذلِ مالِ فرزندش براى او استطاعت بذلي حاصل شود در اين صورت هم حج بر او واجب است و رضايت شوهر شرط نيست .

(مسئله 63 ) كسى كه توانايى مسافرت به حج را ندارد و از توانايى بعد از اين هم مأيوس است و استطاعت مالى هم ندارد اگر مخارج حج را به او ببخشند واجب نيست قبول كند و نايب بگيرد.

(مسئله 64 ) در صورتى كه فرد داخل در احرام نشده باشد، بذل كننده مى تواند از بذلش برگردد، ولى اگر در بين راه باشد، بايد نفقه برگشتن او را به وطن بدهد; ولى اگر داخل در احرام شده است، عدم جواز رجوع بذل كننده در بذلش خالى از قوت نيست در اين صورت واجب است بر باذل پرداخت نفقه اتمام حج.

(مسئله 65 ) پول قربانى در حجِ بذلى بر عهده بذل كننده است، ولى كفّارات عمدى را بايد خودش بدهد، و اگر پول قربانى را بذل نكند، حج واجب نمى شود، كما اينكه در حجِ هبه اى هم اگر پول قربانى را نبخشيدند حج واجب نمى شود، مگر اينكه پول قربانى را خودش، زائد بر مخارج و مئونه زندگى داشته باشد.

(مسئله 66 ) حجّ بذلى از حجّة الاسلام كفايت مى كند، و اگر در آينده متمكن شد به جا آوردن حج واجب نيست.

(مسئله 67 ) مواردى كه نهاد يا ارگانى، فردى را بدون الزام به كارى، به حج مى فرستد با فرض مشروعيت آن، حج بذلى است.

ص: 33

(س 68 ) جانبازان و آزادگانى كه با خرج دولت به حج مى روند با فرض اين كه دولت پول قربانى آنها را بدهد يا ندهد، آيا حج آنها بذلى است يا نه؟

ج - در صورتى كه دولت پول قربانى آنها را بدهد يا خود آنها داشته باشند حج آنها بذلى محسوب مى شود.

اضطرارى اعمال، لازم است مُحرم شود و هر مقدار از اعمال را كه مى تواند، ولو با كمك گرفتن از ديگرى انجام دهد، و هر مقدار را كه نمى تواند، نايب بگيرد، ولى براى وقوف در عرفات و مشعرالحرام، گرفتن نايب كافى نيست.

(س 71 ) شخصى بعد از انجام عمره تمتّع مريض شده و از انجام حج منصرف شده و به وطنش برگشته است و در مكّه كسى را وكيل كرده كه براى فراغ ذمّه او اقدام نمايد، وظيفه او در اين خصوص چيست و چگونه از احرام خارج گردد؟

ج - در فرض مسئله با تقصير از احرام عمره تمتّع خارج شده و مُحل مى باشد و وكيل گرفتن بى فايده است و چنانچه سال اول استطاعت او بوده است از استطاعت در آن سال به خاطر عدم استطاعت بدنى خارج شده است و امّا نسبت به سالهاى بعد، وجوب حج، منوط به استطاعت در آن سالها است و اگر حج بر او مستقر شده و سال اول استطاعتش نبوده بايد در سالهاى بعد به وظيفه عمل نمايد و وجوب حج از او ساقط نشده است. و در صورت عدم استطاعت بدنى بايد نايب بگيرد چون قبلاً حج بر او مستقر شده بود.

(س 72 )با توجه به اين كه از رفتن زنان حامله به حج جلوگيرى مى كنند آيا استطاعت براى آنان حاصل مى شود يا خير؟

ج - با قطع نظر از احتمال خطر براى خود او يا فرزندش كه مانع از استطاعت است خود جلوگيرى هم مانع از استطاعت است .

(س 73 ) كسى كه از نظر مالى مستطيع بوده و براى حج ثبت نام كرده، ولى در سال جارى، كه زمان اعزام وى رسيده، سازمان پزشكى حج به دليل بيمارى و يا

ص: 35

كهولت سن اجازه حج به او نداده است; آيا هنوز مستطيع است و حج بر وى واجب مى باشد؟

ج - اگر قبلا حج بر او مستقر نبوده در اين صورت مستطيع نمى باشد و حج بر او واجب نيست، و اگر قبلا حج بر او مستقر شده و توانايى انجام آن را ندارد و اميد بهبودى هم نيست، مى تواند نايب بگيرد.

ج - در مفروض سؤال چون استطاعت طريقى با حرام و تخلف از وصيت حاصل شده استطاعت طريقى نداشته، فلذا حجى كه براى خودش انجام داده چون مستطيع نبوده، مجزى نيست و براى پدر هم چون نيابت ننموده، برائت ذمه از وصيت پدر حاصل نشده است.

(مسئله 77 ) اگر كسى براى حج ثبت نام نمايد و قبل از تشرّف به حج فوت كند، اگر راه براى فرزند باز نباشد و فيش آن سال را نداشته باشد بايد براى پدرش حج به جا آورد (در صورتى كه حج بر پدر مستقر شده باشد)، چون استطاعت طريقى برايش حاصل نشده است.

(س 78 ) شخصى با فيش ميّت اگر از ساير ورثه اجازه بگيرد مى تواند به حج مشرف شود، آيا استجازه از ساير ورثه به عنوان مقدمه واجب مثل ( ثبت نام و تهيه بليط و امثال آن ) واجب است يا نه؟

ج - چون فيش مشترك بين ورّاث است بايد با رضايت و اجازه همه ورثه باشد.

عائله خود را در وقت حج دارد و پس از برگشت نياز به وجوه شرعيّه دارد مستطيع بوده، و بر او اتيان حج واجب است، پس بر طلاّبى كه با مثل شهريه اداره مى شوند، حج واجب است و در صدق عرفى استطاعت، بين مثل شهريه و اَخماس و زَكَوات كه به عنوان فقر و استحقاق داده مى شوند و به اداى آنها هم غالباً اطمينان وجود ندارد، فرق است، و اگر اين اشخاص پس از بازگشت نياز به سؤال و درخواست كمك از ديگران دارند مستطيع نمى باشند.

(س 82 ) آيا افرادى كه با شهريه حوزه ارتزاق مى كنند مى توانند به وسيله وام خود را مستطيع كنند؟

ج - واجب نيست وام بگيرند اما اگر بگيرند و بعداً بتوانند به آسانى قرض خود را ادا كنند حج شان صحيح است و از حجة الاسلام كفايت مى كند.

(مسئله 83 ) كسى كه از راه كسب يا غير كسب، مخارج رفتن و برگشتن حج را دارد و بعد از برگشتن از حج مقدارى از مخارج زندگى خود را از درآمد كسب، مثل منبر رفتن و بقيّه را از شهريه اى كه از وجوه شرعيّه است تأمين مى كند، ظاهراً مستطيع است.

(مسئله 84 ) خدمه كاروانها كه وارد جدّه مى شوند، اگر ساير شرايط استطاعت را دارند، از قبيل: داشتن وسايل زندگى بالفعل يا بالقوّة و رجوع به كفايت مثلاً كار و صنعت و غير آن، كه با آنها مى توانند پس از مراجعت، به زندگى مناسب خود ادامه بدهند، مستطيع هستند و بايد حَجّة الاسلام به جا آورند و از حجِ واجب آنان كفايت مى كند، و چنانچه ساير شرايط را ندارند، به مجرّد امكان حج، براى آنان استطاعت حاصل نشده است و حجِ آنان استحبابى است و چنانچه بعداً استطاعت پيدا كردند، بايد حجِ واجب را به جا آورند.

(س 85 ) اگر كسى هنگام تشرف به حج رجوع به كفايت داشته ولى

ص: 38

هنگام برگشت از حج سرمايه او از بين رفته، آيا اين حجْ از حجِ واجب كفايت مى كند يا نه؟

ج - حجش صحيح است، چون رجوع به كفايت شرط حدوثى است نه شرط بقائى.

(مسئله 86 )اگر زنى در حيات شوهرش استطاعت مالى نداشته و بعد از مردن او از ارث شوهر استطاعت مالى پيدا كند، اگر بعد از مردن شوهر، شغل يا زراعت يا صنعتى كه بتواند بعد از برگشتن از حج، زندگى خود را اداره كند، نداشته باشد مستطيع نمى شود، هر چند ارثى كه به او رسيده براى رفتن به حج و برگشتن كافى باشد .

شرايط استطاعت براى او موجود است، آيا بايد حجِ سابق را اعاده كند يا خير؟

ج - اعاده ندارد و مجزى است، چون عمل كردن به فتواى مرجع تقليد، گرچه مخالف با فتواى مرجع تقليد فعلى هم باشد موجب اجزاء است.

(س 90 ) اگر كسى به خيال اينكه استطاعت دارد، به قصد عمره تمتّع مُحرم شود و به ترتيب، كليه اعمال عمره و حج تمتّع را انجام دهد بعد از تمام شدن اعمال، معلوم شود كه مستطيع نبوده، و حج بر او واجب نبوده است، احرام و اعمال گذشته اش چگونه است؟ و در آينده اگر مستطيع شود، آيا حَجّة الاسلام بر او واجب است يا نه؟

ج - احرامش صحيح بوده و از احرام هم خارج شده، و اعمالش هم صحيح مى باشد، ولى اگر بعداً مستطيع شود، بايد حَجّة الاسلام به جا آورد.

(مسئله 91 ) اگر كسى كه خيال مى كرده مستطيع نيست، به نيّت عمره و حجِ استحبابى مُحرم شود و اعمال عمره تمتّع را انجام دهد بعد در مكّه معلوم شود مستطيع بوده است، كفايت عمره تمتّع او خالى از وجه نيست و بايد به نيّت وجوب براى اعمال حج تمتّع محرم گردد.

(س 92 ) مسلمين كشورهايى كه حكومتشان غير اسلامى است، اگر بخواهند به حج بروند بايد مبلغ زيادى به آن حكومت كمك كنند و قهراً اين پول براى تقويت چنين حكومتى مصرف مى شود، در صورتى كه راه منحصر به اين كار باشد، آيا اولاً: حج بر چنين اشخاصى واجب است يا نه؟ و ثانياً: اگر اين مقدار پول را بدهند و به حج بروند، از حَجّة الاسلام كفايت مى كند يا نه؟

ج - آنچه ذكر شد، موجب ساقط شدن حج از آنان نمى شود و بايد به حج بروند و حجِ آنان صحيح و مجزى است.

ص: 40

(س 93 ) اشخاصى كه در وقت نام نويسى براى حج، استطاعت مالى دارند و از طرف دولت براى پنج سال يا بيشتر نام نويسى مى كنند، آيا براى اين گونه اشخاص نام نويسى واجب است يا نه؟ بر فرض وجوب، اگر مسامحه كردند و ثبت نام نكردند و بعد از مدت پنج سال مُردند يا از استطاعت مالى افتادند، آيا فقط ترك واجب كرده اند يا اينكه حج هم بر آنان مستقرّ است؟

ج - اگر احتمال دهند كه در همان سال اول قرعه به نامشان مى افتد، لازم است شركت كنند، و اگر شركت نكردند، بايد به حج بروند و حكم كسى را دارند كه حج بر او مستقرّ شده است.

(س 94 ) اگر كسى مستطيع شود و جهت انجام اعمال حج محرم گردد، ولى بعد از احرام بستن، بين راه سكته كند و فوت كند و هيچ گونه عملى را انجام ندهد، آيا حج بر عهده او هست يا خير؟

ج - اگر بعد از دخول به حرم از دنيا برود، حج از او ساقط شده است، و اگر قبل از دخول به حرم فوت كند، در صورتى كه سال اول استطاعت او باشد، حج بر او واجب نيست، و اگر از سابق حج بر او واجب و ثابت شده، بايد براى او نايب بگيرند و نيابت از ميقات كافى است.

(س 95 ) شخصى طبق وصيّت پدرش كه پول به حساب سازمان حج و زيارت واريز كرده است، به نيابت از او به مكّه آمده، در حالى كه خودِ فرزند نيز استطاعت مالى داشته است، آيا به نيابت پدر حج به جا آورد، يا حجِ خود را انجام دهد؟

ج - اگر راه براى پسر باز نبوده وخودش فيش آن سال را نداشته بايد براى پدرش حج به جا آورد، و حق ندارد براى خودش حج بياورد.

ص: 41

(س 96 ) كسانى كه با فيش حجِ ميّت و به نيابت از وى به حج مى روند، اگر خود نيز تمام شرايط استطاعت را دارا باشند، بجز باز بودن راه، كه آن هم با فيش حج ميّت حاصل شده است، در صورتى كه بتوانند مثلاً در مدينه يا جده (قبل از ميقات) براى متوفّا نايب بگيرند، آيا واجب است براى خودشان حجِ واجب انجام دهند ؟

ج - استطاعت براى اين گونه افراد حاصل نشده، چون در استطاعت غير از مال و سلامتى بدن و بودن وقت، باز بودن راه از طريق مشروع و حلال نيز شرط است، آرى، اگر از ناحيه صاحبان فيش و كسانى كه فيش را به او داده اند اجازه به جا آوردن حج و اجير گرفتن از مدينه يا جدّه براى متوفى به او داده باشند در اين صورت نه تنها چنين كارى جايز است بلكه بايد نايب بگيرد و اگر خودش براى ميت حج به جا آورد، حجّش به طور كلى باطل است يعنى نه براى ميت صحيح است و نه براى خودش.

(س 97 ) مقدارى پول دارم كه براى رفت و آمد به سفر مكّه كافى است، ولى هنوز از طرف دولت جمهورى اسلامى وقتى براى ثبت نام اعلام نشده است، آيا نگهدارى آن پول لازم است، و من مستطيع هستم؟

ج - اگر ساير شرايط را داريد و در همين سال هم ثبت نام مى شود، بايد ثبت نام كنيد; در غير اين صورت، مستطيع نيستيد و نگهدارى پول لازم نيست.

(س 98 ) اگر كسى با داشتن استطاعت مالى، چون معتاد به مصرف ترياك است و طبق مقرّرات كشورى از رفتن او به حج جلوگيرى مى شود، از نظر شرع تكليف حجِ او چيست؟

ص: 42

ج - اگر قبلاً مستطيع بوده و با وجود امكان آن به حج نرفته، حج بر او مستقرّ شده است، و اگر قبلاً استطاعت نداشته، در فرض مذكور مستطيع نيست، مگر آنكه بتواند ولو با ترك ترياك، تحصيل اجازه كند و به حج برود.

(مسئله 99 ) اگر كسى مستحق شرعى گرفتن زكات و يا خمس است و از اين طريق زندگى مى كند، اگر از منافع و ثمرات آنها مستطيع شود با وجود ساير شرايط، بايد به حج برود.

(مسئله 100 ) كسى كه در محلّ خودش مستطيع نيست، واجب نيست به حج برود، هر چند استطاعت حجِ ميقاتى را داشته باشد; ولى اگر رفت و وقتى كه به ميقات رسيد استطاعت حج را با همه شرايط كه از جمله آنها رجوع به كفايت است پيدا كرد، مستطيع مى شود و كفايت از حَجّة الاسلام مى كند.

(مسئله 101 ) كسى كه استطاعت رفتن به حج را دارد، و همه استطاعتها برايش فراهم است، نمى تواند پول حج را به مصرف غير حج برساند و خود را از استطاعت در آن سال بيندازد، هر چند مصرف شرعى مهمّى باشد، و اگر مصرف كرد، بايد بعداً به حج برود.

(مسئله 102 ) اگر كسى با وجود شرايط استطاعت حج را ترك كند، حج بر او مستقرّ مى شود و بايد بعداً به هر نحو كه مى تواند به حج برود.

(مسئله 103 ) مستطيع بايد خودش به حج برود و حجّ ديگرى از طرف او كفايت نمى كند، مگر در مورد بيمار يا پير، به شرحى كه بعداً بيان مى شود.

(مسئله 104 ) اگر شخصى از سالهاى قبل مستطيع بوده و فعلاً مسافرت با هواپيما به جهت كسالت براى او مقدور نباشد و غير از هواپيما وسيله ديگرى

ص: 43

براى او فراهم نباشد، در صورتى كه اميد به خوب شدن داشته باشد، نمى تواند نايب بگيرد و بايد در وقت تمكّن به حج برود، و اگر متمكّن نشود و فوت كند، بايد از تركه او براى او حج به جا آورده شود، و اگر از سالهاى قبل استطاعت نداشته، در فرض مزبور مستطيع نشده است.

شده باشد، بين صرف در خمس و زكات يا ص-رف در حج، مخيّرند.

(مسئله 109 ) اگر كسى از دنيا برود و حَجَّة الاسلام بر او واجب باشد، بايد در همان سال فوتش برايش نايب بگيرند و تأخير جايز نيست، و اگر در سال اول نايب پيدا نشود مگر به اجرت بيشتر، واجب است به اجرت بيشتر نايب بگيرند.

(مسئله 110 ) اگر كسى وصيّت كرده باشد كه از شهر خاصّى براى او نايب بگيرند يا مبلغ معيّنى را براى حجِ او مصرف نمايند، عمل به وصيّت واجب است، و مقدار حجِ ميقاتى از اصل مال و بقيّه آن، از ثلث برداشته مى شود.

(مسئله 111 )اگر كسى از دنيا برود، و نزد شخصى امانتى و يا بدهى داشته باشد، و آن شخص عِلم دارد كه بر عهده متوفّا حج است، و مى داند كه اگر بدهى او را به ورثه بدهد، از اداى حج امتناع مىورزند، واجب است با آن مال حج به جا آورد، و يا ديگرى را براى حج استيجار نمايد.

(مسئله 112 )هرگاه حَجّة الاسلام بر ميّت واجب باشد ولى مالى براى انجام حج نداشته باشد، بر وارثين واجب نيست كه براى او حج به جا آورند، ولى مستحبّ است كه مؤمنين، خصوصاً اولاد او به وى احسان كنند و براى او حج به جا آورند.

(مسئله 113 )اگر مالى را در اختيار شخصى قرار دهند كه كسى را براى حج اجير نمايد، اگر علم ندارد كه مقصود استيجار ديگرى بوده، مى تواند خودش نيز آن حج را به جا آورد.

(مسئله 114 )اگر مالى كه براى حج ميّت در نظر گرفته شده، به وصىّ ميّت تحويل داده شود و مال در اثر تفريط و سهل انگارى وصىّ تلف شود، وصىّ، ضامن است و بايد عوضِ آن مال را از مال خود به مصرف حج برساند و اگر بدون تفريط و سهل انگارى او تلف شود، در اين صورت وصىّ ضامن نيست و حج ميّت بايد از باقى مال ميّت ادا شود.

ص: 45

(مسئله 115)اگر كسى از دنيا برود و حَجّة الاسلام بر او واجب باشد، اگر مال ميّت فقط به مقدار حج باشد، ورثه او حق ندارند قبل از كنار گذاشتن مقدار حج، در آن مال تصرّف كنند.

(مسئله 116 )به مجرد نايب گرفتن، ذمّه ميّت برئ نمى شود. بنابراين، اگر معلوم شد كه نايب عمداً يا به جهت عذرى حج را به جا نياورده، و امكان پس گرفتن اجرت از اجير براى ورثه باشد واجب است دوباره براى او نايب گرفته شود، و اگر ورثه قدرت بر استرداد اجرت از اجير نداشته باشد ظاهراً صرف اجير گرفتن با احراز وثاقة اجير موجب اجزاء است و ذمه ميت نيز برىء مى شود چون ولى ميت به وظيفه خودش كه احراز وثاقة اجير و استيجار بوده عمل نموده و عمل به وظيفه موجب اجزاء و سقوط تكليف مى باشد، علاوه بر اينكه امين ضامن نمى باشد و دوباره اجير گرفتن از اصل مال ضرر به ورثه است كه منفى به نفى ضرر است.

(مسئله 117 )اگر پولى را براى استيجار حج در اختيار فردى قرار دهند، و شخص خاصّى را تعيين كنند، بايد به او داده شود، مگر آنكه واسطه، علم داشته باشد كه تعيين فرد مذكور نمونه اى از نام بردن يكى از افراد بوده است، و يا علم به عدم اهليت او داشته باشد، و بداند كه در انتخاب خود خطا كرده است.

بوده و چنانچه وصيت نكرده باشد مخارج حج او از اصل تركه خارج مى گردد و بايد برايش نايب گرفت .

(مسئله 120 )معناى نيابت اين است كه نايب عمل را به جاى منوب عنه انجام دهد، و در حقيقت عمل منوب عنه را انجام دهد تا امرى كه متوجه منوب عنه شده، امتثال گردد و ذمّه اش برىء شود، خواه تبرّعاً و مجاناً نيابت كند يا به اجير شدن باشد.

(مسئله 121 )در نايب، چند شرط لازم است:

1. بالغ باشد، بنا بر احتياط واجب. پس نايب شدن غير بالغ در حج، كافى نيست;

2. عاقل باشد;

3. ايمان داشته باشد; يعنى نايب علاوه بر اعتقاد به خدا و نبوّت و معاد، شيعه اثنى عشرى هم باشد. بنا بر احتياط، گرچه عدم شرطيت ايمان، و كفايت اسلام در صورتى كه نايب مسلمان معتقد به وجوب حج باشد قصد قربت از او حاصل شود، و حج را نيز بر وفق مذهب شيعه بياورد خالى از قوت نمى باشد;

4. مورد وثوق باشد; يعنى اطمينان داشته باشيم كه اعمال حج را انجام مى دهد. لكن اطمينان به صحيح آوردن لازم نمى باشد و شك در صحّت عملش به وسيله اصاله الصحة از بين مى رود و عملش محكوم به صحت است و مجزى است، و در حكم به صحّت فرقى نيست كه شك در صحّت قبل از آوردن حج باشد يا بعد از آن.

5. آشنايى و شناخت نايب، نسبت به افعال و احكام حج، هرچند با ارشاد و راهنمايى كسى در حال انجام اعمال باشد;

6. نايب در آن سال، حجِ واجب برعهده نداشته باشد;

7. نايب معذور در ترك برخى از اعمال حج نباشد. و ميزان در معذور بودن

ص: 47

به اين است كه نتواند اعمال اختيارى حج را انجام دهد.

(مسئله 122 )در منوب عنه، يعنى كسى كه به نيابت او حج به جا مى آورند، شرط است كه فوت شده باشد يا اگر زنده است، حج بر او مستقرّ شده باشد و در اثر پيرى يا مرضى كه اميد خوب شدن در آن نيست يا عذرى ديگر خودش نتواند به حج برود; امّا نيابت از زنده در حجِ استحبابى مانعى ندارد هر چند مريض و معذور هم نباشد.

(مسئله 123 ) نيابت از كافر مقصر معاند صحيح نيست، اما كافر قاصر از كسانى كه از اعمال نيك بهره مند مى شوند مانند مسلمانان مى باشند.

(مسئله 124 ) در منوب عنه بلوغ و عقل معتبر نيست، بنابراين، اگر شخصى در وقتى كه عاقل بوده مستطيع شده و حج بر او واجب و مستقرّ گشته و سپس پيش از انجام آن ديوانه شده و از دنيا رفته، و يا اميد بهبودى در او نمى باشد، واجب است در اين صورت از مال او برايش نايب بگيرند تا حجّش را به جا آورد.

(مسئله 125 ) لازم نيست نايب همجنس منوبٌ عنه باشد، پس نايب شدن مرد براى زن و زن براى مرد مانعى ندارد. «فربّ امرئة افقه من رجل ».(1)

(مسئله 126 ) نايب شدن صَرورَه، «يعنى كسى كه تاكنون حج به جا نياورده»، مانعى ندارد.

(مسئله 127 ) نايب بايد عمره و حج را خودش انجام دهد، حتى اگر ناچار شده باشد بعد از انجام عمره تمتع، به كشورش باز گردد، نمى تواند اعمال حج را به ديگرى واگذار نمايد.

(مسئله 128 )نايب بايد در عمل قصد نيابت نمايد و منوبٌ عنه را در نيّت تعيين كند، ولو اجمالاً، و لازم نيست اسم منوبٌ عنه را ذكر كند، بلكه چنانچه نيّت كند آنچه بر عهده منوب عنه است انجام دهد، صحيح است، گرچه تعيين منوبٌ عنه

ص: 48

مستحب است. و همچنين مستحب است در همه مواقف حج و جاهاى مختلف نام او را به زبان آورد .

(س 129 ) نايبى در احرام عمره تمتّع، بعد از اينكه وارد مكّه شد، شك مى كند كه نيّت نيابت كرده يا نه، آيا بايد به ميقات برگردد و مجدّداً به قصد نيابت مُحرم شود، يا حج براى خودش حساب مى شود و ديگر نمى تواند نايب باشد؟

ج - در نيّت خطور لازم نيست، اگر انگيزه او در حال احرام نيابت بوده، عمل را به نيابت انجام دهد، و اگر در داعى و انگيزه هم شك دارد، بايد اعمال را به نيّت اجمالى (همان نيّت در احرام) اتمام كند، و در نيابت به آن اكتفا نمى شود.

(س 130) نايبى كه براى حج تمتّع اجير شده است نمى داند براى حَجّة الاسلام نايب شده يا حج نذرى يا حج مستحب، اگر نيت كند: حج تمتع بجا مى آورم براى منوب عنه يا حجى كه براى آن اجير شده ام آيا كافى است يا نه؟

ج - آرى كافى است.

(مسئله 131 )ذمّه منوبٌ عنه فارغ نمى شود، مگر به اينكه نايب، اعمال را به طور صحيح انجام دهد.

(مسئله 132)اگر كسى اجير شود كه در سال معيّنى براى ميّت حج به جا آورد جايز نيست تأخير بيندازد، واگر تأخير انداخت و در سالهاى بعد حج را به جا آورد ذمّه ميّت از حج برىء شده است ولى اجير مستحق اجرت نيست مگر اينكه مستاجر به تأخير رضايت دهد .

(مسئله 133 )اگر نايب پس از احرام و دخول در حرم بميرد مجزى از منوب عنه مى باشد و مستحق تمام اجرت است، و همچنين اگر بعد از احرام و قبل از دخول در حرم بميرد، مستحق تمام اجرت است و مجزى از حجة الاسلام هم مى باشد.

ص: 49

(مسئله 134 ) لباس احرام و پول قربانى در حج نيابى بر عهده نايب است، مگر در صورتى كه شرط شده باشد كه منوبٌ عنه بدهد و همچنين اگر نايب موجبات كفّاره را انجام دهد، كفّاره بر عهده خود اوست نه منوبٌ عنه.

(مسئله 135 )نايب در طواف نساء بايد قصد منوبٌ عنه را نمايد و احتياط استحبابى آن است كه به قصد مافى الذّمة به جا آورد، و اگر نايب طواف نساء را صحيح انجام ندهد، زن بر او حلال نمى شود، كما اينكه حج منوب عنه هنوز تمام نشده و بايد طواف نساء آورده شود تا حج او تمام شود.

(مسئله 136 )اگر نايب در حج تمتع تصادفاً وقت او ضيق شد، بايد به حج اِفراد عدول كند و مجزى از منوب عنه مى باشد.

(مسئله 137 )در حجِ واجب، نيابت يك نفر از چند نفر در يك سال جايز نيست، ولى حج مستحبى و عمره مفرده استحبابى و طواف استحبابى را مى توان به نيابت از چند نفر انجام داد، ليكن بايد توجه داشت كه همه اعمال مستحبى حتى طواف نساء را هم بايد براى همان چند نفر باشد و نمى تواند بعضى از آن اعمال را براى بعضى و بعض ديگر را براى ديگران قرار دهد.

(مسئله 138 )كسى كه حج بر او مستقرّ شده، يعنى در سال اول استطاعت، به حج نرفته، اگر به واسطه بيمارى يا پيرى، قدرت رفتن ندارد، يا رفتن براى او حَرَج و مشقّت دارد، واجب است نايب بگيرد، در صورتى كه اميد خوب شدن و قدرت پيدا كردن نداشته باشد، و به احتياط واجب بايد فوراً نايب بگيرد.

(مسئله 139)اگر كسى احتمال بدهد كه ممكن است حج تمتع را به حجّ افراد مبّدل كند، مى تواند نيابت كند، و اگر وظيفه او (اتفاقاً) عدول به اِفراد شد] يعنى پس از احرام عمره تمتع وقت براى حج تمتع تنگ شد و اجير عدول به حج افراد كرد[ ذمّه منوب عنه برىء مى شود .

(مسئله 140 )بعد از آنكه نايب عمل را به جا آورد، حج از معذور ساقط

ص: 50

مى شود و لازم نيست خودش حج به جا آورد، اگر چه عذرش بر طرف شود; بلكه اگر عذرش بعد از احرام نايب مرتفع گردد، حج نايب مجزى است و همچنين اگر قبل از احرام و در بين راه عذر مرتفع گردد و امكان اعلام به نايب وجود نداشته باشد يا اعلام به نايب و فسخ اجاره ضرر معتدٌ به به نايب يا منوب عنه گردد، ظاهراً حج نايب صحيح و مجزى مى باشد.

(مسئله 141 )كسى كه مستطيع است و حَجّة الاسلام بر او واجب شده و انجام نداده است، چه سال اول استطاعت او باشد و چه از قبل حج بر او واجب و مستقرّ شده باشد، جايز نيست از ديگرى نيابت كند و اگر نيابت كند، آن حج باطل است، در صورتى كه عالم به حكم و يا جاهل مقصر باشد.

(مسئله 142 ) چنانچه كسى اجير شد كه شخصاً حج به جا آورد، نمى تواند بدون اجازه مستأجر، ديگرى را براى اين حج اجير كند.

(س 143 ) شخصى در مدينه منوره، ديگرى را اجير مى كند كه براى پدر وى حج ميقاتى بجا آورد ولى مشخص نكرده است كه از مسجد شجره محرم شود يا ميقاتهاى ديگر، آيا اجير مى تواند در مسجد شجره به نيت عمره مفرده محرم شود و پس از آن به جُحفه يا قرن المنازل برود و براى عمره تمتع استيجارى محرم شود.

ج - اگر استيجار منصرف به احرام از مسجد شجره نباشد مانعى ندارد.

(مسئله 144 ) نايب نمودن كسى كه وقتش از حج تمتع تنگ شده و وظيفه اش عدول به حج اِفراد است براى كسى كه وظيفه اش حج تمتع است صحيح نيست. آرى، اگر در وسعت وقت نايب شد و بعد تصادفاً وقت او تنگ شده، عدول به حج اِفراد مانعى ندارد.

(مسئله 145 ) كسانى كه نيابتاً به حج مى روند و قبلاً براى خودشان حجّة الاسلام

ص: 51

نياورده اند بايد براى خودشان بعد از تمام شدن اعمال، عمره مفرده به جا آورند، چون استطاعت نسبت به عمره مفرده را دارند، گرچه رجوع به كفايت را نداشته باشند.

(مسئله 146 )كسى كه براى حجِ تمتّع اجير شده، مى تواند براى طواف يا ذبح يا سعى يا عمره مفرده بعد از عملِ حج، اجير ديگرى شود، چنان كه مى تواند براى خودش طواف و عمره مفرده به جا آورد.

(مسئله 147 )كسى كه از بعض اعمال حج عذر داشته باشد و نتواند اعمال اختيارى حج را انجام دهد، در صورتى كه معذور بودنش از قبل بوده يا علم به آن داشته، نمى تواند نايب شود.

(مسئله 148 )براى كسانى كه در حال اجير شدن از معذورين نبوده اند و بعد از قبول نيابت و عقد اجاره در موقع انجام اعمال يا قبل از محرم شدن در جايى كه فسخ عقد اجاره موجب ضرر معتدٌ، به به مستأجر باشد (اگر او بخواهد ضرر را جبران نمايد و اجير بر گردد و عمل را تمام ننمايد) و يا موجب ضرر معتدٌ، به به اجير باشد (اگر او بخواهد جبران كند و عمل را تمام نكند و نياورد). جزو معذورين شده اند، صحت نيابت و كفايت از حج منوب عنه به حكم لاضرر و به حكم «كلما غلب اللّه عليه فهو اولى بالقدر» خالى از وجه نمى باشد، اما اگر قبل از آن باشد اجاره خود به خود به خاطر عدم قدرت اجير بر انجام وظيفه منوب عنه كه معذور نبوده باطل است و نيابت از بين رفته مى باشد.

(مسئله 149 ) نيابت كسى كه نمى تواند تلبيه يا قرائت نماز را به شكل صحيح ادا نمايد، صحيح نيست، بنابراين، فرزندى كه قرائتش صحيح نيست اگر از طرف پدرش به حج برود، حجّش باطل است، هر چند پدر به او وصيّت كرده باشد.

(مسئله 150 ) نيابت افراد معلول از ناحيه دست و يا پا جايز است و مانعى ندارد، آرى اگر نداشتن پا سبب گردد كه نمازش را نشسته بخواند در نماز طواف

ص: 52

احتياط كند و نايب بگيرد كه او هم نماز طواف را بخواند.

بقيّه اعمال را انجام دهد، و اگر نمى تواند برود، در محل خودش حلق يا تقصير نمايد و بنا بر احتياط، موهاى خود را به منى بفرستد، و بايد براى بقيّه اعمال نايب بگيرد.

(مسئله 155 ) افرادى كه هر سال به حج مى روند - از قبيل خدمه كاروانها- در محلّ خود از كسى نيابت قبول مى كنند، ولى در ميقات بر اثر اشتغال زياد، از نيابت غافل و به نيّت خود مُحرم مى شوند، بعد كه متوجه شدند دوباره نيّت نيابت مى كنند، آيا حج نيابتى آنان درست است يا حج براى خودشان حساب مى شود؟

ج - اگر محرّك آنان در احرام، حجِ نيابى باشد، يا ارتكازاً قصد منوبٌ عنه را داشته و داعى و انگيزه آنان منوبٌ عنه بوده، صحيح است و براى منوبٌ عنه واقع مى شود.

(مسئله 156 ) اگر اجرت حج براى عمل حج كافى نباشد، بر مستأجر اتمام آن واجب نيست، كما اينكه اگر اجرت زيادتر باشد مستأجر نمى تواند زايد را پس بگيرد، و استرداد آن بر اجير نيز واجب نيست و اجاره از عقود لازمه است.

(س 157 )فردى پس از استطاعت مالى براى حج اسم نويسى كرد و براى دو سال بعد اسمش در آمد، ولى چند ماه قبل از عزيمت فوت كرد، در حالى كه پسرش را نايب قرار داده بود كه براى او حج به جا آورد. پسر او خود استطاعت مالى داشته ولى در نام نويسى مسامحه كرده است، و اگر ثبت نام مى كرد، شايد در همان سال اول، قرعه به نامش در مى آمد و شايد هم سالهاى بعد. اكنون پسر به عنوان نيابت حجِ بَلَدى از جانب پدر به مدينه آمده و هنوز مُحرم نشده، چه وظيفه اى دارد؟

ج - بايد براى پدر حج به جا آورد چون با فيش او آمده و خودش فيش نداشته، بنابراين، از جهت راه مستطيع نبوده هر چند اسم نويسى برايش واجب بوده، ولى محض وجوب و محض نام

ص: 54

نويسى سبب استطاعت نمى شود.

(مسئله 158 ) اگر شخصى براى به جا آوردن حج از شهر منوبٌ عنه اجير شود، در اين صورت بايد از همان جا كه مورد اجاره است، حركت كند و با فرض تخلّف از قرارداد و نرفتن به محل براى حركت به سوى حج، اگر مى تواند برگردد و در غير اين صورت، حجِ او صحيح است و بالنّسبه استحقاق اجرت دارد.

(س 159 )آيا بر نايب واجب است كه بر طبق فتواى مرجع تقليد منوبٌ عنه، اعمال را انجام دهد يا مى تواند مطابق وظيفه خودش عمل نمايد؟

ج - نايب بايد اعمال حج را، طبق فتواى مرجع تقليد خود انجام دهد و ميزان وظيفه خود اوست، مگر نسبت به نوع حج از اِفراد و تمتّع و قِران كه تابع نوع قرارداد است.

(س 160 )حج به نيابت حضرت ولىّ عصر- ارواحناله الفداء- چون در موسم حج تشريف دارند، جايز است يا نه؟

ج - نه تنها مانعى ندارد بلكه مستحبّ است.

(س 161 )خدمه هايى كه از روى جهل به مسئله اجير شده اند و وقوف اختيارى مشعر را درك نكرده اند، تكليفشان چيست؟

ج - اگر عذر آنها طارى بوده يعنى بعد از رسيدن به مكّه و محرم شدنشان به عمره تمتّع، عذر برايشان پيش آمد نمايد و در زمان اجير و نايب شدن نمى دانسته اند، نيابت آنها صحيح است و كفايت مى كند والاّ ضامن بوده و حجّشان براى منوب عنه كافى نمى باشد، مگر آنكه حج مستحبى باشد و كسانى كه او را اجير نموده اند راضى شوند.

(مسئله 162 )اجير شدن و نيابت زنان - با اينكه در شب دهم با درك وقوف اضطرارى مشعر به منى مى روند و رمى جمره عقبه را در شب دهم انجام

ص: 55

مى دهند - جايز و صحيح است.

(س 163 )افرادى كه از به جا آوردن واجباتى كه تركش - گرچه عمدى هم باشد - مضرّ براى حج نيست، معذورند، «مثل رمى جمرات در روز يازدهم و دوازدهم و مبيت به منى در شبهاى يازدهم و دوازدهم»، آيا مى توانند اجير شوند و نايب شوند يا نمى توانند؟

ج - كسانى كه نمى توانند رمى كنند يا نمى توانند در روز رمى نمايند نمى توانند در حج نايب شوند و كُلاً ذوى الاعذار از انجام واجبات حج، مطلقاً نمى توانند نايب شوند.

(مسئله 164)كسى كه نمى تواند رمى كند يا از رمى در روز معذور است اگر از ابتدا معذور نبوده و بعد در زمان عمل معذور شده، نيابت او صحيح است و كسى كه در رمى نايب شده بايد در روز رمى كند.

(س 165 )كسى كه از طرف ديگرى در حج نايب است و بين عمره تمتع و حج تمتع از شهر مكه بيرون رفته، آيا ضررى به نيابت او مى زند يا نه؟

ج - خروج از مكه مضر به نيابت و حج نيست.

(س 166 )كسى كه در انجام حج بلدى نيابت دارد، چه مقدار از مستحبات مدينه و مكه را بايد به نيابت از منوب عنه انجام دهد؟

ج - مستحباتى كه در حج انجامش متعارف است، بايد به نيابت از او بياورد، كما اينكه در نماز استيجارى هم بايد مستحبات را به مقدار متعارف بياورد و اجاره و نيابت منصرف به متعارف است، اما مستحبات مدينه را سزاوار است كه براى او هم بياورد و وى را در فضيلت هاى مدينه شريك قرار دهد.

(مسئله 167 )اگر شخصى اجير شد تا براى كسى حج به جا آورد و تصادفاً مريض و ناتوان شد يا راه بسته شد، پس، اگر اجاره او مقيّد به همان سال اول بود،

ص: 56

اجاره باطل مى شود و بايد اجرت را پس بدهد. و اگر مقيّد به همان سال نبود حج به عهده او مى باشد و بايد درسالهاى بعد انجام دهد.

(س 168 ) آيا اجير در حج بلدى، در برگشت از سفر حج، بايد به شهر منوب عنه برگردد؟

ج - لازم نيست مگر اين كه در ضمن عقد اجاره شرط شده باشد.

(مسئله 174 )مستحب است انسان كسى را كه تمكن مالى از حج ندارد به حج بفرستد.

(مسئله 175 ) براى زن شوهردار جايز نيست به حجِ مستحبى - كه منافات با حقّ استمتاع شوهر دارد - برود، مگر با اذن و رضايت او. و زنى كه در عدّه رجعى است خروج براى او مطلقاً - حتى براى حجِ واجب - جايز نيست، گرچه شوهر به او اذن بدهد، اما اگر قبل از عده رجعى حج بر او مستقر بوده در اين صورت بايد به حج برود.

احرام عمره وارد شود و اگر وقت حج نيست و مى خواهد وارد مكّه شود واجب است با احرام عمره مفرده وارد شود و عمره به جا آورد. آرى، عده اى از افراد از اين حكم مستثنا هستند كه بعداً بيان مى شود.

(مسئله 179 )تكرار عمره، مانند تكرار حج مستحب است و اقوى عدم اعتبار فصل بين دو عمره است. بنابراين، هر روز مى توان عمره مفرده به جا آورد، برخلاف عمره تمتّع، كه در هر سال بيش از يك عمره تمتّع نمى توان انجام داد.

(مسئله 180 )براى كسى كه عمره به جا آورده و از حرم خارج شده است در صورتى كه خروجش از مكه يك ماه نگذشته باشد مجدداً محرم شدن بر او واجب نيست، بنابراين، اگر شخصى مثلاً در بيست و نهم رجب، عمره مفرده انجام داده و در اول يا دوم ماه شعبان به زيارت دوره اى براى عرفات مى رود تجديد احرام واجب نيست، چون از خروجش از مكه، يك ماه نگذشته است. امّا اگر يك ماه از خروجش از مكه بگذرد، براى ورود به مكه نياز به احرام مجدّد دارد.

(مسئله 181)كسى كه با احرام عمره مفرده وارد مكه شود اگر احرامش در ماهاى حج باشد، جايز است آن را عمره تمتع قرار دهد و دنبال آن حج تمتع به جا آورد. و فرقى بين حج واجب و مستحب نيست .

5. تقصير يا حلق;

6. طواف نساء;

7. نماز طواف نساء.

(مسئله 183 ) عُمره مفرده با عُمره تمتّع چند فرق دارد:

1. در عمره تمتّع، فرد بايد تقصير كند و سر تراشيدن جايز نيست، و در عمره مفرده مخيّر بين سر تراشيدن و تقصير است;

2. در عمره تمتع، طواف نساء و نماز آن واجب نيست; ولى در عمره مفرده طواف نساء و نماز آن واجب است و بايد بعد از تقصير يا حلق آورده شود;

3. عُمره تمتّع و حج تمتّع بايد متّصل به يكديگر باشند و در يك سال واقع شوند، ولى عُمره مفرده ممكن است از حج اِفراد يا حج قِران جدا شود و در سال بعد انجام شود;

4. زمان به جا آوردن عمره تمتّع ماههاى حج «شوّال، ذى قعده و ذى حجّه» است ولى عمره مفرده در تمامى ماههاى سال صحيح است و بهترين آنها عمره رجبيّه و بعد از آن عمره ماه مبارك رمضان است.

(مسئله 184 ) عمره مفرده و عمره تمتع در ميقات تفاوتى ندارند، به اين معنا كه اگر كسى از يكى از مواقيت عبور كند و قصد دخول مكه را داشته باشد چه براى عمره تمتع و يا براى عمره مفرده بايد در آن ميقات محرم گردد. و اگر عبور او از يكى از مواقيت يا محاذى آنها نباشد و بخواهد وارد مكه شود مى تواند از ادنى الحل محرم گردد. و همچنين اگر كسى در مكه باشد و بخواهد عمره تمتع يا عمره مفرده انجام دهد مى تواند از ادنى الحل محرم گردد و بهتر است كه احرامش از تنعيم باشد.

(مسئله 185 )عمره تمتّع و حج تمتّع هر دو بايد در ماههاى حج واقع شوند، و اگر قبل از ماه شوّال بخواهد عمره تمتّع به جا آورد، صحيح نيست، اگر

ص: 60

چه بعضى از اعمال عمره قبل از شوّال واقع شود و بقيّه اعمال در ماه شوّال يا ساير ماههاى حج.

(مسئله 186 )كسانى كه وظيفه شان حج تمتّع است، مثل اشخاصى كه از مكّه شانزده فرسنگ شرعى يا بيشتر دور باشند، اگر استطاعت براى عمره داشته باشند و براى حج نداشته باشند، عمره مفرده بر آنها واجب است، مثل اشخاصى كه به عنوان نيابت به حج مى روند، كه اگر سال اول آنها باشد بايد براى خودشان عمره مفرده به جا آورند.

(مسئله 187 )كسى كه به احرام عمره مفرده مُحرم شد، همه چيزهايى كه در احرام تمتّع بر او حرام است، بر او حرام مى شود و بعد از آنكه تقصير كرد يا سر را تراشيد، همه چيز بر او حلال مى شود، مگر زن، و بعد از آنكه طواف نساء و نماز آن را به جا آورد، زن هم بر او حلال مى شود.

(مسئله 188 )اگر كسى عمره تمتّع را به جا آورد، از عمره مفرده كفايت مى كند.

(مسئله 189 )كسى كه براى حج تمتّع اجير شده مى تواند براى طواف يا سعى يا عمره مفرده، بعد از عمل حج، اجير ديگرى شود، همچنان كه مى تواند براى خودش طواف مستحبى و عمره مفرده به جا آورد .

(مسئله 190)شخص بيمارى كه احتمال مى دهد نتواند حتّى به صورت سواره اعمال عمره مفرده را انجام دهد، همچنين زنى كه احتمال مى دهد حائض شود و نتواند وارد مسجدالحرام گردد مى تواند براى عمره مفرده مستحبى محرم شود و براى اعمالى كه نمى تواند خودش انجام دهد، نايب بگيرد .

(مسئله 191 ) كسى كه حج تمتّع او بدل به حج اِفراد شده، بايد بعد از اعمال، عُمره مفرده به جا آورد.

ص: 61

به جا مى آورند، انجام دهد. و بايد بعد از حج افراد عمره مفرده به جا آورد.

(مسئله 193 )حجِ اِفراد با حج تمتّع در تمام اعمال مشترك هستند ولى در چند مورد با هم فرق دارند:

1. در حج اِفراد قربانى واجب نيست، ولى در حج تمتّع قربانى واجب است;

2. در حج اِفراد جايز است در حال اختيار طواف و سعى حج را بر وقوفين مقدم نمود، ولى در حج تمتّع در حال اختيار تقدم جايز نيست;

3. محل احرام حج اِفراد يكى از ميقاتهاست به تفصيلى كه مى آيد، ولى محل احرام براى حج تمتّع، مكّه معظمه است;

4. عمره حج اِفراد را مى توان پيش از حج يا بعد از آن به جا آورد، ولى در حج تمتّع، عمره بايد پيش از حج و متّصل به آن واقع شود;

5. در حج اِفراد به جا آوردن طواف مستحب پس از احرام مانعى ندارد، ولى در حج تمتّع احتياط در ترك است.

6. اينكه حج اِفراد از عمره جدا است و شرط نيست هر دو در يك سال و متصل به يكديگر انجام شوند ولى حج تمتع بعد از عمره تمتع و متصل به آن مى باشد و در حقيقت حكم يك عمل را دارند.

(مسئله 194 )اگر كسى حج تمتّع واجب او به حج اِفراد مبدّل شود بايد بعد از حج اِفراد، عمره مفرده به جا آورد و نبايد عمره مفرده را در حج اِفراد به تأخير انداخت و شخص بايد عرفاً بعد از تمام شدن حج اِفراد مبادرت نمايد على الاحوط، و احوط آن است كه تا عمره مفرده را انجام نداده، براى عمره بعدى و حج ديگر مُحرم نشود، هر چند اگر خلاف كند، به صحّت عمره و حجِ بعدى او لطمه نمى زند.

(مسئله 195 )كسى كه وظيفه اش حج تمتّع است در حال اختيار و وسعت وقت نمى تواند به حج اِفراد يا به حج قِران عدول نمايد. ولى اگر پس از احرام براى

ص: 63

عمره تمتع احساس كرد كه وقت عمره تنگ شده به گونه اى كه اگر بخواهد اعمال عمره را به جا آورد از وقوف به عرفات باز مى ماند در اين صورت نيّت عمره خود را به نيّت اِفراد تبديل كند و پس از اتمام حج اِفراد يك عمره مفرده به جا آورد; و در اين صورت حج تمتّع از عهده او ساقط مى گردد.

(مسئله 196)اگر زنى در حال احرام در ميقات حائض باشد و نداند براى طواف عمره پاك مى شود يا نه، بنابر احتياط احرام ببندد به قصد آنچه و ظيفه است از عمره تمتّع يا حج افراد پس اگر پيش از گذشتن وقت عمره تمتع پاك شد عمره تمتع را به جا آورد و بعد احرام حج ببندد، و اگر پاك نشد به همان احرام حج اِفراد به جا آورد و بعد از آن يك عمره مفرده انجام دهد و حج او صحيح است .

(مسئله 197 )اگر كسى با عذر بدون احرام وارد مكه شود و وقت تنگ باشد، بايد در مكه براى حجّ اِفراد محرم شود و در صورت وجوبِ حج بر وى، بعد از آن عمره مفرده انجام دهد.

(مسئله 198 )اگر كسى براى عمره تمتع واجب، محرم شود و انجام آن را عمداً تأخير بيندازد تا وقت تنگ شود، بايد به حج اِفراد عدول كند و بعد از آن عمره مفرده به جا آورد و حج را در سال بعد اعاده نمايد.

(مسئله 199 )اگر زنى به جهت حيض يا نفاس نتواند بعد از احرام طواف به جا آورد و خوف داشته باشد كه وقت وقوف به عرفات بگذرد، به حج اِفراد عدول مى كند و بعد از آن، در صورت وجوب حج بر وى، عمره مفرده انجام مى دهد.

حج قِران: كه آن هم مثل حج اِفراد وظيفه كسانى است كه اهل مكّه و اطراف آن تا كمتر از شانزده فرسخ هستند و كيفيّت آن مانند حج اِفراد است، با اين فرق كه در حج قِران در حال احرام و پس از آن، قربانى بايد همراه مُحرِم باشد، تا در منى ذبح شود، ولى در حج اِفراد قربانى واجب نيست و در حج قران احرام

ص: 64

ممكن است با لبّيك گفتن محقق شود و ممكن است با اشعار(1) يا تقليد(2) قربانى محقق شود. لكن احوط با اختيار اشعار و تقليد تلبيه را هم اضافه كند.

(س 200 )كسانى كه از ساير بلاد به عربستان مى آيند و در مكّه معظّمه مقيم مى شوند، آيا حجّشان تمتّع است يا وظيفه ديگرى دارند؟

ج - چنانچه به قصد مجاورت در مكّه بمانند و بعد از دو سال مستطيع شوند، حكم اهل مكّه را پيدا مى كنند، و در غير اين صورت، صور مختلفه اى دارد كه در كتب مفصّله بيان شده است.

حرام است.

و در حج تمتّع سيزده چيز واجب است:

اول: احرام بستن از مكّه معظّمه به تفصيل و شرحى كه خواهد آمد;

دوم: وقوف (بودن) در عرفات روز عرفه (نهم ذى الحجّة) از ظهر شرعى تا غروب آفتاب;

سوم: وقوف در مشعرالحرام (مزدلفه) از طلوع فجر روز عيد قربان تا طلوع آفتاب;

چهارم: انداختن سنگريزه به جمره عقبه در منى روز عيد قربان;

پنجم: قربانى كردن در منى;

ششم: تراشيدن سر يا تقصير كردن مو و يا گرفتن ناخن در منى;

هفتم: طواف خانه خدا;

هشتم: خواندن دو ركعت نماز طواف;

نهم: سعى بين صفا و مروه;

دهم: طواف نساء;

يازدهم: دو ركعت نماز طواف نساء;

دوازدهم: بيتوته (ماندن شب) در منى در شبهاى يازدهم و دوازدهم، و شب سيزدهم براى بعضى از اشخاص در بعضى صور كه توضيح داده خواهد شد;

سيزدهم: رمى جمرات در روزهاى يازدهم و دوازدهم، و اشخاصى كه شب سيزدهم در منى مى مانند، روز سيزدهم بايد رمىِ جمرات كنند.

نيّت، ترديد داشته باشد كافى نيست. و ناگفته نماند همان قدر كه در حال احرام عمره تمتّع مثلاً مى داند كه بايد وظيفه اش را انجام دهد و مى داند كه حجّش اجمالاً از دو دسته اعمال منعقد مى شود و بين آنها از احرام بيرون مى آيد در نيت كفايت مى كند، هر چند اصطلاحات و اسامى را مثل عمره تمتّع يا حج تمتّع را نداند يا آنكههر دوى آنها حَجّة الاسلام مى باشند، خلاصه آنكه همان نيّت انجام كارى كه دو عمل است و به نام حج ناميده مى شود و اجمالى از آن را مى داند، در نيت حج تمتّع كفايت مى كند;

دوم: عمره و حج هر دو با هم در ماههاى حج واقع شوند;

سوم: عمره و حج هر دو در يك سال واقع شوند. پس اگر عمره را به جا آورد و حج را براى سال بعد تأخير اندازد، حج تمتّع او صحيح نيست چه در مكّه بماند يا از آن خارج شود و چه در احرام عمره بماند يا از آن بيرون رود;

چهارم: احرام حج در حال اختيار از خود مكّه باشد، و از هر جاى مكّه گرچه از خانه ها و محله هاى جديد باشد، كافى است، ولى بهتر است از مسجدالحرام باشد. و بهترين مكان آن، مقام ابراهيم(عليه السلام) يا حجر اسماعيل(عليه السلام)است;

پنجم: عمره و حج تمتّع به وسيله يك نفر و براى يك نفر انجام گيرد، بنابراين، استيجار دو نفر، يكى براى انجام عمره و ديگرى براى انجام حج، جايز نيست و باطل است، همان گونه كه براى شخص واحد نيز جايز نيست كه عمره تمتّع را براى يك نفر، و حجِ آن را براى ديگرى انجام دهد و باطل مى باشد.

(مسئله 202 )پس از انجام عمره تمتّع بايد انسان براى اعمال حج تمتّع در مكه بماند و بيرون رفتنش به خارج از مكه مثل مسافرت به جدّه اگر فرصت اعمال حج را در بيرون رفتن و برگشتن از او نگيرد، مثل آنكه قبل از روز هشتم و نهم بتواند به مكه برگردد و براى حج محرم شود و به عرفات برسد جايز

ص: 67

است و ضررى نمى زند، امّا اگر ضرورت و حاجتى ندارد، بيرون نرفتن اولى و احوط است.

(س 206 )آيا انجام عمره مفرده در ماههاى حج پيش از عمره تمتّع جايز است يا خير؟ و در اين مسئله فرقى بين صَرُوره و غير صروره هست يا نه؟

ج - مانعى ندارد و فرق نمى كند.

(س 207 )زنى كه احتمال مى دهد خون حيض ببيند و نتواند داخل مسجدالحرام شود، آيا مى تواند براى عمره مفرده مستحبّى مُحرم شود و اگر خون ديد براى طواف و نماز نايب بگيرد، و همچنين بيمارى كه احتمال مى دهد نتواند اعمال عمره مفرده را انجام دهد؟

ج - اشكال ندارد و چنانچه وظيفه او نايب گرفتن شد، عمل به وظيفه نمايد.

(س 208 )كسى كه وظيفه او عمره تمتّع است و ندانسته به نيّت عمره مفرده مُحرم شده است، تكليف او چيست؟

ج - اشتباه در اسم و تطبيق مضر نمى باشد و همين اندازه كه مى خواسته وظيفه اش را انجام دهد، كفايت مى كند.

(س 209 )اگر كسى تقصير را در عمره مفرده جهلاً يا نسياناً به جا نياورد، و طواف نساء و نماز آن را نيز ترك كرده و بعد به مسجد شجره رفته و براى عمره تمتّع مُحرم شده و عمره تمتّع را به جا آورده و بعد متوجه نقص كار خود شده است، تكليف اين شخص، با وجود داشتن فرصت براى اعاده عمره تمتّع و نداشتن فرصت چيست؟

ج - بايد يك تقصير و يك طواف نساء و نماز آن به نيّت عمره مفرده به جا آورد و بعد به ميقات برود و براى عمره تمتّع مجدّداً محرم شود و در صورت عدم وقت از ادنى الحل محرم شود، و اعمال عمره تمتع را دو مرتبه به جا آورد.

(س 210 )آيا انجام يك عمره مفرده به نيت خود و به نيابت تبرّعى ديگران،

ص: 69

صحيح است يا نه؟

ج - مانعى ندارد.

(س 211 )آيا عمره مستحبى با قرائت غلط صحيح است يا نه؟

ج - مانعى ندارد.ب

ص: 70

ص: 72

و محرم شوند، هم معصيت نموده اند و هم احرامشان باطل است و در خارج از مسجد كه جزء ذوالحليفه باشد، ولو در داخل ماشين تلبيه را به قصد احرام بگويند، كفايت مى كند.

(مسئله 214 ) براى كسى كه از مدينه به طرف مكه مى رود، جايز نيست احرام را از مسجد شجره و ذوالحليفه تأخير انداز و كسانى كه مريض هستند و معذور در ارتكاب بعض از محرمات مى باشند بايد محرم شوند و تلبيه را بگويند، و ارتكاب محرمات احرام در زمان عذرشان مضرّ به احرام و تلبيه نمى باشد.

دوم: وادى عقيق; و آن ميقات كسانى است كه از راه عراق و نجد و هر كسى كه از آنجا عبور كند و سه جزء دارد، جزء اول آن مسلخ و وسط آن غَمِره و آخر آن ذات عِرق ناميده مى شود.

(مسئله 215 ) بنا بر مشهور، در حال اختيار، احرام از تمام مكانهايى كه در مسئله قبل گفته شده جايز است ولى افضل، احرام از مسلخ است و پس از آن غمره، و بنا بر احتياط، احرام را تأخير نيندازد تا ذات عرق.

سوم: قرن المنازل; و آن ميقات كسانى است كه از راه طائف به حج مى روند.چهارم: يَلَمْلَم; و آن ميقات كسانى است كه از راه يمن به حج مى روند و يَلَمْلَم اسم كوهى است در جنوب مكه.

پنجم: جُحفه; و آن ميقات اهل شام و مصر و مغرب مى باشد و همچنين هر كسى كه از آنجا عبور كند.

ششم: مكّه معظّمه است و آن ميقات حج تمتّع است كه پس از اتمام عمره تمتّع از خود مكّه، احرام مى بندند به تفصيلى كه مى آيد.

هفتم: منزل خود شخص است و آن، ميقات كسى است كه منزلش بعد از ميقات و بين ميقات و مكّه واقع شده است پس چنين كسى مى تواند از منزل و محل خودش به قصد احرام عمره يا حج احرام ببندد.

ص: 74

هشتم: فخّ است و آن بنا بر قولى محل احرام بچه هاى نابالغ است، يعنى جايز است احرام آنان را تا فخّ تأخير اندازند. ولى بنا بر قول ديگر، محل احرام آنان نيز يكى از ميقاتها است و فقط لباس دوخته آنان در فخّ از تن آنها بيرون آورده مى شود، اين در صورتى است كه عبور آنان به اين ميقات ممكن باشد، والاّ از همان ميقات بالغين محرم مى شوند.

نهم: محاذات يكى از ميقاتهاى پنجگانه نخست است به شرحى كه مى آيد.

دهم: ادنى الحلّ است يعنى نزديكترين منطقه خارج از حرم به حرم; و آن ميقات كسانى است كه مرورشان به يكى از مواقيت يا محاذى آنها نباشد، و يا در مكه بخواهند عمره مفرده انجام دهند كه بايد از ادنى الحل محرم گردند، و بهتر است براى احرام به «حديبيّه»(1) يا «جعرانه» يا «تنعيم» بروند و از همه نزديكتر به مسجدالحرام تنعيم است و افضل آن است كه از تنعيم باشد.

(مسئله 216 )شاغلين در جدّه يا كسانى كه از راه جدّه مى خواهند براى عمره مفرده يا عمره تمتع به مكه بروند مى توانند از ادنى الحلّ مثلاً مسجد تنعيم يا حديبيّه محرم شوند بنابراين احرام از ادنى الحلّ براى آنها كفايت مى كند و لازم

ص: 75

نيست تغيير مسير داد وبه جحفه بروند و محرم شوند و نيز مى توانند با نذر از همان جدّه هم محرم شوند.

از جده محرم شود و محاذات به وسيله علم يا دو شاهد عادل ثابت مى شود بلكه كفايت دو شاهد ثقه از اهل اطلاع هم خالى از قوت نيست.

(مسئله 221 )مراد از مُحاذات آن است كه كسى كه به طرف مكّه مى رود، به جايى برسد كه ميقات به طرف راست يا چپ او واقع شود به خط راست، به طورى كه اگر از آنجا بگذرد، ميقات متمايل به پشت او شود.

(مسئله 222 ) اگر شخصى بدون احرام از ميقات اوّل يعنى ميقاتى كه از آن عبور مى نمايد، و با علم به اينكه بايد از آنجا محرم شود عصياناً و عمداً بدون احرام از آن عبور كرد، بايد برگردد و از همان ميقاتى كه از آن گذشته و عبور كرده محرم شود مگر اينكه توبه كند كه در صورت توبه حكم جاهل و ناسى را دارد .

(مسئله 223 )كسى كه از روى فراموشى يا ندانستن مسئله و يا عذر ديگر، بدون احرام از ميقات عبور كرد، اگر امكان برگشتن به ميقات را دارد بايد برگردد و از ميقات احرام ببندد، چه داخل حرم شده باشد يا نه; و اگر ممكن نيست، پس اگر داخل حرم نشده از همان جا احرام ببندد و احتياط مستحب آن است كه هر مقدارى كه مى تواند به طرف ميقات برگردد و از آنجا محرم شود، و اگر داخل حرم شده، در صورت امكان و رسيدن به اعمال عمره، واجب است از حرم خارج شود و محرم شود و اگر نمى تواند از همان جا محرم شود، و احتياط مستحب آن است كه هر قدر مى تواند به طرف خارج حرم برگردد و از آنجا محرم شود.

(مسئله 224 )اگر زن حائض از روى ندانستن مسئله، گمان مى كرد نمى تواند در حال حيض احرام ببندد و بدون احرام از ميقات عبور كند، حكم او حكم مسئله سابق است.

(مسئله 225 )احرام بستن - كه با همان تلبيه گفتن به قصد احرام است - پيش از رسيدن به ميقات جايز نيست و اگر پيش از ميقات احرام ببندد، اعتبار ندارد و

ص: 77

باطل است هر چند از ميقات هم عبور كرده باشد، بلكه بايد در ميقات تلبيه را تجديد نمايد. از اين حكم دو صورت استثناء شده است:

اول: اينكه كسى نذر كند از مكان معيّنى پيش از ميقات مثلاً از نجف يا قم احرام ببندد كه در اين صورت عمل به نذر واجب است و احرام او صحيح مى باشد و لازم نيست به ميقات برود يا در ميقات تجديد نمايد; مگر آنكه بداند بعد از نذر مرتكب يكى از محرّمات احرام مثل حركت با ماشين سقف دار در روز مى شود، كه در اين صورت ترك آن احوط است;

دوم: اينكه كسى بخواهد عمره ماه رجب را درك نمايد و اگر بخواهد تا ميقات صبر كند ماه رجب تمام مى شود، پس در اين صورت مى تواند پيش از ميقات احرام ببندد تا احرام او در رجب واقع شود، گرچه بقيّه اعمال در ماه شعبان آورده شود و ثواب عمره ماه رجب براى او حساب مى شود.

(مسئله 226 )احرام بستن قبل از ميقات صحيح نيست ولى اگر نذر كند كه پيش از ميقات محرم شود، جايز است مثلا نذر كند از مدينه منوره محرم شود و در نذر زن در صورتى صحيح است كه با حقّ استمتاع شوهر منافات نداشته باشد والاّ اگر نذر زن با استمتاع شوهر منافات داشته باشد، نذرش باطل است.

(مسئله 227 ) نذر احرام قبل از ميقات، براى نايب نيز جايز است.

(مسئله 228 )اگر زن در ميقات حائض باشد و يقين كند كه نمى تواند عمره تمتّع را در وقت خود انجام دهد، بايد نيّت حج اِفراد كند و براى حج اِفراد محرم شود; ولى اگر بعد از آن كشف خلاف شد، و امكان به جا آوردن اعمال عمره تمتع را داشت، واجب است به عمره تمتع عدول كند و بعد از آن حجِ تمتّع را به جا آورد و اين حج، از حَجّة الاسلام كفايت مى كند.

(س 229 ) زنى قبل از احرام براى عمره تمتّع مى دانسته كه عادت ماهانه او ده روز است و قبل از احرام حج، اعمال عمره تمتّع را نمى تواند انجام دهد، با وجود

ص: 78

اين، نيّت عمره تمتّع كرده، بفرماييد وظيفه او چيست؟

ج - نيّت را به حج اِفراد برگرداند و اشكال ندارد، آرى، اگر با التفات به اينكه نمى تواند عمره تمتّع را انجام دهد، و اگر هم انجام دهد، صحيح نيست، اگر به نيّت عمره تمتّع محرم شود، صحّت اين احرام، بلكه حصول جِدّ به آن محلّ اشكال است.

(مسئله 230 )كسانى كه با هواپيما براى حج به جدّه مى روند و بعد از اعمال حج به مدينه مشرّف مى شوند، و يا شاغلين در جدّه يا كسانى كه از راه جدّه مى خواهند براى عمره تمتع يا عمره مفرده به مكّه بروند. مى توانند از جدّه با نذر محرم شوند، چون محاذات آن با ميقات معلوم نيست. گرچه احرام آنها از ادنى الحلّ هم خالى از قوت نيست و صحيح مى باشد، كما اينكه اگر به جُحفه بروند، و از آنجا محرم شوند چون بر آن ميقات عبور و مرور نموده اند، ميقاتشان محسوب شده و احرامشان بايد در جُحفه باشد، گرچه رفتن به جحفه براى امثال آنها لازم نمى باشد.

(مسئله 231 )كسى كه در غير ماههاى حج به مكّه رفته و عمره مفرده به جا آورده و تا زمان حج در مكّه مانده است، براى احرام عمره تمتّع، بنا بر احتياط براى محرم شدن به ميقاتى كه از آن عبور كرده برود و از آنجا محرم شود، هر چند اكتفا به ادنى الحلّ براى اين گونه افراد خالى از قوت نيست، چون مواقيت ميقات كسى است كه از آنها يا محاذى آن عبور مى كند نه آنكه موضوعيت داشته باشد و شرط صحّت باشد.(مسئله 232 )اگر شخص در مكّه باشد و در همان جا تصميم بگيرد كه عمره تمتّع به جا آورد، احرام او از ادنى الحلّ كافى است.

(س 233 )كسى كه وسايلش در يكى از ميقاتها (مسجد شجره يا جُحفه) مانده است، آيا مى تواند براى آوردن وسايل خود، از حرم خارج گردد، در حالى كه

ص: 79

براى عمره تمتّع مُحرم شده و وارد حرم گرديده است؟

ج - مى تواند، و ناگفته نماند كه هم مى تواند قبل از اتمام عمره تمتّع خارج شود و هم بعد از آن. آرى در صورتى كه بترسد اگر بيرون برود به حج تمتع و وقوف اختيارى عرفه نمى رسد، نبايد بيرون برود.

(مسئله 234 )كسى كه به احرام عمره تمتّع در يكى از ميقاتها محرم شده است، مانعى ندارد به طرف خلاف مكّه برود و بعد از چند روز به مكّه بيايد، مثلاً از مسجد شجره به مدينه و بعد از همان راه يا راه ديگر به مكّه برود.

(مسئله 235 ) اگر كسى در يكى از ميقاتها محرم شود، نمى تواند احرام خود را به هم بزند و براى رفتن به مدينه منوّره يا براى مقصد ديگرى محلّ شود. و اگر لباس احرام را هم در بياورد و قصد بيرون آمدن از احرام را هم داشته باشد، احرامش به هم نمى خورد و آنچه به واسطه احرام بر او حرام شده، حلال نمى شود، و اگر كارى كه موجب كفّاره است به جا آورد، بايد كفّاره بدهد.

(مسئله 236 )هرگاه كسى كه مى خواهد حج تمتّع بياورد فراموش كند كه در مكّه مُحرم شود، در صورت امكان واجب است به مكّه برگردد، و اگر ممكن نشد، از جاى خود هر چند در عرفات و مشعر باشد احرام ببندد، و حجّش صحيح است، و همچنين كسى كه مسئله را نمى دانسته، حكمش چنين است.

(س 237 )بعد از اتمام حج تمتّع، اگر شخص از مكّه خارج شود و بخواهد مراجعت كند، آيا لازم است در مراجعت براى دخول در حرم مُحرم شود يا خير؟

ج - اگر يك ماه از خروجش از مكه نگذشته است، مى تواند

ص: 80

بدون احرام داخل حرم شود، كما اينكه مى تواند به قصد عمره مفرده هم محرم شود و با گذشت يك ماه از خروجش از مكه، لازم است كه به نيت عمره مفرده محرم گردد و وارد حرم شود.

(مسئله 238)اگر كسى در جدّه و يا مدينه حالت روانى پيدا كند، مى تواند بدون احرام وارد مكّه شود، چون مجنون تكليفى ندارد.

(س 239 )كسانى كه موقتاً در مكّه اقامت دارند - نه دائماً - آيا ميقاتشان همان مواقيت خمسه معروفه است يا اَدْنَى الحلّ؟

ج - در صورتى كه از مكّه خارج شده و در برگشت عبورش از يكى از مواقيت معروفه باشد، بايد در آن ميقات محرم شود و اگر داخل مكّه است و مى خواهد عمره تمتع انجام دهد، احرام از ادنى الحل كفايت مى كند، گرچه احتياط به رفتن به مواقيت معروفه و احرام بستن از آنهاست.

(س 240 )اگر كسى شنوايى خود را به كلى از دست داده باشد و زبانش هم لكنت داشته باشد، به طورى كه قادر بر تكلم صحيح نباشد، و اين شخص بدون نيت و تلبيه از ميقات عبور كند، چه وظيفه اى دارد؟

ج - بايد به ميقات بر گردد و با نيت و تلبيه محرم شود، و اگر امكان برگشت به ميقات را ندارد، بايد در خارج حرم محرم شود.

(مسئله 241) كسى كه به احرام عمره تمتع وارد مكه شود و حج از او فوت شده باشد با همان احرامى كه بسته، عمره مفرده به جا آورد و از احرام خارج شود و اگر حج بر او مستقر شده يا سال ديگر شرايط استطاعت را دارا باشد بايد به حج برود.

(مسئله 242)اگر شخصى با احرام عمره تمتع وارد مكه شود و وقت براى به جا آوردن اعمال حج تمتع نباشد در اين صورت با همان احرام، عمره مفرده به جا

ص: 81

مى آورد و از احرام خارج مى گردد. و اگر حج بر او مستقر شد يا سالهاى بعد شرايط استطاعت را دارا باشد بايد براى به جا آوردن اعمال حج تمتع به مكه مشرف شود.

ص: 82

هم به اندازه اى باشد كه از ناف تا زانوا رابپوشاند.

(مسئله 246 ) حداقل مقدارِ واجبِ لباس احرام، دوجامه است و زيادتر مانع ندارد.

(مسئله 247 )احتياط واجب آن است كه در حال اختيار به يك جامه بلند كه مقدارى از آن را لُنگ قرار دهد و مقدارى را رداء، اكتفا نكند بلكه بايد دو جامه جدا از هم باشند.

(مسئله 248 )احتياط واجب در پوشيدن جامه احرام آن است كه به قصد اطاعت از امر الهى نيّت كند و احتياط مستحب آن است كه در كندن جامه دوخته هم، نيّت و قصد اطاعت كند.

(مسئله 249 )آنچه در لباس نمازگزار شرط است در لباس هاى احرام مردان و لباسهائى كه بانوان در حال احرام مى پوشند نيز شرط است،بنابراين احرام در لباس حرير و لباسى كه از اجزاى حيوان حرام گوشت است، كفايت نمى كند; و بنا بر احتياط مستحب، طواف كننده از نجاساتى كه در نماز عفو شده (مثل خون كمتر از درهم و جامه اى كه با آن نتوان نماز خواند مثل عرقچين و جوراب) اجتناب كند.

(مسئله 250 )احتياط واجب آن است كه لباس احرام زن، حرير خالص نباشد، بلكه احتياط آن است كه تا آخر احرام حرير نپوشد.

(س 251 ) آيا طهارت لباس احرام يا ساير شرايط لباس نمازگزار، شرط صحت احرام نيز هست و آيا با ترك عمدى آن، احرام صحيح است؟

ج - شرط صحت احرام نمى باشد.

(مسئله 252 )بنا بر احتياط واجب، اگر در حال احرام لباسهاى احرام نجس شد، آنها را تطهير يا تعويض نمايد، و احوط مبادرت به تطهير بدن است در حال احرام، اگر نجس شود. و اگر جامه احرام يا بدن تطهير نشود احرام او باطل

ص: 84

نمى شود و كفّاره هم ندارد.

(مسئله 253 )محرمى كه لباس احرامش بر اثر ذبح نجس شده، در صورت امكان بايد لباس خود را تطهير كند و اگر نكرد، ضررى به احرام يا ذبح ندارد.

(مسئله 254 )اگر جامه احرام يا بدن را تطهير نكند، كفّاره ندارد.

(مسئله 255 )احتياط آن است كه جامه اِحرام از پوست نباشد، ليكن اگر ظاهراً به آن جامه گفته شود مانع ندارد، و لازم نيست كه جامه احرام منسوج و بافتنى باشد، بلكه اگر مثل نَمَد ماليده باشد و به آن جامه گفته شود، مانع ندارد.

(مسئله 256 )شخص محرم مى تواند براى حفظ از سرما يا غرض ديگر بيش از دو جامه احرام بپوشد، و اگر محرم به پوشيدن قبا يا پيراهن به دليل سردى هوا يا غير آن مضطر شود، مى تواند قبا و پيراهن بپوشد، ليكن بايد قبا را وارونه و پايين و بالا كند و به دوش بيندازد و دست از آستين آن بيرون نياورد، و احوط آن است كه پشت و رو نيز بكند، و پيراهن را نيز بايد به دوش بيندازد و نپوشد، و اگر اضطرار رفع نمى شود، مگر با پوشيدن قبا و پيراهن، مى تواند آن را بپوشد، هر چند بايد كفاره بدهد.

(مسئله 257 )اگر كسى به واسطه عذرى مثل بيمارى نتواند لباس دوخته خود را از بدن در بياورد و لباس احرام بپوشد، بايد در ميقات نيّت عمره و يا حج بكند و لبّيك بگويد و همين، كفايت مى كند. در اين صورت، هر وقت عذرش بر طرف شد، بايد جامه دوخته را در بياورد و لباس احرام برتن كند، و لازم نيست دوباره به ميقات برگردد، ولى براى پوشيدن لباس دوخته بايد يك گوسفند قربانى كند.

(مسئله 258 )اگر بعد از آنكه محرم شد، پيراهن بپوشد، لازم است كه پيراهن را شكاف دهد و از پايين بيرون آورد و احرامش صحيح است.

(مسئله 259 ) اگر بدون كندن پيراهن خود، احرام ببندد بايد فوراً آن را از تنش بيرون آورد و احرامش صحيح است، و لازم نيست آن را از طرف پا در آورد.

ص: 85

(مسئله 260 ) لازم نيست شخص محرم جامه احرام را هميشه پوشيده باشد، بلكه جايز است آنها را عوض كند و براى شستن و حمّام رفتن يا براى رفع حاجت آنها را در بياورد.

(مسئله 261 )افضل بلكه احوط اين است كه در وقت ورود به مكّه براى طواف جامه هايى را كه در آنها احرام بسته، پوشيده باشد.

(مسئله 262 )اگر كسى لباس احرام را عمداً نپوشد يا لباس دوخته را در حالى كه مى خواهد محرم شود، بپوشد، معصيت كرده است، ولى به احرام او ضرر نمى رساند و احرامش صحيح است، و اگر از روى عذر باشد، معصيت هم نكرده و احرامش صحيح است.

(مسئله 263 ) گره زدن لباس احرام اشكال ندارد، ولى احتياط واجب آن است لباسى را كه لنگ قرار داده به گردن گره نزند، و اگر از روى جهل يا نسيان گره زد، احتياط آن است كه فوراً باز كند، ولى به احرامش ضرر نمى رساند و چيزى هم بر او نيست.

(مسئله 264 ) سنگ يا چيز ديگرى را در جامه احرام گذاشتن و با نخ يا كِش بستن به احرام ضرر نمى رساند.

(س 265 ) آيا وصل كردن لباس احرام با سنجاق و سوزن و گره كردن آن، جايز است؟

ج - احوط، ترك اين گونه اعمال است، ليكن اقوى جواز وصل همه آنها است چون دوخته شده نمى باشد، ولى نبايد به نحوى باشد كه شبيه لباس دوخته شده محسوب شود.

(مسئله 266 ) لباس احرام مرد نبايد نازك باشد كه بدن نما باشد قضاءً لوجوب ستر عورت، اما نسبت به زايد از ستر عورت لازم نيست، گرچه احوط است. و استفاده از پارچه ندوخته در زير لنگ به هر نحوى كه باشد، اشكال ندارد.

ص: 86

(مسئله 267 )لباس احرامى كه معلوم نيست متعلَّق خمس است يا نه، در صورت شك، خمس دادن لازم نيست، هر چند احتياط در دادن خمس آن لباس، مطلوب شارع است. و همچنين لباس احرامى كه معلوم نيست از درآمد است يا وجوهات شرعيه تخميس آن لازم نيست هر چند احتياط مطلوب است .

(مسئله 270 ) در اصل نيّت، نه خطور به قلب لازم است و نه به زبان آوردن، بلكه مانند ساير عبادات، داشتن همان انگيزه الهى و انجام وظيفه دينى، كافى است. و ناگفته نماند به زبان آوردن نيّت در عمره تمتّع و حج تمتّع و حج قِران و حج اِفراد و عمره مفرده مستحب مى باشد، بلكه گفته شده به زبان آوردن نيّت در تك تك اعمال آنها هم مستحب است.

(مسئله 271 )عمره و حج و اجزاء و افعال آن از عبادات است و ريا در آن باطل است، يعنى بايد براى همان انجام وظيفه دينى باشد نه به قصد خودنمايى، ولى به وسوسه هاى شيطانى نبايد اعتنا نمود.

(مسئله 272 )اگر بعضى از اركان عمره يا حج را به نيّت خالص به جا نياورد و به ريا و مانند آن باطل نمايد و نتواند آن را جبران كند پس در عمره، حكم بطلان عمره را دارد و در حج، حكم بطلان حج را دارد، ولى اگر محلِ جبران آن باقى باشد و جبران كند عملش صحيح مى باشد، هر چند به سبب ريا معصيت كرده است.

(مسئله 273 ) اگر كسى كه مستطيع نيست يا حجِ واجب خود را انجام داده است و براى حجِ مستحبى به حج آمده است از روى غفلت و اشتباه نام حَجّة الاسلام را ببرد، احرام و حجِ او صحيح است.

(س 274 ) كسى كه وظيفه اش حج تمتع است اگر در نيت به جاى عمره تمتع نيت عمره مفرده بكند آيا عمره اش صحيح است يا نه؟

ج - اگر مقصود و منظور او همان عمره تمتع بوده و اشتباه در لفظ نموده عمره اش صحيح مى باشد.

(مسئله 275 ) بعد از تحقق احرام نمى تواند از آن عدول كند همچنين بعد از تحقق احرام، نمى تواند براى نوع ديگرِ عمره نيت كند.

(مسئله 276 ) قصد ابطال عمره يا حج و يا بعضى اجزاى آن، مبطل نيست.

ص: 88

(مسئله 277 ) اگر به واسطه ندانستن مسئله يا به جهت ديگرى، به جاى نيّت عمره تمتّع، حجِ تمتّع كند، پس اگر در نظرش آن است كه همان عملى را كه خداوند بر او واجب كرده و ديگران هم آن را انجام مى دهند او هم به جا آورد و گمان كرده جزءِ اول از دو جزء حج، اسمش حج تمتّع است، ظاهراً عمل او صحيح است و عمره تمتّع است، و بهتر آن است كه پس از متوجّه شدن، نيّت را تجديد كند.

(مسئله 278 )اگر به واسطه ندانستن مسئله يا غفلت، گمان كند كه حج تمتّع بر عمره تمتّع مقدم است و نيّت حج تمتّع كند، به عزم اينكه پس از احرام به عرفات و مشعرالحرام برود و حج به جا آورد و عمره را پس از اتمام حج به جا آورد، احرام او باطل است و بايد در ميقات تجديد احرام كند، و اگر از ميقات گذشته است، بايد در صورت امكان به ميقات برگردد و محرم شود، وگرنه از همان جا محرم شود، و اگر وارد حرم شود و متوجه شود، بايد در صورت امكان از حرم خارج گردد و محرم شود، والاّ در همان جا احرام ببندد.

مى كنم تو را، براى تو شريكى نيست، اجابت مى كنم تو را، به درستى كه ستايش و نعمت و پادشاهى از آنِ توست، هيچ شريك ندارى، اجابت مى كنم تو را».

و اگر بخواهد احتياط بيشتر بكند، پس از گفتن آنچه ذكر شد، بگويد:

«لَبَّيْكَ، اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ، اِنَّ الْحَمْدَ و النِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلْكَ، لا شَريكَ لَكَ لَبَّيْكَ».

و مستحبّ است تلبيه هاى زير كه در صحيحه معاوية بن عمّار(1) آمده در آخر اضافه شود:

«لَبَّيْكَ ذَا الْمَعارِج لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ داعياً إلى دارِ السَّلامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ غَفّارَ الذُّنُوْبِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ أهْلَ التَّلْبِيَةِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ ذا الجَلالِ وَ الاَكْرامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ تُبْدِئُ وَالْمَعادُ إلَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ تَسْتَغني و يُفْتَقَرُ إلَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ مَرْهُوْباً وَ مَرْغُوباً إلَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ إلهَ الْحَقِّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ ذَا النَّعْماِء وَالْفَضْلِ الْحَسَنِ الْجَميلِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ كَشَّافَ الْكُرَبِ الْعِظامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ عَبْدُكَ وَابْنُ عَبْدَيكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ ياكَرِيمُ لَبَّيْكَ».

اين جملات را نيز بگويد، خوب است:

«لَبَّيْكَ أتَقَرَّبُ إلَيْكَ بِمُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ بِحَجَّة و عُمْرَة لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ وَهذِه عُمْرَةُ مُتْعَة إلىَ الْحَجِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ أهْلَ التَّلْبِيَةِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ تَلْبِيَةً تَمامُها وَ بَلاغُها عَلَيْكَ».

سزاوار است كه حاجى هنگام گفتن تلبيه، با حضور قلب، كاملاً به خداوند متعال توجه داشته باشد و دعوت حق را پاسخ گويد.

(مسئله 279 )بچه مميّز خودش تلبيه را بگويد; و در غير مميّز ولىّ او يا ديگرى به اذن ولىّ تلبيه را بگويد.

(مسئله 280 )بر مكلف واجب است مقدار تلبيه واجب را ياد بگيرد، و مانند تكبيرة الاحرام نماز به طور صحيح ادا نمايد و اگر خوب ياد نگرفت ديگرى تلقين كند، يعنى كسى كلمه به كلمه بگويد و شخصى كه مى خواهد احرام ببندد،

ص: 90

دنبال او به طور صحيح بگويد، و اگر نتواند ياد بگيرد يا وقت ياد گرفتن نداشته باشد و با تلقين هم نتواند بگويد، احتياط آن است كه به هر نحو كه مى تواند بگويد، و ترجمه اش را هم بگويد، و اگر تمكن از ترجمه هم ندارد اقوى كفايت ملحون است و بهتر آن است كه علاوه بر آن، نايب هم بگيرد.

(س 281 )كسى كه به ديگران تلقين نيّت و تلبيه مى كند و خودش فراموش كرده است كه نيّت نمايد، وظيفه اش چيست؟

ج - اگر فرد به قصد انجام عمره يا حج تلبيه نگفته، محرم نشده است و بايد در صورت امكان به ميقات برگردد، و اگر ممكن نيست، بايد به خارج حرم برود و مجدداً محرم شود.

(مسئله 282 )اگر شخصى تلبيه را فراموش كرد يا در اثر ندانستن حكمِ مسئله، آن را نگفت و از ميقات عبور كرد، واجب است در صورت امكان به ميقات برگردد، و با تلبيه محرم شود و اگر نمى تواند برگردد و داخل حرم نشده، همان جا تلبيه بگويد، ولى اگر داخل حرم شده، در اين صورت به خارج حرم برگردد و لبّيك را بگويد، و در غير اين صورت همان جا تلبيه را بگويد.

(مسئله 283 ) در صحت احرام و تلبيه، طهارت از حَدَث اصغر و حَدَث اكبر شرط نيست، پس مى تواند بدون وضو و در حال جنابت يا حيض و يا نفاس محرم شود و تلبيه را بگويد و احرام او صحيح است.

(مسئله 284 ) اگر كسى تلبيه واجب را نگفت، چه به واسطه عذر و چه بدون عذر، اگر يكى از محرّمات احرام را مرتكب شود گناه نكرده و كفّاره هم ندارد، چون احرام او با تلبيه محقّق مى شود، همچنين است اگر تلبيه او به ريا و مانند آن باطل شده باشد، چون احرام آن با تلبيه خالص و با قصد قربت محقّق مى شود.

(س 285 )اگر كسى تلبيه را غلط بگويد و بعد از وقوفين و قبل از اتمام اعمال حج فهميد كه به طور صحيح مُحرم نشده است، وظيفه او نسبت به ساير اعمال و

ص: 91

همچنين عمره قبلى او چگونه است؟

ج - با فرض اينكه بعد از وقت جبران متوجه شده، صحّت عمل بعيد نيست، ليكن احوط عدم اكتفا به اين حج است.

(مسئله 286 )زن حائض هم بايد در ميقات تلبيه را بگويد و تلبيه او در خارج مسجد كفايت مى كند و اگر در تمام مدتى كه در مكّه است حائض باشد براى طواف و نماز آن نايب بگيرد و بعد سعى و تقصير را خودش به جا آورد .

(مسئله 287 )اگر كسى بعد از گفتن لبّيك واجب در ميقات، شك كند كه در وقت نيّت، نيّت عمره تمتّع كه وظيفه اش بوده، نموده است يا نيّت حج تمتّع، بنا را بر اين بگذارد كه نيّت عمره تمتّع كرده و عمره او صحيح است.

(مسئله 288 ) اگر بعد از لبّيك گفتن در روزهايى كه بايد براى حج تمتّع تلبيه بگويد، شك كرد كه لبّيك را براى حج گفته يا براى عمره، بنا را بر اين بگذارد كه براى حج تمتّع گفته و حجِ او صحيح است و احتياط مستحب در تجديد تلبيه است.

(مسئله 289 ) اگر در ميقات پس از پوشيدن لباس احرام شك كند تلبيه را گفته يا نه، بايد آن را بگويد.

(مسئله 290 )اگر پس از گفتن تلبيه و فراغت از آن شك كند آن را صحيح ادا كرده يا غلط، بنا را بر صحت آن بگذارد.

(مسئله 291 ) شخص اَخْرَس (لال) كه تلبيه را مى داند ولى نمى تواند بگويد بايد زبان خود را به تلبيه حركت دهد و با انگشت به هر نحو كه مى داند و مى تواند به آن اشاره كند، و احتياط مستحب به گرفتن نايب هم مى باشد.

(مسئله 292 ) كسى كه لكنت زبان دارد، اگر نمى تواند تلبيه را صحيح بگويد، ولو با تلقين، احوط آن است كه به هر نحو مى تواند بگويد.

(مسئله 293 ) مقدار واجب در لبّيك بيش از يك مرتبه نيست، ولى تكرار آن

ص: 92

مستحبّ است هر چند كه مى تواند بگويد، و براى هفتاد مرتبه گفتن، ثواب زيادى ذكر شده است و در روايت ابن فضال وارد شده: «هر كسى در احرامش هفتاد بار از روى ايمان و اخلاص لبّيك بگويد خداوند هزار هزار مَلَك را وا مى دارد كه گواهى دهند بر برائت او از آتش و از نفاق».(1)

(مسئله 294 ) لازم نيست آنچه را در حال احرام بستن گفته است تكرار كند، بلكه كافى است بگويد «لَبَّيك الَلّهُمَّ لَبَّيك» يا فقط «لَبَّيك» را تكرار كند.

(مسئله 295 )بر مردها مستحب است لبّيك را بلند بگويند.

(مسئله 296 )احتياط واجب آن است كه شخصى كه براى عمره تمتّع محرم شده است، هنگامى كه خانه هاى مكّه پيدا مى شود لبّيك را ترك كند و ديگر لبّيك نگويد، و مراد از خانه هاى مكّه، خانه هايى است كه در زمانى كه عمره به جا مى آورند جزء مكّه باشد، هر چند مكّه بزرگ شود.

(مسئله 297 )احتياط واجب براى كسى كه احرام حج بسته، آن است كه تا ظهر روز عرفه (روز نهم ذى حجّه) بيشتر لبّيك نگويد.

(مسئله 298 )وقف به حركت و وصل به سكون در تلبيه مانعى ندارد.

اصلاح نكند;(1)

3. آنكه پيش از احرام در ميقات، غسل احرام بنمايد و اين غسل از زن حائض و نفساء نيز صحيح است، و تقديم اين غسل، بخصوص در صورتى كه خوف آن باشد كه در ميقات آب پيدا نشود، جايز است، و در صورت تقديم، اگر در ميقات آب پيدا شد، مستحبّ است غسل را اعاده بنمايد، كما اينكه بدون عذر هم مى تواند قبل از رسيدن به ميقات و در هتل غسل نمايد، ليكن غسلش را بايد تا ميقات و تلبيه گفتن و محرم شدن حفظ نمايد و با حدث اصغر آن را باطل ننمايد، و بعد از اين غسل، اگر مكلّف لباسى بپوشد يا غذايى را بخورد كه بر محرم حرام است، باز هم اعاده غسل مستحبّ است، و اگر مكلّف در روز غسل كند، تا آخر شب آينده كفايت مى كند، و همچنين اگر در شب غسل كند، تا آخر روز آينده كافى است، ولى اگر بعد از غسل و پيش از احرام به حَدَث اصغر مُحْدِث شد، غسل را اعاده نمايد;(2)

4. آنكه جامه هاى احرام از پنبه باشد(3) و بهتر آن است كه در پارچه سفيد باشد;

5. هنگام غسل احرام اين دعا را كه از معصومين(عليهم السلام) رسيده، بخواند:

«بِسْمِ اللهِ و بِاللّهِ، اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ لى نُوراً وَ طَهُوراً وَ حِرْزاً و اَمْناً مِنْ كُلِّ خَوْف و شِفاءً مِنْ كُلِ داء و سُقْم»;(4)

6. آنكه احرام را در صورت تمكّن، بعد از فريضه ظهر، و در صورت عدم تمكّن، بعد از نماز واجب ديگر، و اگر وقت نماز واجب نيست، بعد از خواندن

ص: 94

شش ركعت نافله و يا اقلاًّ دو ركعت نماز نافله، كه در ركعت اول پس از حمد، سوره توحيد، و در ركعت دوم سوره جَحد را بخواند، و ششركعت افضل است، و بعد از نماز، حمد و ثناى الهى را به جا آورد و بر پيغمبر و آل او(عليهم السلام)صلوات بفرستد، آن گاه بگويد:(1)

«اَللَّهُمَّ إنِّي أسْاَلُكَ أنْ تَجْعَلَنِي مِمَّنِ اسْتَجابَ لَكَ وَ آمَنَ بِوَعْدِكَ وَاتَّبَعَ أمْرَكَ فَاِنِّي عَبْدُكَ وَ في قَبْضَتِكَ لا اُوقى إلاّ ما وَقيْتَ وَلا آخُذُ إلاّ ما أعْطَيْتَ وَقَدْ ذَكَرْتَ الْحَجَّ فَأسْألُكَ أنْ تَعْزِمَ لِي عَلَيْهِ عَلى كِتابِكَ وَسُنَّةِ نَبِيِّكَ صَلَّى اللّه عَلَيْهِ وِآلِه وَ تُقَوِّيَنِي عَلى ما ضَعُفْتُ عَنهْ وَ تُسَلِّمَ مِني مَناسِكِي في يُسْر مِنْكَ وَ عافِيَة وَاجْعَلْنِي مِنْ وَفْدِكَ الَّذين رَضِيْتَ وَارْتَضَيْتَ وَسَمَّيْتَ وَ كَتَبْتَ، اَللّهُمَّ اِنّى خَرَجْتُ مِنْ شُقَّة بَعيدَة وَ اَنْفَقْتُ مالي اِبتِغاءَ مَرْضاتِكَ اَللَّهُمَّ فَتَمِّمْ لِي حجّي، اَللَّهُمَّ إنِّى اُرِيْدُ التَّمَتُّعَ بِالْعُمْرَةِ اِلَى الْحَجِّ عَلى كِتابِكَ وَسُ-نَّةِ نَبِيِّكَ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَآلِهِ، فَاِنْ عَرَض لِي ع-ارِضٌ يَحْبِسُنِي فَخَلِّنِي حَيْثُ حَبَسْتَنِي لِ-قَ-دَرِك الَّ-ذىْ قَ-دَّرْتَ عَلَيَّ اَللَّهُمَّ إنْ لَمْ تَكُنْ حَجَّةً فَعُمْرَةً، أحْرَمَ لَكَ شَعْرِي وَبَشَرِي وَ لَحْمِي وَ دَمِي وَ عِظامِي وَ مُخِّي وَ عَصَبِي مِنَ النِّساءِ وَالثِّيابِ وَالطِّيبِ أبْتَغِي بِذلِكَ وَجْهَكَ وَالدارَ اْلآخِرَةَ»;(2)

7. هنگام پوشيدن دو جامه احرام بگويد:

«اَلْحَمْدُللهِ الَّذِي رَزَقَني مَا اُوارِي بِهِ عَوْرَتِي وَ اُؤَدِّي فِيْهِ فَرْضِي وَأعْبُدُ فِيْهِ رَبِّي وأنْتَهِي فِيْهِ إلى ما أمَرَنِى، اَلْحَمْدُللهِ الَّذِي قَصَدْتُهُ فَبَلَّغَنِي وَ أرَدْتُهُ فَأعانَنِي وَقَبِلَنِي وَ لَمْ يَقْطَعْ بِي وَ وَجْهَهُ أرَدْتُ فَسَلَّمَنِي فَهُوَ حِصْنِي وَكَهْفِي وَ حِرْزِي وَ ظَهْرِي وَ مَلاذِي وَ رَجائِي وَ مَنْجاىَ وَ ذُخْرِي وَ عُدَّتِي في شِدَّتِي وَ رَخائِي»;(3)

8. آنكه تلبيه ها را در حال احرام تكرار كند; خصوصاً در موارد زير:(4)

ص: 95

الف - وقت برخاستن از خواب;

ب - بعد از هر نماز واجب و مستحب;

ج - وقت برخورد به سواره;

د - هنگام بالا رفتن از تل يا سرازير شدن از آن;

ه- - وقت سوار شدن يا پياده شدن;

و - آخر شب;

ز - اوقات سحر.

نسايد;(1)

7. لبّيك گفتن محرم، در جواب كسى كه او را صدا نمايد.(2)

16. كندن دندان

17. كندن و بريدن درخت يا گياهى كه در حرم روييده

18. سلاح در برداشتن

خارج حرم. و اگر مُحرمى صيد را ذبح كند در حكم ميته است .

(مسئله 302 )ذبح و خوردن گوشت حيوانات اهلى مانند مرغ خانگى، گوسفند، گاو و شتر در حال احرام مانعى ندارد.

(مسئله 303 )پرندگان، جزء شكار صحرايى هستند و شكار آنها بر محرم حرام است.

(مسئله 304 )جايز نيست محرم، حيوانات صحرايى وحشى را شكار كند، و يا اذيت نمايد، مگر اينكه از آنان وحشت كند و بر خود بترسد، كه در اين صورت كشتن آنها مانعى ندارد.

(مسئله 305 )احتياط واجب آن است كه زنبور را اگر قصد اذيّت او را نداشته باشد نكشد، امّا كشتن مارمولك و از اين قبيل جانوران، اشكالى ندارد.

(س 306 )كشتن ملخ در حال احرام چطور است؟

ج - كشتن ملخ حرام، بلكه مواظبت نمودن براى آنكه زير دست و پا كشته نشود واجب است، و در صورت عدم مراقبت و كشته شدن ملخ، احتياط مستحب آن است كه پنجاه گرم طعام كه تقريباً يك كف مى شود صدقه بدهد.

(س 307 )كشتن مگس و مورچه در حال احرام چه حكمى دارد؟

ج - حرام است، مگر آنكه موجب اذيّت و آزار باشند، كه براى جلوگيرى از اذيّت به قدر حاجت و ضرورت مانعى ندارد.

(مسئله 308 ) هر شكارى كه بر محرم حرام است جوجه و تخم آن حيوان نيز حرام است .

(مسئله 309 ) مسائل و فروع صيد و كفّاره هر يك از آنها بسيار زياد مى باشد و چون براى حجاج كمتر مورد نياز است، لذا از تفصيل و بيان آنها صرفنظر مى كنيم.

ص: 100

و يك شتر هم به عنوان كفاره بدهد. و در صورت جهل حج او صحيح است و دو مرتبه به جا آوردن حج در سال آينده و همچنين كفاره بر او واجب نمى باشد. و اگر نزديكى دبراً باشد فقط كفاره دارد كه آن هم يك شتر است، گرچه احتياط مستحب در آن است كه حج را تمام كند و سال بعد هم دو مرتبه حج انجام دهد.

جماع در عمره تمتع مفسد نيست ولى كسى كه حج خود را با جماع فاسد نموده با اتمام حج فاسد شده از احرام خارج مى شود، و اگر اتمام نكند در احرام باقى مى ماند اما كسى كه حج او به سبب ترك و قوفين فاسد شده بايد با همان احرام حج، عمره مفرده انجام دهد و از احرام خارج شود.

(مسئله 314 )جايز نيست شخص محرم زن خود را و همچنين زن اجنبيّه را از روى شهوت ببوسد و اگر زنى را از روى شهوت ببوسد، چه منى خارج شود و يا خارج نشود كفّاره آن يك شتر است، و اگر بدون شهوت ببوسد، كفاره آن يك گوسفند است، و احتياط مستحب آن است كه يك شتر كفّاره بدهد.

(مسئله 315 )كسى كه از احرام در آمده است اگر همسر خود را - كه در حال احرام است - ببوسد، مانعى ندارد، و بر زن هم اگر از خود اختيارى نداشته باشد چيزى نيست، در غير اين صورت بر او هم حرام است و بايد كفّاره بدهد و كفّاره اش مثل كفّاره مرد است كه در مسئله قبل بيان شد.

(مسئله 316 ) مرد مُحرم مى تواند با همسر خود هر چند او نيز محرم باشد، صحبت كند يا كنار او بنشيند يا دست يكديگر را بگيرند يا به يكديگر نگاه كنند ولى هيچ كدام از اين امور نبايد از روى لذت باشد .

(مسئله 317 )دست گرفتن يا بوسيدن مادر و خواهر از محارم كه از روى محبت و مهربانى اوست، مانعى ندارد و جايز است.

(مسئله 318 )شوهر پس از مُحِلّ شدن مى تواند زوجه محرم خود را از روى كامجويى دست بزند، ولى اگر زن نيز لذّت مى برد، نبايد حاضر شود.

ص: 102

(مسئله 319 ) جايز نيست محرم از روى شهوت حتى به زن خود نگاه كند، ولى بدون شهوت مانعى ندارد و اگر محرم عمداً نگاه كند و انزالش شود، مرتكب حرام شده و احوط آن است كه اگر مى تواند يك شتر كفّاره بدهد، و اگر نمى تواند يك گاو، و اگر آن را هم نمى تواند، يك گوسفند كفّاره بدهد.

(مسئله 320 )اگر مرد مُحرم به زن خود و يا زن مُحرم به شوهرش از روى شهوت نگاه كند، حرام است. و نسبت به مرد، اگر منى از او خارج شد، مشهور آن است كه يك شتر كفّاره دارد، ولى اگر از روى شهوت نباشد، كفّاره ندارد.

(مسئله 321 )جايز است مرد و زن مُحرم، بدن همديگر را بدون شهوت لمس كنند يا مثلاً همديگر را براى سوار شدن يا پياده شدن كمك كنند، ولى لمس بدن همديگر يا بازى با هم اگر از روى شهوت باشد، جايز نيست و حرام مى باشد.

(مسئله 326 )رجوع كردن مُحرم به زنى كه او را طلاق رجعى داده است، مانعى ندارد.

(مسئله 327 )اگر محرم زنى را در حال احرام براى خود عقد كند، با علم به مسئله (جايز نبودن)، آن زن بر او حرام دايمى مى شود. ولى اگر جاهل به مسأله بوده پس از تمام شدن احرام مى تواند آن زن را به عقد خود در آورد.(مسئله 328 )اگر محرم زنى را با جهل به مسئله براى خود عقد كند، عقدى كه كرده، باطل است، ليكن حرام دايمى نمى شود، ولى احتياط مستحب آن است كه آن زن را نگيرد، خصوصاً اگر با او نزديكى كرده باشد.

(مسئله 329 )اگر كسى كه در حال احرام است زنى را براى مُحرمى عقد كند و مُحرم با آن زن آميزش كند، پس اگر هر سه عالمِ به حكم باشند، بر هر يك از آنها يك شتر كفّاره است، و اگر دخول نكند، كفّاره ندارد، و در اين حكم فرقى نيست بين آنكه زن و عاقد مُحلّ باشند يا مُحرم، و اگر بعضى از آنها حكم را مى دانند و بعضى نمى دانند، بر آنكه مى داند، كفّاره است.

بر محرم حرام است.

(مسئله 331)پوشيدن لباسى كه از قبل اثرى از بوى خوش در آن مانده باشد، براى مُحرم حرام است.

(مسئله 332)همراه داشتن شيشه عطر و ظرفى كه بوى خوشى در آن است اگر موجب هيچ نحو از استعمال بوى خوشى كه قبلاً بيان شد نباشد، مانعى ندارد و حرام نيست.

(مسئله 333)اگر محرم به پوشيدن لباس يا خوردن غذايى كه بوى خوش مى دهد اضطرار پيدا كند، بايد جلوى بينى خود را بگيرد كه بوى خوش به آن نرسد.

(مسئله 334 )واجب است محرم از گلها و سبزيهايى كه بوى خوش دارند مثل ريحان و گلهايى كه از آنها گلاب و عطريات تهيه مى شود، اجتناب كند، مگر بعضى از انواع آن كه صحرايى است، مثل «بُو مادَران» و «دِرْمَنِه» و «خَزامى»، كه مى گويند از خوشبوترين گلهاست; و احتياط آن است كه از خوردن و استعمال دارچين و زنجبيل و هِل و امثال آنها نيز اجتناب كند، اگر چه حرام نبودن آنها اقوى است.

(مسئله 335 ) خوردن ميوه هاى خوشبو از قبيل سيب، بِه و پرتغال در حال احرام مانعى ندارد، ليكن احتياط آن است كه از بوييدن آنها حتى در حال خوردن اجتناب كند.

(مسئله 336 ) خوردن نعنا و ساير سبزيهاى خوشبو در حال احرام مانعى ندارد ولى آنها را نبويد.

(مسئله 337 ) از صابون و بعضى از شامپوهاى خوشبو و معطّر و خمير دندان كه داراى بوى خوش مى باشند، بايد اجتناب نمود و استفاده از آنها براى مُحرم حرام است، آرى، اگر بوى خوش آنها بسيار ناچيز باشد كه نگويند بوى خوش دارد،

ص: 105

استفاده از آنها مانعى ندارد.

(مسئله 338 )اگر بدن يا لباس محرم به چيزهاى خوشبو آلوده شود، بايد بوى خوش را از بين ببرد و يا لباس احرام را عوض كند.

(مسئله 339 ) جايز نيست محرم بينى خود را از بوى بد بگيرد، ولى تند رفتن براى رهايى از بوى بد، مانعى ندارد.

(مسئله 340 )خريد و فروش عطريّات در حال احرام اشكال ندارد، ليكن نبايد آنها را براى امتحان بُو كند يا از آنها استفاده نمايد چون حرام است.

(مسئله 341 )مشهور آن است كه استفاده از خَلوق كعبه (عطر خاصى بود كه بيشترين اجزائش از زعفران تشكيل شده و كعبه را به آن خوشبو مى كنند)، حرام نيست. و بعيد نيست كه اجتناب از عطرى كه كعبه را با آن خوشبو مى كنند - گرچه خلوق نباشد - لازم نباشد.

(مسئله 342 )اگر كسى حسّ بويايى نداشته باشد و يا به علت ذكام و سرماخوردگى بويى را احساس نكند استعمال طيب و عطر زدن بر او هم حرام است.

(مسئله 343 )اگر محرم بوى خوش را مكرّر در يك جلسه، مورد استفاده قرار دهد بعيد نيست يك گوسفند به عنوان كفّاره كفايت كند، ليكن احتياط مستحب در تعدّد كفّاره است، و اگر در چند نوبت مورد استفاده قرار دهد، احتياط واجب در تعدّد كفّاره است، و اگر بعد از استفاده كفّاره داد و دوباره استفاده نمود، واجب است كه دوباره كفّاره بدهد.

(مسئله 344 )بنا بر اقوى، كفّاره استفاده از بوى خوش، يك گوسفند است.

(مسئله 345 )كسى كه براى حج احرام بسته است، اگر پيش از تمام كردن سعى بين صفا و مروه بميرد، نبايد او را با آب كافور غسل دهند، و بايد به جاى آن با آب خالص غسلش دهند، همچنين نبايد او را با كافور حنوط(1) كنند، همچنين

ص: 106

است حكم محرم به احرام عمره اگر پيش از تقصير فوت كند.

مى گيرد مانع از صحت وضو و غسل نيست.

(مسئله 351)محرم نبايد موى خود را در حال احرام با رنگهاى زينتى رنگ كند، ولى اگر قبل از احرام رنگ كرده باشد پاك كردن آن لازم نيست.

(مسئله 352 )سرمه كشيدن گرچه حرام است امّا در آن كفّاره نيست، ولى اگر در سرمه چيزهاى خوشبو به كار رفته باشد، كفّاره به جهت بوى خوشش واجب و لازم است، على الاقوى.

است; چون معلوم نيست كه به آينه نگاه مى كند، بلكه اگر معلوم هم باشد، چون به قصد زينت نيست، جايز است.

(مسئله 359 )نگاه كردن در آينه براى زينت گرچه حرام است امّا كفّاره ندارد، ليكن مستحب است پس از نگاه كردن در آينه تلبيه بگويد.

اگر كسى به رحمان و رحيم و خالق سماوات و ارض قسم بخورد، جدال محسوب مى شود.

(مسئله 365 )شخص در مقام ضرورت، براى اثبات حقّى يا دفع باطلى جايز است به لفظ جلاله و غير آن قسم بخورد.

(مسئله 366 )اگركسى در جدال راستگو باشد، در قَسَم اول و دوم چيزى بر او نيست مگر استغفار، و در قَسَم سوم بايد كفّاره بدهد، و كفّاره آن يك گوسفند است.

(مسئله 367 )اگر در جدال و قسم دروغگو باشد، احتياط واجب آن است كه در قَسَم اول يك گوسفند كفّاره بدهد و در قَسَم دوم يك گاو و در قَسَم سوم يك شتر، بلكه خالى از قوّت نيست. و اگر به دروغ ده مرتبه يا بيشتر جدال كند، كفّاره آن يك شتر است، ظاهراً، مگر آنكه پس از سه مرتبه يا زيادتر، كفّاره را ذبح كند، كه در اين صورت، كفّاره در دفعه اول گوسفند، در دفعه دوم گاو و در دفعه سوم شتر است.

(مسئله 368 )اگر در جدال به دروغ در دفعه اول يك گوسفند كفّاره ذبح كند، بعيد نيست كه اگر بعد از آن به دورغ، جدال كند كفّاره آن يك گوسفند باشد نه گاو.

(مسئله 369 )اگر در جدال به دروغ، دو مرتبه جدال كند و يك گاو ذبح بكند و بعد يك مرتبه ديگر به دروغ، جدال كند، ظاهراً يك گوسفند كفّاره است، و اگر بعد از ذبح گاو دو بار دروغ گفت و جدال كرد، ظاهراً يك گاو كفّاره آن است.

(مسئله 370 ) اگر محرم به قصد اظهار محبّت نسبت به طرف مقابل و وعده به او قسم بخورد مثل اينكه محرم بگويد اين كار را به خدا قسم انجام مى دهم اين قبيل قسم نه جدال است و نه كفاره دارد.

ص: 110

او باشد كفّاره ندارد.

(مسئله 386 )اگر مُحرم از زير هر دو بغل خود ازاله مو كند، كفّاره آن يك گوسفند است، بلكه احتياط آن است كه اگر از زير يك بغل هم ازاله مو كند، يك گوسفند كفّاره بدهد.

(مسئله 387 )اگر محرم به سر يا ريش خود دست بكشد «نه به قصد كندن و يا ريختن» و يك مو يا بيشتر بيفتد، احتياط آن است كه يك مشت طعام صدقه بدهد.

(مسئله 388 )جايز است محرم سر يا بدن خود را بخاراند، ولى بايد به گونه اى باشد كه نه خون خارج گردد و نه مويى از بدن او كنده شود.

(مسئله 389 ) شانه كردن موى سر و محاسن و دست كشيدن بر آن در صورتى كه ترس ريزش مو در آنها نباشد جايز است.

(مسئله 390 )در حرمت ازاله مو در حال احرام بين مرد و زن فرقى نيست.

(مسئله 391 )اگر محرم از روى فراموشى يا ندانستن مسئله سر خود را بتراشد يا مويى از بدن خود زائل كند، كفاره واجب نيست.

ج - در صورتى كه خون نيايد مانعى ندارد.

(مسئله 395)محرم مى تواند بدون استفاده از خمير دندان خوشبو مسواك بزند و اگر محرم بداند مسواك كردن در حال احرام سبب بيرون آمدن خون از لثه ها مى گردد، حرام است.

(مسئله 396 )تزريق آمپول در حال احرام مانعى ندارد، ولى اگر موجب آمدن خون از بدن شود، حرام است، مگر در مورد حاجت و ضرورت.

(مسئله 397 )جايز است از محرم در حال احتياج با حجامت و غير آن خون بگيرند، و همين طور خون دُمَل را بيرون آورد.

(مسئله 398 )خون از بدن در آوردن، در مواردى كه حرام است «يعنى موارد اختيار و نبود ضرورت» كفّاره ندارد، چه رسد به حال ضرورت كه حرام نمى باشد و كفاره هم ندارد.

(مسئله 399 )خون گرفتن از بدن با سرنگ اگر ضرورت اقتضا كند، مانعى ندارد.

مُحرم مى تواند ناخن مُحرم ديگر را به قصد تقصير بگيرد.

(مسئله 403 )اگر يك ناخن از دست يا پا بگيرد، يك مدّ طعام بايد كفّاره بدهد، و براى هر ناخن دست و يا ناخن پا تا به ده نرسيده، بايد براى هر ناخن يك مدّ طعام بدهد، و اگر همه ده ناخن دستها را بگيرد يك گوسفند كفاره آن است، و همچنين اگر همه ده ناخن پاها را بگيرد. ولى اگر تمام ناخنِ دستها و پاها را در يك مجلس بگيرد، تنها يك گوسفند كفّاره آن است.

(مسئله 404 )اگر ناخن دستها را تماماً در يك مجلس يا چند مجلس بگيرد و در محلّ ديگر يا چند محلّ ديگر ناخن پاها را بگيرد، دو گوسفند كفّاره آن است.

(مسئله 405 )اگر ناخن تمام دستها را بگيرد و ناخن پاها را تا كمتر از ده ناخن بگيرد، يك گوسفند براى همه آنها كافى است (همان گونه كه شهيد ثانى(قدس سره) در مسالك(1) فرموده است) و همچنين است اگر ناخن پاها را تماماً بگيرد و ناخن دستها را تا كمتر از ده انگشت بگيرد.

(مسئله 406 )اگر تمام ناخن دستها را گرفت و كفّاره آن را داد و بعد در همان مجلس ناخن پاها را تماماً گرفت، بايد يك گوسفند ديگر كفّاره بدهد.

(مسئله 407 )اگر كسى كمتر از ده ناخن داشت و تمام آنها را گرفت، براى هر يك، يك مدّ طعام بايد بدهد، و احتياط مستحب آن است كه يك گوسفند ذبح كند.

(مسئله 408 )اگر از روى فراموشى يا ندانستن مسئله در حال احرام ناخنهاى خود را بگيرد، كفّاره واجب نيست.

ص: 116

آن جايز است.

2. درختهاى ميوه و خرما;

3. اِذخر و آن نام گياهى است خوشبو.

4. گياهانى كه در اثر راه رفتن انسان و حيوانات و وسيله هاى نقليه بدون قصد كنده يا لِه مى شوند.

(مسئله 414 )در مواردى كه كَندن يا بريدن گياه و درخت در حرم جايز نباشد، اگر شخصى بكَند بنا بر احتياط، كفّاره كندن درخت بزرگ، ذبح يك گاو است و كفّاره كندن درخت كوچك يك گوسفند است;و اگر بعض درخت را قطع كند، اقوى آن است كه قيمت آن را كفّاره بدهد، امّا در قطع گياهان، كفّاره آن استغفار است.

(مسئله 425 )اگر محرم به لباس دوخته احتياج پيدا كند و ناچار شود آن را بپوشد جايز است آن را بپوشد، ولى بايد كفاره بدهد.

(مسئله 426 )در دست گرفتن كيف و ساك دوخته و قمقمه آب كه در محفظه دوخته نگهدارى مى شود، براى محرم اشكالى ندارد، ولى احتياط مستحب آن است كه آن را به دوش نيندازد.

(مسئله 427 )هرگاه محرم لباس احرام را كنار بگذارد و با لباس دوخته اعمال عمره را انجام دهد، جهلاً يا عمداً، گرچه معصيت كرده ليكن عمره او صحيح و مجزى است. ولى در صورت عمد كفّاره دارد، كه كفّاره آن يك گوسفند است.

(مسئله 428 )براى زنها جايز است لباس دوخته هر قدر مى خواهند بپوشند با رعايت شرايطى كه در لباس احرام معتبر است و كفّاره ندارد، آرى، براى آنها پوشيدن «قفازين» (و آن به صورت يك جفت دستكش زنانه بوده كه براى رفع سرما به دست مى كردند) بلكه هر نوع دستكش براى بانوان در حال احرام، جايز نيست.

(مسئله 429 )اگر محرم يك نوع لباس دوخته مانند پيراهن بپوشد و كفّاره آن را بدهد و بعد پيراهن ديگرى بپوشد يا آن پيراهن را درآورد و پس از دادن كفّاره دوباره آن را بپوشد، بايد براى دفعه ديگر نيز كفّاره بدهد.

(مسئله 430 )احتياط واجب آن است كه اگر چند لباس از يك نوع بپوشد، مثل چند قبا يا چند پيراهن، بايد براى هر يك از آنها كفّاره بدهد.

(مسئله 431 ) جايز است مُحرم هنگام خوابيدن، از لحاف يا روانداز دوخته استفاده كند و بدن خود را با آن بپوشاند، ولى سر خود را نبايد بپوشاند.

(مسئله 432 ) كفّاره پوشيدن لباس دوخته اگر از روى علم و عمد باشد، يك گوسفند است. و اگر محرم لباس دوخته اى را از روى فراموشى يا ندانستن مسأله پوشيد، پس از توجه و علم بايد فوراً آن را در آورد و اگر اين را پس از تلبيه و

ص: 120

تحقق احرام پوشيده باشد بايد از طرف پا درآورد و اگر يقه آن تنگ است بايد آن را بشكافد يا پاره كند تا از طرف پا كنده شود و اگر در بيرون آوردن كوتاهى نكند كفاره واجب نيست .

ج - چنين درخواستى جايز نيست و در فرض ارتكاب كفاره ندارد.

(س 447 ) استفاده از ماسك هاى بهداشتى كه بند آن را پشت سر مى اندازند و بخش كوچكى از سر را مى پوشاند براى مردان چه حكمى دارد؟

ج - ماسك زدن هر چند مخيط هم باشد برى مردان در حال احرام مانعى ندارد.

(مسئله 448 )بر محرم جايز است براى خواب، سر خود را روى زمين يا بالش بگذارد.

(مسئله 449 )دستمالى را كه براى سر درد به سر مى بندند، مانعى ندارد و كفّاره هم ندارد، اگر چه تمام سر را بگيرد.

(مسئله 450 )براى محرم، خوابيدن زير پشه بند و مانند آن كه بالاى سر قرار مى گيرند از حيث پوشانيدن سر، مانعى ندارد.(1)

(س 451 ) محرمى كه سرش هنگام وضو براى مسح تر باشد و نتواند صبر كند تا خودش خشك شود براى مسح سر چه وظيفه اى دارد؟

ج - اگر تمام سر پوشيده نشود و به اندازه اى كه سر را به مقدار مسمّاى مسح خشك كند مانعى ندارد.

(مسئله 452)مرد در وقت خوابيدن نبايد سر خود را به وسيله پتو يا ملافه بپوشاند، و اگر بدون التفات پوشانيد، بايد فوراً آن را برطرف نمايد، و همين طور اگر از روى فراموشى پوشانيد، واجب است فوراً سر را باز كند، و مستحب است تلبيه بگويد، بلكه گفتن تلبيه احوط است.

(مسئله 453)احوط آن است كه اگر كسى مكرّر سر را پوشانيد، مكرّر كفّاره بدهد، يعنى براى هر دفعه يك گوسفند كفّاره بدهد، گرچه تعدّد كفّاره معلوم

ص: 123

نيست و عدم وجوب آن بعيد نيست.

(مسئله 454 )اگر سر را پوشانيد و گوسفند را براى كفّاره ذبح كرد و باز سر را پوشانيد، احتياط به كفّاره دادن دوباره خيلى مطلوب است، گرچه عدم وجوبش بعيد نيست.

(مسئله 455 )هرگاه محرم سر خود را با لباس دوخته بپوشاند، بايد دو كفّاره بدهد، مگر در صورت جهل و نسيان.

(س 456 ) اينكه مرد نبايد در حال احرام سرخود را بپوشاند، آيا اين حرمت، شامل كلاه گيس كه نمى تواند از سر خود بردارد نيز مى شود؟

ج - شمول ادلّه حرمت پوشاندن سرِ مرد در حال احرام، بر چنين مواردى كه كلاه گيس را براى پوشانيدن به سر نگذاشته و عرف هم آن را پوشش سر همانند پوشاندن با حنا و دوا نمى داند بلكه آن را موى سر مصنوعى مى داند، مشكل، بلكه ممنوع است، ليكن احتياط واجب در دادن يك گوسفند به عنوان كفّاره است.

(مسئله 457 ) اگر محرم سر خود را بپوشاند، كفّاره آن يك گوسفند است، و بنا بر احتياط واجب براى پوشاندن قسمتى از سر هم بايد يك گوسفند كفّاره بدهد.

و يا مشعرالحرام باشد، زير خيمه يا داخل منزل رفتن مانعى ندارد، ولى بنا بر احتياط واجب براى رفتن به رمى جمرات يا كشتارگاه از چتر و امثال آن استفاده نكند.

(مسئله 460 )بعد از آنكه مُحرم به منزل رسيد، در محلّه هاى جديد مكّه كه از مسجدالحرام دور هستند، بنا بر احتياط واجب نمى تواند در روز براى رفتن به مسجدالحرام در ماشينهاى سقف دار سوار شود. ولى اگر سوار شد احتياطاً يك گوسفند كفاره اش مى باشد و اگر پياده روى براى آنها مختصر صدمه اى داشته باشد كه معمولاً نيز چنين است و تهيه ماشين بى سقف هم مشكل باشد، به حكم سهولت و نفى حرج رفتن با ماشين مسقف مانعى ندارد و احتياطاً يك گوسفند كفاره بدهد.

(مسئله 461 )احتياط آن است كه در وقت طىّ منزل، به پهلوى محمل يا كناره ماشين يا هر چيزى كه بالاى سر او نباشد، استظلال نكند، بلكه عدم جواز آن خالى از قوّت نيست.

(مسئله 462 )كسانى كه در مسجدالحرام و نقاط ديگر مكه براى حج محرم مى شوند تا عرفاً در مكه هستند و حتى در حال سير براى خارج شدن از مكه نيستند نمى توانند استظلال نمايند .

(مسئله 463 )احرام با نذر از جاهاى دور مثل تهران، صحيح و عمل به آن لازم است و لازم نيست به ميقات برود مگر آن كه بداند بعد از نذر مرتكب يكى از محرمات احرام مثل حركت با ماشين مسقف در روز باشد كه ترك آن احوط است.

(مسئله 464 )در شب، استظلال نيست; بنابراين، جايز است محرم در شب با ماشين سقف دار به مكّه يا جاى ديگر برود، و هواى ابرى در روز همان حكم نبود ابر را دارد نه حكم شب.

ص: 125

(س 465 ) بين الطلوعين از نظر جواز و عدم جوازِ استظلال جزء شب است يا روز؟

ج - جزء شب است.

(س 466 )افرادى از مسجد شجره مُحرم شده اند و شبانه به سوى مكّه حركت نموده اند، ولى نزديك طلوع آفتاب در ماشين سقف دار به خواب رفته اند و بعد از طلوع آفتاب بيدار شده اند و ماشين را نگاه داشته اند، آيا مدتى كه در حال سير در زير سقف بوده اند، كفّاره دارد يا خير، و الآن كه ايستاده اند و مى خواهند پياده شوند، چه حكمى دارد؟

ج - در مفروض سؤال كفّاره ندارد و حرام هم نبوده است.

(س 467 )براى شخص محرم در روز، وقتى ماشينهاى بى سقف حركت مى كند و سفر انجام مى شود، آيا پياده و سوار شدن از ماشين، در حالى كه ايستاده است، در صورتى كه مستلزم گذشتن از زير سقف قسمت جلوى ماشين است، چه حكمى دارد؟

ج - مانعى ندارد.

(س 468 )كسانى كه از مسجدالحرام براى حج مُحرم مى شوند و از مسجدالحرام سوار ماشين سقف دار مى شوند و مثلا در عزيزيه كه منزل ايشان است پياده مى شوند، آيا سوار شدن در اتومبيل سقف دار از مسجدالحرام به منزل چه صورتى دارد؟ اگر پياده نشوند و از اول قصد عرفات داشته باشند، حكم چيست؟

ج - با ماشين سرپوشيده رفتن در هر دو صورت حرام و موجب كفّاره است.

(مسئله 469 ) آنچه در حال اِحرام، حرام است، سايه بر سر قرار دادن است. بنابراين، اگر ماشين از زير پلهايى كه در مسير واقع شده برود، و بناچار ُمحرمين از

ص: 126

زير پلها عبور كنند و يا در جايگاه پمپ بنزين در زير سقف متوقّف شود و مُحرمين زيرسقف قرار گيرند، اشكالى ندارد و كفّاره، هم ندارد.

(مسئله 470 )استظلال از مسجد تنعيم در روز جايز نيست بنابراين مردانى كه از مسجد تنعيم محرم مى شوند براى رفتن به مسجد الحرام يا هتل نبايد در روز سوار ماشين مسقف شوند .

(مسئله 471 )استظلال در وقت طىّ منزل، براى عذرى «مثل شدّت گرما يا شدّت سرما يا بارندگى» براى محرم جايز است، ليكن بايد كفّاره بدهد.

(مسئله 472 ) در استظلال، فرقى بين سايه حاصل از تابش عمودى يا مايل خورشيد نيست.

(مسئله 473 ) جايز است مرد مُحرم به وسيله دست و ذراعِ خود، جلوى تابش آفتاب را بر بدن خود بگيرد.

(مسئله 474 )كفّاره سايه قرار دادن در حال طىّ منزل، يك گوسفند است، چه با عذر سايه افكنده باشد و چه با اختيار، و اقوى كفايت يك گوسفند است در احرام عمره و يك گوسفند در احرام حج، هر چند بيش از يك مرتبه سايه قرار داده باشد.

حرمت آن خالى از قوّت نيست.

(مسئله 476 )زيورهايى را كه پيش از احرام، عادت به پوشيدن آنها داشته لازم نيست براى احرام بيرون آورد، ليكن بايد آنها را بپوشاند و به هيچ مردى، حتّى به شوهر خود، آنها را نشان ندهد.

(مسئله 477 )احتياط واجب آن است كه مُحرم براى زينت حنا و امثال آن را نبندد، بلكه اگر براى زينت باشد، گرچه قصد زينت نكند، احتياط در ترك است، بلكه حرمت آن در هر دو صورت خالى از وجه نيست.

(مسئله 478 )اگر قبل از احرام حنا يا امثال آن را ببندد، چه به قصد زينت باشد يا نباشد و چه اثرش تا زمان احرام بماند يا نماند، مرتكب حرام نشده، ولى احتياط مستحب در ترك است.

(مسئله 479 )پوشيدن زيور آلات كفّاره ندارد گرچه بر محرم در حال احرام حرام است .

خود را بپوشانند؟

ج - جايز نمى باشد و حرام است، آرى، براى جلوگيرى از اذيّت اگر چيزى را جلوى صورت بگيرد كه به صورت نچسبد و آن را به وسيله دست يا غير آن دور از صورت نگاه دارد، مانعى ندارد.

(مسئله 484 )واجب است زن براى نماز سر خود را بپوشاند، و اگر براى پوشيده شدن سرناچار باشد مقدارى كمى از صورت خود پوشيده شود مانعى ندارد ولى واجب است بعد از نماز فوراً اين قسمت پوشيده شده صورت را باز كند.

(مسئله 485 )چانه هم جزو صورت محسوب مى شود و بايد باز باشد و اگر مقنعه اى بر سر گذاشته شود كه چانه را تا لب ها بپوشاند، اشكال دارد.

(س 486 )آيا زن مُحرم مى تواند صورت خود را با حوله پاك و خشك كند، يا حكم سرِ مرد را دارد كه نمى توانست با حوله آن را خشك كند؟

ج - بنا بر احتياط واجب نمى تواند، و حكم همان سرِ مرد را دارد.

(س 487 ) آيا زنان مُحرم مى توانند عرق صورت خود را در صورتى كه صورت آنها پوشانده مى شود، خشك كنند؟

ج - نمى توانند و جايز نمى باشد، آرى، پاك كردن عرقها با دست مانعى ندارد.

(س 488 )زنها در حال احرام، براى پوشيدن و در آوردن مقنعه، صورتشان پوشيده مى شود، چه صورتى دارد؟

ج - بايد سعى كنند پوشيده نشود، و اگر از روى غفلت و نسيان و بى توجهى باشد، مانعى ندارد.

(مسئله 489)نقاب انداختن و پوشاندن رو، به هر نحو كه باشد حرام است و گناه كرده و كفّاره واجب است، و كفاره آن يك گوسفند است.

(مسئله 490)استفاده از ماسكهايى كه جهت جلوگيرى از تنفس هواى آلوده به

ص: 129

دهان مى زنند و بند آن را پشت سر مى اندازند از حيث پوشاندن سر براى مردان مانعى ندارد، چون با انداختن بند آن به پشت سر، صدق تستر و پوشاندن نمى كند و امّا نسبت به زنان چون موجب پوشيده شدن قسمتى از صورت مى شود، مطلقا حرام است. ولى در مواقع ضرورت مانعى ندارد و كفاره هم بر او نمى باشد.

(مسئله 491 )جايز است زن در حال احرام براى رو گرفتن از مرد نامحرم چادر يا جامه اى را كه بر سر افكنده تا محاذى بينى و در صورت احتياج تا محاذى گردن پايين بيندازد و چيزى بر او نيست ولى اولى و احوط اين است كه با دست يا چيز ديگر آن را از صورت خود دور نگه دارد تا به صورت نچسبد.

در دست گرفته، داخل حرم شود و اين عمل ثواب زيادى دارد و از امام صادق(عليه السلام)چنين آمده كه هركس به منظور تواضع براى خدا چنين كند، خداوند صد هزار سيّئه از او محو مى كند و صد هزار حسنه براى او مى نويسد و صد هزار درجه به او مى دهد و صد هزار حاجت از او روا مى كند;(1)

3. وقتى كه داخل حرم شد، مقدارى از گياه «اذخر» را بِجَود تا دهان او براى بوسيدن حجرالاسود خوشبو شود;(2)

4. وقت دخول به حرم اين دعا را بخواند:

«اَللّهُمَّ اِنَّكَ قُلْتَ فِى كِتابِكَ الْمُنْزَل وَ قَوْلُكَ الْحَقُّ: (وَ أَذِّنْ فِى النّاسِ بِالْحَجِّ يَأتُوكَ رِجالا وَ عَلى كُلِّ ضامِر يَاْتينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَميق(3)).

اَلّلهُمَّ وّ اِنّى اَرْجُواَنْ اَكُونَ مِمَّنْ اَجابَ دَعْوتَكَ وَقَدْ جِئْتُ مِنْ شُقَّة بَعيدَة وَ فَجٍّ عَميق سامِعاً لِنِدائِكَوَ مُستَجيباً لَكَ مُطيعاً لأِمْرِكَ وَ كُلُّ ذلكَ بِفَضْلِكَ عَلىَّ وَاِحْسانِكَ إلَيَّ فَلَكَ الْحَمْدُ عَلى ما وَفَّقْتَنِى لَهُ أبْتَغِي بِذلِكَ الزُّلْفَةَ عِنْدَكَ وَالْقُرْبَةَ إلَيْكَ وَالْمَنْزِلَةَ لَدَيْكَ وَالْمَغْفِرَةَ لِذُنُوبِيْ وَالتَّوْبَةَ عَلَىَّ مِنْهَا بِمَنِّكَ، اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ حَرِّمْ بَدَنِي عَلَى النَّارِ وَ آمِنِّي مِنْ عَذابِكَ وَ عِقابِكَ بِرَحْمَتِكَ يَا أرْحَمَ الرَّاحِمِينَ».(4)

عقبه مدنيين وارد شوند و هنگام خروج از مكّه از ذى طوى خارج شوند.(1)

و در حديث صحيح وارد شده است: هر كس با حالت آرامش و بدون تكبّر وارد مكه معظمه شود خداوند گناهان او را مى آمرزد.(2)

مستحبّ است محرم بر در مسجدالحرام ايستاده و بگويد:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أيُّهَا النَّبِيُّ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكَاتُهُ، بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ وَ مِنَ الله وَ ماشاءَاللهُ، و السَّلامُ عَلى أنْبِياءِاللهِ وَ رُسُلِهِ، و السَّلامُ عَلى رَسُولِ اللهِ اَلسَّلامُ عَلى إبراهِيمَ(1)، وَالْحَمْدُللهِ رَبِ الْعالَمِيْنَ».(2)

و در روايت ديگر وارد است كه نزد در مسجد بگويد:

«بسْم اللهِ وَ بِاللهِ وَ مِنَ اللهِ وَ ماشاءَاللهُ وَ عَلى مِلَّةِ رَسُوْلِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، وَ خَيْرُ الاْسْماءِ لِلّهِ، وَالْحَمْدُللهِ وَالسَّلامُ عَلى رَسُوْلِ اللهِ((صلى الله عليه وآله))، اَلسَّلامُ عَلى مُحَمَّدِبْنِ عَبْدِاللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أيُّهَا النَّبِيُّ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلى أنبِياءِاللهِ وَ رُسُلِهِ، اَلسَّلامُ عَلى اِبراهيم خَلِيْلِ اللهِ الرَّحْمنِ اَلسَّلامُ عَلىَ الْمُرْسَلِينَ وَالْحَمْدُللهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْنا وَ عَلى عِبادِاللهِ الصَّالِحِينَ، اَللَّهُمَ صَلِّ عَلى مُحَمَّد عَبْدك وَ رَسُولِك وَ عَلى إبْراهِيمَ خَلِيلِكَ وَ عَلى أنْبِيائِكَ وَ رُسُلِكَ وَ سَلِّمْ عَلَيْهِمْ، وَ سَلامٌ عَلىَ الْمُرسَلِينَ وَالْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ اَللَّهُمَّ افْتَحْ لِيْ أبْوابَ رَحْمَتِكَ وَاسْتَعْمِلْنِي في طاعَتِكَ وَ مَرْضاتِكَ وَاحْفَظْنِي بِحِفْظِ الاْيمانِ أبَداً ما أبْقَيْتَنِي جَلَّ ثَناءُ وَجْهِكَ، اَلْحَمْدُللهِ الَّذِي جَعَلَنِي مِنْ وَفْدِهِ وَزُوّارِهِ وَجَعَلَنِي مِمَّنْ يَعْمُرُ مسَاجِدَهُ، وَ جعَلَنِي مِمَّن يُناجِيهِ اَللَّهُمَّ إِني عَبْدُكَ وَ زائِرُكَ في بَيْتِكَ وَ عَلى كُلِّ مَأتِىٍّ حَقٌّ لِمَنْ أتاهُ وَزارَهُ، وَ أنْتَ خَيْرُ مَأتِىٍّ وَ أكْرَمُ مَزُور فأسْألُكَ يا اللهُ يا رَحْمنُ بِأنَّكَ أنتَ اللهُ الّذى لاإلهَ إلاّ أَنتَ وَحْدَكَ لا شَريْكَ لَكَ وَ بِأنَّكَ واحِدٌ اَحَدٌ صَمَدٌ لَمْ تَلِدْ وَلَمْ تُولَدْ وَلَمْ يِكُنْ لَهُ (لَكَ خ ل) كُفُواً أحَدٌ، وَ أنَّ مُحَمَّداً عَبْدُكَ وَ رَسُولُكَ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ عَلى أهْلِ بَيْتِهِ يا جَوادُ يِا كَرِيْمُ يا ماجِدُ يا جَبَّارُ يا كَريمُ أسْألُكَ أنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَكَ إيّاىَ بِزِيارَتِي إيَّاكَ أوَّلَ شَيْء تُعْطِينِي فَكاكَ رَقَبَتِي مِنَ النَّارِ».(3)

ص: 134

پس سه مرتبه بگويد:

«اَللَّهُمَّ فُكَّ رَقَبَتي مِنَ النَّارِ».

سپس بگويد:

«وَ أوْسِعْ عَلَىَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ الطَيِّبِ وَادْرَأ عَنِّي شَرَّ شَياطِينِ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ وَ شَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ».(1)

سپس داخل مسجدالحرام شود و رو به كعبه دستها را بلند نموده، بگويد:

«اَللَّهُمَّ إنَّي أسْألُكَ فِي مَقامِي هذا في أوَّلِ مَناسِكِي أنْ تَقْبَلَ تَوْبَتِي وَ أنْ تَتَجاوَزَ عَنْ خَطِيْئتَي وَ تَضَعَ عَنِّي وِزْري، اَلْحَمْدُللهِ الَّذي بَلَّغَنِي بَيْتَهُ الْحَرامَ اَللَّهُمَّ إنِّي أشْهَدُ أنَّ هذا بَيْتُكَ الْحَرامُ الَّذِي جَعَلْتَهُ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أمْناً مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمِينَ اَللَّهُمَّ إنِّي عَبْدُكَ وَالْبَلَدَ بَلَدُكَ وَالْبَيْتَ بَيْتُكَ جِئتُ أطْلُبُ رَحْمَتَكَ وَ أؤُمُّ طاعَتَكَ مُطِيعاً لاِمْرِكَ راضِياً بِقَدَرِكَ أسْألُكَ مَسْألَةَ المضطّر اِليكْ(2) الْخائِفِ لِعُقُوبَتِكَ اَللَّهُمَّ افْتَحْ لِي أبْوابَ رَحْمَتِكَ واسْتَعْمِلْنِي بِطاعَتِكَ وَ مَرْضاتِكَ».(3)

بعد به سوى كعبه خطاب كند و بگويد:

«اَلْحَمْدُللهِ الَّذِي عَظَّمَكِ وَ شَرَّفكِ وَ كَرَّمَكِ وَجَعَلَكِ مَثابَةً لِلنّاسِ و اَمْناً مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمِينَ».

و مستحبّ است وقتى كه محاذى حجرالاسود شد، بگويد:

«اَشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلاّاللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لهُ وَ اَشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ آمَنْتُ بِاللهِ وَ كَفَرْتُ بالطّاغُوتِ و باللاَّتِ وَالْعُزّى وَ بِعِبادَةِ الشَّيْطانِ وَ بِعِبادَةِ كُلِّ نِدٍّ يُدْعى مِنْ دُونِ اللّهِ».(4)

و هنگامى كه نظرش به حجرالاسود افتاد، متوجه به سوى او با رفتن به طرفش

ص: 135

شود و بگويد:

«اَلْحَمْدُلِلّهِ الَّذِي هَدانا لِهذا وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِىَ لَوْلا أنْ هَدانَا اللّهُ سُبْحانَ اللّهِ وَالْحَمْدُلِلّهِ ولا إلهَ إلاّ اللّهُ وَاللهُ أكْبَرُ، أكْبَرُ مِنْ خَلْقِهِ وَ أكْبَرُ ممّن أخْشى وَ اَحْذَرُ، وَ لا إلهَ إلاّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْمُلكُ و لَهُ الْحَمْدُ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ يُمِيتُ وَ يُحْيِي بيَدِهِ الْخَير وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَئً قَدِيرٌ، أللَّهُمَّ إنِّي اُومِنُ بِوَعْدِكَ وَ اَوْفى بِعَهْدك».(1).

و در روايت معتبره وارد شده است كه وقتى كه نزديك حجرالاسود رسيدى، دستهاى خود را بلند كن و حمد و ثناى الهى را به جا آور، و صلوات بر پيغمبر(صلى الله عليه وآله)بفرست و از خداوند عالم بخواه كه حج تو را قبول كند. پس از آن حجرالاسود را بوسيده، و اگر بوسيدن ممكن نشد استلام(2) نما، و اگر آن هم ممكن نشد به آن اشاره كن و بگو:

«اَللَّهُمَّ أمانَتِي أدَّيْتُها وَ ميثاقِي تَعاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لِي بِالْمُوافاةِ اَللَّهُمَّ تَصْدِيقاً بِكِتابِكَ وَ عَلى سٌنَّةِ نَبِيِّكَ اَشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلاَّاللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ وَ أنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ آمَنْتُ بِاللهِ وَ كَفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَالطاغُوْتِ وَالْ-لاَّتِ وَالْعُزّى وَ عِبادَةِ الشَّيْطانِ وَ عِبادَةِ كُلِّ نِدٍّ يُدْعى مِنْ دُونِ اللهِ».(3)

و اگر نتوانستى همه را بخوانى، بعضى را بخوان و بگو:

«اَللَّهُمَّ إلَيْكَ بَسَطْتُ يَدِي وَ فِيما عِنْدَكَ عَظُمَتْ رَغْبَتِي فَاقْبَلْ سيْحَتِي(4) وَاغْفِرْلِي وَارْحَمْنِي، اَللَّهُمَّ إنّي أعُوذُ بِكَ مِنَ الْكُفْرِ وَالْفَقْرِ وَ مَواقِفِ الْخِزْىِ في الْدُّنْيا وَالاْخِرَةِ».(5)

ص: 136

زهرا(عليها السلام) و علما و صلحا و مؤمنين و خويشان و دوستان طواف كند و مى تواند يكطواف به نيابت چند نفر به جا آورد. در روايت وارد شده كه شخصى از امام موسى بن جعفر(عليه السلام) پرسيد: من زمانى كه عازم مكّه مى شوم، بسا اشخاصى كه از من مى خواهند به جاى آنان طواف به جا آورم و قدرت اتيان طواف براى همه را ندارم. امام(عليه السلام)فرمود: پس از انجام يك طواف و دو ركعت نماز، بگو اين طواف و نماز براى آنان باشد، در اين صورت به هر كس بگويى به نيابت از تو طواف و نماز به جا آوردم، راست گفته اى;(1)

9. داخل خانه كعبه شود، خصوصاً كسى كه سفر اول اوست(2) و مستحبّ است قبل از دخول، غسل بنمايد و در وقت داخل شدن بگويد: «اَللَّهُمَّ إنَّكَ قُلْتَ وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً فَآمِنِّي مِنْ عَذابِ النَّارِ».

پس دو ركعت نماز بين دو ستون بر سنگ قرمز بگزارد و در ركعت اول بعد از سوره حمد، «حم سجده» و در ركعت دوم بعد از سوره حمد، پنجاه و پنج آيه از ساير سوره هاى قرآن بخواند;

10. از مستحبّات مكّه، زيارت مكانهاى با شرافت آن است، مانند زيارت زادگاه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و زيارت خانه حضرت خديجه(عليها السلام) كه زادگاه حضرت فاطمه(عليها السلام) نيز هست;

11. رفتن به كوه و غار حِراء;(3)

ص: 138

12. رفتن به غار ثور;(1)

13. تصميم بر آمدن مجدّد به حج، كه موجب طول عمر نيز مى شود. امام صادق(عليه السلام) فرمود:

«مَنْ رَجَعَ مِنْ مَكَّةِ وَ هُوَ يَنْوِى الحَجَّ مِنْ قابِل زِيدَ فى عُمْرهِ».(2)

«كسى كه از مكّه معظّمه برگردد، در حالى كه نيّت بازگشت به حج را داشته باشد، خداوند عمر او را طولانى مى كند و حيات بيشترى به او عطا مى فرمايد»;

14. زيارت قبور حضرت خديجه(عليها السلام) و حضرت ابوطالب(عليه السلام)، و حضرت عبدمناف و حضرت عبدالمطلب(عليه السلام)، از اجداد پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و قبر حضرت آمنه بنت وهب(عليها السلام)، مادر پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و زيارت قبر حضرتقاسم فرزند پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در قبرستان ابوطالب در حجون در دامنه كوه، كه اين زيارات را در آداب مدينه منوّره بيان خواهيم كرد.

شوطى حجرالاسود و ركن يمانى را در صورت امكان استلام نمايد و چون به مستجار رسيد، مستحبّاتى كه بعداً براى آن مكان ذكر مى شود به جا آورد و آنچه مى خواهد دعا نمايد، پس از آن حجرالاسود را استلام نمايد و شكم خود را به خانه كعبه بچسباند، يك دست را بر حجرالاسود بگذارد و دست ديگر را به طرف درب خانه كعبه بگذارد، و حمد و ثناى الهى نمايد و بر محمّد و آل او(عليهم السلام)صلوات بفرستد و اين دعا را بخواند:

«اَللَّهُمَّ صلّ على محمّد عبدك و رسولك ونبيّك وأمينك وحبيبك ونجيّك وخيرتك من خلقك اللّهُمَّ كما بلّغ رسالاتك وجاهد في سبيلك وصدع بأمرك وأوذي في جنبك وعبدك حتّى أتاه اليقين، اللَّهُمَّ اقلبني مفلحاً منجحاً مستجاباً لي بأفضل مايرجع به أحدٌّ من وفدك من المغفرة والبركة والرّحمة والرّضوان والعافية، اللَّهُمَّ إن أمتّني فاغفر لي وإن أحييتني فارزقنيه من قابل، اللّهم لاتجعله آخر العهد من بيتك، اللَّهمّ إنّي عبدك وابن عبدك وإبن أمتك، حملتني على دوّابك وسيّرتني في بلادك حتّى أقدمتني حرمك وأمنك وقد كان في حسن ظنّي بك أن تغفر لي ذنوبي فإن كنت قد غفرت لي ذنوبي فازدد عنّي رضا وقرّبني إليك زلفى ولا تباعدني وإن كنت لم تغفر لي فمن الآن فاغفر لي قبل أن تنأى عن بيتك داري فهذا أوان إنصرافي إن كنت أذنت لي غير راغب عنك ولا عن بيتك ولا مستبدل بك ولا به، اللَّهُمَّ احفظني من بين يديّ ومن خلفي وعن يميني وعن شمالي حتّى تبلّغني أهلي فإذا بلغتني أهلي فاكفني مؤونة عبادك وعيالي فإنّك وليّ ذلك من خلقك ومنّى».(1)

ص: 140

پس به طرف زمزم رود و از آب زمزم بنوشد و در روايتى از امام صادق(عليه السلام)نقل شده كه بعد از طواف وداع آب زمزم را برسرش نريزد(1) و بگويد:

«آئبون تائبون عابدون، لربّنا حامدون إلى ربّنا راغبون إلى اللّه راجعون إن شاء اللّه».(2)

و در مسجدالحرام يك سجده طولانى به جا آورد، و از درب حنّاطين (كه در مقابل ركن شامى بوده است) خارج شود.

2. زمانى كه مى خواهد از مكّه خارج شود، به مقدار يك درهم(3) خرما بخرد و آن را به فقرا صدقه بدهد;

3. در هر يك از چهار زاويه درون كعبه دو ركعت نماز بخواند و بعد از نماز اين دعا را بخواند:

«اَللَّهُمَّ مَنْ تَهَيَّأ أوْ تَعَبَّأ أوْ أعَدَّ أوْ اِسْتَعَدَّ لِوِفادَة إلى مَخْلُوق رَجاءَ رِفْدِهِ وَ جائِزَتِهِ وَ نَوافِلِهِ وَ فَواضِلِهِ فَاِلَيْكَ يا سَيِّدِي تَهْيِئَتِي وَ تَعْبِئَتي وَ إعْدادِي وَاسْتِعْدادي رَجاءَ رِفْدِكَ وَ نَوافِلِكَ وَ جائِزَتِكَ، فَلا تُخَيِّبِ الْيَوْمَ رَجائِي يا مَنْ لا يَخِيبُ عَلَيْهِ سائِلٌ وَ لا يَنْقُصُهُ نائِلٌ فَاِنِّي لَمْ آتِكَ الْيَوْمَ بِعَمَل صالِح قَدَّمْتُهُ وَلا شَفاعَةِ مَخْلُوق رَجَوْتُهُ وَلكِنِّي أتَيْتُكَمُقِرّاً بِالظُّلْمِ وَالاْساءَةِ عَلى نَفْسي فَاِنَّهُ لا حُجَّةَ لِي وَ لا عُذْرَ فَأَسْأَلُكَ يا مَنْ هُوَ كَذلِكَ أنْ تُعْطِيَنِي مَسْألَتِي وَ تقيلنى عَتْرتى وَ تَقْلِبَنِي بِرَغْبَتِي وَ لا تَرُدَّنِي مَجْبُوهاً مَمْنُوعاً وَ لا خائِباً يا عَظِيمُ يا عَظِيمُ يا عَظِيمُ أرْجُوكَ لِلْعَظِيمِ، أَسْأَلُكِ يا عَظِيمُ أنْ تَغْفِرَ لِيَ الذَّنْبَ الْعَظِيمَ لا إلهَ إلاّ أنْتَ».(4)

و مستحبّ است هنگام خروج از كعبه، سه مرتبه «اَللهُ اَكْبَر» بگويد، سپس بگويد:

ص: 141

«اَللَّهُمَّ لا تَجْهَدْ بَلاءَنَا رَبَّنا وَ لا تُشْمِتْ بِنا أعْداءَنا فَاِنَّكَ أَنْتَ الضَّارُ النَّافِعُ».

بعد پايين آمده، پلّه ها را سمت چپ خويش قرار دهد، كعبه را استقبال نمايد و نزديك پلّه ها دو ركعت نماز بخواند;(1)

ص: 142

صورت بايد حج اِفراد به جا آورد و پس از آن عمره مفرده به جا آورد گرچه مجزى از حج تمتّع نمى باشد، پس، اگر حج تمتّع بر او واجب بوده بايد سال بعد آن را بياورد.

(مسئله 503 )طواف نساء در حج يا عمره مفرده هر چند واجب است ولى جزء ركنى عمره و حج نيست، پس اگر كسى آن را ترك كند گرچه ترك واجب نموده امّا حج و عمره او صحيح است، ولى استمتاع از زن بر او حرام است و همين طور است اگر زن اين طواف را ترك كند.

(مسئله 504 )اگر كسى از روى غفلت و نسيان و بى توجهى طواف حج يا عمره را ترك كند، عمره و حجِ او باطل نيست، ولى لازم است هر وقت كه يادش آمد آن را به جا آورد، گرچه در ماههاى غير حج باشد و اعاده سعى لازم نمى باشد; و اگر به وطن خود برگشته و مى تواند به مكه برگردد بايد بر گردد و اگر رجوع به مكّه براى او مقدور نيست يا مشقّت دارد، كه معمولاً براى ايرانيان چنين است بايد به شخص مورد اطمينانى نيابت دهد كه از طرف او طواف را به جا آورد; و اگر ترك طواف عمره يا حج از روى جهل تقصيرى به مسئله باشد و به وطن برگردد، عملش محكوم به بطلان است چون ترك از روى جهل تقصيرى به مسئله همان گونه كه گذشت ترك عمدى محسوبمى شود و اگر آن عمل برايش واجب بوده بايد سال بعد دوباره بياورد و به مجرد باطل كردن، واجب است يك شتر قربانى كند.

(مسئله 505 )اگر كسى طواف واجب را فراموش كند و با زن نزديكى نمايد در صورت نسيان چيزى بر او نيست .

(مسئله 506 )اگر كسى طواف را از روى جهل تقصيرى ترك كند وبه محل خود باز گردد بايد حج را اعاده كند و يك شتر قربانى نمايد .

(س 507 )اگر كسى طواف عمره را فراموش كرد و يا آن را ناقص انجام داد و

ص: 144

در عرفات يادش آمد، وظيفه او چيست؟

ج - بايد بعد از اعمال منى آن را تدارك كند، و لازم نيست كه به خاطر تدارك طواف به مكّه برود چون فوريت ندارد.

(مسئله 508 )اگر كسى هنگام سعى، متذكر شود كه طواف را به جا نياورده، بايد سعى را رها نموده، طواف را به جا آورد سپس سعى را اعاده كند.

(مسئله 509 )اگر شخصى طواف حج واجب خود را باطل انجام داده باشد و بعد از آن در سالهاى بعد حج نيابى بجا آورده باشد حج نيابى او صحيح است. ولى بايد طواف حج خود را تدارك نمايد.

(مسئله 510 )اگر شخص مُحرم، به واسطه بيمارى، خودش قدرت نداشته باشد كه طواف كند - ولو به نحو سواره - و تا آخر وقت نيز قدرت پيدا نكند، بايد براى طوافش نايب بگيرد، كما اينكه اگر بعد از گذشتن از نصف نتواند بقيّه را بياورد مى تواند براى بقيّه نايب بگيرد و اگر قبل از آن باشد براى همه اش نايب مى گيرد، كما اينكه نيز مى تواند در صورت قبل هم براى از سر گرفتن نايب بگيرد.

(مسئله 511 )طواف كننده خواه پياده يا روى ويلچر يا روى تخت باشد و طواف بنمايد، رعايت همه شرايط طواف براى او لازم است و فرقى با پياده طواف كردن ندارد.

آورد و انگيزه اش خدايى است كفايت مى كند، گرچه به زبان آوردن نيّت در اعمال عمره مفرده و عمره تمتّع و حجّ تمتّع گفته شده كه مستحب است.

(مسئله 513 ) در طواف لازم است نوع طواف - گرچه به طور اجمال - معلوم باشد.

(س 514 )كسى كه نيّت طواف را در دل گذرانده و به قصد طواف مقدارى حركت مى كند، سپس گمان مى كند نيّت طواف را بايد به زبان بگويد، لذا بر مى گردد و نيّت را با زبان مى گويد و طواف را از نو شروع مى كند، آيا طوافش صحيح است يا خير؟

ج - صحيح است.

(مسئله 515 )اگر كسى در به جا آوردن طواف يا ساير اعمال عمره و حج كه عبادى است، ريا كند; يعنى براى نشان دادن و به رخ ديگرى كشيدن و عمل خود را خوب جلوه دادن به جا آورد،طواف او و همچنين هر چه را اين طور به جا آورده، باطل است، و در اين عمل معصيت خدا هم كرده است. بلى اگر در خواندن دعاهاى طواف ريا كند اصل طواف او باطل نمى شود.

(مسئله 516 )رياىِ بعد از عمل و تمام كردن طواف يا اعمال ديگر، موجب بطلان آن نمى شود.

(مسئله 517 )اگر در عملى كه عبادى است رضاى ديگران را نيز شركت دهد و خالص براى خدا نباشد، عمل او باطل است.

(مسئله 518 )در قصد قربت كه شرط صحّت طواف و ساير عبادات مى باشد فرق نمى كند كه عمل را براى خدا به جا آورد و يا براى رضا و خوشنودى او، يا براى اطاعت امر خدا، يا براى ترس و فرار از غضب خدا و اينكه او را به جهنم نبرد، يا براى اينكه خدا به او ثواب دهد و او را به بهشت ببرد. خلاصه آنكه به نحوى رابطه با خدا باشد (نه ريا و به رخ ديگران كشيدن) كفايت مى كند.

ص: 146

(مسئله 519 )اگر شخصى در اثناى طواف شك كند كه آيا طواف را به نيت منوب عنه آغاز كرد، يا به نيت خودش، احتياط آن است كه طواف را به نيت منوب عنه اتمام كند و پس از نماز آن طواف و نماز را اعاده كند .

دوم; طهارت از حدث: طواف كننده بايد پاك باشد، هم از حدث اكبر كه موجب غسل است «مانند جنابت و حيض و نفاس و مسّ ميّت»، و هم از حدث اصغر كه موجب وضوست، يعنى بايد با وضو باشد.

(مسئله 520 )طهارت از حَدَث اكبر و حَدَث اصغر در طواف واجب، شرط صحّت است و بدون آن، طواف باطل است «چه طواف عمره باشد يا طواف حج يا طواف نساء» حتّى در عمره و حج مستحبّى.

(مسئله 521 )كسى كه حدث اكبر يا اصغر از او سر زده باشد اگر طواف واجب به جا آورد باطل است; خواه از روى علم و عمد باشد يا از روى غفلت يا فراموشى يا ندانستن مسئله مانند نماز كه اگر بى طهارت به جا آورده شود، در هر حال باطل است و بايد از سر بگيرد.

(مسئله 522 )طهارت از حَدَث اصغر در طواف مستحبّى (يعنى طوافهاى مستقل كه جزء حج و عمره نيست) شرط نيست، ليكن براى نماز آن شرط است; و امّا، كسى كه جنب يا حائض است، چون جايز نيست به مسجدالحرام وارد شود، و اگر غفلتاً يا نسياناً وارد شد و طواف مستحبّى انجام داد، طوافش صحيح نمى باشد.

(مسئله 523 )اگر در اثناى طواف حَدَث عارض شود، مسئله داراى صورى است: 1- اينكه پيش از رسيدن به نصف طواف باشد در اين صورت طواف باطل مى شود و بايد پس از وضو آن را از سر بگيرد. 2- اينكه پس از رسيدن به نصف و پيش از تمام شدن دور چهارم باشد در اين صورت بنابر احتياط مستحب پس از وضو طواف سابق را تمام كند و نماز آن را بخواند و دوباره طواف و نماز آن را از

ص: 147

سرگيرد. 3- اينكه بعد از تمام شدن دور چهارم باشد، در اين صورت طواف را قطع كند و بعد از تحصيل طهارت، از همان جا كه آن را قطع كرده اتمام كند و در تمام صور اگر طواف را از سر بگيرد مجزى است و راحت هم مى باشد.

(مسئله 524 )كودكى كه مميّز است و خودش محرم شده باشد حكم بزرگسالان را دارد و بايد مانند آنها شرايط طواف را رعايت نمايد، چون خود طواف مى كند و اعمال را انجام مى دهد، نه آنكهطوافش مى دهند و سعيش مى برند، بنابراين در ابتداى طواف و سعى و بين سعى و طواف بايد بيدار باشد، امّا اگر كودك غير مميّز باشد چنانچه در بين طواف يا سعى بخوابد مانعى ندارد، چون «يطاف بهم» علاوه بر قاعده صورى بودن طوافش حجت بر صحت و عدم مانعيّت است.

(مسئله 525 ) اگر حج گزار بعد از انجام اعمال عمره و حج بفهمد وضويش باطل بوده با تدارك طوافها و نماز، حجش صحيح است.

(س 526 )كسى كه بعد از تقصير در عمره تمتّع، متوجه شود كه وضويش باطل بوده يا وضو نداشته و با اين حال طواف كرده و نماز طواف خوانده است، وظيفه اش چيست؟

ج - طواف و نماز را اعاده كند و عمره او صحيح است.

(س 527 )كسى كه در شوط آخر، مُحدث شده است و بدون طهارت شوط را تمام كرده و بعد وضو گرفته و طواف را اعاده نموده است و نماز و سعى و تقصير را انجام داده است، آيا عمل او صحيح است و وظيفه او چيست؟

ج - صحيح است، و حكم به بنا، و اتمام كه در مرسله ابن ابى عمير يا جميل(1) آمده، حكم ترخيصى است نه عزيمتى; چون مقام، مقامِ توهّم حَظْر بوده است. پس گرچه مى تواند همان يك شوط

ص: 148

را دو مرتبه با طهارت بياورد، ليكن همان از سرگرفتن كافى است.

(مسئله 528 )اگر در اثناى طواف، حَدَث اكبر، مثل جنابت يا حيض عارض شود بايد فوراً از مسجدالحرام خارج شود پس، اگر پيش از نصف دور چهارم باشد، پس از غسل طواف را اعاده كند، و اگر بعد از نصف دور چهارم باشد، بعد از غسل اِتمام نمايد و نيازى به اعاده نيست، هر چند احوط اعاده مى باشد، و اگر طواف را از سر بگيرد مجزى است.

(مسئله 529 )كسى كه نمى دانسته بايد غسل جنابت نمايد و با جنابت حج را انجام داده، حج او صحيح است ولى طوافهاى عمره، حج و نساء به همراه نمازهاى آن را ، بايد اعاده كند، و اگر نمى تواند خودش به جا آورد نايب بگيرد.

(مسئله 530 )اگر بعد از اعمال حج بفهمد غسل ميّت به گردنش بوده اگر بعد از مس ميت غسل جنابت كرده از آن كفايت مى كند و عملش صحيح است و گرنه بايد طواف و نماز آن را اعاده كند .

(مسئله 531 ) اگر طواف كننده در اثناى طواف، محدث شده باشد، ولى به اعتقاد صحت اعمال حج را انجام داده باشد، حجش صحيح است ولى بايد با ملاحظه قبل و بعد از شوط چهارم طواف و نماز آن را تدارك نمايد.

(مسئله 532 )اگر كسى از وضو گرفتن و غسل كردن عذر داشته باشد، اگر اميد دارد كه عذرش برطرف شود و بتواند طواف را با وضو و يا با غسل به جا آورد بايد صبر كند، و اگر اميد ندارد واجب است بدل از وضو يا بدل از غسل تيمّم كند; و اگر جهلاً بدون تيمّم طواف و نماز را به جا آورد، باطل است و بايد اعاده نمايد.

(مسئله 533 ) اگر با تمكّن از آب به اعتقاد صحّت اعمال، تيمّم كند، و اعمال را انجام دهد بعد از انجام كليه اعمال فهميد كه وظيفه او غسل يا وضو بوده است، از

ص: 149

احرام خارج شده چون همه اعمال راآورده، ولى بايد طواف و نماز طواف را اعاده كند، چون باطل بوده و در اين جهت حكم كسى را دارد كه طواف و نماز آن را غير عمدى به جا نياورده و با فرض عدم تمكّن، نايب بگيرد.

(مسئله 534)اگر براى وضو گرفتن آب ندارد و از تيمّم كردن هم عذر دارد و اميد هم ندارد كه عذرش بر طرف شود و به اصطلاح فاقد الطهورين است بايد براى طواف و نماز آن نايب بگيرد، و سعى را خودش انجام دهد و همچنين اعمالى كه نياز به طهارت ندارد بايد خودش به جا آورد.

(مسئله 535 )اگر كسى بدل از غسل تيمّم كرد و حَدَث اصغر بر او عارض شد، براى حَدَث اكبر لازم نيست تيمّم كند، بلكه براى حَدَث اصغر بايد تيمّم كند، و تا حَدَث اكبر براى او حاصل نشده و عذرش باقى است، همان تيمّم اول كافى است و به منزله غسل است، ليكن احتياط مستحب آن است كه تيمّم بدل از غسل هم بكند.

(س 536 )آيا بدار براى معذورين از طهارت مائيّه و نيز ديگر معذورين جايز است يا نه؟ و بر فرض جواز اگر قبل از انقضاى وقت عذرش برطرف شد اعاده لازم است يا نه؟

ج - بدار در صورت يأس جايز است و اعاده لازم نيست هر چند در وقت، عذر برطرف شود.

(مسئله 537 )اگر كسى در اثناى طواف مُحدث شود و خجالت بكشد خود را تطهير كند و با اين حالت تمام اعمال حج را انجام دهد، اگر با اعتقاد به صحّت، اعمال را تمام كرده باشد، حجّش صحيح است و بايد طوافها و نمازهاى آن را اعاده كند، و اگر خودش نمى تواند، بايد نايب بگيرد; و اگر كار او عمدى باشد، در بعض صور صحّت حج او اشكال دارد.

(س 538 )بعضى از معلولين طهارت از حَدَث اصغر براى آنها ممكن نيست،

ص: 150

چون قوّه ماسكه خود را از دست داده اند، چگونه طواف و نماز را انجام دهند؟

ج - بايد به همان نحوى كه براى نمازهاى يوميّه عمل مى كنند براى هر يك از طواف و نماز طواف نيز عمل نمايد، يعنى براى هر كدام يك وضو مى گيرد و خروج حدث اصغر بعد از آن مضرّ به صحّت طواف و نمازش نمى باشد.

(س 539 )مُحرمى مبتلا به خروج ريح است، يعنى مرتّب ريح از او خارج مى شود، و در عرض سال شايد يكى دو ماه فى الجمله تخفيف پيدا مى كند، ولى نوعاً به فاصله يكى دو دقيقه وضويش باطل مى شود، تكليف چنين شخصى در طواف و نماز چيست؟ چند وضو بايد بگيرد؟

ج - حكم مبطون(1) را دارد، و يك وضو براى طوافش و يكى هم براى نماز طوافش قطعاً كافى است.

(س 540 )شخصى مسلوس(2) است، براى طواف و نماز آن، وظيفه او چيست؟

ج - بايد به همان نحوى كه براى نمازهاى يوميّه عمل مى كرد براى هر يك از طواف و نماز طواف يك وضو بگيرد و قطعاً كافى است، و خروج حدث بعد از آن مضرّ نمى باشد، آرى، اگر مى تواند بدون زحمت طواف يا نماز آن را در حالى كه با وضواست و حدث خارج نمى شود انجام دهد بايد همان نحو عمل نمايد، چون عدم مضرّ به خروج حدث براى امثال مسلوس به حكم مشقّت و ضرورت است.

ص: 151

(س 541 )شخصى عمل جراحى انجام داده است و فعلاً كيسه اى بسته است كه بول او قطره قطره در آن كيسه مى ريزد، ليكن نه از مجراى بول، بلكه از موضع جرّاحى كه در پهلوى او قرار داده اند، آيا اين شخص حكم مسلوس را دارد؟

ج - حكم مسلوس را دارد.

(س 542 )شخصى عمره مفرده اى به نيابت از پدرش انجام داده و روز بعد به نيابت مادرش محرم مى شود و در اثناى آن، متوجه مى شود كه در عمره اول طواف و نماز آن را بدون وضو انجام داده وظيفه او در اين صورت چيست؟

ج - احرام دوم صحيح است و طواف و نماز عمره اول را اعاده كند سپس اعمال عمره فعلى را انجام دهد.

(مسئله 546 )زنى در غير روزهاى عادت خود، لك ديده و با اعتقاد به پاكى، طواف و نماز آن را انجام داده و شب بعد خونى با شرايط حيض ديده است، اين حالت، دو صورت دارد. صورت اول: اگر يقين كند كه بعد از ديدن لك، خون در باطن فَرْج بوده و قطع نشده، در اين صورت، حيض بوده است و طواف و نمازش صحيح نيست، ولى حجّ او صحيح است و فقط بايد طواف و نماز را اعاده كند، و اگر در عمره تمتّع بوده، در صورت ضيق وقت بايد از عمره تمتّع به حج اِفراد عدول كند و پس از حج، عمره مفرده به جا آورد; صورت دوم: اگر شك دارد يا يقين كند كه خون قطع شده، در اين صورت حيض نبوده و اعمالش صحيح است.

(مسئله 547 )اگر صاحب عادت وقتيّه و عدديّه، كه عددش مثلا هفت روز است، در روز هفتم پاك شد و غسل كرد و اعمال حج را به جا آورد، ولى بعداً لك ديد، اگر خون از روز دهم تجاوز نكرده در وسعت وقت بايد طواف و نماز را اعاده كند و در ضيق وقت، اعاده ندارد و عمل به اماريّت عادت موجب اجزاء در ضيق وقت مى باشد.

(س 548 )زنى در هنگام حائض شدن، خونى مى بيند كه نشانه هاى حيض را ندارد و پس از چند ساعت و يا يك روز خون او داراى نشانه هاى حيض مى شود آيا خون اوّلى حيض است يا نه؟

ج - اگر متصل باشد خون حيض است .

(س 549 ) آيا خوردن قرص براى جلوگيرى از عادت زنانه در ايّام حج، جايز است يا خير؟

ج - جايز مى باشد، ولى بهتر است كه از مصرف آن خوددارى نمايند، چون گاهى با خوردن قرص، باز در ايّام حج و عمره خون و لك مى بينند و تشخيص حيض و استحاضه براى آنان

ص: 153

مشكل مى گردد و شارع مقدّس، تكليف آنان را در ايّام حج و عمره روشن نموده است.

(مسئله 550 )اگر زنى به علّت خوردن قرص، نظم عادت ماهانه اش به هم بخورد، به طورى كه گاهى در مدّت طولانى مرتّب خون و لك مى بيند، اگر خون سه روز استمرار داشته باشد، گرچه به اين صورت كه تا سه روز باطن فَرْج آلوده باشد، حكم حيض را دارد، وگرنه بايد به وظايف مستحاضه عمل كند.

(س 551 ) زنى كه حيض بوده و نمى دانسته و اعمال عمره را به جا آورده، بفرماييد آيا بايد دوباره آن را به جا آورد يا كافى است؟

ج - اگر در وسعت وقت است، بايد طواف و نماز را اعاده كند، ولى اگر وقت ندارد، در اينكه وظيفه مبدّل شده يا نه، اشكال است و احتياطاً با گفتن تلبيه براى حجّ اِفراد محرم شود و بعد از آن هم عمره مفرده به جا آورد، مانند ديگر زنان حائض كه نمى رسند عمره تمتّع را تمام كنند; و گفتن تلبيه احتياطاً براى آن است كه شايد فرد از احرام خارج شده باشد.

(مسئله 552)اگر زنى در عمره تمتّع، قبل از سه شوط و نيم حائض شد و تا قبل از رفتن به عرفات پاك نشد، مورد عدول به حج اِفراد است; و اگر بعد از سه شوط و نيم در طواف عمره تمتّع حائض شد، بايد سعى و تقصير را انجام دهد و براى حج تمتّع محرم شود و در وقت انجام طواف حج، قبل يا بعد از آن، بقيّه طواف عمره تمتّع و نماز آن را به جا آورد.

(مسئله 553 )اگر زنى عمره تمتّع را انجام داد و بعد از عمل متوجه شد كه طواف او باطل بوده است و بعداً عذر زنانه پيدا كرد و تا وقوف به عرفات پاك نشد، بايد براى حج مُحرم شود و پس از آمدن به مكّه و رفع عذر، طواف و نماز آن را انجام دهد.

ص: 154

(س 554)اگر زن حائض، اعمال عمره تمتع را در حال حيض جهلاً انجام دهد چه حكمى دارد؟

ج - طواف و نماز او باطل است چون طهارت از حدث شرط واقعى طواف و نماز آن مى باشد.

(مسئله 555 )زنها چه سيّده و چه غير سيّده، بعد از گذشت پنجاه سال قمرى اگر خون حيض نبينند و عادت ماهانه آنها كلا قطع شود يا خونى كه مى بينند شك داشته باشند كه حيض است يا غير آن، يائسه مى باشند يعنى خونى كه مى بينند محكوم به حيض نيست ولى اگر خونى كه مى بينند يقين داشته باشند كه همان خون عادت قبل از پنجاه سالگى است، تا هر زمانى كه يقين دارند همان خون است، يائسه نشده اند و بايد به وظيفه حائض عمل كنند.(مسئله 556 ) اگر زنى بعد از طواف و قبل از نمازِ طواف حائض شود، اگر وقت وسيع است، صبر كند تا پاك شود و نماز را بخواند و بعد بقيّه اعمال را انجام دهد; و اگر وقت تنگ باشد، سعى و تقصير عمره تمتّع را خودش انجام دهد و به حجّ تمتّع محرم شود و بعد از طواف حج يا قبل از آن نمازِ طواف را بخواند و سپس بقيّه اعمال حجّ را انجام دهد.

(مسئله 557)اگر زن در احرام عمره تمتع پس از نماز طواف حائض شود مشكلى براى اعمال او پيش نمى آيد چون در سعى و تقصير طهارت شرط نيست ومحل سعى جزو مسجد نمى باشد بنابراين بايد عمره تمتع را به پايان ببرد.

(مسئله 558)اگر زنى در اثناى طواف، مستحاضه قليله شود، مسئله چند صورت دارد. صورت اول: اينكه بيش از رسيدن به نصف باشد در اين صورت طواف باطل است و بايد بعد از وضو طواف را از سر بگيرد. صورت دوّم: اگر بعد از تمام شدن نصف شوط چهارم باشد، پس از تجديد وضو و تطهير بدن و لباس، طواف را تمام كند; صورت سوم: اگر قبل از نصف شوط چهارم باشد، بنا بر

ص: 155

احتياط مستحب، پس از تجديد وضو و تطهير، آن را اتمام و سپس اعاده نمايد، و در هر دو صورت، اگر طواف را از سربگيرد طواف از سرگرفته شده، مجزى مى باشد.

(مسئله 559 )اگر زنى بعد از وقوفين حيض شود، ولى با مصرف كردن قرص خون قطع گردد و اعمال را انجام دهد، ولى بعد از آن لك ببيند، در اين صورت اگر خون سه روز مستمرّ نبوده و حتّى در باطن فَرْج هم قطع شده بود، حيض نبوده و با انجام وظايف زن مستحاضه، عمل او صحيح است. و همين طور اگر شك دارد كه استمرار داشته يا نه و فحص هم لازم نيست.

(مسئله 560 ) طواف و نماز آن براى زن در مستحاضه كثيره، هر كدام مستقل است و براى هر كدام يك غسل لازم است، مگر آنكه از وقت غسل كردن براى طواف تا آخر نماز، خون قطع شود.

(مسئله 561 ) مستحاضه اى كه خون او قطع نمى شود، بايد براى هر يك از طواف و نماز غسل كند، و بايد طورى باشد كه بعد از غسل، مبادرت به عمل نمايد.

(مسئله 562 )مستحاضه اى كه بايد براى هر نماز و طواف، غسل كند اگر با عمل به وظيفه، طواف را شروع كند و در اين حال، نماز فريضه آغاز شود، در صورتى كه بعد از خواندن نماز فريضه، با همان طهارت اول، طواف را ادامه دهد، و از هنگام غسل تا آخر طواف، خون قطع بوده، طواف او صحيح است.

(مسئله 563 )زنى كه در حال استحاضه است و براى طواف، خود را تطهير كرده بعد از طواف نمى داند كه از وى خون خارج شد و يا نشده، اگر به خروج خون يقين ندارد وارسى لازم نيست و اگر خون خارج نشود، مى تواند با همان غسل، نماز طواف را بخواند ولى اگر كشف خلاف بشود بايد پس از تجديد غسل نماز را اعاده كند.

ص: 156

(س 564 )زن مستحاضه اى بعد از غسل مشغول طواف مى شود، در اثناى طواف لك مى بيند، وظيفه او چيست؟

ج - اگر خون او مستمر است و به وظيفه عمل كرده، با تحفّظ از خروج خون، چيزى بر او نيست و در غير اين صورت، حكم حَدَث جديد را دارد.

(س 565 )زنى به تصوّر اينكه پاك شده طواف انجام مى دهد و در اثناى سعى متوجه مى شود كه هنوز پاك نشده، آيا سعى او نيز باطل است؟ اگر بعد از سعى متوجه شود، چگونه است؟

ج - در فرض اول، سعى را قطع كند و پس از پاك شدن از حيض، طواف و نماز و سعى را هم اعاده كند، گرچه احتياط مستحب در آن است كه پس از اعاده طواف و نماز، سعى را اِتمام و اعاده نمايد، و در هر دو صورت اعاده كفايت مى كند; در فرض دوم، اعاده طواف و نماز نيز لازم است و احتياط مستحب در اعاده سعى مى باشد.

(س 566 )زنى به تصور اين كه مستحاضه است در ميقات محرم شده و با انجام وظايف مستحاضه اعمال عمره تمتع را به جا آورده، پس از اعمال متوجه شده كه حائض بوده وظيفه او نسبت به اعمال عمره و حج چيست؟

ج - اگر وقت براى اعمال بعد از پاك شدن از حيض دارد اعمال را اعاده كند و اگر وقت براى انجام اعمال را ندارد با همان احرامى كه بسته حج اِفراد به جا آورد و پس از انجام حج، عمره مفرده به جا آورد .

(س 567 ) آيا مستحاضه قليله بدون وضو مى تواند طواف مستحبى انجام دهد؟

ج - وضو لازم نيست ولى بدنش را بايد پاك كند و براى نماز آن

ص: 157

وضو لازم است، گرچه مى تواند نمازِ طواف مستحبى را به جا نياورد.

(مسئله 568 )در استحاضه قليله زن بايد براى طواف يا نماز، ظاهر فرج را هم، اگر خون به آن رسيده آب بكشد و پنبه را عوض كند و وضو بگيرد .

معلوم شود وضو يا غسل نداشته و اشكال پيدا شود. و چه بهتر كههميشه انسان قبل از طواف يك غسل احتياطى مستحبّى بياورد، يعنى غسل مى كند به انگيزه آنكه اگر غسلى بر ذمّه اش بوده اين غسل به جاى آن باشد، نتيجتاً اگر بعد معلوم شود كه غسل بر ذمّه او بوده همين غسل احتياطى جايش را مى گيرد.

(مسئله 575) شخص محدث به حَدَث اكبر، اگر در اثناى طواف شك كند كه غسل جنابت يا حيض يا نفاس انجام داده يا نه، بايد فوراً از مسجدالحرام خارج شود. در اينجا دو صورت دارد. صورت اول: اگر نصف شوط چهارم را تمام كرده بود سپس شك كرد، بايد غسل كند و برگردد و تتمّه آن طواف را به جا آورد و احتياط آن است كه آن را نيز اعاده كند; صورت دوم: اگر قبل از نصف شوط چهارم شك كرده بود، بايد بعد از غسل كردن، طواف را اعاده كند، و اگر طواف را - در هر دو صورت - از سرگرفت، مجزى است.

سوم، طهارت بدن و لباس از نجاست، يعنى طواف كننده بايد بدنش و لباسش پاك باشد و اگر با بدن و يا با لباس نجس طواف كند، طوافش باطل است.

(مسئله 576 )احتياط مستحب آن است كه طواف كننده از نجاساتى كه در نماز عفو شده «مثل خون كمتر از درهم و جامه اى كه با آن نتوان نماز خواند; مثل عرقچين و جوراب، حتى انگشتر نجس» اجتناب كند. و همچنين محمول متنجس در طواف مانعى ندارد.

(مسئله 577 )در خون قروح و جروح، تا آن اندازه اى كه مى شود تطهير كرد و لباس را عوض كرد، احتياط واجب آن است كه تطهير كند يا جامه را عوض كند، و اگر تطهير آن مشقّت و زحمت داشته باشد و تأخير طواف هم ميسّر نباشد طواف با آن مانعى ندارد و لازم نيست تطهير كند.

(مسئله 578 )اگر طهارت بدن و لباس معلولين زحمت داشت، لازم نيست تطهير كنند و اگر با همان وضع با كم كردن نجاست به قدر مقدور، طواف و نماز

ص: 159

طواف را به جا آورند، صحيح است.

(مسئله 579 )اگر تأخير طواف براى معلولين يا ساير ذوى الاعذار ممكن است و وقت تنگ نيست، يا اينكه شستن آن مشقّت ندارد و يا لباس را مى تواند عوض نمايد، بنا بر احتياط واجب با آن لباس طواف نكند.

(مسئله 580 )اگر كسى طواف كند و بعد از آنكه از طواف فارغ شد، به نجاست در حال طواف علم پيدا كند ولى قبلاً آن را نمى دانسته، طوافش صحيح است.

(مسئله 581 )اگر نجاست بدن يا لباس را مى دانست ولى فراموش كرد، و پس از طواف يا در بين آن يادش بيايد، طواف را اعاده نمايد.

(س 582 )كسى كه طواف و نماز طواف را با بدن يا لباس نجس از روى جهل يا نسيان به جا آورده آيا اعاده طواف و نماز لازم است يا نه؟ و تكليف او نسبت به اعمال مترتبه چيست؟

ج - در صورت جهل قصورى و نسيان، طواف و نماز و اعمال مترتبه صحيح است.

(مسئله 583 )اگر كسى شك داشته باشد كه لباسش يا بدنش نجس است، مى تواند با آن حال طواف كند و صحيح است، چه بداند كه قبل از اين پاك بوده يا نداند و چه اين شك قبل از شروع در طواف باشد يا در اثناء و چه منشأ شك احساس نجس شدن يا غير آن باشد; ليكن اگر بداند كه قبلاً نجس بوده و نداند كه تطهير كرده است يا نه، نمى تواند با آن بدن يا آن لباس طواف كند، بلكه بايد خود را تطهير كند و سپس طواف كند.

(مسئله 584 )اگر كسى در بين طواف، علم پيدا كند كه نجاست بدن يا لباس او از اول بود طواف را از همانجا قطع كند و پس از شستن يا عوض كردن لباس طواف را از همان جا كه قطع كرده است، تمام كند، به شرط اينكه موالات عرفى به هم نخورد. و اگر موالات به هم مى خورد، پس اگر بعد از نصف طواف باشد

ص: 160

طواف را از همانجا ادامه دهد و اگر پيش از تمام شدن نصف طواف باشد طواف را از سر بگيرد همچنين اگر در بين طواف نجاستى در بدن يا لباس خود ببيند و احتمال بدهد كه الآن عارض شده است همان حكم جارى است، گر چه در هر دو صورت اگر طواف را از سر بگيرد مجزى است.

(س 585 )شخصى در حين طواف، اندكى خون در بينى خود مى بيند و آن را با دستمال پاك مى كند و طواف خود را تمام مى نمايد، آيا اين طواف صحيح است؟

ج - اگر بينى او نجس شده، بايد بينى خود را آب بكشد و طواف را تكميل كند، و در صورتى كه موالات به هم خورده باشد، احتياطاً بعد از تكميل آن، طواف و نماز را اعاده كند، و اين حكم در صورتى است كه قبل از نصف شوط چهارم بوده باشد، هر چند استيناف خالى از قوّت نيست; و در صورت ديگر، اگر بعد از شوط چهارم بوده تكميل مجزى است، كما اينكه كفايت از سر گيرى هم خالى از قوّت نيست; هر چند احتياط در تكميل و خواندن نماز طواف و اعاده آن مطلوب است; و اگر بدون تطهير بينى، طواف را ادامه داده، احتياط آن است كه بعد از تكميل طواف و خواندن نماز، آنها را اعاده كند، و محمول متنجّس مانعى ندارد.

(س 586 )كودك محرمى كه او را طواف مى دهند، آيا بايد بدن و لباس او پاك باشد؟ و چنانچه قبل از طواف، او را تطهير كنند آيا براى يك طواف كافى است و وارسى بين طواف لازم نيست؟

ج - رعايت طهارت بدن و لباس كودك غير مميّز كه او را طواف مى دهند لازم نيست.

ص: 161

مى باشد، بلكه عدم شرطيت اباحه در محمول و غير ساتر بعيد نيست بلكه در محمول خالى از قوّت نمى باشد، و بنابر احتياط طواف كننده در لباس خود همه شرايط لباسى نماز گزار را رعايت كند .

شوطهاى بعد مى توان بدون توقف دور بزند تا هفت شوط تمام شود، و در دور هفتم لازم است از حجرالاسود بگذرد و از مطاف خارج شود و اگر قبل از گذشتن از حجرالاسود از مطاف خارج شود، طوافش صحيح نيست و دور هفتم ناقص است.

(مسئله 592 )در طواف بايد همان طور كه همه مسلمين طواف مى كنند، از مقابل حجرالاسود طواف را شروع كند، بدون دقّتهاى ناشى از وسوسه و در دورهاى ديگر در نزد حجر الأسود توقف و عقب و جلو رفتن لازم نيست ، كه اين موجب اشكال و گاهى هم حرام است.

(مسئله 593 ) اگر كسى بدون نيّت، طواف را قبل از حجرالاسود شروع كند، ولى نيّت طواف را از حجرالاسود بكند و دور هفتم را همان طور كه معمول است از حجرالاسود بگذرد، طواف او صحيح است; امّا اگر قبل از حجرالاسود نيّت طواف را بنمايد و به همان جا ختم كند، طواف او باطل است چون دور هفتم ناقص شده، خلاصه در نيّت طواف بايد با نيّت و با انگيزه طواف قربة إلى اللّه از حجرالاسود شروع كند و در دور هفتم از حجرالاسود بگذرد تا هفت شوط كامل شده باشد.

(س 594 )كسى كه اشتباهاً طواف را از ركن يمانى شروع و به همان جا ختم كرده و نماز طواف را خوانده و پس از آن متوجه شده، حكمش چيست؟ چنانچه در اثناى طواف متوجه شد و طوافش را به حجرالاسود ختم كرد، آيا به طوافش ضرر مى رساند يا خير؟

ج - طواف و نماز را بايد اعاده كند، و فرقى بين دو صورت ياد شده، نيست.

(مسئله 595 )اگر كسى طواف را از حجرالأسود شروع نمود ولى در هر شوط قبل از رسيدن به حجرالأسود مثلاً در ركن يمانى، نيت ختم نمايد اين طواف

ص: 164

اشكال دارد و بايد اعاده شود .

كه او را طواف دهد تا شانه از بيت منحرف نشود و طواف كننده از خود سلب اختيار مى كند و آن شخص او را به جلو هل مى دهد اين طواف باطل است .

(مسئله 598) واجب نيست در حال طواف روى طواف كننده به طرف جلو باشد، بلكه جايز است به سمت راست يا چپ نگاه كند و يا صورت را برگرداند، بلكه به عقب نگاه كند، كما اينكه مى تواند رو به روى كعبه شود و دور بزند، همچنين مى تواند طواف را رها كند و كعبه را ببوسد و برگردد از همان جا طوافش را ادامه دهد. آرى نبايد عمداً پشت به كعبه كند و دور بزند.

(مسئله 599 )اگر به واسطه مزاحمت طواف كنندگان و كثرت جمعيّت، روى طواف كننده به كعبه واقع شود و يا عقب عقب طواف كند يا پشتش بدون قصد و يا بدون صدق اهانت به كعبه واقع شود، طوافش صحيح است.

(س 600 )شخصى در اثناى طواف براى بوسيدن و لمس بيت الله الحرام از مسير خود منحرف شده و نمى داند در بازگشت، طواف را از همان نقطه كه رها كرده بود ادامه داده است يا نه، آيا طوافش صحيح است؟

ج - اگر متوجه بوده كه از همان محلّى كه طواف را رها كرده شروع كند، و بعداً شك عارض شده، حكم به صحّت نمايد، و در غير اين صورت، اكتفا به طواف مزبور، محلّ اشكال است، و به هر حال اگر طواف را از سر بگيرد راحت تر است.

(مسئله 601 )طواف بايد با اختيار باشد، پس اگر از انسان كلاً سلب اختيار و اراده كردند و دور دادند، طواف صحيح نيست.

(مسئله 602 ) طواف به نحو متعارف هر چند در ازدحام جمعيت باشد صحيح است، و فشارها و حركتهاى حاصل از ازدحام جمعيت در بعضى از مواقع مانع صدق عرفى نيست و مضر به طواف نمى باشد.

(مسئله 603 )در طواف كردن جايز است شخص سواره (مثلا با ويلچر) طواف

ص: 166

كند چه در حال اختيار و چه با عذر، ليكن پياده طواف نمودن افضل است و همچنين بهتر است كه به نحو متعارف طواف كند و ديگران را در طواف كردن اذيّت نكند.

(مسئله 604 )طواف كننده مى تواند هنگام طواف آهسته يا تند راه برود و مى تواند بدود هر چند بهتر است كه به نحو اعتدال باشد .

(س 605 )شخصى كه كودك را در بغل گرفته و طواف مى دهد، آيا بايد شانه چپ كودك به طرف كعبه باشد؟

ج - آرى، مانند طواف بزرگسالان بايد انجام بگيرد.

چهارم: طواف از خارج حِجر اسماعيل(عليه السلام) : باين صورت كه دور خانه كعبه و حِجر اسماعيل(عليه السلام)(1)بگردد نه از داخل حِجر اسماعيل(عليه السلام). وحجر اسماعيل جزو بيت نيست هر چند بايد در خارج آن طواف كند.

(مسئله 606 )اگر كسى داخل حِجر اسماعيل(عليه السلام) طواف نمايد، طوافش باطل است و بايد اعاده كند; و اگر عمداً اين كار را بكند، حكم باطل كردن عمدى طواف را دارد كه حكمش گذشت; و اگر سهواً اين كار را بكند، حكم باطل كردن

ص: 167

سهوى را دارد.

(مسئله 607 )اگر كسى در بعضى از دُورها، حِجر اسماعيل را داخل در دايره طواف خود نكند، احتياط واجب آن است كه فقط آن دُور را از سر بگيرد، و اعاده طواف لازم نيست، گرچه اگر اعاده كند مانعى ندارد بلكه راحت تر است.

(مسئله 608 ) اگر كسى بعد از اعمال حج تمتّع متوجه شد كه چند شوط از اشواط را از داخل حجر اسماعيل(عليه السلام) انجام داده، حجّ او صحيح است، ولى بايد طواف و نماز طواف را اعاده كند.

(مسئله 609 )دست گذاشتن روى ديوار حِجر اسماعيل(عليه السلام)در حال طواف جايز است و به طواف ضرر نمى رساند، گرچه احتياط مستحب در ترك آن است.

(س 612 )آيا حضرتعالى محدوده طواف را لازم مى دانيد به اين معنى كه طواف بايد بين كعبه و مقام حضرت ابراهيم(عليه السلام) كه تقريباً بيست و شش ذراع و نيم است باشد يا پشت مقام هم طواف صحيح است؟

ج - طواف بايد دور كعبه و در مسجدالحرام باشد بنابراين طواف در دورتر از اين مسافت هم صحيح است.

قدر جامع را پذيرا شده كه مطابق با تحقيق مى باشد و بنا بر اين مبنا است كه تمام احكام مسجدالحرام و مسجدالنبى بر آن دو مسجد فعلى با همه توسعه آنها جارى مى باشد، و ناگفته نماند كه اين نظريه يعنى وضع اسامى بر قدر جامع و اعم كه در اول پاسخ به آن اشاره شده به نظر فقيه بزرگوار كاشف الغطاء(قدس سره) تأييد مى شود كه آن فقيه كم نظير اگر نگوييم بى نظير در كشف الغطاء خود در بحث مواقيت فرموده: «الاول: فى ان المواقيت بأسرها عبارة عما يتساوى الاسماء من تخوم الارض الى عنان السماء فلو احرم من بئر او سطح فيها- راكباً او ماشياً او مضطجعاً و فى جميع الاحوال - فلا باس به»،(1) و به نظر مى رسد كه اگر آن فقيه بزرگوار راجع به طواف هم بحث نموده و متعرض آن شده بود، قطعاً طواف در طبقات فوقانى را نيز مجزى مى دانست.

پنجم، خروج طواف كننده از خانه كعبه است: اينكه طواف دور كعبه و خارج از خود كعبه واقع شود نه داخل كعبه يا اجزاى آن.

(مسئله 614 )در پايين بعضى از اطراف كعبه يك پيش آمدگى است كه آن را «شاذِرْوان» گويند، كه آن جزء خانه كعبه است، و طواف كننده بايد آن را هم داخل طواف قرار دهد; ولى اگر كسى در بعضى از احوال به واسطه كثرت جمعيت يا غير آن از بالاى شاذروان برود و دور بزند، آن مقدار كه دور زده باطل است و بايد آن را اعاده كند، و راحت تر اين است كه طواف را از سر بگيرد و طواف از سرگرفته شده كفايت مى كند.

(مسئله 615)هنگام طواف دست به ديوار خانه خدا گذاشتن جايز است و به طواف ضرر نمى رساند، گرچه احتياط مستحب ترك آن است.

ص: 170

ششم، طواف بايد هفت شوط كامل باشد، نه كمتر و نه زيادتر.

(مسئله 616 )احتياط واجب آن است كه موالات عرفيّه را در طواف مراعات بكند، يعنى در بين دورهاى طواف آن قدر طول ندهد كه از صورت طواف خارج شود.

(مسئله 617 )اگر از اول عمداً طواف كننده قصد كمتر از هفت دور و يا بيشتر از آن را بكند، طوافش باطل است، اگر چه به هفت دور تمام كند; و اگر از روى ندانستن حكم، يا از روى سهو و غفلت باشد، چنانچه به هفت دور تمام كند اعاده طواف لازم نيست، مگر در جاهل مقصر كه بنا بر احتياط واجب اعاده نمايد.

(مسئله 618 )اگر در اثناى طواف از قصد هفت شوط برگردد و نيّت كند طواف را كمتر يا بيشتر از هفت شوط انجام دهد، هر چه را با اين نيّت به جا آورده، باطل است و بايد آن را اعاده كند، و اگر با اين قصد طواف را زيادتر به جا آورد، اصل طواف باطل مى شود.

(مسئله 619 )اگر كسى از اول قصد كند كه هشت دور به جا آورد، ليكن قصدش آن باشد كه هفت دور آن طواف واجب باشد و يك دور، قدم زدن دور خانه خدا براى تبّرك يا تماشا يا پيداكردن كسى و يا مقصد ديگرى باشد، طواف او صحيح است.

(مسئله 620 )زياد نمودن سهوى در طواف اگر كمتر از يك دور باشد آن را قطع كند و طوافش صحيح است و اگر يك دور يا زيادتر باشد بنابر احوط آن را با قصد قربت بدون تعيين مستحب يا واجب به هفت دور برساند و دو ركعت نماز قبل از سعى و دو ركعت بعد از سعى بخواند و دو ركعت او را، بدون اين كه تعيين كند براى طواف اول يا طواف دوم است براى طواف فريضه قرار دهد .

(س 621 )اگر كسى جهلا بيش از هفت شوط طواف كند و بقيّه اعمال بعد از آن را به جا آورد، تكليف او چيست؟

ص: 171

ج - اگر از اول قصد بيش از هفت شوط به نحو تشريع داشته باشد، طواف و نمازش صحيح نيست و بايد آنها را اعاده كند، و ظاهراً اعاده بقيّه اعمال لازم نيست; ولى اگر قصد هفت شوط داشته و بعد از تمام شدن، زيادى به جا آورد، پس اگر سه شوط و نيم طواف يا بيشتر زياد كرده، احتياط آن است كه بقيّه را تا چهارده شوط تتميم كند و يك نماز ديگر هم به جا آورد و طواف و نماز را اعاده كند; و اگر كمتر از سه شوط و نيم زياد كرده و موالات عرفيّه به هم خورده است، احتياط واجب اعاده طواف و نماز است و اگر موالات عرفيّه به هم نخورده، حكم صورت قبل را دارد و به هر حال از سرگرفتن طواف صحيح مى باشد.

(س 622 )اگر كسى در هنگام خروج از مطاف، بعد از پايان هفت شوط مقدارى مسافت را به قصد اينكه زياده عمديّه جزء طوافش شود، آيا مُبطل طواف است؟

ج - زياده تشريعيه است و مبطل است، ليكن اگر به صورت سهو باشد هر وقت كه متوجه شد رها كند، طوافش صحيح است.

(مسئله 623 ) اضافه نمودن يك يا چند شوط رجاء بعد از طواف به قصد جبران نقص احتمالى به صحت طواف ضرر نمى زند ولى جبران نقص هم نمى كند.

(مسئله 624 )اگر كسى جهلاً بيش از هفت شوط طواف كند و بقيه اعمال بعد از آن را بجا آورد اگر از اول قصد بيش از هفت شوط داشته طواف و نمازش صحيح نيست و بايد آنها را اعاده كند و ظاهراً اعاده بقيّه اعمال لازم نيست.

(مسئله 625 )اگر كسى عمداً از طواف واجب كم كند، چه يك دور يا كمتر يا بيشتر باشد، واجب است آن را به اِتمام برساند، و اين، در صورتى است كه موالات فوت نشده باشد; ولى در صورت فوت موالات، حكمش حكم قطع

ص: 172

طواف است كه بيان مى شود; و اگر اتمام نكند، حكمش حكم كسى است كه طواف را عمداً ترك كرده، و حكم جاهل به مسئله، حكم عالم است، ولى به هر حال اگر طواف را از سر بگيرد راحت تر و طوافش صحيح است.

(مسئله 626 )اگر كسى سهواً از طواف كم كند، پس اگر از نصف تجاوز كرده باشد، اقوى آن است كه از همان جا طواف را تمام كند، در صورتى كه فعل كثير نكرده باشد، و در صورت فوت موالات احتياط واجب اتمام و اعاده است، و نماز طواف را بعد از اعاده طواف بخواند، مگر آنكه موالات بينآن نماز و طواف قبلى فوت شود، كه در اين صورت بنا بر احوط، بعد از هر يك از آنها دو ركعت نماز طواف احتياطاً به جا آورد، و اگر طواف را در تمام صور مسائل سابقه و لاحقه از سر بگيرد مجزى است.

(مسئله 627 )اگر سهواً طواف را كم كرده و تجاوز از نصف نكرده، طواف را دوباره اعاده نمايد، ليكن در همه موارد سهو، احتياط به تمام كردن طواف ناقص و اعاده طواف است، و راحت تر آنكه طواف را از سر بگيرد و طوافش صحيح است.

(مسئله 628 )اگر بعد از مراجعت به وطن، متوجه شود كه طواف او ناقص بوده، بايد خودش برگردد و طواف را از سر بگيرد و در صورتى كه بعد از تجاوز نصف باشد مى تواند طواف ناقص را تكميل نمايد، چنانچه مى تواند طواف را از سر بگيرد و در صورت حرج، نايب بگيرد و احتياط مستحب آن است كه ناقص را تكميل و سپس اعاده نمايد.

شود، يك طواف ديگر به جا آورد; و اگر از اول طواف يا در اثناى طواف اول قصد قِران داشته، احتياط واجب در اعاده طواف است; همچنين اگر بعد از تمام شدن طواف اول، قصد قِران كند، بنا بر احتياط طواف را اعاده كند.

(مسئله 630 )تكرار طواف از روى احتياط بدون خواندن نماز طواف، موجب بطلان طواف نمى شود هر چند داخل در قِران حرام است .

(مسئله 631 )در طواف مستحبى «قِران» بين آنها مانعى ندارد، پس جايز است چند طواف مستحبى به دنبال هم به جا آورد و بعد نمازهاى آنها را بخواند هر چند بنا بر مشهور كراهت دارد.

(س 632 )شخصى در عمره تمتّع طواف را تمام كرده است، ولى مى گويد دلچسب نبود، لذا يك طواف ديگر بدون خواندن نماز طواف اول به جا مى آورد و نماز و سعى به جا مى آورد و تقصير مى كند، آيا عملش صحيح است يا نه؟

ج - طوافى را كه از سر گرفته مجزى و عمل او صحيح است.

(مسئله 633 )اگر زياد كند دورى را بر طواف يا بيشتر از يك دور و قصدش آن باشد كه زياده را جزء طواف ديگر قرار دهد، داخل در قِران ميان دو طواف است كه حرام است.

(مسئله 634 )اگر كسى سهواً طواف زيادى بر هفت دور به جا آورد. پس اگر زياده كمتر از يك دور است، آن را قطع كند، و طوافش صحيح است; و اگر زياده يك دور يا بيشتر است، احوط آن است كه طواف را ادامه دهد تا چهارده شوط شود به قصد قربت مطلقه، بدون تعيين مستحب يا واجب. بعد دو ركعت نماز طواف به قصد طواف واجب بدون اينكه معين كند كه واجب طواف اول است يا دوّم و دو ركعت ديگر بعد از سعى صفا و مروه به جا آورد.

ص: 174

بلافاصله از نو شروع مى كنند، طواف آنها چه صورتى دارد و چنانچه در سعى بوده، حكم چيست؟

ج - اقوى صحّت طواف و سعى از سر گرفته شده و اعمال مترتّبه بر آن مى باشد.

(مسئله 640 )اگر كسى براى انجام كارهاى ضرورى مربوط به خود يا ديگران طواف را قطع كند، احوط آن است كه اگر بعد از نصف شوط چهارم باشد، طواف را تمام كند و بعد اعاده كند، هر چند مى توان به اتمام هم اكتفا نمود; و اين در صورت اِتيان منافى طواف است، حتّى مثل فصل طويل، امّا در صورت عدم اتيان منافى، اگر برگردد و طوافش را تمام كند، طوافش صحيح است، و در هر صورت از سرگرفتن طواف راحت تر است و صحيح هم مى باشد.

(مسئله 641 )اگر در بين طواف عذرى براى اِتمام پيدا شود، «مثل بيمارى يا حيض يا حَدَث بى اختيار» دو صورت دارد. صورت اول: اگر بعد از تمام شدن نصف شوط چهارم بوده، بعد از رفع عذر برگردد و از همان جا طوافش را تمام كند، و احتياط مستحب - در غير حيض و حَدَث - آن است كه آن را اِتمام و اعاده نمايد، هر چند اگر طواف را از سرگرفت صحيح و مجزى مى باشد; صورت دوم: اگر قبل از نصف شوط چهارم بوده، در اين صورت طواف را اِعاده كند.

(مسئله 642 )اگر شخصى با عذرى مثل بيمارى، «نه حَدَث»، طواف را قطع كرد و نتوانست طواف را به جا آورد تا آنكه وقت تنگ شد، اگر ممكن است او را حمل كنند و طواف را مجدّداً انجام دهد، و اگر ممكن نيست، براى او نايب بگيرند تا برايش مجدّداً طواف نمايند.

(مسئله 643 )اگر شخص مشغول طواف باشد و وقت نماز واجب تنگ شود، واجب است طواف را رها كند و نماز را بخواند. و اين مسئله دو صورت دارد. صورت اول: اگر بعد از نصف شوط چهارم آن را رها كرده، در اين صورت

ص: 176

طواف را از همان جا تمام كند، و اگر تمام نكند و طواف را از سربگيرد، مجزى است و طوافش صحيح است; صورت دوم: اگر قبل از نصف شوط چهارم باشد، بنا بر احتياط بعد از اتمام آن، طواف را اعاده كند، گرچه طواف از سرگرفته شده نيز مجزى مى باشد.

(مسئله 644 )جايز است، بلكه مستحبّ است شخص، طواف را براى رسيدن به نماز جماعت قطع كند، هر چند جماعت عامّه و غيرشيعه باشد، كه در صحيحه عبدالله بن سنان هم آمده،(1) يا براى رسيدن به وقت فضيلت نماز واجب باشد، و از هر جا قطع كرد، از همان جا بعد از نماز اتمام كند; و احتياط آن است كه به دستور مسئله فوق عمل كند، گرچه رها كردن و از سرگرفتن راحت تر است.

(مسئله 645 )در مواردى مى تواند طواف واجب را قطع كند مثل رفع خستگى، وضو گرفتن، آب كشيدن بدن يا لباس، تنگى وقت نماز واجب يا نماز وتر، رسيدن به نماز جماعت يا به نماز اول وقت، بر آوردن احتياج ديگرى، بيمارى، و هر كارى كه مطلوب شارع مقدس است و وقت آن مى گذرد .

و طوافش صحيح است.

(س 648 )اگر كسى در اثناى طواف در صحّت شوط سابق يا جزئى از شوطى كه بدان مشغول است و محلّ آن گذشته، شك بكند، چه حكمى دارد؟

ج - طواف او صحيح است.

(مسئله 649 )اگر شخص در آخر دور كه به حجرالاسود ختم شد، شك كند كه هفت دور زده يا هشت دور يا زيادتر، به شكّ خود اعتنا نكند و طوافش صحيح است; و اگر قبل از رسيدن به حجرالاسود و تمام شدن دور، شك كند كه دورى كه مى زند دور هفتم است يا هشتم، طوافش باطل است.

(س 650 )اگر در حال طواف شك كند كه شوط چندم است، و با همين حال طواف را ادامه دهد، بعد به يك طرفِ شك يقين كند، و اعمال را تمام نمايد، آيا عملش به نحوى كه ذكر شد صحيح است؟

ج - احتياط واجب در اعاده طواف است و صحّت آنها محلّ اشكال است; چون احتمال مانعيّت شك بماهو هو، وجود دارد، كه در روايت ابى بصير، اعاده و استيناف با شكّ در طواف تعليل شده است، به قوله «حتّى يحفظ».(1)

(مسئله 651 )اگر طواف كننده به خاطر بوسيدن و لمس بيت الله الحرام و مانند آن از مسير خود منحرف شده و نمى داند در بازگشت آيا طواف را از همان نقطه كه رها كرده ادامه داده يا نه اگر به وظيفه التفات داشته و بعداً شك عارض شده حكم به صحت نمايد.

(مسئله 652 )اگر كسى در آخر دور يا در اثناى آن ميان شش و هفت دور و هر چه پاى نقيصه در كار است، شك كند، طواف او باطل است.

ص: 178

(مسئله 653 )اگر در بين طواف نداند چند شوط طواف انجام داده طوافش باطل است و طواف را از سر بگيرد.

(مسئله 654 ) اگر شخصى در اشواط طواف شك كند و با بناى بر بطلان آن، شروع به اعاده طواف نمايد و بعد از چند شوط در اثنا كشف شود كه طواف اول مثلاً شش شوط بوده طواف دوم محكوم به صحت است و همان را به اتمام برساند.

مسئله 655 )اگر در طواف مستحبى در عدد شوطها شك كند، بنا بر كمتر گذارد و طواف او صحيح است.

(مسئله 656 )شخص كثيرالشّك، در عدد دورها اعتنا به شكّش نكند و معيار در كثيرالشّك، عرفى است و معناى عدم اعتنا اين است كه بنا به نفع خود بگذارد، مگر اينكه بنا بر زيادى موجب بطلان عمل گردد كه در اين صورت بنا بر اقل مى گذارد.

(مسئله 657 )«گمان » در عدد شوطها معتبر نيست و حكم شك را دارد.

(مسئله 658 )طواف كننده مى تواند در عدد دورهاى طواف به شمارش ديگرى اعتماد كند. و همچنين در شمارش دورهاى سعى و عدد سنگ هاى رمى، مى تواند به ديگرى اعتماد كند.

از سر بگيرد و سپس برگردد و تَتمّه سعى را به جا آورد طواف و سعيش صحيح است; ليكن احتياط آن است كه اگر كمتر از نصف دور چهارم به جا آورده، طواف را تمام كند و اعاده نمايد; همچنين اگر سعى را كمتر از نصف دور چهارم انجام داده، تمام كند و اعاده كند و در هر صورت از سرگرفتن راحت تر است.

(مسئله 661 )اگر كسى بيمار يا طفلى را به دوش گرفت تا طوافش دهد مى تواند براى خودش نيز قصد طواف كند، و طواف هر دو صحيح است.

(مسئله 662 )براى شخص جايز است در بين طواف براى رفع خستگى و استراحت بنشيند و بعد از همان جا طوافش را ادامه دهد و اتمام كند، ولى نبايد آنقدر طول دهد كه موالات عرفيّه به هم بخورد; و اگر مقدار زيادى نشست، احتياط آن است كه اتمام كند و اعاده نمايد، ولى اگر بعد از نصف دور چهارم باشد، مى تواند به اتمام همان طواف اكتفا كند گرچه از سر گرفتن به هر صورت راحت تر است.

(س 663 )خوردن و آشاميدن در حال طواف جايز است يا نه؟

ج - مانعى ندارد.

(س 664 )اگر طواف يا سعى يا نماز طواف در عمره، به جهتى باطل شده باشد و شخص بدون توجه به آن، تقصير كرده و لباس پوشيده باشد و بعد متوجه شود كه عمل مزبور باطل بوده، وظيفه او چيست و كفّاره دارد يا نه؟

ج - بايد عمل باطل شده را جبران كند، و ظاهر اين است كه از احرام خارج شده و كفّاره ندارد.

(س 665 )كسى در يكى از اشواط طواف، نجاستى در بدن خود ديده و يقين كرده كه از شوطهاى قبل، اين نجاست در بدن او بوده است، بدون توجه به مسئله، طواف را تكميل كرده و بعداً بدن را تطهير نموده و طواف را اعاده كرده است و عمره را تمام كرده است، آيا عمل او صحيح است يا خير؟

ص: 180

ج - صحيح است.

(س 666 )براى اشخاصى كه قادر به طواف نيستند، آيا براى آنان نايب گرفته شود يا با ويلچر طواف داده شوند؟ با در نظر گرفتن اينكه متصدّيان وسيله نامبرده، در خارج از محدوده مَطاف طواف مى دهند.

ج - چون طواف نمودن در خارج محدوده و مَطاف كفايت مى كند، پس بايد سواره طواف نمايد و اگر به هيچ نحو نمى تواند طواف نمايد، گرچه با دادن پول براى اينكه سواره و با تخت طواف نمايد و برايش حَرجَى است، در اين صورت نايب بگيرد و او به جاى اين معذور طواف نمايد.

(س 667 )زنى با شوهرش كه يك دور طواف را انجام داده بود، نيّت طواف كرد، و با او ادامه داد و بعد از شوط آخرِ مَرد كه شوط ششم زن بوده است، به جاى اينكه يك شوط ديگر به جا بياورد تا طوافش كامل شود، طواف را از سر گرفته، طواف اول و دوم زن چگونه است؟

ج - همان طوافى كه از سر گرفته كفايت مى كند.

(مسئله 668 )به جا آوردن طواف فراموش شده در غير ماههاى حج مانعى ندارد.

(مسئله 669 )در حال طواف قرار گرفتن روى اِحرام ديگران كه عمدى نيست اگر موجب اذيّت و عدم رضايت آنها بشود به طواف ضرر نمى زند; همچنين است روى چيزهايى كه از حجّاج در حال طواف مى افتد، مثل ساعت و لباس احرام و غيره، اشكالى در طواف بوجود نمى آيد.

(مسئله 670 )اگر كسانى در حال طواف بودند و مأموران نظافت مسجدالحرام دست به دست هم دادند و همان طور حلقه را توسعه دادند تا بين خانه و آنها فاصله بوجود آمد، طواف آنها صحيح است; و اگر مدّتى طول كشيد و خيال

ص: 181

كردند موالات عرفيّه به هم خورده و طواف را از سر گرفتند، طوافشان نيز صحيح است. به هرحال از سرگرفتن مجزى است و راحت تر مى باشد.

(س 671 )شخصى طواف حج واجب خود را غلط انجام داده و پس از آن چندين بار حج نيابى انجام داده است، تكليف او در مورد حج خود و ديگر حجهاى نيابى چيست؟

ج - مانعى ندارد و بايد طواف حجِ خود را تدارك كند، و حجهاى نيابى كه انجام داده، صحيح هستند.

(س 672 )شخصى در دور پنجم طواف، عذرى برايش پيش آمد، آيا بعداً بايد همين طواف را تكميل كند، يا طواف ديگرى انجام دهد؟

ج - مى تواند همان طواف را تكميل كند و مى تواند از سر بگيرد، و طواف از سر گرفته شده مجزى است.

(س 673 )شخصى در عمره تمتّع، بعد از تقصير فهميده كه طواف و سعيش باطل بوده و مجدداً طواف و سعى را با لباس دوخته انجام داده، آيا مجزى است يا نه؟ و در فرض مذكور آيا بايد تقصير را هم تكرار كند يا نه؟

ج - طواف و سعى او با لباس دوخته صحيح است و اعاده تقصير لازم نيست، اگر چه احوط است.

(س 674 )آيا مُحرم قبل از انجام طواف واجب خود، «چه طواف عمره يا حج و چه طواف نساء» مى تواند همين طوافها را براى معذور به نيابت انجام دهد؟

ج - مانعى ندارد.

(مسئله 675 )نيابت در بعض شوطهاى طواف و سعى براى كسانى كه قادر نباشند تمام سعى و طواف را خودشان انجام دهند مانعى ندارد و مشروع است .

(مسئله 676 )در طواف از طرف شخص ديگر نيابت در يك شوط و يك

ص: 182

دور صحيح نيست، ولى مى تواند مجموع را به نيّت چند نفر انجام دهد.

(س 677 )اينكه فرموده ايد در بعضى موارد شخص احتياط نمايد و طواف و سعى را اتمام و اعاده كند، آيا ترتيب هم لازم است يا نه؟

ج - بلى، احتياط به اين است كه اوّل طواف را اتمام كند و نماز بخواند، و سپس اعاده نمايد وَ حكم سعى هم همين طور است.

(س 678 )كسى كه در سعى يا طواف عمره تمتّع يا عمره مفرده، نياز به نايب پيدا كرده است، آيا نايب او در حالى كه مُحرم است بايد نيابت كند يا خير؟ بر فرض عدم لزوم احرام، آيا بايد با لباس احرام طواف كند يا در لباس دوخته شده هم جايز است؟

ج - هيچ يك از احرام بستن يا لباس احرام پوشيدن، در نايب لزوم ندارد.

(مسئله 679 )انجام طواف نيابى براى عمره تمتع يا طواف حج در غير موسم حج، مانعى ندارد.

(مسئله 680 )اگر مقدارى از موهاى سرِ زن يا جاهاى ديگر بدن او عمداً ظاهر باشد، و با علم به اينكه پوشاندنش در طوافْ واجب است، به همان كيفيت طواف كند، طواف او صحيح نيست. آرى، اگر از راه جهل به موضوع يا مسئله باشد، موجب بطلان نبوده و طوافش صحيح است.

(س 681 )شخصى طواف خود را به هم مى زند و طواف دوم را شروع مى كند، آن را نيز به هم مى زند و طواف سوم را آغاز كرده به اتمام مى رساند، وظيفه او چيست؟

ج - طوافى را كه از سر گرفته و تمام كرده، صحيح است.

(مسئله 682 )شرايطى كه در طوافِ واجب، رعايت آن لازم است، آيا در طواف مستحبّى نيز معتبر است يا نه؟

ص: 183

ج - طواف مستحبّى با حَدَث اصغر و نجاست بدن يا لباس و خواندن نماز طواف با فاصله از مقام ابراهيم(عليه السلام) و در هر نقطه از مسجدالحرام در حال اختيار، صحيح است. ولى تمام شرايط نماز در نماز طواف معتبر است.

(س 683 )مُحرمى كه وارد مكّه شده، آيا مى تواند قبل از اعمال عمره تمتّع يا قبل از اعمال عمره مفرده، و همچنين پس از مُحرم شدن به احرام حج تمتّع و قبل از رفتن به عرفات يا بعد از اعمال منى و قبل از اِتيان طواف واجب، طواف مستحبّى به جا آورد يا خير؟ اگر به جا آورد، به عمره و حجّش ضرر مى زند يا نه؟

ج - احتياط واجب ترك طواف مستحبّى است، ولى به عمره و حجِ او ضرر نمى زند. بلكه اگر ايجاد مزاحمت براى ديگران - كه طواف واجب انجام مى دهند - داشته باشد، قطع نظر از اينكه ايجاد چنين مزاحمتى حرام است، طوافش نيز باطل است.

(مسئله 684 )كسى كه با مقدارى استراحت مى تواند طواف خود را كامل كند نمى تواند براى بقيه آن نايب بگيرد و اگر چنين كرد، اگر بعد از شوط چهارم باشد بايد بقيه طواف را خود تمام كند و نماز را اعاده نمايد .

(مسئله 685 )كسى كه براى خود از اول تكليف، سال خمسى قرار نداده، اگر به حج مشرّف شود و با همان پول، لباس احرام و قربانى تهيّه كند، در صورتى كه پول او از درآمد كسب و حقوق باشد، ولى معلوم نباشد كه ربح بين سال است، بدون تخميس، حكم غصب را دارد و طواف و قربانى او صحيح نيست.

(مسئله 686 )اگر كسى در حال طواف يا سعى پول خمس نداده همراه داشته باشد، به طواف او ضرر نمى رساند، و عدم شرطيّت اباحه در محمول در حال نماز بعيد نيست.

ص: 184

در حال طواف، مستحب است بگويد:

«اَللّهُمَّ إنِّي أسْألُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي يُمْشى بِهِ عَلى طَلَلِ الْماءِ كَما يُمْشى بِهِ عَلى جُدَدِ الاَْرْضِ و أسْألُكَ بِاسْمِكَ الّذِي يَهْتَزُّ لَهُ عَرْشُكَ وَ أسْألُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي تَهْتَزُّ لَهُ اَقْدامُ مَلائِكَتِكَ وَ أسْألُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي دَعاكَ بِهِ مُوْسى مِنْ جانِبِ الّطُورِ فاسْتَجَبْتَ لَهُ وَ ألْقَيْتَ عَلَيْهِ مَحَبَّةً مِنْكَ وَ أسْألُكَ بِاسْمِكَ الذَّي غَفَرْتَ بِهِ لِمُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ ما تَأخَّرَ و أتْمَمْتَ عَلَيْهِ نِعْمَتَكَ أنْ تَفْعَلَ بِي كَذا و كَذا».(1)

و به جاى كذا و كذا، حاجت خود را بطلبد.

و نيز مستحب است در حال طواف بگويد:

«اَللَّهُمَّ إنِّي إلَيْكَ فَقِيرٌ و إنِّي خائِفٌ مُسْتَجِيرٌ فَلا تُغَيِّرْ جِسْمِي و لا تُبَدِّلْ اِسْمِي».(2)

و صلوات بر محمّد و آل محمّد(عليهم السلام) بفرستد; بخصوص وقتى كه به درِ خانه كعبه مى رسد، اين دعا را بخواند:

«سائِلُكَ فَقِيرُكَ مِسْكينُكَ بِبابِكَ، فَتَصَدَّقْ عَلَيْهِ بِالْجَنَّةِ، اَللَّهُمَّ الْبَيْتُ بَيْتُكَ وَالْحَرَمُ حَرَمُكَ وَالْعَبْدُ عَبْدُكَ وَ هذا مَقامُ الْعائِذِ بِكَ المُسْتَجِيرِ بِكَ مِنَ النَّارِ فَأعْتِقْنى وَ والِدَىَّ وَ أهْلِي وَ وُلدي وَ إخْوانِي الْمُؤْمِنِيْنَ مِنَ النَّارِ يا جَوادُ يا كَريمُ».(3)

و وقتى كه به حِجر اسماعيل رسيد، رو به ناودان سر را بلند كند و بگويد:

«اَللَّهُمَّ أدْخِلْنِي الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِكَ وَ أجِرْنِي بِرَحْمَتِكَ مِنَ النَّارِ وَ عافِنِي مِنَ الْسُّقْمِ وَ أوْسِعْ عَلَىَّ مِنَ الرِّزْقِ الْحَلالِ وَ ادْرَاْعَنِّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالاْنْسِ وَ شَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ».(4)

و چون از حِجر بگذرد و به پشت كعبه برسد، بگويد:

«ياذَاالْمَنِّ وَالطَّوْلِ وَالجُودِ وَالْكَرَمِ إنَّ عَمَلِي ضَعِيفٌ فَضاعِفْهُ لِي وَ تَقَبَّلْهُ مِنِّي إنَّكَ

ص: 186

أنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ».(1)

و چون به ركن يمانى برسد، دست به دعا بردارد و بگويد:

«يا اَللهُ يا وَلِيَّ الْعافِيَةِ و خالِقَ الْعافِيَةِ وَ رازِقَ الْعافِيَةِ وَالْمُنْعِمُ بِالْعافِيَةِ وَالْمَنّانُ بِالْعافِيَةِ وَالمُتَفَضِّلُ بِالْعافِيَةِ عَلَىَّ وَ عَلى جَمِيعِ خَلْقِكَ يا رَحْمنَ الدُّنْيا وَالآخِرَةِ وَ رَحِيمَهُما صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَارْزُقْنَا الْعافِيَةَ وَ دوام الْعافِيَةِ و تَمامَ الْعافِيَةِ وَ شُكْرَ الْعافِيَةِ في الدُّنْيا وَالآخِرَةِ يا أرْحَمَ الرَّاحِمِينَ».(2)

پس سر به جانب كعبه بالا كند و بگويد:

«اَلْحَمْدُ للهِ الَّذِي شَرَّفَكِ وَ عَظَّمَكِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ الْذَّي بَعَثَنى نَبِيّاً وَ جَعَلَ عَلِيّاً اِماماً اَللَّهُمَّ اهْدِ لَهُ خِيارَ خَلْقِكَ وَ جَنِّبْهُ شِرارَ خَلْقِكَ».(3)

و چون ميان ركن يمانى و حجرالاسود برسد، بگويد:

«رَبَّنا آتِنا فِي الْدُّنيا حَسَنَةً وَ فِي الاْخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ».(4)

و در شوط هفتم، وقتى كه به مستجار(5) رسيد، مستحبّ است دو دست خود را بر ديوار خانه بگشايد و شكم و روى خود را به ديوار كعبه بچسباند و بگويد:

«اَللَّهُمَّ الْبَيْتُ بَيْتُكَ وَالْعَبْدُ عَبْدُكَ وَ هذا مَكانُ الْعائِذِ بِكَ مِنَ النَّارِ».(6)

پس به گناهان خود اعتراف كند، و از خداوند عالم آمرزش آن را بطلبد كه

ص: 187

ان شاءالله تعالى مستجاب خواهد شد، بعد بگويد:

«اَللَّهُمَّ مِنْ قِبَلِكَ الرَّوْحُ وَالْفَرَجُ وَالْعافِيَةُ اَللَّهُمَّ إنَّ عَمَلِي ضَعِيفٌ فَضاعِفْهُ لِي وَاغْفِرْ لِي مَااطَّلَعْتَ عَلَيْهِ مِنِّي وَ خَفِىَ عَلى خَلْقِكَ أسْتَجِيرُ بِاللهِ مِنَ النَّارِ».(1)

و آنچه مى خواهد دعا كند، و ركن يمانى را استلام كند و به نزد حجرالاسود آمده، طواف خود را تمام كند و بگويد:

«اَللَّهُمَّ قَنِّعْنِي بِما رَزَقْتَنِيْ وَ بارِكْ لِي فِيْما آتَيْتَنِي».(2)

و براى طواف كننده مستحبّ است در هر شوط، اركان خانه كعبه و حجرالاسود را استلام نمايد و در وقت استلام حجرالاسود بگويد:

«اَمانَتِي أدَّيْتُها وَ مِيثاقِي تَعاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لِي بِالْمُؤافاةِ».(3)

احكام، حكم نمازهاى يوميه را دارد .

(مسئله 692)اگر نماز طواف با وقت نماز واجب مزاحمت كند به گونه اى كه اگر نماز طواف بخواند، موجب فوت وقت نماز يوميه شود، در اين صورت بايد اوّل نماز يوميه را بخواند .

(مسئله 693 ) شكّ در ركعات نمازِ طواف، موجب بطلان نماز است و بايد آن را اعاده كند، و بعيد نيست اعتبار ظنّ در ركعات.

(مسئله 694 ) شكّ در افعال يا اقوالِ نمازِ طواف حكم شكّ در افعال و اقوال نمازهاى واجب ديگر را دارد، پس اگر محلّ آن نگذشته، آن را به جا آورد، و اگر محلّ آن گذشته به شكّ خود اعتنا نكند.

(مسئله 695)اگر زنى در احرام عمره تمتع پس از انجام طواف، قبل از نماز طواف حايض شود; اگر وقت وسعت دارد، صبر كند تا پاك شود و نماز را بخواند و بقيّه اعمال را انجام دهد، و چنانچه وقت تنگ باشد سعى و تقصير عمره تمتع را انجام دهد و براى حج تمتع محرم شود و بعد از طواف حج يا قبل از آن، نماز طواف را بخواند و سپس بقيه اعمال را انجام دهد .

(مسئله 696 ) نماز طواف واجب را بايد پشت مقام ابراهيم(عليه السلام) به جا آورد، به نحوى كه مقام در جلوى شخص قرار گيرد (نه محاذى سمت راست يا چپ آن)، و پشت مقام حدّ معيّنى ندارد، گرچه هرچه نزديكتر به مقام باشد بهتر و احوط است.

(س 697 )گاهى اوقات اگر نمازگزار بخواهد نماز طواف را نزد مقام يا پشت آن بجا آورد، طواف كنندگان به او تنه مى زنند و از حال نماز خارج مى شود آيا مى تواند در فاصله دورترى نماز را بجا آورد؟

ج - پشت مقام حد معينى ندارد آنچه در نماز طواف شرط است در مسجدالحرام و پشت مقام بودن است.

ص: 190

(س 698 ) نماز طواف كسانيكه در طبقه فوقانى طواف خود را انجام داده اند چه حكمى دارد؟

ج - به طور كلى آنچه در نماز طواف واجب شرط است، در مسجدالحرام و پشت مقام بودن آن است (يعنى در جلوى مقام و يا دو طرف آن و يا در حِجر اسماعيل(عليه السلام) نباشد)، بنابراين، نماز خواندن در طبقات فوقانى مسجدالحرام در صورتى كه پشت مقام باشد، صحيح و مجزى است.

(مسئله 699)نماز در طبقه بالا و يا زير زمين اگر احراز شود پشت مقام است مانعى ندارد .

(مسئله 700 ) اگر كسى نماز طواف واجب را به خاطر جهل به مسئله يا نسيان در غير مقام ابراهيم(عليه السلام)بخواند و ساير اعمال را با اعتقاد به صحّت آن انجام دهد، در اين صورت فقط نماز را اعاده كند.

(مسئله 701 ) نماز طوافِ مستحب را در هر جاى مسجدالحرام كه بخواهد مى تواند به جا آورد، اگر چه در حال اختيار باشد.

(مسئله 702 ) اگر شخصى نماز طواف را فراموش كند، بايد هر وقت كه يادش آمد در پشت مقام آن را به جا آورد; و اگر در اثناى سعى صفا و مروه يادش بيايد، از همان جا سعى را رها كند و برگردد دو ركعت نماز طواف را پشت مقام بخواند، بعد از آن سعى را از همان جا كه قطع نموده، تمام كند.

(مسئله 703 ) شخصى كه نماز طواف را فراموش كرده باشد و به ساير اعمالى كه بعد از نماز بايد به جا آورد عمل كرده باشد، اعاده آنها ظاهراً لازم نيست، اگر چه احتياط استحبابى در اعاده است.

(مسئله 704 ) اگر در اثر ندانستن مسئله نماز طواف را نخوانده باشد، حكم فراموشى نماز را دارد.

ص: 191

(مسئله 705 ) اگر كسى نماز طواف واجب را فراموش كند و پس از عمره يا حج يادش بيايد، پس اگر در مكّه است، بايد پشت مقام به جا آورد، همچنين احوط اين است اگر از مكه خارج شده ولى مى تواند به مكه برگردد و براى او مشقّت ندارد، نماز را پشت مقام به جا آورد و اگر از مكّه خارج شده و برگشتن به حرم مشكل باشد، بايد هر جا كه يادش آمد نماز را به جا آورد، اگر چه در شهر ديگرى باشد، و احتياط مستحب اين است كه نايب بگيرد تا نماز طواف را پشت مقام ابراهيم به جا آورد، گرچه اقوى تخيير بين استنابه و انجام دادن خود او در هر جا مى باشد.

(مسئله 706 ) اگر كسى نماز طواف واجب را به جا نياورد يا نماز طوافى را كه فراموش كرده و يا باطل بوده نخوانده باشد و بميرد، بر پسر بزرگ او واجب است كه آن را قضا كند.

(مسئله 707 ) بر هر مكلّف، واجب است نماز خود و شرايط و واجبات و قرائت و ذكرهاى واجب آن را به طور صحيح ياد بگيرد، مخصوصاً كسى كه مى خواهد به حج برود; و اگر كوتاهى كند و نماز خود را تصحيح نكند، بعضى گفته اند كه عمره و حجّ او باطل است و قهراً در حلال شدن زن و ساير محرّمات احرام، با اشكال مواجه مى شود.

(مسئله 708 )اگر كسى مطمئن باشد قرائت يا ذكرى كه در نماز مى گويد درست است و نماز طواف را همان گونه بخواند، بعد معلوم شود كه اشتباه بوده است با فرض اين كه احتمال غلط بودن آن را نمى داده نمازش صحيح است .

(مسئله 709 ) اگر شخصى نتوانست قرائت يا ذكرهاى واجب را ياد بگيرد، بايد نماز را به هر ترتيبى كه مى تواند خودش به جا آورد و همان كفايت مى كند; و اگر برايش امكان دارد، كسى را وا دارد كه نماز را به او تلقين كند، ولى به نماز جماعت اكتفا نكند، چون مشروعيّت جماعت در نماز طواف

ص: 192

محلِ اشكال است.

(مسئله 710 ) اگر كسى از روى بى مبالاتى در ياد گرفتن قرائت و ذكر واجب نماز مسامحه كرد تا وقت تنگ شد، نماز را به هر نحو كه مى تواند بايد بخواند و صحيح است، گرچه معصيتكار است; و احتياط آن است كه به دستور مسئله قبل عمل كند.

(مسئله 715 ) اگر كسى بعد از طواف وضويش باطل شود و نمازش را بىوضو بخواند، به خيال اينكه همان نماز كفايت مى كند و بعد از آن سعى و تقصير را انجام دهد، از احرام خارج شده است، ولى بايد نماز را در پشت مقام ابراهيم(عليه السلام)اعاده كند.

(مسئله 716 ) اگر زنى نماز را در غير مقام ابراهيم(عليه السلام) بخواند و بعد متوجه شود كه حائض شده و تا وقوف به عرفات پاك نمى شود، عمره او صحيح است و بايد نماز را در پشت مقام ابراهيم(عليه السلام) اعاده كند.

(مسئله 717 ) كسى كه قرائت او درست نيست، نمى تواند نايب شود و جزء ذوى الاعذار است; و اگر نايب شد، بايد قرائت خود را درست كند و نماز را صحيح به جا آورد و اگر تصحيح قرائت ممكن نشد، احرام او مانند نيابتش درست نبوده و صحيح واقع نشده و از اول محرم نشده است.

(مسئله 718 ) كسى كه مطمئن باشد قرائتش درست است، بعد معلوم شود كه اشتباه بوده، اگر احتمال غلط بودن آن را نمى داده، نمازش صحيح است و مانعى ندارد.

(مسئله 719 ) اگر كسى كه مشغول نماز طواف است او را حركت دهند، به طورى كه استقرار و آرامش او از بين برود، در اين صورت بنا بر احتياط واجب بعد از آرام گرفتن بدن، آنچه را در حال حركت خوانده دوباره بخواند. و در غير اين صورت، ذكر را تكرار نكند، مگر به قصد احتياط، به شرط اينكه وسوسه در كار نباشد.

(مسئله 720 ) اگر نمازگزار مى داند كه اگر نماز طواف را شروع كند، طواف كننده ها او را حركت مى دهند و جا به جا مى شود، نبايد نماز را شروع كند و بايد صبر كند تا مطمئن بشود كه طمأنينه برايش حاصل مى شود.

ص: 194

(س 721 ) آيا محمول نجس و متنجّس در نماز طواف معفّو است يا نه؟

ج - نماز طواف در احكام حكم نمازهاى يوميّه را دارد، بنابراين، محمول متنجّس چه ساتر باشد چه غير ساتر، در حال نماز معفّو است.

(س 722 ) گاهى در پشت مقام ابراهيم(عليه السلام) جمعيت زياد است، و چون زن و مرد كنار هم قرار مى گيرند، احياناً مورد فشار و ازدحام واقع مى شوند، بدون اينكه ريبه و فسادى در بين باشد، آيا نماز طواف صحيح مى باشد؟

ج - نماز طواف او مجزى و صحيح مى باشد.

(مسئله 723 ) جايز است براى مرد و زن كه در مسجدالحرام در حال نماز كنار و محاذى يكديگر بايستند، و پهلوى هم بودن در حال نماز به خاطر كثرت جمعيت و رفت و آمد آنها به مسجد كراهت ندارد، كما اينكه جلو بودن زن بر مرد نيز جايز است، خواه نماز واجب باشد يا مستحب، نمازِ طواف باشد يا غير آن.

(س 724 ) آيا براى زن جايز است تكبيرة الاحرام نماز يا قرائت را بلند بخواند؟

ج - اگر صداى او را اجنبى نمى شنود، بين جهر و اخفات مخيّر است.

(مسئله 725 )كسى كه به هيچ عنوان نمى تواند خم شود و سجده كند بايد براى سجده بنشيند و با سر اشاره كند و اگر نتواند بايد با چشمها اشاره نمايد.

(س 726 ) كسى كه نمازش را غلط مى خواند و وقت تصحيح آن را ندارد، مى فرماييد نماز طواف را به همان كيفيت كه مى تواند خودش بخواند، آيا چنين كسى مى تواند عمره مفرده مستحبّى به جا آورد؟

ج - اشكال ندارد.

ص: 195

(س 727 ) آيا نماز طواف واجب را مى توان با نماز جماعت يوميه به جا آورد؟

ج - نمى تواند، چون مشروعيّت جماعت در نماز طواف، حتى به نماز طواف چه برسد به نمازهاى يوميّه، محلِ اشكال است.

(س 728 ) آيا نماز طواف مستحب را مى توان در حال حركت و راه رفتن خواند؟

ج - نماز طواف مستحبى حكم بقيّه نمازهاى مستحبى را ندارد و خواندن نماز در حال راه رفتن محل اشكال است و حتّى نشسته هم نمى توان خواند و بايد در مسجد الحرام خوانده شود هر جاى مسجد الحرام باشد.

(س 729 ) شخصى مُحرم به احرامِ عمره تمتّع، وارد مكّه شده است و هفت روز در مكّه توقف دارد و نماز او غلطهاى زيادى دارد، آيا واجب است كه تا آخر وقت در احرام بماند و نمازش را اصلاح كند و بعد شروع به طواف كند يا وظيفه ديگرى دارد؟

ج - لازم نيست تا آن وقت صبر كند، و اگر بعد از طواف تا قبل از فوت موالات عرفيه، بين طواف و نماز، نتواند غلطهاى خود را درست كند، به هر نحو كه مى تواند، نماز بخواند و كفايت مى كند.

(مسئله 730)سجده بر سنگ فرش هاى مسجدالحرام و مسجد النبى(صلى الله عليه وآله)صحيح است.

(مسئله 731 ) لباسهاى ساترِ نمازگزار بايد مباح باشد و اگر شخصى با عين پولى كه خمس يا زكات آن را نداده، لباس ساتر بخرد، نماز خواندن در آن لباس باطل است; و همچنين اگر به ذمّه بخرد و در موقع معامله قصدش اين باشد كه از پولى

ص: 196

كه خمس يا زكاتش را نداده بدهد، حكمش نيز همان است.(1)

4. بعد از فراغت از نماز طواف و پيش از سعى، مستحبّ است نزد چاه زمزم(1)رفته، از آب آن بخورد و به سر و پشت و شكم خود بريزد و بگويد:

«اَللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماً نافِعاً وَ رِزْقاً واسِعاً وَ شِفاءً مِنْ كُلِّ داء وَ سُقْم».(2)

پس از آن به طرف حجرالاسود و از آنجا به طرف صفا برود.

ص: 198

(مسئله 735 ) در سعى بايد نيّت كند كه براى عمره تمتّع است يا عمره مفرده يا حجّ تمتّع.

(مسئله 736 ) واجب است شخص سعى را بعد از طواف و نماز آن به جا آورد، و اگر عمداً پيش از آنها به جا آورد، بايد بعد از طواف و نماز آن را اعاده كند، و اگر از روى فراموشى يا ندانستن مسئله سعى را بر طواف مقدم بدارد، چنانچه از مكه خارج گشته، عدم لزوم اعاده خالى از وجه نمى باشد هر چند احتياط مستحب در اعاده سعى مى باشد، اما اگر از مكه خارج نگشته لزوم اعاده سعى، خالى از وجه نمى باشد.

(مسئله 737 ) سعى نيز همانند طواف يكى از اركان عمره و حج است، پس اگر عمداً آن را ترك كند تا زمانى كه تدارك آن ممكن نباشد، عمره و حجِ او باطل است، هر چند ترك آن از روى ندانستن مسئله باشد.

(مسئله 738 ) اگر سعى را فراموش كند، وتقصير نمايد از احرام خارج شده و هر وقت يادش آمد بايد آن را به جا آورد. و اگر برگشتن به مكه براى او حَرَج و مشقّت دارد، بايد براى خود نايب بگيرد تا سعى را به جاى او به جا آورد، و عمره و حجِ او صحيح است.

(مسئله 739 ) در سعى واجب است اول از صفا شروع كند و بايد دور هفتم به مروه ختم شود، و اگر از مروه شروع كند، هر وقت فهميد بايد اعاده كند، و اگر در بين سعى بفهمد، بايد از سر بگيرد و از صفا شروع كند.

(مسئله 740 ) واجب است سعى بين صفا و مروه هفت مرتبه باشد و هر مرتبه را يك شَوْط گويند; «به اين معنى كه از صفا به مروه رفتن يك شَوْط است و از مروه به صفا برگشتن نيز يك شَوْط».

(مسئله 741 ) بنا بر احتياط، در سعى بايد از اول كوه صفا از پايين آن شروع كند و تا اولين جزء كوه مروه ادامه دهد و به همان نحو كه متعارف است، سعى نمايد،

ص: 200

و احتياط و دقت زياد كه پاشنه پاى خود را به كوه برساند نه تنها لازم نيست بلكه ممكن است نامطلوب هم باشد.

(مسئله 742 ) واجب است رفت و برگشت بين صفا و مروه، از راه متعارف باشد و اگر از داخل مسجدالحرام يا از راه ديگر به طرف مروه برود كافى نيست و سعيش باطل است، ولى لازم نيست كه رفت و برگشت در يك خط مستقيم باشد.

(مسئله 743 ) در سعى بين صفا و مروه جايز است شخص سواره - مثلاً با ويلچر - سعى كند، چه در حال اختيار و چه با عذر; ليكن پياده سعى كردن، افضل است.

(مسئله 744 ) طهارت از حَدَث و خَبث در سعى معتبر نيست، گرچه احوط مراعات طهارت از حَدَث است. پس زنهاى حائض كه براى طواف و نماز نايب مى گيرند، بايد سعى را خودشان انجام دهند، چون محلِ سعى جزء مسجد نيست.

(مسئله 745 )اگر در سعى، بعضى مواضع بدن زن غير از وجه و كفّين پيدا باشد به سعى او ضرر نمى زند.

(مسئله 746 ) اگر مسير بين صفا و مروه را چند طبقه كنند، سعى نمودن از هر طبقه جايز است، چون سعى بين صفا و مروه كه مورد نص و فتوى است صدق مى كند. و همچنين سعى در زير زمين كه سعى بين صفا و مروه صدق مى كند جايز است .

(س 747 ) 1- در صورتى كه در طبقه پايين (به دليل تعميرات يا غير آن) سعى امكان پذير نباشد، محرم به احرام عمره مفرده چه وظيفه اى دارد آيا سعى از طبقه بالا صحيح است؟

2- آيا با علم به اين مطلب مى تواند از ابتدا به احرام عمره مفرده محرم شود؟

ص: 201

3- در صورت عدم جواز، حكم رفتن به مكه در فرض ضرورت و غير ضرورت چيست؟

ج - سعى از طبقه دوم مطلقاً جايز است، بنابراين در هر سه فرض اشكال ندارد.

(مسئله 748 ) واجب است شخص در وقت رفتن به طرف مروه، متوجه مروه باشد و در وقت برگشتن به طرف صفا، متوجه صفا باشد، پس اگر عقب عقب برود يا پهلوى خود را به طرف صفا يا مروه كند و راه برود، سعى او باطل است و بايد آن مقدار را تدارك كند، مگر اينكه محلِ آن گذشته باشد، كه در اين صورت سعى او اشكال دارد و احتياط در اِتمام و اعاده است، گرچه از سرگرفتن بدون اِتمام كافى و راحت تر است.

(مسئله 749 ) نگاه كردن در هنگام سعى به طرف چپ و راست، بلكه گاهى به پشت سر اشكال ندارد. و همچنين بر روى خود صفا و مروه به چپ و راست منحرف شدن و يا حتى به عقب باز گشتن مانعى ندارد .

(س 750 ) آيا موالات در تمام اشواط سعى، معتبر است يا اختصاص به بعض دارد؟

ج - در سعى، موالات معتبر نيست، ليكن فاصله زياد انداختن بين اشواط مطلوب نمى باشد.

(مسئله 751 ) جهت استراحت و رفع خستگى، نشستن يا خوابيدن در صفا يا مروه جايز است، و همين طور جايز است نشستن يا خوابيدن بين آنها براى رفع خستگى يا براى خوردن آب، و بنا بر اقوى لازم نيست فرد عذرى داشته باشد.

(مسئله 752 ) تأخير در سعى پس از طواف و نماز آن، براى رفع خستگى يا تخفيف گرمى هوا جايز است، و جايز است شخص بدون عذر آن را تا شب تأخير بيندازد، گرچه احتياط در به تأخير نينداختن است.

ص: 202

(مسئله 753 ) تأخير در سعى بدون عذر تا روز بعد جايز نيست، و اگر در آن تأخير انداخت، اعاده طواف و نماز لازم نيست.

(س 754 ) كسى كه طواف و نمازِ طواف را انجام داده، آيا مى تواند سعى را بعداً به فاصله زياد انجام دهد، مثلاً روز ديگر، و اگر طواف و نماز را شب انجام داده و بسيار خسته است آيا مى تواند سعى را فردا بجا آورد؟

ج - تأخير سعى تا شب جايز است، ولى در حال اختيار تأخير سعى تا فردا جايز نيست.

(مسئله 755 ) اگر بيمارى را به دوش بگيرد تا او را سعى دهد و براى خودش نيز نيّت سعى نمايد، سعى هر دو صحيح است.

(مسئله 756 ) اگر كسى به هيچ گونه حتى سواره نتواند سعى را به جا آورد، بايد نايب بگيرد تا سعى را به جاى او انجام دهد و بعد خودش تقصير كند و عمره و حجّش صحيح است.

يك شوط حساب مى شود و سعى خود را به هفت شوط خاتمه دهد، سعى او صحيح است.

(مسئله 760 ) اگر شخص از روى فراموشى زيادتر از هفت شوط سعى كند، چه كمتر از يك شوط يا بيشتر، سعى او صحيح است، و بهتر آن است كه شوط زايد را رها كند، گر چه بعيد نيست كه بتواند آن را به هفت شوط برساند.

(مسئله 761 ) اگر شخص سعى را سهواً كم كند، واجب است هر وقت يادش بيايد، آن را تمام كند، و مى تواند از سر بگيرد و دو مرتبه همه را از اول بياورد; و اگر به وطن خود مراجعت كرده و براى او مشقّت ندارد، بايد مراجعت كند، و اگر نمى تواند يا براى او مشقّت دارد، بايد نايب بگيرد.

(مسئله 762 ) اگر سعى را سهواً ترك كند و تقصير نمايد، از احرام خارج شده و هر وقت يادش آمد، سعى را به جا آورد.

(مسئله 763 )اگر كسى با گمان تمام شدن هفت شوط سعى، تقصير نمايد ولى متوجه شود كه يك شوط كم به جا آورده و آن را تدارك كند و دو مرتبه تقصير نمايد عمل او صحيح است و كفّاره ندارد.

(مسئله 764 ) اگر كسى كمتر از يك مرتبه سعى كند و بقيّه را فراموش كند كه به جا بياورد، احتياط واجب آن است كه سعى را از سر بگيرد; و اگر بعد از تمام كردن يك شوط يا بيشتر از يك شوط فراموش كند كه وظيفه اش اين بوده آن را به هفت مرتبه برساند، جايز است از همان جا سعى را تمام كند، ليكن احتياط مستحب آن است كه اگر نصف شوط چهارم را تمام نكرده، آن را تمام كند و سعى را از سر بگيرد.

(مسئله 765 ) اگر شخص قسمتى از سعى را در عمره تمتّع فراموش كرده و به گمان اتمام اعمال عمره از احرام خارج شود و بعد از آن با زن نزديكى كرده، بايد برگردد و سعى را تمام كند و احتياط واجب آن است كه يك گاو براى كفاره ذبح

ص: 204

كند و حكم فوق (اتمام سعى و كفّاره)، بنا بر احوط جارى مى شود در جائى كه شخص قبل از تمام كردن سعى سهواً تقصير كند و با همسر خود مجامعت كند، و احتياط آن است كه در غير عمره تمتع هم همين حكم جارى باشد.

انجام داده يا نه، به شكّ خود اعتنا نكند;

پنجم: اگر دورى يا جزئى از سعى را به جا آورده و پس از داخل شدن در دور يا جزء ديگر، شك كند آيا آنچه را قبلاً انجام داده صحيح بوده يا نه، در اين صورت هم به شك خود اعتنا نكند، و مى تواند از مشكوك صرف نظر نموده و دوباره آن را بياورد كه احتياط مستحب است;

ششم: اگر در مروه بين هفت و نُه دور شك كند، به آن اعتنا نكند، و اگر در بين شوط و قبل از رسيدن به مروه بين هفت دور و كمتر شك كند، ظاهراً سعى او باطل است; و بايد سعى را اعاده كند .

هفتم: هر شكّى كه به كمتر از هفت دور تعلّق مى گيرد مثل شكّ بين «يك و سه» يا «دو و چهار» و همين طور، در اين صورت سعى باطل است;

هشتم: اگر در روزى كه طواف كرده است، فرداى آن روز شك كند كه سعى را به جا آورده است يا نه، اگر پس از تقصير باشد، به شكّ خود اعتنا نكند، و اگر قبل از تقصير باشد، بنا بر احتياط سعى را به جا آورد.

بگيرد كفايت مى كند و بعد به او خبر دهد كه تقصير نمايد و بعد از تقصير طواف نساء و نماز آن را نيز به نيابت او انجام دهد .

(مسئله 768 )توقف و اشتغال به تلاوت قرآن و ذكر و دعا در كوه صفا و مروه، در اثناء سعى، اشكال ندارد، هر چند طول بكشد .

(مسئله 769 ) اگر شخصى به جهت كنترل همراهان خود در حين سعى به عقب برگردد و بدون توجّه مجدّداً همان مسافت را طى كند، و يا گمان كند در محلِ هروله، واجب است كه هروله كند و لذا برگردد و مقدارى را كه عادى طىّ كرده بود، با هروله تكرار كند، به سعى او ضررى نرسيده چون زياده عمدّيه نمى باشد، ليكن احتياط در رها كردن آن سعى و از سرگرفتن مطلوب است.

(س 770 ) سعى در قسمت افزوده شده جديد (مسعاى فعلى1429) چه حكمى دارد؟

ج - آنچه در حج و عمره جزء واجبات بلكه جزء اركانش محسوب شده و از شعائر اللّه است كه در قرآن آمده (إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَائِرِ اللهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَن تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ)(1) سعى بين صفا و مروه يعنى سعى بين آن دو كوه و بين الجبلين مى باشد، پس معيار و مناط مسعى، حسب ظواهر ادله و اطلاقآنها از حيث عرض آن دو كوه، شرقاً و غرباً همان وجود كوه و امتداد آن ولو از حيث ريشه كوه و سفائح آن بوده و هست، و به نظر اين جانب حسب گزارشهاى واصله، از شهادت معمّرين كه جبلين تا مقدارى كه بناست جزء مسعى شود امتداد داشته، و اخبار اهل اطلاع و خبره و كارشناسان به امتداد ريشه ها و رؤيت اين جانب در سالهاى

ص: 207

گذشته نسبت به مروه و اينكه امتداد آن بيش از مقدار عرض مسعاى جديد بوده، و از همه گذشته عنايت علما و فقها حرمين به حفظ مشاعر و مناسك حج و رعايت تعبد در آنها و گواهى و شهادت برخى از آنها به اتصال كوه صفا به ابوقبيس و اينكه مسعى از طرف كوه مروه از حيث عرض بيش از مقدار توسعه يافته فعلى بوده، همه و همه حجت عقلائيّه و شرعيّه بر امتداد مى باشد و سعى در مسعاى جديد سعى بين الجبلين است و چگونه چنين امورى حجت شرعى نباشد با آنكه بعض آنها چه رسد به همه آنها موجب اطمينان و علم عادى بر امتداد است. بنابراين سعى نمودن در مسعاى جديد در تاريخ فعلى يعنى سال (1429 هجرى قمرى) كه در سؤال آمده و مشغول ساختن و تهيه آن مى باشند و گفته مى شود عرضش بقدر مسعاى فعلى يعنى حدود بيست متر است، با قيام حجت شرعيه بر بودن آن مقدار اضافه شده بين دو كوه صفا و مروه ولو - بين ريشه هاى باقى مانده از آنها كه نشانه امتداد كوهها مى باشد - موجب اجزاء و صحت و مسقط تكليف است، و فرقى بين سعى در آن محل و محل فعلى (كه مقدارى از خود جبلين در آن وجود دارد و باقى مانده) ديده نمى شود، چون سعى در آن محل هم با قيام حجت ذكر شده سعى بين الصفا والمروه است و در صدق صفا و مروه وجود بلندى آن دو كوه قطعاً شرط نمى باشد و لذا مقدارى از عرض صفاى فعلى هم بلندى كوه در آن ديده نمى شود.

ص: 208

(مسئله 771 ) اگر شخصى سعى را قطع نمايد و هفت شوط ديگر به جا آورد و تقصير نمايد سعى او صحيح است.

(مسئله 772 ) اگر شخصى شوط سوم سعى را به هم بزند و با فاصله اندكى بدون آنكه از آنها صرف نظر نموده باشد، هفت شوط ديگر به جا آورد، و يا به تصوّر اينكه سعى نياز به وضو دارد، بعد از چند شوط سعى خود را قطع كند و وضو بگيرد و سعى را از سر بگيرد مانعى ندارد و سعيش درست است.

(س 773 ) شخصى سعى بين صفا و مروه را پنج دور رفت و برگشت كه مجموعاً ده شوط مى شود، انجام داده است، و آن گاه كه متوجه مسئله شد، سعى را از همان جا قطع نمود و تقصير كرده است، تكليف او چيست؟

ج - سعيش محكوم به صحّت است و اگر بخواهد از سر بگيرد، مانعى ندارد.

(س 774 ) در فتواى فقها استحباب سعى وارد نشده است، آيا سعى استحباب نفسى دارد يا نه؟

ج - از بعض روايات استحباب نفسى سعى استفاده مى شود مثل آنچه صحيحاً روايت كرده محمد بن قيس از ابى جعفر(عليه السلام)قال: «قال رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) لرجلمن الانصار اذا سعيت بين الصفا والمروه كان لك عند اللّه اجر من حج ماشياً من بلاده»(1) پس در اينكه حضرت ثواب سعى را معادل با حج پياده از شهرش براى سعى كننده قرار داده شهادت است بر اينكه سعى ثواب مستقلى دارد و الاّ قرار دادن ثواب جزء معادل ثواب كل مناسب نبود.

(مسئله 775 )در عمره تمتع با انجام سعى، هيچ يك از محرمات احرام حلال

ص: 209

نمى شود و محرمات احرام با تقصير حلال مى گردد.

«اَللهُ أكْبَرُ عَلى ما هَدانا وَالْحَمْدُ للهِ عَلى ما أبْلانا(1) وَالْحَمْدُ للهِ الْحَيِّ الْقَيُّومِ وَ الْحَمْدُ للهِ الْحَيِّ الدَّائِمِ» (سه مرتبه).

7. پس بگويد:

«اَشُهَدُ أنْ لاإلهَ إلاّ اللهُ وَ أشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُوْلُهُ لانَعْبُدُ إلاّ إيّاهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ» (سه مرتبه).

8. و سپس بگويد:

«اَللَّهُمَّ إنِّي أسْألُكَ الْعَفْوَ وَالْعافِيَةَ وَالْيِقِينَ فِي الْدُّنْيا وَالآخِرَةِ» (سه مرتبه).

9. پس بگويد:

«اَللَّهُمَّ آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الاْخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ» (سه مرتبه).

10. پس بگويد:

«اَللهُ أكْبَرُ» (صد مرتبه).

«لا إلهَ إلاّ الله» (صد مرتبه).

«اَلْحَمْدُ للهِ» (صد مرتبه).

«سُبْحانَ اللهِ» (صد مرتبه).

11. پس بگويد:

«لا إلهَ إلاّ اللهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ(2) أنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ غَلَبَ الأحْزابَ وَحْدَهُ، فَلَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَحْدَهُ، وَحْدَه اَللَّهُمَّ بارِكْ لِي فِي الْمَوْتِ وَ فِيما بَعْدَ الْمَوْتِ، اَللَّهُمَّ إنِّي أعُوذُ بِكَ مِنْ ظُلْمَةِ الْقَبْرِ وَ وَحْشَتِهِ اَللَّهُمَّ أظِلَّنِيْ فِي ظِلِّ عَرْشِكَ يَوْمَ لا ظِلَّ إلاّ ظِلُّكَ».(3)

12. هنگامى كه محرم روى كوه صفا توقّف مى كند، مكرراً خود و خانواده

ص: 211

خود و دينش را به خداوند متعال بسپارد و بگويد:

«اَسْتَوْدِعُ اللهَ الرَّحْمنَ الرَّحِيمَ الَّذِي لاتُضَيِّعُ وَ دائِعُهُ دِينِي وَنَفْسي وَ أهْلي، أللَّهُمّ اسْتَعْمِلْنِي عَلى كِتابِك وَ سُنَّةِ نَبِيِّكَ وَ تَوَفَّنِي عَلى مِلَّتِهِ وَ أعِذْنِي مِنَ الْفِتْنَةِ».(1)

پس بگويد:

«اَللهُ أكْبَرُ» (سه مرتبه).

13. سپس دعاى سابق را دو مرتبه تكرار كند. پس يك بار تكبير بگويد و باز دعا را اعاده نمايد و اگر تمام اين اعمال را نتواند انجام دهد، هر قدر كه مى تواند بخواند. و آنچه ذكر شد از عدد و يا ترتيب همه اش جزء آداب دعا است نه جزء شرايط آن، بنابراين، دعاها را به هر نحو و به هر قدر كه بخواند به استحباب عمل كرده است.

14. مستحبّ است كه رو به كعبه نمايد و دعاى زير را بخواند كه در روايت است حضرت اميرالمؤمنين(عليه السلام) هنگامى كه بر بالاى صفا مى رفت، رو به قبله دست هايش را بلند كرده، اين دعا را مى خواند:

«اَلَّلهُمَّ اغْفِرْ لِي كُلَّ ذَنْب أذْنَبْتُهُ قَطُّ فاِنْ عُدْتُ فَعُدْ عَلَىَّ بِالْمَغْفِرَةِ فَاِنَّكَ أنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ، أللَّهُمَّ افْعَلْ بي ما أنْتَ أهْلُهُ فَاِنَّكَ إنْ تَفْعَلْ بِي ما أنْتَ أهْلُهُ تَرْحَمْنِي وَإنْ تُعَذِّبِني فَاَنْتَ غَنِيٌّ عَنْ عَذابِي وَ اَنا مُحْتاجٌ إلى رَحْمَتِكَ فَيا مَنْ أنَا مُحْتاجٌ إلى رَحْمَتِهِ ارْحَمْنِي اَللَّهُمَّ لا تَفْعَلْ بِي ما أنَا أهْلُهُ فَاِنَّكَ إن تَفْعَلْ بِي ما أنَا أهْلُهُ تُعَذِّبْنِي وَ لَمْ تَظْلِمَني أصْبَحْتُ أتَّقِي عَدْلَكَ و لاَ أخافُ جَوْرَكَ فَيا مَنْ هُوَ عَدْلٌ لايَجُورُ اِرْحَمْنِي».(2)

15. سپس بگويد:

«يا مَنْ لا يَخِيبُ سائِلُهُ و لاَ يَنْفَدُ نائِلُهُ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، وَ أعِذِنيْ مِنَ

ص: 212

النَّارِ بِرَحْمَتِكَ».(1)

16. مستحبّ است بر روى كوه صفا زمان زيادى را توقّف كند. پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله)به اندازه خواندن يك سوره بقره با تأنّى بر روى كوه صفا مى ايستادند. در حديث شريف(2) وارد شده است كه هر كس بخواهد مال او زياد شود، ايستادن بر روى صفا را طول دهد، البته بايد در وقوف و ماندن بر كوه صفا رعايت حال سعى كنندگان بشود و هنگامى كه از صفا پايين مى آيد، بايستد و متوجّه خانه كعبه شود و بگويد:

«اَللَّهُمَّ إنِّيْ أعُوْذُ بِكَ مِنْ عَذابِ الْقَبْرِ وَ فِتْنَتِهِ وَ غُرْبَتِهِ وَ وَحْشَتِهِ وَ ظُلْمَتِهِ وَ ضِيْقِهِ وَ ضَنْكِهِ، اَللَّهُمَّ أظِلَّنِي فى ظِلِّ عَرْشِكَ يَوْمَ لا ظِلَّ إلاّ ظِلُّكَ».(3)

17. پس از آنكه مقدار ديگرى پايين آمد، كتف خود را برهنه كرده، بگويد:

«يا رَبَّ الْعَفْوِ يا مَنْ أمَرَ بِالْعَفْوِ يا مَنْ هُوَ أوْلى بِالْعَفْوِ، يا مَنْ يُثِيبُ عَلىَ الْعَفْوِ، الْعَفْوَ الْعَفْوَ الْعَفْوَ يا جَوادُ يا كَريمُ يا قَريبُ يا بَعيدُ، اُرْدُدْ عَلَىَّ نِعْمَتَكَ وَ اسْتَعْمِلْني بِطاعَتِكَ وَ مَرْضاتِكَ».(4)

18. مستحبّ است كه شخص پياده سعى نمايد و در مقدارى از سعى كه محلّ بازار عطّاران است و امروزه اول و آخر آن با چراغ سبز مشخص شده، هَروَله كند (يعنى مقدارى تندتر حركت كند، نه دويدن باشد و نه راه رفتن معمولى) و بر بانوان هروله مستحب نيست. سپس وقتى به اولين ستون سبز رسيد، بگويد:

«بِسْمِ اللهِ، وَاللهُ أكَبْرُ، اللَّهُمَّ صَلِّى عَلى مُحَمَّد وَ آلِ محمّد، اَللَّهُمَّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَ تَجاوَزْ عَمّا تَعْلَمْ إنَّك أنْتَ الاْعَزُّ الاْجَلُّ الاْكْرَمُ، وَ اهْدِنِي لِلَّتِي هِيَ أقْوَمُ اَللَّهُمَّ إنَّ عَمَلِي ضَعِيفٌ، فَضاعِفْهُ لِي وَ تَقَبَّل مِنِّي، اَللَّهُمَّ لَك سَعْيي وَ بِكَ حَوْلِي وَ قُوَّتِي تَقَبَّلْ

ص: 213

عَمَلِي يا مَنْ يَقْبَلُ عَمَلَ الْمُتَّقِينَ».(1)

19. و همين كه از محلّ بازار عطّاران(2) گذشت، بگويد:

«ياذَا الْمَنِّ وَالْفَضْلِ وَالْكَرَمِ وَالْنَّعْماءِ والجُودِ اِغْفِرْ لِي ذنُوْبِي، إنَّهُ لا يَغْفِرُ الْذُّنُوبَ إلاّ أنْتَ».(3)

20. و هنگامى كه به مروه رسيد، بالاى آن برود و آنچه را كه در صفا به جا آورده، به جا آورد و دعاهاى آنجا را به ترتيبى كه ذكر شد، بخواند.

پس از آن بگويد:

«يا مَنْ أمَرَ بِالْعَفْوِ يا مَنْ يجزى على الْعَفْوَ يا مَنْ دلّ عَلَى الْعَفْوِ، يا مَنْ زيّن العَفُوا يامن يثيب الْعَفْوِ يا مَن يحب الْعَفْو يا مَن يُعطي على الْعَفْوِ يا مَنْ يعطي عَلَى اَلْعَفْوَ يا مَنْ يعفو عَلَى الْعَفْو، ياربّ العَفْوَ، العَفْوَ العَفْوَ العَفْوَ».(4)

21. راوى مى گويد پشت سر آقا موسى بن جعفر(عليه السلام) در كوه صفا يا مروه بودم كه امام(عليه السلام) اين دعا را مى فرمودند:

«اَللَّهُمَّ إنّي أسْألُكَ حُسْنَ الْظَّنِّ بِكَ في كُلِّ حال وَ صِدْقَ النِّيِةِ فِي الْتَّوَكُّلِ عَلَيْكَ».(5)

ص: 214

آن است كه يك گوسفند فِديه بدهد. و اگر تقصير را از روى جهل(1) ترك كرد حكم عمد را دارد.

(مسئله 780 ) اگر شخص عمداً تقصير را تا وقت احرام حج ترك كند، عمره او بنا بر اقوى باطل و حجّ او به حجّ اِفراد تبديل مى شود، پس واجب است كه پس از تمام كردن حجّ اِفراد، عمره مفرده به جا آورد و در سال بعد، اگر حجّ تمتّع بر او واجب بوده و مستقرّ شده، حج را اعاده كند و اين حجِ اِفراد مجزى از حج تمتّع نمى باشد، و اگر ترك تقصير از روى جهل باشد و در جهلش هم مقصر باشد، حكم عمد را دارد.

(مسئله 781 ) در عمره تمتّع، طواف نساء و نماز آن واجب نيست، و اگر كسى بخواهد احتياط كند و آن را انجام دهد، طواف و نماز آن را به قصد رجاء به جا آورد.

(مسئله 782 ) در عمره تمتّع پس از تقصير، آنچه به سبب احرام، حرام شده بود، حلال مى شود، حتّى نزديكى با زن، به غير از تراشيدن سر، ( براى كسانى كه حلق در منى بر آنها واجب است نبايد سر خود را به صورتى بتراشند كه مانع از صدق حلق در منى بشود و بر غير آنها خلاف احتياط استحبابى است ) و غير از صيد در حرم و كندن و بريدن گياهان.

(مسئله 783 ) پس از فراغت از سعى لازم نيست فوراً تقصير كند، بلكه مى تواند آن را تأخير اندازد و در منزل يا جاى ديگر تقصير كند، ولى بايد پيش از احرام حج تقصير را انجام داده باشد.

(س 784 ) آيا محرم قبل از آن كه خودش تقصير كند و از احرام خارج شود مى تواند براى ديگرى تقصير كند؟

ج - جايز نيست موى شخص ديگر را بچيند ولى گرفتن ناخن

ص: 216

شخص ديگر مانعى ندارد.

(مسئله 788 ) اگر كسى در عمره مفرده تقصير را فراموش كند، مى تواند هر جايى تقصير كند، و اگر به وطن بازگشته باشد، تقصير در همان جا هم كفايت مى كند، ولى بنا بر احتياط مستحبّى طواف نساء و نماز آن را اعاده كند، و اگر خودش نمى تواند، نايب بگيرد.

(مسئله 789)اگر كسى طواف، يا سعى، يا نماز طواف او در عمره، باطل شده باشد و بدون توجه به آن، تقصير نموده و بعد متوجه بطلان عمل مزبور شده بايد عمل باطل شده را جبران كند و ظاهر اين است كه از احرام خارج شده و كفاره ندارد.

(مسئله 790 ) در تقصير لازم نيست كه انسان خودش تقصير نمايد، بلكه اگر ديگرى هم - گرچه غير شيعه - برايش تقصير كند، كفايت مى كند.

(مسئله 791 ) اگر شخصى جهلاً يا سهواً قبل از سعى تقصير كند و بعد از سعى دوباره تقصير نمايد، چيزى بر او نيست و صحيح است.

(مسئله 792 ) كسانى كه اعمال حج را بر وقوفين مقدم مى دارند، بعد از سعى اگر تقصير نمودند، مُحلّ نمى شوند، چون محرم به احرام حج شده اند پس براى آنها محرّمات احرام مثل بقيّه مُحرمين به حج، حرام است و در صورت جهل يا سهو، كفّاره ندارد.

(س 793 ) اگر كسى در اثناى سعى از روى جهل تقصير نمايد، وظيفه او چيست؟ج - بايد سعى را تمام نمايد و تقصير را اعاده كند.

(س 794 ) گاهى در هنگام تقصير موهاى بانوان ظاهر مى شود و نامحرم مى بيند حكم آن چيست؟

ج - تقصير آنان صحيح است ولى مواظبت كنند موهاى خود را از نامحرم بپوشانند.

ص: 218

كسانى كه حلق در منى براى آنها واجب است نبايد سر خود را به صورتى بتراشد كه مانع از صدق حلق در منى بشود و بر غير آنها خلاف احتياط استحبابى است .

(مسئله 801 ) اگر شخص بعد از مشغول شدن به اعمال حجّ تمتّع، شك كند كه عمره تمتّع را به جا آورده يا نه، يا شك كند كه صحيح به جا آورده يا نه، به شكّ خود اعتنا نكند و عملش صحيح است.

(مسئله 802 ) در هر يك از اعمال عمره و حج اگر شخص شك كند، بعد از آنكه وارد عملى شده باشد كه مترتّب بر اوست، اعتنا نكند، و فرقى نمى كند كه شك در اصل به جا آوردن باشد يا در صحّت و فساد آن باشد.

(مسئله 803 ) كسى كه به احرام عمره تمتّع وارد مكّه شده، در صورتى كه حج از او فوت شود، عمره مفرده به جا آورد و از احرام خارج شود; و در صورتى كه حج بر او مستقرّ بوده يا سال ديگر شرايط استطاعت برايش فراهم گردد، بايد حج تمتع به جا آورد.

(س 804 ) شخصى كه كارمند سازمان حج و زيارت است و به علّت مأموريت شغلى ممكن است از مكه خارج شود، مثلاً به مدينه برگردد اول يقين به اين امر ندارد آيا وقت احرام در ميقات مى تواند به نيت عمره تمتع محرم شود؟ج - مى تواند به نيت عمره تمتع محرم شود و اگر از مكه بخواهد خارج شود احكام خروج از مكه را بايد رعايت نمايد.

(مسئله 805 )اگر كسى بعد از انجام عمره تمتع مريض شود و به هيچ صورت و امكان نتواند اعمال حج را به جا آورد و به وطن برگردد چنانچه سال اول استطاعت او بوده وجوب حج در سال بعد به داشتن استطاعت در آن سال بستگى دارد ولى اگر حج بر او از قبل مستقر بوده چنانچه مأيوس از خوب شدن باشد بايد در همان سال با امكان و اگر نشد در سال بعد نايب بگيرد و اگر اميد بهبودى داشته باشد نمى تواند نايب بگيرد و بايد خودش بعد از

ص: 220

بهبودى حج را به جا آورد .

كه حجّ اِفراد به جا آورده و پس از آن عمره مفرده به جا آورد، و در سال ديگر حجّ واجب را اعاده كند.

(مسئله 811 ) كسى كه به احرام عمره تمتّع از حجّ واجب مُحرم شود و عمداً اعمالش را به تأخير بيندازد تا وقت تنگ شود، بايد حجّ اِفراد به جا آورد و پس از آن عمره مفرده آورده شود; و بنا بر احتياط واجب، به اين حج اكتفا نكند و بايد سال ديگر حجّ واجب خود را اعاده نمايد.

(مسئله 812 ) مراد از تنگى وقت در مسئله هاى پيش، آن است كه نتواند به وقوف در عرفات ولو به مسمّاى آن برسد، بنابراين اگر به مقدار ركنى وقوف نرسد در اين صورت حج تمتع به حج اِفراد تبديل مى شود.

(مسئله 813 ) كسى كه حجّ مستحبّى به جا مى آورد و پس از ورود به مكّه ببيند كه وقت تنگ است، در اين صورت حجّش مبدّل به اِفراد مى شود و اعمال حجّ اِفراد را به جا مى آورد، و عمره مفرده بر او واجب نيست.

(مسئله 814 ) كسى كه وظيفه او حجّ تمتّع است، و در وقت احرام بستن علم پيدا كند كه اگر بخواهد عمره تمتّع به جا آورد، به وقوف در عرفات نمى رسد، مى تواند از اول به حجّ اِفراد مُحرم شود و آن را به جا آورد و پس از آن عمره مفرده به جا آورد و اعمالش صحيح است. همچنين اگر زنى در ميقات علم دارد كه نمى تواند اعمال عمره تمتّع را طاهراً انجام دهد و به وقوف نمى رسد، بايد از اوّل به حجّ اِفراد مُحرم شود، و به هر حال اگر در مكّه كشف خلاف شد مى تواند به نيّت عمره تمتّع اعمال آن را به جا آورد و بعد هم به احرام حجّ تمتّع محرم شود و اين حج مجزى است، چون عدول از حجّ اِفراد و يا عمره مفرده به عمره تمتّع جايز است و اختصاص به موارد ضرورت ندارد.

(مسئله 815)بعد از به جا آوردن حج افراد، بنابر احتياط بايد به انجام عمره مفرده عرفاً مبادرت كند .

ص: 222

(مسئله 816 )كسى كه حجّش به افراد مبدل شده بايد بعد از آن عمره مفرده انجام دهد، و احوط آن است كه تا عمره مفرده را انجام نداده براى عمره و حج ديگر محرم شود .

حجّ اِفراد را تمام كند; و اگر حجّ واجب است، بعد از اتيان حج، عمره مفرده به جا آورد. امّا اگر عمداً طواف و سعى را به تأخير انداخته و وقت انجام اعمال هم ضيق شده، بايد احتياطاً حجّ اِفراد را تمام كند و سپس عمره مفرده را هم به جا بياورد و سال بعد حجّ خود را اعاده نمايد.

(مسئله 820 ) كسانى كه حجّ اِفراد بر آنها واجب و متعيّن شده و به قصد حجّ اِفراد در يكى از ميقاتها مُحرم مى شوند، نمى توانند حجّ اِفراد خود را به عمره مفرده تبديل نمايند.

(مسئله 821 ) كسانى كه خدمه كاروان هستند و حجّ واجب خود را انجام داده اند، مى توانند عمره مفرده انجام دهند و براى حج محرم نشوند; همچنين مى توانند حجّ اِفراد به جا آورند، و ميقات حجّ اِفراد، همان مواقيت معروفه است.

(س 822)زنى به گمان استحاضه در ميقات محرم شده و با انجام وظايف مستحاضه، اعمال عمره تمتع را به جا آورده و پس از اعمال متوجه شده كه حائض بوده وظيفه او نسبت به اعمال عمره و حج چيست؟

ج - در فرض مذكور كه زن در زمان احرام حائض بوده اين زن مُحرم است اگر پاك شود و وقت براى عمره تمتع باقى باشد مجدداً اعمال عمره را انجام دهد و اگر وقت براى انجام عمره نباشد به طورى كه بتواند وقوف عرفات را درك كند حجش تبديل به افراد مى شود يعنى با همان احرام بعد از پاكى و غسل، نيّت حجّ افراد مى كند و اعمال حج را انجام مى دهد و بعد از حج هم عمره مفرده به جا مى آورد و همين حجّش مجزى است .

ص: 224

ص: 226

(مسئله 826 ) پس از تمام شدن عمره تمتّع، لازم نيست شخص فوراً احرام حج ببندد، بلكه وقت احرام حج موسّع است و مى تواند آن را به تأخير اندازد، تا وقتى كه بتواند وقوف اختيارى عرفات را در ظهر روز نهم ذى الحجّه درك نمايد، ولى پس از آن، تأخير جايز نيست; ولى مستحبّ است كه احرام بستن در روز تَرْوِيه (هشتم ذى الحجّة) واقع شود.

(مسئله 827 )محرمات احرام به تدريج و در سه موقع حلال مى شود:

اوّل - بعد از رمى و حلق در منى خروج از احرام كفايت مى كند و قربانى نمودن دخيل در خروج از احرام نبوده گرچه واجب است نتيجتاً محرم با انجام رمى و حلق يا تقصير از همه محرمات احرام بجز بوى خوش و زن خارج مى شود و اما صيد در حرم در هر صورت براى او حرام است و اما كسى كه از احرام خارج شده صيد در خارج حرم جايز است.

دوّم - بعد از طواف زيارت و نماز آن و سعى بين صفا و مروه بوى خوش بر او حلال مى شود .

سوّم - بعد از انجام طواف نساء و نماز آن تمام كامجوئيها بر او حلال مى شود. پس از اين سه عمل همه محرمات احرام حلال مى شود و امّا صيد در حرم، براى همه چه مُحرم و چه مُحِلّ حرام است .

(مسئله 828 ) اگر كسى تلبيه را براى حج تمتّع به خاطر فراموشى و يا به علّت جهل به مسئله نگويد و به منى و عرفات برود، هر وقت متوجه شود، واجب است به مكّه برگردد و در آنجا محرم شود و تلبيه را بگويد، و اگر به واسطه تنگى وقت يا عذر ديگرى ممكن نشد، همان جا كه هست نيّت احرام حج تمتع بكند و لبّيك را بگويد و كفايت مى كند و محرم مى شود، و ناگفته نماند كه پوشيدن و يا نپوشيدن لباس احرام سبب احرام شرعى نشده و احرام با همان گفتن تلبيه است و لباس احرام از واجبات گفتن لبيك است كه

ص: 228

سبب احرام مى باشد، و تا وقتى كه تلبيه را نگفته محرّمات احرام برايش حرام نشده است.

(مسئله 829 ) اگر بعد از تقصير يا حلق متذكّر شود كه تلبيه را نگفته، عملش صحيح است و لازم نيست تلبيه بگويد.

(مسئله 830 ) اگر كسى بعد از تمامى اعمال حج متوجه شود كه تلبيه حج را نگفته است، ظاهراً حجّش صحيح است، ليكن احتياط مستحب آن است كه اگر بعد از وقوف در عرفات و مشعر يا قبل از فارغ شدن از اعمال يادش آمد، همان جا تلبيه را بگويد و حجش صحيح است و بر او به جا آوردن حج در سال آينده يا سال هاى بعد لازم نيست.

(مسئله 831 ) اگر كسى از روى علم و عمد احرام حج را تا زمان فوت وقوف در عرفات و مشعر، ترك كند، حجّ او باطل است.

(مسئله 832 ) اشخاص معذورى كه مى توانند اعمال مكّه را بر وقوفين مقدم بدارند، اگر جهلا بدون گفتن تلبيه حج، اعمال مكّه را قبل از وقوفين انجام دادند، كفايت نمى كند و بايد يا قبل از وقوفين آنها را با گفتن تلبيه و محرم شدن اعاده كنند يا بعد از وقوفين آنها را به جا آورند.

(مسئله 833 )حكم ترك احرام با جهل به حكم، يا فراموشى آن يكسان است .

5. تكرار تلبيه در مسير راه، و چون فرد بر اَبطَح مُشرِف شود، لبّيك را به آواز بلند بگويد.

6. چون متوجه منى شود، بگويد:

«اَللَّهُمَّ إيّاكَ أرْجُو وَ إيّاكَ أدْعُو فَبَلِّغْنِى أَمَلِي وَ أصْلِحْ لِي عَمَلِي».(1)

و با تن و دلى آرام و با تسبيح و ذكر حق تعالى به سوى آن برود.

7. و وقتى به منى رسيد، بگويد:

«اَلْحَمْدُ للهِ الَّذِي أقْدَمَنِيها صالِحاً فِي عافِيَة وَ بَلَّغَنِي هذَا الْمَكانِ».(2)

پس بگويد:

«اَللَّهُمَّ و هذِهِ مِنى وَ هِيَ مِمّا مَنَنْتَ بِهِ على اوليائك مِنَ الْمَناسِكِ فَاَسْأَلُكَ اَن تُصِلّى على مُحَمّد وَ آلِ محمَد و أنْ تَمُنَّ عَلَيَّ فيها بما مَنَنْتَ عَلى اوليائك و اَهْلِ طاعَتِكَ، فَاِنَّما أنَا عَبْدُكَ وَ فِي قَبْضَتِكَ».(3)

8. مستحبّ است شخص شب عرفه را در منى باشد و به اطاعت الهى مشغول باشد، و بهتر آن است كه عبادات و خصوصاً نمازها را در مسجد خِيْف به جا آورد، و چون نماز صبح را خواند تا طلوع آفتاب تعقيب بگويد، پس به عرفات روانه شود، و اگر بخواهد بعد از طلوع صبح روانه شود، مانعى ندارد; ولى سنّت آن است كه تا آفتاب طلوع نكرده از وادى مُحَسّر رد نشود، و روانه شدن پيش از صبح، مكروه است.(4)

9. هنگام خروج از منى به طرف عرفات بگويد:

«اَللّهُمَّ إلَيْكَ صَمَدْتُ وَ إيّاكَ اعْتَمَدْتُ وَ وَجْهَكَ أرَدْتُ فأسْأَلُكَ أنْ تُبارِكَ لِي فِي رِحْلَتِي وَ أنْ تَقْضِيَ لِي حاجَتِي وَ أن تَجْعَلَنِي اليَوْمَ مِمَّنْ تُباهِي

ص: 230

بِهِ مَنْ هُوَ أفْضَلُ مِنِّي».(1)

10. تكرار تلبيه تا زوال شمس از روز عرفه.

11. در صورت امكان بهتر آن است كه خيمه خود را در «وادى نَمِرَه» كه نزديك عرفات است بزند، ولى در آنجا وقوف نكند.

ص: 231

علامتهايى مشخص شده است، و معتبر است; چون از جهت تاريخى حساب شده و گفته مردم آنجاهاست. و حدودى كه براى صحراى عرفات معيّن شده عبارت اند از: «ثويّه» و «نَمِرَة» و «ذى المجاز» و «مازمين»، كه خود اينها خارج از موقف و عرفات هستند و وقوف در آنها كافى نيست.

(مسئله 836 ) مقصود و مراد از وقوف، توقف كردن و بودن در آن مكان است به قصد قربت و براى رضاى خدا، هر چند خيلى كم باشد بنابراين مسمّاى بودن كفايت مى كند خواه سواره باشد يا پياده، نشسته باشد يا خوابيده يا در حال حركت، به هر صورت كه باشد كافى است; ولى اگر در تمام مدّت، يعنى از ظهر شرعى تا غروب آفتاب(1) بيهوش و يا خواب باشد، بدون آنكه قبلاً قصد وقوف كرده باشد، وقوف او باطل است.

(مسئله 837 ) كوهى به نام «جبل الرّحمة» در صحراى عرفات است كه موقف است، و جزء عرفات مى باشد، ولى وقوف روى آن كوه مكروه است; و ثواب وقوف بر آن كم مى شود گرچه مجزى است، مگر به خاطر ضرورت و كثرت جمعيت كه در آن صورت مكروه نمى باشد.

(مسئله 838 ) بعيد نيست عدم حرمت در به تأخير انداختن وقوف در عرفات از اول ظهر، اگر مدّت آن كم باشد; مثلا به مقدار خواندن نماز ظهر و عصر كه بين آنها جمع كند، ولى احتياط آن است كه به تأخير نيندازد.

(مسئله 839 ) احتياط واجب آن است كه از زوال روز نهم (ظهر شرعى) تا غروب آفتاب در عرفات باشد، پس جايز نيست تأخير بيندازد و در وقت عصر بيايد و وقوف كند; و در مجموع، بودن بعد از ظهر تا غروب آفتاب گرچه واجب است، ليكن تمام آن ركن نيست كه حج با ترك آن باطل شود. پس اگر مقدار كمى توقّف كند و برود يا طرف عصر بيايد و توقّف كند، حجّ او صحيح است،

ص: 233

اگر چه توقّف نكردن از روى عمد و علم باشد. پس اگر اصلاً به عرفات نرود، ركن را ترك كرده است.

(مسئله 840 ) آنچه در وقوف ركن است مسماى وقوف است، به اين معنا كه گفته شود قدرى در عرفات بوده هر چند خيلى كم باشد، پس اگر هيچ جزئى از زوال تا غروب را عمداً و علماً در عرفات نباشد، ركن را ترك كرده است و حجّش باطل است و براى او وقوف در شب عيد كه وقوف اضطرارى عرفات است، كافى نيست.

(مسئله 841 ) اگر كسى عمداً پيش از غروب شرعى از حدود عرفات بيرون رود و پس از آن پشيمان شود و برگردد و تا غروب توقّف كند، بنا بر اقوى، چيزى بر او نيست، و حجّ او صحيح است، ليكن احتياط مستحب در دادن يك شتر كفّاره است; همچنين اگر بدون آنكه از كار خود پشيمان شود، براى حاجتى برگردد، ليكن بعد از رسيدن به حدود عرفات با قصد قربت توقّف كند، چيزى بر او نيست; ولى اگر برنگشت، بايد يك شتر كفّاره بدهد و در صورت عدم تمكّن براى قربانى، هجده روز روزه بگيرد، و احتياط مستحب، اتيان روزه است، متوالياً (پشت سر هم).

(مسئله 842 ) اگر كسى سهواً يا جهلاً از عرفات كوچ كرد و بيرون رفت، پس اگر قبل از غروب يادش آمد، بايد مراجعت كند، پس اگر مراجعت نكند گناهكار است، ليكن كفّاره ندارد، بنا بر اقوى، گرچه احوط است; و اگر يادش نيامد، چيزى بر او نيست.

(مسئله 843 ) كسى كه به علّت فراموشى يا دير رسيدن به مكّه يا بيمارى يا ماندن در ترافيك و يا اشتباه در عدد روزهاى ماه يا ندانستن محلّ وقوف يا عذرهاى موجه ديگر، وقوف اختيارى در عرفات را درك نكرده، در اين صورت بايد مقدارى از شب عيد را - هر چند اندك باشد - در عرفات به سر برد و

ص: 234

قصد وقوف كند; و اين وقوف، وقوفِ اضطرارى در عرفات است و اگر عمداً آن را ترك كند، حجش باطل است.

(مسئله 844 ) اگر كسى به واسطه فراموشى يا غفلت يا عذر ديگرى وقوف اختيارى و اضطرارى در عرفات را ترك كند، اگر وقوف اختيارى در مشعر را درك كند، براى صحيح بودن حجّ او كفايت مى كند.

(مسئله 845 )براى وقوف در عرفات وضو داشتن و پاك بودن از حيض و نفاس لازم نيست و اگر بدن يا لباس محرم نجس شود بايد بدون تأخير تطهير كند ولى نجس ماندن آنها وقوف را باطل نمى كند.

عادت او است، پاك مى گردد و غسل مى كند و اعمال عمره تمتّع را انجام مى دهد و براى حجّ تمتّع مُحرم مى شود، ولى ظهر روز نهم در عرفه لَك مى بيند و نمى داند كه آيا ادامه دارد تا آنكه پس از ده روز، آن را استحاضه به حساب آورد تا اعمال قبلى او صحيح باشد، يا قبل از گذشتن ده روز از اول عادت قطع مى شود تا حكم حيض را داشته باشد، وظيفه او چيست؟ در همين فرض، اگر در مشعر لَك ديد، چه كند؟

ج - به احتياط عمل كند، به اين صورت كه اعمال را به قصد مافى الذّمّة به جا آورد (بدون قصد تمتّع و اِفراد) و در منى قربانى كند پس، اگر از ده روز تجاوز كرد و معلوم شود زياده بر عادت است، استحاضه بوده، عمره تمتّع و حج تمتّعش درست است، و اگر از ده روز تجاوز نكرد و معلوم شد حيض بوده، بعد از تمام شدن اعمال حجْ اگر حجّ واجب بوده يك عمره مفرده به جا آورد و حجّش درست و مجزى مى باشد.

(مسئله 849 ) اگر زنى در عرفات يا مشعر لك ديد و همان وقت يقين نمود كه خون حيض است و دانست كه قبلاً در حين اعمال عمره تمتّع هم پاك نبوده است و براى وقوفين اختيارى و يا اضطرارى آن وقت باقى است ولى وقت برگشتن به مكّه و انجام اعمال عمره تمتّع را ندارد، در اين صورت به حجّ اِفراد عدول كند.

(مسئله 850 ) وقوف اضطرارى عرفه، شب عيد است و مراد از شب از غروب، تا طلوع فجر است.

(مسئله 851 ) اگر رؤيت ماه، نزد علما و قضات اهل سنّت در حجاز ثابت شد و طبق آن حكم كردند، بايد از آنان پيروى كنيم و تبعيت مجزى است، ولو با علم به خلاف آن، و اگر وقوف در عرفات و مشعر و ساير اعمال را مطابق حكم آنان انجام دهيم، حج صحيح است.

ص: 236

10. قلب خود را به حضرت حق جلَّ و علا متوجه سازد و حمد الهى به جا آورد و تهليل و تمجيد نمايد و ثناى حضرت حق را به جا آورد. پس از آن صد مرتبه: «اَللهُ أكْبَر» بگويد و صد مرتبه سوره «توحيد» را بخواند و آنچه مى خواهد دعا نمايد و از شيطان رجيم به خدا پناه ببرد و اين دعا را نيز بخواند:

«اَللَّهُمَّ رَبَّ الْمَشاعِرِ كُلِّها فُكَّ رَقَبَتِي مِنَ النَّارِ وَ أوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ الرّزق الْحَلالِ وَادْرَأْ عَنِّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الاِْنْسِ، اَللَّهُمَّ لا تَمْكُرْ بِي وَ لا تَخْدَعْنِي وَ لا تَسْتَدْرِجْنِى يا أسْمَعَ السَّامِعينَ وَ يا أبْصَرَ النَّاظِرينَ وَ يا أسْرَعَ الْحاسِبِينَ وَ يا أرْحَمَ الرَّاحِمِينَ أسْأَلُكَ أنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ أنْ تَفْعَلَ بي كَذا وَ كَذا».(1)

و به جاى كذا و كذا، حاجات خود را نام ببرد، پس دستهاى خود را به طرف آسمان بردارد و بگويد:

«اَللَّهُمَّ حاجَتِي الَّتِي إنْ أعْطَيْتَها لَمْ يَضُرَّنِى ما مَتَّعْتَنِى وَ إنْ مَنَعْتَنِيها لَمْ يَنْفَعْنِي ما أعْطَيْتَنِي، أسْأَلُكَ خَلاصَ رَقَبَتِي مِنَ النَّارِ اَلَّلهُمَّ إنِّي عَبْدُكَ وَ مِلْكُ يدك و ناصِيتَي بِيَدِكَ وَ أجَلِى بِعِلْمِكَ، أسْألُكَ أنْ تُوَفِّقَنِي لِما يُرْضِيكَ عَنِّي وَ أنْ تُسَلِّمَ مِنِّي مَناسِكِيَ الَّتِي أرَيتَها ابراهيم خَلِيلَكَ ] صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِ [ وَ دَلَلْتَ عَلَيْها حَبِيِّكَ مُحَمَّداً صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، وليكن فيما تقول: «اَللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِمَّنْ رَضِيتَ عَمَلَهُ وَ أطَلْتَ عُمْرَهُ وَ أحْيَيْتَهُ بَعْدَ الْمَوْتِ حَياةً طَيِّبَة».(2)

11. اين دعا را بخواند: كه رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) آن را به حضرت على(عليه السلام)تعليم فرمود و فرمود اين دعاى همه انبياى قبل از من است.

«لا إلهَ إلاّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ يُحْيِي و يُمِيتُ، و يُميتَ و يُحيى وَ هُوَ حَىُّ لايَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ، اَللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ أنت كَما تَقُولُ وَ خَيْر ما يَقُولُ الْقائِلُونَ، اَللَّهُمَّ لَكَ صَلاتِي وَ دينىوَ مَحْياي وَ مَماتِي

ص: 238

وَ لَكَ تُراثِى وَ بِكَ حَوْلِي وَ مِنْكَ قُوَّتِي، اَللَّهُمَّ إنِّي أعُوذُ بِكَ مِنَ الْفَقْرِ وَ مِنْ وَساوِسِ الْصَّدرِ وَ مِنْ شَتاتِ الاَْمْرِ وَ مِنْ عَذاب النار وَمِنْ عَذابِ الْقَبْرِ، اَللَّهُمَّ اِنِّي أسْألُكَ من خَيْرَ ما تأتى به الرِّياح وَ أعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ ما تأتى به الْرِّياحُ وَأَسْأَلُكَ خَيْرَ الْلَّيْلِ وَ خَيْرَ النَّهارِ،(1) اَللَّهُمَّ اجْعَلْ فِي قَلْبِي نُوراً وَفي سَمْعِي نوراً وَ فى بَصَرِي نُوراً وَفِي لَحْمِي وَ دَمِي وَ عِظامِي وَ عُرُوقِي وَ مَقْعَدِي وَ مَقامِي وَ مَدْخَلِي وَ مَخْرَجِي نُوراً وَ أعْظِمْ لِي نُوراً يا رَبِّ يَوْمَ ألْقاكَ إنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْء قَديرٌ».(2)

12. در اين روز، تا مى تواند از دادن خيرات و صدقات كوتاهى نكند.

13. رو به كعبه بايستد و صد مرتبه «سُبْحانَ اللهِ»، صد مرتبه «اَللهُ اَكْبَرُ» صد مرتبه «ماشاءَ اللهُ لا قُوَّةَ إلاّ بِاللهِ»، و صد مرتبه «أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلاّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ يُحْيِى وَ يُمِيتُ وَ يُمِيتُ وَ يُحْيِى وَ هُوَ حَىٌّ لايَمُوتُ بِيَدِهِ الخَيْرُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ» بگويد.(3)

14. ده آيه از اوّل سوره بقره بخواند و سه مرتبه سوره توحيد و آية الكرسى را بخواند، و سپس اين آيات را بخواند:

«إنَّ رَبَّكُمُ اللهُ الَّذِيْ خَلَقَ السَّمواتِ وَالاَْرْضَ فِي سِتَّةِ أيّام ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي الَّيْلَ النَّهارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثاً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُجُوْمَ مُسَخَّرات بِأمْرِهِ اَلا لَهُ الْخَلْقُ والاَْمْرُ تَبارَكَ اللهُ رَبُّ الْعالَمِينَ * اُدْعُوْا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً إنَّهُ لا يُحِبُّ المُعْتَدِينَ * وَلا تُفْسِدُوا فِي الاَْرْضِ بَعْدَ إصْلاحِها وَادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إنَّ رَحْمَتَ اللهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنينَ».(4)

15. سوره هاى معوّذتين، يعنى «قُلْ أعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَق» و «قُل أَعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ» را بخواند.

ص: 239

16. آنچه از نعم الهى به ياد دارد، يكايك ذكر كند و حمد الهى به جا آورد; همچنين بر اهل و مال و ساير چيزهايى كه حضرت حق به او تفضّل نموده، حمد بنمايد و بگويد:

«اَلَّلهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ عَلى نَعْمائِكَ الَّتي لا تُحْصى بِعَدَد وَ لا تُكافى بِعَمَل».(1)

و به آياتى از قرآن كه در آنها ذكر حمد شده، خدا را حمد نمايد و به آياتى كه در آنها ذكر تسبيح شده است، خدا را تسبيح نمايد، و به آياتى كه در آنها تكبير شده، خدا را تكبير نمايد، و به آياتى كه در آنها ذكر تهليل شده است، خدا را تهليل نمايد، و بر محمّد و آل محمّد - عليهم السّلام - زياد صلوات بفرستد و به هر اسمى از اسماء الله كه در قرآن آمده است، خدا را بخواند، و به آنچه از اسماى الهى كه در ياد دارد، خدا را ذكر كند، و به اسماى الهى كه در آخر سوره حشر آمده است، خدا را بخواند.

«اَللهُ عالِمُ الْغَيْبِ وَالشّهادَةِ الرَّحْمنُ الرَّحِيِمُ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ اَلمُتَكَبِّرُ الخالِقُ الْبارِىءُ المُصَوِّرُ».

17. پس بگويد:

«أَسْأَلُكَ يا اللهُ يا رَحْمنُ بِكُلِّ اسْم هُوَ لَكَ، وَ أسْألُكَ بِقُوَّتِكَ وَقُدْرَتِكَ وَ عِزَّتِكَ ، وَ بِجَمِيع ما أحاطَ بِهِ عِلْمُكَ وَ بِجَمْعِكَ وَبِأرْكانِكَ كُلِّها: وَ بِحَقِّ رَسُولِكَ صَلواتُك عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ بِاسْمِكَ الاَْكْبَرِ الأكْبَرِ وَ بِاسْمِكَ الْعَظِيْمِ الَّذِي مَنْ دَعاكَ بِهِكانَ حَقّاً عَلَيْكَ أنْ تُجَيبَهُ وَ بِاسْمِكَ الاْعْظَمِ الاْعْظَمِ الاَعظَمِ الَّذْي مَنْ دَعاكَ بِهِ كانَ حَقّاً عَلَيْكَ أنْ لا تَرُدَّهُ وَ أنْ تُعْطِيَهُ ماسَأَلَ أنْ تَغْفِرَ لِي جَميعَ ذُنُوبِي في جَمِيع عِلْمِكَ فِيَّ».(2)

18. حاجتهاى دنيا و آخرت خود را از خدا بخواهد و از حضرت حق، جلّ و

ص: 240

علا، توفيق تشرّف به حج را در همه سالها بخواهد.

19. هفتاد مرتبه از خدا بهشت طلب كند يعنى جمله: «أسْألُكَ الْجَنَّةَ» را هفتاد مرتبه بگويد.

20. هفتاد مرتبه توبه و استغفار كند: «أسْتَغْفِرُ اللهَ رَبِّي وَ أتُوبُ إلَيْهِ».

و بخواند:

«اَللَّهُمَّ فُكَّنِي مِنَ النَّارِ وَ أوْسِعْ عَلَىَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ الطَيَّبِ وَ ادْرَأْ عَنِّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الاِْنْسِ وَ شَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ».(1)

21. نزديك غروب آفتاب بگويد:

«اَللَّهُمَّ إنِّي أعُوذُ بِكَ مِنَ الفَقْرِ وَ مِنْ تَشَتُّتِ الأمرِ وَ مِنْ شَرِّ ما يَحْدُثُ بِالْلَّيْلِ وَالنَّهارِ أمْسى ظُلْمِي مُسْتَجِيراً بِعَفْوِكَ وَ أمْسى خَوْفي مُسْتَجِيراً بِأمانِكَ وَأمْسى ذُلِّي مُسْتَجِيراً بِعِزَّكَ وَ أمْسى وَجْهِيَ الْفانِي مُسْتَجِيْراً بِوَجْهِك الْباقي يا خَيْرَ مَنْ سُئِلَ وَ يا أجْوَدَ مَنْ أعْطى جَلِّلْنِي بِرَحْمَتِكَ و ألْبِسْنِي عافِيَتَكَ وَ اصْرِفْ عَنِّي شَرَّ جَمِيع خَلْقِكَ».(2)

22. بعد از غروب آفتاب بگويد:

«اَللَّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ هذَا الْمَوْقِفِ وَ ارْزُقْنِيهِ مِنْ قابِل أبَداً ما أبْقَيْتَنِي وَ اقْلِبْنِيَ الْيَوْمَ مُفْلِحاً مُنْجِحاً مُسْتَجاباً لِي مَرْحُوماً مَغْفُوراً لِي بأفْضَلِ ما يَنْقَلِبُ بِهِ الْيَوْمَ أحَدٌ مِنْ وَفْدِكَ عليك وَ أعْطِني أفْضَلَ ما أعْطَيْتَ أحَداً مِنْهُمْ مِنَ الْخَيْرِ وَ الْبَرَكَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوانِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ بارِكْ لِي فِيما أرْجِعُ إلَيْهِ مِنْ أهْل أوْ مال أوْ قَلِيل أو كَثِير وَ بارِكْ لَهُمْ فِيَّ».(3)

23. بسيار بگويد:

ص: 241

«اَلَّلهُمَّ أعْتِقْنِي مِنَ النّارِ».(1)

و بدان كه ادعيه وارده براى اين روز شريف بسيار است و هر مقدار كه مقدور باشد خواندن دعا مناسب است، گرچه به ادعيه مأثوره هم نباشد ليكن ادعيه مأثوره بهتر و ثوابش مضاعف است، و بسيار خوب است كه شخص در اين روز دعاى حضرت سيدالشهداء(عليه السلام)و فرزندش على بن الحسين(عليها السلام)در روز عرفه را بخواند، كه در ادعيه مأثوره در آخر كتاب ذكر خواهيم كرد.

ص: 242

شخص بايد با نيّت و قصد قربت و اخلاص آن را به جا آورد، و اگر براى ريا يا مقاصد ديگر انجام شود، با علم و عمد، باطل است.

(مسئله 855 ) وقوف در مشعرالحرام نيز از اركان حج است كه اگر كسى عمداً آن را به طور كلى ترك كند، حجّ او باطل است، و وقت وجوب آن از طلوع صبح است تا كمى قبل از طلوع آفتاب، ولى آنچه ركن است، وقوف در جزئى از اين وقت است، هر چند يك دقيقه باشد. و بنابر احتياط بعد از آمدن از عرفات و رسيدن به مشعر شب دهم را تا طلوع فجر در مشعر بيتوته كند.

(مسئله 856 ) واجب است هنگام طلوع صبح شخص از طلوع فجر تا طلوع آفتاب در مشعر وقوف نمايد.

(س 857)آيا حج گزار مى تواند بعد از وقوف عرفات به غير مشعر (مانند مكه) برود و سپس به مشعر بر گردد؟

ج - ظاهراً رفتن به مشعر در شب عيد از غير راه متعارف همانند رفتن به مكه و از آنجا برگشتن به مشعر با فرض اطمينان به درك وقوف واجب (وقوف بين الطلوعين) مانعى ندارد و سير در طريق متعارف جنبه مقدميّت دارد نه موضوعيّت و وجوب، آرى بعد از رسيدن به مشعر ولو در شب عيد و قبل از طلوعين بنابر احتياط واجب نمى تواند از مشعر خارج شود و به جاى ديگر برود.

(مسئله 858 ) چون صبح طلوع كرد، شخص نيّت وقوف در مشعرالحرام كند تا طلوع آفتاب همراه با ذكر خداوند متعال ، و لازم نيست اين نيّت هنگام طلوع صبح باشد، بلكه اگر از قبل هم نيّت كند، مانعى ندارد; و ناگفته نماند كه اگر كسى در وقت ورود به مشعرالحرام نيّت كند كه براى اطاعت خدا و جهت رضاى او تا طلوع آفتاب در مشعر مى مانم، كفايت مى كند و دو نيّت

ص: 244

لازم نيست، كما اينكه اگر بعد از آن نيّت، هنگام طلوع صبح بار ديگر هم نيّت كند، صحيح است.

(مسئله 859 ) جايز بلكه مستحبّ است كه شخص كمى قبل از طلوع آفتاب به طرف منى حركت كند، ولى به نحوى باشد كه پيش از طلوع آفتاب از وادى مُحَسّر تجاوز نكند، و اگر تجاوز كرد گناهكار است، ولى كفّاره بر او نيست; ليكن احتياط آن است كه وقتى حركت كند كه قبل از طلوع آفتاب وارد وادى مُحَسّر نشود.

(مسئله 860 ) براى كسانى كه معذورند، جايز است مقدارى از شب را در مشعرالحرام توقف كنند و سپس به منى كوچ كنند، «مانند زنها و بچه ها و بيماران و پيرمردان و اشخاص ضعيف و اشخاصى كه براى پرستارى يا راهنمايى آنها، لازم است همراه آنها باشند»، و احتياط مستحب آن است كه پيش از نصف شب حركت نكنند. بنابراين، براى اين اشخاص وقوف بين الطّلوعين لازم نيست، و احتياط مستحب آن است كه اگر توقّف مشكل نباشد، تخلّف نكنند.

(مسئله 861 ) در تشخيص معذور بودن جهت وقوف ليلى مشعر، اگر به نظر خود شخص عذر حاصل شده، كفايت مى كند.

(مسئله 862 ) كسى كه تمام شب يا قسمتى از آن را در مشعر بوده است، اگر قبل از طلوع صبح، عمداً و بدون عذر از مشعر بيرون برود و تا طلوع آفتاب برنگردد، در صورتى كه وقوف در عرفات از او فوت نشده باشد، و حجّ او واجب بوده، حجّ او صحيح است، ولى بايد يك گوسفند كفّاره بدهد. ليكن احتياط مستحبّى آن است كه بعد از اِتمام حج، در سال ديگر - اگر حج واجب بوده - آن را اعاده كند.

(مسئله 863 ) كسى كه وقوف بين الطّلوعين يا وقوف در شب را درك نكند، در

ص: 245

صورتى كه صاحب عذر باشد، اگر مقدارى از وقت طلوع آفتاب تا ظهر را در مشعر توقّف كند، اگر چه مدّت آن كم باشد، حجّ او صحيح است.

(مسئله 864 ) براى وقوف در مشعر سه وقت است، يك وقت اختيارى و دو وقت اضطرارى :

1. از طلوع صبح تا طلوع آفتاب، كه آن را وقوف اختيارى گويند;

2. شب عيد براى كسانى كه عذرى دارند، مثل زنان و ضعيفان كه آن را وقوف اضطرارى ليلى (شب) گويند;

3. از طلوع آفتاب روز عيد تا ظهر روز دهم، كه آن را وقوف اضطرارى نهارى (روز) گويند; و اين براى كسانى است كه در اثر عذر هيچ يك از دو وقت اول و دوم را درك نكرده باشند.

(مسئله 865 ) با در نظر گرفتن هر يك از وقوف هاى اختيارى و اضطرارى در عرفات و مشعر، و درك هر دو موقف يا يكى از آنها در وقت اختيارى يا اضطرارى، و يا عدم درك آن دو موقف عمداً يا جهلاً و يا نسياناً صورى دارد و به صورت هائى كه مبتلابه است اشاره مى شود.

اول، اينكه هر دو وقوف را در وقت اختيارى يعنى از ظهر روز عرفه، تا غروب شرعى عرفات و بين الطّلوعين صبح دهم مشعر را درك كند، در اين صورت اشكالى در صحّت حجّ او نيست.

دوم، اينكه هيچ يك از دو وقوف، «نه اختيارى و نه اضطرارى» را درك نكند، كه در اين صورت بدون اشكال حجّ او باطل است و فرقى نمى كند كه عدم درك وقوفين عمدى باشد يا جهلا يا نسياناً پس واجب است بر او به جا آوردن عمره مفرده با همان احرام حج و بهتر آن است كه قصد عدول كند به عمره مفرده، و اگر گوسفند همراه داشته باشد، احتياطاً ذبح كند، و اگر عدم درك وقوفين بدون تقصير باشد حج بر او واجب

ص: 246

نمى باشد مگر با حصول شرائط استطاعت در سالهاى آينده. و اگر عدم درك وقوفين از روى تقصير باشد حج بر او مستقر مى گردد و واجب است سالهاى آينده به جا آورد ولو در سالهاى بعد شرائط استطاعت براى او حاصل نشود.

سوم، اينكه وقوف اختيارى در عرفات و وقوف اضطرارى نهارى در مشعر را درك كند. پس اگر وقوف اختيارى در مشعر را عمداً ترك كرده باشد، حجّ او باطل است، والاّ حجّ او صحيح است.

چهارم، اينكه وقوف اختيارى مشعر با وقوف اضطرارى در عرفات را درك كرده باشد، پس اگر وقوف اختيارى در عرفه را عمداً ترك كرد، حجّ او باطل است، والاّ صحيح است.

پنجم، اينكه وقوف اختيارى در عرفه را با وقوف اضطرارى شب در مشعر را درك كرده باشد; حجّ او صحيح است.

ششم، اينكه وقوف اضطرارى شب عيد در مشعر را با وقوف اضطرارى در عرفات را درك كرده باشد. پس اگر صاحب عذر باشد و وقوف اختيارى در عرفات را عمداً ترك نكرده باشد، حجّ او صحيح است; و غير صاحب عذر، اگر اختيارى عرفه را عمداً ترك كرده باشد، حجّش باطل است، و اگر اختيارى مشعر را عمداً ترك كرده باشد، اقوى صحّت حجّ است .

هفتم، اينكه وقوف اضطرارى در عرفات و اضطرارى يومى در مشعر را درك كرده باشد. پس اگر يكى از دو وقوف اختيارى را عمداً ترك كرده باشد، حجّ او باطل است، وگرنه صحّت آن بعيد نيست، گرچه اقوى، در صورت حاصل بودن شرايط وجوب، اعاده حج در سال بعد است.

هشتم، اينكه فقط وقوف اختيارى در عرفات را درك كند; پس اگر وقوف در مشعر را عمداً ترك نكرده باشد، حجّ او صحيح است.

ص: 247

نهم، اينكه فقط وقوف اضطرارى در عرفات را درك كند; كه در اين صورت حجّ او باطل است.

دهم، اينكه فقط وقوف اختيارى در مشعر را درك كند. در اين صورت حجّ او صحيح است، اگر اختيارى عرفه را عمداً ترك نكند و اگر وقوف اختيارى در عرفات را عمداً ترك كرده باشد، حجّ او باطل است.

يازدهم، اينكه فقط وقوف اضطرارى مشعر را در روز عيد درك كند، كه در اين صورت، حجّ او باطل است.

دوازدهم، اينكه فقط وقوف اضطرارى در مشعر را در شب عيد درك كند; كه در اين صورت، اگر وقوف در عرفات را عمداً ترك نكرده باشد و از صاحبان عذر باشد، حجّ او صحيح است، والاّ باطل است.

است. چه اضطرارى ليلى و چه اضطرارى پيش از ظهر روز عيد.

(س 868 ) خدمه اى كه با زنها قبل از طلوع فجر به منى مى روند، ولى خود را قبل از طلوع آفتاب به مَشْعر مى رسانند و وقوف ركنى در مشعر را درك مى كنند، آيا نيابت آنان صحيح است يا نه؟

ج - اگر در زمان استنابه از ذوى الاعذار نبوده اند، و عذر طارى باشد نيابت آنها صحيح است، و اگر هنگام نيابت متوجه باشند كه جزء ذوى الاعذار هستند، نيابت آنها صحيح نيست.

(س 869 ) كسى كه نمى دانسته وقوف اختيارى مشعر بين الطّلوعين است، پس از آن وقوف اضطرارى را درك كرده، وظيفه او چيست؟

ج - چون نمى دانسته و غافل بوده وقوفش صحيح است.

(س 870 ) شخصى وقوف در عرفات و مقدارى از وقوفِ لَيْلى در مَشْعر را درك كرده و عمداً قبل از طلوع فجر، براى بردن اثاث و يا كار ديگرى به منى رفته است و قصد داشته كه مجدّداً به مشعر برگردد، ولى در منى خوابش برده و برنگشته، وظيفه او چيست؟

ج - با فرض اينكه ترك اختيارى وقوف در مشعر عمدى نبوده، در فرض مرقوم، وقوف اضطرارى كافى است، ولى اگر شب، نيّت وقوف نداشته، بايد وقوف اضطرارى در روز را درك كند.

(س 871) خدمه كاروان ها و كسانى كه به جهت همراهى بانوان پس از نصف شب، قبل از اذان صبح پس از انجام وقوف اضطرارى از مشعر به منى مى روند، آيا بايد براى وقوف اختيارى (از اذان صبح تا طلوع آفتاب) به مشعر الحرام برگردند؟

ج - اين گونه افراد مى توانند به وقوف شب عيد اكتفا نمايند.

ص: 249

أوْلِيائَكَ فِي مَنْزِلِي هذا وَأنْ تَقِيَنِي جَوامِعَ الشَرِّ».(1)

و اگر مى تواند تا صبح، شب زنده دارى كند; زيرا درهاى آسمان در اين شب به روى صداهاى مؤمنين بسته نمى شود.(2)

6. مستحبّ است كه بعد از نماز صبح، با طهارت حمد و ثناى الهى را به جا آورد، و به هر مقدارى كه مى تواند نعمتهاى حضرت حق را به ياد آورد و بر محمّد و آل محمّد - صلوات الله عليهم اجمعين - صلوات بفرستد و اين دعا را نيز بخواند:

«اَللَّهُمَّ رَبَّ الْمَشْعَرِالْحَرامِ فُكَّ رَقَبَتِي مِنَ النَّارِ وَ أوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ وَادْرَأ عَنِّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الاِْنْسِ، اَللَّهُمَّ أنْتَ خَيْرُ مَطْلُوب إلَيْهِ وَ خَيْرُ مَدْعُوٍّ وَ خَيْرُ مَسْؤول وَ لِكُلِّ وافِد جائِزَةٌ فَاجْعَلْ جائِزَتِي فِي مَوْطِنِي هذا أنْ تُقِيْلَنِي عَثْرَتِي وَ تَقْبَلَ مَعْذِرَتِي وَ أنْ تُجاوِزَ عَنْ خَطِيْئَتِي ثُمَّ اجْعَلِ التَّقْوى مِنَ الدُّنيا زادِي».(3)

7. مستحبّ است سنگريزه هايى را كه در منى رمى خواهد نمود، از مزدلفه (مشعرالحرام) بردارد،(4) و اگر نشد، بهتر است سنگريزه ها را از منى بردارد; همچنين مستحبّ است سنگريزه ها نقطه دار باشد و از قبل جدا شده باشد، نه اينكه سنگ بزرگترى را بشكند و به صورت سنگريزه در آورد; و سنگريزه ها به اندازه بند انگشتان دست باشد و حداقل تعداد سنگريزه هاى لازم هفتاد دانه است(5)، ولى مقدارى بيشتر جمع آورى كند، چون ممكن است بعضى از سنگريزه ها در رمى جمرات به هدف نخورد.

ص: 251

8. مستحبّ است فرد وقتى كه از مزدلفه به سوى منى مى رود و به وادى مُحسّر مى رسد، به مقدار صد قدم تند راه برود به نحوى حركت كند كه همه بدنش در حركت باشد مانند آنچه در سعى بين صفا و مروه گذشت، و اگر سواره است، مركوب خود را به حركت وادارد و بگويد:

«اَللَّهُمَّ سَلِّمْ عَهْدِي وَ اقْبَلْ تَوبَتِي وَ أَجِبْ دَعْوَتِي وَ اخْلُفْنِي فِيْمَنْ تَرَ كْتُ بَعْدِي».(1)

ص: 252

نمى باشد بنابراين رمى به تمام آن كفايت مى كند .

(مسئله 877 ) وقت رمى جمره عقبه، از طلوع آفتاب روز عيد قربان است تا غروب آفتاب آن روز، و اگر كسى فراموش كرد تا روز سيزدهم مى تواند آن را به جا آورد و اگر تا آن وقت يادش نيامد، احتياطاً سال ديگر خودش يا نايبش رمى كند.

(مسئله 878 ) در رمى، طهارت از حَدَث و خبث معتبر نيست و ريگها هم، لازم نيست پاك باشند. گرچه با طهارت بودن و پاك بودن سنگها بهتر است.

(مسئله 879 ) كسانى كه عذر دارند از اينكه در روز رمى كنند، مانند اشخاص بيمار، مى توانند در شب رمى كنند، و هر وقتِ شب كه باشد مانعى ندارد; معذورين عمومى، مانند زنان و پيرمردان و كودكان و ضعيفان كه شبانه از مشعر به منى كوچ داده شده اند نيز جايز است در شبِ عيد، رمى جمره عقبه را انجام دهند، بلكه زنها مطلقاً مجازند همان شب رمى نمايند.

(س 880 )با توجه به اين كه بانوان مى توانند، رمى روز دهم را شب انجام دهند آيا احتمالاً بايد شب عيد باشد يا شب يازدهم نيز جايز است و در فرض جواز در صورتى كه زن در اعمال حج نايب ديگرى باشد چه صورت دارد ؟

ج - زنها مى توانند رمى روز دهم را در شب عيد انجام دهند بلى رمى روز يازدهم را در صورتى مى تواند شب انجام دهد كه از رمى در روز معذور باشد.

(مسئله 881 ) كودكان و بيماران و افراد بيهوش كه قدرت رمى ندارند، واجب است نايب بگيرند كه به جاى آنان رمى كنند، و موافق احتياط آن است كه اگر ممكن است بيمار را نزد جمره ببرند و در حضور او سنگ بيندازند، مگر اينكه در بردن او مشقّت و حَرَجى باشد.

(س 882)آيا استنابه در صبح براى كسى كه بعد از ظهر عيد قربان در خلوتى مى تواند جمره عقبه را، خودش رمى كند، جايز است و آيا براى اين كه بتواند

ص: 255

روز عيد، قربانى كند مى تواند براى رمى جمره نايب بگيرد.

ج - چنانچه شخص تمكن داشته باشد خودش رمى كند ولو با تأخير انداختن به وقت خلوت، بايد رمى را تأخير بيندازد و خودش رمى كند و چون ترتيب در اعمال منى واجب نيست بنابراين مى تواند صبح قربانى كند.

(مسئله 883 ) اگر بيمار يا بيهوش بعد از تمام شدن عمل نايب، سلامت يافت، لازم نيست خودش اعاده كند.

(مسئله 884 ) اگر بيمار در بين عمل رمى، بهبود پيدا كرد، بايد خودش آن را از سر بگيرد، و اكتفا به مقدار رمى نايب، محلّ اشكال است.

(مسئله 885 ) رمى در طبقات فوقانى، جايز است و لازم نيست حتماً در طبقه اول رمى نمايند.

چهارم: سنگها مباح باشد. پس رمى با سنگ غصبى يا سنگى كه ديگرى براى خودش جمع آورى كرده باشد، كافى نيست.

حرم آورده اند، به شكّ خود اعتنا نكند.

(مسئله 889 ) اگر شك كند به سنگى كه مى خواهد بيندازد، حِصى، «يعنى ريگ»، گفته مى شود يا نه، رمى با آن كافى نيست و بايد يقين كند به آن سنگها ريگ گفته مى شود.

(مسئله 890 ) اگر در تعداد ريگهايى كه انداخته شك كند، پس، اگر مشغول رمى است، بايد به اندازه اى بيندازد تا به هفت عدد سنگِ پرتاپ شده، علم پيدا كند.

(مسئله 891 ) اگر شك كند سنگى كه انداخته آيا به جمره اصابت كرده يا نه، بايد به اندازه اى بيندازد تا علم به اصابت آنها پيدا كند. پس ظنّ و گمان به خوردن سنگ به جمره و تعداد آن اعتبار ندارد.

(مسئله 892 ) اگر معلوم شود سنگى را كه انداخته به جمره نخورده، بايد دومرتبه بيندازد.

(مسئله 893 ) جايز است شخص سواره يا پياده رمى كند; ولى مستحبّ است در حال رمى، پياده باشد.

(مسئله 894 ) اگر بعد از آنكه سنگ را انداخت و از محل منصرف شد، در تعداد سنگها شك كند، اگر در نقيصه شك كند، احتياط آن است كه برگردد و نقيصه را تمام كند، و به شكّ در زياده اعتنا نكند.

(مسئله 895 ) اگر شخص بعد از ذبح يا سرتراشيدن، شك كند كه رمى جمره عَقَبه كرده يا نه، چنانچه بعد از گذشتن وقت رمى (از طلوع آفتاب روز عيد تا غروب آن) شك كرد، به شكّ خود اعتنا نكند، چون شكّ بعد از وقت و حصول حائل است.(1) و در غير اين صورت، واجب است رمى كند، چون ترتيب

ص: 258

شرط نيست، تا تجاوز از محل و وارد شدن جزء بعدى مرتّب شرعى كه محقق تجاوز است صدق كند و قاعده تجاوز از محل جارى شود.

«اَللَّهُمَّ بِكَ وَثِقْتُ وَ عَلَيكَ تَوَكَّلْتُ فَنِعْمَ الرَّبُ وَ نِعْمَ المَوْلى و نِعْمَ النَّصِيرُ».(1)

بلاد مجزى نيست و كفايت نمى كند.

(مسئله 902 ) اگر كسى با اعتقاد به اينكه گوشت قربانى تلف مى شود و تضييع مال است، قربانى نكرد و با همين كيفيّت تقصير كرد و ساير اعمال حج را انجام داد، اگر جاهل بوده و فكر مى كرده عملش صحيح است، در اين صورت اعمال و حجّ او صحيح است و از احرام خارج شده، ولى قربانى بر ذمّه او باقى است. و امّا اگر عمداً و براى اعتبارات و افكار خودش قربانى ننمود و بعد هم تدارك نكرد علاوه بر معصيت، صحّت حجّش هم محلِ اشكال است.

(س 903 ) بعضى از محله هاى جديد مكّه، در منى ساخته شده است، آيا در آنجا مى توان قربانى نمود يا خير؟

ج - اگر در منى است و منع قانونى ندارد مانع ندارد، ولى بدون احراز اينكه در منى است، صحيح نيست; كما اينكه با منع قانونى هم، كفايت قربانى محلِ اشكال است.

(مسئله 904 ) واجب است قربانى در روز باشد، حتى كسانى كه معذور بودند و شب از مشعر كوچ كرده اند و رمى جمره عقبه را شبانه انجام داده اند، قربانى نمودن در شب حتى از آنها هم مجزى نمى باشد، چون ذبح در شب مورد نهى و كراهت مولوى است، «والعبادة لاتجتمع مع النهي والكراهة لما بينهما من التنافي وماترى من صحة الصوم يوم عاشوراء أو الصلاة في الحمام مثلاً فإنما تكون من جهة حمل النهي من امثالهما مما تعلق بخصوص العبادة على اقلية الثواب ارشاداً جمعاً بين النهي المتعلق به وعباديته وهذا بخلاف مثل الذبح ممّا تعلّق النهي به على اطلاقه فلا يصحّ منه الذبح العبادي لما مرّ من عدم الاجتماع ولا وجه لحمل ذلك النهي على الإرشاد لعدم الاجتماع في الثبوت كما لايخفى، فتدبّر جيّداً نعم تكون التضحيه ليلا مجزية للجاهل القاصر بالمسألة لانتفاء شرطية النهار و مانعية الليل عنه قضاءً لحديث الرفع و غيره من ادّلة البرائة الشرعية.»

ص: 261

(مسئله 905 ) احتياط مستحب آن است كه ذبح را از روز عيد تأخير نيندازد، ولى اگر بدون عذر و عمداً و يا به واسطه عذرى مثل فراموشى يا ندانستن مسئله و يا پيدا نشدن حيوان، در روز عيد ذبح نكرد، احتياط واجب آن است كه در ايّام «تشريق» (روزهاى يازدهم، دوازدهم و سيزدهم ذى حجّه) ذبح كند و از آن تأخير نيندازد، و اگر نتوانست در بقيّه ماه ذى حجّه قربانى كند و گناهى هم ظاهراً محقق نشده است.

(مسئله 906 ) قطع كردن گردن قربانى بعد از ذبح (بعد از قطع اَوداج اربعه) در حالى كه هنوز زنده است، كار حرامى است، ليكن ذبيحه حلال است و براى قربانى كفايت مى كند.

(مسئله 907 ) اگر قربانى يافت نشود، قيمت آن را پيش شخص امينى بگذارد كه آن را در مابقى ايّام ذى الحجّه تهيّه كند و در منى ذبح كند، و اگر در اين سال ممكن نشود، در سال بعد به جاى او بخرد و در منى قربانى كند.

(مسئله 908 ) ذبح بايد با آهن باشد، و امّا ذبح با استيل، اگر ثابت شود كه وسيله ذبح آهنى است، مانند آنكه آهن رُبا آن را بگيرد، ذبح با آن مانعى ندارد، همچنان كه با فرض نبودن و يا در اختيار نداشتن آهن هم مى توان با استيل قربانى را ذبح كرد.

(مسئله 909 ) اگر جمعى از حجّاج پول روى هم گذاشتند و به كسى وكالت دادند كه براى همه آنان گوسفند بخرد و قربانى كند و آن وكيل با آن پول به صورت مشترك به تعداد آنان گوسفند خريد و براى هر كدام يك گوسفند معيّن كرد و ذبح نمود، در صورتى كه همه به اين نوع معامله رضايت داده اند كافى است، هر چند گوسفندها از نظر قيمت تفاوت داشته باشند. بلكه اگر براى هر كدام گوسفندى را معين نكند بلكه نيت كند كه براى هر كدام از حجاج يكى از اين گوسفندها باشد پس از آنْ كه همه گوسفندان را سر بريدند، ذمه همه آن

ص: 262

حجاج برئ مى شود، ولى اگر تعدادى از گوسفندان را ذبح نكرده باشند ذمه هيچ كدام برئ نمى شود.

(مسئله 910 ) در حيوان قربانى چند شرط معتبر است:

اول: اگر شتر باشد، سن آن كمتر از پنج سال نباشد و داخل در سال ششم شده باشد، و در گاو و بُز، تمام شدن يك سال و دخول در سال دوم كفايت مى كند، در سنّ گوسفند هم تمام شدن شش ماه كافى است;

(مسئله 911 ) اگر پس از قربانى كردن معلوم شود سنّ آنها كمتر بوده، كافى نيست و اعاده لازم است.

دوم: بايد سالم باشد و حيوان به هيچ نحو مريض نباشد و ذبح حيوان مريض كافى نيست، حتّى اگر آن بيمارى مثل كچلى باشد، بنا بر احتياط;

سوم: حيوان بايد خيلى پير نباشد;

چهارم: بايد تامّ الاجزا باشد و نقص نداشته باشد. پس اگر لنگ يا كور يا گوش بريده يا دم بريده باشد، يا اگر شاخ داخلى آن بريده يا شكسته باشد، كافى نيست. همچنين احتياط واجب آن است كه چشمش سفيد نشده باشد;

(مسئله 912 ) در شرايط قربانى، آنچه تحقيق در آن لازم است سنّ حيوان است كه اطمينان در آن لازم است، گرچه از قول فروشنده اطمينان پيدا شود و اگر فروشنده اهل خبره باشد و از سنّ هَدى خبر داد، مى توان به قول او اعتماد كرد، امّا در شرايطى كه مربوط به نقص عارض بر حيوان بعد از تمام بودن آن باشد، مثل خصىّ نبودن يا معيوب نبودن، در اينها فحص لازم نيست.

(مسئله 913 ) شكاف داشتن گوش و سوراخ بودن آن، مانع ندارد.

پنجم: در اصل خلقت بى بيضه نباشد و خَصِى (اَخْته) هم نباشد و بنا بر احتياط مستحب، بيضتين حيوان هم نكوبيده باشند، گرچه اقوى كفايت است;

ششم: بايد لاغر نباشد، و اگر در گُرده او پيه باشد، كافى است; و احتياط آن

ص: 263

است كه آن را در عرف، لاغر نگويند;

هفتم: بنا بر احتياط، قربانى در اصل خلقت بى دُم نباشد و اگر گوش يا شاخ در خلقت اصلى نداشته باشد، كفايت بعيد نيست، و اگر شاخ خارجى(1) او شكسته باشد يا بريده شده باشد، اشكال ندارد.

(مسئله 914 ) احتياط مستحب آن است كه ذبح را بعد از رمى جمره عقبه و قبل از حلق و يا تقصير انجام دهد، چون ترتيب بين اعمال منى، مستحبّ است.

(مسئله 915 ) اگر كسى حيوانى را به گمان آنكه صحيح و سالم است خريد و ذبح كرد و بعد معلوم شد كه مريض يا ناقص بوده، مجزى است همچنين اگر حيوانى را به گمان چاقى ذبح كرد، بعد معلوم شد لاغر بوده، كافى است.

(مسئله 916 ) اگر حيوانى را به گمان لاغرى خريد و به اميد چاق بودن با قصد قربت قربانى كرد، بعد هم معلوم شد چاق بوده است كافى است، ولى اگر قصد قربت محقّق نشود، كافى نيست.

(مسئله 917 ) اگر به ناقص بودن حيوان اعتقاد داشت و به واسطه جهل قصورى به مسئله براى اطاعت از خداوند آن را ذبح كرد و بعد معلوم شد سالم بوده است، ظاهراً كافى باشد.

(مسئله 918 ) اگر بعد از ذبح كردن، احتمال بدهد حيوان ناقص بوده يا ساير شرايط را نداشته، در اين صورت به شكّ خود اعتنا نكند.

(مسئله 919 ) احتياط مستحب آن است كه قربانى را سه قسمت كنند: يك قسمت آن را هديه بدهند، يك قسمت آن را صدقه بدهند و قدرى هم از گوشت ذبيحه بخورند.(2) قسمت صدقه را به مؤمنين بدهند، و اگر صدقه را به فقراى كفّار

ص: 264

بدهند يا آنكه تمام ذبيحه را به آنها بدهند يا ذبيحه را بعد از ذبح رها كند و برود اشكال ندارد و ضامن حصّه فقرا نبوده، ليكن احتياط، خصوصاً در خوردن قدرى از گوشت ذبيحه، بسيار مطلوب است.

(مسئله 920 ) لازم نيست ذابح مؤمن باشد، نه در قربانى و نه در كفّارات، بلكه همان مسلمان بودن، كافى است.

(مسئله 921 ) لازم نيست خود انسان ذبح كند و جايز است شخص در قربانى به ديگرى نيابت بدهد و نيّت را نايب در موقع ذبح بكند، و اقوى آن است كه خود شخص هم اگر حاضر باشد نيّت بكند.

(مسئله 922)قربانى كه ذبح مى شود بايد معين باشد كه مربوط به كدام يك از حجّاج است، بنابراين اگر مثلاً سه قربانى را از طرف سه حاجى بدون تعيين قربانى ذبح كنند كفايت نمى كند. در تعيين گوسفند لازم نيست نماينده حجاج اسم آنها را ببرد بلكه تعيين اجمالى كافى است بنابر اين كسى كه به نمايندگى گروهى از حجّاج به قربانگاه مى رود چنانچه اسامى آنها را در ليستى بنويسد و در نيت خود هر گوسفند را براى يكى از آنها به ترتيب شماره ليست تعيين نمايد (مثلاً در نيّت مشخص كند كه گوسفند اوّل براى حاجى شماره يك) كافى است هر چند اسم آنها را نخواند يا اصلاً توجهى به اسم آنها نداشته باشد.

(مسئله 923 ) اگر براى خريد قربانى و ذبح آن به كسى نيابت داد و نايب هم انجام داد; در اين صورت اگر در صحّت عمل نايب شك كرد، به آن اعتنا نكند.

(مسئله 924 ) اگر نايب شك كند كه براى منوبٌ عنه قربانى را انجام داده يا نه، بايد براى وى قربانى كند.

(مسئله 925 ) اگر كسى بدون وكالت گرفتن از طرف عيالش يا دوستانش، به گمان كافى بودن رضايت قلبى و اذن فحوى، به نيابت از آنها قربانى كرد، و بعد معلوم شد كه راضى بوده اند كافى است و امّا اگر معلوم شود كه در آن وقت راضى

ص: 265

نبوده اند، كافى نيست.

(مسئله 926 ) اگر كسى را براى خريد قربانى و ذبح آن نايب كرد، و احراز كرد كه نايب امين است كفايت مى كند و علم يا اطمينان به اينكه نايب ذبح كرده است لازم نيست.

(مسئله 927 ) كسى كه اجير ديگرى است، در حج مى تواند براى قربانى كردن، شخص ثالثى را وكيل كند و وكيل مزبور به قصد حجّى كه موكّلش از طرف موكّل خود انجام مى دهد، نيّت قربانى مى نمايد.

(مسئله 928 ) ولىّ بچه كه او را به احرام حج تمتّع، محرم كرده است بايد براى او از مال خودش - نه از مال بچه - قربانى كند، و اگر توانايى ندارد بايد به جاى او روزه بگيرد. آرى اگر طفل مميز باشد و خودش اراده حج كرده و محرم شده است پول قربانى از مال خود بچه پرداخت مى شود.

(مسئله 929 ) اگر نايب عمداً در اوصاف ذبيحه يا در ذبح آن برخلاف فتواى مرجع تقليد خودش عمل كرد، ضامن است و در اين صورت، علاوه بر غرامت بايد مجدّداً ذبح كند; و اگر از روى اشتباه يا جهل برخلاف فتواى مقلّدش عمل كرده، اگر براى عمل اجرت گرفته باشد، ضامن است، و در غير اين صورت ضامن نمى باشد، و در هر دو صورت ذبح را اعاده كند. گرچه اقوى عدم اعاده است در صورت دوم.

(مسئله 930 ) حاجى مى تواند شخص ديگرى را براى قربانى بفرستد لذا حجاج به نماينده شان وكالت مطلق بدهند كه او حق داشته باشد خودش ذبح كند يا آن را به ديگرى بسپارد .

(مسئله 931 ) اگر به كسى در خريد و ذبح حيوان وكالت داد، ولى وكيل فراموش كرد يا نتوانست انجام دهد و پس از مراجعت به وطن متوجه شد، حجّ او صحيح است، ولى قربانى بر ذمّه اش باقى است. پس اگر ممكن است به كسى

ص: 266

وكالت دهد در ذى حجّه همان سال در منى و محلّ قربانى براى او قربانى كند، وگرنه بايد به كسى نيابت دهد تا در سال آينده در منى و محلّ قربانى براى او قربانى كند.

(مسئله 932 ) اگر شخصى براى خود و نيابت از ديگران به قربانگاه رفت و گوسفندانى را خريد و قربانى كرد و بعد از ذبح متوجه شد كه پول يك رأس گوسفند را نداده و با مراجعه به قربانگاه صاحب گوسفند را پيدا نكرد، در اين صورت، با مأيوس شدن از شناسايى فروشنده، از طرف او به فقير صدقه بدهد و مقدار پول را بايد با ريال و يا با قيمت ارز آزاد محاسبه كند.

خودش است، مانع ندارد، هر چند آنچه مأخوذ از حكم طاغوت است، محلّ كلام است.

(مسئله 937 ) اين سه روز روزه را بايد در ماه ذى الحجّه بگيرد و بايد بعد از احرام به عمره تمتّع باشد و قبل از آن نمى تواند، و احتياط مستحب آن است كه هفتم و هشتم و نهم ذى الحجّه را اختيار كندو اين سه روز پى در پى باشد، و جايز نيست در ايام تشريق در منى روزه بگيرد، زيرا در ايّام تشريق در منى، روزه در هر صورت حرام است.

(مسئله 938 ) روزه گرفتن اين سه روز در حال سفر مانعى ندارد، پس لازم نيست براى روزه ها، در مكّه قصد اقامت كند، و اگر كاروان مهلت ماندن در مكّه را نداد، مى تواند آنها را در بين راه و يا در شهر خود بگيرد.

(مسئله 939 ) اگر سه روز روزه را گرفت و بعد از آن براى قربانى كردن متمكّن شد، لازم نيست ذبح كند، ليكن اگر قبل از تمام شدن سه روز متمكّن شد، بايد ذبح كند.

(مسئله 940 ) اين سه روز روزه را مى تواند تا آخر ذى الحجّه بگيرد، و اگر در اين مدّت نگرفت يا به وطن برگشت و نتوانست در ماه ذى الحجّه روزه بگيرد، بايد در سال آينده خودش يا نايبش يك گوسفند در منى ذبح كنند و روزه گرفتن فايده ندارد، امّا اگر به وطن برگشت، در صورتى كه از ماه ذى الحجّه باقى است، مى تواند سه روز روزه را در محل بگيرد و با هفت روز روزه ديگر هر چند يك روز باشد فاصله بيندازد.

(مسئله 941 ) هفت روز بقيّه را بايد بعد از مراجعت از سفر حج، روزه بگيرد، و احتياط واجب آن است كه پى در پى به جا آورد.

(مسئله 942 ) جايز نيست اين هفت روز را در مكّه يا در راه روزه بگيرد، مگر آنكه بناى اقامت در مكّه داشته باشد، در اين صورت، اگر مدّتى بگذرد كه در آن

ص: 268

مدّت مى توانسته به وطن خود مراجعت كند، جايز است روزه بگيرد، و همچنين جايز است روزه بگيرد، اگر قصد يك ماه ماندن داشته باشد.

(مسئله 943 ) اگر براى روزه گرفتن متمكّن شد و قبل از آنكه روزه بگيرد، بميرد، احتياط واجب آن است كه ولىّ او سه روز روزه را قضا كند، و هفت روز ديگر آن را بنا بر احتياط مستحب قضا نمايد.

(مسئله 944 ) لازم نيست بعد از برگشتن به شهر خود در همان جا روزه بگيرد. پس اگر در جاى ديگر قصد اقامت كرد، مى تواند روزه ها را بگيرد. و هر چند فروع اين مسائل زياد است، ولى چون كمتر مورد ابتلاست، از تفصيل آن صرف نظر مى كنيم.

(مسئله 945 ) خروج از احرام نسبت به غير از بوى خوش و زن ظاهراً به بيش از رمى و حلق يا تقصير منوط نمى باشد، نتيجتاً مُحرم با انجام رمى و حلق يا تقصير از همه محرّمات احرام - بجز بوى خوش و زن - خارج مى شود.

(مسئله 946 ) محرم مى تواند قبل از ذبح گوسفند خود، براى ديگرى ذبح نمايد.

(مسئله 947 ) پول قربانى بايد از مال حلال باشد، پس، اگر قربانى را از عين پولى كه خمس آن را نداده بخرد، كافى نيست.

(س 948 ) روحانى كاروان يا شخص حج گزارى كه لباس احرامش بر اثر ذبح نجس شده، آيا مى تواند به مقدارى كه براى ديگران قربانى مى كند يا ناظر بر قربانى است، در لباس احرامى كه خون آلود است، باقى باشد؟

ج - در صورت امكان بايد لباس خود را تطهير كند، و اگر تطهير نكرد، ضررى براى احرام يا ذبح ندارد.

(مسئله 949 ) اگر در حين قطع اَوداج اربعه، رو به قبله باشد كافى است، ولو اينكه بعد از قطع و قبل از جان دادن، از قبله منحرف شود.

ص: 269

مقدارى از موى خود يا ناخن خود را كوتاه كند، و بهتر آن است كه اكتفا به زدن ناخن تنها نكند بلكه مقدارى از موى سر يا شارب را هم بزند كه موافق احتياط است و تراشيدن سر از تقصير افضل است مگر براى چند طايفه:

اول: زنها كه تنها تقصير براى آنها واجب و متعيّن است و تراشيدن سر براى آنها نه تنها كافى نيست، بلكه حرام هم مى باشد.

دوم: كسى كه موى سر خود را به عسل يا صَمْغ(1) يا شبيه آنها براى رفع شپش و مانند آن چسبانيده باشد، كه بنابر احتياط واجب سرخود را بتراشد.

سوم: كسى كه موى خود را جمع كرده و گره زده و درهم پيچيده و بافته است، در اين صورت هم بنابر احتياط واجب سر خود را بتراشد.

(مسئله 952 ) سرتراشيدن و تقصير، مانند ساير اعمال حج از عبادات است و بايد آن را به قصد قربت و اطاعت از خداوند و با نيّت خالص و بدون قصد ريا به جا آورد و بدون قصد قربت صحيح نيست و آنچه بايد به وسيله آن حلال شود، حلال نمى شود.

(مسئله 953 ) خنثاى مشكل،(2) اگر موى خود را نچسبانيده و يا نبافته بايد متعيّناً تقصير كند، والاّ بنا بر احتياط بين تقصير و سرتراشيدن جمع كند.

(مسئله 954 ) كسى كه سال اول حج اوست و صروره مى باشد مخير است بين حلق (سر تراشيدن) و تقصير، ولى افضل و مستحب مؤكّد اين است كه سر تراشيدن را اختيار كند.

(مسئله 955 ) در تراشيدن سر، بنا بر احتياط همه سر را بايد بتراشد و در تقصير، مسمّاى گرفتن هر مقدارى از موى سر يا ريش يا شارب يا ناخن به هر وسيله كه باشد كافى است، و بهتر آن است كه هم مقدارى از مويش را كوتاه كند و هم

ص: 271

مقدارى از ناخنهايش را بگيرد، يعنى جمع كند بين گرفتن مقدارى از مو و گرفتن مقدارى از ناخنها.

(مسئله 956 ) به زبان آوردن نيّت لازم نيست و اگر كسى به قصد اعمال حج و به انگيزه الهى حلق و يا تقصير كند، كافى است، گرچه احتياط مستحب آن است كه نيّت را به زبان بياورد.

(مسئله 957 ) احتياط آن است كه تقصير و يا حلق در روز عيد باشد، اگرچه جواز در تأخير آن تا آخر ايّام تشريق(1) بعيد نيست، بلكه بعيد نيست تأخير آن تا آخرين زمانى كه بتواند اعمال حج را در ماه ذى حجه به جا آورد.

(مسئله 958 ) جايز است انسان سر خود را بتراشد يا ديگرى برايش بتراشد; همچنين در تقصير، ولى بايد خودش نيّت كند، و بهتر آن است كه هر دو نيّت كنند.

(مسئله 959)كسى كه وظيفه او حلق و تراشيدن سر است نمى تواند اوّل سرش را ماشين كند و سپس آن را بتراشد .

(مسئله 960 ) كسانى كه مخيّر هستند ميان تراشيدن سر و كوتاه كردن ريش يا شارب و گرفتن ناخن، اگر سرشان مو نداشت بايد تقصير كنند و اگر اصلا مو ندارند بايد از ناخن خود بزنند و اگر ناخن هم نداشتند تيغ را بر سر بكشند و كافى است .

(مسئله 961 ) تراشيدن ريش از تقصير كفايت نمى كند.

(مسئله 962 )كسى كه وظيفه او حلق است ولى از آن معذور است در اين صورت تقصير كفايت مى كند .

(مسئله 963 ) در اكتفا كردن به تقصيرِ موى زير بغل يا عانه،(2) محلّ

ص: 272

اشكال است.

(مسئله 964 ) محلّ تراشيدن سر و تقصير نمودن، منى است، و جايز نيست در حال اختيار آن را در جاى ديگر انجام دهد. و اگر در غير منى حلق و يا تقصير نمايد و اعمال مترتبه را انجام دهد مُحِلّ نمى شود و بايد اعاده كند .

(مسئله 965 ) اگر كسى به علّت فراموشى و يا ندانستن مسئله و يا از باب غفلت و يا حتى با عمد و علم حلق و يا تقصير ننمود و از منى خارج شد و يا به وطن برگشت، در صورت امكان بايد به منى مراجعت كند و در آنجا حلق و يا تقصير كند، و اگر نمى تواند برگردد در محلّ خودش حلق و يا تقصير نمايد و بنا بر احتياط واجب موى خود را به منى بفرستد و بايد اعمال مكه را اعاده كند و اگر نمى تواند بايد نايب بگيرد كه آن اعمال را دو مرتبه به جا آورد.

(مسئله 966 ) طواف و سعى حجّ تمتّع را بايد پس از اعمال منى به جا آورد، و اگر كسى از روى علم و عمد آنها را مقدم داشت، بايد پس از اعمال منى، طواف و نماز و سعى را اعاده كند و يك گوسفند نيز به عنوان كفّاره ذبح كند، و اگر فقط سعى را مقدم داشت، كفّاره لازم نيست، ليكن بايد بعد از اعمال منى، طواف و نماز و سعى را اعاده كند; و اگر از روى فراموشى يا ندانستن مسئله باشد، كفاره ندارد و اعاده اعمال هم لازم نيست مگر در جاهل مقصر كه بايد اعمال را نيز اعاده كند.

(مسئله 967 ) بعد از آنكه مُحرم تقصير كرد يا سر تراشيد و رمى جمره عقبه را انجام داد، گرچه هنوز قربانى نكرده باشد تمام چيزهايى كه به واسطه احرام حج بر او حرام شده بود، حلال مى شود، مگر زن و بوى خوش. و امّا صيدِ در حرم در هر صورت براى او حرام مى باشد، چه مُحرم باشد و چه مُحِل و امّاكسى كه از احرام خارج شده، صيد در خارج از حرم جايز است.

ص: 273

(مسئله 974 )صبى مُمَيّزى كه اعمال حج را به نحو صحيح انجام داده از صروره بودن خارج شده است .

(مسئله 975) خارج شدن از شهر مكه بعد از اعمال منى و قبل از اعمال مكه اگر اطمينان داشته باشد كه براى اتمام اعمال بر مى گردد مانعى ندارد.

(مسئله 979 ) طواف حج و نماز آن و سعى، از نظر كيفيّت و واجبات و شرايط و احكام، مانند طواف و نماز و سعى عمره است، بدون هيچ تفاوتى، مگر در نيّت، كه در آنجا نيّت عمره تمتّع مى كرد و در اينجا بايد به نيّت حجّ تمتّع اعمال را به جا آورد.

(مسئله 980 ) شخص تا زمانى كه اعمال مكه را انجام نداده، بايد از زن و بوى خوش اجتناب كند.

(مسئله 981 ) اعمال مكّه معظمه بعد از اعمال منى است و بنابر احتياط واجب جايز نيست در حال اختيار آنها را پيش از وقوف به عرفات به جا آورد.

آنها مُجزى است، اگرچه بعداً خلاف آن ظاهر شود; مثلا زن حائض نشود يا بيمار خوب شود، و ازدحام چندان نباشد كه موجب مزاحمت شود. پس، بر اينها اعاده اعمال مكّه لازم نيست.

(مسئله 984 )شخصى كه مى تواند اعمال مكه را بر وقوفين مقدم بدارد، اگر جهلاً بدون احرام، اعمال مكه را انجام داده كفايت نمى كند.

(مسئله 985 ) اگر كسى بعد از ورود به مكّه نتواند بعضى از اعمال مكّه را انجام دهد، مثلاً بيمار شود و به هيچ نحو - هر چند با كمك و مساعدت ديگران - نتواند طواف و سعى عمره را به جا آورد، يا زن حائض بوده يا حائض شود و كاروان به او مهلت ماندن ندهد، بايد براى آنچه كه براى او مقدور نيست نايب بگيرد، و آنچه را كه مى تواند، خودش بايد انجام دهد.

(مسئله 986 ) شخص مُحرمى كه به واسطه احرام حج چيزهايى بر او حرام شده، «كه قبلاً به تفصيل ذكر شد»، در سه وقت و بعد از سه عمل بتدريج آنها بر او حلال مى شود:

اول: بعد از رمى جمره عقبه و تقصير كردن يا سر تراشيدن در منى، همه محرّمات بر او حلال مى شود هر چند قربانى نكرده باشد، بجز بوى خوش و زن، چنانچه قبلاً ذكر شد.

دوم: بعد از به جا آوردن طواف زيارت و نماز آن و سعى بين صفا و مروه به تفصيلى كه گذشت، بوى خوش بر او حلال مى شود، ولى كامجوييهاى جنسى از زن همچنان بر او حرام است.

سوم: بعد از به جا آوردن طواف نساء و نماز آن، تمام كامجوييها از زن بر او حلال مى شود. پس، بعد از اين سه عمل، همه چيزهايى كه با احرام بر شخص حرام شده بود حلال مى شود; ولى صيد كردن در حرم، بر همه اشخاص حرام است، هر چند محرم نباشند و صيد در خارج حرم، پس از مُحلّ

ص: 278

شدن مانعى ندارد.

(مسئله 987 ) كسانى كه به واسطه عذرى، مثل پيرى و يا ترس از حيض شدن، اعمال مكّه را مقدم داشته اند، بوى خوش و زن يا شوهر بر آنها حلال نمى شود و تمام محرّمات، بعد از تقصير يا حلق و رمى جمره بر آنان حلال خواهد شد.

(مسئله 988 ) در حج اِفراد و قِران، تقديم طواف و سعى بر وقوفين، جايز است، ولى محرّمات احرام براى آنها حلال نمى شود، مگر بعد از حلق يا تقصير.

موقفين را رعايت كنند.

(مسئله 993 ) تشخيص عذر براى كسانى كه اعمال مكّه را مقدم مى دارند، با خود مكلّفين است.

(س 994 ) كسى كه او را به وسيله ويلچر طواف مى دهند،(1) آيا مى تواند اعمال حجّ خود را بر وقوفين مقدم بدارد؟

ج - اگر در هر صورت بايد او را با ويلچر طواف دهند و عذر ديگرى نيست، نمى تواند مقدم بدارد.

(س 995 ) اگر كسى اعمال مكّه را مقدم بدارد خودش قدرت به جا آوردن اعمال را دارد، امّا بعد از اعمال منى قدرت به جا آوردن را ندارد مگر با ويلچر، در اين صورت آيا تقديم جايز است؟

ج - در فرض مذكور، تقديم جايز نيست.

(مسئله 996 ) كسانى كه اعمال حجّ را بر و قوفين مقدم مى دارند، بايد تمام اعمال را مقدم بدارند و نيز بايد با احرام حج باشند، و اگر جهلاً بدون احرام اعمال مكّه را انجام دادند، بايد قبل از وقوفين و اعمال منى آنها را با احرام اعاده كنند و يا بعد از وقوفين و اعمال منى آنها را به جا آورند.

(س 997 ) كسى كه از منى برگشته و هنوز اعمال واجب مكّه را انجام نداده، آيا مى تواند طواف مستحبّى انجام دهد، و نيز در حال احرام عمره تمتّع، آيا مى تواند قبل از انجام عمره، طواف مستحبّى انجام دهد؟

ج - احتياطاً ترك نمايد.

(س 998 ) آيا بعد از انجام اعمال منى و قبل از انجام اعمال مكّه مى توان از مكّه خارج شد يا خير؟

ج - مانعى ندارد مگر اينكه نتواند براى اعمال مكه برگردد.

ص: 280

همچنان كه سعى را نيز بايد بعد از طواف حج و نماز آن به جا آورد.

(مسئله 1005 ) اگر كسى عمداً و از روى علم، برخلاف ترتيب عمل كرد، بايد آنها را اعاده كند تا ترتيب حاصل شود و تأخير در طواف نساء بعد از سعى، مانعى ندارد.

(مسئله 1006 ) در صورت ضرورت، جايز است فرد طواف نساء را قبل از سعى به جا آورد، مثل ترس از حيض و نبودن امكان اقامت در مكّه تا زمان پاك شدن، ليكن احتياط در آن است كه نايب بگيرد كه بعد از سعى طواف نساء را به جا آورد.

(مسئله 1007 ) اگر كسى سهواً يا به دليل ندانستن مسئله، طواف نساء و نماز آن را قبل از سعى به جا آورد، طواف و سعيش صحيح است.

(مسئله 1008 ) اگركسى طواف نساء و نماز آن را سهواً به جا نياورد تا اينكه به وطن برگردد، پس، اگر مى تواند بايد خودش برگردد و به جا آورد، و اگر نمى تواند يا برايش مشقّت دارد، نايب بگيرد و پس از به جا آوردن طواف نساء و نماز آن به وسيله نايب، زن يا شوهر به او حلال مى شود.

(مسئله 1009 ) تا زمانى كه طواف نساء را خودش يا نايبش به جا نياورده، زن يا شوهر بر همديگر حلال نمى شود; و اگر در اين مدّت عالماً و عامداً نزديكى كرده، بايد يك هَدْى به عنوان كفّاره قربانى كند، كه احتياطاً يك شتر باشد.

(مسئله 1010 )كسى كه هنوز طواف نساء به جا نياورده، مى تواند عمره مفرده انجام دهد.

(مسئله 1011 ) اگر شخص، چندين عمره مفرده به جاى آورده باشد و در هيچ كدام طواف نساء انجام نداده باشد، يك طواف نساء و نماز آن براى تمام آنها كفايت مى كند.

(مسئله 1012 ) نايب در طواف نساء بايد مانند بقيه اعمال به قصد منوب عنه آن

ص: 282

را به جا آورد.

(مسئله 1013 )اگر كسى در تلفظ نيّت طواف نساء لفظ ديگرى به زبان آورد اگر منظورش اداى وظيفه است مانع ندارد .

ج - ذمّه او هم مشغول است، و بايد خودش در زمان حياتش انجام دهد و اگر نمى تواند، نايب بگيرد.

(س 1019 ) شخصى طواف نساء عمره مفرده را فراموش كرده و بعد براى عمره تمتّع محرم شده است، آيا طواف نساء فراموش شده را بعد از انجام اعمال عمره تمتّع به جا آورد يا قبل از آن؟

ج - مى تواند بعد از انجام اعمال تمتّع به جا آورد، و اگر در آن تأخير بيندازد، طواف نساء حج، كفايت از آن مى كند.

(س 1020 ) كسى كه طواف نساء عمره مفرده را به جا نياورده و بعد از آن حجّ اِفراد به جا مى آورد، آيا طواف نساء حجِّ اِفراد كفايت مى كند؟

ج - كفايت مى كند.

(مسئله 1021 )اگر كسى كه عمره مفرده انجام مى داده بدون اين كه تقصير كند طواف نساء را به جا آورد، عمره او باطل نمى شود، ليكن بايد تقصير نمايد و اعاده طواف نساء لازم نمى باشد، گرچه احوط است .

أَسْأَلُكَ مَسْألَةَ الْمُضْطَرِّ إلَيْكَ الْمُطِيعِ لاَِمْرِكَ الْمُشْفِقِ مِنْ عَذابِكَ الْخائِفِ لِعُقُوبَتِكَ أنْ تُبَلِّغَنِي عَفْوَكَ وَتُجِيرَني مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِكَ»(1).

پس به طرف حجرالاسود برود و آن را استلام كند و ببوسد، و اگر نتواند، پس از دست كشيدن به حجرالاسود، دست خود را ببوسد، و اگر اين هم براى او ممكن نشد، رو به حجرالاسود بايستد و تكبير بگويد و پس از آن آنچه را در طواف عمره تمتع به جا آورده، به جا آورد، كه در آداب و مستحبّات عمره تمتّع بيان شد.

ص: 285

يك گوسفند به عنوان كفّاره بدهد و در ضمن معصيت هم نموده است، و در اين حكم جاهل مقصر حكم عامد را دارد و امّا اگر مسئله را نمى دانسته و جاهل قاصر بوده و فكر مى كرده كه بيتوته در منى لازم نيست و يا مسئله را مى دانسته امّا فراموش كرده، بنا بر احتياط مستحب بايد براى هر شب يك گوسفند كفّاره بدهد و مضطر و كسى كه چاره اى ندارد جز آنكه در غير منى باشد، او هم مثل فراموش كار احتياط مستحب در دادن كفّاره است و در اين احكام فرقى نيست كه در نزديك منى (ولى خارج از آن) بماند يا در جاهاى ديگر. آرى، اگر در نزديكى هاى منى با اعتماد به گفته افراد محلى به عنوان منى مانده باشد، ظاهراً كفّاره بر او واجب نمى باشد و در حكم جاهل قاصر مى باشد كه قبلاً حكم آن گذشت.

(مسئله 1027 ) بيتوته در منى، مانند ساير اعمال حج، از عبادات است و بايد به قصد قربت و اطاعت خداوند انجام شود.

(مسئله 1028 ) بنا بر احتياط واجب، نيمه شب را از اول غروب آفتاب تا طلوع فجر بايد محاسبه نمود.

(مسئله 1029 ) لازم نيست در منى بيدار بماند، بلكه جايز است پس از نيّت و قصد قربت در آنجا بخوابد.

(مسئله 1030 ) بر چند طايفه واجب است در شب سيزدهم نيز در منى بمانند:

اول: كسى كه در حال احرام «چه احرام عمره و چه احرام حج» شكار كرده است; و احتياط واجب آن است كه اگر شكار را گرفته ولى نكشته باشد، شب سيزدهم را نيز بماند، ولى بر كسى كه شكار نكرده، امّا گوشت شكار را خورده يا شكار را به شكارچى نشان داده، واجب نيست در شب سيزدهم در منى بماند.

دوم: كسى كه در حال احرام «چه عمره و چه حج» با زن خود يا زن اجنبيّه نزديكى كرده باشد ولى اگر غير از جماع، كارهاى ديگر مانند بوسيدن و لمس

ص: 287

كردن و غير اينها انجام داده، واجب نيست شب سيزدهم را در منى بيتوته كند.

سوم: كسى كه روز دوازدهم در منى مانده و از آنجا خارج نشده و غروب شب سيزدهم را در منى باشد، هر چند در حال كوچ كردن بوده ولى نتوانسته از منى خارج شود.

(مسئله 1031 ) اگر حاجى قبل از غروب آفتاب شب سيزدهم از منى خارج شده و بعد از غروب به منى مراجعت كرده، واجب نيست شب را در منى بماند و همچنين رمى روز سيزدهم بر او واجب نيست .

(مسئله 1032 ) بر چند طايفه بيتوته و ماندنِ شب در منى واجب نيست:

اول: بيماران و پرستاران آنها، كه نمى توانند در منى بمانند; همچنين كسانى كه براى آنها مشقّت و حَرَج داشته باشد.

دوم: كسانى كه ترس آن دارند كه اگر شب را بمانند، مال آنها در مكّه از بين برود، در صورتى كه مال زيادى باشد و تلف شدن آن مال براى صاحبش مضرّ باشد، و اين تلف مال به حَسَب حال افراد و اشخاص و اندازه اموالشان متفاوت است.

سوم: چوپانهايى كه ناچارند براى چراندن و حفظ حيوانات خود در خارج از منى باشند.

چهارم: كسانى كه در مكّه متكفّل آب دادن به حجاج هستند.

پنجم: كسانى كه شب را در مكّه بيدار باشند و تا صبح به عبادت مشغول باشند و كار ديگرى جز آن نكنند، مگر كارهاى ضرورى از قبيل خوردن و آشاميدن به قدر احتياج و تجديد وضو.

(مسئله 1033 ) مقدار شب براى كسى كه در مكه بجاى بيتوته در منى به عبادت مشغول مى شود از مغرب تا طلوع فجر است.

(مسئله 1034 ) جايز نيست محرم در غير مكّه مشغول عبادت شود و به منى

ص: 288

نرود، حتّى در بين راه منى و مكّه، بنا بر احتياط واجب.

(مسئله 1035 ) اگر شب را به قصد عبادت در مكه ماند ولى خوابش برد در صورتى كه خواب او طولانى شده به گونه اى كه صدق نمى كند همه شب را در مكه به عبادت سپرى كرده، در اين صورت بايد يك گوسفند كفّاره بدهد.

(مسئله 1036 ) اگر كسى در جايى كه يقين كند به اعتماد و گفته افراد آنجا جزء منى است بيتوته كند، بعد معلوم شود كه خارج از منى بيتوته كرده، احتياط مستحب آن است كه براى هر شب يك گوسفند كفّاره بدهد.

(مسئله 1037 ) كسانى كه تا صبح در مكّه به عبادت مشغول بوده اند و به منى نيامده اند، كفّاره اى بر آنها واجب نيست.(مسئله 1038 ) چهار طايفه اى كه گفته شد واجب نيست در منى بمانند، در صورتى كه شب در منى نماندند، احتياط مستحب آن است كه براى هر شب يك گوسفند كفّاره قربانى كنند.

(مسئله 1039 ) كسانى كه روز دوازدهم از منى كوچ مى كنند، واجب است كه بعد از ظهر از منى خارج شوند و كوچ كنند و بيرون رفتن از منى پيش از ظهر ولو آنكه سنگهايش را هم زده باشند، برايشان حرام است و در اين حكم فرقى بين مرد و زن نيست، پس زنها هم مثل مردان بايد بعد از ظهر كوچ نمايند; ولى كسانى كه در روز سيزدهم از منى خارج مى شوند، مختارند هر وقت كه بخواهند كوچ كنند.

(مسئله 1040 ) اگر حاجى صبح روز دوازدهم به مكّه بيايد، واجب نيست براى نَفْرِ بعد از ظهر به منى برگردد، گرچه رفتن او به مكّه قبل از ظهر جايز نيست.

(مسئله 1041 ) اگر كسى به علّت عذر شرعى رمى جمرات را در شب دوازدهم انجام داده، بنا بر احتياط واجب، پيش از ظهر روز دوازدهم كوچ نكند.

(مسئله 1042 ) گوسفندى را كه به عنوان كفّاره [ترك بيتوته] بايد قربانى كنند

ص: 289

محل معينى ندارد و مى توانند پس از مراجعت در محل خود قربانى كند اگرچه احتياط مستحب آن است كه در منى قربانى كند.

مسجد خيف با عبادت هفتاد سال برابراست، و هر كس در آنجا صد مرتبه «سُبْحانَ اللهِ» بگويد، ثواب آن برابر با ثواب بنده آزاد كردن است، و هر كس در آنجا صد مرتبه «لا اِلهَ إلاَّ الله» بگويد، ثواب آن برابر است با ثواب كسى كه اِحياى نفس كرده باشد، و هر كس در آنجا صد مرتبه «اَلْحَمْدُ للهِِ» بگويد، ثواب آن برابر است با ثواب خراج عراقين، كه در راه خدا صدقه داده شود.(1)

و نا گفته نماند همان طور كه گذشت ثوابها و اعمال مستحبى اختصاص به مسجد خيف قديمى ندارد و مسجد جديد نيز در حكم مسجد قديم است و با هم تفاوتى ندارند.

ص: 291

دوازدهم به اضافه رمى جمره عقبه كه در روز عيد بايد رمى شود چهل و نُه عدد مى باشد و براى كسانى كه شب سيزدهم نيز مى مانند هفتاد عدد مى باشد.

(مسئله 1050 ) وقت رمى جمرات، از اول طلوع آفتاب تا غروب آفتاب روز يازدهم و دوازدهم ] و روز سيزدهم براى كسى كه شب سيزدهم در منى بوده است [ مى باشد.

(س 1051 ) آيا زنها مى توانند شب دهم، بعد از نيمه شب از مَشْعَر به منى بروند و همان شب به جمره عقبه بروند و رمى كنند و بعد به خيمه برگردند و نزديك غروب روز يازدهم، مجدداً به جمرات بروند، تا در شب دوازدهم، با توجه به ازدحام و خطرهاى احتمالى، هم رمى روز يازدهم و هم رمى روز دوازدهم را انجام دهند؟

ج - براى زنها، رمى جمره عقبه پس از وقوف در مشعر و آمدن به منى در همان شب عيد قربان مانعى ندارد، ولى رمى روز يازدهم و دوازدهم در صورتى براى آنان در شب صحيح است، كه از رمى در روز از صبح تا غروب معذور باشند و خطر ازدحام براى بعض افراد عذر است، ليكن مى توان رمى را در زمانهاى خلوت انجام داد چونوقت رمى از طلوع آفتاب تا غروب است. و اگر در هيچ زمانى از روز توان رمى را نداشته باشند رمى در شب هاى بعد مانعى ندارد.

(س 1052 ) شخصى روز عيد قربان براى رمى جمره عقبه رفته است و آن را انجام داده، ولى رمى دو روز بعد را به علّت كسالت، وكالت داده و روز سيزدهم خودش براى قضاى رمى جمرات رفته، ولى اول رمى جمره عقبه نموده، بعداً برگشته از جمره اُولى شروع كرده و براى روز يازدهم و دوازدهم، يك مرتبه چهارده سنگ زده، هفت عدد براى روز يازدهم و هفت عدد براى روز

ص: 293

دوازدهم; همچنين به جمره وُسطى دوازده سنگ زده و به جمره عقبه نيز دوازده سنگ زده است، و الآن به ايران برگشته است، وظيفه او چيست؟

ج - اگر كسالت داشته و معذور بوده و وكالت داده، عمل وكيل و نايب از او كفايت مى كند و نياز به تكرار نداشته است، و در هر صورت، تكرار به نحو مرقوم صحيح نيست.

(مسئله 1053 ) در شب براى افراد غير معذور رمى جايز نيست.

(مسئله 1054 ) كسانى كه از رمى در روز عيد عذر دارند، مى توانند شب قبل از آن يا شب بعد از آن رمى كنند و نمى توانند در روز نايب بگيرند; و كسانى كه از رمى صبح روز دهم معذور باشند، ولى قادر به رمى در بعد از ظهر باشند، بايد در روز رمى كنند و نمى توانند نايب بگيرند، و اگر از رمى روز يازدهم نيز معذورند، مى توانند در شب يازدهم بعد از رمى روز عيد، رمى روز يازدهم را هم انجام دهند.

(مسئله 1055 ) رمى بين اذان صبح وطلوع آفتاب براى افراد غير معذور جايز نيست.

(مسئله 1056 ) كسى كه وظيفه اش، رمى در روز است، اگر عذرى داشته باشد يا بيمار يا عليل باشد يا كسى كه از شلوغى جمعيّت ترس داشته باشد، جايز است شب آن روز يا شب بعد رمى كند.

(مسئله 1057 ) رمى جمرات سه گانه بايد به ترتيب واقع شود (يعنى اول جمره اوُلى را رمى كند، و پس از آن جمره وسطى را و در آخر جمره عقبه را) و اگر كسى رمى را به ترتيبى كه گفته شد به جا نياورد، هر چند از روى فراموشى يا ندانستن مسئله باشد، بايد دوباره آنچه را كه بر خلاف ترتيب به جا آورده، به ترتيبى كه ذكر كرديم به جا آورد; مثلا اگر اول جمره وُسطى و بعد جمره اُولى را رمى كرده است، همين مقدار، كفايت مى كند كه جمره وُسطى را دوباره رمى كند

ص: 294

و بعد جمره عقبه را، و اعاده جمره اُولى لازم نيست.

(مسئله 1058 ) اگر بعد از رمى جمرات متوجه شد كه از بعضى جمرات سه ريگ ياكمتر باقى مانده يا به جمره اصابت نكرده، كافى است همان را تكميل كند، در اين صورت ترتيب ساقط است و لازم نيست دوباره آن جمره يا جمرات بعد را اعاده كند.

(س 1059)كسى كه رمى در روز را ترك كرده آيا مى تواند شب رمى كند، يا بايد روز بعد قضاى آن را به جا آورد؟

ج - لازم است روز بعد قضاى آن را به جا آورد .

(مسئله 1060 ) اگر كسى رمى يكى از روزها را فراموش كند، واجب است روز بعد آن را قضا كند، و اگر دو روز را فراموش كرد، بايد در روز بعد هر دو را قضا كند، و همچنين است اگر از روى عمد ترك كرده باشد.

(مسئله 1061)اگر كسى بعد از اعمال روز عيد، رمى و بيتوته و اعمال مكه را به جهت عذرى انجام نداده، اگر به وطن بازگشته در صورتى كه مى تواند، بايد باز گردد واعمال مكه را انجام دهد و اگر معذور است، نايب بگيرد و كفّاره ترك بيتوته را مى تواند در محل خودش ذبح كند و رمى ايّامى كه انجام نشده سال بعد بايد قضا شود، و اگر خودش نمى تواند برود، نايب بگيرد .

(مسئله 1062 ) واجب است قضا را بر ادا مقدم بدارد. پس در روز يازدهم، اگر بخواهد قضاى جمره عقبه روز عيد را به جا بياورد، اول بايد قضاى آن را به جا آورد و بعد رمى روز يازدهم را كه اداست به جا آورد.

(مسئله 1063 ) بايد قضاى روز قبل را بر قضاى روز بعد مقدم بدارد. پس اگر مثلا بخواهد در روز سيزدهم قضاى روز عيد و روز يازدهم و دوازدهم را به جا آورد، بايد به ترتيب از قضاى روز عيد شروع كند.

(مسئله 1064 ) همچنان كه قضاى رمى جمرات سه گانه واجب است، قضاى

ص: 295

رمى بعضى از آنها را هم اگر ترك شده باشد، واجب است. پس اگر كسى در روز يازدهم جمره اُولى را رمى كرد و دو جمره ديگر را رمى نكرد، روز بعد بايد آنهايى را كه رمى نكرده، رمى كند و بعد تكليف همان روز را به جا آورد.

(مسئله 1065 ) اگر كسى رمى جمرات سه گانه و يا بعضى از آنها را فراموش كند و از منى خارج شود و به مكّه برود، پس اگر در ايّام تشريق، يعنى تا غروب روز سيزدهم يادش بيايد، بايد برگردد و به جا آورد، و اگر برگشتن براى او ممكن نيست، بايد نايب بگيرد.

(مسئله 1066 ) اگر بعد از ايّام تشريق يادش بيايد كه رمى را انجام نداده است و يا عمداً تا بعد از ايّام تشريق رمى را به تأخير بيندازد، در سال ديگر در همان ايّام كه رمى فوت شده است، خودش يا نايبش آن را بايد قضا نمايد.

(مسئله 1067)اگر شخصى رمى جمره عقبه را در روز عيد غلط انجام داده و در روز دوازدهم يا سيزدهم متوجه شود بعد از قضاى جمره عقبه، لازم نيست رمى روز يازدهم و دوازدهم را نيز تكرار كند .

(مسئله 1068 ) كسى كه براى انداختن سنگ عذر داشته باشد، «مثل آنكه بيمار باشد يا طفل باشد و نتواند رمى كند، يا عليل باشد و مثلا دست يا پايش شكسته باشد، يا از شدت بيحالى نتواند رمى كند، يا بيهوش باشد»، بايد رمى را نايبش به جا آورد.

(س 1069 ) زنى كه احتمال بدهد رمى باعث قاعدگى او مى شود، آيا مى تواند در رمى، نايب بگيرد؟

ج - اگر بر اثر آن به مشقّت مى افتد، و زحمت فوق العاده مى باشد حتى با رمى در شب، با اين شرط عذر محسوب مى شود و مى تواند نايب بگيرد.

(مسئله 1070 ) بعد از آنكه نايب عمل رمى را به جا آورد، اگر عذر شخص

ص: 296

منوب عنه برطرف شد، رمى كردن براى خودش لازم نيست، و همان رمى نايبش مجزى است، گرچه احتياط مستحب در رمى نمودن خودش مى باشد.

(مسئله 1071 ) اگر شخص بيمار از بهبود يافتن يا شخص معذور از رفع عذر نااميد باشد، واجب است كه نايب بگيرد، و اگر مأيوس نيست، مى تواند نايب بگيرد، ليكن اگر عذر او در صورت دوّم رفع شد احتياط واجب آن است كه خودش رمى كند.

(مسئله 1072 ) شخص معذور بنابر احتياط واجب تا از رمى توسط خودش، مأيوس نشده نايب نگيرد، و بهتر آن است كه اگر ممكن است شخص معذور را ببرند و در حضور او رمى كنند و نيز اگر ممكن است سنگ را در دست او بگذارند و رمى كند .

(س 1073 ) كسى كه به نيابت از ديگرى رمى جمره مى كند، آيا كافى است كه اول براى خودش هر جمره اى را رمى كند و پس از آن به نيابت ديگران - ولو ده نفر باشند - يك جا رمى كند، بعد جمره وُسطى را هم همين طور و در پايان براى جمره عقبه نيز چنين كند، يا اينكه بايد اول هر سه جمره را براى خودش و بعد هر سه را براى دومى، و همين طور براى ديگران رمى نمايد؟

ج - هر دو صورت، صحيح است.

(مسئله 1074 ) نايب بايد اعمالِ اختيارى را انجام دهد، پس اگر در رمى نايب شده، بايد آن را در روز به جا آورد، و اگر معذور است، نبايد نايب شود و شخص معذور نيز، بايد به كسى نيابت دهد كه بتواند در روز رمى را انجام دهد.

(مسئله 1075 ) اگر كسى بعد از گذشتن روزى كه واجب بوده در آن روز رمى كند، شك كند كه رمى كرده يا نه، در اين صورت به شكّ خود اعتنا نكند، و همچنين وقتى كه مشغول رمى جمره وسطى است، اگر شك در رمى جمره اول يا صحّت آن نمايد، اعتنا نكند.

ص: 297

(مسئله 1076 ) اگر بعد از انداختن سنگريزه، شك كند كه كيفيت آن صحيح بوده يا نه، اعتنا نكند.

(مسئله 1077 ) اگر شخص در وقتى كه مشغول رمى جمره عقبه است، شك كند كه جمره اُولى يا وسطى يا هر دو را رمى كرده و يا صحيح انجام داده يا نه، اعتنا نكند.

(مسئله 1078 ) اگر در تعداد رمى سنگريزه شك كند كه آيا هفت عدد بوده يا كمتر، قبل از آنكه به رمى جمره بعدى بپردازد، بايد آنچه محتمل است كه ناقص بوده به جاآورد تا يقين كند هفت سنگ زده، و اگر منصرف شده باشد و مشغول كارهاى ديگر باشد، بنا بر احتياط واجب بايد عدد را تكميل نمايد; ناگفته نماند كه حكم به تكميل يا بناى بر صحّت ظاهراً مثل طواف بر رخصت است نه عزيمت و مى تواند در تمام موارد شك و رمى جمرات به هر نحو كه باشد رمى را از سرگرفته و از گذشته صرف نظر نمايد.

(س 1079 ) شخصى وقت رمى جمرات شك كرده كه چند سنگ زده ام، پس آن مقدار را رها كرده و دوباره از اول شروع نموده، آيا رمى او اشكال دارد يا نه؟

ج - مانعى ندارد، هر چند يقين به زدن چهار سنگ هم داشته باشد، چون گذشت كه بناگذارى در رمى بالاتر از طواف نيست و يك حكم ترخيصى مى باشد.

(مسئله 1080 ) اگر كسى بعد از گذشتن روزى كه بايد رمى مى كرده، يقين پيدا كند كه يكى از سه جمره را رمى نكرده، بايد هر سه را قضا كند، كه هم احوط است و هم اقوى.

(مسئله 1081 ) اگر بعد از رمى به هر سه جمره، يقين پيدا كند كه يك يا دو يا سه سنگ از يكى از سه جمره را نزده، بايد هر چه را احتمال كسرى داده، به هر يك از سه جمره بزند.

ص: 298

(مسئله 1082 ) اگر كسى بعد از رمى به هر سه جمره، يقين كند كه به يكى از آن جمرات از چهار عدد كمتر سنگ انداخته، احوط و اقوى آن است كه هر سه را از سر بگيرد.

(مسئله 1083 ) اگر بعد از گذشتن وقت هر سه روز، يقين كند كه يك روز را رمى نكرده و نداند كدام روز است، بايد هر سه روز را قضا كند، با مراعات ترتيب.

(مسئله 1084 ) زن ها مى توانند در حج نايب شوند هر چند رمى در شب دهم براى آنها جايز است و از معذورين محسوب مى شوند.

(س 1085 ) شخصى رمى جمره عقبه را در روز عيد غلط انجام داده است و در روز سيزدهم متوجه مى شود، آيا بعد از قضاى جمره عقبه، بايد رمى روز يازدهم و دوازدهم را نيز تكرار كند؟

ج - لازم نيست.

(س 1086 ) كسى كه نتوانسته قربانى كند، و حلق يا تقصير نيز ننموده است، آيا مى تواند رمى روز يازدهم را انجام دهد؟

ج - مانعى ندارد.

(مسئله 1087 )كسانى كه مى توانند در روز ولو بعد از ظهر رمى كنند نمى توانند نايب بگيرند.

ص: 299

(مسئله 1091 ) اگر كسى به احرام عمره وارد مكّه معظّمه شد و پس از ورود، او را به ناحق بازداشت كردند يا از به جا آوردن اعمال عمره منع كردند، در اين صورت به وظيفه مصدود عمل كند، يعنى همان جا قربانى و تقصير كند، بلكه بعيد نيست كه اگر از طواف يا سعى نيز او را منع كنند، همين حكم را داشته باشد.

(مسئله 1092 ) اگر پس از احرام عمره يا حج به خاطر بدهى او را بازداشت كردند يا از انجام اعمال حج منع كردند، پس، اگر مى تواند بدهى خود را بدهد، بايد بپردازد و به عمل خود ادامه دهد، و اگر نمى تواند بپردازد، حكم مصدود بر او جارى است.

(مسئله 1093 ) اگر بعد از احرام، از كسى براى رفتن به مكّه يا براى به جا آوردن اعمال، پولى مطالبه كنند، پس اگر داشته باشد بايد بدهد، مگر آنكه بر او حَرَجى باشد، و اگر نداشته باشد يا حَرَجى بر او باشد، ظاهراً حكم مصدود را دارد.

(مسئله 1094 ) اگر حاجى از يك طريق مصدود شد و راه ديگرى هست كه باز است و مخارج رفتن از آن راه را هم دارد، بايد به احرام باقى بماند و از آن راه برود، و اگر از آن راه رفت و بر حسب اتّفاق حج از او فوت شد، بايد عمره مفرده به جا آورد و از احرام خارج شود.

(مسئله 1095 ) اگر شخص مصدود، خوف داشته باشد كه اگر از راه ديگرى برود به حج نمى رسد، نمى تواند عمل شخص مصدود را انجام دهد و مُحلّ شود، بلكه بايد به راه ادامه دهد و صبر كند تا فوت حج محقّق شود، كه در اين صورت با انجام عمره مفرده از احرام خارج شود.

(مسئله 1096 ) اگر پس از احرام حج از وقوف به عرفات و مشعر منع شد و راه ديگرى نيز ندارد، در اين صورت حكم مصدود بر او جارى است و با قربانى و تقصير از احرام خارج مى شود.

(مسئله 1097 ) اگر پس از وقوف در مشعر فقط از رفتن به منى منع شد و اطمينان

ص: 301

دارد كه منع ادامه دارد، پس اگر مى تواند براى اعمال منى (رمى جمره و قربانى) نايب بگيرد و پس از عمل نايب، خودش تقصير يا حلق را انجام دهد و سپس طواف و سعى و طواف نساء را بجا آورد و حج او صحيح است و اگر نمى تواند نايب بگيرد، با عمل به وظيفه مصدود از احرام خارج شود.

(مسئله 1098) اگر پس از انجام اعمال منى در روز عيد و انجام اعمال مكه فقط از اعمال منى در ايام تشريق يعنى از بيتوته در منى و رمى جمرات سه گانه منع شد حكم مصدود بر او جارى نيست و حج او صحيح است پس اگر مى تواند براى رمى جمرات سه گانه نايب بگيرد و اگر نمى تواند بنابر احتياط واجب در سال بعد خودش يا نايبش آن را قضا نمايد.

(مسئله 1099) كسى كه از انجام عمره تمتع و حج تمتع واجب منع شد و به دستورى كه بيان شد از احرام خارج شد پس اگر مانع در همان سال برطرف شد و مى تواند دوباره محرم شود و عمره و حج را در همان سال بجا آورد بايد بجا آورد و اگر مانع برطرف نشد، پس اگر عمره و حج از سالهاى گذشته بر او واجب و ثابت بوده و يا استطاعت او تا سال بعد باقى ماند بايد در سال بعد عمره و حج را بجا آورد و اگر سال اول استطاعت او بوده و استطاعت او تا سال بعد باقى نماند لازم نيست در سال بعد حج بجا آورد.

(مسئله 1100 ) كسى كه مصدود است، اگر اميد برطرف شدن مانع را داشته باشد، بلكه گمان آن را هم داشته باشد، مى تواند به دستورى كه گفته شد از احرام خارج شود.

(مسئله 1101 ) كسى كه به نيّت حج استحبابى به نيّت معصومين(عليهم السلام)يا غير ايشان براى عمره تمتع محرم شده، اگر مريض شود، يا دشمن او را منع كند و نمى تواند اعمال را تمام كند و نايب هم نمى تواند بگيرد، حكم محصور و مصدود را دارد .

ص: 302

پول آن را بفرستد و با كسى قرار بگذارد كه در روز معيّنى ذبح را انجام دهد و بايد از زن اجتناب كند; و احتياط واجب آن است كه از وقتى كه معلوم شد قربانى نشده، اجتناب كند، گرچه محتمل است كه وجوب اجتناب از وقتى باشد كه كسى را براى ذبح مى فرستد.

(مسئله 1106 ) تحقّق محصور بودن، مثل تحقّق مصدود بودن است كه گذشت.

(مسئله 1107 ) اگر بيمار بعد از آنكه قربانى يا پولش را فرستاد، بهبود يافت، به طورى كه توانايى رفتن به مكّه را پيدا كرد، بايد برود. پس، اگر محرم به احرام تمتّع است و به موقع به اعمال رسيد، اعمال عمره و حج را به جا آورد، و اگر وقت تنگ شد، به طورى كه اگر بخواهد عمره به جا آورد، وقوف در عرفات فوت مى شود، در اين صورت بايد به عرفات برود و حجّ اِفراد به جا آورد، و احتياط آن است كه قصد عدول كند و بعد از آن عمره مفرده به جا آورد; و اين حج، كفايت از حجّة الاسلام مى كند. و اگر وقتى به مكّه برسد كه حج فوت شده، يعنى به وقت وقوف اختيارى در مشعر نرسد، عمره او به عمره مفرده مبدّل مى شود و بايد آن را به جا آورد و از احرام خارج شود، و احتياط آن است كه قصد عدول به عمره مفرده كند، و حجّ واجب را با وجود شرايط در سال بعد به جا آورد و مصدود هم حكم محصور را دارد در اين مسئله.

(مسئله 1108 ) كسى كه بيمار نيست، ليكن به علّت ديگرى بعد از احرام نتوانسته به مكّه برود، مثل كسى كه پا يا كمرش شكسته يا تصادف كرده و يا به واسطه خونريزى ضعف بر او مستولى شده، بعيد نيست حكم بيمار را داشته باشد، ليكن مسئله مشكل است; بنابراين، احتياط آن است كه در احرام باقى بماند تا وقتى كه بهبود يابد. پس اگر وقت حج فوت شده، عمره مفرده به جا بياورد و از احرام خارج شود، و اگر حجّ واجب بوده، با وجود شرايط اعاده كند.

(س 1109 ) اگر كسى پس از انجام اعمال عمره تمتّع و خارج شدن از احرام آن،

ص: 304

محصور شود و نتواند براى حج مُحرم شود، آيا حج از او ساقط است يا نه؟ وظيفه او چيست؟

ج - از احرام خارج شده است، ولى كفايت از حج نمى كند، و چنانچه سال اول استطاعت او باشد، حج بر او واجب نشده است.

(س 1110 ) اگر شخصى بعد از آنكه براى حج مُحرم شده، دچار سكته قلبى شود، به گونه اى كه هر نوع حركت براى او ضرر داشته باشد، وظيفه او چيست؟

ج - اگر نمى تواند وقوفين را درك كند، حكم محصور را پيدا مى كند، و چنانچه وقوفين را درك كرده، نسبت به بقيّه اعمال، تفصيل بين امكان استنابه و عدم آن است، كه قبلاً ذكر شد.

(س 1111 ) شخصى در مدينه مصدوم مى شود، او را به مسجد شجره مى آورند و مُحرم مى كنند، آيا احرام او صحيح است و وظيفه بعدى او چيست؟ اگر نتواند اعمال حج را انجام دهد، تكليف او چيست؟

ج - احرام او صحيح است و اگر مى تواند كه عمره و حج را انجام دهد، ولو با استنابه در طواف و سعى، حجّ او صحيح است; و اگر نمى تواند حج به جا آورد، احوط آن است كه وظيفه محصور را انجام دهد و با احرام مزبور عمره مفرده هم انجام دهد.

ص: 305

مسجدالنبى نماز مى خواند با توجه به اينكه نمى تواند مهر يا چيز ديگرى به پيشانى بگذارد چگونه بايد سجده كند ؟

ج - در اين مورد با اشاره سجده كند.

(س 1117 ) در نماز جماعت مسجدالحرام اتصال صفوف بر قرار نيست، آيا شيعيان بايد اتصال صفوف را مراعات كنند و يا همان مقدار كه آنان نماز را صحيح مى دانند كافى است مخصوصاً اينكه امكان اتصال نماز بانوان در بعضى مواقع وجود ندارد ؟

ج - همان طور كه نماز را آنها صحيح مى دانند و به آن گونه نماز بخوانند، كفايت مى كند.

(مسئله 1118 ) در مسجدالحرام براى مرد و زن جايز است در حال نماز كنار هم باشند خواه نماز جماعت باشد يا مستحب، نماز طواف باشد يا غير آن.

(س 1119 ) پشت بام مسجد النبى(صلى الله عليه وآله) كه ديوار اطراف پشت بام، بيش از قامت انسان بلند است و هيچ طرف صفهاى جماعت مسجد پيدا نيست آيا اقتدا با اين وضع صحيح است؟

ج - به حكم تقيّه مداراتى كفايت مى كند.

(مسئله 1120 ) با توجه به اينكه استتار قرص براى خواندن نماز مغرب كافى است، بنابراين شركت در نماز جماعت و افطار نمودن با آنها در هنگام روزه بودن صحيح است.

(مسئله 1121 ) در ليالى مقمره (شبهاى مهتابى) در مكّه و يا مدينه، كسانى كه نماز صبح را با ساير مسلمين به جماعت مى خوانند، جماعت آنان صحيح است و اعاده ندارد، و فرقى بين شبهاى مهتابى و غيرمهتابى نيست.

(مسئله 1122 ) سجده نمودن بر تمام اقسام سنگها، چه سنگ مرمر باشد يا سنگهاى معدنى يا سنگ گچ و آهك صحيح است بلكه بر گچ و آهك پخته نيز،

ص: 307

جايز است; همچنين سنگهايى از اين قبيل كه در مسجدالحرام و مسجدالنبى است، سجده بر آنها اشكال ندارد.

(س 1123) اگر كسى بخواهد در مساجد اهل سنّت پيش از نماز جماعت، دو ركعت نماز تحيّت بخواند، آيا سجده بر غير آنچه كه جايز شمرده شده صحيح است؟

ج - با نماز واجب از حيث حكم تفاوتى ندارد.

(مسئله 1124 ) سجده در مسجدالنبى روى فرشهاى مسجد به حكم تقيه مداراتى مجزى است و لازم نيست در جايى كه سنگ است نماز بخوانند، و يا حصير و مانند آن همراه خود ببرند هر چند همراه داشتن آن و يا سجده بر سنگها، اگر به گونه اى باشد كه خلاف متعارف بين مسلمين نباشد و موجب وهن نگردد، مانعى ندارد و جايز است.

(مسئله 1125 ) افرادى كه در مكه و مدينه قصد ماندن ده روز را ندارند نمى توانند نوافل نمازهاى يوميّه را بخوانند، چون تخيير در نماز ظهر و عصر و عشاء در اماكن تخيير، يك حكم اختصاصى نسبت به خود آنهاست نه نسبت به نوافل آنها.

(س 1126 ) كسى كه نماز را در مسجدالحرام به نحو استداره خوانده است، به طورى كه رو در روى امام جماعت و يا در طرفين او ايستاده بوده است، آيا نمازش را اعاده كند؟

ج - نمازش مجزى است و نياز به اعاده ندارد.

(س 1127)گاهى اوقات امام جماعت اهل سنّت در نماز صبحِ روز جمعه يا روزهاى ديگر آيات سوره هاى سجده دار را مى خواند و نماز گزاران در اثناى قرائت مانند اهل سنّت به سجده مى روند و بر مى خيزند، در اين صورت تكليف چيست؟ و نيز اگر اشتباهاً و بخيال اينكه امام جماعت به ركوع رفته ركوع نمايد و

ص: 308

بعد متوجه شود كه ركوعش زياده و امام جماعت در آن وقت به سجده رفته بوده تكليف نمازش چيست؟

ج - با توجّه به اينكه زيادى يك سجده از راه جهل به مسأله (كه ظاهراً هم همان مورد سؤال است) و يا از راه تبعيّت، مضرّ به صحّت و درست بودن نماز نمى باشد، نمازش صحيح است و اعاده و قضا ندارد. آرى زياده دو سجده در يك ركعت موجب بطلان مى باشد. و ناگفته نماند كه حكم اوّلى شنيدن آيه سجده با قطع نظر از مسأله متابعت در صورت استماع بايد ايماءً سجده كند و بعد از نماز، سجده را اعاده نمايد، و زيادى ركوع در فرض سؤال مضرّ به نماز نمى باشد و نماز وى صحيح است .

(س 1128 ) جواز اقتدا به اهل سنّت اختصاص به نماز ادا دارد، يا نماز قضا را نيز مى توان اقتدا كرد؟

ج - تفاوتى نمى كند نماز قضا را هم مى شود با آنها خواند.

(مسئله 1129)نماز در هواپيما با رعايت شرايط حتى با علم به وصول در وقت صحيح است .

(س 1130 ) هنگامى كه زائران بيت الله الحرام يا سايرين، وقت نماز در هواپيما هستند در صورتى كه شرايط نماز (مثل قيام و قبله و ركوع و سجود) مراعات شود، آيا در صورت علم يا احتمال رسيدن در وقت نماز به مقصد و امكان خواندن آن، نماز در هواپيما كفايت مى كند يا بايد به تأخير بيندازند، و در صورتى كه نماز را در آن حال خواندند و در وقت نماز پياده شدند اعاده آن لازم است يا نه؟

ج - در فرض مذكور نماز در هواپيما كافى است.

(س 1131 ) فاصله بين مكه و عرفات كه قبلا چهار فرسخ بوده امروزه با توجه به

ص: 309

توسعه مكه و اتصال شهر به منى، كمتر از مسافت شرعى است، در اين صورت كسى كه قصد اقامه ده روز در مكه را نموده و سپس به عرفات و مشعر و منى مى رود و چهار شب يا بيشتر در آنجا بيتوته مى كند نماز او در عرفات و مشعر و منى و پس از مراجعت به مكه قصر است يا تمام؟

ج - در صورتى كه شخص بعد از قصد و اقامت ده روز به عرفات برود و يا اينكه قصد اقامت ده روز در مكه نمود و بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى از اقامت در مكه منصرف شد و به عرفات رفت، نمازهاى او در عرفات و مشعر و منى و در رفتن و برگشتن تمام است.

(مسئله 1132 ) زائرانى كه تصميم دارند در مدينه منوره حداقل ده روز بمانند، نمازشان تمام است و رفتن به اُحد و مسجد قبا در اثناء ده روز، اين وظيفه را تغيير نمى دهد.

(مسئله 1133 ) اگر كسى در حرم چيزى پيدا كند، برداشتن آن كراهت شديد دارد، ليكن اگر بردارد، در صورتى كه ارزش آن كم تر از يك درهم باشد، مى تواند قصد تملّك آن را بكند و آن را مصرف كند و ضامن نيست، و اگر از يك درهم بيشتر ارزش داشته باشد، بايد يك سال آن را تعريف كند و اگر بعد از يك سال صاحبش را پيدا نكرد، مخيّر است بين حفظ آن براى صاحبش يا صدقه دادن آن.

(مسئله 1134 ) برداشتن قرآن از مسجدالحرام و مسجدالنبى كه وقف آن مساجد است، جايز نيست.

(مسئله 1135 ) برداشتن سنگ از كوه صفا و مروه، هر چند بسيار كم باشد، جايز نيست و حرام است و آن دو كوه را خداوند جزء شعائر قرار داده، پس هرگونه تصرّفى در آنها - غير از اعمال عبادى و نشستن و تكيه دادن به آنها كه معمول و

ص: 310

مرسوم بوده و ضررى هم به آنها نمى زند - ، حرام مى باشد و برداشتن سنگ از تصرّفهاى حرام است.

(مسئله 1136 ) اگر كسى در مسجدالحرام يا مسجدالنبى جُنُب شد، بايد فوراً خارج شود و اگر وقت تيمم كمتر از خروج باشد براى خروج از مسجد، تيمّم بدل از غسل جنابت كند.

(مسئله 1137 ) زنان حائض و افراد جنب نمى توانند از حدود توسعه يافته مسجدالحرام و مسجدالنبى عبور كنند.

(س 1138 ) وضو گرفتن از وضوخانه هاى مسجدالحرام و مسجدالنبى كه با نام (دورة المياه) مشخص شده، در صورتى كه قصد خواندن نماز در آن امكنه مقدسه را ندارد، چه حكمى دارد؟

ج - مانعى ندارد، گرچه احتياط در ترك است.

(س 1139 ) وضو گرفتن از آبهايى كه مخصوص آشاميدن (در مسجدالحرام و مسجدالنبى) مى باشد، چه حكمى دارد؟

ج - از ظروف و كلمنهايى كه داخل مسجد گذاشته اند و يا از شيرهايى كه در مسجد هستند و مخصوص آشاميدن مى باشند وضو جايز نيست و صحيح نمى باشد، و وضو با آنها باطل است مگر كسى از روى جهل قصورى وضو بگيرد كه در اين صورت نماز و طواف صحيح مى باشد.

(س 1140 ) آيا استحباب نماز تحيّت مسجد، در مسجدالحرام نيز ثابت است؟

ج - نماز تحيّت در مسجدالحرام ثابت نيست، و تحيّت مسجدالحرام، همان طور كه شهيد(قدس سره) فرموده(1)، طواف خانه خدا مى باشد.

ص: 311

(س 1141 ) روزه گرفتن حجاج در مدينه منوّره در حالى كه ده روز در آنجا نمى مانند، چه حكمى دارد؟

ج - مسافر مى تواند براى خواستن حاجت، سه روز در مدينه طيّبه روزه بگيرد اگرچه روزه قضا به گردن او باشد و نمى تواند نيت روزه قضا كند، و بنا بر احتياط واجب روزهاى چهارشنبه و پنج شنبه و جمعه، روزه گرفته شود.

(مسئله 1142 )انسان مى تواند نذر كند كه در سفر روزه بگيرد و براى گرفتن اين روزه قصد ماندن ده روز لازم نيست و نيز لازم نيست قبل از رفتن به مسافرت نذر كند، بلكه اگر بعد از رفتن به مسافرت هم نذر كند در همان سفر روزه بگيرد عمل كردن به آن لازم است .

(س 1143 ) آوردن سنگ و خاك از عرفات، مشعرالحرام، منى، صفا و مروه، چه حكمى دارد؟ در صورتى كه جايز نبوده، آيا برگرداندن آن واجب است؟

ج - جايز نمى باشد، و برگرداندن چون بى فايده است لازم نمى باشد.

(س 1144 ) برخى از زائران حرمين شريفين اظهار مى دارند كه فلان مبلغ را به ما داده اند تا در حرم مطهّر نبوى(صلى الله عليه وآله) يا قبور مطهّر ائمّه بقيع(عليهم السلام) بريزيم، با توجّه به اينكه انداختن آنها در آن محلها غير ممكن است، يا صرف در حرم، يا در مصرف مقرّر خود نخواهد شد و حاضر نيستند اين وجوه را با خود برگردانند، آيا مى توان آنها را در راه خير، مثل كمك به فقراى شيعه صرف كرد؟

ج - مى توانند به فقراى زائر يا فقراى شيعه كه در آنجا هستند، بدهند.

(س 1145 ) گاهى مشاهده مى شود كه قسمتى از مسجدالحرام را با آب قليل و يا مواد خاصّ شوينده و پاك كننده تطهير مى كنند، اگر بدن يا لباس مرطوب با آنها

ص: 312

تماس پيدا كند، چه حكمى دارد؟ آيا سجده بر آن سنگها جايز است؟

ج - چون ازاله عين نجاست از امثال سنگ و اجسام صيقلى از مطهّرات است، بنابراين، تطهير در مثل مسجدالحرام كه سنگ فرش است با فرض يقين به نجس شدن آن، با وضع فعلى كه با ريختن مختصر مايع، عين نجاست را زائل مى نمايند، بعد از آنكهخشك شد و رطوبت مسريه اش از بين رفت، محكوم به طهارت است و پاك مى باشد. كما اينكه اگر قبل از ريختن مايع، عين نجاست زائل شده باشد، به محض زوال محكوم به طهارت است.

(س 1146 ) خوابيدن در مسجدالحرام و مسجدالنبى به عنوان استراحت و رفع خستگى، چه صورتى دارد؟

ج - خوابيدن در آن مكانهاى مقدّس، كراهت شديد دارد.(1)

(مسئله 1147 ) نمازِ طوافِ مستحبى حكم بقيّه نمازهاى مستحبّى را ندارد و حتّى نشسته هم نمى توان خواند و بايد در مسجد خوانده شود.

(مسئله 1148 ) گاهى در مسجدالحرام و مسجدالنبى كفشهاى انسان گم مى شود ولى در بيرون از مسجد كفشهاى فراوان روى هم ريخته مى شود كه اگر يقين شود كه صاحبان آن كفشها راضى و از آنها اعراض كرده اند، برداشتن آنها اشكال ندارد.

(مسئله 1149 ) رفتن به مسجدالحرام و مسجدالنبى و توقف در ساير مساجد براى زن مستحاضه در صورتى كه غسلهاى واجب خود را انجام داده باشد، مانعى ندارد.

ص: 313

(مسئله 1150 ) حجاجى كه از راه دور مى آيند بعد از انجام اعمال عمره يا حج در صورتى كه مزاحمتى براى طواف واجب ديگران نباشد، مستحب است طواف مستحبى به جا آورند.

(مسئله 1151 ) بنا بر احتياط واجب، زن حائض و نفساء نبايد در حرم امامان(عليهم السلام)توقف كند، ولى رفتن آنها كنار ديوار بقيع براى زيارت، مانعى ندارد.

(مسئله 1152 ) كسانى كه بنا بر فتواى حضرت عالى بر تقليد از مجتهد باقى مانده اند:

1- آيا جواز بقا مختص به مسائل عمل كرده مى باشد، يا در مسائلى كه عمل هم نكرده باشند بقا جايز مى باشد؟

2- آيا مسائل عمل كرده را مى توانند به جناب عالى رجوع كنند؟

ج1 - بقاى بر تقليد از ميّت هر چند در مسائلى كه به آن عمل نكرده، همانند مسائلى كه به آن عمل نموده، جايز مى باشد.

ج2 - چون بقا مطلقاً جايز است، پس رجوع هم مطلقاً حتى در مسائلى كه عمل كرده اند، جايز است.

(س 1153 ) حكم اعمال كسى كه بدون اجازه از مرجع زنده، بر تقليد از ميت باقى است، چيست؟

ج - اگر مرجع تقليدى را كه بعد از توجه و التفات انتخاب مى نمايد فتواى او جواز بقاست، اعمال گذشته اش صحيح است، چون اعمالش مطابق با حجت بوده هر چند به آن حجّت توجّه نداشته باشد.

(مسئله 1154 ) اگر جاهل قاصر مدتى اعمال خود را بدون تقليد انجام داده باشد در صورتى اعمال او صحيح است كه بفهمد يا احتمال دهد به وظيفه واقعى خود رفتار كرده است يا عمل او با فتواىمجتهدى كه وظيفه اش تقليد از او بوده و يا با

ص: 314

فتواى مجتهدى كه الان وظيفه اش تقليد از اوست مطابق باشد.

(مسئله 1155 ) كسى كه مى خواهد از مدينه با نذر محرم شود صيغه نذر اين است كه بگويد: «للِّه عَلَىَّ أنْ اُحْرِمَ مِنَ المدينَة». يا به فارسى بگويد: «براى خدا بر من است كه از مدينه محرم شوم».

(مسئله 1156 ) اگر شخصى بدون اين كه خمس مال خود را بپردازد، به حج برود اگر لباس احرام و قربانى او با پول غير مخمس نباشد، عمل او اشكال ندارد.

(س 1157)آيا براى صحّت اعمال عمره و حج (براى كسى كه حسابرسى خمسى ندارد) پرداخت خمس لباس احرام و لباسى كه در طواف و نماز طواف مى پوشد كفايت مى كند، يا بايد حسابرسى تمام اموال صورت گيرد؟

ج - لباس احرام و پول قربانى بايد از مال حلال و پاك باشد و احتياط اين است كسى كه به حج مشرف مى شود تمام اموالش را محاسبه كند.

(س 1158 ) شخص براى حج و يا عمره مفرده ثبت نام كرده (در حالى كه رفتن او به عمره قطعى است و براى رفتن نيز به ناچار بايد مقدارى پول به حساب واريز كند، ولى نوبت او به سال بعد موكول شده) آيا سر سال خمسى، براى پولى كه به حساب سازمان حج و زيارت واريز شده خمس تعلق مى گيرد يا نه؟

ج - مخارج سفر حج و عمره و غير آن از سفرهاى زيارتى كه به طور متعارف انجام مى گيرد متعلق خمس نيست و جزو مؤنه حساب مى شود.

(س 1159 ) سودى كه از طرف سازمان حج و زيارت به سپره هاى مردم تعلق مى گيرد چه حكمى دارد؟

ج - سودى را كه به صاحب پول مى دهند اگر مطابق يكى از عقود شرعيه باشد اشكال ندارد و همچنين اگر شرط زياده نشده باشد

ص: 315

باز هم اشكال ندارد.

(مسئله 1160 ) پولى كه براى حجّ واجب و عمره مفرده واريز مى كنند، چنانچه از درآمد همان سال ثبت نام كرده باشند، خمس ندارد، هر چند سالهاى بعد نوبتشان بشود، امّا اگر پول واريز شده متعلق خمس بوده مثل اينكه از سرمايه غير مخمسّ شده برداشته اند يا از پولى كه سال بر آن گذشته سپس واريز كرده اند بايد خمس آن را بدهند هر چند در همان سال ثبت نام به حج مشرّف شوند.

ص: 316

ص: 318

و از امام صادق(عليه السلام) نقل شده: «هر يك از شما كه حج به جا مى آورد، پايان حجّ خود را زيارت ما قرار دهد، كه زيارت ما متمّم حجّ است».(1)

لذا بر زائران محترم است كه نسبت به اعمال و زيارات در مدينه منوّره غفلت نورزند و وقت خود را به بطالت نگذرانند، بلكه در اين مدّت كوتاهى كه ميهمان رسول خدا(صلى الله عليه وآله) هستند، حق ميهمانى را خوب ادا كنند و وقت خود را در عبادت و زيارت و دعا و نماز، مخصوصاً در مسجد رسول الله(صلى الله عليه وآله)صرف نمايند، چون در احاديث آمده است يك نماز در مسجدالنّبى، معادل است با هزار نماز در ساير مساجد،(2) و بر حسب روايات ديگر، برابر است با ده هزار نماز.(3)در روايت آمده است كه چهار قصر از قصرهاى بهشت در دنياست: 1. مسجدالحرام; 2. مسجدالنّبى; 3. مسجد بيت المقدس; 4. مسجد كوفه.(4) و چه خوب است كه زائران محترم تمامنمازهاى يوميه و نمازهاى ديگر را (نمازهاى قضا يا نمازهاى مستحبّى مثل نماز زيارت و نماز خواندن و اهداى ثواب آن به ديگران)، در مسجد رسول خدا به جا آورند.

البته شايان يادآورى است همان طور كه براى مكّه مكرّمه حرم معيّنى است - كه قبلاً بيان شد - براى مدينه منوّره هم در روايات حدّ حرم بيان شده، كه بين دو كوه «عائر» و «وعير» در شرق و غرب مدينه است كه اين شهر را دربرگرفته، و صيد كردن و قطع درخت در اين شهر نارواست، هر چند حمل بر كراهت شده است.(5)

ص: 320

مى كند، و درودهاى خود را نثارشان مى نمايد، و پيوند خويش را با آنان و با راه و تعاليم و فرهنگشان ابراز مى دارد.

از اين رو نخستين شرط زيارت «ادب» است و ادب هم در سايه معرفت و محبّت پديد مى آيد. خود را در محضر رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) ديدن، و در برابر قبور پاك امامان ايستادن، هم آداب ظاهرى دارد، هم آداب باطنى. آنچه در منابع روايى درباره آداب زيارت آمده، بسيار است و در اين جا به برخى از آن آداب اشاره مى كنيم:

1. قبل از ورود به زيارتگاه، غسل كردن و با طهارت بودن و نيز مستحب است خواندن اين دعا هنگام غسل زيارت:

«بِسْم اللّه وَ باللّهِ، اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ نُوراً وَطَهُوراً وَحِرْزاً وَشِفاءً مِنْ كُلِّ داء وَسُقْم وَآفَة

«به نام خدا و به يارى خدا، خداوندا! اين غسل را نور، پاكيزگى، حرز و شفاى از هر درد، بيمارى و آفت

وَعاهَة، اللَّهُمَّ طَهَّرْ بِهِ قَلْبِي وَاشرَحْ بِه صَدِري، وَسَهِّل لِي بِهِ اَمْرِي».

برايم قرار ده خداوندا با آن قلبم را پاك و سينه ام را گشادهو كارم را آسان فرما

2. لباسهاى پاكيزه پوشيدن و عطر و بوى خوش استعمال كردن.

3. هنگام رفتن به زيارت، قدمهاى كوتاه برداشتن، با آرامش و وقار راه رفتن، با خضوع و خشوع آمدن، و ترك كلمات بيهوده.

4. هنگام رفتن به حرم و زيارت، زبان به تسبيح و حمد خدا گشودن و صلوات بر محمّد و آل او(عليهم السلام) فرستادن و دهان را با ياد خدا و نام اهل بيت(عليهم السلام)معطّر ساختن.

5. بر درگاه حرم ايستادن و دعا خواندن، و اجازه ورود خواستن، و سعى در تحصيل رقّت قلب و خشوع دل نمودن، و مقام و عظمت صاحب قبر را تصوّر نمودن، و اينكه او ما را مى بيند، سخن ما را مى شنود، و سلام ما را پاسخ مى دهد.

ص: 322

6. در وقت داخل شدن، پاى راست را مقدّم داشتن، و هنگام خروج از حرم پاى چپ را، آن گونه كه در ورود و خروج مسجد مستحب است.

7. در برابر ضريح(1) ايستادن و زيارت نامه خواندن.

8. صاحب قبر را براى بر آمدن حاجت و رفع نياز نزد خداوند شفيع قرار دادن.

9. اگر عذرى و ضعفى ندارد، ايستادن هنگام خواندن زيارت.

10. خواندن دو ركعت نماز زيارت در حرم مطهر، و اگر زيارت ائمه(عليهم السلام)است بالاى سر بهتر است(2) و پس از نماز، دعاهاى منقول را خواندن، و حاجت طلبيدن، و تلاوت قرآن با آرامش و ترتيل و طمأنينه و هديه كردن ثواب آن به روح مقدّس آن معصوم(عليه السلام).

غَيْبَتِهِ، كَما اَعْتَقِدُها فِي حَضْرَتِهِ، وَاَعْلَمُ أَنَّ رَسوُلَكَ وَخُلَفائَكَ(عليهم السلام)

غيبت و پنهانيش، چنانچه اين عيقده را در زمان حضورش دارم و مى دانم كه رسول تو وجانشينانش(عليهم السلام)

أَحْياءٌ عِنْدَكَ يُرْزَقُونَ، يَرَوْنَ مَقامي وَيَسْمَعُونَ كَلامي وَيَرُدُّونَ سَلامِي،

زنده اند و در نزد تو روزى مى خورند و هم اكنون جاى مرا مى بينند و سخنم را مى شنوند و سلام مرا جواب دهند،

وَأَ نِّكَ حَجَبْتَ عَنْ سَمْعِي كَلامَهُمْ، وَفَتَحْتَ بابَ فَهْمِي بِلَذيذِ مُناجاتِهِمْ،

ولى تو جلو گرفته اى از گوش من شنيدن سخنشان را، و باز كرده اى دريچه فهمم را به مناجات لذيذ ايشان،

وَإِنِّي أَسْتَاذِنُكَ يارَبِّ أَوَّلاً، وَأَسْتَاْذِنُ رَسوُلَكَ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ثانِياً ... ءَاَدْخُلُ

و من اكنون اى پروردگارم، اولاً از تو اذن مى طلبم و ثانياً از رسول تو صلى اللّه عليه وآله اذن مى گيرم ... آيا داخل

يارَسُولَ اللّه، ءَاَدخُلُ ياحُجَّةَ اللّه، ءَاَدْخُلُ ياملائِكَةَ اللّه المُقَرَّبِينَ المُقِيمِينَ فِي هذَا

شوم اى رسول خدا، آيا داخل شوم اى حجت خدا، آيا داخل شوم اى فرشتگان مقرّب خدا، كه در اين

المَشْهَدِ، فَأْذَنٌ لِي يامَوْلايَ فِي الدُّخُولِ أَفْضَلَ مااَذِنٌتَ لأَحَد مِنْ أَوٌلِيائكَ،

زيارتگاه اقامت داريد، پس اذنم بده اى مولاى من براى داخل شدن، بهترين اذنى را كه به يكى از دوستانت

فَإنْ لَمْ أَكُنْ أَهلاً لِذلِكَ فأَنتَ أهْلٌ لِذلِكَ

مى دهى، كه اگر من شايسته آن نيستم، حتماً تو شايسته آنى.»

پس عتبه مباركه را ببوسد و داخل شود و بگويد:

«بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ وَفِي سَبيلِ اللهِ، وَعَلى مِلَّةِ رَسوُلِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، اَللّهُمَّ اغْفِرْ

«بنام خدا، و به ياد خدا، و در راه خدا، و بر شريعت و آيين رسول خدا - درود خدا بر او و آلش باد - خدايا! بيامرز

لِي وَارْحَمْنِي، وَ تُبْ عَلَيَّ، إِنَّكَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحيمُ».

مرا و به من رحم كن و توبه ام را بپذير، كه به راستى توئى توبه پذير مهربان.»

مرتبه «اَللهُ اَكْبَرُ» بگويد، سپس دو ركعت نماز تحيّت مسجد به جا آورد و به سمت حجره شريفه برود و آنجا بايستد و بگويد:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا رَسوُلَ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا نَبِيَّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مُحَمَّدَ

«سلام بر تو اى رسول خدا سلام بر تو اى پيغمبر خدا، سلام بر تو اى محمد

بْنَ عَبْدِاللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا خاتَمَ النَّبِيّينَ، أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ بَلَّغْتَ الرِّسالَةَ،

فرزند عبد اللّه، سلام بر تو اى خاتم پيامبران، گواهى دهم كه تو رسالت را رساندى

وَ أَقَمْتَ الصَّلوةَ، وَ آتَيْتَ الزَّكَاةَ، وَأَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ، وَ نَهَيْتَ عَنِ الْمُنْكَرِ، وَعَبَدْتَ اللهَ

و نماز را برپا داشتى و زكات دادى و امر كردى به معروف و نهى كردى از كار بد و عبادت كردى خدا

مُخْلِصاً حَتّى أَتاكَ الْيَقينُ، فَصَلَواتُ اللهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ وَ عَلى أَهْلِ بَيْتِكَ الطّاهِرينَ».

را تا مرگ به سراغت آمد، درودهاى خدا و رحمتش بر تو و بر خاندان طاهر و پاكيزه ات».

پس نزد ستون(1) پيش كه در جانب راست قبر است و رو به قبله بايستد، به صورتى كه دوش چپ او به جانب قبر باشد و دوش راست به جانب منبر، كه آن

ص: 325

موضع رسول خدا(صلى الله عليه وآله)است، و بگويد:

«أَشْهَدُ أَنْ لا اِل-هَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاشَريكَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسوُلُهُ،

«گواهى دهم كه معبودى نيست جز خداى يگانه اى كه شريك ندارد و گواهى دهم كه محمد بنده خدا و رسول او

وَأَشْهَدُ أَنَّكَ رَسوُلُ اللهِ، وَأَنَّكَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِاللهِ، وَأَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ بَلَّغْتَ رِسالاتِ

است و گواهى دهم كه تويى رسول خدا و گواهى دهم همانا تويى محمد فرزند عبداللّه و گواهى دهم كه رسالت

رَبِّكَ، وَنَصَحْتَ لاُِمَّتِكَ، وَ جاهَدْتَ فِي سَبيلِ اللهِ، وَعَبَدْتَ اللهَ حَتّى أَتاكَ الْيَقينُ

پروردگارت را رساندى و خير خواهى كردى براى امتت و در راه خدا جهاد كردى و خدا را پرستش كردى تا مرگت

]وَدَعَوْتَ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ[بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ، وَ أَدَّيْتَ الَّذي عَلَيْكَ مِنَ

فرا رسيد و دعوت به راه پروردگارت كردى به وسيله حكمت و پند نيك و آنچه را از حق به عهده داشتى ادا

الْحَقِّ، وَأَنَّكَ قَدْ رَؤُفْتَ بِالْمُؤْمِنينَ، وَغَلُظْتَ عَلَى الْكافِرينَ، فَبَلَّغَ اللهُ بِكَ اَفْضَلَ شَرَفِ

كردى و براستى تو نسبت به مؤمنان مهربان و نسبت به كافران سخت گير بودى خدايت به بهترين شرافت

مَحَلِّ الْمُكَرَّمينَ، اَلْحَمْدُ للهِِ الَّذىِ اِسْتَنْقَذَنا بِكَ مِنَ الشِّرْكِ وَالضَّلالَةِ، اَللّهُمَّ

جايگاه گراميان برساند، ستايش خدايى را است كه ما را به وسيله تو از شرك و گمراهى نجات بخشيد. خدايا!

فَاجْعَلْ صَلَواتِكَ وَصَلَواتِ مَلائِكَتِكَ الْمُقَرَّبينَ وَ عِبادِكَ الصّالِحينَ، وَأَنْبِيائِكَ

پس درودهاى خود و درودهاى فرشتگان مقربت و بندگان شايسته ات و پيامبران

الْمُرْسَلينَ، وَ اَهْلِ السَّمواتِ وَالاَْرَضينَ، وَمَنْ سَبَّحَ لَكَ يا رَبَّ الْعالَمينَ مِنَ الاَْوَّلينَ

مرسلت و ساكنان آسمانها و زمين ها و هر كه را براى تو اى پروردگار جهانيان تسبيح گويند از اولين

وَالاْ خِرينَ، عَلى مُحَمَّد عَبْدِكَ وَ رَسوُلِكَ وَ نَبِيِّكَ وَ اَمينِكَ وَ نَجِيِّكَ وَ حَبيبِكَ

و آخرين همه را يكجا قرار ده، براى محمد بنده و رسولت و پيامبرت و امين (بر وحيت) و همرازت و حبيبت

وَ صَفِيِّكَ وَ خآصَّتِكَ وَ صَفْوَتِكَ وَ خِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ، اَللّهُمَّ اَعْطِهِ الدَّرَجَةَ،والْوَسِيلَةَ

و دوست خالص و مخصوصت و برگزيده تو از ميان خلقت خدايا به محمد درجه و مقام وسيله را در

مِنَ الْجَّنَةِ، وَابْعَثْهُ مَقاماً مَحْمُوداً يَغْبِطُهُ بِهِ الاَْوَّلُونَ وَالاْ خِرُونَ، اَللّهُمَّ اِنَّكَ قُلْتَ

بهشت به او عطا فرما و به مقام پسنديده اى او را برگزين كه غبطه خورند به او اولين و آخرين خدايا تو فرمودى

وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسوُلُ

و اگر ايشان در آن هنگام كه به خود ستم كردند به نزد تو آيند و از خدا آمرزش خواهند و پيغمبر هم براى ايشان

ص: 326

لَوَجَدُوا اللهَ تَوّاباً رَحيماً»، وَ إِنِّي أَتَيْتُكَ(1) مُسْتَغْفِرًا تائِباً

آمرزش بخواهد همانابيابند خداى را بسيار توبه پذير و مهربان و من آمرزشخواهانه به پيشگاه پيامبرت آمده و توبه

مِنْ ذُنُوبِي، وَأِنِّي أَتَوَجَّهُ بِكَ إِلَى اللهِ رَبِّي وَرَبِّكَ لِيَغْفِرَ لِي ذُنُوبِي»(2).

از گناهانم كردم و من بوسيله تو رو به خدائى كرده ام كه پروردگار من و تو است تابيامرزد گناهانم را.»

و اگر حاجتى داشته باشد، قبر مطهّر را در قسمت پشت كتف خود قرار دهد و رو به قبله كند و دستها را به دعا بردارد و حاجت خود را بطلبد، كه سزاوار است كه برآورده شود اِنْ شاءَاللهُ تَعالى; وابن قولويه به سند معتبر روايت كرده از محمّد بن مسعود كه گفت ديدم حضرت صادق(عليه السلام)به نزد قبر حضرت رسول(صلى الله عليه وآله)آمد و دست مبارك خود را بر قبر گذاشت و فرمود:

«اَسْئَلُ اللهَ الَّذِى اجْتَباكَ وَاخْتارَكَ وَ هَداكَ وَ هَدى بِكَ اَنْ يُصَلِّىَ عَلَيْكَ».

مى خواهم از خدا كه برگزيد تورا واختيار كردتورا و راهنمايى كرد تو را و رهنمود كرد تو را كه رحمت فرستد بر تو.

پس فرمود:

«اِنَّ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا صَلّوُا عَلَيْهِ

«براستى خدا و فرشتگانش رحمت خواهند براى پيامبر اى كسانيكه ايمان آورده ايد رحمت خواهيد بر او و درود

وَ سَلِّمُوا تَسْليماً».

فراوان فرستيد بر او.»

وَالسجُودَ لاتَكُونُ إلاّ لَكَ، لإنَّكَ أنَتَ اللّهُ الَّذِي لاإلهَ إلاَّ أنْتَ، الَلَّهُمَّ وَهاتانِ الرَّكْعَتانِ

و سجود جز براى تو نمى تواند باشد و تو خدايى مى باشى كه معبودى جز تو نيست، خداوندا! اين دو ركعت

هَدِيَّةٌ مِنّي إلى سَيِّدي وَمَولايَ رَسوُلِ اللّهَ(صلى الله عليه وآله)، فَتَقَبَّلْهُما مِنّي بِأحْسَنِ قَبُولِكَ،

هديه از سوى من به سرور و مولايم رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى باشد آن را از من بپذير به بهترين صورت،

وَأجَرنِي عَلى ذلِكَ بَأَفْضَلِ أمَلي، وَرَجائِي فيكَ وَفي رَسوُلِكَ، يا وَلِيَّ المُؤمنينَ».

و به بهترين پاداشى كه اميد آن را از جانب تو و پيامبرت دارم، اى سرپرست مؤمنان، پاداشم ده.»

مِنْ طاعَتِكَ و َطَلَبِ مَرْضاتِكَ، وَتَعْظِيمِ حُرْمَةِ نَبِيِّكَ، بَزِيارَةِ قَبْرِهِ

طاعت و موجبات جلب رضايت خويش وبزرگداشت درود پيامبر،كه رحمت خدا وبركاتش براوباد، رابوسيله زيارت مرقدش

وَالتَّسْلِيمِ عَلَيْهِ، وَالتَّرَدُّدِ فِي مُشاهِدِهِ وَمَواقِفِهِ، فَلَكَ الحَمْدُ يا مَوْلايَ، حَمْداً يَنْتَظِمُ

و آمد و شد در اماكن و تردّد و توقفش را نصيبم نمودى، پس حمد ترا سزاست اى مولايم، حمدى هماهنگ

بِهِ مَحامِدُ حَمَلَةِ عَرْشِكَ، وَسُكّانِ سَمواتِكَ لَكَ، وَيَقْصُرُ عَنْهُ حَمْدُ مَنْ مَضى، وَيَفْضُلُ

با حمد حاملان عرش و ساكنان آسمان ها برايت، حمدى فراتر از حمد گذشتگان و برتر از

حَمْدَ مَنْ بَقِيَ مِنْ خَلْقِكَ، وَلَكَ الْحَمْدُ يامَوْلايَ، حَمْدَ مَنْ عَرَفَ الْحَمْدَ لَكَ،

حمد آيندگان خلقت، حمد ويژه تو است اى مولايم، حمدى همانند حمد عارفان به حمد و قدرشناسان توفيق حمد تو،

وَالتَّوفِيقَ لِلْحَمْدِ مِنْكَ، حَمْداً يَمْ-لاَُ ماخَلَقْتَ وَيَبْلُغُ حَيْثُ ما أَرَدْتَ، وَلا يَحْجُبُ عَنْكَ

حمدى به گنجايش فضاى هستى و به امتداد خواستواراده تو، حمدى كه محجوب و وامانده از

وَلا يَنْقَضِي دُونَكَ، وَيَبْلُغُ أَقْصى رِضاكَ وَلا يَبْلُغُ آخِرُهُ أوائِلَ مَحامِدِ خَلْقِكَ لَكَ،

وصول تو نگردد و موافق با كمال رضايتت باشد، حمدى كه آغازين سپاس هاى خلقت به پاى آن نرسد،

وَلَكَ الْحَمْدُ ماعَرَفْتُ الْحَمْدَ، وَاَعْتَقِدُ الْحَمْدَ، وَجُعِلَ ابِتْداءُ الْكَ-لامِ الْحَمْدَ،

حمدترا از آنگاه كه حمد را مى شناسم و به آن معتقدم و آن لحظه كه حمد سر آغاز گرديده،

ياباقِيَ الْعِزِّ وَالعَظمَةِ، وَدائِمَ السلطان و الْقُدْرَةِ وشَدِيدَالبَطْشِ وَالْقُوَّةِ، وَنافِذَ الأَمْرِ وَالاْرادَةِ،

اى صاحب عزت و عظمت و قدرت جاودان و دارنده قدرت و توانايى و امر و اراده نافذ،

وَواسِعَ الرَّحْمَةِ، وَالمَغْفِرَةِ، وَرَبَّ الدُّنْيا وَالآخِرَةِ، كَمْ مِنْ نِعْمَة لَكَ عَلَيَّ يَقْصُرُ عن

و رحمت و مغفرت گسترده و پروردگار دنيا و آخرت ، چه بسيار نعمت هايى كه حمد من در خور اندكى از آنها نمى باشد

اَيْسَرِها حَمْدِي، وَلا يَبْلُغُ اَدْناها شُكْرِي، وَكَمْ مِنْ صَنائِعَ مِنْكَ إلَيَّ لايُحِيطُ بِكَثْرِتها وَهْمِي،

و شكرم به اندازه كمترين آنها نيست و چه بسا الطافى كه بيشترين آنها فراتر از گمان من است و انديشه ام به آنها نمى رسد،

وَلا يُقَيِّدُها فِكْرِي، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى نَبِيِّكَ الْمُصطَفْى، بَيْنَ الْبَرِيَّةِ طِفْلاً وَخَيْرِها شابّاً وَكَهْلاً،

خداوند! بر پيامبرت، برجسته ترين فرد در كودكى و برترين آنها در جوانى و كهن سالى،

اَطْهَرِ المُطَهَّرِينَ شِيمَةٌ، وَاَجْوَدُ الْمُسْتَمِرِّينَ دِيمَةٌ، وَأَعْظَمِ الْخَلْقِ جُرْثُومَةً، الَّذي

پاك و پاكيزه ترين مردم در اخلاق و سخى ترين و مداوم ترين سخاوتمندان و بزرگترين واصيل ترين آفريده ها كه به وسيله او

ص: 329

أَوْضَحْتَ بِهِ الدَّلالاتِ، وأَقَمْتَ بِهِ الرِّسالاتِ، وَخَتَمْتَ بِهِ بابَ النُّبُوّاتِ، وَفَتَحْتَ بِهِ باب الْخَيْراتِ،

راه هاى هدايت را روشن و رسالت ها را اقامه و نبوت را به او پايان دادى باب خيرات را به وسيله او گشودى

وَأَظْهَرتَهُ مَظْهَراً، وَابْتَعَثتَهُ نَبِيّاً وَهادِياً آمِيناً مَهْدِيّاً، داعِياً إلَيْكَ، وَدالاًّ عَلَيْكَ،

و او را جلوه گر ساختى و به عنوان پيامبر، هدايتگر، امين، راهنما، دعوت كننده خلق به سوى تو

وَحُجَّةً بَيْنَ يَدَيْكَ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلَى الْمَعْصُومِينَ مِنْ عِتْرَتِهِ وَالطَّيِّبِينَ مِنْ أُسْرَتِهِ،

حجت خويش بر انگيختى، خداوندا! درود فرست بر معصومان عترت پيامبر و پاكان خاندانش

وَشَرِّفْ به لَدَيْكَ مَنازِلَهُمْ، وَعَظِّمْ عِنْدَكَ مَراتِبَهُم، وَاجْعَلْ فِي الرَّفيقِ الأَعْلَى

و جايگاهشان را در درگاهت والا ساز و مقامشان را والا و بزرگ گردان و در رفيق اعلا

مَجالِسَهُمْ،وَأرْفَعْ إلى قُرْبِ رَسوُلِكَ دَرَجاتِهِمْ،وَتَمِّمْ بِلِقائِهِ سُرُورَهُمْ، وَوَفِّرْ بِمَكانِهِ أُنسَهُمْ»(1).

جايشان ده، و درجاشتان تا مقام قرب پيامبرت بالا و با ديدارش سرورشان را كامل و انسشان را وافر ساز.»

«بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، اَللّهُمَّ لاتُهِنِّي بِالْفَقْرِ، وَلا تُذِلَّنِي بِالدَّيْنِ، وَلا تَرُدَّنِي إلَى الْهَلَكَةِ،

«به نام خداوند رحمان و رحيم، خداوندا! مرا با تهى دستى خوار مساز و با قرض ذليلم مگردان، و به هلاكتم مينداز،

وَاعْصِمْنِي كَيْ اَعَتَصِمَ، وَاَصْلِحْنِي كَيْ أَنْصَلِحَ، وَاهْدِنِي كَيْ أَهْتَدِيَ، اَللّهُمَّ أَعِنِّي عَلَى

و مرا از گناه بازدار تا آلوده نگردم، و توفيق اصلاحم بخش تا صالح گردم وهدايتم كن تادر راه هدايت گام نهم،خداوندا! مرابر

اجْتِهادِ نَفْسِي، وَلا تُعَذِّبْنِي بِسُوءِ ظَنِّي، وَلا تُهْلِكْنِي وَأَنتَ رَجائِي، وَأَنْتَ أَهْلٌ أَنْ تَغْفِرَ

جهاد با نفس يارى ده، و به كيفر بد گمانى دچارم مكن، و مرا هلاك نكن كه تو مايه اميدم مى باشى، من خطا كارم و تو شايسته

لِي وَقَدْ أَخْطَأتُ، وَأْنْتَ أَهْلٌ أَنْ تَعْفُوَ عَنِّي وَقَدْ أَقْرَرْتُ، وَأَنْتَ أَهْلٌ أَنْ تُقِيلَ وَقَدْ عَثِرتُ،

مغفرتى، من معترف به گناهم و تو شايسته بخشايندگى مى باشى، تو شايسته گذشتى و من اهل لغزش و گناهم من تبه كارم

وَأَنتَْ أَهْلٌ أنْ تُحْسِنَ وَقَدْ أَسَأْتُ، وَأَنْتَ أَهْلُ التَّقْوى وَأَهْلُ المَغْفِرَةِ، فَوَفِّقْنِيَ لِما تُحِبُّ

و تو شايسته نكو كارى، و تو باپرهيزگاران و آمرزش خواهانى پس مرا به آنچه دوست دارى موفق بدار، و مرا به امور سهل و

وَتَرْضى، وَيَسِّرْ لِيَ اليَسِيَر، وَجَنِّبْنِي كُلَّ عَسِيرِ، اَللّهُمَّ أَغْنِنِي بِالْحَلالِ عَنِ الْحَرامِ،

آسان رهنمون و از دشوارى ها دورم دار، خداوندا! مرا با روزى حلال از كسب حرام

وَبالطَّاعاتِ عَنِ الْمَعاصِي، وَبِالغِنى عَنِ الْفَقْرِ، وَبِالجَنَّةِ عَنِ النّار، وَبِالأَبَرارِ عَنِ الفُجّارِ،

و با اطاعت از معصيت و با دارايى از فقر و با بهشت از دوزخ و با مصاحبت نيكان از بدان بى نيازم كن،

يا مَنْ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيءٌ، وَهُوَ السَّمِيعُ الْبِصِيرُ، وأَنْتَ عَلى كُلِّ شَيء قَدِيرٌ»(1).

اى آنكه بى همتا و شنوا و بينايى و بر انجام هر چيز توانايى.»

پس حاجات خود را طلب كن، كه به خواست خدا مُستجاب مى شود.

ستون ابولبابه نماز گزارند، و شب پنجشنبه و روز آن نزد ستونى كه مقابل آن قرارگرفته نماز بجا آورند، و شب و روز جمعه نزد ستونى كه جنب محراب حضرت رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) واقع شده نماز بجا آورند، و جهت برآورده شدن حاجات دُنيوى و اُخروى از درگاه الهى سؤال كنند، و ضمن دعاهايى كه مى خوانند اين دعا باشد:

«اَللّهُمَّ ماكانَتْ لِي إلَيْكَ مِنْ حاجَة شَرَعْتُ أَنَا فِي طَلَبِها وِالْتِماسِها أَوْ لَمْ اَشْرَعْ،

«خداوندا! حاجت هايى كه من به تو دارم، چه آنها كه شروع به درخواست كرده يا هنوز شروع نكرده ام،

سَأَلْتُكَها أَوْ لَمْ أَساَلْكَها، فَإِنِّي أَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِنَبِيِّكَ مُحَمَّد نَبِيَّ الرَّحْمَةِ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ،

و در مقام مسئلت بر آمده يا برنيامده ام، من با توسّل به پيامبر رحمتت حضرت محمد (صلى الله عليه وآله)

فِي قَضاءِ حَوائِجِي صَغِيرِها وَكَبِيرِها، اَللّهُمَّ اِنِّي أسْئَلُكَ بِعِزَّتِكَ وَقُوَّتِكَ وَقُدْرَتِكَ،

براى بر آورده شدن كوچك و بزرگ آنها به تو رو نموده ام، خداوندا! ترا به عزت و نيرو و قدرتت

وَجَمِيعِ ماأَحاطَ بِهِ عِلْمُكَ، أَنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمِّد، وَأَنْ تَفَعَلَ بِي كَذا وَكَذا».

و آنچه به آن آگاهى، سوگندت مى دهم كه بر محمّد و آلش درود فرست و در حق من چنين و چنان كن.»

و به جاى «كذا وكذا» حاجات خود را طلب كند، كه إن شاءاللّه مستجاب مى شود.

«يا مَنْ خَلَقَ السَّمواتِ، وَمَ-لأَها جُنُوداً مِنَ الْمُسبِّحِينَ لَهُ مِنْ مَ-لائِكَتِهِ، وَالْمُمَجِّدِينَ

«اى خالق آسمان ها كه آنها را از سپاه فرشتگان تسبيح گو و تعظيم كنندگان در برابر

لِقُدْرَتِهِ وَعَظَمَتِهِ، وَأَفْرَغَ عَلَى أَبْدانِهِمْ حُلَلَ الْكَراماتِ، وَأَنْطَقَ أَلْسِنَتَهُمْ بِضُرُوبِ اللُّغاتِ،

قدرت و عظمتت آكنده اى و آنان را به زيور كراماتت آراسته اى و با لغات گونه گون به سخنشان آورده اى

وَأَلْبَسَهُمْ شِعارَ التَّقْوى، وَقَلَّدَهُم قَلائِدَ النُّهى، وَاجْعَلَهُمْ أَوْفَرَ أَجْناسِ خَلْقِهِ مَعْرِفَةً

و جامه تقوا بر آنها پوشانده و گردنبند خرد بر آنها نهاده اى و آنها را در يگانگى،

بِوَحْدانِيَّتِهِ وَقُدْرَتِهِ وَجَلالتِهِ وَعَظَمَتِهِ، وَاَكْمَلَهُمْ عِلْماً بِهِ، وَأَشَدَّهُمْ فَرَقَاً، وَأَدْوَمَهُمْ لَهُ

قدرت، جلال و عظمت خويش و علم و آگاهى به آن شناساترين و عالم ترين آفريده هايت و خايف ترين آنان و مداوم ترين

طاعَةً وَخُضُوعَاً وَأستِكانَةً وَخُشُوعاً، يامَنْ فَضَّلَ الأَمِينَ جَبْرَئيلَ(عليه السلام)

اطاعت كنندگان و خاضع ترين ومطيع ترين وخاشع تريشنان قرار داده اى، اى آنكه جبرئيل امين(عليه السلام)

بِخَصائِصِهِ وَدَرَجاتِهِ وَمَنازِلِهِ، وَأخْتارَهُ لِوَحْيِهِ وَسِفارَتِهِ وعَهْدِهِ وَأَمانَتِهِ، وَاِنْزالِ

را بواسطه ويژگى ها و مقام و درجاتش برترى بخشيده اى او را براى مقام ابلاغ وحى و سفارت و عهد و امانت ونازل كردن

كُتُبِهِ وَأَوامِرِهِ عَلى أَنْبِيائِهِ وَرُسُلهِ، وَجَعَلَهُ واسِطَةً بَيْنَ نَفْسِهِ وَبَيْنَهُمْ، أَسْأَلُكَ أَنْ

كتاب هاى آسمانى و اوامر خويش بر پيامبران و فرستادگانت برگزيده و او را واسطه ميان خويش و آنها قرارداده اى، از تو

تُصَلِّي على محمّد و آل محمد و على جميع مَلائِكَتِكَ وَسُكّانِ سَمواتِكَ، أَعْلَمِ خَلْقِكَ بِكَ،

مى خواهم كه درود فرستى بر او و بر فرشتگان و ساكنان آسمان ها كه داناترين خلقت به تو

وَأَخْوَفِ خَلْقِكَ مِنْكَ، وَأَقْرَبِ خَلْقِكَ إلَيكَ، وَأَعْمَلِ خَلْقِكَ بِطاعَتِكَ، الَّذِينَ لايَغْشيهُم

وخايف ترينشان از تو و نزديكترينشان به تو، و اطاعت كننده ترينشان از تو مى باشند، فرشتگانى كه نه خواب به

نوْمُ الْعُيُونِ، وَلا سَهْوُ الْعُقُولِ، وَلا فَتْرَةُ الأَبْدانِ، المُكَرَّمِينَ بِجِوارِكَ، وَالمُؤتَمَنِينَ

ديدگانشان آيد ونه فراموشى به سراغشان آيد و نه سستى، آنها كه به جوار خويش گراميشان داشته اى وامين

عَلى وَحْيِكَ، الْمُجْتَنَبيِنَ الآفاتِ، وَالْمُوقِينَ السَّيِئاتِ، اَللّهُمَّ وَاخْصُصِ الرُّوحَ الأَمِينَ،

وحيت ساخته اى و از آفات تبه كارى ها مصونشان داشته اى، خداوندا!حضرت روح الأمين جبرئيل رابه درودهاى مضاعف اختصاص ده

صَلَواتُكَ عَلَيْهِ باَضْعافِها مِنْكَ، وَعَلى مَلائِكَتِكَ الْمُقَرَّبِينَ وَطَبْقاتِ الكَرُّوبِيّينَ

و نيز فرشتگان مقرّب و طبقات كرّوبيين

ص: 333

والرُّوحانِيِّينَ، وَزِدْ فِي مَراتِبِهِ عِنْدَكَ، وَحُقُوقِهِ الَّتِي لَهُ عَلى أَهْلِ الأَرْضِ،

و روحانيون را و بر مقام و منزلتشان نزدخويش و بر پاداششان كه به خاطر خدمت به زمينيان دارند،

بِما كانَ يَنْزِلُ بِهِ مِنْ شَرائِعِ دِيِنَكَ، وَما بَيَّنْتَهُ عَلى السِنَةِ أَنْبِيائِكَ، مِنْ مُحَلَّلاتِكَ

به خاطر نازل كردن احكام دينت و آنچه تو بر زبان پيامبرت جارى كرده اى از حلال

ومُحَرَّماتِكَ، أَللّهُمَّ أَكثِرْ صَلَواتِكَ عَلى جَبْرَئيلَ، فَإنَّهُ قُدْوَةُ الأَنْبِياءِ، وَهادِي الأَصْفِياءِ

و حرام بيفزا، خداوندا! درودهاى فراوانت را بر جبرئيل الگوى پيامبران و هدايت كننده برگزيدگان

وَسادِسُ أَصْحابِ الكِساءِ، اَللّهُمَّ اجْعَلْ وُقُوفِي فِي مَقامِهِ هذا سَبَباً لِنِزوُلِ رَحْمَتِكَ

و ششمين شخص «اصحاب كسا» بفرست. خداوندا ! توقفم را در اين جا سبب نزول رحمتت بر من قرار ده و از من درگذر،

عَلَيَّ، وَتَجاوُزِكَ عَنِّي، أَي جَوادُ أَي كَرِيمُ، أَيْ قَرِيْبُ أيْ بَعِيدُ، أَسأَلُكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلى

اى بخشنده، اى كريم، اى نزديك و اى دور، از تو مى خواهم كه بر محمد و آلش درود فرستى،

مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، وَ أنْ تُوَفِّقَنِي لِطاعَتِكَ، وَلا تُزِيلَ عَنِّي نِعْمَتَكَ، وَاَنْ تَرْزُقَنِي الْجَنَّةَ

ومن را به اطاعتت توفيق بخشى، و نعمتت را از من نگيرى، و به

بِرَحْمَتِكَ، وَتُوسِّعَ عَلَيَّ مِنْ فَضْلِكَ، وَتُغْنِيِني عَنْ شِرارِ خَلْقِكَ، وَتُلهِمَني شُكْرَكَ

رحمت خويش بهشت را نصيبم گردانى و به فضلت بر من وسعت روزى بخشى و از آفريده هاى شرير بى نيازم سازى، و شكر

وَذِكْرَكَ، وَلا تُخَيِّبَ يارَبِّ دُعائِي، وَلا تَقْطَعَ رَجائِي، بِمحُمَّد وآله».

گزارى را به من الهام كنى و در دعا نوميدم نسازى اى پروردگار! اميدم را نوميد نگردانى به حق محمّد و خاندانش.»

و سپس ب-گويد:

«يا جَوادُ يا كَرِيمُ يا قَرِيبُ غَيْرَ بعِيد، أَسْأَلُكَ بِأَنَّكَ أَنْتَ اللّهُ لَيْسَ كَمِثْلِكَ شَيءٌ،

«اى بخشنده كريم، اى نزديكى كه دور نيست، از تو مى خواهم اى خداى بى همتا

اَنْ تَعْصِمَنِي عَنِ المَهالِكِ، وأنْ تُسَلِّمَنِي مِنْ آفاتِ الدُّنْيا وَالآخرةِ، وَوَعْثاءِ السَّفَرِ

كه مرا از سختى هاى هلاكت زا مصونم دارى و از آسيب هاى دنيا و آخرت و نيز از رنج سفر

وَسُوءِ الْمُنْقَلَبِ، وَاَنْ تَرُدَّنِي سالِماً إلى وَطَنِي، بَعْدَ حَجٍّ مَقُبول وَسَعْي مَشكُور وعَمَل

و بازگشت ناخوشايند به سلامتم دارى و به سلامت به وطنم بازگردانى پس از انجام حجى مقبول و تلاشى با پاداش و عملى

ص: 334

مُتَقَبَّل، وَلا تَجْعَلَهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ حَرَمِكَ وَحَرَمِ رَسوُلِكَ، صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَآلِ-هِ»(1).

پذيرفته، و آن را آخرين ديدار از حرم خويش و حرم پيامبرت - درود خدا بر او وآلش - نگردانى.»

و از امام صادق(عليه السلام) مروى است كه در مقام جبرئيل(عليه السلام)حاضر شود، و بگويد:

«أَيْ جَوادُ أَيْ كَرِيمُ، أَيْ قَرِيبُ أَيْ بَعِيدُ، اَسَأَلُكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّد وَاَهْلِ بَيِتِه، وَاَنْ

«اى بخشنده كريم، اى نزديك، اى دور (از ديده ظاهر) از تو مى خواهم كه درود فرستى بر محمد و خاندانش

تَرُدَّ عَلَيَّ نِعْمَتَكَ».

و نعمت (پس گرفته ات) را به من بازگردانى.»

(بين قبر و منبر) مى دانند، برخى گفته اند در خانه خودش (كنار مرقد پيامبر) دفن شده، بعضى هم مدفن او را در بقيع و در كنار قبر ائمّه(عليهم السلام)مى دانند. آنچه بيشتر نزد اصحاب ما مطرح است، زيارت آن حضرت در روضه و كنار قبر رسول اللّه(صلى الله عليه وآله)است،(1) و بهتر است كه در هر سه مكان، آن حضرت را زيارت كنى.

اَلس-َّلامُ ع-َلَيْكِ اَيَّت-ُهَا الْفاضِل-َةُ الزَّكِي-َّةُ، اَلس-َّلامُ ع-َلَيْكِ اَيَّت-ُهَا الْحَوْرآءُ

سلام بر تو اى با فضل و پاكيزه، سلام بر تو اى حُوريه

الاِْنْسِيَّةُ،اَلس-َّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُها التَّقِيَّةُ النَّقِيَّةُ، السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا المُحَدَّثَةُ الْعَلِيْمَةُ،

انسيه، سلام بر تو اى پرهيزگار پاكيزه، سلام بر تو اى هم سخن با فرشتگان و اى دانا،

السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا المَظْلُومَةُ المَغْصُوبَةُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا المُضْطَهَدَةُ المَقْهُورَةُ،

سلام بر تو اى مظلومه اى كه حقش غصب شده، سلام بر تو اى ستم كشيده اى كه مقهور دشمنان شدى،

اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يافاطِمَةُ بِنْتَ رَسُولِ اللّهِ، وَرَحْمَةُ اللّهِ وَبَرَكاتُهُ، صَلَّى اللّهُ عَلَيْكِ وَعَلَى

سلام بر تو اى فاطمه دختر رسول خدا، سلام ورحمت وبركات خدا. درود خدا برتو و

رُوحِكِ وَبَدَنِكِ، أَشْهَدُ أَنَّكِ مَضَيْتِ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبَّكِ، وَأَنَّ مَنْ سَرَّكِ فَقَدْ سَرَّ

روح و بدنت، گواهى دهم كه براستى تو از اين جهان رفتى با برهانى روشن از جانب پروردگارت، و بطور مسلم هر كه تو را

رَسوُلَ اللّهِ، صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَمَنْ جَفاكِ فَقَدْ جَفا رَسوُلَ اللّهِ، رَسوُلَ اللّهِ(صلى الله عليه وآله)،

شادان كرد رسول خدا را شادان كرده، سلام و درود خدا بر او و آلش، و هر كس بر تو جفا رواداشت به پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله)،

وَمَن آذاكِ فَقَد آذى رَسوُلَ اللّهِ(صلى الله عليه وآله)، وَمَنْ وَصَلَكِ فَقَدْ وَصَلَ رَسوُلَ اللّهِ، صَلَّى اللّهُ

و هر كس تو را آزرد همانا پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله)را آزرده است. هر كس كه بر تو پيوست به پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله) پيوسته است، و هر كه از

عَلَيْهِ، وَمَنْ قَطَعَكِ فَقَد قَطَعَ رَسُولَ اللّهِ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ،لإِنَّكِ بَضْعَةٌ مِنْهُ، وَرُوحُهُ

تو بريد از رسول خدا پيوندش را بريده زيرا تو پاره تن او هستى و روح اوئى در پيكرش،

الَّتِي بَيْنَ جَنَبَيْهِ، كَما قالَ عَلَيْهِ أَفْضَلُ سَلامِ اللّهِ وَصَلَواتِهِ، اُشْهِدُ اللّهَ وَرَسوُلَهُ

همان طور كه او كه بهترين درود و سلام خدا بر او باد فرمود، گواه گيرم خدا و پيمبران

وَمَلائِكَتَهُ أَنِّي راض عَمَّنْ رَضِيتِ عَنْهُ، ساخِطٌ عَلَى مَنْ سَخِطْتِ عَلَيْهِ، مُتَبرِّيءٌ مِمَّنْ

و فرشتگانش را كه من راضيم از هر كه تو از او راضى هستى، وخشمگينم بر هر كه تو بر او خشمگينى، بيزارى جويم از هر كه تو

تَبَرَّاْتِ مِنْهُ، مُوال لِمَنْ والَيْتِ، مُعاد لَمِنْ عادَيْتِ، مُبْغِضٌ لِمَنْ أَبْغَضْتِ،

از او بيزارى جوئى، دوستدارم هر كه را تو دوستدارى، دشمن دارم هر كه را تو دشمن دارى تنفر دارم از هر كه تو تنفر دارى

مُحِبٌّ لِمَنْ أَحْبَبْتِ، وَكَفْى بِاللّهِ شَهِيداً وَحَسِبياً وَجازِياً وَمُثِيباً».

دوستم باهر كه تو دوست دارى، و بس است خدا براى گواهى و حسابرسى و كيفر دادن و پاداش نيك دادن.»

ص: 337

سپس مى گويى:

«اَللّهُمَّ صَلِّ وَسَلِّمْ عَلى عَبْدِكَ وَرَسوُلِكَ مُحَمَّد بْنِ عَبْدِاللّهِ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ،

«خدايا دورد فرست بر بنده و رسولت حضرت محمد بن عبداللّه آخرين پيامبر

وَخَيْرِ الخَلائِقِ أَجْمَعِينَ، وَصَلِّ عَلى وَصِيِّهِ عَلِيَّ بْنِ أبي طالبِ أمِيرِالمُؤمِنينَ،

و بهترين خلقت، و درود فرست بر وصى پيامبر على بن ابى طالب اميرالمؤمنين،

وَامامِ الْمُسْلِمِينَ، وَخَيْرِ الْوَصِيِّينَ، وَصَلِّ عَلى فاطِمَةَ بِنْتِ مُحَمَّد سَيِّدَةِ نِساءِ الْعالَمِينَ،

و پيشواى مسلمان و بهترين اوصيا، و درود فرست بر فاطمه دختر حضرت محمد بهترين زنان عالم،

وَصَلِّ عَلى سَيِّديْ شَبابِ أهْلِ الجَنَّةِ، الْحَسَنِ والْحُسَيْنِ، وَصَلِّ عَلى زين العابِدِينَ

و دورد فرست بر بهترين جوانان اهل بهشت حسن و حسين، و درود فرست بر زين العابدين

عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّدِ بن عَلِيٍّ باقِرِ عِلْمِ النَّبِّيينَ، وَصَلِّ عَلَى الصّادِقِ

على بن حسين، و درود فرست بر محمد بن على; شكافنده علم پيامبران، و درود فرست بر حضرت صادق

عَنِ اللّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّد، وصَلِّ عَلى كاظِمِ الغَيْظِ فِي اللّهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَر،

از سوى خداوند، جعفر بن محمد، و درود فرست بر فرو نشاننده خشم در راه خدا موسى بن جعفر،

وَصَلِّ عَلَى الرِّضا عَلِيِّ بْنِ مُوسى، وَصَلِّ عَلَى التَّقِيِّ مُحَمَّدِ بْنِ عَليٍّ، وَصَلِّ عَلَى النَّقِيِّ

و درود فرست بر على بن موسى الرضا، و دورد فرست بر محمد تقى، و درود فرست بر على النقى،

عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّد، وَصَلِّ عَلَى الزَّكِيِّ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ، وَصَلِّ عَلَى الحُجَّةِ القائِمِ

و درود فرست بر حسن بن على، و درود فرست بر حجت قائم

بن الحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ، اَللّهُمَّ أَحْيِ بِهِ الْعَدْلَ، وَأَمِتْ بِهِ الْجَوْرَ، وَزَيِّنْ بِطُولِ بَقائِهِ الأَرْضَ،

فرزند حسن بن على. خدايا به واسطه او عدل را زنده بدار، و جور و ستم را از ميان بردار، و زمين را به وجودش زينت بخش،

وَأَظْهِرْ به دِينَكَ وَسُنَّةَ نَبِيَّكَ، حَتّى لايَسْتَخْفِيَ بِشَيء مِنَ الْحَقِّ مَخافَةَ أَحَد مِنَ

و دين وسنت پيامبرت را به وجودش آشكار ساز، تا اينكه از خوف هيچ كس چيزى از حق پنهان نماند،

الخَلْقِ، وَاجْعلْنا من اعوانه و أَشْياعِهِ، وَالْمَقْبُولِينَ فِي زُمْرَةِ أَوْلِيائِهِ، يا رَبَّ العالَمِينَ،

و ما را از شيعيان و تابعينش قرار ده، و از جمله دوستدارانش قبول فرما، اى مهربان ترين مهربانان.

اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَأَهْلِ بَيْتِهِ، اَلَّذِينَ اَذْهَبْتَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَطَهَّرْتَهُمْ تَطْهِيراً.»

خدايا دورد فرست بر محمّد واهل بيتش، آنهايى كه ناپاكى را از ايشان دور كردى و پاك و پاكيزه شان قراردادى.»

ص: 338

سپس دو ركعت نماز بگزار، و ثواب آن را به روح منوّر حضرت زهرا(عليها السلام)هديه كن، آن گاه اين دعا را بخوان :

«اَللّهُمَّ إِنّي أَتَوَجهُ إِلَيْكَ بِنَبِيِّنا مُحَمَّد(صلى الله عليه وآله)، وَبِأَهْلِ بَيْتِهِ صَلَواتُكَ عَلَيْهِمْ، وَاَسْأَلُكَ

«خداوندا! من به وسيله پيامبران حضرت محمد(صلى الله عليه وآله)،و اهل بيتش - كه درود تو برآنان باد - به تو رونموده ام،

بِحَقِّكَ الْعَظِيمِ عَلَيْهِمْ َلَّذِي لايَعْلَمُ كُنْهَهُ سِواكَ، وَأَسأَلُكَ بِحَقٍّ مَنْ حَقُّهُ عِنْدَكَ عَظِيمٌ،

و به حق خودت كه از عظمت آن جز تو آگاه نمى باشى و نيز به حق آنكه حقش نزدت بزرگ است

وَبِأَسْمائِكَ الْحُسْنَى الَّتِي أَمَرْتَنِي أَنْ أَدْعُوَكَ بِها، وَأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الأَعْظَمِ الَّذي أَمَرْتَ

و به نام هاى نيكت كه مرا به ياد كردن خود به آنها دستورداده اى و به اسم اعظمت كه

بِهِ إِبْراهِيمَ(عليه السلام)أَنْ يَدْعُوَ بِهِ الطَّيْرَ فَأَجابَتْهُ، وَبِاسِمِكَ الْعَظِيمِ الَّذِي قُلْتَ لِلنّارِ كُونِي بَرْداً

ابراهيم(عليه السلام) را امر كردى تا پرنده را با آن فرا خواند، و پرنده اجابت كرد، وبه نام بزرگت كه به آتش فرمودى بر ابراهيم سرد

وَسَ-لاماً عَلى اِبْراهِيمَ، فَك-انَتْ بَرْداً، وَبِأَحَبِّ الأَسْماءِ إِلَيكَ وَأَشْرَفِها

و سلامت باش، و سرد شد و به محبوب ترين نام هانزدت وشريف ترين وعظيم ترينشان پيشت،

وَأَعْظَمِها لَدَيْكَ، وَأَسْرَعِها إجابةً وَأَنْجَحِها طَلِبَةً، وَبِما أَنْتَ أَهْلُهُ وَمُستَحِقُّةُ

وسريع ترين آنها براى اجابت دعا و برآورده شدن حاجات و به آنچه كه تو شايسته وسزاوار و مستوجب آن مى باشى

وَمُسْتَوْجِبُهُ، وَأَتَوسَّلُ إلَيكَ وَأَرْغَبُ، وَأَتضَرَّعُ واُلِحُّ عَلَيْكَ، وَاَسأَلُكَ

به تو توسّل مى جويم و به تو اظهار اشتياق مى كنم و بدرگاهت زارى واصرار مىورزم و از تو مى خواهم به كتاب هايى كه بر

بِكُتُبكَ الَّتِي أَنْزَلْتَها عَلى أَنْبِياءِكَ وَرُسُلِكَ صَلَواتُكَ عَلَيْهِمْ، مِنَ التَّوْريةِ والإِنْجِيلِ

فرستادگانت - كه دورد تو بر آنان باد - نازل كرده اى;از تورات و انجيل

وَالزَّبُورِ وَالقُرآنِ الْعَظِيم، فَانَّ فِيهَا اسْمُكَ الأَعْظَمُ، وَبِما فِيها مِنْ أَسْماءِكَ العُظمى،

و زبور و قرآن عظيم كه در آنها اسم اعظم و ديگر نام هاى بزرگ تو مى باشد

أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، واَنْ تُفرِّجَ عَنْ آلِ مُحَمٍّد وَشِيعَتِهِمْ وَمُحِبِّيهِم

كه درود فرستى بر محمّد و آلش وگشايش به محمّد وخاندان و شيعيان و دوستانش

وَعَنِّي، وَتَفْتَحَ أَبْوابَ السَّماءِ لِدُعائِي، وَتَرْفَعَهُ فِي عِلِّييّنَ، وَتأذَنَ فِي هذا اليَوْمِ

ومن عنايت فرمايى و درهاى آسمان را براى اجابت دعايم بگشايى و آن را تا علّيين بالا برى و در اين روز

ص: 339

وَفِي هذِهِ الساعَةِ بِفَرَجِي وَإِعْطاءِ أَمَلِي وَسُؤْلِي فِي الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ، يا مَنْ لايَعْلَمُ

و همين ساعت اذن فرج برايم صادر فرمايى، و آرزو و خواست دنيا و آخرتم را برآورى، اى آنكه كسى به حقيقت و قدرتش جز

أَحَدٌ كَيْفَ هُوَ وَقُدْرَتَهُ إلاّ هُوَ، يا مَنْ سَدَّ الْهَواءَ بِالسَّماءِ، وَكَبَسَ الأَرْضَ عَلى الْماءِ،

خود او آگاه نيست، اى آنكه هوا را با آسمان مسدودكرده اى و زمين را بر روى آب گسترده اى

وَاخْتارَ لِنَفْسِهِ أَحْسَنَ الاَْسْماءِ، يامَنْ سَمّى نَفْسَهُ بِالاِسْمِ الَّذِي يقَضِي بِهِ حاجَةُ مَنْ

و براى خويش نيكوترين نام ها برگزيده اى، اى آنكه خود را به نامى ناميده اى كه با ياد كردن آن حاجت دعاگو بر آورده شود،

يَدْعُوهُ، اَسْأَلُكَ بِحَقِّ ذلِكَ الإسْمِ، فَ-لا شَفِيعَ أَقَوى لِي مِنْهُ، أَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّد

ترا به حق آن نام مى خوانمت كه شفيعى قوى تر از آن ندارم، دورد فرستى بر محمّد

وَآلِ مُحَمَّد، واَنْ تَقْضِيَ لِي حَوائِجِي، وَتُسْمِعَ بِمُحَمَّد وَعَليٍّ وَفاطمَةَ وَالْحَسَنِ

و آل محمّد و حوائجم را بر آورى و به حق محمّد و على و فاطمه و حسن

والْحُسَيْنِ، وَعَلِيٍّ بْنِ الحُسَيْنِ، وَمُحمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ وَجَعْفرِ بْنِ مُحَمَّد، وَمُوسَى بْنِ

و حسين و على بن الحسين و محمّد بن على و جعفر بن محمّد و موسى بن

جَعْفَر وَعَلِيٍّ بْنِ مُوسى، وَمُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ وَعَلِيِّ بْنِ مُحَمَّد، والْحَسَنِ بْنِ عَلَيٍّ والْحُجَّةِ

جعفر و على بن موسى و محمّد بن على و على بن محمّد و حسن بن على و الحجّة المنتظر

المُنْتظَرِ لإذْنِكَ، صَلَواتُكَ وَسَلامُكَ وَرَحْمَتُكَ وَبَرَكاتُكَ عَلَيْهِمْ صَوْتِي لِيَشْفَعُوالِي

كه درود و سلام و رحمت و بركاتت بر آنها باد كه دعايم را بشنوى و آنان مرا نزد تو شفاعت كنند

إلَيكَ، وَتُشَفِّعَهُمْ فِيَّ، وَلا تَرُدَّنِي خائباً، بِحَقِّ لا ال-هَ إلاّ اَنْتَ».

و شفاعتشان را درباره من پذيراگردى و نوميدم بازنگردانى، به معبودى كه جز تو كسى نيست.»

و حوائج خود را بخواه، إن شاءاللّه برآورده مى شود.

وَزَعَمْنا أنَّا لَكِ أَوْلِياءُ وَمُصَدِّقُوَنَ وَ صابِرُونَ، لِكُلِّ ماأَتانا بِهِ أَبُوكِ، صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِ-ِه،

ما دوستان تو و تصديق كننده و شكيباييم به آنچه پدرت صلّى اللّه عليه و آله

وَأَتانا بِهِ وَصِيُّهُ، فَإِنّا نَسْأَلُكِ إنْ كُنّا صَدَّقْناكِ اِلاّ أَ لْحَقْتِنا بِتَصْديقِنا لَهُما بالبشَرى لِنُبَشِّرَ أَنْفُسَنا

و وصيش آورده اند و تسليم هستيم، و اى خدا ما از تومى خواهيم همچنانكه ماتصديق كننده ايم به درجه عاليه اى برسانى تا ما

بأَ نّا قَدْ طَهُرْنا بِوَلايَتِكِ»(1).